Operación Mundo: Lingua Galega e Literatura 2 ESO (mostra)

LICENZA 12 MESES

ESO 2 LINGUA GALEGA E LITERATURA

Celia Díaz Núñez

Míriam González Iglesias

Índice Os saberes básicos do curso

2 P or un

do Courel»

Árbores e froitos

2.

3 S aúde, un dereito universal

2.

«Xeoparque.

O pronome persoal

A maiúscula e a minúscula

lingua maioritaria

3.

e comprensión: Plásticus maritimus, Ana Pêgo Léxico: A paisaxe mariña Estudo dos textos: O texto argumentativo. A publicidade Obradoiro de comunicación: O debate

2. Estudo da lingua

Gramática: O verbo Ortografía: A diérese Lingua e sociedade: Os prexuízos lingüísticos

3.

7 E n acción polo clima!

1.

Lectura e comprensión: «Os efectos do cambio climático»

Léxico: O tempo meteorolóxico

Estudo dos textos: O texto xornalístico.

Obradoiro de comunicación: A noticia

2.

Gramática: A oración. Modalidades oracionais Ortografía: O uso do b e do v

3.

8 E n rede

1. Comunicación 112

Lectura e comprensión: «O uso de Internet»

Léxico: Internet e o mundo dixital

Estudo dos textos: O texto dixital

Obradoiro de comunicación: Creamos pasatempos

2. Estudo da lingua 123

Gramática: O suxeito e o predicado

Ortografía: O uso do h

Lingua e sociedade: As variedades lingüísticas

3. Literatura: A poesía lírica tradicional.

9 Filtrando a publicidade

1. Comunicación 112 Lectura e comprensión: «Morra o conto», A banda da loba

Léxico: A música. Campo semántico, familia léxica e campo asociativo

Estudo dos textos: A canción

Obradoiro de comunicación: Xogos de lingua

2. Estudo da lingua 123

Gramática: Os complementos

Ortografía: O uso do s e do x Lingua e sociedade: Variedades xeográficas

3. Literatura: A literatura e outras artes: fotografía, pintura, cine e música 132 Comentario de texto. Obradoiro literario

Así é o teu libro

DESAFÍOS QUE DEIXAN PEGADA

Nos diferentes apartados das tres unidades encontrarás contidos que che serán de utilidade; por exemplo, como recrealas literariamente, como definilas segundo cal sexa a súa categoría gramatical, como clasificalas segundo a súa forma, como escribilas de acordo coas normas ortográficas ou como relacionalas coas familias lingüísticas ás que pertencen.

AS PALABRAS MILENARIAS

PRESENTACIÓN DA SITUACIÓN

As persoas somos, entre outras moitas cousas pero sobre todo, palabras. Son elas as que nos distinguen do resto das especies xa que, malia que moitos animais posúen sistemas de comunicación propios, carecen da capacidade da linguaxe, que é exclusiva dos humanos. As palabras axúdannos a conectar con outras persoas, a designar o que vemos e o que imaxinamos, a expresar o noso estado de ánimo, os nosos desexos ou aversións... e, cando as circunstancias nos superan, dicimos que «quedamos sen palabras». Propoñémosche que ao longo deste trimestre te mergulles nas palabras da nosa lingua, no seu significado, no seu son. Que te achegues a elas e que as acollas, que as arroles, que as soletrees, que as cantes, que as inventes, que as vistas con novas roupaxes, que enredes con elas... en definitiva, que as fagas túas, que as aprendas, que as ames.

Temos na boca palabras milenarias para falarmos de castiñeiros e carballos de andoriñas e de niños de paxaros de fontes, de fervenzas, de regueiros, de rías, mares, cabos e areeiros.[...] Din os versos de Xesús Ferro Ruibal. E así é: temos a fortuna de posuír unha lingua con moitos anos de historia; unha lingua antiga e, á vez, moderna. Un idioma inzado de palabras fermosas, recendentes, agarimosas, sarcásticas, rotundas, técnicas... para así podermos expresar calquera idea ou sentimento, calquera concepto ou emoción. As palabras da nosa lingua son un ben colectivo que fomos creando ao longo de moitas xeracións e que transmitiremos ás vindeiras. De nós depende que, recollendo a arela de Cunqueiro, o galego dure «mil primaveras máis».

Nas actividades que che propoñemos analizaremos diversos tipos de palabras en relación con algúns contidos de cada unidade e remataremos cunha tarefa principal: a creación dunha árbore coas vosas palabras preferidas, convertidas en gorentosos froitos.

Eu son Dicionario O Portal das Palabras En familia

A árbore das SITUACIÓN DE APRENDIZAXE 10 11

APERTURA DE UNIDADE

1

A diversidade é unha característica esencial da natureza humana. Existen diferenzas culturais, raciais, relixiosas, tamén físicas e psíquicas. Todos temos, ademais, capacidades e discapacidades, puntos fortes e débiles. En ocasións podemos pensar que as persoas que teñen algún tipo de diversidade funcional non poden facer algunha cousa, pero axiña nos sorprendemos ao descubrir os seus logros. As barreiras están moitas veces na nosa O respecto ás diferenzas e a inclusión social de todas as persoas debería ser

DIVERSIDADE FUNCIONAL

Que vas aprender?

1 Comunicación Nesta unidade lerás un fragmento de Lúa nova, unha historia de superación inspirada nunha rapaza coruñesa invidente. Coñecerás vocabulario sobre os sentidos e as sensacións e aprenderás a definir substantivos. Estudarás os textos e as distintas tipoloxías textuais. E practicarás a exposición oral, que é unha competencia imprescindíbel para comunicármonos de maneira fluída.

2 Estudo da lingua

Estudaremos os fonemas vocálicos e consonánticos, que son a materia fónica dos discursos que emitimos. Sabes diferenciar as vogais abertas das pechadas? Pronúncialas correctamente? Repasaremos a sílaba e os seus elementos. E reflexionaremos sobre a diversidade lingüística no mundo.

3 Literatura Achegarémonos á literatura oral e escrita, e ás características das obras literarias. E, por suposto, poderás crear os teus propios textos literarios. Accede ao vídeo de presentación da unidade en anayaeducacion.es

Que entendes por diversidade funcional?

Coñeces persoas con algunha discapacidade física ou intelectual que adquiriron recoñecemento no ámbito deportivo, profesional, etc.?

En que medida o acceso ao traballo facilita a inclusión e independencia de todas as persoas?

En que consiste a inclusión social?

Que barreiras quedan aínda por derrubar?

Situación de aprendizaxe, unha para cada trimestre, que poñerá en acción os coñecementos, destrezas e actitudes que vas traballar, e que contribuirá á adquisición e o desenvolvemento das túas competencias.

Secuencia de aprendizaxe da situación proposta.

SITUACIÓN DE APRENDIZAXE En familia

SECUENCIA DE APRENDIZAXE

Eu son 1.1 Presentámonos ante a clase cunha cartolina coa inicial do noso nome e seis palabras coas que nos identifiquemos.

1.2 Expoñemos as cartolinas na aula para coñecérmonos mellor.

2.1 Elaboramos a familia léxica dunha das palabras da actividade anterior.

2.2 Anotamos palabras sinónimas e antónimas das incluídas na actividade anterior.

Plurilingües

3.1 Elaboramos un glosario multilingüe coas nosas palabras para recoller as linguas da Península Ibérica.

Dicionario

4.1 Investigamos sobre os distintos tipos de dicionarios.

4.2 Buscamos na Rede os dicionarios en liña da lingua galega e realizamos a busca dalgunhas palabras.

O portal das palabras

5.1 Entramos na web O portal das palabras e buscamos información sobre a palabra do ano e do día.

5.2 Comentamos cal delas é a nosa preferida explicando as razóns da nosa escolla.

+ orientacións en anayaeducacion.es

12 13

Recursos relacionados coas CLAVES do proxecto

Intercambia opinións, cun texto e unhas preguntas para reflexionar sobre o tema da lectura inicial, vinculada a un ODS.

Contidos e recursos dixitais da unidade.

Pasos da secuencia de aprendizaxe correspondentes á unidade coas explicacións necesarias para o seu desenvolvemento.

Compromiso ODS Plan Lingüístico Desenvolvemento do pensamento Aprendizaxe cooperativa

SABERES BÁSICOS E ADQUISICIÓN DE COMPETENCIAS

Obradoiro de comunicación

A exposición oral

«Arte de falar en público», así define o Dicionario Xerais Oratoria

Falar en público é unha situación á que moitas veces temos que enfrontarnos e en moi diversas circunstancias.

Esta destreza, como calquera outra, pode aprenderse e perfeccionarse.

Unha improvisación, un discurso, un e,,, son algunhas posibilidades para practicar o desenvolvemento das nosas habilidades lingüísticas.

PLANIFICA O DISCURSO 1 6

2

3 4

Onde vas falar? Para quen?

De canto tempo dispós?

PREPARA O TEMA

Busca información. Le, subliña, anota, selecciona a información de interese.

ELABORA UN GUIÓN

Elabora un guión cos puntos que vas desenvolver. Pensa na estrutura adecuada (presentación – desenvolvemento – conclusión).

5

EXPÓN O TEMA

Expón o tema ante os compañeiros e compañeiras. Ten en conta os seguintes aspectos:

• Mira de fronte e mantén contacto visual.

Fala co volume de voz apropiado. Pronuncia con claridade, vocaliza ben para que te entendan.

Fala con fluidez e cun ritmo correcto.

• Evita un ton monótono e xoga coa expresividade da voz.

Mantén unha expresión relaxada e unha postura corporal natural.

• Emprega un vocabulario adecuado ao propósito comunicativo (rexistro formal).

Unha exposición na clase non é o mesmo que unha conversa informal no patio. Emprega conectores para relacionar as ideas e as partes do discurso: en primeiro lugar... por un lado... como dicía... por conseguinte... en resumo... para rematar...

• Constrúe oracións breves e sinxelas.

• Evita as palabras comodín (cousa, iso...) e as expresións tipo aaaa..., emmmm...

PECHE DA UNIDADE

Para terminar

COMPRENDE Y APLICA ¿Qué has aprendido?

1 Le atentamente o texto e realiza as actividades.

ADI IGLESIAS, PRATA EN 400 METROS

A Galiza supérase nos Paralímpicos

Dous ouros, unha prata, oito diplomas e aínda con posibilidades de sumar máis títulos a poucas horas de que rematen os Xogos certifican o bo momento no país para deportistas con algún tipo de diversidade funcional. Os Xogos Paralímpicos de Toquio 2020 demostraron que o esforzo e a valía teñen recompensa.

ACTIVIDADES Debate. En que consiste o valor ecolóxico das linguas?

Todos estamos preocupados polo medio ambiente e desexosos por manter a diversidade natural do mundo en que vivimos, o mundo que queremos para os nosos fillos e netos. Adoptamos leis sobre contaminación e aire limpo, sobre subministro de auga e hábitat naturais para especies singulares. Neste contexto, a xente está caendo na conta de que as linguas teñen un valor eco- lóxico e necesitan unha protección adecuada. Unha lingua forma parte do medio ambiente tanto coma os arbustos, as montañas ou os ríos. Markus Warasin, Doce argumentos a favor da diversidade lingüística e o papel das linguas minoritarias no futuro da UE (adapt.)

En que consiste o valor ecolóxico das linguas?

2 Debate. A diversidade lingüística é un signo de riqueza cultural, xa que as linguas forman parte da herdanza cultural dos pobos. Cantas linguas usades na vosa aula, ademais de galego e castelán?

Existen falantes procedentes de países que posúen unha lingua dife- rente? Con que outras linguas estades en contacto na vosa familia, barrio, etc.?

3 Analiza as ideas recollidas neste texto.

O ESPELLO DA LINGUA As linguas levan dentro as emocións das persoas que as falan.

(...) Porque en cada palabra dun idioma, dunha lingua, hai algo noso, que deixamos nelas; unha avoa, unha pegada, un anaco de pan, unha familia, unha bágoa, un enfado, un lugar, unha pinga de chuvia, un sorriso, unha amiga. Unha lingua é como unha especie de espello, porque as palabras que a forman fixémolas nós e os nosos devanceiros, moi devagar, ao longo dos séculos, case sen decatarnos. E sabes unha cousa? Non hai linguas mellores nin peores. Todas as linguas son iguais, como as persoas. Só os racistas pensan que hai persoas mellores e peores. (...) Sabes?, unha lingua é coma un espello. Pode mostrarnos o que somos, a que lugar pertencemos. Pero non podemos ser como Brancaneves e preguntarlle ao espello se hai lin- guas máis bonitas que a nosa. E sabedes por que? Porque todas as linguas son iguais de bonitas. Fran Alonso, Douche a miña palabra (fragmento) Debate. E vós que pensades? Estades de acordo coa opinión ex- presada?

4 Creade un glosario en varias linguas con termos básicos necesarios para promover o mutuo coñecemento e a intercomunicación (saúdos, gus- tos, familia…). Acompañade as palabras de debuxos ou iconas facilmen- te identificables.

Obradoiro de comunicación para desenvolver as túas habilidades emprendedoras e mellorar as destrezas comunicativas.

Diversas formas de representar a información que serán de gran utilidade para a súa comprensión.

Iconas incluídas nalgunhas actividades que suxiren a clave do proxecto que pode aplicarse en cada caso.

U

i) Indica o timbre da vogal tónica destas palabras:

a) Define coas túas palabras estes conceptos.

xogos paralímpicos diversidade funcional

b) Localiza os substantivos correspondentes ás distintas disciplinas ou modalidades deportivas. Redacta unha definición das características de cada unha.

c) Resume o contido. Inventa outro título que recolla a idea esencial.

d) Identifica os seguintes elementos.

Emisor Receptor Mensaxe Código Canle

engádeselles a decisión de marchar fóra do país por motivos laborais ou para optar a unha mellor preparación.

Con todo, dezaseis deportistas da Galiza (catorce máis dous de apoio) viaxaron até Toquio desafiando toda unha pandemia mundial para participar nos Xogos Paralímpicos que rematarán mañá na capital nipoa.

e) A cohesión do texto conséguese, entre outros recursos, mediante a repetición de palabras do campo semántico do deporte. Localiza esas palabras e explica o significado.

f) «Con todo», «A pesar de», «E para rematar» son algúns dos conectores textuais empregados. Localízaos e clasifícaos segundo o seu significado. g) Localiza un topónimo e o seu xentilicio. h) Sinala e define os fonemas que se corresponden coas grafías marcadas:

O deporte paralímpico fálanos de exemplos de superación, de vontade de medrar e alcanzar os obxectivos malia as dificultades que hai no camiño. As e os deportistas con algunha discapacidade funcional non o tiveron fácil e, no caso galego,

Os ouros de Susana Rodríguez e Adi Iglesias As maiores satisfaccións para a Galiza no medalleiro viñeron do tríatlon e o atletismo. A médica e deportista viguesa Susana Rodríguez gañou o primeiro ouro galego dominando a proba de tríatlon e marcando un tempo final de 1:07:15. Despois, participou na final de 1 500 metros na clase T11 conseguindo diploma ao quedar en quinto lugar. O segundo ouro galego saíu da final de 100 metros lisos na categoría T13 e chegou da man de Adiaratou Iglesias, a atleta do club Lucus Caixa Rural, nunha espectacular carreira na que marcou un tempo de 11.96. A pesar de ser a máis rápida no tempo de reacción, Iglesias non saíu do todo ben e tivo que ir de menos a máis para terminar remontando e gañando a carreira. E para rematar a súa excelente participación en Toquio conseguiu a prata na final dos 400 metros lisos na categoría T13. [...]

A. EscurEdo 04/09/21 http://www.nosdiario.gal (adapt.)

Caixa Ru al v guesa

SITUACIÓN DE APRENDIZAXE

recompensa fóra

esforzo exemplos pandemia galego

l) Clasifica as palabras segundo a presenza de ditongo ou hiato:

reacción apoio nipoa categoría

país malia conseguiu

médica atleta deporte saíu despois

m)Cres que o deporte contribúe a mellorar a vida das persoas e promover a integración social? Procura información sobre a campaña da RTVG #NonMiresXoga. O seu lema é: «Os límites están só na nosa mirada». Que quere dicir? Cal é o seu obxectivo? Redacta un texto coa túa opinión sobre esta cuestión. Aplica as propiedades textuais aprendidas.

REFLEXIONA E VALORA Valora o teu grao de reflexión sobre as actividades da situación de aprendizaxe vinculadas a esta unidade. Aspectos para analizar ✔ ✘

Que temas ou ideas predominaron na elección de palabras coas que vos identificastes?

Que información dalgún compañeiro ou compañeira che pareceu máis interesante? Cal das familias léxicas resultou máis rica? Cantas palabras incluíches ao glosario das linguas peninsulares? Descubriches algún tipo de dicionario que descoñeceses?

Que dicionario consideras máis completo? Cal empregas con maior frecuencia?

Que razón xustifica a elección da palabra preferida?

PON A PROBA AS TÚAS COMPETENCIAS Realiza la autoevaluación competencial incluida en anayaeducacion.es

Comprende e aplica, con diversas actividades sobre o que aprendiches na unidade .

Reflexión sobre os avances realizados na situación de aprendizaxe correspondente á unidade.

41

Proposta de acceso a recursos na web para visualizar os contidos gramaticais, repasar o aprendido e avaliar as túas competencias.

Así é o teu proxecto dixital

Un proxecto que che ofrece todos os contidos do curso a través do libro dixital, xunto cunha gran diversidade de recursos.

Descubre outra maneira de aprender sinxela, intuitiva e compatible con calquera plataforma e dispositivo.

Como accedes?

Tes todas as indicacións necesarias para acceder a el xunto á primeira páxina do teu libro.

Que che ofrece?

Contén diversidade de recursos, é moito máis que unha reprodución do libro en papel.

Con eles poderás:

Exercitar actividades interactivas

Estudar resumos interactivos, esquemas...

Aprender audios, vídeos...

Avaliar autoavaliación, portafolio...

Como é?

Unha resposta global para un contorno educativo diverso.

Intuitivo

Fácil de usar para ti.

Multidispositivo

Adáptase e visualízase en calquera tipo de dispositivo (ordenador, tableta, móbil…) a calquera tamaño e resolución.

Descargable

Permíteche traballar sen conexión a internet e descargalo en máis dun dispositivo.

Sincronizable

Os cambios que realices sincronízanse automaticamente ao conectar calquera dos dispositivos nos que o esteas usando.

Universal

Compatible con todos os sistemas operativos, os contornos virtuais de aprendizaxe (CVA) e as plataformas educativas (LMS) máis utilizadas nos centros escolares.

Antes de empezar

Coñece os teus desafíos

COMO SON?

Son tres propostas de situacións, unha para cada trimestre:

• Pensadas para mobilizar coñecementos, actitudes e destrezas e fomentar o intercambio de saberes e o desenvolvemento das competencias.

• Comprometidas cos Obxectivos de Desenvolvemento Sostible 2030.

• Próximas e respectuosas co teu mundo real e coas túas experiencias.

• Cunha estrutura clara e sinxela das tarefas e actividades que vas realizar.

COMO VAS TRABALLAR CON ELES?

AO INICIO DE CADA TRIMESTRE VAS ATOPAR:

Nos diferentes apartados das tres unidades encontrarás contidos que che serán de utilidade; por exemplo, como recrealas literariamente, como definilas segundo cal sexa súa categoría gramatical, como clasificalas segundo súa forma, como escribilas de acordo coas normas ortográficas ou como relacionalas coas familias lingüísticas ás que pertencen.

AO INICIO DE CADA UNIDADE

VAS ATOPAR:

Que vas aprender?

SITUACIÓN DE APRENDIZAXE

SECUENCIA DE APRENDIZAXE

PRESENTACIÓN DA SITUACIÓN As persoas somos, entre outras moitas cousas pero sobre todo, palabras. Son elas as que nos distinguen do resto das especies xa que, malia que moitos animais posúen sistemas de comunicación propios, carecen da capacidade da linguaxe, que é exclusiva dos humanos. As palabras axúdannos conectar con outras persoas, a designar o que vemos e o que imaxinamos, a expresar noso estado de ánimo, os nosos desexos ou aversións... e, cando as circunstancias nos superan, dicimos que «quedamos sen palabras». Propoñémosche que ao longo deste trimestre te mergulles nas palabras da nosa lingua, no seu significado, no seu son. Que te achegues elas e que as acollas, que as arroles, que as soletrees, que as cantes, que as inventes, que as vistas con novas roupaxes, que enredes con elas... en definitiva, que as fagas túas, que as aprendas, que as ames.

SECUENCIA DE APRENDIZAXE

Eu son Dicionario O Portal das Palabras En familia

AS PALABRAS MILENARIAS Temos na boca palabras milenarias para falarmos de castiñeiros e carballos de andoriñas e de niños de paxaros de fontes, de fervenzas, de regueiros, de rías, mares, cabos e areeiros.[...] Din os versos de Xesús Ferro Ruibal. E así é: temos a fortuna de posuír unha lingua con moitos anos de historia; unha lingua antiga e, á vez, moderna. Un idioma inzado de palabras fermosas, recendentes, agarimosas, sarcásticas, rotundas, técnicas... para así podermos expresar calquera idea ou sentimento, calquera concepto As palabras da nosa lingua son un ben colectivo que fomos creando ao longo de moitas xeracións e que transmitiremos ás vindeiras. De nós depende que, recollendo a arela de Cunqueiro, o galego dure «mil primaveras máis». Nas actividades que che propoñemos analizaremos diversos tipos de palabras en relación con algúns contidos de cada unidade e remataremos cunha tarefa principal: a creación dunha árbore coas vosas palabras preferidas, convertidas en gorentosos froitos.

1

A diversidade unha característica esencial da natureza humana. Existen diferenzas culturais, raciais, relixiosas, tamén físicas psíquicas. Todos temos, ademais, capacidades e discapacidades, puntos fortes e débiles. En ocasións podemos pensar que as persoas que teñen algún tipo de diversidade funcional non poden facer algunha cousa, pero axiña nos sorprendemos ao descubrir os seus logros. As barreiras están moitas veces na nosa O respecto ás diferenzas e inclusión social de todas as persoas debería ser

DIVERSIDADE

Que entendes por diversidade Coñeces persoas con algunha discapacidade física ou intelectual que adquiriron recoñecemento En que consiste inclusión social?

• Un texto motivador que che descubrirá un marco de desafíos relacionados coas unidades do trimestre.

• Unha proposta do desafío no que se concreta a situación de aprendizaxe.

• A secuencia de aprendizaxe da situación proposta.

Comunicación Nesta unidade lerás un fragmento de Lúa unha historia de superación inspirada nunha rapaza coruñesa invidente. Coñecerás vocabulario sobre os sentidos e as sensacións e aprenderás a definir substantivos. Estudarás os textos e as distintas tipoloxías textuais. E practicarás a exposición oral, que é unha competencia imprescindíbel para comunicármonos de maneira fluída. Estudo da lingua Estudaremos os fonemas vocálicos consonánticos, que son materia fónica dos discursos que emitimos. Sabes diferenciar as vogais abertas das pechadas? Pronúncialas correctamente? Repasaremos sílaba e os seus elementos. E reflexionaremos sobre a diversidade lingüística no mundo. Literatura Achegarémonos á literatura oral escrita, ás características das obras literarias. E, por suposto, poderás crear os teus propios textos literarios. Accede ao vídeo de presentación da unidade anayaeducacion.es

Eu son 1.1 Presentámonos ante a clase cunha cartolina coa inicial do noso nome seis palabras coas que nos identifiquemos. 1.2 Expoñemos as cartolinas na aula para coñecérmonos mellor.

En familia 2.1 Elaboramos familia léxica dunha das palabras da actividade anterior. 2.2 Anotamos palabras sinónimas antónimas das incluídas na actividade anterior. Plurilingües 3.1 Elaboramos un glosario multilingüe coas nosas palabras para recoller as linguas da Península Ibérica. Dicionario 4.1 Investigamos sobre os distintos tipos de dicionarios. 4.2 Buscamos na Rede os dicionarios en liña da lingua galega e realizamos busca dalgunhas palabras. O portal das palabras 5.1 Entramos na web O portal das palabras buscamos información sobre a palabra do ano e do día. 5.2 Comentamos cal delas é nosa preferida explicando as razóns da nosa escolla.

En que medida o acceso ao traballo facilita inclusión independencia de todas as persoas?

quedan aínda por derrubar?

orientacións en anayaeducacion.es 12 13

• Os pasos da secuencia de aprendizaxe que corresponden á unidade cunha síntese das explicacións necesarias para o seu desenvolvemento.

CALES SON?

• Un feixe de libros

• Territorios literarios

• Previdos... cámara... acción!

NAS PÁXINAS FINAIS DE CADA UNIDADE

VAS ATOPAR:

Para terminar

COMPRENDE Y APLICA ¿Qué has aprendido?

Le atentamente o texto e realiza as actividades.

ADI IGLESIAS, PRATA EN 400 METROS

A Galiza supérase nos Paralímpicos Dous ouros, unha prata, oito diplomas e aínda con posibilidades de sumar máis títulos poucas horas de que rematen os Xogos certifican o bo momento no país para deportistas con algún tipo de diversidade funcional. Os Xogos Paralímpicos de Toquio 2020 demostraron que esforzo e a valía teñen recompensa.

U

Indica o timbre da vogal tónica destas palabras:

AO FINALIZAR O TRIMESTRE

VAS ATOPAR:

REVISADE O TRABALLO EN EQUIPO

U  3

a) Define coas túas palabras estes conceptos.

xogos paralímpicos diversidade funcional

b) Localiza os substantivos correspondentes ás distintas disciplinas ou modalidades deportivas. Redacta unha definición das características de cada unha. Resume o contido. Inventa outro título que recolla a idea esencial. d) Identifica os seguintes elementos.

Emisor Receptor Mensaxe Código Canle

O deporte paralímpico fálanos de exemplos de superación, de vontade de medrar e alcanzar os obxectivos malia as dificultades que hai no camiño. As e os deportistas con algunha discapacidade funcional non tiveron fácil e, no caso galego,

engádeselles decisión de marchar fóra do país por motivos laborais ou para optar a unha mellor preparación.

Con todo, dezaseis deportistas da Galiza (catorce máis dous de apoio) viaxaron até Toquio desafiando toda unha pandemia mundial para participar nos Xogos Paralímpicos que rematarán mañá na capital nipoa. Os ouros de Susana Rodríguez e Adi Iglesias As maiores satisfaccións para Galiza no medalleiro viñeron do tríatlon e o atletismo. A médica e deportista viguesa Susana Rodríguez gañou o primeiro ouro galego dominando proba de tríatlon e marcando un tempo final de 1:07:15. Despois, participou na final de 500 metros na clase T11 conseguindo diploma ao quedar en quinto lugar. O segundo ouro galego saíu da final de 100 metros lisos na categoría T13 e chegou da man de Adiaratou Iglesias, a atleta do club Lucus Caixa Rural, nunha espectacular carreira na que marcou un tempo de 11.96. A pesar de ser a máis rápida no tempo de reacción, Iglesias non saíu do todo ben e tivo que ir de menos a máis para terminar remontando e gañando a carreira. E para rematar a súa excelente participación en Toquio conseguiu a prata na final dos 400 metros lisos na categoría T13. [...]

A. E 04/09/21 http://www.nosdiario.gal (adapt.)

A cohesión do texto conséguese, entre outros recursos, mediante repetición de palabras do campo semántico do deporte. Localiza esas palabras e explica o significado. f) «Con todo», «A pesar de», «E para rematar» son algúns dos conectores textuais empregados. Localízaos e clasifícaos segundo o seu signifig) Localiza un topónimo e o seu xentilicio. Sinala e define os fonemas que se corresponden coas grafías marcadas:

Cai R al

SITUACIÓN DE APRENDIZAXE

recompensa fóra

esforzo exemplos pandemia galego

l) Clasifica as palabras segundo a presenza de ditongo ou hiato:

país conseguiu

apoio nipoa categoría

médica atleta deporte saíu despois

m)Cres que o deporte contribúe a mellorar a vida das persoas e promover a integración social? Procura información sobre campaña da RTVG #NonMiresXoga. O seu lema é: «Os límites están só na nosa mirada». Que quere dicir? Cal é o seu obxectivo? Redacta un texto coa túa opinión sobre esta cuestión. Aplica as propiedades textuais aprendidas.

REFLEXIONA E VALORA Valora o teu grao de reflexión sobre as actividades da situación de aprendizaxe vinculadas esta unidade.

Que temas ou ideas predominaron na elección de palabras coas que vos identificastes?

Que información dalgún compañeiro ou compañeira che pareceu máis interesante?

Descubriches algún tipo de dicionario que descoñeceses? Que dicionario consideras máis completo? Cal empregas con maior frecuencia?

PON A PROBA AS TÚAS COMPETENCIAS Realiza la autoevaluación competencial incluida en anayaeducacion.es

• Unha reflexión sobre os avances realizados na situación de aprendizaxe ao longo da unidade.

• Unha proposta de avaliación das túas competencias que podes descargar da web de anayaeducacion.es

TOC, TOC, ABRINDO PORTAS

Revisa a túa planificación ao traballo. Competencias. Contesta completa a seguinte lista de confrontación sobre a planificación de tarefas, e utilízaa para autoavaliar a túa planificación do proxecto. Ítems

Trabállase en equipo, en colaboración, con reparto de tarefas. 10 % Consideran unha reflexión posterior ao finalizar proxecto (propostas de Incorpóranse gráficas que favorecen a comprensión dos resultados. Trabállase completase padlet de vocabulario. 10 % Puntuación

Completa a seguinte rúbrica de avaliación do traballo en equipo: coavaliación. Cada compoñente do grupo responde estas cuestións sobre si mesmo e sobre o resto de compañeiros do grupo, respecta en: ao que se formulou planificación esixida. correcta, incompleta. investigar.

planificación proposta, da planificación, ou a bastante incompleto ou Fai un correcto uso das etc).

Traballo en grupo igual demostran

Fai un uso correcto resultados asociados ás

Fai un uso aceptable para conseguir bos

Non fai un bo uso das obxectiva. utilizando sempre claras, fala con algunha claras, incorreccións

Roles: traballo en grupo compañeiros intervir

regular seu rol compañeiros intervir non intervén para

Ao finalizar, reflexiona e comproba se alcanzaches estes obxectivos: Completa no teu caderno

O teu portafolio do desafío, con:

• Tarefas de reflexión e difusión.

• Tres propostas para descargar da web de anayaeducacion.es:

–

Unha escala para a planificación de tarefas e a súa autoavaliación.

Unha escala de coavaliación do traballo en equipo.

SITUACIÓN DE APRENDIZAXE

PRESENTACIÓN DA SITUACIÓN

As persoas somos, entre outras moitas cousas pero sobre todo, palabras. Son elas as que nos distinguen do resto das especies xa que, malia que moitos animais posúen sistemas de comunicación propios, carecen da capacidade da linguaxe, que é exclusiva dos humanos.

As palabras axúdannos a conectar con outras persoas, a designar o que vemos e o que imaxinamos, a expresar o noso estado de ánimo, os nosos desexos ou aversións... e, cando as circunstancias nos superan, dicimos que «quedamos sen palabras».

Propoñémosche que ao longo deste trimestre te mergulles nas palabras da nosa lingua, no seu significado, no seu son. Que te achegues a elas e que as acollas, que as arroles, que as soletrees, que as cantes, que as inventes, que as vistas con novas roupaxes, que enredes con elas... en definitiva, que as fagas túas, que as aprendas, que as ames.

SECUENCIA DE APRENDIZAXE Plurilingües

Nos diferentes apartados das tres unidades encontrarás contidos que che serán de utilidade; por exemplo, como recrealas literariamente, como definilas segundo cal sexa a súa categoría gramatical, como clasificalas segundo a súa forma, como escribilas de acordo coas normas ortográficas ou como relacionalas coas familias lingüísticas ás que pertencen.

AS PALABRAS MILENARIAS

Temos na boca palabras milenarias para falarmos de castiñeiros e carballos de andoriñas e de niños de paxaros de fontes, de fervenzas, de regueiros, de rías, mares, cabos e areeiros.[...]

Din os versos de Xesús Ferro Ruibal. E así é: temos a fortuna de posuír unha lingua con moitos anos de historia; unha lingua antiga e, á vez, moderna. Un idioma inzado de palabras fermosas, recendentes, agarimosas, sarcásticas, rotundas, técnicas... para así podermos expresar calquera idea ou sentimento, calquera concepto ou emoción.

As palabras da nosa lingua son un ben colectivo que fomos creando ao longo de moitas xeracións e que transmitiremos ás vindeiras. De nós depende que, recollendo a arela de Cunqueiro, o galego dure «mil primaveras máis».

Nas actividades que che propoñemos analizaremos diversos tipos de palabras en relación con algúns contidos de cada unidade e remataremos cunha tarefa principal: a creación dunha árbore coas vosas palabras preferidas, convertidas en gorentosos froitos.

Unidade 3

A diversidade é unha característica esencial da natureza humana. Existen diferenzas culturais, raciais, relixiosas, tamén físicas e psíquicas. Todos temos, ademais, capacidades e discapacidades, puntos fortes e débiles.

En ocasións podemos pensar que as persoas que teñen algún tipo de diversidade funcional non poden facer algunha cousa, pero axiña nos sorprendemos ao descubrir os seus logros. As barreiras están moitas veces na nosa

O respecto ás diferenzas e a inclusión social de todas as persoas debería ser

DIVERSIDADE FUNCIONAL

Que entendes por diversidade funcional?

Coñeces persoas con algunha discapacidade física ou intelectual que adquiriron recoñecemento no ámbito deportivo, profesional, etc.?

En que medida o acceso ao traballo facilita a inclusión e independencia de todas as persoas?

En que consiste a inclusión social?

Que barreiras quedan aínda por derrubar?

SITUACIÓN DE APRENDIZAXE

Que vas aprender?

1 Comunicación

Nesta unidade lerás un fragmento de Lúa nova, unha historia de superación inspirada nunha rapaza coruñesa invidente.

Coñecerás vocabulario sobre os sentidos e as sensacións e aprenderás a definir substantivos.

Estudarás os textos e as distintas tipoloxías textuais.

E practicarás a exposición oral, que é unha competencia imprescindíbel para comunicármonos de maneira fluída.

2 Estudo da lingua

Estudaremos os fonemas vocálicos e consonánticos, que son a materia fónica dos discursos que emitimos.

Sabes diferenciar as vogais abertas das pechadas? Pronúncialas correctamente?

Repasaremos a sílaba e os seus elementos.

E reflexionaremos sobre a diversidade lingüística no mundo.

3 Literatura

Achegarémonos á literatura oral e escrita, e ás características das obras literarias.

E, por suposto, poderás crear os teus propios textos literarios.

➜ Accede ao vídeo de presentación da unidade en anayaeducacion.es

SECUENCIA DE APRENDIZAXE

Eu son

1.1 Presentámonos ante a clase cunha cartolina coa inicial do noso nome e seis palabras coas que nos identifiquemos.

1.2 Expoñemos as cartolinas na aula para coñecérmonos mellor.

En familia

2.1 Elaboramos a familia léxica dunha das palabras da actividade anterior.

2.2 Anotamos palabras sinónimas e antónimas das incluídas na actividade anterior.

Plurilingües

3.1 Elaboramos un glosario multilingüe coas nosas palabras para recoller as linguas da Península Ibérica.

Dicionario

4.1 Investigamos sobre os distintos tipos de dicionarios.

4.2 Buscamos na Rede os dicionarios en liña da lingua galega e realizamos a busca dalgunhas palabras.

O portal das palabras

5.1 Entramos na web O portal das palabras e buscamos información sobre a palabra do ano e do día.

5.2 Comentamos cal delas é a nosa preferida explicando as razóns da nosa escolla.

+ orientacións en anayaeducacion.es

1

Comunicación Lectura

Hipertexto. Coñece a autora e a súa obra en anayaeducacion.es

Unha muller independente

Que vas ler?

Lúa, unha pianista recoñecida, disponse a iniciar unha viaxe desde A Coruña a San Francisco. Camiña con firmeza, allea á admiración que esperta pola seguridade con que se move malia as dificultades que debe superar.

O taxista respondeu cun gruñido que ela interpretou afirmativamente cando lle preguntou se podía abrir a fiestra, así que buscou o botón da porta, premeuno e deixou que o ar lle acariñase a cara. Sempre lle gustara a sensación do vento no rostro. Non sabía como había xente á que lle resultaba molesto. A ela facíaa sentir viva.

Asomou lixeiramente a cabeza e respirou profundamente mentres recordaba a primeira vez que voara en avión. Debía de ter doce anos e viaxara cos seus pais e a súa irmá a Madrid para ir ao musical O Rei León. [...]

O ar na faciana devolveuna ao presente e preguntoulle ao taxista se faltaba moito para chegar ao aeroporto. Perdera a noción do tempo.

—Non se preocupe. Nun intre estamos.

Deuse conta de que así era cando notou a pronunciada curva á dereita que hai que tomar para coller o desvío a Alvedro. Agarrouse á asa da porta ata que recuperou a estabilidade. Non lle gustaban os condutores bruscos, porque non era quen de anticipar as manobras que facían e sempre a collían por sorpresa, sobre todo se ía ensimesmada, como naquel momento. A curva fixo que volvese en si. Tocou o reloxo dixital e escoitou no pequeno auricular agochado no seu oído esquerdo:

—Cinco e corenta e sete.

—Chegamos. Son vinte e dous con trinta euros.

—Pago con tarxeta.

—Por suposto. [...]

Sentiu que a porta do coche se abría mentres ela colocaba o bolso no ombro e collía o bastón.

—Axúdoa? —preguntou o condutor.

—Pode axudarme a coller a maleta do maleteiro, por favor, que pesa moito e non podo con ela?

—Por suposto! —contestou o taxista, atropelado, dirixíndose á parte traseira do coche.

Paixón por ler. Goza con outros textos similares en anayaeducacion.es

Baixou a enorme maleta azul de Lúa e apresurouse a achegarlla. «Que teña boa viaxe», murmurou mentres a ollaba afastarse, camiño da porta de entrada ao aeroporto, tirando da pesada maleta coa man esquerda en tanto que a dereita movía por diante dela o bastón branco, formando os semicírculos que lle confirmaban a ausencia de obstáculos. O cabelo louro caendo en cascada polas costas e a fraxilidade do seu aspecto físico non daban idea da fortaleza dunha muller que nunca se puxera límites, consciente das súas capacidades e da admiración que, dende nena, era quen de espertar ao seu redor.

Antes de entrar no edificio, Lúa colleu as lentes do bolso. Normalmente, procuraba non usalas, co bastón era suficiente, pero cando saía do seu contorno habitual prefería levalas, máis ca nada para non perder tempo innecesariamente. [...]

A azafata acompañouna ata o seu asento no avión. Como era un traxecto breve, ía en clase turista. Pouca diferenza había. Para o avión de San Francisco xa pedira unha localidade preferente. Eran moitas horas de voo e prefería ir máis cómoda.

Foi a primeira en subir, así que se acomodou sen problemas. Dáballe moito apuro tropezar cos pasaxeiros que paraban no medio do corredor para acomodar a equipaxe e os abrigos. E, sobre todo, dáballe apuro o propio apuro deles cando se decataban de que era cega. E aínda máis se a recoñecían! Entón ofrecíanse a axudala, a gardarlle a equipaxe, a indicarlle o seu sitio... Todo iso facíaa sentirse incómoda. Non o podía evitar. Prefería pasar inadvertida e non sentir a mágoa de ninguén. Ela era cega de condición, pero iso non lle impedira nunca facer unha vida normal.[...] Ser cega non era un problema na súa vida. Ou, cando menos, non era un problema maior dos que tiñan os demais. «Cadaquén ten o seu», dicíalle sempre Marta. [...]

Ao chegar a Madrid agardou a que baixasen os pasaxeiros antes de saír do avión. [...] Puxo as lentes para baixar do avión e dirixirse sen problemas á seguinte porta de embarque [...]

As persoas que cruzaba no camiño quedaban mirando para ela, con asombro e admiración ante unha muller cega que se movía polo aeroporto, ateigado de xente correndo en todas as direccións, coa seguridade de quen sabe onde vai.

Vocabulario

Faciana: cara, rostro. Intre: porción breve de tempo. Ateigado: cheo.

Irene Montero, Lúa nova

Comprensión oral

1 Escoita o texto da lectura e responde as seguintes cuestións.

• Cal é o percorrido que se dispón a realizar Lúa?

• Cantos avións precisará tomar?

• Que elementos facilitan a súa autonomía?

• Como definirías a súa personalidade?

Extrae información

2 Que circunstancia deixa patente a condición de invidente da protagonista?

3 Lúa dispón dunhas lentes intelixentes que transmiten mediante audio os estímulos visuais que perciben, facilitando deste modo o seu desprazamento.

• Localiza exemplos das indicacións que recibe durante a viaxe.

4 O texto fai patente a antítese entre a fraxilidade física de Lúa e a súa fortaleza persoal.

• Localiza as palabras que expresan a admiración que esperta en todas as persoas.

5 Todas as persoas que se cruzan con Lúa ofrécense a prestarlle axuda ao decatarse de que é cega.

• Que axudas rexeita? Cales acepta?

• Por que en ocasións se sente incómoda?

6 O texto avanza seguindo o traxecto realizado pola personaxe, mais hai un salto ao pasado (analepse).

• Localízao e explica a función que desempeña.

7 «A música foi sempre a súa vida, deulle as maiores satisfaccións», expresa Lúa na novela.

• En que momento cres que puido nacer a súa vocación?

Reflexiona sobre a lingua

8 «Cadaquén ten o seu», dicíalle sempre Marta. Cadaquén é un pronome indefinido. Coa axuda dun dicionario, anota expresións equivalentes.

9 Lúa viaxa primeiro en «clase turista», despois en «localidade preferente». Define coas túas palabras ambos conceptos.

Interpreta e analiza

10 Aínda que ata a liña 51 non temos constancia plena de que se trata dunha persoa invidente, hai varias referencias previas que así o indican xa que a percepción do mundo que a rodea exprésase en todo momento mediante sensacións táctiles e auditivas, nunca visuais.

• Localiza exemplos de cada sentido.

Valora e relaciona co teu mundo

11 Pensa e comparte en parella. Lúa considera que: «Ser cega non era un problema na súa vida. Ou, cando menos, non era un problema maior dos que tiñan os demais. “Cadaquén ten o seu”, dicíalle sempre Marta [a súa irmá]».

• Valorade esta afirmación.

12 A actitude de Lúa demostra que as persoas con diversidade funcional poden levar unha existencia plena.

• Coñecedes algún exemplo concreto? Algunha persoa no voso ámbito persoal? E no campo do deporte, por exemplo?

13 A novela comeza con esta dedicatoria:

• Procura información sobre Natalia Beade, a persoa real que inspirou esta historia.

Escribe

14 Creación. O destino da personaxe é San Francisco. Conta como será a chegada á cidade, cal será o seu percorrido e as circunstancias nas que este se produce. Engade outros personaxes á historia.

«A Nati, sempre inspiradora».

Vocabulario

Hipocondríaco/a: Persoa que manifesta unha preocupación esaxerada pola propia saúde.

Os sentidos e as sensacións

ACTIVIDADES

1 Localiza neste relato os termos referentes ás sensacións.

• Clasifícaos segundo o sentido ao que fan referencia.

O pintor hipocondríaco

1 DO-PE-TÉ XE-DO-A

Comezara pintando flores e sospeitárao xa nese momento, pero nunca notara aquela cousa estraña tanto como cando foi pintando camposas e lle deu por recibir no nariz o cheiro de todo canto pintaba. Case ao mesmo tempo, e mentres ía aumentando os obxectos e paisaxes que retrataba, tamén comezou a acontecer sobre o seu corpo o resto de sensacións de cada cousa que facía aparecer no lenzo: a caloriña seca e fragrante das vacas, a sensación dunha folla de herba que che corta un dedo ao a acariñar, a picadela dun mosquito, esa vibración do aire rebulido de insectos. Logo foi pintando o mar e, sen saír do cuarto, viña tendo os labios rotos e salgados de quen pinta na ribeira, curtíaselle a pel cando aparecía o faro e botaba días a repintalo. Mesmo a auga das acuarelas se volvía salgada e, nas mañás de baixamar, os cadros cheiraban a salitre e area mollada.

2 Localiza neste relato os termos referentes ás sensacións.

• Clasifícaos segundo o sentido ao que fan referencia.

3 Relaciona as palabras de cada serie co sentido ao que fan referencia:

a) Guichar, uliscar, apalpar, exhalar, fitar, zumbar, axexar, acariñar, ollar.

b) Rebumbio, emanación, caricia, balbordo, lupa, estrondo, dozura, papila, efluvio, asubío, luminosidade, calor, rugosidade, cheirume.

c) Suave, insípido, agre, fétido, esponxoso, suculento, exquisito, espiñento, oínte, invisible, acedo.

4 Pon na orde correcta as sílabas e forma palabras que expresan o grao de calor dunha cousa.

• Clasifícaas de maior a menor temperatura.

CIAL-GLA RA-TEM-DO-PE

Emma Pedreira, Bibliópatas e fobólogos (adapt.)

Definimos palabras. Os substantivos

Para definir palabras hai que ter en conta a súa categoría gramatical, xa que non definimos igual un obxecto (substantivo), unha calidade (adxectivo) ou unha acción (verbo).

Como definir un substantivo?

Substantivo concreto

Adscribímolo ao xénero ao que pertence e definimos mediante frases do tipo «acción de...», «calidade de...», «situación ou estado de...»

LENTES. Instrumento óptico composto por dúas lentes que se suxeitan ao nariz e ás orellas mediante unha montura e que serve para protexer a vista, corrixila ou ter unha mellor visión. Sin: anteollos.

Substantivo abstracto

Adscribímolo á realidade de que se trata mediante frases do tipo «acción de…», «calidade de…», «situación ou estado de», «fenómeno que…»

AFOUTEZA. s. f. Disposición do espírito que leva a actuar ou a acometer calquera empresa sen temor aos perigos ou dificultades.

En ambos os casos, podemos engadir un sinónimo ou palabra cun significado moi próximo.

ACTIVIDADES

5 Consulta en diferentes dicionarios a definición dos substantivos anteriores. Cal das definicións che parece máis precisa?

• Fíxate en que nalgúns casos figuran tamén estes termos:

SINÓNIMOS ANTÓNIMOS CONFRÓNTESE

• Que significan?

6 En parellas, definide estas palabras do texto da actividade 1, pero sen dicir de que palabra se trata.

nariz – mosquito – faro – acuarelas

• Tede en conta que non podedes empregar expresións do tipo «é cando...» nin tampouco sinalar nin facer acenos.

1

Comunicación Estudo dos textos

O texto

Os seres humanos comunicámonos principalmente a través da linguaxe mediante discursos que chamamos textos.

O texto é unha unidade comunicativa completa que se transmite oralmente ou por escrito nunha determinada situación. Un poema, un anuncio publicitario, unha canción... son textos.

Mensaxe: información que se transmite.

Emisor: persoa que transmite a información.

COMUNICACIÓN

Receptor: persoa que recibe e interpreta a información.

Os tipos de textos

Texto oral

Código: conxunto de signos que coñecen emisor e receptor e permite que o primeiro elabore a mensaxe e o segundo a interprete.

Canle: medio material a través do cal se transmite a información ou mensaxe (sonora —sons—, visual —textos, imaxes—, etc.)

SEGUNDO A CANLE DE TRANSMISIÓN

Transmítese mediante fonemas, percíbese mediante o oído. Canle oral-auditiva

canción, conversa, conferencia, debate

ACTIVIDADES

Texto escrito

Transmítese mediante grafías, percíbese mediante a vista ou o tacto -braille-. Canle visual (ou táctil)

novela, artigo, folleto, instancia, carta

1 A lingua de signos e o sistema braille permiten a comunicación das persoas con discapacidade visual ou auditiva.

• A través de que medio ou canle (sonora, visual, táctil...) se transmite o texto?

• Cal é código empregado en cada caso?

Tanto nos textos orais coma nos escritos, a mensaxe transmítese mediante palabras —código verbal—, pero estas poden ir acompañadas doutros elementos que serven de apoio á expresión lingüística e completan a información:

– O texto oral pode empregar recursos paralingüísticos (calidade da voz: volume, entoación, ritmo, pausas, silencios...) e linguaxe non verbal (acenos, miradas...).

– O texto escrito pode empregar recursos tipográficos (tipo de letra, signos de puntuación, subliñados, maiúsculas...) e iconográficos (imaxes, gráficos, iconas...).

Existen tamén textos dixitais que se transmiten a través dun dispositivo electrónico mediante unha canle visual e/ou oral. Ademais das grafías e/ ou fonemas, incorporan imaxes, son, vídeos, ligazóns e outros elementos multimedia. Comparten, por tanto, características do texto oral e do texto escrito.

ACTIVIDADES

2 Un xeroglífico é un texto a modo de adiviña que non emprega signos lingüísticos, senón símbolos e imaxes que representan a palabra ou a frase a descubrir.

• Fíxate nestes xeroglíficos e anota a solución.

Ten en conta

Algúns textos sempre son orais, por exemplo unha conversa nun ascensor. Outros, porén, sempre son escritos, por exemplo unha instancia presentada nunha oficina. Pero hai textos que poden ser orais ou escritos segundo a situación comunicativa na que se produzan. Por exemplo: un poema pódese escribir e ler ou pódese recitar e escoitar.

Prenda de vestir Parte do corpo Que queres cear? Para fritir o peixe cómpreche unha ...

• En parellas, probade a crear a mesma mensaxe empregando un código non verbal (acenos, movementos..).

3 Oíches? Un podcast é un arquivo de audio que se pode escoitar en liña ou ben descargalo nun dispositivo persoal.

Entra na páxina web de Podgalego.

• Selecciona unha categoría que che interese (música, humor, feminismo, deportes, cine...).

• Analiza o tipo de texto e os seus elementos (canle, código, emisor, receptor, mensaxe).

Ten en conta

Dependendo do tipo de texto, predominará unha tipoloxía textual ou outra, pero o máis habitual é que se combinen entre si. Así, un texto académico pode incluír elementos narrativos, descritivos, expositivos ou argumentativos. Unha novela contén narración (a acción), descrición (de persoas, de espazos) e diálogos entre os personaxes.

Textos da vida cotiá

Pertencen ao ámbito persoal e das relacións sociais.

Exemplo: carta, mensaxe de whatsapp...

SEGUNDO O ÁMBITO DE USO

Textos dos medios de comunicación

Diríxense a un público heteroxéneo.

Exemplo: informativo de radio, crónica...

SEGUNDO A INTENCIÓN OU OBXECTIVO

Informativo

Comunicar un coñecemento a un receptor.

Exemplos: reportaxe, noticia....

Literario

Prescritivo

Textos académicos

Pertencen ao ámbito escolar.

Exemplo: exame, enciclopedia...

Texto narrativo

Relata feitos, reais ou imaxinarios, que lles suceden a uns personaxes nun espazo e nun tempo determinados.

Exemplos: novela, conto, noticia...

Crear unha impresión estética no receptor.

Exemplos: poema, novela, obra dramática...

Dar indicacións sobre o modo de realizar unha actividade.

Exemplos: receita de cociña, regulamento...

SEGUNDO A FORMA DO DISCURSO

Texto descritivo

Texto dialogado

Texto expositivo

Persuasivo

Convencer o receptor dunha idea.

Exemplos: anuncio, discurso electoral...

Presenta os trazos característicos de seres, paisaxes ou obxectos.

Reproduce un intercambio de mensaxes entre dúas ou máis persoas que se alternan no uso da palabra.

Transmite información de maneira obxectiva sobre un tema.

Texto argumentativo

Defende unha opinión e achega argumentos e razóns que a xustifican.

Exemplos: conto, novela, guía de viaxe, folleto...

Exemplos: entrevista, debate, teatro, novela...

Exemplos: libro de texto, artigo dunha revista, folleto...

Exemplos: debate, artigo de opinión, crítica...

ACTIVIDADES

4 Relaciona cada texto coa tipoloxía textual que lle corresponde:

Texto expositivo

Texto narrativo Texto descritivo

Texto instrutivo

Texto dialogado

A paisaxe de vellos edificios soterrados entre árbores foi dando paso a densos bosques e logo a unha estrada deserta. Chegaron á Ponte da Morte, sobre as vellas vías do tren. Desde ela podía verse como o sarcófago metálico que cubría a central nuclear de Chernóbil brillaba a poucos quilómetros de distancia. [...]

Iria Misa, A cidade do átomo

Marmelada de amoras

1. Lavamos ben as amoras e metémolas nunha pota xunto ao azucre e o zume de limón.

2. Deixamos que coza todo uns 45 minutos. Cando empece a ferver, remexémola de vez en cando para que non se pegue e imos desfacendo cun garfo as amoras.

3. Escolle un bo pan e fai a torrada máis deliciosa do mundo. Bo proveito!

A TERRA

A Terra é un planeta do Sistema Solar que xira sobre si mes- mo e ao redor da súa estrela —o Sol— na terceira órbita máis interna. Así mesmo, é o fogar de millón de especies de seres vivos, incluíndo os seres humanos e actualmente é o único corpo astronómico onde se coñece a existencia de vida. gl.wikipedia.org

Internouse no corredor. Escoitou pisadas, que nun primeiro momento confundiu co son dos seus propios pasos. Inspirou e expirou un par de veces, esforzándose por conter o ritmo frenético do seu pulso, camiñando sen facer ruído. [...]. Detívose a carón da porta do cuarto de Svetlana, contou ata tres e, tirando de toda a súa valentía, asomou a cabeza pola porta.

Iria Misa, A cidade do átomo

—Que queres dicir? Estou enferma? —preguntou levando as mans á gorxa.

Máscara sacudiu outra vez a cabeza nun aceno negativo.[...]

—Hai moito tempo que non como nin bebo nada. Sabes que non lembro o sabor do chocolate?

Máscara gardou un respectuoso silencio.

—Estou... morta? É iso o que me estás a intentar dicir?

Iria Misa, A cidade do átomo

#media_laranxa

A exposición oral

«Arte de falar en público», así define o Dicionario Xerais a Oratoria

Falar en público é unha situación á que moitas veces temos que enfrontarnos e en moi diversas circunstancias.

Esta destreza, como calquera outra, pode aprenderse e perfeccionarse. Unha improvisación, un discurso, un e,,, son algunhas posibilidades para practicar o desenvolvemento das nosas habilidades lingüísticas.

Para realizar unha exposición oral debes seguir estes pasos:

Onde vas falar? Para quen? De canto tempo dispós?

PREPARA O TEMA

Busca información. Le, subliña, anota, selecciona a información de interese.

ELABORA UN GUIÓN

Elabora un guión cos puntos que vas desenvolver. Pensa na estrutura adecuada (presentación – desenvolvemento – conclusión).

EMPREGA RECURSOS DE APOIO

Fotos, carteis, presentacións dixitais...

ENSAIA A EXPOSICIÓN

PLANIFICA O DISCURSO 1 6 2 3 4 5

Practica ante o espello ou grávate para valorar a túa actuación. Cronometra a súa duración.

Expón o tema ante os compañeiros e compañeiras. Ten en conta os seguintes aspectos:

• Mira de fronte e mantén contacto visual.

• Fala co volume de voz apropiado.

• Pronuncia con claridade, vocaliza ben para que te entendan.

• Fala con fluidez e cun ritmo correcto.

• Evita un ton monótono e xoga coa expresividade da voz.

• Mantén unha expresión relaxada e unha postura corporal natural.

• Emprega un vocabulario adecuado ao propósito comunicativo (rexistro formal). Unha exposición na clase non é o mesmo que unha conversa informal no patio.

• Emprega conectores para relacionar as ideas e as partes do discurso: en primeiro lugar... por un lado... como dicía... por conseguinte... en resumo... para rematar...

• Constrúe oracións breves e sinxelas.

• Evita as palabras comodín (cousa, iso...) e as expresións tipo aaaa..., emmmm...

EXPÓN O TEMA

PRACTICAMOS

1 Escolle un tema e pensa un título atractivo. Algunhas propostas:

- Unha película que te mantivera sen alento e co corazón nun puño.

- Un invento valioso para a humanidade.

- Unha viaxe que lembres con especial cariño.

- Unha afección ou actividade de lecer que che resulte apaixonante.

2 Unha vez realizadas as exposicións, valorade a súa calidade e puntuade cada un destes aspectos:

CONTIDO

Presentación da exposición

Estrutura e organización

Conclusións

Claridade de ideas

Argumentación

EXPRESIÓN VERBAL

EXPRESIÓN CORPORAL OUTROS

Linguaxe clara Vocabulario apropiado e preciso

Pronunciación

Fluidez

Intensidade de voz

Velocidade e ritmo

Mirada. Contacto visual

Xestos

Postura corporal

TOTAL TOTAL TOTAL

Recursos externos empregados

Duración

Orixinalidade TOTAL

VALORACIÓN GLOBAL

2

Estudo da lingua Gramática

Os fonemas

As linguas están constituídas por sistemas de signos formados por unidades lingüísticas que se organizan e combinan de maneira xerárquica:

O fonema é a unidade lingüística máis pequena. Non ten significado pero si realización concreta na fala, xa que o podemos pronunciar e escoitar.

A nosa lingua posúe 26 fonemas, dos cales 7 son vocálicos e 19 consonánticos.

FONEMA

Non ten significado. Permite distinguir palabras: masa, pasa, rasa, casa, lasa, nasa.

Os fonemas vocálicos

En posición tónica distinguimos sete fonemas:

Represéntase na escrita por medio de grafías (letras).

anteriores (palatal) central posteriores (velar)

pechadas /i/ /u/

medias

semipechadas /e/ /o/

semiabertas /ɛ/ /ɔ/

aberta /a/

No caso das vogais medias, non existe correspondencia única entre grafía e fonema, xa que a mesma grafía representa dous fonemas vocálicos diferentes: monte /o/, código /ɔ/, cedo /e/, festa /ɛ/.

A diferenza de pronuncia das vogais medias permite distinguir palabras: p/ɛ/ ga (verbo), p/e/ga (substantivo); s/ɛ/n (substantivo), s/e/n (preposición).

Lembra que nalgunhas palabras empregamos o acento diacrítico para marcar a abertura media aberta: póla (dunha árbore), pola (galiña).

ACTIVIDADES

1 Oíches? Escoita o vídeo: #DígochoEu Cantas vogais hai en galego? 5, 7 ou 10? e reflexiona sobre a información que achega.

2 Consulta o dicionario dixital da RAG e escolle o o significado que corresponde coa pronuncia indicada:

f/ɔ/ra Verbo ser ou ir. No exterior, en relación a un obxecto ou a un espazo.

pr/ɛ/sa Rapidez con que se fai algo. O que se apreixa dunha soa vez coas mans.

Obxecto en forma de esfera. b/o/la Pan, xeralmente circular e de pouca altura.

Sensación producida pola necesidade ou a gana de beber.

Lugar que constitúe a residencia oficial ou central dunha organización. s/e/de

p/ɔ/r Verbo poñer. Preposición.

3 Sinala cal é a pronuncia das vogais tónicas nas palabras subliñadas no poema. Podes escoitar o seu recitado na Rede: «Antonio García Teijeiro recita uns poemas de Poemar o mar».

QUERE o mar o que non ten: quere flores de colores quere rosas olorosas quere ovellas sen orellas quere gatos con zapatos quere festas con orquestras quere estradas prateadas quere espellos mais non vellos quere montes e horizontes... Quere o mar o que non ten. Os seus soños non se ven.

Antonio García Teijeiro, Poemar o mar

Vogal tónica semiaberta

Vogal tónica semipechada

4 E ti que dis? Escoita na Rede a canción portuguesa «Festa de São João» e pronuncia as vogais nasais, propias do portugués.

Os fonemas consonánticos

O sistema consonántico galego está formado por 19 fonemas que se clasifican segundo o punto de articulación, o modo de articulación e a vibración das cordas vocais cando os pronunciamos.

labiodentais linguodentais interdentais alveolares palatais velares

Como xa vimos nas vogais medias, nas consoantes tamén atopamos casos nos que non hai unha correspondencia exacta entre o fonema e a grafía que o representa. Fíxate:

• Grafía que non representa ningún fonema: h (hora, hábil).

• Letras diferentes que representan un mesmo fonema:

/b/ (bilabial oclusivo sonoro)........... Grafía b (bacallau); grafía v (vacaloura).

• Mesma grafía para a representación de fonemas diferentes:

/k/ (oclusivo velar xordo)............... Grafía c + a, o, u (cama, copa, cume).

/θ/ (fricativo interdental xordo).......... Grafía c + e, i (cedo, cidade).

• Fonemas que se representan por medio de dígrafos (dúas letras):

/g/ (oclusivo velar sonoro): guedella, guía...

/k/ (oclusivo velar xordo): queixo, quilo...

/ŋ/ (nasal velar sonoro): unha, ningunha...

/tʃ/ (africado palatal xordo): chapeu, choca...

/ʎ/ (líquido lateral palatal sonoro): allo, amalló...

/r/ (líquido vibrante múltiple alveolar sonoro): arroz, carracha...

ACTIVIDADES

1 Identifica os fonemas que representan as letras destacadas en cada palabra:

calcetín boca guedella algunha chave cazadora quecer hélice

2 E ti que dis? Pronuncia os seguintes pares de palabras e escribe o nome dos fonemas que permiten diferencialas:

cama / casa

caro / carro

pelo / peto

allo / año

3 Oíches? Atende ao vídeo: #DígochoEu Dous trucos para pronunciar o n velar para ter clara a diferenza de pronuncia entre o n velar /ŋ/ e o n alveolar /n/.

4 E ti que dis? Identifica o fonema nasal que presentan as seguintes palabras e pronúnciaas correctamente.

cuña / cunha puña / puma una / unha

dunha / duna

5 E ti que dis? A grafía x pode presentar dúas pronuncias:

- O fonema palatal /ʃ/: arxila, caixa.

- O grupo consonántico /ks/: axila, reflexo.

• Le en voz alta as seguintes palabras e indica cal é a pronuncia da grafía x en cada caso.

enxame – complexo – taxa – contexto – xamón – sufixo

6 E ti que dis? Localiza na Rede a canción «Chuva Chuvisco Chuvarada» do proxecto ZiS e repite as palabras con ch que aparecen.

• Atende á pronuncia que presenta este dígrafo no portugués.

Estudo da lingua Ortografía

Ten en conta

A sílaba tónica é aquela que se pronuncia con máis intensidade. A maior parte das palabras monosílabas son tónicas ( sal, cor); porén, as que teñen máis dunha sílaba presentan unha tónica e o resto son átonas ( cá -li-do, mor- ce -go ).

A sílaba

Unha sílaba é o fonema ou conxunto de fonemas que pronunciamos nas palabras con cada golpe de voz. Por tanto, os fonemas forman sílabas que, á súa vez, constitúen palabras.

Segundo o número de sílabas as palabras poden ser monosílabas (mar), bisílabas (ven-tá), trisílabas (ca-dei-ra) e polisílabas (co-mu-ni-ca-ción). Se temos en conta a posición da sílaba tónica, as palabras son agudas (can-ción), graves (cor-po), esdrúxulas (rá-pi-da) e sobreesdrúxulas (pe-dí-de-lle-la).

Ditongos, tritongos e hiatos

Hai sílabas que presentan dúas ou máis vogais (ou-ro, min-guou). A estes encontros vocálicos chamámoslles: ditongos e tritongos. Cando dúas vogais seguidas pertencen a sílabas diferentes, trátase dun hiato (ru-í-do, a-re-a).

DITONGO

Dúas vogais pertencentes á mesma sílaba.

Ditongo decrecente a, e, o + i, u

Ditongo crecente i, u + a, e, o

Ditongo homoxéneo iu, ui

moi-to, fai-xa, lou-ro

cien-cia, lin-gua

TRITONGO

Tres vogais nunha mesma sílaba, sendo pechadas as dos extremos.

ca-suais, viei-ro

HIATO

triun-fo, pui-do

Dúas vogais pertencentes a sílabas diferentes.

Dúas vogais abertas ou medias

Unha vogal aberta ou media e unha pechada tónica ou viceversa

Dúas vogais pechadas, sendo tónica a segunda

ce-o, lago-a, ca-er

sa-ú-do, ví-a, rí-o

mu-í-ño, fi-ún-cho

ACTIVIDADES

1 Divide en sílabas estas palabras:

fiestra faiado

pingüín pais

saída raíz

minerais póusao minguou correa

lousa lóstrego

2 Localiza a sílaba tónica e clasifica as palabras do exercicio anterior.

Agudas Graves Esdrúxulas

3 Distingue nas seguintes palabras os ditongos, tritongos e hiatos: actuou, caída, lagoa, mingüei, constrúe, xuízo, marea, viúvo, leite, cousa.

Ditongo Tritongo Hiato

4 Clasifica os ditongos destas palabras: leria, lousa, viviu, cuarzo, paciente, seixo, auga, bilingüismo.

DITONGOS

Crecentes

Decrecentes Homoxéneos

5 Con palabras do poema, completa a táboa: Dous corazóns aniñan no peito mariñeiro, un deles sempre é doce, malia ser augamar salgada, con raíces no infinito do corpo, e o segundo de pedra, que leva arterias cordas e que ancora cada home no seu lugar do mundo.

Miro Villar, Gameleiros

2 palabras agudas

2 palabras graves

3 palabras con ditongo decrecente

2 palabras con ditongo crecente

1 palabra con hiato

2

Estudo da lingua Lingua e sociedade

A diversidade lingüística

O plurilingüismo

A diversidade lingüística é a coexistencia de varios idiomas nun mesmo territorio. Se temos en conta que no mundo se falan unhas 7000 linguas e que o número de estados é duns 200, resulta evidente que a maioría dos países do mundo son plurilingües, é dicir, no seu territorio fálanse varias linguas. Así sucede no Estado Español, tamén na Unión Europea.

A maioría dos idiomas corresponden aos continentes asiático e africano. Europa só ten un 3% do total, mais son europeas as linguas máis faladas en todo o mundo: español, inglés, ruso, francés e portugués. Todas as linguas cumpren a función de vehículo de comunicación e de expresión cultural dunha comunidade, polo que teñen o mesmo valor. Pero non todas están nas mesmas condicións: unhas son linguas escritas, e outras só se usan oralmente; unhas son linguas oficiais, outras non. Podemos analizar a situación das linguas a partir de dous criterios:

Lingua oficial

É aquela que representa oficialmente un país. Emprégase na Administración, no ensino, nos medios de comunicación...

• Segundo o número de falantes, diferenciamos entre linguas maioritarias (as que teñen moitos falantes) e linguas minoritarias (faladas por un reducido número de persoas) —Criterio cuantitativo—.

• Segundo o seu papel na sociedade, diferenciamos entre linguas hexemónicas (teñen prestixio social e recoñecemento oficial) e linguas minorizadas (están nunha posición de inferioridade xa que conviven cunha lingua hexemónica e úsanse en contextos informais e coloquiais) –Criterio cualitativo–.

ACTIVIDADES

1 Debate. En que consiste o valor ecolóxico das linguas?

Todos estamos preocupados polo medio ambiente e desexosos por manter a diversidade natural do mundo en que vivimos, o mundo que queremos para os nosos fillos e netos. Adoptamos leis sobre contaminación e aire limpo, sobre subministro de auga e hábitat naturais para especies singulares. Neste contexto, a xente está caendo na conta de que as linguas teñen un valor ecolóxico e necesitan unha protección adecuada. Unha lingua forma parte do medio ambiente tanto coma os arbustos, as montañas ou os ríos.

Markus Warasin, Doce argumentos a favor da diversidade lingüística e o papel das linguas minoritarias no futuro da UE (adapt.)

• En que consiste o valor ecolóxico das linguas?

2 Debate. A diversidade lingüística é un signo de riqueza cultural, xa que as linguas forman parte da herdanza cultural dos pobos.

• Cantas linguas usades na vosa aula, ademais de galego e castelán?

Existen falantes procedentes de países que posúen unha lingua diferente? Con que outras linguas estades en contacto na vosa familia, barrio, etc.?

3 Analiza as ideas recollidas neste texto.

O ESPELLO DA LINGUA

As linguas levan dentro as emocións das persoas que as falan.

(...)

Porque en cada palabra dun idioma, dunha lingua, hai algo noso, que deixamos nelas; unha avoa, unha pegada, un anaco de pan, unha familia, unha bágoa, un enfado, un lugar, unha pinga de chuvia, un sorriso, unha amiga.

Unha lingua é como unha especie de espello, porque as palabras que a forman fixémolas nós e os nosos devanceiros, moi devagar, ao longo dos séculos, case sen decatarnos.

E sabes unha cousa?

Non hai linguas mellores nin peores.

Todas as linguas son iguais, como as persoas.

Só os racistas pensan que hai persoas mellores e peores.

(...) Sabes?, unha lingua é coma un espello.

Pode mostrarnos o que somos, a que lugar pertencemos.

Pero non podemos ser como Brancaneves e preguntarlle ao espello se hai linguas máis bonitas que a nosa.

E sabedes por que?

Porque todas as linguas son iguais de bonitas.

Fran Alonso, Douche a miña palabra (fragmento)

• Debate. E vós que pensades? Estades de acordo coa opinión expresada?

4 Creade un glosario en varias linguas con termos básicos necesarios para promover o mutuo coñecemento e a intercomunicación (saúdos, gustos, familia…). Acompañade as palabras de debuxos ou iconas facilmente identificables.

Literatura Que é a literatura?

Textos literarios e non literarios

• Os textos literarios teñen unha función estética e empregan unha linguaxe especial para crear beleza. Tan importante é a forma como o contido.

• Os textos non literarios teñen unha función práctica: achegan información sobre diversos contidos (científicos, publicitarios, técnicos, divulgativos....) e empregan unha linguaxe clara e precisa, sen artificios retóricos.

Que é a literatura?

A literatura é unha forma de expresión artística que utiliza a palabra, oral ou escrita, como instrumento para crear textos en prosa ou en verso que transmitan un sentimento, unha idea ou unha historia (real ou ficticia).

O termo «literatura» designa tamén o conxunto de obras literarias (novelas, poemas, teatro..) escritas nunha lingua (literatura italiana, literatura francesa…) ou nunha época (literatura medieval, literatura actual…).

A literatura oral e a literatura escrita

A literatura forma parte da vida do ser humano desde moito antes da invención da escritura. Todos os pobos contaron relatos mitolóxicos, contos e lendas para explicar as orixes do universo ou para transmitir ás xeracións máis novas os seus coñecementos e valores, e tamén interpretaron cantigas para acompañar os seus traballos ou para divertirse nos momentos de lecer. Estes textos, de creación individual e anónima, memorizábanse e transmitíanse de xeito oral, de xeración en xeración. Todos eles constitúen a literatura popular de tradición oral.

Máis tarde, coa chegada da escritura, moitos deses textos orais recolléronse en antoloxías, cancioneiros, etc. Xorde ademais a noción do escritor como autor individual que crea unha obra literaria que se transmite por escrito e cuxo nome figura na cuberta do libro. Estes textos constitúen a literatura escrita.

Hoxe a literatura pode difundirse en múltiples formatos, tanto de forma oral como escrita. Por exemplo, un conto podemos lelo nun libro en papel ou en versión electrónica, podemos escoitarllo a un contacontos, nun audiolibro, etc.

Características das obras literarias

As obras literarias conteñen as seguintes características:

• Intención estética: a súa finalidade principal é artística.

• Uso dunha lingua coidada: o autor selecciona coidadosamente as palabras empregadas.

• Valor connotativo: as palabras afástanse do uso habitual da lingua e adquiren significados subxectivos.

• Presenza de recursos estilísticos para acadar maior expresividade: personificacións, comparacións, metáforas, aliteracións...

• Mundo de ficción: presenta sucesos ficticios, inventados polo autor. Este crea un mundo propio no que se introduce o lector cando comeza a ler o texto.

• Valor polisémico: o texto admite múltiples interpretacións e lecturas, dependendo de cada lector ou lectora. («Hai tantas lecturas como lectores»).

• Orixinalidade: o texto nace da imaxinación dun autor ou autora, é dicir, é unha creación persoal.

Os recursos estilísticos

Posto que a linguaxe literaria se caracteriza pola súa intención estética, o autor escolle de maneira minuciosa as palabras e bota man de recursos literarios ou estilísticos.

Os recursos estilísticos son os procedementos lingüísticos que utiliza o autor para embelecer o texto e facelo máis expresivo. Clasifícanse en tres grandes grupos: fonéticos, morfosintácticos e semánticos.

RECURSOS ESTILÍSTICOS

Plano fónico-fonolóxico

Plano morfosintáctico

Plano semántico

DENOTACIÓN:

Significado básico dunha palabra e común a todos os falantes dunha lingua; pomba = ave, choiva= gotas de auga, león= animal

CONNOTACIÓN:

Sentido ou valor secundario que adquire unha palabra por asociación con outras realidades; pomba = símbolo da paz; choiva = tristeza, melancolía; león = fortaleza.

Afectan aos sons das palabras.

Aliteración

Onomatopea

Paronomasia

Afectan á forma das palabras e á súa distribución nos versos.

Anáfora

Paralelismo

Hipérbato

Afectan ao significado das palabras.

Apóstrofe

Hipérbole

Personificación

Símil ou comparación

Metáfora

Antítese

Ironía

Consulta no Anexo estas figuras literarias.

ACTIVIDADES

1 Un xeroglífico é un texto a modo de adiviña que non emprega signos lingüísticos, senón símbolos e imaxes que representan a palabra ou a frase a descubrir.

Nesta plataforma tes acceso a unha inxente cantidade de libros. Sigue os pasos indicados para abrir unha conta e comezar a usala.

– Rexístrate para conseguir un usuario e un contrasinal.

– Pica na pestana «Termos de procura» e fíxate nas diversas posibilidades que se che ofrecen: por título, por autor, por materia (contos fantástico, ficción, poemas...), por etiqueta (narrativa, poesía, historia, xuvenil...), por ISBN...

– Escolle un autor/autora e busca as obras existentes para a súa lectura. Comproba cales están dispoñíbeis e cales están emprestados.

– Selecciona «Etiqueta» e escribe: narrativa, poesía... Podes facer unha procura máis axustada filtrando por autor, editorial, xénero, ano de publicación...

– Escolle unha obra e fai unha lectura dalgún capítulo.

• Que vantaxes encontras fronte ao libro en papel? E que inconvenientes?

2 Entra na páxina web da Biblioteca Virtual Galega.

• Localiza no ficheiro o caixón «Autores/as de narrativa». Busca pola letra inicial do apelido dun escritor ou escritora.

• Pica a pestana «obras» e localiza algún texto do teu interese.

• Consulta en que formato (texto, audio, vídeo) está dispoñíbel.

• Le ou escoita o texto elixido.

3 Cal destes textos é literario? Xustifica a resposta.

LÚA

A lúa é velliña, de brancos cabelos, de engurras de ouro e de olliños cegos.

Érguese do leito das foulas do mar palpando os espazos para camiñar.

Anda polo mundo sen ver a onde vai pois as estreliñas lévana da man.

Luís Amado Carballo (fragmento)

LÚA

A Lúa é o único satélite natural da Terra, visible desde esta só en parte e baixo formas distintas, chamadas fases, segundo a posición que teña respecto da Terra e o lado por onde reciba a luz do Sol. Cun diámetro de 3.476 km é o quinto satélite máis grande do Sistema Solar, mentres que en canto ao tamaño proporcional respecto do seu planeta é o satélite máis grande: un cuarto do diámetro da Terra e 1/81 da súa masa.

www.galipedia.org

4 O recurso principal do texto 2 é a personificación ou prosopografía.

• Localiza exemplos.

5 Relaciona cada texto coa figura estilística que contén.

Prosopopea Metáfora Aliteración Onomatopea

O horizonte era unha vela, un enxame de barcos, un poema de brumas con veos brancos.

Ana Mª Fernández

Andan de ruada todos os luceiros, e as estrelas levan dengues amarelos.

Xulio Sigüenza

No bicarelo do bico do brelo canta o paxariño. No mesmiño bicarelo do bico do brelo.

Uxío Novoneyra

Pic, pac, pic-pac-pacpic, pac, petaba a pita picando co peteiro na pota.

—Cuac, cuac, cuac, cuac, pasou o pato.

Xulio

López Varcárcel

Xogos de creación

Aproveitando as posibilidades expresivas da linguaxe podemos crear textos literarios. Deste modo, estimulamos a nosa imaxinación e poñemos a proba a nosa capacidade creativa.

Lipograma. Texto no que omitimos unha determinada letra.

O lipograma máis antigo é un poema grego de Laso de Hermione do s. VI a.C. escrito prescindindo da letra sigma (equivalente ao noso s). Georges Perec publicou en 1969 A desaparición, unha novela policíaca na que, ao longo de máis de trescentas páxinas, consegue evitar a letra «e», a máis frecuente en francés. A «desaparición» é, polo tanto, a desta vogal.

Monovocalismo. Textos nos que se emprega unha única vogal.

XERSEE ESESENE

Ecebe de mercer en xersee cheléseme. Peguee es peles pere estee centente. Veene peñer egere mesme. E ver, e ver. Que chelede. Emes ver que tel quede cee cemese. Mecenede! Quede ceme en geente! E que ben se exeste! Cerelle, perece que eperte en peece! Esté epertende! Cede vez eperte mees! Ne gerxe, nen me deexe resperer! Eeegg…! En xersee esesene! Eeeeggg…!

Suso de Toro, Polaroid

Tautograma. Texto composto por palabras que comezan todas pola mesma letra.

O máis antigo coñecido é do poeta latino Ennio: O Tite, tute, Tate, tibi tanta tyranne tulisti. (= Ou Tito Tazio, Tirano, ti mesmo atraícheste tantas desgrazas).

Exemplo: Mario manda mensaxes manifestamente mentireiras mentres morde mazás.

CREAMOS

1 Escribe un lipograma explicando o que pensas facer esta fin de semana, sen empregar a letra que extraias ao chou de entre todas as do alfabeto colocadas previamente nunha caixa.

2 ABCDario. Describe o teu mellor amigo ou amiga utilizando todas as letras do abecedario, ordenadas alfabeticamente. Se con algunha letra non se che ocorre ningunha palabra, consulta o dicionario e seguro que atopas algunha interesante.

Exemplo: Ana: boa compañeira ...

3 Tautograma. Escribe unha receita de cociña utilizando a letra C.

Algunhas suxestións: «Coello con castañas», «Canas con chocolate», «Croque- tas caseiras»...

• Como ingredientes podes utilizar: cebolas, caldo concentrado, crema, cogo- melos, carne, condimentos…

• Precisarás: cazolas, culler, cuncas…

• Algúns verbos: cortar, cocer, cubrir, condimentar, colocar coidadosamente…

4 Ampliación. A partir dunha frase curta podemos elaborar un texto máis extenso.

O procedemento consiste en substituír as palabras pola súa definición e, dese modo, ir aumentando progresivamente a extensión do texto inicial.

Exemplo:

• O gato bebeu o leite.

• O mamífero carnívoro dixtitígrado doméstico tragou un líquido branco de sabor doce producido polas femias dos mamíferos.

Raymond Queneau, Exercicios de estilo

Escolle entre as seguintes propostas e elabora un texto aplicando o método indicado:

a) «Gato escaldado, da auga foxe».

b) «En boca pechada non entran moscas».

c) «Para cantar veño eu / coa pandeireta na man» (Tanxugueiras, «Terra»).

Poñede en común os vosos textos e probade a descubrir a frase ou verso que deu pé ás vosas creacións.

Exemplo: «Máis vale un plumífero voador na cavidade metacarpiana ca centos dos seus conxéneres sucando os espazos siderais» = «Máis vale paxaro en man ca cento voando».

Para terminar

COMPRENDE E APLICA

A Galiza supérase nos Paralímpicos

Dous ouros, unha prata, oito diplomas e aínda con posibilidades de sumar máis títulos a poucas horas de que rematen os Xogos certifican o bo momento no país para deportistas con algún tipo de diversidade funcional. Os Xogos Paralímpicos de Toquio 2020 demostraron que o esforzo e a valía teñen recompensa.

engádeselles a decisión de marchar fóra do país por motivos laborais ou para optar a unha mellor preparación.

Con todo, dezaseis deportistas da Galiza (catorce máis dous de apoio) viaxaron até Toquio desafiando toda unha pandemia mundial para participar nos Xogos Paralímpicos que rematarán mañá na capital nipoa.

Os ouros de Susana Rodríguez e Adi Iglesias

As maiores satisfaccións para a Galiza no medalleiro viñeron do tríatlon e o atletismo. A médica e deportista viguesa Susana Rodríguez gañou o primeiro ouro galego dominando a proba de tríatlon e marcando un tempo final de 1:07:15. Despois, participou na final de 1 500 metros na clase T11 conseguindo diploma ao quedar en quinto lugar.

O segundo ouro galego saíu da final de 100 metros lisos na categoría T13 e chegou da man de Adiaratou Iglesias, a atleta do club Lucus Caixa Rural, nunha espectacular carreira na que marcou un tempo de 11.96.

O deporte paralímpico fálanos de exemplos de superación, de vontade de medrar e alcanzar os obxectivos malia as dificultades que hai no camiño. As e os deportistas con algunha discapacidade funcional non o tiveron fácil e, no caso galego,

A pesar de ser a máis rápida no tempo de reacción, Iglesias non saíu do todo ben e tivo que ir de menos a máis para terminar remontando e gañando a carreira. E para rematar a súa excelente participación en Toquio conseguiu a prata na final dos 400 metros lisos na categoría T13. [...]

ADI IGLESIAS, PRATA EN 400 METROS

A. EscurEdo 04/09/21

a) Define coas túas palabras estes conceptos.

xogos paralímpicos diversidade funcional

b) Localiza os substantivos correspondentes ás distintas disciplinas ou modalidades deportivas.

• Redacta unha definición de cada unha.

c) Resume o contido.

• Inventa outro título que recolla a idea esencial.

d) Identifica os seguintes elementos.

i) Indica o timbre da vogal tónica destas palabras:

recompensa

e) A cohesión do texto conséguese, entre outros recursos, mediante a repetición de palabras do campo semántico do deporte.

• Localiza esas palabras e explica o significado.

f) «Con todo», «A pesar de», «E para rematar» son algúns dos conectores textuais empregados.

• Localízaos e clasifícaos segundo o significado.

g) Localiza un topónimo e o seu xentilicio.

h) Sinala e define os fonemas que se corresponden coas grafías marcadas:

Caixa Rural viguesa

SITUACIÓN DE APRENDIZAXE

REFLEXIONA E VALORA

médica atleta deporte

esforzo exemplos pandemia galego

fóra

l) Clasifica as palabras segundo a presenza de ditongo ou hiato:

país malia conseguiu

reacción apoio nipoa categoría

saíu despois

m) Cres que o deporte contribúe a mellorar a vida das persoas e promover a integración social?

• Procura información sobre a campaña da RTVG #NonMiresXoga. O seu lema é: «Os límites están só na nosa mirada». Que quere dicir? Cal é o seu obxectivo?

• Redacta un texto coa túa opinión sobre esta cuestión. Aplica as propiedades textuais aprendidas.

Valora o teu grao de reflexión sobre as actividades da situación de aprendizaxe vinculadas a esta unidade.

Aspectos para analizar ✔ ✘

Que temas ou ideas predominaron na elección de palabras coas que vos identificastes?

Que información dalgún compañeiro ou compañeira che pareceu máis interesante?

Cal das familias léxicas resultou máis rica?

Cantas palabras incluíches ao glosario das linguas peninsulares?

Descubriches algún tipo de dicionario que descoñeceses?

Que dicionario consideras máis completo? Cal empregas con maior frecuencia?

Que razón xustifica a elección da palabra preferida?

PON A PROBA AS TÚAS COMPETENCIAS

Realiza la autoevaluación competencial incluida en anayaeducacion.es

Emisor Receptor Mensaxe Código Canle

2

Por un mundo máis xusto

A redución das desigualdades é un dos Obxectivos de Desenvolvemento Sostíbel (ODS) que propoñen as Nacións Unidas. Isto implica poñer fin á pobreza, garantir unha vida saudábel, promover o benestar para todas as persoas e en todas as idades, etc. Un dos aspectos esenciais é garantir o acceso

De que maneira o acceso á educación elimina as barreiras sociais?

EDUCACIÓN E DIGNIDADE

«A educación fainos libres». Estás de acordo con esta afirmación?

Sabes que nos países en desenvolvemento unha de cada catro nenas non asiste á escola?

Por que é fundamental garantir unha escola pública e gratuíta de calidade?

En que medida esta situación contribúe á discriminación de xénero?

SITUACIÓN DE APRENDIZAXE

Que vas aprender?

1 Comunicación

A lectura inicial, A trenza, achéganos á dura realidade das clases humildes na India, especialmente ás mulleres.

Iniciaremos o estudo das propiedades textuais coa adecuación e a coherencia, imprescindíbeis para que os nosos textos teñan a calidade necesaria.

Ampliarás vocabulario sobre a escola e saberás como definir adxectivos.

Por último, practicarás a elaboración de esquemas, que che van axudar a ordenar e sintetizar a información.

2 Estudo da lingua

Coñeces os elementos que forman a estrutura das palabras?

Diferencias prefixos e sufixos e as súas clases?

Sabes definir as palabras compostas?

Nesta unidade ocuparémonos destes e doutros aspectos gramaticais. Tamén repasaremos a acentuación.

Achegarémonos ás linguas da Península Ibérica e recoñeceremos algunhas características do catalán e do éuscaro.

3 Literatura

Narrativa, poesía e teatro son os tres grandes xéneros literarios. Nesta unidade estudaremos algunhas características do primeiro.

➜ Accede ao vídeo de presentación da unidade en anayaeducacion.es

SECUENCIA DE APRENDIZAXE

O laboratorio das palabras

6.1 Combinamos ingredientes diversos e creamos novas palabras ou novas acepcións das xa existentes e creamos o noso «dicionario disparatado».

As cinco vogais

7.1 Poñemos a proba as nosas habilidades lingüísticas para ver quen consegue o maior número de palabras que respondan a estas características: que teñan unha soa vogal, que teñan as cinco vogais, que sexan moi longas...

Amigas e falsas amigas

8.1 Buscamos pares de anagramas, é dicir, «palabras amigas» formadas a partir da combinación das letras doutra.

8.2 Buscamos «falsos amigos» entre diferentes linguas: galego-castelán, galego-catalán, galego-italiano, galego-portugués, galego-inglés. Escribimos a definición en cada unha desas linguas.

+ orientacións en anayaeducacion.es

1

Comunicación Lectura

Hipertexto. Coñece a autora e a súa obra en anayaeducacion.es

Smita

Que vas ler?

Lalita, unha nena hindú da casta dalit, disponse a acudir por vez primeira á escola, o que supón un desafío ás normas establecidas. A súa nai, que sobrevive recollendo excrementos das castas superiores, ten moitas esperanzas en que isto lle permita á súa filla ter unha vida digna.

Badlapur, Uttar Pradhest, India

Smita esperta cunha sensación estraña, unha urxencia tenra, unha inédita bolboreta no estómago para ela. Hoxe é un día que lembrará toda a vida. Hoxe a súa filla empeza a escola.

Smita nunca pisou unha. En Badlapur, a xente coma ela non vai á escola. Smita é unha dalit, unha intocábel. Os que Gandhi chamaba os fillos de Deus Gandhi. Alguén fóra das castas, fóra do sistema, fóra de todo. Unha clase á parte, considerada demasiado impura para se mesturar cos demais, unha escoura indigna que cómpre apartar, como se aparta o gran da palla. Hai millóns de persoas como Smita, que viven fóra das aldeas da sociedade, na periferia da humanidade. [...]

Ven aquí.

Lávate.

Non te entreteñas.

É hoxe. Non podemos chegar tarde. [...]

Levantouse ao amencer para prepararlle a comida; na escola non hai comedor, cada neno ten que levar o seu xantar. Coceu arroz ao que lle engadiu un pouco de curry do que reserva para as grandes ocasións. Espera que Lalita coma con apetito no seu primeiro día de escola. Para aprender a ler e escribir fai falta enerxía. Meteu a comida nunha friameira improvisada: unha caixa de lata que limpou coidadosamente e decorou ela mesma. Non quere que Lalita pase vergoña diante dos outros nenos. Aprenderá a ler como eles. Igual ca os fillos dos jat.

Pon un pouco de po.

Ocúpate do altar.

Apura.

A Lalita gústalle sentar a carón do altar pola noite, despois de cear, e oír a súa nai contar a historia dos dez avatares de Visnú. [...] A Nagarajan tamén lle gusta oír a Smita pola noite a carón do altar. A súa muller é unha gran narradora, malia que non saiba ler. Pero esta mañá non hai tempo para historias. [...]

O bindi.

Non o esquezas.

Lalita busca nas súas cousas e saca un frasquiño de esmalte que atopou un día xogando á beira dun camiño. [...] Smita colle o frasco da man da súa filla e debúxalle un punto vermellón na fronte. [...] O bindi, o «terceiro ollo», como lle chaman alí, retén a enerxía e aumenta a concentración. Hoxe Lalita vaino necesitar, dise a súa nai. Mira o circuliño regular na fronte da nena e sorrí. Lalita é guapa. Ten os trazos finos, os ollos negros, a boca delineada coma o contorno dunha flor. Está preciosa co seu sari verde. Smita séntese

Paixón por ler. Goza con outros textos similares en anayaeducacion.es

chea de orgullo diante da súa filla vestida de escolar. Pode que coma ratas, pero vai saber ler, dise mentres a colle da man e a conduce ata a estrada principal. Vaille axudar a cruzar, porque hai camións dende primeira hora e van a toda velocidade. Non hai sinalización nin paso de peóns. Mentres avanzan, Lalita alza os ollos cara á súa nai, inqueda: o que lle dá medo non son os camións, senón ese mundo novo, descoñecido para os seus pais, no que vai ter que entrar soa. Smita sente a mirada suplicante da súa filla. [...] A nena parece perdida, de súpeto tan fráxil que a Smita gustaríalle collela nos brazos e non soltala nunca. Ten que loitar contra ese impulso, reprimirse. Cando Nagarajan foi velo, o mestre dixo «de acordo». Mirou a caixa na que Smita metera todos os seus aforros, as moedas coidadosamente gardadas, durante meses, para ese fin. Colleuna e dixo «de acordo». Smita sabe que todo funciona así. Alí a forza de persuasión é o diñeiro. Nagarajan volveu á casa para darlle a boa noticia á súa muller, e sentíronse felices.

Cruzan e, de súpeto, é o momento de soltar a man da súa filla ao outro lado da estrada. Smita querería dicirlle: alégrate, non vas ter a mesma vida ca min, gozarás de boa saúde, non tusirás coma min, vivirás mellor e máis tempo, respectarante. [...] Ninguén che tirará as sobras coma a un can. Nunca agacharás a cabeza, nin os ollos. A Smita encantaríalle dicirlle todo iso. Pero non sabe como expresarse, como falarlle á súa filla das súas esperanzas, dos seus soños un pouco tolos, desa bolboreta que lle bate as ás no seu estómago.

Así que se inclina cara a ela e dille simplemente: Vai.

Vocabulario

Escoura: Residuo dunha combustión.

Vermellón: Cor vermella forte.

Sari: Vestido tradicional das mulleres hindús que consiste nunha única peza de tea que carece de costuras e envolve e cobre todo o corpo.

Laetitia Colombani, A trenza

Comprensión oral

1 Escoita o texto locutado da lectura e responde estas preguntas.

• Por que Smita non foi nunca á escola?

• De que sente medo Lalita?

• Como imaxina o porvir da súa filla Lalita grazas á escola?

Extrae información

2 A historia transcorre nunha localidade do estado de Uttar Pradhest, na India.

• Localiza no texto elementos relativos á cultura e tradicións do lugar (vestiario, alimentación, crenzas...).

3 No texto hai varias palabras en cursiva que corresponden a termos propios da lingua da India:

• Pescuda o que significa cada palabra.

4 Os dali ocupan unha posición inferior dentro do sistema de castas.

• Que supón para Smita e a súa familia ser «intocábeis»?

5 Lalita vai á escola porque a súa familia aforrou o necesario para que o mestre a admita.

• Analiza a actitude do mestre.

• Como cres que será o primeiro día de escola de nena?

Reflexiona sobre a lingua

6 Con axuda dun dicionario, explica o significado das palabras:

7 Ás veces, as palabras poden interpretarse de dúas maneiras distintas:

– En sentido literal: o significado propio, habitual, obxectivo, a definición que se encontra no dicionario.

– En sentido figurado: o que se afasta do significado habitual e adquire outro distinto mediante o emprego de metáforas, ironías, etc.

• Explica o significado da expresión «escoura indigna» aplicada a Lalita.

8 Localiza no texto as seguintes palabras:

casta – clase – grupo esmalte periferia friameira

• Redacta no caderno a definición de cada unha. Confronta coas que aparezan nun dicionario.

bindi dali jat

Interpreta e analiza

9 Petición do oínte. A esperanza nunha vida diferente para a súa filla ilusiona a Smita, por iso é capaz dos maiores sacrificios.

• Que cambios agarda que se produzan na vida de Lalita?

10 Pescuda información sobre o sistema de castas na India.

Valora e relaciona co teu mundo

11 Considerar todos os factores. A novela denuncia as desigualdades económicas e a discriminación social que padecen as clases máis desfavorecidas da India.

• Existen situacións similares na nosa contorna? Hai grupos sociais que sofren discriminación ou prexuízos?

12 Debate. A escola é para Smita o camiño para que a súa filla acade un futuro mellor.

• En que medida credes que o acceso ao sistema educativo ten un efecto igualador na sociedade xa que contribúe a eliminar as desigualdades sociais?

13 Saco de dúbidas. En España non sempre estivo garantido o acceso á educación.

• Procura información sobre «escolas do ferrado» ou «mestres e mestras do ferrado».

• Pescuda sobre o acceso da muller aos estudos universitarios. O caso de Concepción Arenal.

Escribe

14 Badlapur é un distrito do estado indio de Uttar Pradhest.

• Localiza nun mapa a súa situación xeográfica.

• Pescuda sobre as linguas faladas nese territorio. Redacta un texto en varios parágrafos coa información localizada.

Comunicación Léxico

A escola

ACTIVIDADES

1 Escribe as palabras que corresponden ás seguintes definicións:

a) Grao de estudos que se obtén ao rematar o ensino secundario.

b) Notas que o alumnado toma á man durante as explicacións na aula.

c) Profesor ou profesora responsábeis da orientación dun grupo.

d) Sala equipada cos medios necesarios para realizar investigacións e experimentos.

e) Puntuación obtida nun exame ou en calquera tipo de proba.

2 Relaciona cada definición co termo que corresponde.

• Ten en conta que o verbo aprender ten un dobre significado.

a) Fixar algo na memoria.

b) Adquirir o coñecemento de algo por medio do estudo ou da experiencia.

c) Transmitir uns coñecementos.

3 Con axuda dun dicionario, escribe palabras da familia léxica dos verbos anteriores:

Familia léxica: conxunto de palabras que comparten un mesmo lexema. Por exemplo: libro–libreiro–libraría.

4 Define coas túas palabras os seguintes conceptos:

ensinanza superior ensinanza secundaria

ensinanza pública ensinanza privada coeducación

5 Clasifica estes adxectivos en dous grupos de significado oposto: ignorante, letrado, inculto, instruído, formado, indouto, ignaro, culto

ACTIVIDADES

6 Consulta nun dicionario a definición das seguintes palabras:

• Cales son sinónimas?

cultura educación instrución formación

7 Completa as frases coas palabras anteriores que mellor acaen: ... profesional ... primaria ... xeral

8 Son recíprocas ou inversas as palabras antónimas que se necesitan mutuamente porque non pode existir unha sen a outra. Por exemplo: comprar–vender, avoa–neta.

• Emparella as seguintes:

educador profesora

discente alumna

educando docente

9 Explica o significado das seguintes expresións fraseolóxicas:

Crear escola Cultura xeral

O mellor mestre é o tempo e a mellor mestra a experiencia

10 Escolar, escolante, escolarizar e escolanía son palabras da mesma familia léxica

• Define cada unha, tendo en conta a sús categoría gramatical.

Definimos palabras. Os adxectivos

Para definir palabras hai que ter en conta a súa categoría gramatical, xa que non definimos igual un obxecto (substantivo), unha calidade (adxectivo) ou unha acción (verbo).

Para definir un adxectivo:

• Damos unha explicación do significado. Ex.: «nacarado: feito de nácara».

• Empregamos fórmulas do tipo: «Dise de…», «Relativo a…», «Aplícase a…». Ex.: «felino: pertencente ou relativo ao gato ou outros animais». «Feliz: que sente ou causa felicidade».

ACTIVIDADES

11 Localiza os adxectivos deste texto e redacta unha definición adecuada:

Unha sima de máis de trinta metros descendía entre dúas interminables paredes verticais, ciceladas quen sabe se polas mans de Neptuno ou Poseidón, ata chegar ao fondo onde as ondas impactaban con virulenta enerxía provocando ruxidos enxordecedores.

Alba Guzmán, Xoaniña de Deus

Comunicación Estudo

dos textos

As propiedades textuais I

Para que un texto sexa comprensíbel e teña sentido, debe cumprir as seguintes propiedades:

• Adecuación á situación en que se produce a comunicación.

• Coherencia na información que transmite.

• Cohesión entre as diferentes partes e elementos que o forman.

A estas propiedades hai que engadir, ademais, a corrección (ortográfica, léxica e gramatical) e a adecuada presentación (oral ou escrita) do texto.

Adecuación

Un texto é adecuado cando se adapta ás circunstancias do contexto comunicativo en que se produce.

Aspectos a ter en conta para que un texto sexa adecuado

• Os participantes: destinatario coñecido ou descoñecido, relación existente entre eles (familiaridade ou distanciamento), idade...

• O tema e o enfoque que se lle vai dar: unha carta persoal, unha conferencia, unha anécdota, unha resposta dun exame.

• A canle ou medio de transmisión: oral, escrito, teléfono...

Ten en conta

Os rexistros lingüísticos son as variantes dunha lingua nun contexto determinado. Diferenciamos: rexistro formal e rexistro informal

• A intención comunicativa: informar, convencer, divertir...

• A situación concreta na que se produce: onde falan? (lugar), por que? (finalidade).

Dependendo da situación comunicativa, empregarase un rexistro formal ou un rexistro informal.

Rexistro formal

Rexistro informal

Discurso ordenado e ben organizado. Discurso fragmentario, con interrupcións, pausas.

Pronunciación coidada. Pronunciación descoidada.

Corrección lingüística.

Léxico rico e variado.

Vocabulario especializado con tecnicismos.

Oracións subordinadas, nexos gramaticais...

Expresividade moi marcada (interrogacións, exclamacións...).

Léxico pobre, restrinxido e repetitivo.

Frases feitas, retrousos, repeticións, palabras-comodín («cousa», «facer»...).

Frases breves e sinxelas, moitas veces incompletas.

ACTIVIDADES

1 Le este texto coa entoación adecuada e responde as cuestións:

AI SI, HO

Ai si, ho. E logo? E si. Non, ho. Home, non sei. O que? Deixa que xa. Xa lle gustaría. Había ser eu. O que? De que? A quen? Veña, home, veña. Que lle dean. Dígocho eu. Que cho digo eu. Boh, por min... É ou non é? Somos ou non somos? Así mesmo. E pois logo... E xa ti ves. E pois iso. E pois ben, ata outra logo. Abur. Suso de Toro, Polaroid (adapt.)

• Cantas persoas interveñen? Cal é relación entre elas?

• De que situación comunicativa se trata? En que lugar se produce?

• Mediante que canle se transmite?

• Cal é o rexistro empregado (vocabulario, tipo de oracións...)?

2 Reescribe estes enunciados nun rexistro informal.

– A doutora confirmou o diagnóstico: teño todos os síntomas dunha síndrome catarral.

– A próxima semana sometereime a unha intervención cirúrxica.

– O condutor implicado no accidente superou a taxa de alcoholemia permitida segundo a lexislación actual

3 Converte este texto literario nunha conversa entre amigos. Substitúe as expresións por outras de carácter coloquial:

Xa escureceu case por completo e aínda non son nin as oito e media. As luces dos coches e dos letreiros dos negocios vomitan lampos entre a chuvia e eu non preciso esta sensación de nostalxia que me estrulla o peito. Xa teño bastante con aprender a engrosar a miña coiraza con escamas de ferro que vou encaixando. Unha máis, e outra, e outra... Todo para que a vida doia un pouco menos. Para que as feridas non pasen da superficie.

Ledicia Costas, A lebre mecánica

Ten en conta

Un parágrafo é a porción de texto comprendido entre dous puntos e á parte nun texto en prosa. Cando cambiamos de tema, cambiamos de parágrafo: poñemos punto e á parte e escribimos na liña seguinte.

Coherencia

Un texto é coherente se a información se transmite de maneira clara e sen ambigüidades.

Para que isto suceda, hai que ter en conta os seguintes aspectos:

Características dun texto coherente

• Claridade na exposición.

• Organización adecuada dos contidos.

• Progresión temática da información, engadindo novos datos en relación cos xa coñecidos.

• Ausencia de contradicións entre as ideas ou enunciados.

• Ausencia de repeticións das ideas xa expostas.

Nos textos escritos, tamén hai que ter en conta:

• Os signos de puntuación (comas, puntos, puntos e á parte...), xa que permiten a correcta comprensión da mensaxe.

• A disposición en parágrafos ou unidades de sentido.

ACTIVIDADES

4 Os signos de puntuación permiten a correcta comprensión do texto escrito.

• Relaciona cada un coa función que desempeña:

paréntese coma

puntos suspensivos comiñas dous puntos

punto e seguido

a) Deixar unha idea inacabada.

b) Introducir unha enumeración.

c) Separar os elementos dunha enumeración.

d) Chamar a atención sobre unha palabra ou frase.

e) Inserir información complementaria.

f) Indicar unha pausa ao final dun enunciado.

g) Reproducir unha cita textual.

h) Acompañar o saúdo nunha carta.

ACTIVIDADES

5 Identifica as faltas de coherencia nos enunciados seguintes.

– Xurxo é moi puntual por iso nunca chega a tempo.

– Estou desexando que cheguen as vacacións para madrugar moito.

– Non oín o timbre porque tiña o móbil sen batería.

– Non te vin na praia porque me gusta camiñar pola área.

– Xa logo é noite, vai sendo hora de almorzar.

6 Fíxate nesta nota:

«O Concello abre o prazo para a presentación de solicitudes de bolsas a deportistas individuais relativa á tempada 2022-23, as cales poderán ser solicitadas desde mañá venres, unha vez que foi publicada a convocatoria no Boletín Oficial da Provincia».

• Identifica a información que responde a estas preguntas: quen?, quen?, cando?

• Reescribe a nota variando a distribución destes elementos e mantendo a totalidade do contido:

a) O Boletín Oficial da Provincia.

b) Desde mañá...

c) As axudas...

d) O prazo para...

7 Identifica e corrixe os erros de concordancia:

a) Tres de cada cinco persoas que percorreron o Camiño dos Faros considera que a experiencia resultou moi satisfactoria.

b) A maioría das candorcas avistadas este verán achegábanse ás embarcacións pero sen intención de facer dano.

c) O espectáculo foi un éxito. Vendéronse todas as entradas pero houberon moitas persoas que non puideron entrar.

d) Aos teus irmáns gústalle moito o fútbol, eu prefiro o tenis.

O esquema

O esquema é unha técnica que recolle de maneira gráfica a organización do contido dun texto. Permite diferenciar os apartados de que consta, cales son as ideas principais e cales as secundarias, como se relacionan estas etc. É dicir, permite comprender e visualizar a estrutura.

Pasos para realizar un esquema

• Ler atentamente o texto e subliñar as ideas principais.

• Elixir as palabras clave máis representativas da temática, a síntese do contido.

• Formular cada idea con brevidade e precisión.

• Determinar o tipo de esquema que se vai realizar.

• Presentar o esquema cos conceptos e recursos gráficos pertinentes (frechas, chaves..).

Tipos de esquemas

1. Cadro sinóptico ou esquema de chaves

Pode adoptar distintas formas: táboa, diagrama de chaves, de frechas, etc. Pode representarse de arriba a abaixo, é dicir, en forma vertical, ou de esquerda a dereita, é dicir, en horizontal.

Neste segundo caso, o título colócase á esquerda e as ideas secundarias vanse dispoñendo á dereita, de acordo coa súa xerarquía: canto máis á dereita estean colocadas a súa importancia é menor. TÍTULO

Idea secundaria

Idea principal

Idea secundaria

Idea secundaria

Idea principal

Idea secundaria

Detalle

Detalle

2. Esquema numérico

Consiste na ordenación das ideas dun texto con sucesivas divisións segundo a súa importancia.

• Para as ideas principais, úsamos os números 1, 2, 3.

• Para as ideas secundarias: 1.1, 1.2, 1.3.

• Para os detalles. 1.1.1, 1.1.2, 1.1.3.

TÍTULO DO TEMA: ..........................................................................................................

1 ............................................................................................................................

1.1

1.2

1.1.1

1.1.2

2

2.1

2.2

2.2.1

3. Esquema de frechas

Idea principal

TÍTULO OU IDEA CENTRAL

Idea principal

PRACTICAMOS

Idea secundaria 1

Idea secundaria 2

Idea secundaria 3

Idea secundaria 1

Idea secundaria 2

Idea secundaria 3

1 Realiza un cadro sinóptico que recolla as ideas principais e secundarias deste texto:

ENERXÍA EÓLICA

A enerxía eólica é a enerxía que se obtén do vento. Esta fonte de enerxía vén sendo aproveitada dende a antigüidade por diversos medios, en particular muíños en terra e velas no mar. A verba «eólico» vén do latín Aeolicus, pertencente ou relativo a Eolo, deus dos ventos na mitoloxía grega. Na actualidade, a enerxía eólica é utilizada principalmente para producir enerxía eléctrica mediante aeroxeradores.

É un recurso abundante, renovábel, limpo e axuda a minguar as emisións de gases de efecto invernadoiro ao substituír termoeléctricas a base de combustíbeis fósiles, o que a converte nun tipo de enerxía verde. O seu principal inconveniente é a súa intermitencia.

(https://gl.wikipedia.org)

Estudo da lingua Gramática

Ten en conta

As clases de palabras que presentan morfemas de xénero e número son: o substantivo, o adxectivo, os determinantes e moitos pronomes. Estes morfemas serven para marcar a concordancia entre as palabras: A s nadadora s están preparad a s

A palabra

A palabra é a unidade lingüística básica que empregamos para comunicármonos.

Estrutura das palabras

A maior parte das palabras (substantivos, adxectivos, verbos, etc.) están formadas polos seguintes elementos:

• Lexema ou raíz: é a parte invariábel que contén o significado léxico (lúa, irmán).

• Morfemas: únense ao lexema para completar o seu significado (lúas, irmás). Segundo o contido que achegan, pódense clasificar en:

– Flexivos: aportan información de xénero e número (atent-o, escoitad-a-s) e as desinencias verbais (acert-a-re-mos).

– Derivativos: únense ao lexema para modificar o seu significado (amigu-iñ-o) ou crear palabras novas (des-contar, fals-idade). Poden ser:

• Prefixos: antes do lexema. Ex.: pro-activa.

• Sufixos: despois do lexema. Ex.: ferr-aría

ACTIVIDADES

1 Separa no teu caderno o lexema dos morfemas: cabeleira, beberon, hábiles, vermellas, camións, preacordo, colocades, libraría.

2 Localiza o lexema e clasifica os morfemas flexivos das seguintes palabras: rapazas, cantaremos, solucións, antigo, soles, chamases, reloxos.

Lexema

Morfemas flexivos

Xénero Número Desinencias verbais

rapaz- -a- -s

3 Clasifica as palabras marcadas segundo teñan ou non morfemas derivativos:

Relatounos historias de enormes aves prehistóricas que quedaran enleadas no Trópico de Cáncer; explicounos como a súa bisavoa tivera que solucionar o atragoamento dunha balea con outro paralelo en mal estado que se precipitara ao océano; falounos do custoso mantemento dos paralelos cada dez ou quince anos mediante mans de pintura prateada, tarefa dificultosa onde as houbese [...].

Iria Collazo, A casa do paralelo 54

Con morfemas derivativos Sen morfemas derivativos

prehistóricas aves

4 Identifica os prefixos e sufixos destas palabras: vaqueiro, salgadura, descontrol, prexuízo, inhumano, triángulo, escenario, carballeira.

Os morfemas derivativos

• Os prefixos van antes do lexema e modifican o seu significado: electoral (preelectoral, postelectoral).

• Os sufixos colócanse despois do lexema. Poden ser:

– Alterativos ou apreciativos. Modifican o significado do lexema sen cambiar a categoría gramatical da palabra:

• Aumentativos: barcaza

• Diminutivos: barquiña

• Despectivos: barcucha

– Derivativos. Modifican o significado do lexema e crean palabras novas: barqueiro

ACTIVIDADES

5 Clasifica as palabras segundo o tipo de sufixo alterativo que presenten:

Algúns prefixos:

a- , an- (negación, privación): atípico, analfabeto.

anti- (oposición): antialérxico, antiadherente.

bi- , bis- (duplicidade): bianual, bisneta.

des- (acción contraria): desabotoar, desabrigado.

orto- (correcto): ortografía, ortodoncia.

poli- (varios): polideportivo, policromada.

pre- (anterioridade): prehistoria, preámbulo.

Algúns sufixos derivativos:

-dura, -mento (acción): trabadura, padecemento.

-izo , -ado (temporal): outonizo, reinado.

-ada (golpe): lapada, morrada.

-al (colectivo): xestal, toxal.

-ario , -eiro (colectivo): poemario, cancioneiro.

-án, -á (xentilicio): ferrolán, ferrolá.

-aría (lugar): libraría, notaría.

6 Crea palabras novasescollendo prefixos e sufixos que mellor lles acaian:

flor dente informe

-eiro , -eira (oficio): carniceiro, peixeira.

-ista (oficio): ciclista, florista.

de/s- -mento -ción

7 Indica que significado engade o sufixo nestas palabras:

Ex.: Flor (floración) maquinista – peixaría – ourensá – receitario – misal – barbeiro

8 Completa a táboa separando os elementos que compoñen cada palabra: desinteresadas, extraoficial, novidade, pianista, policlínico, bidireccional, monstruoso, veciñanza.

prefixo sufixo lexema morfemas flexivos

desinteresadas des- interes- -ad- -as

Ten en conta

As palabras simples, derivadas, compostas e parasintéticas poden levar ademais morfemas flexivos de xénero e número: monas, menciñeiros , solpores , paraugueiros

As clases de palabras

• Segundo a súa estrutura, as palabras poden ser:

Simples

Formadas por un lexema.

Derivadas

Conteñen un lexema e un ou varios morfemas derivativos (prefixos e/ou sufixos).

Compostas

Parasintéticas

Constan de dous ou máis lexemas.

pedra, nen-a, os-o

enxeñ-eir-a, super-mercado

para-sol, vaca-loura

Formadas por dous lexemas e un morfema derivativo (paraugueiro) ou por un lexema con prefixo e sufixo simultaneamente (entristecer).

• Segundo a flexión, é dicir, a modificación que se fai dunha palabra mediante os morfemas flexivos, as palabras clasifícanse en:

Con flexión

Substantivos Adxectivos Determinantes

A maior parte dos pronomes Verbos

ACTIVIDADES

Sen flexión

Preposicións: por, con Conxuncións: e, mais

Interxeccións: ai!, oh!

Adverbios: moi, tan

9 Escribe a palabra que corresponde a cada imaxe e di se é simple, composta ou derivada:

Palabras variábeis Palabras invariábeis

ACTIVIDADES

10 Clasifica as palabras marcadas no texto segundo a súa estrutura:

En Lungomare a luz do solpor recortaba casas, portas, fiestras, distinguindo unhas doutras, como cada letra dunha palabra soletreada por un neno. […] No último ano ocorreran algunhas mudanzas: xa non era a rapaza despreocupada de se o vento lle descubría ou non as pernas. E a presenza dos mozos causáballe un certo desacougo, aínda que non era desagradable. Menos mal que a esta hora non había moita xente na rúa.

Marilar Aleixandre, A filla do minotauro

11 Clasifica as seguintes palabras segundo o exemplo: baile, despois, antigas, nin, conseguirán, el, dende, dous.

baile variábel substantivo

12 Escribe cinco palabras derivadas de:

móbil mar casa óso

13 Localiza unha palabra composta en cada ringleira:

Variábel / invariábel Clase de palabra camaleón pedregullo sacarrollas imprimación velocidade

supermercado ollomol campamento automóbil contradición

desleixado baixorrelevo milladoiro barcarola zumegar

bibliografía xordomuda cornamusa camareiro colorante

celador sanatorio mediodía dentadura parola

14 Clasifica as seguintes palabras e completa a táboa:

reirrei – botafumeiro – embarcar – interdental – xornalista – posdata

Prefixo + lexema

Derivadas

Compostas

Parasintéticas

Lexema + sufixo

Prefixo + Lexema + sufixo

Lexema + lexema

Lexema + lexema + sufixo

Prefixo + Lexema + sufixo (simultáneos)

15 Clasifica as seguintes palabras en derivadas ou parasintéticas:

setemesiño – intocábel – desabotoar – hiperactividade – alaranxada

Estudo da lingua Ortografía

Ten en conta

Podes consultar no anexo as regras xerais de acentuación.

Casos especiais de acentuación

Acentuación de ditongos e tritongos

Os ditongos e tritongos seguen as regras xerais de acentuación. Se levan acento, este hai que colocalo sempre sobre a vogal tónica aberta ou media: trái-ler, a-cuá-ti-co, mer-quéi-vo-las.

Acentuación de I e U en hiato

• O i e u tónicos levan acento cando están en hiato con outra vogal: ba-úl, ca-í-da, tú-as, dí-a. Nestes casos sempre hai unha vogal pechada (i, u) tónica e outra aberta ou media (a, e, o) átona.

• Iu e ui non levan acento cando forman ditongo, é dicir, cando é tónico o primeiro elemento: pe-diu, lin-güis-ta, triun-fo. Se é tónico o segundo elemento, este leva acento porque está en hiato: xu-í-za, fi-ún-cho.

Outros casos

• As formas verbais con pronomes átonos engadidos forman unha soa palabra e seguen as regras xerais de acentuación: colleron + a: collérona, damos + lle: dámoslle.

• Nas palabras compostas formadas por dous elementos unidos, só pode levar acento o último elemento: balonmán, cortaúnllas.

• Os latinismos e palabras estranxeiras de uso habitual seguen as regras xerais de acentuación: ídem, quórum, bádminton.

• As abreviaturas levan acento cando forma parte delas a vogal acentuada da palabra completa: cént. (abreviatura de céntimo), ár. (abreviatura de árabe).

Non se acentúan:

• As palabras monosílabas ( si, el), agás as que presenten acento diacrítico ( máis, ás, nós... ).

• Os adverbios rematados en –mente ( comodamente, facilmente ).

• Os interrogativos e exclamativos, directos ou indirectos: cantos queres?, que ledicia!, dinos que prefires.

ACTIVIDADES

1 Acentúa no teu caderno as palabras cando cumpra: iogur, aereo, construir, fuxiu, fluor, xilgaro, san, xudeu, cafeina, tua, ademais, saida.

2 Xustifica a presenza do acento gráfico nas palabras acentuadas do exercicio anterior.

3 Acentúa no teu caderno as palabras das seguintes oracións:

– Non saben como chegou o misil á atmosfera.

– En Campo Lameiro podense visitar uns petroglifos impresionantes.

– O heroe da novela acabou loitando contra un reptil xigante.

– Dime que queres facer con esas froitas tan saudabeis.

– O periodo que hai entre cada olimpiada é de catro anos.

4 Identifica as palabras que se corresponden coas seguintes imaxes. Que teñen todas en común?

5 Acentúa o seguinte texto:

O ingles don Guillermo viaxaba sempre con dous «gauchos» e moitos cabalos. Cada vez que baixaba das suas terras de Rio Negro durmia na nosa casa. Era home de maneiras fidalgas, e no cinto de coiro locialle sempre un revolver de nacra; argumento terribel naquelas terras.

A.D.R. Castelao, Retrincos

Estudo da lingua Lingua e sociedade

Ten en conta

Catalán e valenciano son dúas variedades dunha mesma lingua, xa que pertencen ao mesmo sistema lingüístico, que comparten as comunidades de Cataluña, Valencia e Illas Baleares.

As linguas da Península Ibérica

Na Península Ibérica existen tres estados: España, Portugal e Andorra.

• Andorra ten como lingua oficial o catalán, que convive con outros idiomas (castelán, portugués e francés).

• En Portugal, o portugués é a lingua oficial en todo o territorio. Na zona de Miranda de Douro é cooficial o mirandés.

• En España, fálanse oito linguas: galego, castelán, catalán, valenciano, éuscaro, aranés, aragonés e ástur-leonés. Todas, excepto o éuscaro, son linguas románicas, é dicir, proceden do latín.

O castelán é a lingua oficial de todo o Estado. Galego, catalán, valenciano, éuscaro e aranés son cooficiais nos seus respectivos territorios; o ástur-leonés e o aragonés non teñen ata o momento recoñecemento oficial. Ademais, hai que engadir o caló (variante do romaní, falado polas persoas de etnia xitana) e os dialectos árabes falados nos territorios africanos de Ceuta e Melilla.

Temos que considerar tamén as linguas non-orais (o silbo gomero, usado en La Gomera, Canarias) e as signadas (a lingua de signos, que estudaremos na unidade 4).

A Constitución Española (1978) sinala no artigo 3 a diversidade lingüística e cultural de España.

3.1. O castelán é a lingua española oficial do Estado. Todos os españois teñen o deber de coñecela e o dereito de usala.

3.2. As demais linguas españolas serán tamén oficiais nas respectivas Comunidades Autónomas de acordo cos seus Estatutos.

3.3. A riqueza das distintas modalidades lingüísticas de España é un patrimonio cultural que será obxecto de especial respecto e protección.

ACTIVIDADES

1 Le con atención o artigo 3 da Constitución. Fíxate nas denominación «castelán» / «linguas españolas». A que linguas fai referencia? Como é caracterizado o Estado español?

2 Fíxate no mapa da dereita e di que lingua se fala en cada zona coloreada.

• Investiga a situación de cada unha das linguas españolas. Cales son cooficiais?

3 Con axuda dun dicionario e/ou dun tradutor en liña, completa a táboa seguinte:

Galego Catalán Éuscaro

Adeus Por favor Grazas

Deica mañá

4 Le esta cantiga popular catalá: Mariners com que bufa el vent Mariners, com que bufa el vent, cantem tots una cançoneta! Mariners, com que bufa el vent, cantem tots un petit moment.

I la veu del petit grumet pujarà fins dalt de la cofa. I la veu del petit grumet sonarà com un vell concert.

a) Coa axuda dun dicionario, localiza os termos correspondentes ás seguintes palabras galegas:

vello deica/ata voz

todos pequeno subirá

b) Oíches?. Busca en Internet o vídeo «Soms els mariners» [Mainasons Vol. 2] e escoita e canta a cantiga.

5 Oíches?. Busca en Internet o vídeo «Els dies de la setmana – Pelina».

• Aprende os días da semana.

• Identifica o fonema que corresponde ás grafías g e j. En que outra lingua peninsular existe ese fonema?

6 Oíches?. Busca en Internet e escoita o vídeo «Koloreak: colores en euskera» (de Lagun Euskaldun).

• Elabora fichas coa denominación das seguintes cores: violeta, encarnado, azul, verde, amarelo, laranxa.

• Escribe cada palabra coa cor que representa ou, se o prefires, escribe cada nome nunha ficha desa cor.

laranxa laranxa

Bo día Bon día

3 Literatura Os xéneros literarios

Os xéneros literarios

As obras literarias, segundo o seu contido e a súa estrutura, clasifícanse en tres xéneros principais:

Narrativa

Reúne textos que contan unha historia que lles sucede a uns personaxes nun espazo e nun tempo. Adoitan estar escritos en prosa, pero tamén poden estar en verso.

A novela

O conto

A lenda

A fábula

A poesía narrativa...

Comprende textos, case sempre escritos en verso, nos que o/a poeta expresa ideas ou sentimentos mediante o ritmo e unha linguaxe coidada.

Teatro

Está formado por obras concibidas para ser representadas nun escenario por uns actores diante dun público.

O texto teatral contén os diálogos dos personaxes e as anotacións que proporciona o autor/a para a posta en escena: interpretación dos actores, decorados, iluminación...

A oda

O soneto

A elexía

A canción

O romance...

A traxedia

A comedia

O drama

O sainete...

Ten en conta

A diferenciación entre os xéneros non é ríxida: nunha mesma obra poden coincidir trazos propios de xéneros literarios diferentes.

Poesía

Os xéneros narrativos

Os xéneros narrativos máis cultivados son:

Novela Conto ou relato

Narración cun desenvolvemento máis completo ca o conto pero sen a amplitude da novela no tratamento dos personaxes e da acción, que aparece condensada. Hai varias clases de novelas: de aventuras, de misterio, históricas, fantásticas, realistas, de ciencia ficción, policiais...

Narración breve que presenta poucos personaxes e ten un argumento sinxelo xa que a acción se concentra nun único tema. Pode ser conto popular de tradición oral ou conto literario.

Narra un acontecemento sen a amplitude da novela no tratamento dos personaxes e da acción, que aparece condensada.

A súa característica principal é a brevidade. Outros trazos, consecuencia do anterior, son: estrutura simple, personaxes minimamente caracterizadas, espazos esquemáticos, condensación temporal, etc.

Narración breve, en prosa ou en verso, protagonizada por animais e que remata cunha sentenza que contén unha ensinanza moral ou consello. Ten, por tanto, un carácter mixto narrativo e didáctico.

Narración que conta un feito extraordinario ou marabilloso como se fose real para explicar a orixe dalgún elemento natural (unha lagoa, un castro...), unha tradición, un suceso histórico, etc.

Narración de feitos fantásticos protagonizados por deuses, heroes ou outros seres sobrenaturais para explicar algún feito ou fenómeno natural (a creación do mundo, a choiva...).

ELEMENTOS DO XÉNERO NARRATIVO

Seres que protagonizan a acción

Voz que conta a historia

Acontecementos que lles suceden aos personaxes

Lugar onde suceden os feitos Momento en que se sitúa a acción

ACTIVIDADES

1 Este texto pertence ao xénero teatral. Enumera os trazos que permiten identificalo.

Ábrese o pano.

A escena representa o salón do trono do castelo. [...] Mentres Xelmírez se estende nas súas peroratas, El-Rei Afonso e o Conde de Traba atenden a chegada de Dorotea, que entra en escena.

DOROTEA (facendo unha reverencia ante o trono real): Maxestade...

EL-REI AFONSO: Di, Dorotea: baixa xa a túa señora...? Mira que xa chegamos tarde ás xustas.

DOROTEA: Maxestade, a raíña mándame comunicarvos que persiste no seu desexo de ficar na torre e non asistir ás xustas convosco...

CONDE DE TRABA: Demo de muller!!! Mira que é rabuda...

EL-REI AFONSO (case chorando): Pero... logo por que non quere vir?

DOROTEA: Á raíña non lle molan... non lle apracen as xustas, maxestade; xa vos ten dito que non lle gustan as armas nin o sangue. Ademais, esta fin de semana quería ir ao concerto dos «Rollingus Stonicus» convosco e...

EL-REI AFONSO (sorprendido): Ostrás, o concerto! Xa me esquecera de que llo prometera...

DOROTEA: ... e finalmente, maxestade, a raíña non vai baixar porque non lle peta nin lle sae da gana. Así que, co voso real permiso...

Dorotea sae da escena.

Xosé Neira Cruz, A noite da raíña Berenguela

2 Fíxate nos dous tipos de letra: unha para as anotacións e outra para o texto principal.

• Que información achegan as anotacións?

3 Resume o contido.

4 Reescríbeo como texto narrativo.

5 Xustifica por que este texto pertence ao xénero lírico.

Horizonte

O horizonte era unha vela, un enxame de barcos, un poema de brumas con veos brancos.

Soaban os claríns do concerto mariño,

xiraban os delfíns no zigzag do camiño.

O horizonte era unha vela que se estendía, mentres un mar de raios de sol caían.

Ana María Fernández, Versos da tarde laranxa

6 O poema presenta unha paisaxe mariña. Que elementos están presentes? Identifica as sensación acústicas e visuais que caracterizan o espazo.

7 Identifica as metáforas mediante as cales se describe o horizonte mariño.

8 Analiza a métrica e a rima. De que estrofa se trata?

• Consulta, se o precisas, na unidade 7, as regras da versificación.

ACTIVIDADES

O pai de Migueliño chegaba das Américas e o rapaz non cabía de gozo no seu traxe festeiro. Migueliño sabía cos ollos pechados cómo era o seu pai; pero denantes de saír da casa botoulle unha ollada ó retrato.

Os «americanos» xa estaban desembarcando. Migueliño e a súa nai agardaban no peirao do porto. O corazón do rapaz batíalle na táboa do peito e os seus ollos esculcaban nas greas, en procura do pai ensoñado.

De súpeto avistouno de lonxe. Era o mesmo do retrato ou aínda mellor portado, e Migueliño sentiu por el un grande amor e canto máis se achegaba o «americano», máis cobiza sentía o rapaz por enchelo de bicos. Ai!, o «americano» pasou de largo sen mirar para ninguén, e Migueliño deixou de querelo.

Agora si, agora si que o era. Migueliño avistou outro home moi ben traxeado e o corazón dáballe que aquel era o seu pai. O rapaz devecíase por bicalo a fartar. Tiña un porte de tanto señorío! Ai!, o «americano» pasou de largo e nin tan sequera reparou que o seguían os ollos angurentos dun neno.

Migueliño escolleu así moitos pais que non o eran e a todos quixo tolamente. E cando esculcaba con máis anguria, fíxose cargo de que un home estaba abrazando á súa nai. Era un home que non se parecía ó retrato; un home moi fraco, metido nun traxe moi frouxo; un home de cera, coas orellas fóra do cacho, cos ollos encoveirados, tusindo...

Aquel si que era o pai de Migueliño.

Castelao, Cousas

9 Cousas é un libro formado por breves textos narrativos acompañados dun debuxo que complementa o texto.

• Por que razón Migueliño contempla o retrato antes de partir?

10 A historia está contada por un narrador omnisciente en 3ª persoa. Localiza trazos que así o indican.

11 A acción narrativa transcorre en dous espazos. Cales? Como son?

12 No texto podemos diferenciar varias partes:

Migueliño na casa contempla o retrato do pai.

Migueliño no peirao. Chegada do pai de Migueliño.

• Localíza os parágrafos que corresponden a cada parte.

13 Analiza o contraste entre o pai soñado e o real. Quen son os «americanos»?

14 Enuncia o tema do relato. Resume o argumento.

Narrador omnisciente:

Sábeo todo acerca dos personaxes (o seu pasado, o seu futuro e ata os seus pensamentos e sentimentos máis íntimos).

Tema:

Idea central en torno á cal xira todo o contido do texto. Responde á pregunta «de que trata?». Formúlase nunha palabra ou nunha frase curta.

Argumento:

Expresión máis ou menos minuciosa das accións que realizan os personaxes.

O monólogo

Un monólogo é un discurso ou reflexión en voz alta dunha persoa que fala soa, ben consigo mesma —soliloquio—, ou dirixíndose a uns interlocutores.

Os monólogos están presentes nas obras narrativas e teatrais: mediante eles, os personaxes expresan os seus sentimentos, relatan feitos acaecidos ou amosan as súas propias circunstancias persoais.

Características lingüísticas dos monólogos

• Oracións curtas e inacabadas.

• Abundantes interrogacións, exclamacións e interxeccións.

• Onomatopeas de valor expresivo.

• Pronomes persoais para sinalar os interlocutores.

• Linguaxe sinxela e descoidada, propia dun rexistro moi informal.

• A entoación, a modulación da voz, os acenos contribúen á expresividade do texto.

ACTIVIDADES

1 Oíches? Procura en Internet o monólogo «Os camiños máis longos» de Paula Carballeira.

• Localiza características lingüísticas propias destes textos.

2 Le este monólogo coa entoación e as pausas necesarias.

O teléfono, aí está, unha chamada, vai ti saber quen é, eu non teño quen me chame e mais chaman, tamén é un misterio ben misterioso. Eu esixo unha explicación. A ver, xa abro o aparello con medo.

—Quen é? Fale, fale, que estou eu aquí e son o dono do aparello. Fale, non teña medo, que a min non me importa. [...] Cortou, vai. Pois xa que chamaba... [...] Ai, ai, ai, que me parece que me van chamar; estouno sentindo. Aí está, velaí como chamaron, non o dicía eu? Déixame que conteste.

—Diga? —Outra vez—. Fale, home, fale. Non quede aí, home. [...]. A ver, diga algo, calquera cousa, diga trinta e tres, calquera cousa pero non me faga isto, home. Non pode ser que me chame e logo nada [...] A ver se vai ser que non me entende, se cadra non fala galego, e se é inglés ou irlandés?, ou italiano?

—Compripá? Eu a-go-ra fe-cho te-lé-fo-no, lo-go, des-pois, plus, llu, vu-lé, chama ou-tra vez. Eu non co-llo, mi nou, nein, e vos-te-de, llu, tú, dei-xas re-ca-do, mesage, no con-tes-ta-dor. Eu escoito despois, okei? eculicuá? Obrigado. Danke. Veña, vai. —Así, a modiño para que non se ofenda, cortamos.

Suso de Toro, Círculo

CREAMOS MONÓLOGOS

3 E ti que dis? Creación literaria. Escolle unha personaxe dunha novela que leses recentemente e coñezas ben e redacta un monólogo sobre un aspecto fundamental do argumento.

4 E ti que dis? Interpreta o monólogo ante os compañeiros e compañeiras.

Deseña o escenario, a maquillaxe e o vestiario que se adapta aos personaxes e á localización da novela.

5 E ti que dis? Gravade en vídeo as vosas intervencións.

• Vocalizade ben, con boa entoación, con pausas, cun ton de voz adecuado e con naturalidade, como se se tratase dunha conversa privada.

• Lembrade gravar en formato horizontal.

• Coidade o encadre, a iluminación e o son (podedes usar micrófono).

• Duración: uns 4 ou 5 minutos.

• Editade o vídeo, incorporade unha portada co título e unha pantalla final cos créditos.

6 Compartide os vosos vídeos nas redes sociais do voso centro.

A señora Sowerberry emerxeu dunha pequena trastenda ofrecendo o aspecto dunha muller baixa, fraca e enxoita con cara de lurpia.

—Querida —dixo o señor Sowerberry con deferencia– este é o rapaz do hospicio, do que che falei.

Oliver fixo unha reverencia.

—Miña nai! —dixo a muller do empresario—. Que pequeno é![...] Eu non vexo que se aforre nada cos nenos da parroquia. Sempre é máis custo de mantelos có que valen, pero os homes sempre pensan que teñen razón. Veña! Baixa por esas escaleiras, saco de ósos.

E, coa mesma, a muller do empresario fúnebre abriu unha porta lateral e empurrou a Oliver cara a un tramo de escaleira moi empinado que levaba a unha cela de pedra húmida e escura, que forma a antesala da carboeira e á cal chamaban «a cociña». Alí estaba sentada unha rapaza sucia, cos tacóns dos zapatos comidos e unhas medias azuis de estame que xa non tiñan arranxo.

—Charlotte —dixo a señora Sowerberry—, dálle a este rapaz parte das sobras que gardaramos para Trip. Non veu pola casa dende a mañá e terá que apañarse sen elas. Supoño que este rapaz non será tan melindroso como para non comelas, eh, rapaz?

Oliver, a quen lle brillaran os ollos só coa mención da comida e que xa tremía coa impaciencia por devorala, respondeu que non, e puxéronlle diante un prato cheo de míseras viandas. [...]

—Ben —dixo a muller do empresario fúnebre unha vez que Oliver rematou a cea, que ela contemplara horrorizada e en silencio, con temerosos agoiros sobre o seu futuro apetito–, acabaches xa?

Como non había ningunha outra cousa comestible ao seu alcance, Oliver respondeu que si.

—Pois entón vén comigo —dixo a señora Sowerberry collendo un farol sucio e afumado e guiándoo escaleiras abaixo—. A túa cama está debaixo do mostrador. Non che importará durmir entre os cadaleitos, non? Aínda que tanto ten que che importe ou que non, porque non podes durmir en ningún outro sitio. Veña, que non penso estar aquí toda a noite.

Oliver non se entretivo máis e seguiu submisamente a súa nova dona.

Charles Dickens, Oliver Twist

a) A que xénero literario pertence este texto? Xustifica a resposta.

• Charles Dickens é o autor desta obra. Coñeces algunha outra obra deste escritor?

c) Analiza a caracterización de Oliver:

idade aspecto físico situación familiar

d) Dickens denuncia nesta novela a explotación infantil na Inglaterra do século xix

• Anota os seguintes aspectos en relación coa situación do rapaz protagonista na casa do señor e da señora Sowerberry.

alimentación leito trato

e) Que trazo da personalidade da señora Sowerberry se fai evidente?

f) A serventa Charlotte e o can Trip son outros personaxes aludidos no fragmento. Localiza a información sobre eles.

g) Ponlle un título acaído que recolla a idea esencial do fragmento.

h) Que tipo de narrador ten o texto? Xustifica a resposta.

b) Identifica os seguintes elementos.

personaxes – espazo – tempo – narrador

i) O texto combina fragmentos narrativos, descritivos e dialogados. Localiza exemplos.

l) Compara a situación e Oliver coa de Lalita, a personaxe da lectura inicial. Indica similitudes e diferenzas entre ambos.

SITUACIÓN DE APRENDIZAXE

REFLEXIONA E VALORA

Valora o teu grao de reflexión sobre as actividades da situación de aprendizaxe vinculadas a esta unidade.

Aspectos para analizar ✔ ✘

Participaron todos os compañeiros e compañeiras da aula nas actividades?

Conseguistes pasar un momento creativo e lúdico ao realizalas?

Que xogo che gustou máis?

Sorprendeuche algún compañeiro ou compañeira pola súa creatividade nestes xogos?

Cres que a lingua e algo inmutable ou é como un organismo vivo que medra, cambia e se nutre da innovación?

Que «falso amigo» che sorprendeu máis? Entre que linguas cres que hai máis «falsos amigos»?

PON A PROBA AS TÚAS COMPETENCIAS

Realiza la autoevaluación competencial incluida en anayaeducacion.es

Saúde: un dereito universal

Nos últimos anos sufrimos os efectos da COVID ou coronovairus, unha pandemia que se estendeu por todo o mundo e provocou millóns de mortos.

Xunto a ela, enfermidades como a sida, a tuberculose, a malaria, etc. ocasionan unha gran mortalidade, xunto con outras graves consecuencias.

As vacinas constitúen unha das medidas sanitarias máis importantes, xa que

VACINAS

Coñeces enfermidades que antes eran epidémicas e agora están erradicadas?

Sabes como actúan as vacinas?

Como se crean?

A que probas se someten?

Que efectos secundarios poden producir?

Que opinas do movemento antivacinas?

Como desmontarías os seus argumentos?

Que vas aprender?

1 Comunicación

Sabías que a vacina da varíola foi levada a América desde A Coruña? Na lectura inicial coñecerás algúns aspectos desta expedición científica: as persoas implicadas e os obxectivos perseguidos.

Nesta unidade continuaremos o estudo das propiedades textuais: a cohesión.

Ampliarás vocabulario sobre a saúde e saberás como definir verbos.

Tamén practicarás a creación de resumos.

2 Estudo da lingua

O substantivo é a clase de palabras que empregamos para nomear conceptos diversos. Nesta unidade estudaremos o xénero e o número.

Tamén coñeceremos as funcións sintácticas que desempeña e diferenciaremos frases substantivas e nominais.

Repasaremos o acento diacrítico.

Comprobaremos que o galego e o portugués son dúas linguas irmás, con moitas máis similitudes ca diferenzas.

3 Literatura

O teatro, a danza e a música constitúen as artes escénicas, é dicir, son disciplinas artísticas creadas para a súa representación nun escenario. Nesta unidade coñeceremos as principais características do xénero dramático e divertirémonos creando e representando unha escena teatral.

➜ Accede ao vídeo de presentación da unidade en anayaeducacion.es

SITUACIÓN DE APRENDIZAXE

SECUENCIA DE APRENDIZAXE

Aturula a curuxa

9.1 «Aturula a curuxa na serelluda» di o verso de Uxío Novoneyra, aproveitando o valor simbólico —fonosimbolismo— da letra u, unha vogal escura que suxire escuridade e medo. Elaboramos unha listaxe de palabras asociadas a algún destes onceptos: suavidade, présa, desorde, amabilidade.

9.2 Creamos unha táboa e clasificámolas segundo a categoría gramatical (substantivos, adxectivos e verbos).

A árbore das palabras

10.1 Escollemos as nosas palabras favoritas e escribímolas sobre a silueta dunha froita que decoramos ao noso gusto. Incluímos a definición e anotamos algunha frase, refrán, expresión fraseolóxica, poema, cantiga, sentenza... que a conteña.

10.2 Penduramos as palabras nunha árbore do xardín ou do patio e lemos o texto que acompaña.

10.3 Gravamos en vídeo as nosas intervencións e difundímolo nas redes ou na web do centro.

10.4 Votamos cal é a palabra favorita de entre todas as expostas.

+ orientacións en anayaeducacion.es

1

Comunicación Lectura

Hipertexto. Coñece a autora e a súa obra en anayaeducacion.es

A lista dos vinte e dous

Dona Isabel petou, dentro oíuse «pase» e entrou. [...]

—Miña querida reitora, quero presentarlle o doutor Francisco Xabier Balmis, cirurxián da Corte do rei Carlos I e eminente investigador e botánico. Isabel tendeulle a man ao distinguido cabaleiro, que lla colleu e baixou a cabeza ata ela marcando un beixo, pero sen chegar a pousar os beizos na súa man. [...] Ela devolveulle un leve sorriso de agrado.

—Encantada de coñecelo, doutor. [...]

—Senten os dous, por favor. Creo que é tempo, doutor, de que nos conte os detalles da expedición, e como pode o hospicio do Hospital da Caridade colaborar. [...]

Que vas ler?

O doutor Balmis realiza os preparativos para a expedición que levará a vacina da varíola desde Europa a América. Precisa a colaboración da enfermeira Isabel Zendal, reitora do hospicio da Coruña, que aportará os nenos necesarios para transportar a vacina nos seus corpos.

Mentres Balmis falaba, Isabel non deixaba de observalo. Tiña porte distinguido, modais elegantes e xestos finos. Falaba con fabulosa fluidez e propiedade. [...] A reitora cada vez sentíase máis apurada diante del, e ansiaba saber a súa implicación naquela misión que, como relataba, ía quedar para sempre nos anais da historia.

—Esa cadea humana vai salvar a humanidade. Evitará milleiros de mortes. E todos os que participen serán recompensados polo rei.

—Escoito abraiada tan magnífica intención, doutor Balmis. Realmente parece unha difícil tarefa, pero sen dúbida conseguirán levala ao seu fin co entusiasmo que vostede transmite.

—Non é cousa de entusiasmo, señora Zendal, é cuestión dunha organización exhaustiva que nos permita non deixar nada ao chou e responder a calquera imprevisto que apareza, porque aparecerán, e moitos.

—E en que pode axudar unha humilde reitora coma min?

Balmis achegouse moito a ela meténdolle o fociño case na súa cara.

—Vostede, señora Zendal, será peza clave no éxito desta expedición.

Isabel respirou forte, sentía unha especie de presión no peito de tanto nervio e expectación. Balmis recuperou a súa posición na cadeira e continuou explicándose.

—Necesito que vostede me provexa dos nenos que levarán a vacina no seu corpo de Europa a América —Isabel estaba impresionada—. Será unha viaxe de máis de cinco semanas desde Tenerife ata Porto Rico, e, previamente, uns dez días de navegación desde este posto da Coruña ata as Canarias.

—Pero vostede xa trae nenos de Madrid.

—Traio. Catro deles irán na viaxe, o resto, que xa foron vacinados, regresarán á capital. Pero, evidentemente, iso non é dabondo, necesitamos moitos máis nenos. Vinte e dous, en concreto, segundo as miñas contas.

—Vinte e dous nenos! Vai meter nun barco vinte e dous nenos?

Paixón por ler. Goza con outros textos similares en anayaeducacion.es

—Así é. Sei que están asilvestrados, pero son a mellor maneira de levar o fluído vacinal en tan longa viaxe. Todo está estudado, pódese facer. Irémolos vacinando de dous en dous para evitar ter a mala sorpresa de que nalgún non prenda a vacina. Cada dez días, máis ou menos, será preciso vacinar outros dous. Poida que en ocasións sexa aos oito días, así que precisaremos vinte e dous cativos. Precisamente vimos ao porto da Coruña porque estes pequenos estarán máis afeitos ao mar.

—Afeitos ao mar? —repetiu a reitora—. Pero de que maneira van estar afeitos, se nunca subiron a un barco, nin o viron diante! Estes nenos nunca navegaron, e menos nun mar tan bravo, metidos no océano, pechados nun espazo pequeno sen poder brincar nin choutar. É unha tolería.

—De tolerías está feito o progreso do mundo. Das máis grandes tolerías saíron os máis grandes avances. Farémolo. Búsqueme vostede vinte e dous nenos vaciníferos sans, libres de varíolas, que nunca estivesen nin remotamente expostos a elas. [...] Pensei nun principio que a mellor idade era de sete a nove, pero creo que é mellor que non pasen moito dos tres anos. Serán máis dóciles e é máis seguro. Tiveron menos tempo de exposición a doenzas varias. Catro vaciníferos xa llos traio eu, compléteme a lista dona Isabel.

Ela quedara sen palabras. Non vía máis que atrancos, parecíalle unha misión imposible. [...]

Isabel baixou a cabeza, pensativa. Balmis púxose en pé e ergueulla agarrándoa suavemente pola queixada.

—É unha grande oportunidade, xúnteme eses vinte e dous vaciníferos. Seleccióneos e despois o doutor Posse Roybanes e mais eu examinaremos a súa idoneidade. Vinte e dous vaciníferos, sans, fortes e que, no posible non pasen dos tres anos de idade.

Isabel ergueuse, estirou coas mans as táboas do vestido e simplemente dixo: —Xuntareinos, pero, por favor, señor Balmis, deixe de chamarlles vaciníferos. Son nenos. Non vaciníferos.

Vocabulario

Varíola: enfermidade infecciosa e contaxiosa, que produce pústulas con bostelas que ao caeren adoitan deixar marcas na pel.

Reitora: máxima autoridade dunha institución.

María Solar, Os nenos da varíola

Comunicación Comprensión do texto

Comprensión oral

1 Escoita o texto locutado da lectura e responde estas preguntas:

• Para que precisa o doutor Balmis vinte e dous nenos?

• Que características deben reunir?

• Quen é Isabel Zendal?

Extrae información

2 En que lugar transcorre a acción? Por que o doutor Balmis o considera o lugar idóneo?

3 O doutor organiza unha longa viaxe en barco. Localiza o punto de inicio e o de destino.

4 Canto tempo durará a viaxe?

5 Cal é o propósito da expedición que organiza?

• Como pensa levala a cabo?

Reflexiona sobre a lingua

6 Ao chou é unha locución adverbial que significa «sen un plan previo», «sen reflexionar», «ás toas». Tamén son locucións as seguintes.

• Explica o seu significado e inventa unha oración con cada unha.

de balde ás présas a rentes ás veces

a carón de sobra de máis se cadra

7 De vacina, vacinífero; de saúde, salutífero; de sono, somnífero...

O sufixo -ífero crea palabras esdrúxulas e engade ao lexema o significado de «o que contén», «o que produce».

• Realiza unha busca avanzada no dicionario online da RAG, escribindo -ífero na sección «Remata por». Fíxate nas palabras que aparecen. Cantas recoñeces?

• Anota catro palabras que che resulten curiosas e xoga co teu compañeiro ou compañeira a ver se é quen de intuír o seu significado. A continuación, intercambiade os papeis.

8 Localiza neste fragmento as palabras que expresan unha cantidade exacta ou aproximada. Clasifícaas segundo se trate de numerais, indefinidos ou adverbios.

Catro deles irán na viaxe, o resto, que xa foron vacinados, regresarán á capital. Pero, evidentemente, iso non é dabondo, necesitamos moitos máis nenos. Vinte e dous, en concreto.

9 Tendo en conta o apuntado na unidade 1, define os seguintes substantivos: beixo, hospicio, queixada.

Interpreta e analiza

10 Confronta a actitude da reitora Zendal coa do doutor Balmis en relación cos nenos portadores da vacina.

11 A condición de nenos sen familia facilita os plans do doutor Balmis. Sería posíbel esta expedición de non tratarse de nenos do hospicio?

12 «Esa cadea humana vai salvar a humanidade. Evitará milleiros de mortes», di o doutor Balmis. Por que a define como «cadea humana»?

13 Por que o doutor escolleu o hospicio da Coruña?

Valora e relaciona co teu mundo

14 Penso, interésome, investigo... Segundo o doutor, aquela misión «ía quedar para sempre nos anais da historia».

• Procura información sobre a Real Expedición Filantrópica da Vacina, a primeira expedición sanitaria internacional da historia, que partiu do porto da Coruña en 1803.

• Consulta en Internet a Guía Didáctica «Como chegou a vacina da varíola a América?».

15 Debate. A varíola foi erradicada en decembro de 1979. Expoñede as vosas opinións acerca da importancia das vacinas para promover unha vida saudábel a todas as persoas do mundo.

16 En 2021 Perez&Fernández, en coprodución co Centro Dramático Galego, adaptou ao teatro a novela de María Solar.

• Visualiza en Internet o tráiler da obra e, se podes, asiste a unha representación. Identifica os personaxes da lectura.

• Esta adaptación teatral acadou en 2021 o Premio de Teatro María Casares ao mellor espectáculo infantil. Consulta na páxina do Centro Dramático Galego a dirección, o elenco e a ficha artística.

Expón

17 Creación. Pescuda información sobre Isabel Zendal Gómez, recoñecida pola OMS como a primeira enfermeira da historia en misión internacional, e sen quen esta expedición non tería éxito.

• Elabora un texto sobre a súa traxectoria profesional e expono. Ten en conta o apuntado na unidade anterior sobre a exposición oral.

1

Comunicación Léxico

A saúde e as doenzas

ACTIVIDADES

1 O doutor Balmis considera que os nenos «son a mellor maneira de levar o fluído vacinal» a América, son, por tanto, «vaciníferos». Estes dous termos derivan da palabra vacina, á súa vez derivada de vaca.

• Pescuda sobre a orixe da palabra vacina.

2 Varíola, tuberculose, sida, covid-19... son nomes de enfermidades. Sida e covid son acrónimos, é dicir, termos formados polas iniciais e outras letras de varias palabras, que se poden pronunciar como un único termo.

• Cal é o significado?

• Como deben escribirse: con maiúscula ou con minúscula?

• Cal é o xénero destas dúas palabras?

3 Fíxate no significados destes sufixos e define as seguintes doenzas:

-ose (doenza) -alxia (dor)

-ite (inflamación)

neuralxia, hepatite, osteoporose, odontalxia, amigdalite, artrose, artrite, gastralxia

4 Clasifica as seguintes palabras segundo o grupo ao que pertenzan:

ampola agulla

estetoscopio verruga acne

padiola soro

carpola flegmón alcol

xarope

termómetro pomada febre

hematoma

gotas pastillas

furuncho xiringa

sarabullo

Utensilios Medicamentos Síntomas ou lesións

• Identifica no debuxo algunhas das palabras anteriores.

ACTIVIDADES

5 Emparella os sinónimos.

afonía escordadura proído verruga orizó furuncho vinchoca bostela

comechón rouquén carpola tirizó luxación espulla bocha furúnculo

6 Relaciona os seguintes profesionais da medicina coa súa especialidade:

a) Especialista en análises clínicas.

b) Persoa que exerce a cirurxía.

c) Especialista nos ollos e nas súas enfermidades.

d) Especialista no aparato urinario.

e) Especialista en enfermidades infantís.

f) Especialista nas enfermidades da boca e dos dentes.

7 Explica o significado das seguintes expresións fraseolóxicas e refráns: pediatra

Estar coma un buxo.

Ter sete folgos como os gatos.

Chegar a terra por riba dos ollos.

Mala herba nunca morre.

De grandes ceas están as sepulturas cheas.

Definimos verbos

Para definir palabras hai que ter en conta a súa categoría gramatical, xa que non definimos igual un obxecto (substantivo), unha calidade (adxectivo) ou unha acción (verbo).

Para definir verbos, podemos comezar por outro verbo en infinitivo e explicar a acción desenvolvida. Por exemplo, vendar: cubrir cunha venda.

Non pode definirse un verbo cun substantivo de acción. Así, vendar: «acción de cubrir cunha venda», é incorrecto. A acción de vendar é «vendaxe».

ACTIVIDADES

8 Redacta unha definición adecuada para estes verbos. medicar contaxiar(se) vacinar auscultar

1

Comunicación Estudo dos textos

As propiedades textuais II

A cohesión

Un texto está cohesionado cando todos os elementos que o forman (palabras, frases, oracións, parágrafos) están ben relacionados entre si.

Procedementos de cohesión

Os principais procedementos de cohesión son:

1. Repetición dunha palabra ao longo do texto. Exemplo: As abellas son vitais para a vida na terra. Porén, as abellas están en perigo de extinción.

2. Substitución por outras palabras equivalentes para evitar a continua repetición do mesmo termo:

– Sinónimos (palabras con igual ou semellante significado): Mario acadou o primeiro premio do concurso literario. Este é o seu primeiro galardón

– Hiperónimos (palabras cun significado máis amplo): As abellas son insectos sociais. Estes animais viven en colmeas.

– Hipónimos (palabras cun significado máis reducido): Teño que comprar calzado adecuado para camiñar. Estes zapatos parecen cómodos.

– Metáfora: Xa saíu o sol. A bola de lume loce nun ceo sen nubes.

– Pronomes persoais: Chamei a Sabela, pero ela non me oíu.

– Adverbios: Xa hai neve en Manzaneda. Iremos esquiar alí esta fin de semana.

3. Emprego de conectores textuais, que son as palabras (preposicións, conxuncións, adverbios) que sinalan as relacións de significado entre todas as partes do texto.

Para iniciar o discurso

Para ordenar o discurso

Para explicar

Para engadir ideas

Para opoñer ideas

Para indicar causa

Para indicar consecuencia

Para resumir

Para rematar o discurso

Para comezar, primeiramente, ante todo...

En primeiro lugar, en segundo lugar, a continuación...

É dicir, isto é, ou sexa, deste modo…

Ademais, por outra parte, tamén, asemade…

Pero, polo contrario, en cambio, porén…

Porque, posto que, xa que, debido a…

Por isto, por tanto, en consecuencia, polo cal, de aí que…

En resumo, en síntese, nunha palabra...

Por último, finalmente, en fin...

4. Os signos de puntuación tamén contribúen á cohesión dun texto xa que aclaran a súa interpretación: introducir unha enumeración (dous puntos), deixar unha idea acabada (puntos suspensivos), expresar unha pregunta (signo de interrogación), etc.

ACTIVIDADES

1 Localiza os conectores destas instrucións, indica de que tipo son e substitúeos por outros de significado equivalente: Mariola, truco, peletre, raia, tella, estrícola...

Existen infinitas formas de mariola (o debuxo no chan, con casas, que pode facerse cun xiz, cun garabullo... dependendo do tipo de terreo) por Galicia adiante. O grupo decide a orde de intervención tirando unha tella ou pedriña a unha raia. Cada xogador/a comeza tirando a tella ao número un. Despois, sen tocar as raias e saltando cunha perna soa, irá empurrando a tella tratando de metela, sucesivamente, en cada un dos cadros, ata chegar ao último, e volver. Sacada a tella do truco, volve empezar, pero lanzando agora ao cadro número dous e realizando todo o proceso de novo. Repítese a operación sucesivamente, cada vez lanzando ao cadro seguinte, ata chegar ao último número. Cando o xogador/a en cuestión comete un fallo, cédelle a vez ao seguinte.

Ao chou. Xogos tradicionais, App do Consello da Cultura Galega

2 Le este artigo e coloca os conectores onde cumpra.

porén

por exemplo por outro lado

sobre todo

despois primeiramente

por un lado

Levan tanto tempo entre nós e, , o seu uso está tan estendido, que é difícil lembrar unha época na que os teclados do móbil e as distintas aplicacións non tiñan un botón que se abría amosando moreas de cariñas e pequenas ilustracións de todo tipo. , este caracteres non chegaron a Gmail ata 2008. Os emojis realizan unha función análoga á información non verbal cara a cara. Teñen dúas funcións básicas. , a de comunicar emocións, informar do estado de ánimo do emisor ou das súas actitudes e opinións (agrado, aprobación, etc.). , a de aclarar o contido da mensaxe e reducir a súa ambigüidade.

Hai dous grupos de emojis: ..., temos as caras e outros elementos, como corazóns, que expresan maioritariamente emocións. Son os máis usados, xunto cos emojis que expresan acenos (como, , o do polgar para arriba ou para abaixo). están todos os emojis que expresan obxectos ou accións, cuxa función se centra máis en complementar ou reafirmar o significado da frase.

Bulnes (trad. e adapt.)

• Cámbiaos por outros de significado equivalente.

• Substitúe o termo emoji por outras expresións similares (sinónimos, metáforas, demostrativos...).

Ana

Comunicación

Estudo dos textos

Para redactar un texto que resulte comprensíbel e responda ás propiedades textuais estudadas, cómpre ter en conta os seguintes aspectos:

• Empregar o rexistro adecuado segundo o destinatario, o tema e a intención que se pretende.

• Escribir un texto coherente, é dicir, claro e directo, sen ambigüidades nin contradicións, e ben organizado en parágrafos.

• Procurar unha boa cohesión entre as ideas mediante o emprego de conectores, sinónimos, pronomes, signos de puntuación...

• Coidar a presentación: caligrafía, limpeza, tipografía.

• Coidar a calidade lingüística:

– Corrección ortográfica: acentos, signos de puntuación, grafías (b/v, h...).

– Corrección gramatical: pronomes persoais, verbos, xénero e número...

– Calidade léxica: vocabulario preciso e variado.

ACTIVIDADES

3 Parchís, xadrez, damas, chinchón, Monopoly... son moitas as propostas lúdicas para un momento de lecer.

En parellas, escollede un xogo que vos guste practicar e redactade un texto instrutivo explicando as súas regras, de maneira que a información resulte clara e coherente.

• Empregade os conectores necesarios para acadar a cohesión textual: en primeiro lugar, por outra parte, xa que, por tanto...

• Diferenciade os parágrafos necesarios para expoñer con claridade as distintas ideas.

ACTIVIDADES

4 Le atentamente este texto. Un elefante diante do espello

Ser consciente dun mesmo é unha das funcións máis altas e complexas ás que pode aspirar un ser vivo. Durante moito tempo pensouse que era patrimonio só da raza humana. O estudo doutras especies levou a descubrir, con gran sorpresa, que non eramos os únicos: había autoconsciencia aí fóra.

Os primeiros non humanos nos que se atopou foron, como podedes imaxinar, certos simios como os chimpancés e noutras tres especies máis de primates dos máis próximos a nós na pirámide evolutiva. Iso non foi o máis sorprendente, posto que somos case curmáns deles. Máis raro foi cando se descubriu outra especie con esa capacidade: os delfíns, un animal que dende logo é bastante máis diferente de nós que os primates...[...] Pero agora acaban de atoparse indicios para unir unha especie máis a esa lista: os elefantes.

Como? Vendo como se recoñecen nun espello. Foron a un zoo de Nova York e colocáronlles un espello xigante a tres elefantas asiáticas. As súas reaccións foron calcadas ás que se observan en bebés ou en chimpancés: mirar primeiro por diante e por detrás e logo empezar a facer cousas para ver se «o outro» fai o mesmo. [...] Ese test é a clave que nos indica que a elefanta se recoñece a si mesma diante do espello. [...] Este achado anima a buscar intelixencia animal noutras especies e debería servirnos para reprobar cada vez máis o maltrato animal que se dá a tantos animais, que teñen a desgraza de caer nas nosas mans.

Jorge Mira, A ciencia no punto de mira (adapt.)

a) Identifica emisor e receptor deste texto.

b) O emisor realiza varias apelacións aos posíbeis receptores do texto. Cales? Que finalidade cres que teñen?

c) Identifica os conectores que axudan á progresión e comprensión da lectura.

d) Puntos suspensivos, comiñas e signos de interrogación están presentes no texto. Que función cumpren estes signos de puntuación?

e) O texto pode estruturarse en tres partes:

1) Introdución.

2) Exemplificación.

3) Conclusión (intelixencia animal / maltrato animal).

• Localiza os parágrafos que corresponden a cada unha.

Obradoiro de comunicación

O resumo

Resumir un texto consiste en crear outro máis breve reducido aos seus punto esenciais, pero sen que falte ningunha información importante.

Os resumos son moi útiles para a preparación dun tema, xa que favorecen a súa comprensión e facilitan o seu estudo.

Para realizar o resumo debemos preguntarnos: «que di o texto?». Nunha poucas liñas redáctanse as ideas fundamentais, coas propias palabras, e ligándoas ben entre si nun único parágrafo.

1 Ler atentamente o texto.

2 Subliñar a idea clave de cada parágrafo.

3 Realizar un esquema coas ideas principais.

4 Redactar esas ideas por medio de expresións de enlace.

O resumo é, por tanto, o último paso para asimilar ben un texto.

Características que debe reunir un resumo:

• Brevidade. Hai que sintetizar en poucas palabras o contido do texto, condensar ao máximo cada idea e prescindir dos datos secundarios.

• Claridade e precisión. Ten que reflectir con exactitude o contido, con palabras e expresións precisas.

• Obxectividade. Sen opinións ou comentarios subxectivos, nin xuízos valorativos.

• Redacción fluída. As ideas teñen que estar ligadas entre si de modo que o texto resulte coherente e exprese un contido global e unitario, evitando a expresión telegráfica (propia do esquema).

• Corrección lingüística. Coidarase a ortografía e a expresión.

• Partir dun esquema.

• Usar as nosas palabras.

• Relacionar as ideas.

• Redactar e puntuar ben.

• Copiar partes do texto.

• Poñer datos innecesarios.

• Engadir opinións persoais.

• Poñer ideas ou palabras «soltas».

O que hai que facer O que non hai que facer

ANALIZAMOS

1 Crea un cadro sinóptico coas ideas principais e secundarias deste texto:

O Castro de San Cibrao de Las, tamén coñecido como A Cidade, Lambrica, Lansbria ou Lanobrica, é un dos castros galaicos en proceso de escavación de maior tamaño entre os localizados no territorio da actual Galicia. Do resultado dos estudos arqueolóxicos pódese definir un período de ocupación continuada desde o século ii a.C. ata o século ii d.C., e con posibles ocupacións esporádicas máis tardías.

Polo seu tamaño pode ser comparado co de Santa Tegra e coas Citanias do norte de Portugal, poboamentos galaicos ou galaico-romanos da cultura castrexa que se caracterizan polo seu avanzado estado de romanización e as súas grandes dimensións.

Situado no tramo medio do río Miño, dista 18 quilómetros da cidade de Ourense. Ocupa terreos pertencentes aos concellos de Punxín e de San Amaro, nas parroquias de San Xoán de Ourantes e San Cibrao de Las, respectivamente, no extremo das chairas de Las e Eiras.

Emprázase sobre unha pequena elevación, a 473 metros sobre o nivel do mar, a carón do dominante Monte de San Trocado, de 550 metros de altitude, no que tamén se atoparon restos dun castro dun período inicial da cultura castrexa. O San Trocado impide o contacto visual directo do río Miño desde o castro. O castro localízase nun punto de difícil defensa, nun pequeno outeiro con pronunciadas pendentes polo leste, algo menos polo norte e suaves polo oeste e o sur.

https://gl.wikipedia.org/wiki/Castro_de_San_Cibrao_de_Las

RESUMIMOS

1 Redacta en catro ou cinco liñas o contido do texto.

2 Comproba que o resumo cumpre as condicións antes apuntadas.

Organización das ideas

O castro de San Cibrao de Las é un dos de maior tamaño de Galicia.

Estivo ocupado desde o século ii a. C. ata o ii d. C.

Polo seu tamaño pode compararse co de Santa Tegra e coas Citanias do norte de Portugal.

Está situado a 18 quilómetros de Ourense.

Emprázase nunha pequena elevación, a carón do Monte de San Trocado.

2

Estudo da lingua Gramática

O substantivo

O substantivo é unha clase de palabra que nomea seres, obxectos, accións, estados, ideas, etc.

• Desde o punto de vista morfolóxico, xa vimos na unidade anterior que é unha palabra variábel xa que pode levar morfemas flexivos e tamén admite morfemas derivativos (pian-ista-s).

• Desde o punto de vista semántico, poden ser: comúns ou propios, concretos ou abstractos, contábeis ou incontábeis e individuais ou colectivos.

O xénero

Todos os substantivos presentan un xénero masculino (can, tellado) ou feminino (cadela, porta), pero non sempre oposición nin flexión de xénero.

Os substantivos que se refiren a seres inanimados (conceptos ou obxectos) teñen un único xénero gramatical: masculino ou feminino.

Ten en conta

• A palabra personaxe presenta xénero feminino cando designa seres femininos. No resto dos casos, ten xénero masculino: A protagonista da serie é a personaxe máis intelixente.

• Os substantivos femininos que comezan por a- tónico, manteñen o artigo determinado en feminino: a aula, a auga...

– Os nomes das letras e dígrafos: o efe, o que u.

– Os rematados en -ume: o fume, o legume. Excepto: a servidume, a mansedume.

– Os seguintes substantivos: o berce, o cal (de pintar), o cárcere, o couce, o cume, o cuspe, o dote, o fel, o diadema, o labor, o leite, o mar, o masacre, o mel, o nariz, o sal, o sangue, o sinal, o sorriso, o ubre, o xiz…

– A maior parte das árbores froiteiras e os seus froitos: a cerdeiraa cereixa, a pereira - a pera.

– Os substantivos rematados en -axe: a viaxe, a homenaxe. Excepto: o traxe, o paxe e o garaxe.

– Os rematados en -se e -ite: a análise, a bronquite…

– Os seguintes substantivos: a arte, a árbore, a cal/ a canle, a calor, a cor/ color, a cute, a dor/dolor, a estrea, a fame, a fraude, a fronte, a lavalouza, a marxe, a omoplata, a orde, a orixe, a pantasma, a ponte, a reuma, a sebe, a sentinela, a síndrome, a suor, a vertixe, a viruxe…

ACTIVIDADES

1 Indica o xénero dos substantivos da marxe co artigo o / a:

2 Completa as oracións co xénero adecuado:

– ... auga da fonte sae moi frí...

– A meu pai dálle moit... vertixe asomarse á varanda.

– ... mel con limón é moi b... para ... larinxite.

– Vai tant... calor que resulta abafante.

3 Corrixe os erros.

– O último eclipse total de Lúa foi este verán.

– Darío mercou unha crema hidratante para o cute.

– Nesa película de zombis houbo unha masacre salvaxe.

Son masculinos

Son femininos

Os substantivos que se refiren a seres animados (persoas ou animais) expresan mediante o xénero a diferenza de sexo masculino ou feminino. A maioría son variábeis e presentan dúas formas diferentes para cada un.

Masculino rematado en: Feminino:

-e ou –o átonos: xefe, elefante, mozo. Cambia vogal final por –a: xefa, elefanta, moza.

vogal tónica: avó. Engade –a: avoa.

-eu: xudeu. -ía: xudía.

consoante distinta de –n: señor, xuíz, deus. Engade –a: señora, xuíza, deusa.

-ón: león, anfitrión, patrón. -oa: leoa, anfitrioa, patroa.

-án: capitán, curmán. -á: capitá, curmá.

-ín: pescantín. Engade –a: pescantina.

• Noutros casos, a oposición de xénero márcase mediante a utilización de sufixos no feminino (galo – galiña, heroe – heroína), ou con lexemas distintos (xenro – nora, cabalo – egua, home - muller).

• Algúns substantivos presentan a mesma forma para os dous sexos:

a) Sincréticos. Expresan o xénero mediante a concordancia cos determinantes e/ou adxectivos: o novo cantante - a nova cantante.

b) Epicenos. Presentan un xénero gramatical e só poden diferenciar o sexo engadindo a especificación macho/femia, home/muller: a balea (macho / femia); a testemuña (home / muller).

ACTIVIDADES

4 Completa no caderno coas formas que faltan.

5 Pon en feminino: oso estudante alemán can heroe ermitán trapecista aguia avogado médico

6 Localiza no exercicio anterior substantivos sincréticos e epicenos.

7 Localiza o erro en cada serie e substitúeo pola forma correcta.

Masculino

Feminino

Galiña, elefante femia, patroa, parrula. Carneiro, xenra, escribá, sapoconcho macho.

Leona, ra femia, avoa, xastra.

8 Pon en feminino.

– O xefe do meu sogro é catalán.

– O presidente da empresa convocou unha reunión.

– Ese actor compórtase como un deus.

– Castróns, cabalos e poldros pacen tranquilos.

– O porco bravo esnaquizou as vides.

Píntega macho, llegua, xuíza, osa.

Estudo da lingua Gramática

O número

Mediante o número, os substantivos clasifícanse en singular (un elemento) e plural (varios elementos). A maior parte son variábeis, polo que presentan formas diferentes segundo o número ao que se refiran.

Singular rematado en: Plural

Ten en conta

Os compostos de monosílabo rematado en -l engaden -es para formar o plural: parasol – parasoles, ollomol – ollomoles.

Vogal (tónica ou átona) ou ditongo: rúa, rubí, lei Engaden -s rúas, rubís, leis

Consoante distinta de -r, -z, -l, -s: tren, robot trens, robots

-r ou -z: cor, luz

cores, luces

-l (monosílabas ou polisílabas graves): mel, réptil meles, réptiles

Engaden -es

-s (palabras agudas): compás, mes compases, meses

-l (polisílabas agudas): cristal, baúl, papel Cambian o -l por -is cristais, baúis, papeis

-s (palabras graves e esdrúxulas): lapis, venres

os lapis, os venres

-x: dúplex os dúplex

Son invariábeis

Grupo consonántico (-ns, -ps): luns, bíceps os luns, os bíceps

ACTIVIDADES

9 Escribe no caderno o plural dos seguintes substantivos:

club mantel

portaavións tórax

10 Escribe en plural estas oracións:

– O albanel é moi hábil co cicel.

– A raíz do ciprés está seca.

lucecú rei

can val

deus lapis

– O mércores el vai buscar o baúl e o papel.

– O mísil impactou no peitoril do edificio.

11 Escribe no teu caderno en singular os substantivos marcados en verde e en plural os marcados en azul.

Kusuma vai ao seu lado, dando choutos e pequenos voos para non arredarse moitos dos seus fillos, que non volveron dar sinais de vida desde que os colocou dentro do réptil. Entrementres, serpe e faisán van conversando.

Héctor Cajaraville, Kusuma

12 Pon en plural as seguintes palabras: perfil, caracol, téxtil, cartafol, túnel.

As funcións sintácticas do substantivo

Desde o punto de vista sintáctico, o substantivo pode desempeñar a función de NÚCLEO da frase substantiva ou de NOMINAL na frase nominal: rolo de papel, unha carpeta escolar.

A frase substantiva

O substantivo é o NÚCLEO da frase substantiva e xunto a el, antes ou despois, pode situarse o MODIFICADOR:

A frase nominal

Está formada por un DETERMINANTE (artigo, posesivo, demostrativo, numeral...) e un NOMINAL, no que sempre hai un substantivo:

ACTIVIDADES

13 Clasifica os títulos dos libros segundo o tipo de frase que presenten.

14 Analiza sintacticamente as seguintes frases: camiño longo, a chuvia, unha xornada festiva.

Estudo da lingua Ortografía

O acento diacrítico

O acento diacrítico emprégase para diferenciar pares de palabras que teñen a mesma forma na escrita.

Segundo as regras de acentuación estas palabras non levarían acento (monosílabas, graves rematadas en vogal…). Para distinguilas, colócase acento diacrítico:

– Nas palabras que teñen unha vogal tónica semiaberta:

Ten en conta

As formas verbais que levan acento diacrítico mantéñeno cando van seguidas dun pronome enclítico: dá lle a benvida a Ana, é vos a mellor opción.

– Nos monosílabos tónicos fronte aos átonos: dá (verbo dar) / da (contracción); pór (verbo poñer) / por (preposición).

á (prep. a + a art.; subst. «ala»)

ás (prep. a + as art.; subst. «alas»)

bésta («arma»)

bóla («esfera»)

cá (conx. ca + art. a)

cás (conx. ca + art. as)

chá/s («plana/s»)

có (conx. ca + art. o)

cós (conx. ca + art. os; subst. «cintura»)

cómpre/n («é/son necesario/s»)

dá (pres. e imp. de dar)

dás (pres. de dar)

dó («compaixón», «nota musical»)

é (pres. de ser)

fóra (adv.)

má/s (adx. «mala/s»)

máis (adv.)

nó (subst. «lazo»)

nós (subst. pl.; pron. «nosoutros/as»)

ó/s (prep. a + art. o/s)

óso (subst. «parte do esqueleto»)

pé (subst. «parte do corpo»)

póla (subst. «rama»)

pór (verbo poñer)

présa (subst. «apuro»)

sé (subst. «sede eclesiástica»; imp. de ser)

só (adv. «soamente»; adx. «sen compaña»)

té (subst. «infusión»)

vén (pres. de vir)

vés (pres. de vir)

vós (pron. «vosoutros/as»)

a (art.; pron.; prep.)

as (art.; pron.)

besta («animal»)

bola («peza de pan»)

ca (conx. comp.)

cas (prep. «na casa de»)

cha/s (pron. che + pron. a/s)

co (prep. con + art. o)

cos (prep. con + art. os)

compre/n («merque/n»)

da (prep. de + art. a)

das (prep. de + art. as) do (prep. de + art. o) e (conx. copulativa) fora (antepret. de ser e ir) ma/s (pron. me + pron. a/s) mais (conx. adversativa «pero») no (prep. en + art. o) nos (prep. en + art. os; pron. átono) o/s (art.; pron. átono) oso (subst. «animal») pe (subst. «nome de letra») pola (prep. por + art. a; subst. «galiña») por (prep.)

presa («prendida»; «presada»; «encoro») se (conx. condicional; pron.) so (prep. «debaixo de») te (pron.; nome de letra) ven (pres. de ver; imp. de vir) ves (pres. de ver)

vos (pron. átono)

bóla [ɔ]

bésta [ɛ]

bola [o] besta [e]

Palabras con acento diacrítico Palabras sen acento diacrítico

ACTIVIDADES

1 Pon os acentos diacríticos que faltan.

– Hadrián quere porlle mais picante a carne.

– Se ves con moita presa, podemos ir ao cine.

– O gato está fora da casa, subido a pola da ameixeira.

– A nos non nos dixeron nada. E a vos?

– Compre que faledes con Aldán antes das tres.

2 Acentúa cando cumpra e identifica os casos de acento diacrítico:

Agata viaxaba aferrada ao temon da aeronave coa mirada cravada no horizonte. Levaba varios dias voando, detendose tan so para durmir o imprescindible, repoñer forzas e continuar. Ao principio, a idea dos motoristas bulldogs de empregar o artefacto do Destripador para volver a casa pareceralle un disparate. Ela non precisaba aquel barco aereo, tiña a sua Teteira. Grazas a ela chegara a Caverna dos Escaravellos e agora levariaa de regreso. Mais logo de moito insistir fixerana entrar en razon cun argumento dificil de rebater.

Ledicia Costas, A balada dos unicornios

3 Completa coas contraccións que corresponda.

o prep. a prep. con conx. ca

os a as

4 Substitúe as palabras subliñadas por un sinónimo da listaxe da páxina anterior.

– Coa seca deste verán os encoros están case baleiros.

– Convidoume a tomar unha infusión mañá pola tarde.

– A galiña puxo catro ovos.

– O avó quere que merque o pan Xosé.

– A paisaxe da costa galega non é plana

5 Acentúa o seguinte texto.

Ventos de ate 100 km/h nunha noite de treboada, tronos e alustros

Os avisos por vento e chuvia continuan esta quinta feira na Galiza apos unha xornada de treboadas que foron mais intensas durante a madrugada. Asi, durante as primeiras horas da pasada cuarta rexistraronse mais de mil raios, fortes precipitacions, sarabia e ventos de mais 100 quilometros por hora.

A tromba de auga, acompañada de fortes refachos e tronada, ocasionou mais de medio cento de incidencias relacionadas coa caida de polas e arbores que dificultaron puntualmente a circulacion por estrada. [...]

Nós Diario 20/10/2022

2

Estudo da lingua Lingua e sociedade

PORTUGUÉS GALEGO

Grafías nh, lh, j, ç: montanha, mulher, hoje, paço

Til de nasalidade sobre as vogais: cão, mãe, lições

O galego e o portugués

Galego e portugués son as dúas linguas faladas no occidente da Península Ibérica. Os dous idiomas teñen unha orixe común: proceden da lingua nacida no século ix no noroeste peninsular, coñecida co nome de lingua galego-portuguesa. Son, por tanto, dúas variantes dun mesmo idioma.

Na lingua escrita hai algunhas diferenzas ortográficas, mais os textos resultan facilmente comprensíbeis para os lectores e lectoras dunha e outra lingua.

As principais diferenzas na ortografía son:

Grafías ñ, ll: montaña, muller, hoxe, pazo

Til de nasalidade sobre a consoante ñ: montaña

En canto á lingua oral, as diferenzas corresponden principalmente á pronunciación dalgúns fonemas Así, as formas portuguesas: hoje (fonema sibilante /ʒ/), casa (s sonoro /z/), zoo (s sonoro /z/), verão (vogal nasal e fonema /v/), etc.

Hai tamén variacións no léxico, na morfoloxía (conxugación verbal, pronomes persoais, etc.); pero, con todo, é infinitamente maior o que nos une ca o que nos separa. As moitas similitudes entre ambas linguas facilitan a comprensión entre os falantes galegos e portugueses.

Saber galego dános a oportunidade de comunicármonos en portugués, que é hoxe un dos idiomas máis falados no mundo e forma parte dunha extensa comunidade lingüística de máis de 200 millóns de persoas: a lusofonía, formada por todos os países que teñen como lingua o portugués:

• Europa: Portugal.

• América: Brasil.

• África: Angola, Cabo Verde, Guinea-Bissau, Mozambique, São Tomé e Príncipe.

• Asia: Timor Leste, Goa, Macau.

Para sabermos máis

• Dicionario na Rede en portugués:

PRIBERAM: http://www.priberam.pt/dlpo/

• Guía de pronuncia: https://pt.forvo.com/languages/pt/

ACTIVIDADES

1 Oíches? Procura en Internet o vídeo Português, amor a primeira vista na páxina de Dgp Docentes de Português na Galiza.

• Analiza as vantaxes de coñecer esta lingua.

2 Oíches? Procura en Youtube a páxina Lingua e Cultura. Portugués do Brasil.

• Visualiza o vídeo «Portugués en vivo. Recebendo amigos».

a) Anota palabras correspondentes a:

Saúdos, despedidas e expresións de cortesía.

Bebidas.

Deportes.

b) Fíxate na pronunciación das grafías marcadas nas seguintes palabras:

cozinhar

taça champagne ropa jantar vezes simples jogo carro

3 Oíches? Procura en Internet a cantiga popular «Alecrim» na voz de Isadora Canto (Voz e Violão).

• Intenta completar o texto da canción.

Alecrim, alecrim dourado que nasceu ……………………......... sem ….............................. semeado.

Alecrim, …………………….............. que …………………….....................

Foi ……………………...................... que me ……………………............... Que a flor ……………………........... Foi ……………………......................

4 Oíches? Entra na páxina de Coquinhos no apartado «Jogos de português» e realiza un ditado en liña dos números do 1 ao 10 seguindo as indicacións.

• Podes practicar tamén outros temas: roupas, cores, alimentos...

Literatura O teatro

Ten en conta

• O diálogo é a forma do discurso propia do xénero dramático. Consiste no intercambio de mensaxes entre dúas ou máis personaxes sobre o escenario.

• O monólogo é unha reflexión en voz alta realizada por un personaxe para dar a coñecer o que pensa ou sente.

• O á parte é unha intervención breve en voz alta que non é escoitada polos outros personaxes que están en escena, pero si polo público.

O teatro

O xénero dramático presenta por medio do diálogo dos personaxes unha situación ou conflito ante un auditorio.

Características do xénero dramático

– Representación. O texto dramático está concibido para ser representado nun escenario ante un público, ou para ser lido como obra literaria.

– Diálogo. Non hai un narrador, senón que son os personaxes mediante as súas interaccións os que contan o que sucede.

– Anotacións ou didascalias. Son as indicacións para a posta en escena: decorado, vestimenta, entradas e saídas dos personaxes, movementos, iluminación, efectos sonoros, etc.Adoitan escribirse en cursiva e entre parénteses.

– Espazo e tempo limitados. A obra presenta unha historia que transcorre durante un período temporal (minutos, semanas, anos...) e nun lugar concreto (un castelo, un xardín...), representado mediante elementos escénicos reais (decorados) ou imaxinarios.

Actos

Cadros

Partes principais en que se divide a acción.

Porción de acción nun mesmo escenario, lugar.

A representación teatral

Porción de acción cos mesmos personaxes nun mesmo lugar.

A posta en escena dunha obra dramática combina distintos aspectos:

– Elementos verbais: o texto literario que constitúe o diálogo dos actores.

– Elementos visuais: vestiario, decorados, iluminación...

– Elementos sonoros: música, ruídos e outros efectos acústicos.

Todos eles desenvolven unha función para crear un espectáculo de calidade:

– O decorado e o vestiario dos actores determinan a época e o espazo en que se sitúa a acción.

Ten en conta

O conxunto de todos os elementos visuais que forman parte da escenificación (decorado, accesorios, iluminación, etc.) conforman a escenografía.

– A maquillaxe, ademais de darlle expresividade ao personaxe, define o seu carácter, personalidade, etc.

– A iluminación axuda a crear ambientes (de misterio, de angustia...) ou a resaltar momentos ou personaxes.

– A música intensifica determinadas escenas e transmite sensacións (tranquilidade, felicidade, medo...).

Técnicas de representación

Existen distintas técnicas de representación:

Teatro con actores e actrices

Nun escenario, na rúa, etc.

Teatro de monicreques

Representación mediante bonecos de diverso tipo (de man, de guante, marionetas, etc.).

Pantomima

Representación mediante xestos e figuras, sen palabras, realizada por un mimo.

Sombras chinesas

Consiste en crear formas co corpo empregando un foco de luz que se proxecta sobre un fondo branco.

Teatro negro

Representación escénica nun escenario ás escuras mediante luz ultravioleta que produce efectos de luz e de sombras.

Na representación teatral interveñen distintos profesionais. Xunto co dramaturgo, que escribe o texto, para a posta en escena precísase: un director ou directora, actores e actrices, produtores, compositores de música, escenógrafos, decoradores, técnicos de luz e de son, maquilladores... que constitúen o equipo artístico e o equipo técnico.

ACTIVIDADES

[A acción transcorre nunha trincheira. O soldado Luciano é descuberto cando intenta desertar da guerra].

A CONDENA

Consello de guerra. Luciano, sentado nunha caixa, encadeado de pés e mans, custodiado polas xemelgas Ramírez. Presidindo a escena, a comandante Cienfuegos, acomodada sobre uns sacos.

CIENFUEGOS.- Póñase en pé o acusado.

LUCIANO.- Ás súas ordes, comandante.

CIENFUEGOS.- Xa oíu as alegacións do ministerio fiscal. Como se declara?

LUCIANO.- Comandante, vai facer que me poña colorado! Permítame dicirlle que eu, para declararme, necesito coñecer a persoa. Tampouco demasiado… En tempos de guerra, xa se sabe. Pero podemos tomar, se quere, un café e vemos se conxeniamos… (A Michelle) Queda café, Ramírez? […]

UNAMUNO.- A calar, banda de cretinos! Acusado, déixese de contos e responda á pregunta! Isto é un consello de guerra, polo amor de Deus! Un pouco de seriedade!

CIENFUEGOS.- Como se declara, acusado?

LUCIANO.- Pois como me vou declarar, comandante, se me cacharon in fraganti?

CIENFUEGOS.- Culpable?

LUCIANO.- Culpable, si señora. Pero debo dicir que tiña os meus motivos. Tiña os meus motivos ou non os tiña, Ramírez?

MICHELLE.- Oh, si, vaia se os tiña, comandante!

UNAMUNO.- Cardone, explíquese! Que é iso de que tiña os seus motivos?

LUCIANO.- Pois verá, comandante, eu hai tempo que noto algo raro dentro. Algo… que sei eu!

MICHELLE.- Que te aflixe?

LUCIANO.- Iso é! Algo que me aflixe. Que ben te expresas, Ramírez! Algo que me aflixe, porque me falta.. como dicilo?

MABEL.- Unha parte de ti?

LUCIANO.- Unha parte de min!

MICHELLE.- Unha parte moi importante de ti.

LUCIANO.- Moi, moi importante! […]

UNAMUNO.- Fale claro, maldito saco de lixo!

LUCIANO.- Está ben, sarxento, non se sulfure. Eu, comandante… non quero facer a guerra. Alá! Xa o dixen.

UNAMUNO.- Que?!

CIENFUEGOS.- Non quere facer…?

LUCIANO.- …a guerra. Non, señora.

CIENFUEGOS.- Pero entón, por que se alistou?

LUCIANO.- Que sei eu…! Eu non o tiña claro, comandante.

CIENFUEGOS.- Como di?

LUCIANO.- Pois iso, que non tiña claro. Un día viñeron dous oficiais á escola de música da miña vila e entraron como elefantes nunha cristalería mentres solfexabamos o método Eslava. Falaban e falaban, e dicían unhas cousas… O que máis repetían era que había que defender o país nestes momentos de tribulación e insistían moito en que nós estabamos a ser os novos heroes da patria. Eu non acababa de velo. «Que tes, rapaz? Dubidas?», preguntoume un deles. Eu dixen que si. Que non quería ir á guerra. Que o que eu en realidade quería era aprender harmonía e composición. E cantar. Sobre todo, cantar. «Pero se no exército cantamos a todas horas: nas marchas, na instrución, durante a batalla, nas honras fúnebres…E temos unhas bandas que tocan de medo! Xa verás o ben que o pasamos!», díxome. E eu, iluso de min, crino. Botei unha sinatura nun papel e déronme un uniforme. E aquí estou. Pero de cantar, nada, eh. Sempre de garda, ou de instrución, ou de inventario. Nin sequera teño para poñer os meus discos! (Ás irmás Ramírez) Por certo, que fixestes co gramófono? […] Fernando Castro Paredes, A derradeira bala

1 Facede unha lectura dramatizada e tede en conta os seguintes aspectos.

vocalización – entoación – pausas – acenos – volume – velocidade

2 A escena establece a contraposición entre dous intereses antagónicos para o personaxe: a música e a guerra.

• Explica a disxuntiva á que se enfronta Luciano.

3 Clasifica os personaxes segundo as relacións que establecen entre eles.

4 Lectura compartida. Entre todos, preparade unha representación deste fragmento.

• Repartide os papeis segundo as habilidades ou intereses de cada un: maquillaxe, vestiario, iluminación, efectos sonoros, carpintería e decoración, dirección, actores e actrices, etc.

Obradoiro de creación literaria

CREAMOS TEATRO

Crear teatro é moi divertido, tanto como escribir narrativa ou poesía. Trátase de deixar voar a imaxinación e visualizar uns personaxes que se moven nun escenario, que falan, que se relacionan, que nos transmiten unha historia que nos emociona, que nos divirte...

Algunhas propostas:

1 Improvisación en xogos de roles: monólogos ou diálogos entre dous ou tres personaxes a partir dunha situación inicial. Por exem- plo: dúas persoas agardando a chegada do autobús.

2 Reelaboración dunha obra coñecida, cambiando o argumento ou a personalidade dos protagonistas. Por exemplo:

– Carrapuchiña e o lobo.

Carrapuchiña: rapaza afouta, destemida, independente... / Lobo: apoucado, medroso...

– Fábula da chicharra e da formiga.

Chicharra: artista, creativa. / Formiga: avarenta, usureira.

3 Adaptación teatral dunha obra coñecida, axustándose ao argu- mento. Por exemplo:

– Versión teatral dunha novela.

– Dramatización dun conto popular de tradición oral.

4 Creación dun texto dramático completo.

Para escribir unha obra dramática hai que ter en conta os seguintes elementos:

SITUACIÓN

Acción

Conflito

Problema

Que pasa?

Divertida Estraña Inxusta

Cal é o problema?

Que pasou antes?

Que pasa despois?

PERSONAXES

Caracterización: Como son?

Como falan? Como visten?

Como se moven?

Que lles preocupa? Que desexan? Que queren?

ARGUMENTO

—a través do DIÁLOGO—

ESPAZO

Onde sucede? Como é?

Que hai?

Interior / Exterior

TEMPO

Cando sucede?

En que momento? Canto tempo dura?

ESCENOGRAFÍA

—Decorados, iluminación, sons—

Unha vez imaxinada a obra, para trasladala ao papel hai que adaptarse ás características formais do texto teatral:

NOME DO PERSONAXE

DIÁLOGOS

Breves, rápidos... non monólogos alternos.

ANOTACIÓNS

Personaxes Movementos Escena

1 Facede unha improvisación a partir do encontro fortuíto dunha extraterrestre e unha aspirante a influencer nun parque a media tarde.

—Escena 1. Extraterrestre. Monólogo (que lle sucedeu?, que teme/ agarda?...).

—Escena 2. Extraterrestre + Influencer. Diálogo. —...

2 Dramatizade a escena da lectura d’Os nenos da varíola. Planificádea previamente:

Escenario. Caracterización dos personaxes.

3 Creade unha pequena obra teatral a partir desta primeira intervención dun personaxe:

«De hoxe non pasa. Isto ten que cambiar. Xa non podo seguir así».

– Quen é esa persoa? Que lle sucede? A quen se dirixe?

– En que lugar se encontra?

– Diferenciade as escenas a partir da entrada/saída doutros personaxes.

• Escribide o texto, coa estrutura formal da obra dramática:

– Anotación inicial: caracterización do espazo, dos personaxes en escena.

– Diálogos dos personaxes. Nome do personaxe en maiúsculas.

– Anotacións (movementos, acenos, ton de voz, sons...).

• Ensaiade as veces precisas ata acadar o resultado desexado.

• Representade a obra na aula coa colaboración dos compañeiros e compañeiras nas diversas tarefas (dirección, maquillaxe, decorados, efectos sonoros...).

Movementos, acenos, vestiario, emocións...

Entradas e saídas dos personaxes, desprazamentos no escenario...

Decorado, iluminación, música, efectos sonoros...

Para terminar

Onde se narra como cheguei a converterme en polisón a bordo da goleta resolución

Houbo unha sacudida e o barco comezou a moverse. Sentín o siseo das caldeiras de vapor que a goleta empregaba para saír do porto e chegar a mar aberto onde o vento permitiría navegar a vela. Sentín ou imaxinei, porque o lugar onde me agochaba non deixaba ver nada do que sucedía no exterior e, a duras penas, respirar. Era este escondedoiro un gran caixón destinado ás mantas, na parte inferior das liteiras no camarote de Andrés, o meu irmán. [...]

Posiblemente nestes momentos, o barco perdéndose de vista e atenuadas as emocións da despedida, os meus pais decataríanse da miña desaparición, primeiro sen darlle demasiada importancia, pensado que estaba con Asunción, a ama do meu irmán pequeno, ou que, amoucada por non poder embarcar, me refuxiara no noso coche. Pero despois, ao non encontrarme, sen dúbida lembrarían as discusións que tiveramos durante o pasado setembro alá, na nosa casa de Nemancos.

—Cando sexa máis vella tamén irei nunha expedición ás selvas americanas.

—Pero Emilia —argumentaba a miña nai coa súa tranquila voz— as mulleres non andan por aí nas selvas. Cando teñas a idade de Andrés, estarás casada, e ata pode que teñas un ou dous fillos, como me ocorreu a min aos vinte e un anos.

—Mamá —respondía eu con suavidade, pois non quería ferila dicindo que agardaba que non me sucedese o mesmo ca a ela—, eu quero estudar Zooloxía. Ou é que neste país as mulleres non van ir nunca á Universidade? É que cando papá e os seus amigos falan de liberdade non a queren para as mulleres? [...]

Durante os últimos meses as discusións aviváranse porque con motivo da Revolución de Setembro (que eles chamaban a «Gloriosa») a nosa casa fervía de idas e vidas dos amigos de meu pai e, día si, día non, algún acompañábanos na mesa, o que era causa de afervoadas discusións sobre política entre eles e o meu irmán Andrés.

Marilar Aleixandre, A expedición do Pacífico

a) Explica o significado das seguintes palabras:

f) A historia sitúase temporalmente no século xix

escondedoiro

b) En que lugar se encontra Emilia? A onde se dirixe?

c) Caracteriza a rapaza protagonista: Emilia.

Proxectos Familia Idade

d) Compara este texto co da lectura inicial d’Os nenos da varíola:

Espazo Tipo de viaxe Época

goleta polisón Destino

e) Tendo en conta a referencia ás selvas e o interese de Emilia pola zooloxía, cal cres que será o obxectivo desta expedición?

• Pescuda información sobre a Revolución A Gloriosa. En que data se produciu?

• Que outras referencias permiten situar a acción nese período?

g) Comentade as discrepancias entre nai e filla respecto do papel das mulleres na sociedade daquel tempo.

h) Analiza o narrador deste fragmento. Xustifica a resposta.

i) Clasifica os substantivos do último parágrafo do texto segundo presenten ou non flexión de xénero.

j) Escribe o plural de: polisón, mar, voz, país, irmán.

k) Analiza sintacticamente: a goleta, mar aberto, un gran caixón.

SITUACIÓN DE APRENDIZAXE

REFLEXIONA E VALORA

Reflexiona sobre as actividades da situación de aprendizaxe vinculadas a esta unidade.

Aspectos para analizar ✔ ✘

Que vogal empregastes con maior frecuencia na primeira actividade?

Que sensacións predominaron?

Cal das creacións resultou máis atractiva visualmente?

Que texto che pareceu máis interesante?

Descubriches algunha palabra especialmente sonora e fermosa?

Como valoras o resultado da montaxe en vídeo?

Que opinión che merece a palabra favorita seleccionada? Que sentimentos suscita en ti?

PON A PROBA AS TÚAS COMPETENCIAS

Realiza a autoavaliación competencial incluída en anayaeducacion.es

SITUACIÓN DE APRENDIZAXE

PRESENTACIÓN DA SITUACIÓN

Unha constelación é un conxunto de estrelas agrupadas nunha rexión celeste e que parecen formar unha figura imaxinaria que recorda un ser mitolóxico, un animal ou un obxecto. Andrómeda, Orión, Cassiopeia... son algunhas das máis coñecidas, ademais das doce zodiacais.

Unha constelación literaria é un conxunto de textos que teñen algún elemento común: o tema, a época, o xénero, o autor, os personaxes, etc.

Esta é a proposta do trimestre: a creación de itinerarios lectores que nos permitan viaxar dunha lectura a outra, títulos de calidade que respondan aos nosos intereses e contribúan á nosa educación literaria e ao desenvolvemento do hábito lector.

SECUENCIA DE APRENDIZAXE

AS CONSTELACIÓNS LITERARIAS

Novelas, poemas, contos tradicionais, relatos, microrrelatos, mitos, lendas… estamos rodeados de historias de ficción. Atopámolas nos xornais, no cine, nas revistas, nas conversas cotiás, nas redes sociais e, sobre todo, nos libros. As bibliotecas son baúis cheos de tesouros que están agardando que vaiamos descubrilos.

Neste trimestre partillaremos lecturas, estableceremos vínculos entre elas, reflexionaremos de maneira crítica sobre os valores e contidos que transmiten, elaboraremos constelacións literarias coas obras que máis se adaptan aos nosos gustos e intereses, expoñeremos as nosas achegas e crearemos pezas audiovisuais para promocionar a lectura como indubidábel fonte de pracer. Unha proposta ambiciosa, sen dúbida, pero tamén moi interesante.

Coa realización destas tarefas acadarás distintas aprendizaxes, cuxo grao de logro iremos valorando a medida que as desenvolvamos.

• Expresar feitos, pensamentos ou sentimentos, de maneira oral ou escrita.

• Ler e comprender textos literarios.

• Desenvolver a imaxinación e a creatividade.

• Coñecer as posibilidades expresivas da lingua galega.

• Usar ferramentas tecnolóxicas virtuais.

• Traballar en grupo.

• Expresarte de maneira artística e creativa.

• Asumir retos e emprender as tarefas planificadas con autonomía.

• Realizar autoavaliacións.

Unidade 6

PERFIL DE SAÍDA DA ETAPA. APRENDIZAXES

Coruñesa, exiliada, republicana e actriz recoñecida, María Casares é, porén, unha gran descoñecida na súa patria. A conmemoración en 2022 do centenario do seu nacemento é unha boa oportunidade para recoñecer o seu gran talento e recuperar unha muller excepcional que, coma outros moitos

EXILIO

Emigración, exilio, diáspora. Sabes definir estas palabras?

A que dificultades se enfrontan as persoas que teñen que abandonar o seu país?

A integración nun país alleo require forza de vontade.

Unha nova lingua, unha nova cultura, outra mentalidade. Que aspecto cres máis difícil?

En que medida poden facilitar a integración as persoas do país de acollida?

SITUACIÓN DE APRENDIZAXE

Que vas aprender?

1 Comunicación

Vas ler un fragmento da biografía de María Casares que che permitirá reflexionar sobre a difícil experiencia do exilio á que moitas persoas se enfrontan cada día.

Ampliarás o teu vocabulario sobre as viaxes e coñecerás distintos tipos de textos narrativos

Tamén analizarás gráficas e aprenderás a crealas.

2 Estudo da lingua

Os adxectivos concretan como é todo o que nos rodea e, a nivel formal, concordan cos substantivos que acompañan. Nesta unidade repasaremos a súa flexión e gradación.

Os signos de puntuación son fundamentais para interpretar ben os textos escritos. Aquí repasarás os máis importantes.

Tamén coñecerás algunhas nocións básicas sobre a lingua de signos e poderás practicala.

3 Literatura

De medo, de misterio, de aventuras, de humor... os contos son un magnífico recurso para pasar un momento divertido en boa compañía. Hai acaso alguén a quen non lle gusten?

E por que non crear os teus propios contos animados?

SECUENCIA DE APRENDIZAXE

Lecturas a eito

1.1. Dialogamos sobre o noso hábito lector: xénero preferido, temática que máis nos interesa...

1.2. Conversamos sobre as adaptacións cinematográficas, teatrais ou de banda deseñada a partir de novelas que coñecemos.

Contacontos por un día

2.1. Interpretamos un conto ou narramos unha anécdota ante os compañeiros e compañeiras.

Kamishibai

3.1. Creamos un kamishibai ou «teatro de papel» combinando a narración oral dun conto coa creación visual e presentámolo acompañado dos elementos musicais e sonoros que lle acaian.

Audioconto

4.1. Gravamos un podcast cun dos textos anteriores e creamos un audioconto.

Plano aberto. Accede ao vídeo de presentación da unidade en anayaeducacion.es

+ orientacións en anayaeducacion.es

1

Comunicación Lectura

Hipertexto. Coñece a autora e a súa obra en anayaeducacion.es

Unha nova vida en París

París, e toda Francia, é o seu acubillo, o refuxio veciño. Mais o proceso de integración non é inmediato, nin doado. Nunca o é. Implica desfacerse de todo o que un é e refundirse de novo, coma un ourive converte un colar nun brazalete. Repartir toda peza en doas para crear unha nova, practicamente irrecoñecible.

Revivir era tamén renacer. Adaptarse require re-inventarse, coa inxente cantidade de vontade, ganas e forza que isto esixe.

Francia tiña intención de recibila. Ela fixo o mesmo para integrarse ata o mimetismo. [...]

Que vas ler?

Esta biografía de María Casares (A Coruña, 1922 – Alloue, Francia, 1996) conta o seu exilio en Francia e a difícil adaptación a unha nova vida, a unha nova lingua. Chegará a ser a primeira actriz de Francia, a gran dama do teatro francés.

Dous anos despois (decembro de 1938), Santiago Casares reúnese, enfermo de tuberculose, con elas en París. María ten dezaseis anos e é completamente distinta á nena Vitoliña que seu pai viu por última vez en Madrid. A María non lle gusta que lle chamen así. A chegada do pai revólvelle as entrañas ao facela enfrontarse á Vitola da que xa conseguira desterrarse. Está máis decidida ca nunca a converterse en Marie-Victoire, pero a chegada e reencontro co proxenitor provoca unha convulsión, quizais tamén unha repulsión.

María soterrara todo canto fora no máis profundo da súa cerna. E aí debía quedar. Xamais esquecería quen era, xamais esquecería sequera a súa lingua. Mais debía permanecer oculta. A María francesa cimentárase sobre un cofre no que gardar as raíces. As follas e as pólas que agromaron despois ocultaban o que quedaba baixo terra.

Cantas traizóns cargaba ás costas? Esquecer o nome propio, manterse allea á guerra, fuxir sen mirar atrás, evitar preocuparse o suficiente polo pai, pola irmá...

Non quería ser unha exiliada, chantada na idea de acomodarse á situación que, inocentemente, lle tocara ocupar.

Paixón por ler. Goza con outros textos similares en anayaeducacion.es

Por isto tamén, logo de que a rexeitaran no Conservatorio por non saber ben o idioma francés (a súa peculiar pronuncia), afanouse en deixar de ser estranxeira ata na súa propia casa. [...]

Nese momento, por fin, María Casares vive ao compás, en tregua, centrada nos seus estudos no Liceo e preparándose para entrar no Conservatorio. Na casa, os tres manteñen o espírito tranquilo.

Esa calma cristaliza ao finalizar a guerra en España. Co seu temperamento, cabía esperar un arranque de ímpeto, alegría, exaltación... mais María non se altera. Prefire agarrarse ao universo que, con tanto esforzo, fora construíndo en Francia. Ideara un cosmos hermético, infranqueable, coma se no máis profundo sempre soubese que xamais volverían a España. A laxe emocional que iso supuña era máis lixeira se evitaba pensar en todo o que quedara tan lonxe.

María estaba convencida de que o seu acougo moraría para sempre alí. Ata que, de súpeto, unha nova guerra demoleu sen esforzo nin piedade toda aquela quietude. De novo, a fuxida.

A mediados de xuño retornan á mesma estación á que chegaran había catro anos. Regresan ás instalacións de tren para repetir a fuga. Primeiro, Burdeos. Logo, a nai, o irmán e ela, ás Landas. O pai, a Inglaterra.

Por que fuxir desta vez? Para evitarlle a Santiago Casares caer en mans da Xestapo. De ser así, o seu destino sería o fusilamento.

María, desta volta, comprende, intúe, teme.

Non hai calma, nin compás, nin norte sen seu pai. María reprégase, incapaz de odialo. El non é culpable. Ela é a vítima. Ela...

Foi preciso volver a París, case dous meses despois, para recuperar certo equilibrio.

Só ingresa no Conservatorio como oínte oficial. Aínda non domina o francés á perfección, pero... á terceira irá a vencida.

Enrólase na vida que se lle abre por diante. Non lle queda un segundo libre, con tantas clases e actividades. Pero é cando mellor se atopa continuamente ocupada, marcando o compás da súa vida.

María Canosa, María Casares. A impaciencia por vivir

Vocabulario

Acubillo: lugar onde poñerse ao abrigo ou protexerse.

Ourive: persoa que fabrica ou vende obxectos de ouro, prata e outros metais preciosos.

Cerna: parte interior e máis dura do tronco dunha árbore.

Laxe: pedra plana e lisa.

Comprensión oral

1 Escoita o texto locutado da lectura e responde estas preguntas:

• Con que nome era chamada María pola súa familia?

• Quen era seu pai?

• Cando consegue ser admitida, por fin, no Conservatorio?

Extrae información

2 Cal era o nome completo de María? Como pasa a chamarse cando chega a Francia?

3 Por que razón a familia debe exiliarse?

4 Que medio de transporte utilizaron para a viaxe?

5 Por que o pai debe trasladarse máis tarde a Inglaterra?

6 Identifica as referencias temporais que marcan o paso do tempo.

• Cantos anos ten a rapaza cando marcha ao exilio en París? E cando marchan para as Landas?

Reflexiona sobre a lingua

7 Localiza os substantivos cos que é designado o novo fogar como un lugar protector e acolledor.

8 Integrarse «ata o mimetismo», é o obxectivo procurado.

• Explica o significado desta palabra.

9 Localiza nos dous primeiros parágrafos catro palabras derivadas mediante prefixación.

10 Consulta na páxina Portal das palabras a entrada «Refuxiados e exiliados».

• Anota as similitudes e diferenzas entre ambas situacións.

Interpreta e analiza

11 Este texto é un fragmento da biografía de María Casares.

• Identifica as características deste xénero narrativo.

• Caracteriza a voz narradora. En que persoa gramatical se expresa? Presenta desexos ou sentimentos da personaxe?

12 Interpretación compartida. Analiza as ideas recollidas no primeiro parágrafo sobre a difícil pero necesaria integración nun país alleo.

• Con que símil se identifica ese proceso?

Valora e relaciona co teu mundo

13 Intúo e deduzo. Con oito anos, María Casares tivo que deixar A Coruña e ir a Madrid, cando seu pai, Santiago Casares Quiroga, foi

nomeado ministro do goberno da II República. Máis tarde converteríase en presidente do Consello de Ministros. Ela mesma definiu esta marcha como o seu primeiro e máis doloroso exilio, máis amargo ca o posterior a París.

• Que cambios cres que experimentou a súa vida? Cal sería o máis doloroso?

14 Como María, na actualidade hai persoas que teñen que cambiar de país e converterse en exiliados ou en refuxiados.

• Coñeces algunha persoa da túa idade que estea nesta situación? Ou es ti mesmo quen a está vivindo?

• Que circunstancias provocaron o seu desprazamento?

• Que dificultades deberá superar?

15 E ti que dis? emigrantes ou exiliados: en épocas ben recentes moitos galegos tiveron que marchar de Galicia con destino a América ou a Europa. Agora Galicia é lugar de destino para outras persoas.

• Cal pensades que é a actitude máis habitual ante as persoas que chegan doutros países?

• Existen comportamentos xenófobos ou racistas?

16 Consulta a páxina web «2022. Ano Internacional de María Casares» do Concello da Coruña.

• Que obxectivos procura esta efeméride?

• Na sección «Infancia e familia» podes coñecer os anos coruñeses da actriz.

• Consulta as actividades desenvolvidas.

17 Procura información sobre a mostra itinerante «100% María Casares. O teatro é o refuxio».

1

Comunicación Léxico

As viaxes

ACTIVIDADES

1 Sitúa no encadeado as palabras que corresponden a estas definicións:

TISATRU

XASPAERIO

BANGUVADO

ROXEIAVI

GROREPENI

TENVANEGA

1. Pequeno estoxo para transportar obxectos de aseo persoal.

2. Conxunto de cousas que se levan nas viaxes.

3. Dormitorio nun barco.

4. Parada que fai unha nave para cargar combustible, embarcar ou desembarcar mercancías ou pasaxeiros, etc., e continuar logo a súa ruta.

5. Acción de embarcar nun barco ou noutra nave.

6. Proxecto ou plan dunha viaxe co camiño que se vai seguir ou que se seguiu, as paradas, etc.

7. Parte do porto na que atracan os barcos; embarcadoiro.

8. Caixa de coiro ou outros materiais, que se usa para levar cousas nas viaxes e que pode ter unha ou dúas asas para transportala na man.

9. Dirección que segue unha nave (barco, avión, etc.).

10. Viaxe por mar facendo escala en varios portos para visitalos.

2 Ordena as letras da marxe e forma as palabras que corresponden a estas definicións.

Persoa que fai unha viaxe, especialmente cando esta é longa.

Persoa que viaxa nun medio de transporte.

Persoa que navega, en particular o mariño que pola súa profesión fai longas viaxes polo mar.

Persoa que realiza viaxes de pracer, visita lugares de interese, etc.

Persoa errante, que vai dun lugar a outro sen ocupación ou destino fixo // Amigo da aventura ou das viaxes.

Persoa que anda ou viaxa polo mundo // Persoa que vai en peregrinación a un santuario.

ACTIVIDADES

3 Combina adecuadamente as seguintes sílabas e poderás formar as palabras que corresponden ás seguintes definicións:

CA CRU RIO DES RUM RO CEI RA TI U 4

a) Viaxe de pracer por mar.

b) Meta ou punto de chegada.

c) Lugar ou punto de onde procede un barco, un tren, unha persoa.

d) Porto que tocan os barcos e aeroporto que tocan os avións para abastecemento, carga e descarga de mercadorías ou pasaxeiros, etc.

e) Dirección que leva un barco.

f) Chegar un barco ao porto.

g) Planificación ou proxecto dunha viaxe co camiño que hai que seguir.

h) Parte do porto na que atracan os barcos; atracadoiro, embarcadoiro.

A familia léxica

Unha familia léxica é un conxunto de palabras que teñen o mesmo lexema ou raíz, e por tanto, teñen a mesma orixe. Exemplo: deporte, deportista, deportivo, polideportivo, deportividade...

Á raíz ou lexema engádenselle:

• Morfemas flexivos (xénero, número, desinencias verbais): amores, soles

• Prefixos: desamor.

• Sufixos: amorosa

• Ou combínase con outro lexema para crear unha palabra composta: xirasol.

ACTIVIDADES

4 Localiza no texto da lectura as palabras derivadas das seguintes:

mímese emoción exilio NO RA CE LA PRO DEN ES A

5 Escribe a familia léxica das seguintes palabras:

6 Explica a diferenza entre campo semántico e familia léxica. Pon exemplos.

1

Comunicación Estudo dos textos

O texto narrativo

O texto narrativo conta, oralmente ou por escrito, accións que realizan un ou a varios personaxes nun espazo e nun tempo determinados.

Os tipos de narración

SEGUNDO A TEMÁTICA E A INTENCIÓN PERSEGUIDA

Narración literaria

Narración histórica

Narración xornalística

Conta feitos imaxinarios cunha linguaxe especialmente coidada e cunha finalidade artística.

Dá a coñecer feitos relevantes de importancia histórica.

Informa sobre feitos de actualidade a través dos medios de comunicación.

novela, lenda, cómic

A estrutura

diario, biografía, crónica

noticia, reportaxe

Estrutura externa. É a forma en que se presenta o texto: en capítulos, partes, seccións, etc.

Estrutura interna. É a organización do contido. O texto narrativo adoita organizarse en tres partes:

• Inicio. Presentación dos personaxes, do lugar e do tempo onde transcorre a acción.

• Nó ou desenvolvemento. Parte central e máis extensa onde se relatan os feitos que lles suceden aos personaxes

• Desenlace. Fin da historia.

Características lingüísticas

• Presenza de verbos de acción en presente, copretérito e pretérito de indicativo.

• Adverbios de lugar e tempo para localizar os feitos.

• Pronomes e verbos en 1ª e 3ª persoas gramaticais, segundo o tipo de narrador e o punto de vista (omnisciente, protagonista, testemuña).

• Recursos de cohesión mediante repeticións, substitucións (sinónimos, pronomes, elipses.., conectores de tempo, de causa, de consecuencia...).

• Se se trata dun texto literario: recursos como metáfora, personificación, antítese, etc.

O narrador

O narrador é a voz que conta a historia.

Segundo o punto de vista que adopte, exprésase:

– En 1ª persoa: é a quen lle suceden os feitos —eu protagonista— ou quen os presencia —eu testemuña—.

– En 3ª persoa: conta desde fóra do relato, sen participar na acción. O narrador omnisciente sábeo todo sobre os personaxes (pasado, pensamentos, desexos...).

ACTIVIDADES

1 Le este texto e realiza as actividades propostas:

CASTELOS NA AREA

Serían as tres ou catro da mañá, ou se cadra algo máis tarde. Unha raiola de lúa iluminaba a través dos fachinelos as liteiras da camareta. O barracón durmía arrolado por un murmurio xordo de respiracións infantís. Manuel, só cuberto dunha leve saba, daba voltas inquieto na cama de arriba. Durmía pouco desde que chegara ao campamento. A primeira semana pola morriña e polo temor das novatadas; despois, conforme se foi achegando o día do concurso dos castelos de area, por puro nerviosismo.

Era a última noite e, tal e como supuxera, non lle ía ser fácil coller o sono. Edificaba no maxín unha e outra vez o castelo que había de construír, repasando cada pormenor. O primeiro premio consistía nunha Mini-Marcellino, e o segundo e o terceiro en dúas magníficas bicicletas de carreiras. Brincáballe o corazón na arca do peito cando se vía a si mesmo indo e vindo á escola de Escairón montando na minimoto, ou correndo coa bici de competición polos camiños e as estradas do Saviñao.

Nesas fantasías andaba cando sentiu un roxe-roxe de pasos pola grava do patio de bandeiras, o renxer da porta do barracón abríndose e unhas voces adultas que comezaban a dar instrucións mentres os feixes de luz dunhas lanternas de man proxectaban resplandores e sombras intermitentes polas paredes. [...] Algúns dos compañeiros das liteiras próximas xa se ergueran e interrogábanse uns a outros acerca do que pasaba. [...]

—O desembarco dos americanos na lúa! Bótano pola televisión! [...] Gonzalo Navaza, Erros e Tánatos

2 A acción narrativa transcorre nun espazo interior. Cal? Como é?

3 En que época se sitúa a historia?

4 Anota a información acerca de Manuel, o protagonista:

Procedencia Estado de ánimo Desexos

5 Determina o narrador e o punto de vista.

6 Identifica os recursos da marxe nestas oracións:

– O barracón durmía arrolado por un murmurio xordo de respiracións infantís.

– Brincáballe o corazón na arca do peito.

Ten en conta

Autor: persoa real que escribe a historia.

Narrador: voz imaxinaria que conta a historia.

Tempo externo ou tempo da historia: época, momento, data na que se sitúa a historia. Pode abranguer anos, décadas..., ou ser tan breve como un día ou unhas horas.

A noticia

A noticia é unha narración xornalística que narra un feito de interese.

Presenta a seguinte estrutura:

• Titular: frase breve que resume o contido.

• Entrada: primeiro parágrafo que recolle os datos principais.

• Corpo: desenvolvemento detallado da información.

ACTIVIDADES

7 Le estas catro noticias que contan unha historia en distintos momentos.

Un golfiño rebuldeiro fica en Galicia

Manoliño, ou Confi, é un golfiño mular (arroaz) que apareceu por primeira vez no 2019 na ría de Muros e Noia. Visita con frecuencia o porto do Freixo. Os expertos cren que perdeu a súa manda (familia) e quedou a vivir nas súas augas substituíndo a interacción animal pola interacción cos humanos. Busca agarimos e xogos.

Manoliño é moi querido na zona, pero é un pouco tundas. Agora que é máis adulto e que xa ten confianza coas persoas, está a xerar problemas a mariscadores, pescadores e submarinistas porque cando pescan teñen que esquivar o golfiño, que insiste en xogar, e cada vez con máis forza. Imaxinade o dano que pode chegar a facer baixo o mar un animal de 300 quilos que bate na auga ou que bota a boca para chamar a atención. Ademais, moitos bañistas xogan na ribeira con Manoliño como se fose unha mascota. Agora chega a tempada de verán, cando se espera que veñan moitos turistas. O risco de que decenas de persoas o rodeen é que podería reaccionar de forma imprevisible. [...]

La Voz de Galicia

09/06/21

Cristina Porteiro

Localizan en Outes ao golfiño «Manoliño» cun arpón cravado nun costado

redaCCión

30/10/22

O golfiño «Manoliño», tamén coñecido como «Confi», volveu a aparecer na costa galega. Neste caso foi localizado no municipio coruñés de Outes. Con todo, para sorpresa dos que o avistaron, tiña un arpón xarado nun costado.

Galici@PRESS

O golfiño Manoliño consegue liberarse do arpón que lle dispararon

O traballo dos especialistas do Cemma e o esforzo do propio animal conseguiron que se desprendese do arpón que lle disparou un submarinista

A Coordinadora para o Estudo dos Mamíferos Mariños (Cemma) vén de confirmar na mañá deste xoves que o golfiño Manoliño conseguiu liberarse do arpón que levaba pendurado do seu lombo dende hai máis de dúas semanas. Varios mariñeiros que o viron nas últimas horas aseguran que do corpo do animal xa non sobresae variña algunha e que no seu lugar ten unha ferida perfectamente visible. Foron eles mesmos, de feito, os primeiros en dar o aviso ás autoridades mariñas.

https://www.gciencia.com (adapt.)

A praia do Castro de Baroña, unha das máis desexadas de España, tamén atrae ao golfiño Manoliño

redaCCión

30/10/22

O cetáceo amosouse xoguetón cos bañistas que se atopaban no areal sonense e recuperado da ferida por un arpón a finais do ano pasado.

La Voz de Galicia (trad. e adapt.)

a) Identifica os elementos propios do texto narrativo:

• Organiza os catro textos segundo a habitual estrutura narrativa:

presentación – nó – desenlace

8 En parellas, reescribide a historia e convertédea nun conto. Elixide o tipo de narrador que mellor lle acaia: 1ª persoa (eu-protagonista: Manoliño) ou 3ª persoa (narrador omnisciente).

A gráfica

Unha gráfica é unha representación visual que describe datos estatísticos e amosa a relación que eses datos teñen entre si.

Existen diversos tipos de gráficas. As máis habituais son as seguintes:

Gráfica de barras ou columnas

Os datos organízanse en barras ou columnas rectangulares, en posición horizontal ou vertical, entre dous eixes.

3KK 2KK 1KK 0 XAN FEBR MAR ABR MAI XUÑ Gastos Ingresos XULL AGO

Gráfica de liñas

Os datos ofrécense a través de puntos conec- tados por liñas.

Gráfica de torta ou circular

3 32 %

Os datos represéntanse mediante símbolos ou deseños alusivos á información que se presenta. O maior ou menor tamaño é proporcional á porcentaxe que representan.

4 121 102 71 64 48 85 130 120 110 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Número

INTERPRETAMOS GRÁFICAS

1 Confronta o contido do texto coa gráfica que recolle visualmente a información:

Os xoves, a xeración que máis le Respecto á idade, o tramo con maior poboación lectora é a comprendida entre os 14 e os 24 anos (74,8% da poboación lectora en tempo libre). A partir dos 25 anos prodúcese unha caída nos índices de lectura (67,3%), que se mantén ata o tramo de idade de máis de 65 anos nos que se observa unha nova caída (50,1% da poboación é lectora).

En todos os grupos de idade, entre as mulleres segue habendo unha maior porcentaxe de lectura de libros en tempo de lecer que entre os homes. As diferenzas entre ambos crecen conforme se van cumprindo anos, rexistrándose a maior disparidade no tramo de idade comprendido entre 55 e 64 anos.

www.cedro.org

DE 14 A 24 ANOS DE 25 A 34 ANOS DE 35 A 44 ANOS DE 45 A 54 ANOS DE 55 A 64 ANOS MÁS DE 65 ANOS 79,5 % 74,0 % 75,9 % 77,2 % 50,6 % 49,4 %

70,3 %

72,7 % Mulleres Homes

CREAMOS GRÁFICAS

1 Podemos crear gráficas no ordenador dunha maneira rápida e sinxela. Se optamos por Word, seguiremos os pasos da marxe.

2 Converte a gráfica de liñas anterior nunha de barras múltiple de dúas columnas, indicando a porcentaxe de homes e de mulleres lectores nos diferentes tramos de idade.

Picamos no botón «inserir» da barra de ferramentas.

2

Escollemos imaxe e localizamos a icona gráfica.

3

Escollemos o tipo de gráfica que nos interesa.

4

Abrirase unha folla de Excel na que escribiremos os datos que queremos incluír no gráfico.

5

2

Estudo da lingua Gramática

Ten en conta

• O adxectivo especificativo acostuma aparecer posposto ao substantivo (caixa grande). Se aparece antes, expresa unha calidade de xeito subxectivo (gran concerto).

• O explicativo pode aparecer anteposto ou posposto. No primeiro caso presenta tamén certa carga subxectiva: carbón negro, branca neve.

O adxectivo

O adxectivo é unha clase de palabra que expresa unha calidade atribuída ao substantivo que acompaña.

Clasificación

• Desde o punto de vista semántico, os adxectivos clasifícanse en:

– Cualificativos. Expresan calidades do substantivo. Poden ser de dous tipos:

a) Explicativos ou epítetos: indican unha calidade propia do substantivo que modifican. Ex.: chuvia fresca, mar azul

b) Especificativos: limitan o significado do substantivo sinalando unha calidade que non é propia e distinguindo o significado doutros posíbeis. Ex.: mesa baixa, mesa vella

– Determinativos. Sitúan, identifican, cuantifican, etc. o substantivo: demostrativos, posesivos, numerais, indefinidos, interrogativos e exclamativos. A maior parte deles tamén pode funcionar como pronome. Ex.: Ese é o que pediches; Quero tres; Calquera pode facelo.

Cualificativos

Determinativos

Explicativos ou epítetos Especificativos

Demostrativos, posesivos, numerais, indefinidos, interrogativos e exclamativos

• Desde o punto de vista morfolóxico, os adxectivos admiten morfemas flexivos de xénero e número, para marcar a concordancia co substantivo (casas brancas, xersei negro), e morfemas derivativos no caso dos cualificativos (leite morniño).

ACTIVIDADES

1 Clasifica os adxectivos do texto en cualificativos e determinativos: Estaba revisando o percorrido a primeira vez que se achegaron a ela. No hotel onde se encontraba o equipo o acceso era restrinxido, estaba claro que era xente importante. O percorrido cambiara un par de veces, dende o proposto inicialmente ata o final, houbera un cambio por problemas de retransmisión televisiva, logo por perigo de acumulacións humanas... O caso é que remataba onde comezaba, o cal era estraño.

María Reimóndez, Corredora

2 Explica que diferenza hai entre estas oracións:

– Ela atopou as chaves do seu antigo coche.

– Ela atopou as chaves do seu coche antigo.

– Xacobe deume a última resposta que esperaba.

– Xacobe deume a resposta última que esperaba.

O xénero e o número do adxectivo

Segundo admitan ou non morfema de xénero, os adxectivos poden ser:

– Adxectivos invariábeis: presentan unha única forma para masculino e feminino (ferramenta útil / libro útil).

– Adxectivos variábeis: teñen formas diferenciadas para os dous xéneros (paisaxe fermosa / horizonte fermoso).

Tanto para a formación do xénero como do número, as regras son as mesmas ca as do substantivo vistas na unidade anterior. Só cómpre engadir as seguintes en relación co xénero:

Masculino rematado en… Feminino

-oa: bretoa.

Ten en conta

O feminino -ana pode corresponder ao masculino -án ou -ano.

-ón: bretón, cabezón, lambón, burlón.

-ona: cabezona, lambona, burlona. En adxectivos que indican unha característica negativa (aumentativos e despectivos).

-á: fisterrá, alemá.

-ÁN/-ANA: folgazán – folgazana.

-ANO/-ANA: humano – humana, urbano – urbana, asturiano – asturiana.

-án: fisterrán, alemán, brután, mentirán.

-ana: brutana, mentirana. En adxectivos que indican unha característica negativa (despectivos).

*Excepto: marrán – marrá, nugallán –nugallá, rufián – rufiá, truán – truá.

ACTIVIDADES

3 Indica cales destes adxectivos son invariábeis en canto ao xénero: fraco agradábel conversador alegre perspicaz

4 Relaciona cada adxectivo co substantivo que corresponda tendo en conta a concordancia: arriscada, luminoso, vermello, groso, azulada, completa, bancaria, romana.

fraude … sinal ... ponte … cor ... sangue … aterraxe … análise … sal …

5 Escribe en feminino:

– Canto me gusta escoitar as historias do meu ancián avó!

– O doutor díxolle que estaba moi san.

– Non sexades mentiráns, non é un actor afgán.

– Se segues sendo tan nugallán, nunca chegarás a ser cirurxián.

– O capitán do barco pirata é un truán.

6 Escribe o plural:

sutil usual hábil considerábel cordial fugaz cortés cru téxtil livián

Ten en conta

A conxunción ca pode contraer co artigo determinado, pero o uso destas contraccións non é obrigatorio: O can é menos rápido ca o / có gato.

o a os as

CA ca o có ca a cá ca os cós ca as cás

Os graos do adxectivo cualificativo

O adxectivo admite tres graos, segundo a intensidade con que cualifique o substantivo:

• Grao positivo. Presenta unha calidade sen comparación nin intensificación: A robaliza está fresca

• Grao comparativo. Presenta unha calidade en relación de igualdade ou desigualdade con respecto a outra:

– De igualdade: A robaliza está tan fresca coma a pescada.

– De superioridade: A robaliza está máis fresca ca a pescada.

– De inferioridade: A robaliza está menos fresca ca a pescada.

• Grao superlativo. Presenta unha calidade no seu grao máis alto:

– Superlativo absoluto: A robaliza está fresquísima

– Superlativo relativo: Esta robaliza é a máis fresca da peixería.

As conxuncións comparativas

Para formar o grao comparativo empréganse estas conxuncións:

coma + pronome persoal tónico: Camiña tan lento coma min.

Igualdade tan + adxectivo +

Superioridade / Inferioridade

máis / menos + adxectivo +

como + forma verbal conxugada: Camiña tan lento como pode.

coma / como + outros elementos: Camiña tan lento coma/como a parella.

ca + pronome persoal tónico: Camiña máis/menos lento ca ela.

do que + forma verbal conxugada: Camiña máis/menos lento do que di.

ca / que + outros elementos: Camiña máis/menos lento ca/que Eva.

ACTIVIDADES

7 Completa coas partículas comparativas e indica todas as opcións posíbeis:

– A tarefa desta semana é ... doada ... pensas. INFERIORIDADE

– Os trapecistas fixeron un salto ... arriscado ... elas. IGUALDADE

– A auga do río está ... fría ... do mar. SUPERIORIDADE

– Este ruído é ... molesto ... dixeches. IGUALDADE

– Esa canción é ... alegre ... a outra. INFERIORIDADE

– A túa casa está ... próxima ao mar ... a miña. SUPERIORIDADE

8 Completa coas conxuncións da marxe:

– Onte fun ... meus veciños de visita a Monterroso.

co cos ca

cás coas cá

– Úrsula e Noela son máis rápidas operando ... matemáticas ... súas compañeiras.

– O teu amigo non pode ... peso da mochila.

– Carlos baila mellor ... ti pero peor ... miña nai.

A formación do grao superlativo

– Superlativo absoluto. A calidade exprésase sen comparar no seu grao máis elevado. Pode formarse por medio de:

Adxectivo + -ísimo/a (Esa praia é grandísima)

Moi + adxectivo (O paseo fíxose moi longo)

Ben + adxectivo (Esta flor é ben bonita)

Anteposición de prefixos (Tes a pel superbranca)

– Superlativo relativo. A calidade exprésase en grao máximo en relación a un conxunto:

Artigo + subst. + máis / menos + adxectivo + de (Carlos é o alumno máis alto da clase)

• Desde o punto de vista sintáctico o adxectivo cualificativo é o NÚCLEO dunha frase adxectiva e exerce a función de MODIFICADOR na frase substantiva (moi rápido, galgo veloz).

A frase adxectiva

O adxectivo cualificativo é o NÚCLEO da frase adxectiva e pode ir acompañado dun MODIFICADOR:

Frase adxectiva

NÚCLEO adxectivo atento

ACTIVIDADES

Frase adxectiva

MODIFICADOR adverbio ben

NÚCLEO adxectivo espelida

9 Crea oracións con superlativos relativos a partir destes elementos:

– Alumna / máis estudosa / instituto.

– Película / menos espectacular / tempada.

– Libro / máis entretido / todos os que lin.

– Mazá / menos saborosa / caixa.

10 Analiza sintacticamente:

divertida gran acontecemento moi rápido

11 Completa o que falta na análise sintáctica da marxe.

Ten en conta

Os adxectivos determinativos e mais o artigo cumpren a función de DETERMINANTE na frase nominal (estes selos, os amigos, algúns días... ).

2

Estudo da lingua Ortografía

Consulta no Anexo as regras de uso do punto, a coma e o punto e coma.

Os signos de puntuación

Dous puntos :

Os dous puntos indican que se vai engadir algo. Utilízanse:

– Antes dunha enumeración. Ex.: Atopei tres cousas paseando pola praia: unha cuncha azulada, un seixo redondiño e unha moeda.

– Tras o encabezamento dunha carta, correo electrónico... (Ola, María:).

– Antes dun exemplo ou unha explicación. Ex.: O polbo é un cefalópodo: ten oito tentáculos ao redor da boca.

– Cando se escriben as palabras literais dunha persoa ou unha cita textual. Ex.: A presentadora dixo: «foi unha celebración espectacular».

– Para explicar ou resumir unha conclusión do que se dixo anteriormente. Ex.: Ao final levei a arranxar o coche: era o embrague.

Puntos suspensivos

Ten en conta

Nas enumeracións pódese empregar tamén etc.: Como lectora gústanlle todos os xéneros: novelas históricas, policiais, de terror, distopías, etc.

Como significan o mesmo, non se poden empregar xuntos os puntos suspensivos e mais etc.

Ten en conta

Nos títulos dos libros, periódicos, películas... úsase a letra cursiva: Cartas de inverno, Praza Pública, As bestas.

Os puntos suspensivos indican que queda algo sen dicir. Empréganse:

– Cando unha enumeración está incompleta: Como lectora gústanlle todos os xéneros: novelas históricas, policiais, de terror, distopías...

– Cando se sobreentende o que falta: Cando o río soa

– Para expresar emocións (dúbida, temor, ironía...): Ao escoitar o ruído, abrín a porta e pensei

– Antes dun final inesperado: Tirámonos á auga mortas de frío... e atopámola boísima de temperatura!

Comiñas « »

As comiñas utilízanse para:

– Reproducir literalmente as palabras ditas por alguén: Rematou a explicación do sucedido e dixo: «Todo vale»

– Destacar palabras ou expresións cun sentido irónico ou diferente ao habitual: Sempre di que a súa casa é tamén a «nosa»

– Indicar o título de relatos, poemas, artigos...: Álvaro Cunqueiro escribiu «Mil primaveras máis» para facer unha defensa da lingua.

Raia —

A raia emprégase:

– Nos diálogos, para indicar as intervencións dos distintos personaxes: Xa chegaches? Que rápida!

– Para separar os comentarios da voz narradora: —Con quen quere falar? preguntoulle ela. Se o inciso non remata en punto e á parte ou final, hai que engadir outra raia para pechalo: —Con quen desexa falar? —preguntoulle ela sen saber moi ben por que estaba alí.

– Para introducir un inciso, co mesmo valor que a paréntese: Cando comecei o descenso despois de tres horas intensas estaba esgotada.

ACTIVIDADES

1 Copia o texto e complétao cos puntos e as comas que faltan:

Os segredos que agocha o equinoccio de outono

Esta madrugada (...) ás 3 horas e 4 minutos da mañá (...) comezou o outono (...) Este equinoccio (...) que sinala a fin dunha estación e o comezo da seguinte (...) conta cunha gran tradición na Galiza (...) Festividades, celebracións e xuntanzas con diferentes simboloxías caracterizan a tempada que comezou hoxe e que (...) sinala o Observatorio Astronómico Estatal (...) durará 89 días e 21 horas (...) até o 21 de decembro (...) co comezo do inverno.

Para o antropólogo e escritor Felipe Senén (...) o outono é o momento «da semente» (...) como a castaña (...) a máis representativa do país (...) e cuxa produción se desenvolve (...) principalmente (...) no mes de novembro (...) É o momento tamén dos últimos traballos do verán (...) como a vendima (...) que resulta «un proceso cultural (...) entendendo a cultura como algo que cultivamos e levamos connosco; unha forma de ser (...) de comportármonos».

2 Xustifica a presenza das comiñas no texto anterior.

3 Pon os signos de puntuación que faltan:

– O grupo de teatro actuará en vilas da contorna Maceda Allariz Xinzo

– O relato que máis me gustou foi o titulado Sabela

– Xa sabes na casa do ferreiro

– A médica chegou á sala e dixo Está fóra de perigo

– Para elaborar unha boa masa necesitas fariña auga tépeda sal

– El está moi avisado non pode chegar despois das dez

4 Completa coas raias que faltan:

A súa boca non puido menos que abrirse coa sorpresa e a emoción do reencontro para deixar saír un refacho da súa voz: É marabilloso.

Si que o é: parece un león durmido confirmou detrás del Ruth. E é certo que garda un segredo no seu interior.

Va que si? dixo Max excitado.

Si, salta á vista.

Xosé A. Neira Cruz, O enigma do baúl pechado (adapt.)

5 Por que motivo se empregan os dous puntos no texto anterior?

Nós Diario (adapt.)

Estudo da lingua Lingua e sociedade

Ten en conta

No Estado Español ata agora só están recoñecidas oficialmente a LSE (lingua de signos española) e a LSC (lingua de signos catalá). O recoñecemento da lingua de signos galega será un paso máis na obtención dos dereitos lingüísticos das persoas galegofalantes e na normalización do noso idioma.

A lingua de signos

A lingua de signos é a linguaxe a través de xestos mediante a cal se comunican as persoas con discapacidade auditiva e/ou dificultade na fala. Mentres na lingua oral a comunicación se realiza por medio da voz e do oído, na de signos establécese mediante xestos e expresións visuais. Estes xestos poden ser táctiles e realizarse na palma da man para comunicarse coas persoas xordocegas.

Esta linguaxe conta con estruturas gramaticais propias e cumpre as mesmas funcións ca calquera outra lingua: o intercambio coa contorna familiar e social, a convivencia, a aprendizaxe, etc.

A lingua de signos favorece a inclusión social das persoas con diversidade sensorial, xa que elimina as barreiras de comunicación ás que se enfrontan. Por iso é fundamental a presenza de intérpretes en todo tipo de situacións: nos centros educativos, nos centros médicos, na televisión, nos tribunais de xustiza… E tamén é importante que as persoas oíntes se interesen pola súa aprendizaxe e uso.

Non se trata dun idioma universal, senón que —igual que sucede coas linguas orais— existen linguas de signos propias nas diferentes comunidades lingüísticas.

«A lingua de signos é un idioma para a vida e para a convivencia».

ACTIVIDADES

1 Que quere dicir que é «unha lingua natural de produción xestual e percepción visual»?

• Por que se di que é unha «lingua inclusiva»? Explica o significado do slogan «A lingua de signos suma».

2 «As mans comunican» é unha campaña de #AcciónsG que pretende acadar os Obxectivos de Desenvolvemento Sostíbel (ODS) promovidos pola ONU.

• Escribe no navegador o cancelo #AsMansComunican e aprende algúns conceptos básicos de lingua de signos:

Boa tarde

De nada

Estou en contra Tes razón

3 Busca en YouTube a canle LSE CEIP Quiroga Palacios. Preme sobre «Vídeos | Populares» e visualiza o conto 5 en Lingua de Signos (Ed. Kalandraka).

• Apréndeo, cántao e sígnao.

4 Busca en Instagram a conta enlinguadesignos.

• Toma nota das situacións nas que interveñen intérpretes de lingua de signos. En que outros ámbitos credes que é importante desta lingua?

5 Procura información sobre o concurso «Cantamos coas mans» convocado pola FAXPG (Federación de Asociacións de Persoas Xordas de Galicia). Visualiza algúns vídeos dos participantes e dos premiados en edicións anteriores.

6 Oíches? Buscade en YouTube a canción «Quérote máis», de O Sonoro Maxín, acompañada de lingua de signos.

• Intentade aprendela e cantádea en grupo.

• Podes ver tamén os vídeos doutras cancións en lingua de signos:

«O porvir é meu». LSE. CEE Nosa Señora do Rosario

«Chea de vida», por AZ de Guadi Galego

«Ven comigo», Maria Fumaça

7 Os Bolechas están tamén dispoñíbeis en lingua de signos. Busca o vídeo «O camión escolar» e aprende como se signan estas palabras:

caderno can

libro goma almorzar cama

Grazas Por favor Bo día

O

Literatura O conto

Ten en conta

As orixes do conto atópanse na tradición oral e popular. Moitos deles foron reunidos en recompilacións: conxuntos de contos organizados por personaxes, temas, etc.

Un exemplo é As mil e unha noites, pertencente á tradición árabe.

conto

Un conto é unha narración literaria de curta extensión e acción sinxela.

As principais características do conto son:

– Brevidade.

– Argumento sinxelo: o tema céntrase nunha única historia e nun elemento fundamental.

– Rápida caracterización do espazo e do tempo.

– Escaso número de personaxes e presentados con trazos esenciais.

– Os diálogos, se existen, non son extensos.

– O desenlace adoita ser sorprendente.

– Debe procurar a tensión continua, por iso debe ser lido dunha vez.

Os tipos de contos

Son de autor anónimo.

CONTOS POPULARES DE TRADICIÓN ORAL

Transmitíanse oralmente e por iso poden ter múltiples versións. Tematicamente poden ser:

Contos marabillosos Contos de costumes Contos de animais Contos humorísticos Contos exemplares

Protagonizados por seres fantásticos (fadas, trasnos, demos...).

Protagonizados por personaxes humanos, presentan situacións da vida cotiá.

Protagonizados por animais que se comportan como as persoas.

A súa finalidade é provocar a risa. Transmiten unha ensinanza de carácter moral.

CONTOS LITERARIOS

Son obra dun autor concreto, cuxo nome aparece na cuberta do libro.

Transmítense por escrito polo que o texto queda fixado sen variacións.

A temática é moi variada: humor, misterio, terror, suspense, policial, fantástica, amorosa...

Estrutura do conto

Os contos adoitan constar de tres partes:

A ESTRUTURA NARRATIVA

Introdución

Na parte inicial da historia preséntanse os personaxes e identifícase o espazo e o tempo.

ACTIVIDADES

Nó

Desenvólvese o conflito ou problema da historia.

Desenlace

Resólvese o conflito.

1 Oíches? Entra na páxina PodGalego e procura «Contacontos en galego». Poderás oír varios contos de tradición oral e de autores diversos.

2 Le este conto da tradición oral e realiza as actividades

1

OS AVISOS DA MORTE

Un rapaz atopouse coa morte unha vez e fixéronse moi amigos. Entón o rapaz díxolle á morte que, xa que eran amigos, que lle ía pedir un favor: que se podía avisar antes de ir por el, que así podería divertirse mellor. A morte prometeulle ao rapaz que así o faría. Despedíronse e pasaron moitos anos sen que o rapaz recibise ningún aviso da morte. Pero un día presentouse a morte diante do rapaz, que agora xa ía indo vello e díxolle que viña por el. O home, todo asustado, díxolle que iso non era o convido, que quedara de avisalo con tempo e que estas non eran palabras. A morte respondeulle:

— Branqueouche o pelo?

— Branqueou —contestou o home.

— Caéronche os dentes?

— Caeron.

— Cansáronseche as pernas?

— Cansaron.

— Perdiches as forzas?

— Perdín.

— E logo, que máis avisos querías?

AAVV, Contos populares da provincia de Lugo

a) Normalmente, os contos populares non se localizan nunha data nin nun lugar determinados. Analiza as referencias temporais deste conto. Como se marca o paso do tempo?

b) Os personaxes dos contos populares poden ser persoas, animais ou seres fantásticos. Quen son os dous protagonistas desta historia?

c) Identifica o tipo de narrador.

d) Clasifica tematicamente o conto.

Ten en conta

Argumento: expresión máis ou menos minuciosa das accións que realizan as personaxes.

Tema: idea central en torno á cal xira todo o contido do texto. Responde á pregunta «de que trata?». Formúlase nunha palabra ou frase curta.

Trama: é a secuencia dos acontecementos na orde en que aparecen no relato (que non é necesariamente a orde cronolóxica).

ACTIVIDADES

3 Le este conto literario de Paula Carballeira.

TRES DÍAS DESPOIS

Estaba a piques de espertar [...].cando escoitei tres golpes, non moi fortes, que me fixeron abrir os ollos.

TAC. TAC. TAC. Claros, precisos, suaves, coma se quixesen que acordase con dozura.

Ás veces a gata pídeme para saír. Eu ábrolle e ela marcha, especialmente de noite. Para volver entrar, dá uns golpes coa pata no cristal da xanela. Serían eses os tres golpes. Non. A gata estaba á miña beira. Mirábame [...].

Puido ser un paxaro, ou o vento. Puido ser un soño.

E, de súpeto, soaron de novo: TAC. TAC. TAC.

O meu corazón latexaba con forza. Desde que vivo soa, a imaxinación tende a xogarme malas pasadas, así que o mellor para tranquilizarme era ir comprobar que non había nada raro.

O cristal da xanela estaba cuberto coas pingas da choiva que caera. A paisaxe era borrosa, húmida, pero era a mesma paisaxe de todos os días. Cando me virei, os ollos verdes da gata seguían cravados en min. —Nada. Ninguén —vinme obrigada a confesar.

A gata saltou da cama e marchou, cun certo desprezo no seu camiñar elegante. Daquela, lembrei.

Din que a morte nunca chega sen avisar.

Tres días despois de que unha persoa deixe este mundo, alguén escoita tres golpes: TAC. TAC. TAC. Non moi fortes. Claros. Precisos. Suaves. Dalgunha maneira, a persoa defunta intenta avisar para que reciban a súa visita.

Hoxe cúmprense tres días da morte do meu avó.

Antes de morrer, murmuroume: «Virei visitarte, para que non me esquezas». Non te esquezo, avó. Por favor, non veñas.

Paula Carballeira, «Trece avisos», Contos para ler pola noite

a) Que características das indicadas na dobre páxina anterior podes identificar?

b) A brevidade do conto esixe que o espazo e o tempo se presenten sen longas descricións. Analiza as referencias espaciais e temporais.

c) Tamén as dúas personaxes aparecen descritas cuns poucos trazos esenciais. Localiza todas as características de ambas.

d) A protagonista procura unha explicación para os tres golpes. Cales?

e) A reiteración da onomatopea acentúa a sensación de medo. Mais eses golpes non semellan ameazantes. Que características se reiteran?

f) Resume o argumento. Enuncia o tema. Cal é a trama?

g) Compara este conto de Paula Carballeira co anterior de tradición oral. Que coincidencias encontras?

h) Reelabora este texto de acordo con estas características:

– Narrador omnisciente en 3ª persoa.

– Inicio: Había unha vez.

• Relátao amosando as túas capacidades de narrador oral (voz, mirada, acenos...).

Chámanlle a «Marquesiña» e os seus peíños endexamais se calzaron. Vai á fonte, depelica patacas e chámanlle a «Marquesiña».

Non foi á escola por non ter chambra que pór e chámanlle a «Marquesiña». Non probou máis lambetadas que unha pedra de azucre e chámanlle a «Marquesiña».

A súa nai é tan probe que traballa de xornaleira na casa do Marqués. E aínda lle chaman a «Marquesiña»!

Castelao, Cousas

a) Identifica os personaxes deste relato. Elabora unha caracterización social e económica.

b) Explica a contraposición entre o tratamento que recibe a nena («Marquesiña») e a extrema pobreza na que vive. Trátase de paradoxo? De sarcasmo?

Cal é o propósito da xente con esa denominación?

c) No texto podemos diferenciar tres partes:

– Caracterización da nena. Contraste entre a realidade e o alcume.

– Explicación da posíbel orixe do alcume.

– Epifonema ou exclamación final.

• Localiza cada parte.

d) Fíxate no paralelismo entre as catro primeiras oracións, tanto no aspecto temático (situación da nena / actitude da xente) como na estrutura sintáctica (Ela + verbo / Eles + verbo). Tamén na reiteración a modo de retrouso do alcume aldraxante da xente.

e) Nai e filla son persoas maltratadas.

• Que abuso/s suxire a penúltima liña do texto por parte do marqués cara á nai? Cal cres que é a orixe do alcume?

• Que maltrato sofre a nena por parte das xentes?

f) O texto enfronta dúas clases sociais: a fidalguía e as clases humildes (labregos neste caso). Cal cres que é o tema deste texto?

• Denuncia das desigualdades sociais.

• Abuso dos poderosos (violencia sexual).

• Solidariedade cos humildes.

Ten en conta Paradoxo: expresión ou cousa que vai en contra da lóxica ou do sentido común, contradición aparente. Sarcasmo: ironía amarga e cruel con que se insulta ou pon en ridículo a alguén ou algo.

Obradoiro de creación literaria

Un conto animado

As ferramentas tecnolóxicas de que dispomos permiten que os contos poidan transmitirse, ademais de en libro ou mediante unha narración oral, a través de creacións audiovisuais.

• Os audiocontos, audiolibros e podcasts achegan historias narradas que podemos escoitar en calquera momento mentres realizamos calquera actividade.

• Os videocontos ou contos animados presentan unha historia mediante imaxes e sons que podemos visualizar a través dun dispositivo: ordenador, tableta, móbil.

CREAMOS

1 Procura en Vimeo a curtametraxe de animación «A maior flor do mundo», baseada no libro homónimo de José Saramago, realizada por Juan Pablo Etcheverry e narrada polo propio autor.

2 Anímaste a crear o teu conto animado?

Podes partir dun conto popular (O parruliño feo, Carrapuchiña vermella...) ou, mellor aínda, escribir o teu propio conto e, a continuación, convertelo nun texto audiovisual. «Máis vale paxaro en man ca cento voando».

NECESITARÁS

1 Un ordenador que teña instalado un programa para crear presentacións (Apache Open Office Impress, PowerPoint ou outro similar).

2 Imaxes en formato dixital (gif, jpg ou png).

Escribe o texto da historia. Incorpora fragmentos narrativos, descritivos e diálogos entre os personaxes. Reparte o texto entre varias páxinas de maneira equitativa.

Procura en Internet imaxes que correspondan ao/s escenario/s nos que transcorre a historia: un bosque nocturno, unha praia deserta... Podes tamén pintar as túas propias imaxes ou tomar fotografías.

Consegue imaxes dos personaxes que precisas. Búscaas en formato .png para que non teñan fondo e descárgaas nunha carpeta do teu ordenador. Ou escolle «Definir transparante». Podes escoller tamén gif animados.

Abre o programa e engade as diapositivas que necesites para contar a túa historia.

Ten en conta

Diapositiva 1 -

Portada

Insire un fondo a modo de imaxe de cuberta. Escribe o título do conto nun cadro de texto. Decide a cor, o tamaño e a fonte da letra. Pica en Iniciar e escolle «despois da anterior» para que o título apareza a continuación da imaxe do fondo. Decide tamén a duración e axusta á velocidade desexada (lento, rápido).

Diapositiva 2 –Páxina 1

Coloca unha imaxe que corresponda ao escenario. Insire os personaxes (sen fondo). Dálles movemento mediante unha animación. Escolle entre as opcións de traxectoria. Escolle tamén a duración do desprazamento.

Os recursos que encontramos en Internet tamén están sometidos aos dereitos de propiedade intelectual. Para respectar os dereitos de autoría podes acceder a bancos de recursos libres de dereitos ou baixo licenza Creative Commons.

Algúns exemplos:

• Música: freemusicarchive.org

• Imaxes: archive.org

• Efectos de sons: freesound.org

Marca en «Iniciar» a orde na que vai aparecer cada elemento («coa anterior», «despois da anterior»).

Repite o procedemento nas diapositivas seguintes ata completar todas as páxinas da historia.

Incorpora, se o desexas, unha música de fondo.

Escribe o texto ou grava o audio correspondente ao texto e aos diálogos, imitando as voces dos personaxes. Neste caso deberás permitir o uso do micrófono.

Engade unha diapositiva final cos créditos: música, imaxes...

3 Compartide as vosas creacións na páxina web ou nas redes sociais do voso centro.

COMPRENDE E APLICA

UN QUE COMPROU A CIDADE DE ESTOCOLMO

Na feira de Gavirate hai unha xentiña que vende de todo, e vendedores mellores ca eles non os hai.

Un venres aparecera por alí un homiño que vendía cousas ben raras: o Mont Blanc, o océano Índico, os mares da Lúa... E o tipo tiña moita verba, despois dunha hora só lle quedaba por vender a cidade de Estocolmo.

Comproulla un barbeiro en troco dun corte de pelo con masaxe. O barbeiro colgou entre dous espellos o certificado que dicía: Propietario da cidade de Estocolmo, e mostráballelo todo orgulloso aos clientes mentres respondía a todas as preguntas.

—É unha cidade de Suecia, de feito é a capital.

—Ten case un millón de habitantes, e naturalmente son todos meus.

—Ademais ten mar, pero non se sabe quen é o propietario.

O barbeiro, pouco a pouco, foi aforrando os cartos, e o ano pasado foi a Suecia visitar a súa propiedade. A cidade de Estocolmo pareceulle marabillosa, e os suecos amabilísimos. Eles non entendían nin unha palabra do que lles dicía, e el non entendía media palabra do que eles lle respondían.

—Son o dono da cidade, non o sabían? Non llelo comunicaron?

Os suecos sorrían e dicían que si porque non entendían, pero eran amables, e o barbeiro fretaba as mans todo contento:

—Semellante cidade por un corte de pelo e unha masaxe! Vaia bicoca.

E mais estaba equivocado: pagara demasiado. Porque cando un neno vén a este mundo, o mundo enteiro é del, e non ten que pagar nin un can, non ten máis ca refucir as mangas, estender os brazos e collelo.

Gianni Rodari, Contos por teléfono

a) Localiza neste conto as caraterísticas propias do xénero.

extensión personaxes

espazo e tempo diálogos

b) Trátase dun conto popular ou literario? Xustifica a resposta.

c) Os personaxes poden dividirse en dous grupos: individuais e colectivos.

Individuais Colectivos vendedor barbeiro suecos clientes da barbería

• Anota adxectivos cualificativos que os caractericen.

d) A acción transcorre en dous espazos. Cales?

e) Localiza as referencias temporais da historia.

• Clasifícaas segundo se refiran a:

Acción habitual

Suceso puntual

Distintos momentos dunha historia

f) Caracteriza a voz narradora.

SITUACIÓN DE APRENDIZAXE

REFLEXIONA E VALORA

g) Diferencia as tres partes en que se estrutura o texto: presentación – nó – desenlace.

• Resume a idea principal de cada unha.

• Identifica os parágrafos que corresponden a cada unha.

h) O conto remata cunha especie de sentenza. Cal?

i) A brevidade do texto explica a ausencia de descricións do espazo e dos personaxes.

• Completa a descrición da feira de Gavirate: os postos do mercado, as sensacións visuais, auditivas, olfactivas... que se perciben, a vestimenta das persoas que se reúnen ante o vendedor...

• Engade tamén a descrición física do vendedor: aspecto físico, voz, xestualización.

l) Explica o significado das expresións seguintes:

– Vaia bicoca.

– O tipo tiña moita verba.

– Non ten que pagar nin un can.

m) Xustifica o uso da conxunción ca na oración: «vendedores mellores ca eles non os hai».

n) O texto presenta dous superlativos absolutos. Localízaos e sinala como están formados.

ñ) Analiza sintacticamente: ben raras, o mundo enteiro.

o) Converte o texto nun audioconto ou videoconto.

Reflexiona sobre as actividades da situación de aprendizaxe vinculadas a esta unidade.

Aspectos para analizar ✔ ✘

Que xéneros literarios teñen maior acollida? E que temáticas?

Que opinas das adaptacións de obras literarias a outros formatos?

Houbo algún compañeiro ou compañeira con dotes especiais para a narración oral?

Que diferenzas percibes entre escoitar unha historia e lela en silencio?

Que sensacións produce a visualización do kamishibai?

Cal foi a túa aportación principal ás actividades colaborativas?

PON A PROBA AS TÚAS COMPETENCIAS

Realiza a autoavaliación competencial incluída en anayaeducacion.es

Galicia conta con numerosos espazos naturais de extraordinaria beleza. Un deles, o Courel, destaca pola paisaxe, a fauna, a flora, a etnografía... tamén pola grande importancia xeolóxica, como vén de recoñecer a UNESCO coa

Os versos de Uxío Novoneyra sintetizan o abraio ante a grandiosidade das

Prefires as paisaxes de mar ou de montaña?

NATUREZA

Parque nacional, espazo protexido, xeoparque... sabes definir estes conceptos?

Que actividades se poden desenvolver?

Cal é o teu espazo favorito?

Coñeces algún lugar que conte cun recoñecemento deste tipo?

Como poden dinamizar o territorio?

SITUACIÓN DE APRENDIZAXE

Que vas aprender?

1 Comunicación

Nesta unidade vas coñecer a importancia da herdanza xeolóxica para saber cales son as nosas orixes e, asemade, para revitalizar un territorio.

Tamén ampliarás o vocabulario sobre árbores e plantas.

Estudarás os textos expositivos e aprenderás a elaborar un mural dixital.

2 Estudo da lingua

Ampliarás o coñecemento dos pronomes persoais e aprenderás a empregalos evitando castelanismos e outras incorreccións.

Repasarás as maiúsculas e as minúsculas. E reflexionarás sobre os niveis de coñecemento e uso da lingua galega.

3 Literatura

Na nosa literatura hai novelas de todas as temáticas imaxinábeis: de aventuras, de ciencia ficción, de terror, de misterio... Seguro que atopas unha que acaia aos teus gustos.

Crearás as túas propias historias e poderás compartilas cos compañeiros e compañeiras.

SECUENCIA DE APRENDIZAXE

Constelacións literarias

5.1. Creamos unha constelación literaria a partir dun tema (misterio, heroínas, fantasía, aventuras, distopía...), un xénero, un ámbito xeográfico, unha época, uns personaxes (migrantes, rapazas e rapaces...) e seleccionamos obras que correspondan ao criterio elixido.

5.2. Relacionámolas con cancións, videoxogos ou películas da mesma temática.

Blog

6.1. Creamos un blog sobre cada constelación. Incorporamos información sobre os autores e autoras, sinopse das obras, valoracións críticas, etc. Incorporamos texto e imaxes.

6.2. Publicámolo para difundir as nosas achegas e recoller comentarios doutros lectores e lectoras.

Plano aberto. Accede ao vídeo de presentación da unidade en anayaeducacion.es

+ orientacións en anayaeducacion.es

1

Comunicación Lectura

Paixón por ler. Goza con outros textos similares en anayaeducacion.es

Que vas ler?

O Xeoparque Montañas do Courel, o primeiro ata o momento en Galicia, constitúe un territorio de extraordinario valor xeolóxico, paisaxístico e etnográfico, como podes comprobar neste texto.

Xeoparque montañas do Courel

Vocabulario

Sequeiro: pequena construción para secar as castañas. Ten unha planta terrea onde se fai lume e un sobrado onde se estenden as castañas sobre unhas táboas separadas para que pasen a calor e o fume.

Rebolo: carballo de toro pequeno e groso.

Antimonio: metal branco prateado que se encontra na natureza formando parte de distintos minerais.

Vinte e catro miradoiros, cinco museos e centros de interpretación e 189 km de sendeiros son a mellor opción de penetrar nas Montañas do Courel. O Xeoparque ofrece unha oportunidade única da súa singular xeoloxía e asombrosa biodiversidade, onde convive o ser humano dende a prehistoria. Brancas cuarcitas e escuras lousas constitúen a inmensidade das rochas paleozoicas do Xeoparque, deformadas outrora por grandes pregues deitados como o Monumento Natural de Campodola, de interese internacional. No interior das rochas poderás coñecer fósiles de máis de 300 millóns de anos, mentres que sobre elas poderás percorrer os encaixados vales fluviais e ascender polas escarpadas ladeiras ata coñecer o legado dos antigos glaciares. E todo iso gozando de bosques autóctonos de castiñeiros, rebolos e bidueiros, cuxa cor varía coas estacións, e que conviven con faias, aciñeiras e unha gran variedade de orquídeas, amantes dos terreos calcarios. Aos seus pés, existen quilómetros de covas habitadas polos osos cavernarios no pasado. No sur sorprenderán as nosas oliveiras, cerdeiras, laranxeiras e sobreiras, todas elas especies mediterráneas.

As Montañas do Courel foron testemuña da chegada dos romanos fai 2 000 anos, cuxo asombroso legado inclúe 66 castros, 99 minas de ouro e máis de 5 km de canles de auga. Tamén destaca unha gran ponte romana e un túnel escavado na rocha para nada menos que desviar o río Sil. O ouro deu paso a castelos, abadías e igrexas construídas moitas delas con exóticas pedras locais ou incluso traídas de lonxe. Metais como o ferro e o antimonio enriqueceron os nosos devanceiros, deixándonos un excepcional patrimonio mineiro. Sen dúbida, a ruta das Aldeas Paleozoicas é a mellor forma de coñecer de primeira man a arquitectura tradicional das nosas aldeas de montaña, con muros e tellados de pedra, e balcóns e pasadizos de madeira. Tamén se conservan muíños fariñeiros, sequeiros de castañas e fornos de cal que sustentaron as economías máis rurais. Actualmente lábranse finas lousas para teitar os tellados de media Europa. Non poderás marchar sen degustar a rica gastronomía local e os sabores únicos dos nosos viños, aceites, castañas, meles e froitas como a cereixa. As colmeas estiveron sempre rodeadas por xeniais construcións en pedra para protexérense, entre outros, dos osos pardos, os cales regresaron para quedarse eternamente nas Montañas do Courel.

Comunicación

Comprensión do texto

Comprensión oral

1 Escoita o texto da lectura e responde as seguintes cuestións:

a) Que pobo habitou este territorio hai 2 000 anos?

b) Que árbores abundan?

c) De que animais hai que protexer as colmeas?

Extrae información

2 Que é un xeoparque mundial da Unesco?

3 En 2019 a UNESCO recoñeceu o Xeoparque Montañas do Courel, que se encontra no sur da provincia de Lugo.

• Que concellos comprende?

• Localiza no mapa os principais núcleos de poboación.

• Localiza os puntos de interese xeolóxico (cor marrón).

4 A xeoloxía é a ciencia que estuda a historia da Terra, os materiais que a compoñen e a evolución que sufriu desde a súa formación.

• Localiza no primeiro parágrafo termos referentes a materiais xeolóxicos propios deste territorio.

5 Os romanos habitaron este territorio hai 2 000 anos. Que restos se conservan destes poboadores?

Reflexiona sobre a lingua

6 Aínda que é un texto de carácter divulgativo, inclúe tecnicismos. Con axuda dun dicionario, escribe o significado dos seguintes termos:

rochas paleozoicas cuarcitas terreos calcarios

7 Escribe con letras os seguintes numerais. Ten en conta que deben concertar en xénero e número co substantivo ao que acompañan.

189 km 2 000 anos 66 castros 99 minas de ouro

Interpreta e analiza

8 Comprobamos. Xunto co patrimonio xeolóxico, o texto tamén salienta a importancia do patrimonio etnográfico.

• Localiza mostras de:

– Construcións da arquitectura tradicional.

– Edificacións relixiosas ou nobiliarias.

9 Que che fai dicir iso? A paisaxe natural foi modificada pola acción humana. Procura exemplos dos seguintes aspectos:

10 As alvarizas son unhas construcións circulares onde se garda un conxunto de colmeas para evitar que os osos coman o mel. Procura en Internet imaxes e explica as súas características.

11 Comprobamos. O texto contén adxectivos valorativos de carácter positivo para salientar os valores deste espazo natural. Localiza cinco exemplos.

Valora e relaciona co teu mundo

12 Entra na páxina «Montañas do Courel» e visualiza o vídeo sobre o xeoparque.

• Procura tamén en YouTube o vídeo «Montañas do Courel – Drontec Ibérica».

• Localiza exemplos da paisaxe, a fauna e a flora indicadas no texto da lectura.

13 O espazo máis significativo é a «Dobra ou pregamento deitado de Campodola» (punto 38 do mapa), definido como unha xoia xeolóxica de centos de millóns de anos, e representado no seu logotipo.

• Pescuda información sobre este monumento natural.

14 E ti que dis? Transmitir a íntima relación entre o medio natural e o ser humano é o eixe fundamental do xeoparque. Analizade os beneficios que pode ter a existencia dun xeoparque nestes aspectos:

a) Ecoloxía (conservación de ecosistemas).

b) Actividades económicas.

c) Poboamento das áreas rurais.

15 Existen ademais outras medidas de protección do patrimonio natural e histórico dun territorio: Parque Nacional, Parque Natural, Ben de Interese Cultural (BIC), etc.

• Investigade acerca do ámbito específico de cada unha.

16 E ti que dis? Galicia conta con seis Parques Naturais. Cales son? Cantos coñecedes?

• Que accións debemos realizar e evitar para asegurar a protección dos ecosistemas?

1

Comunicación Léxico

As árbores e os froitos

ACTIVIDADES

1 Localiza no texto da Lectura nove nomes de árbores.

2 Escribe o nome destas froitas:

3 Localiza na sopa de letras as árbores que producen os froitos anteriores.

F V O R I E O M I L O

R I V R A V X R T M R

R X G F R X V B N C I

M T P U I V R C M E E

A B E L E I R A X R U

C Q R T U I F R T D G

E U R T G L R H U E E

I R C P O C R A V I X

R T B L N X Z T V R E

A M E N D O E I R A P

4 Completa o cadro:

Lugar onde abunda Árbore Froito

cereixa cerdeira, cereixeira cerdeiral noz

figo

abelá

piña

ACTIVIDADES

5 Explica o significado destas expresións fraseolóxicas:

Estar coma un buxo. De figos a béveras.

Saír dun souto para meterse noutro.

Estar seco coma un figo.

6 Procurade información sobre o programa Fitofaladoiro da Consellería de Educación.

• Animádesvos a participar coa ficha dalgunha árbore?

Os hipónimos e os hiperónimos

Hiperónimos son as palabras de significado xeral que conteñen outras máis concretas.

Hipónimos son as palabras que están incluídas noutra cun significado máis amplo.

Exemplo: Hiperónimo: paxaro. Hipónimos: pomba, gaivota, reiseñor...

As palabras hipónimas dun mesmo hiperónimo son entre si cohipónimos.

Os hipónimos forman un campo semántico: conxunto de palabras da mesma categoría gramatical (substantivos, verbos...) que comparten un ou varios trazos de significado. Exemplo: campo semántico das aves, campo semántico dos animais, etc.

HIPERÓNIMO FLOR

HIPÓNIMO rosa

HIPÓNIMO caravel

HIPÓNIMO margarida

HIPÓNIMO xasmín

COHIPÓNIMOS entre si rosa, caravel, margarida, xasmín

ACTIVIDADES

7 Escribe un hiperónimo para estas series de hipónimos:

a) xersei, bufanda, camisa, vestido, saia.

b) culler, garfo, prato, coitelo, cullerón.

c) neve, sarabia, choiva, trebón, folerpa.

d) xaneiro, marzo, agosto, outubro, decembro.

• Escribe dous hipónimos máis en cada apartado.

1

Comunicación Estudo dos textos

O texto expositivo

O texto expositivo é aquel que presenta un tema de maneira obxectiva para divulgar coñecementos, explicar ideas, etc.

Pode ser oral (unha conferencia, un vídeo explicativo, un titorial...) ou escrito (un artigo de prensa, unha reportaxe, un libro de leis, unha infografía, un folleto, unha guía turística, un mapa, un currículum vítae, unha acta...).

Estrutura

O texto expositivo adoita organizarse en tres partes:

• Introdución. Presentación do tema. Trata de espertar o interese e captar a atención dos lectores.

• Corpo ou desenvolvemento. Explicación detallada de toda a información en varios parágrafos. É a parte máis extensa.

• Conclusión. Síntese que recolle a idea principal e unha valoración final.

Tipos de texto expositivo

Segundo o público ao que se dirixan, diferenciamos:

• Textos divulgativos: van dirixidos ao público xeral que non ten coñecementos sobre o tema. Empregan unha linguaxe clara e sinxela para facilitar a comprensión do tema.

• Textos especializados: van dirixidos a persoas especialistas na materia. Empregan vocabulario con tecnicismos e cultismos.

ACTIVIDADES

1 Na imaxe da marxe tes un exemplo de texto expositivo.

a) Analiza os elementos gráficos e visuais predominantes.

b) Cales son os tres síntomas principais para detectar un ictus?

c) 3F é unha regra nemotécnica para facilitar a rápida detección desta doenza. Que significa?

d) Quen é o emisor do texto? A quen vai dirixido?

e) Cal é o obxectivo?

f) Procura en Internet a páxina de E–Saúde e localiza o vídeo «Plan de asistencia ao ictus en Galicia». Escribe un texto que recolla os contidos esenciais e que responda a esta estrutura temática:

• Emprega os conectores necesarios para acadar a cohesión textual: en primeiro lugar, por outra parte, xa que, por tanto...

1. Definición de ictus.

3. Factores de risco.

2. Síntomas.

4. Actuación en caso de sospeita.

Características lingüísticas

• Léxico claro e preciso, denotativo.

• Adxectivos especificativos.

• Abundancia de sinónimos, exemplos e comparacións.

• Emprego de definicións e enumeracións.

• Oracións enunciativas.

• Verbos en 3ª persoa de singular e en presente de indicativo ou copretérito.

• Pouca presenza de metáforas e outros recursos estilísticos.

• Uso de conectores para organizar a exposición (para empezar, a seguir, en conclusión...), explicativos (é dicir, por exemplo), de causa (porque, xa que), de consecuencia (por tanto, entón, en consecuencia...).

• Nalgúns casos, aparecen recursos gráficos: viñetas, esquemas, imaxes...

ACTIVIDADES

2 Localiza nesta entrada dunha enciclopedia virtual as características dos textos expositivos.

TEIXUGO

O teixugo, porco teixo, teixo, melandro ou tourón (Meles meles) é un mamífero que habita en gran parte do continente asiático e na maior parte do continente europeo.

O porco teixo pertence á familia dos mustélidos, xunto cos armiños, as londras, os visóns ou as martas, sendo o único da súa familia clasificado no xénero Meles. Trátase dun animal de hábitos nocturnos, sendo moi raro atopalo durante o día. O teixugo pode rubir polas árbores, tamén pode correr con certa rapidez e nadar. É moi rebuldeiro cos membros da súa especie, tanto de novo como de adulto e participa no aseo corporal dos compañeiros de especie.

O teixugo mide entre 60 e 90 centímetros e ten un peso entre 7 e 13 quilogramos. É doado de identificar: na cabeza ten bandas brancas e negras, únicas. Semella un pequeno oso, ou ben un cocho peludo, pois fai uns ruídos característicos de seu. As patas dianteiras teñen as poutas con uñas moi longas, poderosas, coas que escarva profundas covas.

https://gl.wikipedia.org/wiki/Teixugo (adapt.)

ACTIVIDADES

3 Le con atención este texto e contesta as preguntas:

a) Por que é un texto expositivo?

b) Este é un texto divulgativo ou especializado? Xustifica a resposta.

c) O contido recolle tres aspectos: Que é o compost. Obxectivo. Materiais.

• Localiza os parágrafos que corresponden a cada un.

d) Resume o contido nun único parágrafo.

Lista verde Que é a compostaxe?

Trátase dunha técnica sinxela, coa que se manexa e controla o proceso biolóxico e natural mediante o cal pequenos seres vivos degradan os restos orgánicos (do lixo doméstico, restos de podas, céspede cortado, ou outros residuos agrícolas), transformándoos nun fertilizante natural, seguro e rico en nutrientes para o solo que se coñece como compost.

Os materiais aquí relacionados son perfectamente asumibles polo proceso de compostaxe. Están ordenados de maior a menor rapidez na súa degradación no composteiro.

• Restos de sega do céspede.

• Restos de rozas de sebes, muros vexetais ou camiños.

• Esterco de pequenos animais da corte, ovellas e cabras.

• Anacos de froitas e verduras.

• Palla verde.

• Bolsas de té e pousos de café.

• Estercos palluzos (cabalos, burros e vacas).

• Flores vellas e plantas de testos.

• Cinza de madeira (espallar en cantidades pequenas).

• Cartóns de embalaxe ou papel de xornal.

• Panos de mesa ou hixiénicos de papel usados, bandexas de cartón, bolsas e envases de papel.

• Follas de outono.

Esta técnica busca xerar e manter as condicións favorables de humidade, temperatura e aireación para que microorganismos (fungos e bacterias fundamentalmente) e outros pequenos animais (vermes, insectos, cochinillas, etc.) transformen estes restos orgánicos nun fertilizante hixiénico, homoxéneo e de alto valor para o cultivo e a xardinería.

Manual de compostaxe doméstica. Comarca de Betanzos http://compostaxe.org/descargas/guiacompostaxedomestica.pdf

• Rozas de plantas leñosas.

• Restos de podas de árbores e arbustos.

• Serraduras (de madeira non tratada).

• Cascas de froitos secos e ovos.

• Pelos, plumas ou leitos de animais domésticos.

• Ósos de froitos (melocotón, aguacate, olivas...).

ACTIVIDADES

4 Le este texto e realiza as actividades propostas:

Dismorfia do selfie: cando te comparas con imaxes retocadas ou deformadas por filtros

Segundo o INE, arredor do 95% dos menores de entre 10 a 15 anos utilizaron o ordenador ou a tableta nos últimos tres meses (datos de 2021). En torno a un 70% dispón de móbil. [...] O primeiro pico do trastorno dismórfico corporal (ou TDC) aparece antes da maioría de idade, aos 16,4 anos. Son cifras que compoñen a realidade actual: as redes sociais, tal como apuntan os expertos, aumentan e agravan os casos de TDC.

Este trastorno é unha percepción deformada da imaxe que se ten de un mesmo. As persoas que o padecen ven ou cren ver defectos no seu físico que lles fai desenvolver comportamentos obsesivo-compulsivos.

Os expertos advirten de que as redes sociais (en especial as máis visuais, como TikTok ou Instagram) agudizaron este problema. O Boston Medical Center fala dun novo fenómeno coñecido como dismorfia do selfie para referirse a un novo tipo de pacientes que están acudindo cada vez máis ás consultas dos cirurxiáns plásticos. A súa petición: parecerse ás fotos que publican de si mesmos nas redes sociais despois de filtros varios.

O TDC pode agravarse entre quen o padece ou pode afectar de maneira especial a adolescentes debido a esa exposición continua nas redes sociais. Esa procura da perfección comparándose con rostros e corpos que non son reais é crítica na adolescencia.

A nova publicidade cóase camuflada a través das influentes nas redes sociais. Son personaxes que publican fotos retocadísimas. [...] Amosan como un ideal algo que non é perfecto e que non é realidade. Non me estou comparando coa modelo de corpo perfecto, senón cunha montaxe de Photoshop.

https://www.uoc.edu/portal/es/news/actualitat/2022/205-dismorfia-selfie.html (trad. e adapt.)

a) Redacta unha definición de dismorfia de selfie a partir da de TDC.

b) Que persoas están máis expostas a sufrir este trastorno?

c) Resume o contido do texto.

d) Indica a idea principal de cada parágrafo.

17/08/22 Puri ruiz

O mural e o póster dixital

Un póster, un mural e un cartel son materiais gráficos que presentan a información de maneira concisa e atractiva.

Mediante a combinación de textos curtos e fáciles de entender con fotos, colaxes ou debuxos crean unha unidade estética que permite visualizar facilmente ideas e conceptos. Favorecen a creatividade, o traballo cooperativo e a capacidade de análise e de síntese.

Ademais dos clásicos murais e pósters de cartolina, poden crearse tamén murais dixitais interactivos que incorporan textos, imaxes, enlaces, arquivos de audio e vídeo.

Estes murais pódense imprimir, proxectar en liña nunha pantalla ou inserilos nunha web (blog, páxina...).

Permiten ademais o traballo colaborativo dun grupo de persoas compartindo ideas e interactuando no lenzo virtual.

Hai numerosas ferramentas e aplicacións para elaborar murais; entre as máis coñecidas: Padlet, Glogster, Mural.ly, Genial.ly, Prezi, Lino it...

Pasos para crear un mural

Seleccionar un tema.

2 1 3

4

Organizar o contido e a estrutura desexada.

Crear ou procurar recursos visuais: fotos, ilustracións, enlaces, vídeos...

Inserir textos breves de carácter explicativo/ informativo acompañados dos recursos seleccionados para compoñer unha imaxe visual creativa.

PARQUES NATURAIS

PARQUES NATURAIS

Complexo dunar de Corrubedo e lagoas de Carregal e Vixán

Localización: Ribeira (A Coruña).

Extensión: 996,25 ha.

Flora: cardos, xuncos, carrizos, especies halófitas...

Fauna: londras, parrulos, cercetas, lavandeiras, mazaricos, garzas, mascatos...

Elemento senlleiro: gran duna móbil.

Parque Natural Baixa Limia e Serra do Xurés

Localización: Entrimo, Lobios, Muíños (Ourense).

Extensión: 20.920 ha.

Flora: carballos, bidueiros, sobreiras, érbedos

Fauna: lobos, xabarís, corzos, aguias, cabras montesas

Elemento senlleiro: túmulos e dolmens; vías e miliarios romanos, Aquis Querquernnis

Parque Natural Monte Aloia

Localización: Tui (Pontevedra).

Extensión: 746,29 ha.

Flora: alciprestes, abetos, cedros do Líbano...

Fauna: aves rapaces, anfibios, réptiles...

Elemento senlleiro: restos prehistóricos e romanos. Miradoiros sobre o Miño.

Parque Natural Fragas do Eume

Localización: Cabanas, Capela, Monfero, Pontedeume, Pontes de García Rodríguez (A Coruña)

Extensión: 9.125 ha.

Flora: carballos, castiñeiros, bidueiros, fentos...

Fauna: píntegas, sapos, ras, bufos, falcóns, miñatos, merlos, picapeixes...

Elemento senlleiro: mosteiros de Caaveiro e Monfero.

Parque Natural do Invernadoiro

Localización: Vilariño de Conso (Ourense)

Extensión: 5.722 ha.

Flora: acivros, teixos, canceireixos, breixos...

Fauna: lobos, xabarís, cervos, cabras montesas, aguias, falcóns, armiños, martas, londras...

Elemento senlleiro: dolmens, castros, restos romanos.

Parque Natural Serra da Enciña da Lastra

Localización: Rubiá (Ourense).

Extensión: 3151,67 ha.

Flora: aciñeiras, castiñeiros, orquídeas...

Fauna: parrulos, aguias, garzas, falcóns, voitres brancos, morcegos...

Elemento senlleiro: aciñeira de Covas, grutas (estalactitas, estalagmitas).

CREAMOS MURAIS

1 En parellas, creade un mural dixital sobre algún destes temas:

Un deporte de aventura. As vosas novelas favoritas.

Un xénero musical. Unha efeméride ou un Día Internacional (Día da Paz...).

2 Preparade unha exposición oral acompañándovos do voso mural virtual.

• Tede en conta o xa apuntado na unidade 1.

2

Estudo da lingua Gramática

O pronome persoal

• Desde o punto de vista semántico os pronomes persoais son unha clase de palabras que indican as tres persoas gramaticais que interveñen nun acto comunicativo:

– 1ª persoa: EU – NÓS (o falante).

– 2ª persoa: TI – VÓS (o oínte).

– 3ª persoa: EL(ES) – ELA(S) (aquel ou aquilo do que se fala).

• Desde o punto de vista morfolóxico, os pronomes son palabras variábeis xa que teñen flexión de xénero e número.

• Desde o punto de vista sintáctico, presentan as mesmas funcións ca un substantivo polo que adoitan funcionar como NÚCLEO dunha frase substantiva. Ex.: As rapazas van ao partido / Elas van ao partido.

Clasificación

Segundo a función que desempeñen, os pronomes persoais poden ser:

• Pronomes tónicos: teñen acento de intensidade propio e poden ir sós (Ex.: —Quen canta? —Eu ) ou acompañados de verbo (Ex.: Eu canto.). Presentan dúas formas:

– Formas rectas: desempeñan a función de SUXEITO ou ATRIBUTO: Nós chegamos antes. Os máis altos sodes vós

– Formas oblicuas: van precedidas de preposición ou das conxuncións ca e coma: Está contigo. É tan loiro coma min

• Pronomes átonos: dependen dunha forma verbal e desempeñan dúas funcións sintácticas:

Consulta no Anexo o cadro dos pronomes tónicos.

– COMPLEMENTO DIRECTO (CD): Atopárono no concerto.

– COMPLEMENTO INDIRECTO (CI): Deuche un agasallo.

ACTIVIDADES

1 Localiza os pronomes persoais do texto:

Vinte anos de invisibilidade ao seu lado é todo o que podo anotar no meu currículo.

Ao principio leveino mal, pero acabei por acomodar as miñas expectativas á realidade.

El quizais non me coñeza a min, pero eu si que o coñezo, de modo tan exacto que podería facer unha radiografía del [...]. Erundino é estraño, pintoresco, extravagante ou directamente un raro de manual [...]. E como case todos os raros, ten querenza férrea pola rutina. Chega á oficina sobre as oito da mañá chova, neve ou ventee, non hai excepcións. Sírvolle o seu café sen leite, con espuma e sacarina, e póñolle diante o xornal que o repartidor deixa na oficina.

Rocío Leira, Cicuta para dous

2 Clasifica os pronomes anteriores en tónicos e átonos.

3 Agora, clasifica os pronomes tónicos segundo sexan formas rectas ou oblicuas.

Os pronomes átonos

Número Persoa

Función de CI

• Para o CD de 3ª persoa hai tres formas distintas:

– Lo(s), la(s): empréganse cando o pronome vai despois dun verbo ou doutro pronome rematados en –r ou –s. Ex.: A auga vou mercala agora. O recado déuvolo esta mañá.

– No(s), na(s): cando van despois dun verbo rematado en ditongo. Ex.: A citación recibiuna onte.

– O(s), a(s): nos demais casos. Ex.: O billete cólleo canto antes.

ACTIVIDADES

4 Cambia os CD polos pronomes correspondentes:

– Envía a carta por correo certificado.

– Coloquei a cortina na ventá do baño.

– Cómpre retirar eses cristais

– Na festa bailamos unha muiñeira

– Onte recibín un agasallo

5 Oíches? Localiza o vídeo #DígochoEu «Aprende en 1 minuto a distinguir entre “te” e “che”» e atende á explicación.

6 Completa as oracións con te ou che:

– Alberte viu... na saída do cine.

– María dixo que ... envía saúdos.

– Contou... o que pasou?

– Mañá esperarei... na entrada da biblioteca.

– Onte chamou... pero non respondiches.

7 Substitúe os CI polos pronomes adecuados:

– Colle no súper a Raúl unhas mazás.

– A vós interesa facer a xuntanza o domingo?

– Meus pais trouxeron a nós unha torta de amorodos.

– Pedro colleu a ti na libraría o cómic que buscabas.

– Os bombeiros abriron a eles a porta da casa.

Ten en conta

Para distinguir o uso de te (CD) e che (CI) podes realizar as seguintes probas:

• Pasar a oración a 3ª persoa ( a el, a ela ): Deute unha aperta ou deuche unha aperta?

Na 3ª persoa: deu lle a el (é un CI). Na 2ª persoa: deu che

• Tamén podes empregar a forma de cortesía «vostede»: Levoute no coche ou Levouche no coche? Levouno (é un CD) a vostede no coche. Na 2ª persoa: levou te Deste xeito confirmamos a función sintáctica do pronome e usamos o que corresponda na 2ª persoa, de acordo con estas equivalencias:

CD CI

2.ª persoa te che

3.ª persoa o lle

Ten en conta

• LLE: a el / a ela. Ex.: Deille a María unha galleta.

• LLES: a eles / a elas. Ex.: Arranxoulles a meus pais a lavadora.

Colocación do pronome átono

Cando coinciden un pronome de CD en 3ª persoa e outro de CI fórmanse as seguintes contraccións:

o/lo os/los a/la as/las

me

che

lle

nos

vos

mo ma mos mas cho cha chos chas llo lla llos llas nolo nola nolos nolas volo vola volos volas

llelo llela llelos llelas lles

Ex.: Dáme a mochila: dáma. Dálle a mochila: dálla. Dávos a mochila: dávola

ACTIVIDADES

8 Completa con lle ou lles:

– Pediu... o número das entradas a eles.

– Xa sabes que a Carme non ... gusta o zume de piña.

– Canto ... presta comer larpeiradas aos nenos.

– Nunca ... fagas iso a un gato.

– Enviaron... os documentos aos afectados.

9 Substitúe o CD e mais o CI por pronomes átonos e realiza as contraccións necesarias:

Ex.: Sabela trouxo un ramo de hortensias a min. Tróuxomo.

– A veciña pediu a nós un favor

– Regalei a ti a miña viseira

– Mañá contamos a nova a vós

– Enviou a ela varias mensaxes

– Preguntaron a ti o que sucedeu?

Ten en conta

• LLO(S) / LLA(S): lle + o(s) / lle + a(s). Ex.: Dei lle unha galleta. Dei lla (Deilla a ela).

• LLELO(S) / LLELA(S): lles + lo(s) / lles + la(s). Ex.: Arranxoulles as bicicletas. Arranxóu llelas (Arranxóullelas a eles/elas).

10 Substitúe os complementos por pronomes e realiza as contraccións que cumpra:

– O cantante anunciou a última canción ao público.

– A redactora asignou os temas do día aos xornalistas.

– O cabalo deu un couce ao carballo.

– Mercamos un bolso a Xulia e mais a Andrea.

– Pide a porca e as tesoiras á avoa.

Colocación do pronome átono

Como regra xeral, os pronomes átonos van despois do verbo e ligados a el. Ex.: Contádello, Faino Porén, colócanse antes do verbo nos seguintes casos:

• En oracións negativas introducidas por unha partícula negativa (nunca, non, xamais...): Nunca o vin, Ninguén mo dixo.

• En oracións interrogativas, exclamativas ou desiderativas iniciadas por un adverbio ou un pronome: Cando o soubo?, Que sorpresa lle deron!

• En oracións subordinadas: Eles queren que nos xuntemos o sábado.

• Cando o verbo vai precedido dalgúns adverbios (xa, axiña, aínda, mesmo, sempre, tamén, acaso, ata, seica, ben...): Eu sempre cho dixen.

• Cando vai precedido dalgúns indefinidos (ninguén, nada, ningún/ningunha, alguén, algo, ambos/as, bastante, calquera, mesmo, todo, todos/as): Calquera o saberá.

ACTIVIDADES

11 Coloca no lugar adecuado o pronome átono que se indica:

– Canta graza ... fixo... esa historia! (CHE)

– ... confirmou... que o paquete chegaría mañá. (ME)

– Todos ... queren... con loucura. (A)

– Seica ... dixo... que marchaba unha semana. (LLES)

– Contade con que ... reciban... cunha hora de retraso. (VOS)

– Nunca ... entendeu... ben. (O)

– ... trouxo... o cómic que ... pediramos... . (NOS, LLE)

12 Reescribe a oración «Cántoche unha canción» antepoñéndolle os seguintes elementos:

Ten en conta

O pronome átono nunca pode comezar unha oración: Quéreme moito. *Me quere moito é incorrecto.

que...

13 Corrixe os erros de colocación do pronome átono:

– Onte nos levou de paseo pola ría no seu barco.

– Onde deixámolo aparcado?

– Quero que escóitesme con atención.

– Cando ían xuntos, nunca recolleuno puntual.

– Quen contouche iso!

14 Localiza e clasifica os pronomes átonos deste texto:

A ringleira foise movendo pouco a pouco e á fin chegou a súa quenda. Unha rapaza bastante simpática pediulles os billetes e cambióullelos por uns aparatos electrónicos cuns auriculares que Aine e os seus pais puxeron nas orellas.

Iria Misa, Mamá, quero ser Ziggy Stardust

15 Xustifica a colocación dos pronomes átonos do texto anterior.

Estudo da lingua Ortografía

A maiúscula e a minúscula

Escríbese letra inicial maiúscula:

• Ao comezo dun escrito e despois de punto.

• Despois dos signos de interrogación, exclamación e puntos suspensivos cando equivalen a punto (Cando volves? Dime que non vas tardar.) Pero, escríbese con minúscula se despois de calquera destes signos hai unha coma (Que fame teño!, exclamou Rosa).

• Despois dos dous puntos que aparecen no encabezamento das cartas (Estimada compañeira: Escríboche estas letras...) e nas citas textuais (O protagonista dixo: «Cheguei ao límite das miñas forzas»).

• Nos antropónimos (nomes de persoa, apelidos e alcumes): Sandra Vieira, Xan o Bocas.

• Nos topónimos (nomes de lugar): Santiago de Compostela, Pontevedra...

• Nos substantivos e adxectivos dos nomes de institucións, organismos, asociacións... (Museo do Mar, Escola Oficial de Idiomas, Cruz Vermella).

• Nos substantivos e adxectivos que forman parte do nome dunha festividade relixiosa, civil ou popular: Día das Letras Galegas, Noitevella, Arde Lucus, Festa da Istoria.

• Nos nomes de épocas e sucesos históricos: Idade Media, Batalla de Rande, os Séculos Escuros.

• Na primeira palabra dos títulos de libros, películas e outras obras artísticas: Follas novas, A esmorga, As bestas.

• Nos substantivos, adxectivos e determinantes dos nomes de xornais e revistas: Praza Pública, La Voz de Galicia, A Nosa Terra, Nós Diario, El Progreso de Lugo.

• Algúns acrónimos: Sergas (Servizo Galego de Saúde).

• Nas abreviaturas das formas de tratamento: Sra. (señora), D (don).

Escríbense con todas as letras maiúsculas:

• As siglas e os símbolos dos puntos cardinais: RAG, UE, N, L/E...

• Os números romanos: xvii, ix

Escríbese letra inicial minúscula:

• Os nomes dos días da semana, meses e estacións do ano: martes, xuño, primavera.

• Os xentilicios: limiá, estradense.

• Os nomes de cargos, empregos e tratamentos oficiais, tanto se fan referencia a unha persoa concreta como se se trata dunha designación xenérica: o alcalde, a catedrática dona Silvia Fernández.

• As formas de tratamento sen abreviar: doutora, vostede.

• Os nomes das notas musicais: re, mi, sol.

• Os símbolos do Sistema Internacional de Unidades (cm, kg, etc.).

• As palabras terra, sol e lúa só se escriben en maiúscula inicial en contextos astronómicos (a Lúa é un satélite da Terra).

ACTIVIDADES

1 Pon as maiúsculas que faltan:

– estivemos no último concerto de ataque escampe.

– a consulta da dra. ana carballo estará pechada en xaneiro.

– no día de rosalía realizaremos un recitado poético.

– para estar na praia das catedrais hai que solicitar reserva de visita.

– yolanda castaño coordina un obradoiro internacional de tradución poética.

2 Xustifica a presenza de maiúsculas neste texto:

A UNESCO recoñece a irmandade galego–portuguesa de Ponte nas Ondas! como exemplo de boas prácticas

Foi en 1995 cando Ponte nas Ondas! botou a andar para achegar estudantado galego e portugués a partir dun programa de radio conxunto. Máis dun cuarto de século despois, PNO! é unha asociación cultural cunha morea de traballo na súa traxectoria a prol da irmandade entre estudantes de Galicia e Portugal e, por extensión, das dúas beiras do Miño. Dende este 1 de decembro, o seu inxente labor é recoñecido oficialmente pola UNESCO como exemplo de boas prácticas na preservación do patrimonio inmaterial.

https://praza.gal/ (01/12/2022)

3 Corrixe os erros:

– a Alexandre chámanlle o vagalume porque se pon moi colorado.

– No mes de Xullo celébrase o Día da patria galega.

– Ola, Xiana: escribo esta carta para contarche todo.

– Esta noite cabeza de Manzaneda rexistrou catro graos Baixo Cero.

– O xornal diario do Minho edítase en braga.

4 Pon as maiúsculas que faltan:

Compostela non significa «campo de estrelas»

redacción

22/09/2022

o congreso internacional de toponimia no camiño de santiago comezou onte na facultade de filoloxía da universidade de santiago de compostela cunha intervención do presidente da real academia galega (rag), víctor freixanes. o académico electo da rag, gonzalo navaza impartiu o relatorio de apertura do congreso sobre as etimoloxías xacobeas, no cal abordou a orixe do nome de «santiago de compostela». de acordo con navaza «compostela» non ten nada que ver con «campo de estrelas» senón coa palabra composta, polo que o nome da capital galega é o diminutivo do participio do verbo componere, que ten múltiples significados, como «compoñer» ou «construír».

Nós Diario

Estudo da lingua Lingua e sociedade

O galego hoxe. Niveis de competencia e uso

O galego, lingua maioritaria

No século xxi o galego segue sendo a lingua maioritaria de Galicia, é dicir, a maioría das galegas e galegos empregámola como lingua habitual para establecer comunicación entre nós. Así o indican as estatísticas e os estudos realizados para coñecer o nivel de uso da nosa lingua.

Os niveis de competencia

O nivel de competencia lingüística é a capacidade que ten unha persoa para desenvolverse nunha lingua concreta, tanto na comprensión (entender e ler) como na expresión (falar e escribir). A maioría das cidadás e cidadáns galegos recoñecen unha elevada competencia nas catro destrezas básicas, tanto orais como escritas.

A familia segue a ser a principal vía de aprendizaxe do idioma (lingua inicial). A incorporación da lingua galega ao sistema educativo propiciou tamén unha boa competencia na destreza escrita.

Niveis de uso

Ten en conta

• Lingua inicial: aquela na que unha persoa aprende a falar e na que se expresa nos primeiros anos da súa vida.

• Lingua habitual: aquela que unha persoa fala con máis frecuencia na súa vida cotiá.

O nivel de uso refírese á porcentaxe de persoas que empregan unha lingua. O galego segue sendo maioritario como lingua habitual, pero hai unha tendencia cara ao bilingüismo, é dicir, estase producindo un aumento das persoas que se expresan en ambas linguas (unhas máis en galego e outras máis en castelán). Hai tamén un descenso de galegofalantes habituais que afecta principalmente á xente máis nova e ao medio urbano.

Lingua con futuro

Na actualidade, o galego está presente en Internet a través de páxinas web, blogs, xornais dixitais, navegadores, buscadores, dicionarios, tradutores... Tamén é lingua de uso nas aplicacións máis utilizadas e nas redes sociais (Facebook, TikTok, Instagram, Twitter...).

Ademais, como xa vimos na unidade 3, forma parte da lusofonía, o que facilita a comunicación coa ampla comunidade lingüística que se expresa en portugués.

A lingua galega e a nosa cultura é ademais materia de estudo en moitas universidades do mundo.

O porvir do galego está nas nosas mans, pois de nós depende que continúe a ser o noso maior patrimonio colectivo e referente fundamental da nosa identidade.

ACTIVIDADES

1 Neofalantes son as persoas que, aínda que non teñen o galego como lingua materna, comezaron a usalo por decisión persoal e como símbolo de identidade.

a) Entra na páxina web Neofalantes.gal e consulta a información recollida nas diversas pestanas.

b) Oíches? Busca en TikTok a conta «Neofalantes» e escoita a experiencia dalgunha das persoas que decidiron escoller o galego como lingua habitual.

• Por que razón decidiu mudar de lingua?

• En que momento da súa vida?

2 Pensa e comparte en parella. Buscade en YouTube os vídeos «Contaxio» e «Responsabilidade» de Manuel Núñez Singala.

• Analizade as ideas expostas.

• Elaborade un cartel publicitario cun slogan breve e efectivo.

3 A presenza da lingua galega nas redes sociais permite dar visibilidade a Galicia e á cultura galega no mundo.

• Investigade acerca das campañas que demandan a incorporación do galego a Instagram e Tik–Tok. Podedes procurar nas etiquetas @tiktokengalego e no cancelo #Instaengalego.

4 Interpretación compartida. Observa esta gráfica do IGE (Instituto Galego de Estatística) e analiza a información sobre a porcentaxe de persoas que empregan unha e/ou outra lingua segundo a súa idade.

• En que tramo de idade predomina o emprego do galego? En cal é o castelán é a lingua maioritaria?

• Fíxate na columna que corresponde á túa idade. En que porcentaxe te sitúas? Os datos coinciden coa túa percepción da realidade lingüística do teu contorno?

• Diferencia entre persoas monolingües e bilingües. Confronta coa información acerca dos niveis de uso na páxina anterior.

• Ademais da idade, outras variábeis para analizar os niveis de uso dunha lingua son o ámbito social, familiar, laboral. Procura na páxina do IGE (www.ige.gal) os resultados da Enquisa estrutural a fogares. Coñecemento e uso do galego. Selecciona algún apartado e expón as conclusións.

galego sempre Máis galego En castelán sempre Máis castelán

anos De 65 ou máis anos

A novela. Tipos

Segundo a súa temática, diferenciamos varios tipos:

Literatura A novela

Novela de aventuras

Narra historias nas cales as personaxes afrontan todo tipo de riscos e perigos para acadar o obxectivo procurado. O escenario adoita ser un lugar hostil, afastado da experiencia do lector.

• Literatura universal:

A Odisea (Homero)

A illa do Tesouro (R. L. Stevenson)

• Literatura galega: A expedición do Pacífico (Marilar Aleixandre), Denébola a Roxa (Héctor Cajaraville)

Novela fantástica

Recrea mundos e feitos imaxinarios. As personaxes adoitan ser fadas, bruxas, trolls.

O Steampunk é un subxénero fantástico, centrado na segunda metade do século xix, na época da Revolución Industrial ou época vitoriana. Incorpora elementos mecánicos, máquinas imposíbeis e todo tipo de artefactos e inventos propulsados por carbón e vapor.

• Literatura universal:

Harry Potter (J.K. Rowlling)

O Señor dos Aneis (J.R.R. Tolkien)

• Literatura galega:

Dragal (Elena Gallego)

Os corpos invisibles (Emma Pedreira)

Novela histórica

Narra acontecementos ambientados nunha época concreta do pasado, mesturando elementos ficticios e reais.

• Literatura universal: Ivanhoe (Walter Scott)

Eu, Claudio (Robert Graves)

• Na literatura galega: Ith (Silvestre Gómez Xurxo) Memoria do silencio (Eva Mejuto)

Novela realista

Presenta feitos, ambientes e conflitos políticos e sociais dun determinado momento: guerras, violencia, racismo, acoso, marxinación...

• Literatura universal:

Oliver Twist (Charles Dickens)

Ana Karenina (Tolstoi)

• Literatura galega: O corazón da Branca de Neve (Francisco Castro), O corazón de Xúpiter (Ledicia Costas)

Novela de ciencia–ficción

A acción sitúase nun espazo e nun tempo imaxinarios, con presenza de alieníxenas, robots, viaxes no tempo, avances científicos, etc.

Un subxénero son as distopías, cuxa acción transcorre nunha hipotética sociedade futura caracterizada pola deshumanización, o control das persoas mediante tecnoloxías avanzadas, a falta de liberdade…

• Literatura universal:

1984 (George Orwell)

Os xogos da fame (Suzanne Collins)

• Literatura galega:

Be water (Antía Yáñez)

DX (Eli Ríos

Novela de misterio

Céntrase na resolución dun suceso, un crime ou algún outro elemento que os personaxes teñen que resolver. Todas as novelas detectivescas son de misterio, pero non á inversa, xa que os personaxes non teñen que ser detectives, senón que poden ser persoas da rúa (nenos e nenas, anciáns…).

• Literatura universal:

A rapaza do tren (Paula Hawkins)

O nome da rosa (Umberto Eco)

• Literatura galega:

Tres pasos polo misterio (Agustín Fernández Paz), O misterio das badaladas (Xabier P. Docampo)...

Novela policial

A acción xira en torno á resolución dun caso (crime, roubo, chantaxe...) por parte dun policía ou detective quen, a través da razón, a observación ou a intuición, deberá resolver a intriga e coñecer quen cometeu o crime e por que.

• Literatura universal: Os crimes da rúa Morgue (Edgar Allan Poe), O signo dos catro (Conan Doyle)…

• Literatura galega: Beleza vermella (Arantxa Portabales) Sete caveiras (Elena Gallego)

Novela de terror

Narra historias escuras, tétricas, que producen medo e desacougo ao lector. Caracterízase pola presenza de experiencias paranormais, figuras sobrenaturais, vampiros, monstros, seres malignos, pantasmas, bruxas, zombis.

• Literatura universal: O resplandor (Stephen King) Drácula (Bram Stoker)

• Literatura galega: Cando petan na porta pola noite (Xavier Docampo), As mans do medo (Xosé Miranda)...

ACTIVIDADES

1 Consulta a sinopse das seguintes novelas na web das editoriais respectivas.

• Clasifícaas segundo a temática.

2 E ti que dis? Cal é o tipo de novelas que máis che gusta? Xustifica a túa resposta.

3 Facede unha enquisa entre o alumnado de primeiro ciclo de ESO do voso centro sobre a temática preferida para as súas lecturas.

• Cando teñades rematado, elaborade un gráfico coas vosas conclusións.

4 Le este fragmento do capítulo inicial dunha novela.

• En que temática a clasificarías?

• Caracteriza a protagonista.

• Que perigosa actividade se dispón a realizar?

O edificio inacabado alzábase ante os seus ollos, cos piares afundindo entre a maleza. A pequena lanterna do móbil resultaba insuficiente para alumear aquela mole de dez andares que fora abandonada a medio construír moitos anos atrás. O musgo comera as esquinas. A humidade esvaraba polas paredes, marcando bágoas escuras sobre o cemento.

Era sombrío.

Era perigoso.

E era perfecto.

Blue Shiva sacudiu o medo e sacou da súa mochila a cinta elástica onde colocara a cámara de vídeo. Cinguiuna arredor da fronte coma un diadema. Premeu REC sentindo que se lle aceleraba a respiración. E comezou a subir, co frío queimándolle as mans e unha emoción feroz mordéndolle o corazón.

Non era a primeira vez que facía algo así. Na súa canle de vídeos, Blue Shiva describíase a si mesma como a deusa dos retos virais. E non mentía. Levaba unha longa traxectoria de probas absurdas que facían tolear os seus fans.

Andrea Maceiras, Que me pare o corazón se te esquezo (adapt.)

ACTIVIDADES

5 Elabora unha ficha bibliográfica da túa novela favorita, segundo este modelo:

AUTOR/A: (Apelidos en maiúscula, nome de pía)

TÍTULO: (Con letra cursiva ou subliñado)

EDITORIAL:

COLECCIÓN: Nº

CIDADE:

DATA DE PUBLICACIÓN: Nº DE EDICIÓN:

ILUSTRADOR/ORA:

LINGUA ORIXINAL: TRADUTOR/ORA:

SINOPSE: (Breve resumo do tema e argumento)

VALORACIÓN PERSOAL:

6 O tendal dos libros. Reunide todas as vosas fichas e pendurádeas na aula (un cordel amarrado entre dous puntos e unhas pinzas bastan). Poderedes empregalas para moitas actividades: suxestión de lecturas, conversas, presentacións...

7 Seleccionade varias novelas entre as vosas propostas e elaborade un folleto con recomendacións lectoras.

Comprobade se están presentes na biblioteca do centro e, de non ser así, propoñede a súa adquisición.

8 Instagram e TikTok son novas canles para a difusión da literatura.

• Consulta as contas «Surfeando libros», «littera_lupa», «Palabra de Gatsby», «De libros a libres»…

• E ti que dis? Grava un vídeo animando á lectura dunha novela e súbeo ao Instagram da biblioteca do teu centro.

Ten en conta:

– Vocaliza ben, con boa entoación, con pausas, cun ton de voz adecuado e con naturalidade.

– Lembra gravar en formato horizontal.

– Coida o encadre, a iluminación e o son (podes usar micrófono).

FOTO / DEBUXO DA CUBERTA

Obradoiro de creación literaria

Crear historias. Contar historias

Xa vimos que os textos narrativos contan unha historia que lles sucede a uns personaxes nun espazo e nun tempo determinados. Que tal se te animas a escribir un relato? Pode tratarse dunha situación sorprendente, inquietante, brutal, divertida, banal... que dea lugar a unha historia de aventura, de terror, de misterio, de fantasía... Ti elixes.

CREAMOS

1 Inventa unha historia a partir destas regras:

• Utiliza todas as palabras do recadro.

• Escribe os verbos en pasado.

• Incorpora narración, descrición e diálogo.

tartaruga chapeu gargallada solpor saudade viaxeiro

2 Escribe un relato que comece cunha destas situacións:

Unha nota pegada na porta da casa.

– Unha chamada telefónica absurda e inquietante.

– Unha luz intermitente na distancia.

3 Un título pode suscitar unha historia, uns personaxes, unha situación insólita ou extraordinaria. Escolle un dos seguintes e crea un relato.

– «A cousa do bosque» (H. G. Wells, A illa do doutor Moreau).

– «Os ollos da cabra non teñen bágoas» (Manuel Rivas, Un millón de vacas).

– «Uñas como navallas» (Xesús Manuel Varcárcel, Os ollos da sentinela).

– «Castelos na area» (Gonzalo Navaza, Erros e Tánatos).

4 Escribe unha historia comezando polo remate e logo retrocede ata o principio, empregando a técnica do flashback ou analepse. Escolle entre estes inicios:

– A candea apagouse e quedamos ás escuras.

– As pombas viñan estrelarse contra os vidros da aula.

– Abrín a ventá e unha raiola de sol inundou o cuarto.

– A rúa estaba deserta. O farol proxectaba unha luz adurmiñada.

– Os ollos da curuxa seguían fitándome desde a súa póla.

5 Le este fragmento dun relato e continúa a historia:

• Procura manter o mesmo estilo: oracións breves, fragmentarias, poucos verbos; un narrador en 1ª persoa.

• Confronta co relato completo deste autor. Hai coincidencias?

TRANSLÚCIDO

Tranquilo. Xa chega. É cedo. Chuvisca. Agardo na curva da pista a que pase Alba. Oito trinta e dúas. Sempre á mesma hora. Dous minutos e vereina aparecer. Co seu anorak vermello. Co seu pano de cores arredor do pescozo. Camiño do bus, a paso lixeiro. A trescentos metros, logo de torcer polo ramal da esquerda, xusto a carón do pendello de bloques grises, atopará a marquesiña. O punto de enlace coa rutina. Co instituto. [...].

Carlos Negro, «Translúcido», Non cantan os paxaros neste bosque

6 Escribe unha historia a partir dunha destas imaxes:

7 Contamos historias.

Conta a historia que acabas de escribir.

• Apréndea ben. Recréate nos detalles máis interesantes.

• Ensaia varias veces. Articula ben as palabras. Varía o ton e o volume de voz para transmitir as sensacións (medo, sorpresa, alegría...).

• Interpela a audiencia para atraer a súa atención e manter o interese («E sabedes o que pasou?», «Nunca imaxinariades o que pasou»...).

E APLICA BILLARDA, ESTORNELA...

A billarda ou estornela é o auténtico deporte nacional de Galicia, e de aí os múltiples nomes que recibe ao longo de todo o país.

As regras tradicionais do xogo son zonais e, en xeral, complexas. Con todo, a Liga Nacional de Billarda (LNB) fixo unha adaptación das mesmas que permitiron a organización de competicións regradas e que souberon incorporar a xente nova á súa práctica, gozando actualmente dun notable vigor.

Para comezar, talvez só sexa preciso saber que o xogo consiste en picar un pau aguzado tirado no chan (a billarda) nun dos seus extremos con outro pau de medio metro de longo (o palán). Trátase de que a billarda voe e, mentres está no aire, asegundarlle outro golpe de tal maneira que se vaia canto máis lonxe mellor.

Unha vez adquirida a habelencia necesaria, poden organizarse competicións, practicando o xogo nalgunha das súas variantes.

(http://xogostradicionais.consellodacultura.gal)

a) Este texto expositivo presenta as características deste xogo ou deporte tradicional.

• A quen vai dirixido? Trátase dun texto divulgativo ou especializado?

• Que quere dicir que as regras tradicionais deste xogo son zonais?

b) O texto consta de catro parágrafos. Sintetiza nunha palabra a idea xeral de cada un.

c) Localiza no texto algunhas características lingüísticas propias dun texto expositivo.

d) Habelencia é a “destreza para facer ben as cousas, sobre todo os traballos manuais”.

• Coa axuda dun dicionario, anota termos sinónimos.

• Que habilidades consideras necesarias para poder practicar este xogo?

e) Substitúe os CD por pronomes átonos:

• Fixo unha adaptación das mesmas.

• Permitiron a organización de competicións regradas.

• Picar un pau aguzado.

• Souberon incorporar xente nova.

f) Identifica o CD e o CI. Subtitúeos por unha contracción pronominal:

«Trátase de asegundarlle outro golpe».

SITUACIÓN DE APRENDIZAXE

REFLEXIONA E VALORA

g) Explica a colocación dos pronomes átonos:

«Trátase de (...) asegundarlle outro golpe de tal maneira que se vaia canto máis lonxe mellor.».

• Xustifica o uso da maiúscula: LNB.

h) Consulta na web oficial da Federación de billarda (billarda.gal) as regras que rexen as competicións da Federación Galega de Deporte Autóctono. Completa este cadro:

Material necesario Espazo de xogo. Forma e medidas Participantes

Regras Puntuación

i) Converte o cadro anterior nun texto expositivo que responda a esta estrutura:

1. Introdución.

2. Corpo.

3. Conclusión.

• Redacta en parágrafos cada idea.

• Emprega os conectores necesarios para dar cohesión ao texto.

l) Elabora un vídeo explicativo.

Reflexiona sobre as actividades da situación de aprendizaxe vinculadas a esta unidade.

Aspectos para analizar ✔ ✘

Que constelacións literarias resultaron máis interesantes?

Que temáticas predominaron?

Que valores ou contidos transmiten?

Cantas obras descubriches e estás desexando ler?

Consideras que compartir lecturas potencia o hábito lector?

Cres que o blog facilita a creación dunha comunidade lectora?

Que comentarios dos lectores e lectoras che pareceron máis atinados?

PON A PROBA AS TÚAS COMPETENCIAS

Realiza a autoevaluación competencial incluída en anayaeducacion.es

Cada ano prodúcense no mundo uns trescentos millóns de toneladas de plástico que ocasionan un grande impacto ambiental porque non se degradan na natureza, senón que permanecen inalterábeis centos de anos. Moitos deles acaban no océano, xa convertidos en inmensos vertedoiros de plásti-

Reducir o seu uso e substituílo por outros produtos biodegradábeis son ca-

PLÁSTICOS E MICROPLÁSTICOS

Sabes que son os microplásticos?

Como podes contribuír á redución dos plásticos?

Sabes como chegan á cadea alimentaria?

Que alternativas proporías para a súa substitución?

Tes participado nalgunha campaña de limpeza de ríos ou praias?

SITUACIÓN DE APRENDIZAXE

Que vas aprender?

1 Comunicación

Plasticus maritimus é unha guía que recolle información sobre a relación entre o plástico e os océanos. Tamén contén argumentos para motivarte a reducir o seu uso.

Ampliarás o vocabulario sobre a paisaxe mariña e reflexionarás sobre a polisemia.

Coñecerás os textos argumentativos e practicarás mediante a realización dun debate.

2 Estudo da lingua

O verbo é a palabra esencial da comunicación humana. Nesta unidade estudarás os verbos con alternancia e os irregulares.

Tamén repasarás a diérese, sobre todo nas formas verbais, e diferenciarás o uso de -cc- e -ct-.

E coñecerás os prexuízos lingüísticos que impiden aínda a plena normalización do galego.

3

Literatura

Nesta unidade coñecerás as características da poesía lírica e os temas principais. E practicarás a creación de acrósticos.

SECUENCIA DE APRENDIZAXE

Mural dixital

7.1. Creamos un mural dixital coas obras seleccionadas en cada constelación. Podedes consultar as indicacións sobre a súa elaboración na páxina 148.

7.2. Creamos unha lista de reprodución coa música que mellor lle acaia a cada temática.

7.3. Expoñémolo ante a clase e compartímolo no blog.

Vídeo

8.1. Realizamos un vídeo coas nosas exposicións. Incrustamos o código no blog e subímolo tamén a unha plataforma (YouTube, Vimeo...) para a súa difusión.

Booktubers, bookstagrammers ou booktokers

9.1. Gravamos unha breve recensión dunha das obras seleccionadas e compartímola nunha rede social, acompañada de etiquetas e cancelos alusivos, para animar á súa lectura.

Plano aberto. Accede ao vídeo de presentación da unidade en anayaeducacion.es

+ orientacións en anayaeducacion.es

1

Comunicación Lectura

Plásticos invasores

A importancia dos océanos é tan grande como o seu tamaño

Non sempre o lembramos, pero os océanos desempeñan tres funcións moi importantes na vida do planeta: son o principal regulador do clima, producen máis do 50% do osíxeno que respiramos e son o hábitat e a fonte de alimento dunha gran cantidade de seres vivos.

Que vas ler?

Este libro é unha guía de campo ilustrada para quen queira identificar, recoller e eliminar o plástico mariño, unha especie invasora que se estende polos océanos e provoca danos irreparábeis.

SABES O QUE É UN TERMÓSTATO?

Un termóstato é un dispositivo que regula a temperatura. Podemos dicir que os océanos funcionan como unha especie de termóstato do planeta, pois absorben e almacenan gran parte da radiación solar, impedindo así que a temperatura da Terra sexa demasiado alta. Alén diso, a través das correntes oceánicas, redistribúen esta calor polas diferentes rexións, contribuíndo á agradable temperatura que temos na Terra (e que fai posible a vida da especie humana).

E SABES O QUE É UN PULMÓN?

Cando falamos de osíxeno, a primeira palabra que nos vén á cabeza é «árbore» ou «bosque», e non está mal. O que nunca lembramos é que, coma os bosques, os océanos son responsables da maior parte do osíxeno que respiramos. Isto débese a que, flotando nos océanos, existe unha enorme masa de algas microscópicas chamada fitoplancto que fai exactamente o mesmo que fan todas as plantas a través da fotosíntese: absorber dióxido de carbono e producir osíxeno. Para sermos exactos: máis da metade do osíxeno que respiramos é producido polas microalgas dos océanos!

Se os océanos ficasen cheos de plásticos e de substancias contaminantes, esa masa de microalgas desaparecería rapidamente. Iso podería acontecer porque, ademais das substancias tóxicas do plástico que destrúen algunhas destas microalgas, o feito de que haxa moito plástico flotando fai que a luz teña dificultades para penetrar na auga. E, sen luz solar, as microalgas morren.

Hipertexto. Coñece a autora e a súa obra en anayaeducacion.es

Paixón por ler. Goza con outros textos similares en anayaeducacion.es

Números impresionantes

Do 50 ao 70% do osíxeno que respiramos é producido polos océanos. Ou sexa, os océanos producen máis osíxeno do que producen todos os bosques tropicais xuntos (atención: isto non significa que os bosques tropicais teñan menos importancia. Que vivan os bosques tropicais!).

DICHE ALGO A EXPRESIÓN «CADEA ALIMENTARIA»?

Na cadea alimentaria dos océanos, os organismos máis pequenos son comidos polos maiores: todo comeza co fitoplancto, nome que reciben esas plantas microscópicas que flotan nos océanos.

1. O fitoplancto é a base da cadea alimentaria e sérvelles de alimento a moitos animais.

2. A seguir está o zooplancto, os animais de pequenísimas dimensións (como larvas de peixe ou crustáceos minúsculos) que lles serven de alimento a peixes de pequenas dimensión.

3. Despois veñen os peixes medianos, os xigantes... E tamén nós, os humanos.

Sabemos que algunhas algas do fitoplancto se adhiren aos microplásticos que hai no mar. Agora ben, se o fitoplancto é a base da cadea alimentaria, xa podes imaxinar o que segue: todos os animais que se alimentan de fitoplancto van comer plástico; e todos os animais que se alimentan de animais que se alimentan de fitoplancto tamén van comer plásticos!

Conclusión

Para que o planeta estea san, o fitoplancto dos océanos tamén ten que estar san, pois é nel onde se inicia o ciclo de nutrientes que alimentará unha enorme cantidade de seres vivos da Terra.

Ana Pêgo, Plasticus maritimus. Unha especie invasora

Comprensión oral

1 Escoita o texto locutado da lectura e responde as seguintes cuestións:

a) Por que os océanos actúan como un termóstato?

b) Que é o fitoplancto?

c) Quen produce a maioría do osíxeno que respiramos?

Extrae información

2 Que animais habitan os océanos?

3 En que consiste a cadea alimentaria?

4 No texto abundan as formas verbais en 2ª persoa de singular e en 1ª persoa de plural.

• Localiza exemplos e explica a función que procuran.

5 No texto predominan dous tipos de conectores

a) Os que exemplifican e aclaran.

b) Os que expresan contraste entre dúas situacións.

• Localiza exemplos.

6 Malia a presenza de tecnicismos propios do ámbito da bioloxía, o texto caracterízase por un ton informal e coloquial e pola impresión de oralidade. Localiza exemplos destes recursos:

• Repeticións.

• Entoación interrogativa e exclamativa.

• Oracións explicativas introducidas por dous puntos.

Reflexiona sobre a lingua

7 Fíxate no diferente significado destas dúas palabras:

Alimenticio/a. Que alimenta ou sirve para alimentar; substancioso.

Alimentario/a. Relativo ou pertencente aos alimentos ou á alimentación.

• Completa as frases seguintes co termo adecuado:

produto ... industria ... pensión ...

substancia ... intoxicación ... trastorno ...

8 Cabezas pensantes. Fotosíntese, microalgas, microplásticos, fitoplancto son palabras formadas mediante raíces gregas: foto = luz, micro = pequeno, fito = planta.

• Coa axuda dun dicionario, escribe as palabras que comezan con algún deses mesmos elementos e que corresponden a estas definicións:

a) Tratamento das enfermidades con substancias vexetais.

b) Intolerancia anormal á luz.

c) Película de tamaño moi reducido que contén imaxes que poden ser ampliadas en fotografía ou proxección.

d) Relativo á protección dos vexetais das pragas.

e) Microorganismo unicelular visíbel só ao microscopio.

Interpreta e analiza

9 O texto combina exposición e argumentación, é dicir, informa sobre as características da vida mariña e tamén advirte dos riscos da súa degradación.

• Localiza exemplos dos dous aspectos.

10 Pensa e comparte en parella. O contido estrutúrase en tres partes:

Introdución Desenvolvemento Conclusión

• Localiza cada parte. Resume nunha oración breve a/s idea/s principais.

11 Cal é obxectivo que persegue esta guía?

Valora e relaciona co teu mundo

12 O 90% do lixo mariño que devolve o mar é residuo plástico en todas as formas, tamaños e composicións. Son moitas as asociacións e as iniciativas que se ocupan da súa recolleita.

• Consulta os cancelos da marxe nas redes sociais e infórmate das súas actividades.

13 Mar de fábula é unha asociación que ten por obxectivo limpar praias e coídos de todo o litoral de Galicia. Consulta as páxinas de Facebook e de Instagram. Cales foron as últimas accións desenvolvidas?

14 Procura información sobre o VI Encontro Internacional de Lixo Mariño celebrado en Camelle en 2022.

15 Consulta a conta de Instagram de CEIDA (@ceidagalicia) e a páxina www.ceida.org, centro de referencia para a educación ambiental en Galicia. Busca información sobre os proxectos desenvolvidos.

16 Visualiza a curtametraxe Sálvora, realizada polo alumnado do IES

A Cachada de Boiro, que reflexiona sobre a necesidade de deter a destrución do noso ecosistema natural e cultural.

17 Creación. Redacta un texto argumentado sobre a necesidade de coidar os océanos e reducir o uso de plásticos. Súbeo ás redes sociais con algún destes cancelos ou outros que ti escollas:

1

A paisaxe mariña

ACTIVIDADES

1 Localiza neste poema de Bernardino Graña palabras referentes á paisaxe e aos animais mariños.

Oda aos mariñeiros de Cangas Polo escuro do mar que vos conturba aínda hai peixes de luz nos seus abrigos, mariñeiros de Cangas, meus amigos, meus irmáns de salitre e sol e chuvia.

Solte a ría un exército de naves, mariñeiros de Cangas, traede as liñas, que, anunciando o fumazo das sardiñas polos cons e cabezos cantan aves.

2 Emparella os sinónimos:

Polas ondas sen muros e sen diques, polo lombo do Atlántico azulado, brinca e bufa o arroaz todo apurado perseguindo os bonitos e os alcriques.

Máis alá de Sobrido ti me guíes, mariñeiro de Cangas, ti me leves pra ver os escumallos e os percebes e mirar dende a popa as illas Cíes. [...]

esteiro baixamar estuario chea

preamar costa

devalo

litoral areal

3 Explica a diferenza de significado entre estes pares de palabras:

illa/insua ría/río porto/peirao

4 Pon en orde as letras de cada fila e compón seis palabras correspondentes á paisaxe mariña. Na primeira columna poderás ler outra palabra deste campo semántico.

E P O

B A T E M E

L I L E T O

L E N S O R

R A N E A L

C O E A O N

5 Relaciona as palabras anteriores con cadansúa definición:

a) Marca que deixa unha embarcación pola popa.

b) Praia localizada nunha costa aberta, xeralmente situada entre dous montes e na que adoita desembocar un río ou regato.

ACTIVIDADES

c) Masa de auga salgada que cobre aproximadamente as tres cuartas partes da superficie total da Terra e que convencionalmente se divide en cinco partes.

d) Pedra de gran tamaño, especialmente a que se atopa nas proximidades da costa e sobresae da superficie da auga, ás veces só cando baixa o mar; con.

e) Illa moi pequena ou penedo rodeado de mar.

f) Acometida ou choque violento do mar.

6 Relaciona estas palabras co seu significado: onda, ola e ola!

a) Recipiente de forma redonda, xeralmente de barro e coa boca ancha, usado para cociñar; pota.

b) Exclamación que se emprega para saudar.

c) Remuíño que fan as augas do río nunha revolta.

d) Cada unha das elevacións producidas polo vento na superficie do mar, dun río ou dun lago; vaga.

7 Emparella as expresións fraseolóxicas co seu significado.

• Ir contra corrente.

• Arar no mar / Dar golpes no mar.

• Ir a pique.

• Botar un cabo.

• Ir vento en popa.

• Botarse ao mar.

A polisemia

a) Axudar na realización dalgunha tarefa.

b) Arruinarse unha empresa, un negocio.

c) Aventurarse a un perigo descoñecido.

d) Actuar contra o sentir maioritario ou o costume.

e) Perder o tempo nunha actividade que non vai dar resultado.

f) Ir moi ben un negocio ou calquera actividade.

A polisemia consiste na pluralidade de significados dunha palabra, cada un deles recibe o nome de «acepción». Os dicionarios recóllenos dentro da mesma entrada precedidos dun número.

Por exemplo, «carta» significa:

1. Escrito que se lle envía a alguén para comunicarlle algo.

2. Cada unha das cartolinas que compoñen unha baralla; naipe.

3. Lista dos pratos e bebidas que se poden consumir nun restaurante, acompañados do seu prezo.

O contexto permite eliminar a ambigüidade e seleccionar o significado pertinente.

ACTIVIDADES

8 As palabras «costa» e «cabo», son polisémicas.

• Coa axuda dun dicionario, escribe as acepcións de cada unha.

1

Comunicación Estudo dos textos

O texto argumentativo

Un texto argumentativo é aquel que defende unha idea ou opinión e achega razóns ou argumentos que a xustifican. O obxectivo é convencer as persoas ás que vai dirixido.

TIPOS DE TEXTOS ARGUMENTATIVOS

Orais

Debate Discurso político Asemblea Foro de opinión

Escritos

Administrativos Publicitarios Xornalísticos Científicohumanísticos Textos legais

Demanda Sentenza Apelación

Ensaio Monografía Tratado

Editorial Artigo de opinión Carta á dirección

Comercial Propaganda política

Reclamación Instancia Declaración

En ocasións, a argumentación combínase coa exposición (por exemplo, nun ensaio) ou coa narración (por exemplo, nunha novela policial).

ACTIVIDADES

1 Clasifica estes textos segundo o tipo de texto argumentativo ao que pertencen:

– Unha carta dun lector ao xornal para protestar pola existencia dunha fochanca que estraga as rodas dos coches.

– Un folleto do supermercado na caixa do correo.

– Un estudo sobre o cambio climático e o seu impacto.

– Un artigo do xornal en apoio da eutanasia.

– Unha instancia da asociación de veciños ante o Concello solicitando un monitor de tempo libre.

– Unha reclamación ante a Oficina Municipal de Consumo pola compra dun produto defectuoso.

– Unha demanda ante o xulgado para reclamar unha indemnización por unha caída na rúa con fractura de xeonllo.

2 Fíxate nestas imaxes.

• Que problema ambiental che suxiren?

• Que tipo de texto argumentativo poderías escribir sobre elas?

• Que ideas ou argumentos empregarías para concienciar e convencer?

Estrutura

A estrutura do texto argumentativo adoita responder a este esquema:

• Introdución: presentación do tema e exposición da idea que se vai defender (tese).

• Desenvolvemento: exposición dos argumentos, ideas e razoamentos para defender a postura do autor ante a tese.

• Conclusión: recapitulación das ideas expostas e confirmación da tese da que se partiu.

Características lingüísticas

Os recursos máis empregados son:

– Frecuentes definicións, exemplificacións, comparacións e citas.

– Enumeracións acumulativas dos argumentos cunha finalidade intensificadora.

– Emprego da primeira persoal do plural e de oracións interrogativas, exclamativas ou exhortativas para implicar o receptor.

– Presenza de conectores que indican contraste ou oposición (porén, pero…), causa (porque, dado que...) consecuencia (polo tanto, deste xeito...).

ACTIVIDADES

3 Le este poema de Raquel Castro que forma parte da iniciativa artística levada a cabo no IES Ribeira do Louro en relación coa doazón de órganos (Proxecto Salvavidas).

Coa man aberta. Coa man aberta que ofrece unha cadea de latexos infinitos, fundireime en ti para eternizar o amor á humanidade. Coa man aberta entrégoche o meu ben máis prezado, para confundir a implacable hora da despedida.

Coa man aberta reclamo, egoísta, o teu pensamento máis alá do aparente acto xeneroso que me move. Coa man aberta remato o camiño que me leva a vieiros eternos de gratitude.

Coa man aberta serei eterna en ti.

• O poema é un caligrama: a disposición dos versos representa unha imaxe. De que imaxe se trata? Que relación garda co poema?

• A estrutura paralelística «Coa man aberta» repítese no inicio de cada unha das seis oracións. Como interpretas esa reiteración?

• Localiza os argumentos a prol da doazón. Que valores positivos proclama?

• No poema hai dúas voces: Eu e Ti. Quen son?

• A doazón supón unha segunda oportunidade para a vida e, por tanto, a negación da morte. Identifica as expresións que recollen esta idea.

• Cal é o obxectivo deste proxecto?

Ten en conta

Para argumentar unha tese hai que:

• Expoñela de maneira clara, sen ambigüidades.

• Presentar as ideas cunha orde lóxica.

• Apoiarse en argumentos e datos racionais e veraces.

• Prever as posíbeis obxeccións aos argumentos que se apuntan.

Raquel Castro

A publicidade

Un anuncio publicitario é tamén un exemplo de texto argumentativo posto que o seu obxectivo é persuadir o público destinatario para que compre un produto (un coche, un perfume, unha marca de leite...) ou para que adopte comportamentos positivos e rexeite outros considerados negativos ou nocivos (deixar o tabaco, doar sangue...).

No primeiro caso trátase de publicidade comercial. No segundo, de publicidade institucional. Como en todo texto comunicativo, diferenciamos:

• Emisor/a: a empresa ou a institución.

• Destinatario: o público ao que se dirixe. O destinatario está moi ben definido: pode ser o público en xeral ou un segmento concreto de poboación (a xuventude, por exemplo).

• Mensaxe: a información que quere expresar.

• Canle: o medio a través do que se transmite (folleto, valado, televisión...).

• Código: conxunto de signos que recollen a mensaxe (texto, imaxes, sons, cores...).

Os publicistas empregan os recursos máis adecuados para achegar a mensaxe aos receptores: xogos de palabras, rimas que axudan á rápida memorización, metáforas... O resultado final é o slogan: un texto curto que resume o produto ou idea que se quere transmitir.

ACTIVIDADES

4 Fíxate nos seguintes anuncios:

• Cal é o obxectivo que perseguen?

• A quen van dirixidos?

• Que argumentos empregan?

5 Oíches? Procura en Internet o vídeo «Cambio climático – CIFP Leixa», gañador dos XXVIII Premios de Publicidade en Galego organizados polo Parlamento de Galicia na modalidade de centros educativos.

• Analiza a mensaxe, as imaxes e os sons que acompañan.

ACTIVIDADES

6 Busca na Rede carteis da campaña «Vas picar?» do Concello de Santiago a prol dunha mocidade libre de apostas. Escribe un texto argumentativo no que defendas a mesma tese.

Pensa nos argumentos cos que vas apoiar a túa tese. Poden ser de diferente tipo:

– Racionais: datos, estatísticas, noticias de prensa...

– Emocionais: apelan aos sentimentos, temores ou desexos do receptor.

– Exemplificacións: comparacións con outras situacións.

– De autoridade: opinións de persoas expertas no tema.

Guíate por este modelo:

Título

(Presentación do tema)

INTRODUCIÓN

CORPO ARGUMENTACIÓN

Na miña opinión

En primeiro lugar

En segundo lugar

Por outra parte

CONCLUSIÓN

Por todo o indicado, considero que

Presentación da tese ou postura ante o tema.

Desenvolvemento dos argumentos a favor e en contra.

Volta á tese para confirmala.

O debate

Un debate é un exercicio dialéctico no que existen dúas posturas enfrontadas: a favor (AF) e en contra (EC). É dicir, consiste nunha discusión sobre algún tema na que cada participante expón os seus argumentos.

Elementos:

– Persoais: dous equipos, un a favor e outro en contra.

– Materiais: un atril e un cronómetro.

Agrupamentos: cada equipo está formado por catro persoas que desenvolven distintos roles: un introdutor/a para abrir o debate, dous refutadores/as para argumentar e refutar os argumentos opostos, e un conclusor/a.

Estrutura:

Introdución

1. Introdución. Apertura do debate.

– Exordio, presentación da tese que se vai defender. Obxectivo: captar a atención e o interese.

– Saúdos e presentación do equipo e rol que desempeña cada membro.

– Contextualización do tema: importancia.

– Posición do equipo: enumeración dos argumentos que se van expoñer.

– Peche retomando o exordio ou citando unha frase célebre que recolla a idea que se defende.

2. Debate. Parte central e fundamental.

Réplicas e contrarréplicas, en quendas alternas, segundo as indicacións do moderador ou moderadora.

a) Refutación dos argumentos do equipo contrario, amosando as súas debilidades.

b) Exposición dos argumentos para ratificar a propia postura.

Débese botar man de evidencias que os apoien: sucesos coñecidos, estatísticas, estudos científicos, etc.

Tamén hai que empregar conectores adecuados para enlazar as ideas: porque, por outra parte, polo contrario.

3. Conclusión. Peche do debate.

– Recordar os argumentos do equipo contrario e amosar como foron rebatidos.

– Lembrar os argumentos do propio equipo. Non poden incorporarse novos argumentos nin evidencias.

– Sintetizar a tese defendida e concluír enlazando co exordio da introdución.

Duración: Decisión sobre as quendas e o tempo. Exemplo:

Exposición inicial:

Introdutor/a A favor (AF): 3 minutos.

Introdutor/a En contra (EC): 3 minutos.

DEBATEMOS

Discusión fronte a fronte:

1º Refutador/a AF: 4 minutos.

1º Refutador EC: 4 minutos.

2º Refutador AF: 4 minutos.

2º Refutador EC: 4 minutos.

Conclusión:

Conclusor/a EC: 4 minutos. Conclusor/a AF: 4 minutos

PASOS

Formación dos equipos e reparto de roles de acordo coas capacidades persoais: capacidade persuasiva, axilidade verbal e mental, capacidade de improvisación...

Elección dun moderador ou moderadora que presente o tema e controle a quenda de cada participante.

Elección do tema.

Un tema de actualidade que poida suscitar controversia. Algunhas propostas:

Cada grupo escolle ou sortea a postura ou tese que vai defender.

Preparación da intervención. Busca de información sobre o tema e localización de posíbeis argumentos e evidencias que sosteñan a tese (chuvia de ideas).

Redacción dos argumentos, preparación ante as posibles refutacións do equipo contrario.

Organización das intervencións, segundo a estrutura indicada. Elaboración da introdución e da conclusión.

Cirurxía estética en persoas menores de idade.

As redes sociais melloran as relacións entre os xoves.

Dispositivos móbiles na infancia.

Realización do debate, de acordo coa estrutura indicada.

1 3 5 2 4

Avaliación.

Contido:

- Calidade dos argumentos expostos.

- Organización, coherencia. Valoración da actuación de cada participante:

- Capacidade dialéctica.

- Comunicación non verbal (movementos, xestos, dominio do espazo, mirada, etc.).

- Coordinación do equipo.

Ten en conta

Para que a experiencia resulte positiva e enriquecedora, cómpre:

• Respectar a quenda de palabra e os tempos.

• Expresarse con claridade e corrección lingüística.

• Defender as posturas de maneira contundente pero correcta e respectar as opinións contrarias.

2 Oración

O verbo

• Desde o punto de vista semántico o verbo é unha clase de palabra que expresa unha acción, un proceso, un estado, etc.

• Desde o punto de vista morfolóxico é unha palabra variábel que indica mediante os seus morfemas as nocións gramaticais de tempo, modo, aspecto, número e persoa.

• Desde o punto de vista sintáctico, o verbo funciona como NÚCLEO dunha frase verbal que cumpre a función de PREDICADO na oración (verémolo na unidade 8).

Os constituíntes do verbo

As formas verbais están formadas por:

TEMA

DESINENCIAS

RAÍZ ou LEXEMA

VOGAL TEMÁTICA

MORFEMA

MODO-TEMPORAL

MORFEMA

Indica o significado léxico.

Indica a conxugación verbal á que pertence:

1ª conx.: –a–

2ª conx.: –e–

3ª conx.: –i–

Ex.: bail – a – ba – mos LEX VT MMT MNP

formas nominais

Ten en conta

O infinitivo pode funcionar como un substantivo, o xerundio como un adverbio e o participio como un adxectivo.

As formas nominais ou non persoais son o infinitivo, o xerundio e o participio. Diferéncianse das demais formas porque non expresan modo nin tempo e non teñen morfemas de número e persoa (agás o infinitivo conxugado). Ademais, tampouco poden ser NÚCLEO dunha frase verbal.

XERUNDIO

INFINITIVO

-ado

1ª conx. (bailado)

2ª e 3ª conx. (varrido, partido)

LEX + VT + -ndo (bailando, varrendo, partindo)

Infinitivo non persoal Sen morfemas de número e persoa (bailar, varrer, partir)

Infinitivo conxugado (ou persoal) Presenta morfemas de número e persoa. (Por chegares tarde, non puideches entrar.)

Os modos e tempos verbais

A conxugación verbal presenta os seguintes modos e tempos:

Presente canto, colles, parte

Pretérito cantei, colliches, partiu

Futuro cantarei, collerás, partirá

Consulta no Anexo os valores de cada un dos modos e tempos verbais.

Indicativo Imperativo

Copretérito cantaba, collías, partía

Antepretérito cantara, colleras, partira

Pospretérito cantaría, collerías, partiría

Presente cante, collas, parta

Subxuntivo

Pretérito cantase, colleses, partise

Futuro cantar, colleres, partir

Presente canta, colle, partide

Verbos regulares e irregulares

• Nos verbos regulares o lexema permanece invariábel en toda a conxugación: bail-o, bail-abamos, bail-ade, bail-aría. Algúns teñen variacións na vogal do lexema (alternancias vocálicas): durmo – dormes, sigo – segues.

• Os verbos irregulares presentan variación no lexema en certas persoas ou tempos: est-ou, est-aba, estiv-en, estiv-era.

ACTIVIDADES

1 Separa o lexema nas seguintes formas verbais: limpo, esquecerás, almorzaban, chamase, cantamos, recollín, argumentase.

2 Indica o número e a persoa dos verbos do exercicio anterior.

3 Clasifica os verbos das seguintes oracións segundo o modo:

– Oxalá mañá poidamos patinar na pista de xeo.

– Álvaro contounos que non pode ir á viaxe.

– Espero que non se esqueza de traer a mochila.

– Recolle axiña e sae!

4 Conxuga os verbos do poema conforme a correspondencia: Eu escribo ti recitas el escoita ela sorrí.

Nós aplaudimos vós cantades eles bailan elas rin. [...]

Ana Mª Fernández, Versos da tarde laranxa

Verbos en 1ª persoa (singular / plural): pretérito de indicativo. Verbos en 2ª persoa (singular / plural): imperativo.

Verbos en 3ª persoa (singular / plural): presente de subxuntivo.

Consulta no Anexo a conxugación dos verbos regulares.

Ten en conta

Os verbos facer e dicir son irregulares: fago, farei, fixeron; digo, dis, dixeras...

Os verbos regulares

Algunhas observacións

• Os verbos rematados en –cer, –cir son regulares: traduzo, obedezas, conduciu.

• Os verbos rematados en –aer, –oer, –aír e –oír son regulares, pero presentan o incremento dun –i– na 1ª persoa singular do presente de indicativo e en todo o presente de subxuntivo (caio, moia, saio, oias). No apartado de ortografía desta unidade veremos que, ademais, tamén levan diérese en certas persoas do copretérito.

• Os verbos rematados en –uír son regulares: substitúo, incluades, destrúe. Levan diérese nas mesmas persoas que os verbos anteriores.

As alternancias vocálicas

Certos verbos regulares presentan alternancia na vogal tónica do lexema nalgúns tempos e persoas, sendo os restantes totalmente regulares.

Alternancia /e/ - /ɛ/ - /i/

Consulta no Anexo a explicación completa das alternancias vocálicas.

Presente indicativo

sinto /i/ sentes /ɛ/ sente /ɛ/ sentimos /e/ sentides /e/ senten /ɛ/

Presente indicativo

fuxo /u/

foxes /ɔ/

foxe /ɔ/

fuximos /u/

fuxides /u/

foxen /ɔ/

ACTIVIDADES

Presente subxuntivo

sinta sintas sinta sintamos sintades sintan

Alternancia /u/ - /ɔ/

Presente subxuntivo

fuxa fuxas fuxa fuxamos fuxades fuxan

5 Escribe a forma verbal que corresponda:

sinte sentide

Imperativo Imperativo

fuxe fuxide

– Cando ... (CRECER, presente subxuntivo) os días, poderedes dar un paseo.

– Non creo que ese carreiro ... (CONDUCIR, presente subxuntivo) ata o lago.

– A empresa vendeu todo o que ... (PRODUCIR, pretérito indicativo) este mes.

– Xa sabes que eu sempre che ... (AGRADECER, presente indicativo) a túa atención.

– A editorial pediulle que ... (TRADUCIR, presente subxuntivo) o libro.

Verbos irregulares

A maior parte dos verbos irregulares presentan dous temas diferentes:

TEMA DE PRESENTE

IMPERATIVO SUBXUNTIVO INDICATIVO

presente: poña presente: poño

copretérito: poñía

futuro: poñerás pospretérito: poñerían

ACTIVIDADES

6 Completa as oracións co presente de indicativo:

– Esa colcha de liño ... (CUBRIR) toda a cama.

– Luís non ... (CONSEGUIR) contactar cos donos da casa.

– Esas zapatillas deportivas ... (LUCIR) na escuridade.

– Meus pais só ... (CONSENTIR) que me retrase quince minutos.

– Cada vez que ... (ACUDIR) á odontóloga, éntralle pánico.

7 Completa coa forma verbal que se indica:

pretérito: puxo antepretérito: puxeras

pretérito: puxese

futuro: puxer

Consulta no Anexo a conxugación dalgúns verbos irregulares.

– Toda a roupa que ... (TER, copretérito) non lle ... (CABER, pretérito indicativo) na maleta.

– Hoxe non ... (VIR, pretérito indicativo) o electricista arranxar a lámpada.

– Nós non ... (CRER, presente) que ... (FACER, pretérito subxuntivo) falla apurar tanto.

– Se eu ... (PODER, pretérito subxuntivo) ir de vacacións, ... (IR, pospretérito) a Ribadeo.

8 Analiza morfoloxicamente as formas verbais subliñadas:

Desafiando o vento, dispuxo a cámara sobre o cemento e acendeu o equipo de audio, axustou o volume, comprobou o plano e, despois, situouse no bordo do edificio […]. En paralelo ao baleiro, trazou unha liña de varios metros cun xiz branco, dun lado ao outro. O reto daquela ocasión consistía en percorrer aquela liña cos ollos vendados. Se fallaba, precipitaríase ao chan sen remedio desde unha altura de dez andares. Se o conseguía, gravaría as súas iniciais sobre o cemento, como sempre facía. Un B e un S entrelazados. Blue Shiva.

Andrea Maceiras, Que me pare o corazón se te esquezo

9 Corrixe os erros:

– Se soupeses a gana que teño de verte!

– Este verán non creo que haia concertos nas festas.

– Non lle dimos o recado a Óscar.

– Laura dixo que podría chegar ás cinco.

– Xurxo non parou ata que non veu todos os capítulos.

2

Estudo da lingua Ortografía

A diérese

A diérese ( ¨ ) úsase nos seguintes casos:

• Sobre o u nas sílabas güe e güi para indicar que esta vogal se pronuncia (antigüidade, ungüento, monolingüe).

• Sobre o i na 1ª e 2ª persoas de plural do copretérito dos verbos rematados en –aer, –oer, –aír e –oír para indicar que o i átono forma sílaba el só. Así distinguimos esas formas das correspondentes en presente de subxuntivo, nas que o i forma ditongo: sa-ï-a-mos / sa-ia-mos

• Os rematados en –uír tamén levan diérese nas mesmas persoas, por asimilación aos verbos anteriores, aínda que non coincidan ambas formas verbais: constituïamos, constituïades

Copretérito de indicativo

Presente de subxuntivo

ca-ï-a-mos, ca-ï-a-des ca-ia-mos, ca-ia-des

mo-ï-a-mos, mo-ï-a-des mo-ia-mos, mo-ia-des

sa-ï-a-mos, sa-ï-a-des sa-ia-mos, sa-ia-des

o-ï-a-mos, o-ï-a-des o-ia-mos, o-ia-des

destru-ï-a-mos, destru-ï-a-des des-trua-mos, des-trua-des

Os grupos -cc- e -ct-

Ten en conta

Escríbese CC se existe unha palabra con CT na familia léxica. E viceversa. Ex.: acción – actor – acto, adicto – adi cc ión, dire ct o – dire cc ión.

• Escríbense con –cc– e –ct– as palabras cultas cando o grupo consonántico vai precedido das vogais a, e, o: accidente, eccema, occidental, actriz, ectoplasma, octogonal.

• Suprímese a primeira consoante cando van precedidos das vogais i, u: dicionario, condución, ditado, produto.

• Nos semicultismos a primeira consoante vocalizou en i ou u: doutor/a, doutrina, oitavo/a, reitor/a, reitorado, seita…

• Os tecnicismos e as palabras cultas manteñen cc/ct tras i, u: adicción, ficción, fricción, dicción, succión, dúctil, veredicto, pictórico/a...

ACTIVIDADES

1 Pon diérese cando cumpra:

ACTIVIDADES

2 Completa coa forma verbal que corresponda, en copretérito ou presente de subxuntivo:

– Non vos ... co móbil tantas horas.

– Cando estabades xuntas sempre vos ... .

– Nos ensaios da obra ... positivamente.

– A directora da orquestra está desexosa de que ... no certame.

– Sempre ... os tabáns cando estabades no río.

– Que ben que ... os cativos cos vosos mecos.

3 Corrixe os erros:

– O primeiro domingo de cada mes hai unha feira de antiguidades.

– Na Oficina de turismo teñen guías trilingues da cidade.

– O detective arguíu unha maneira para non ser descuberto.

– Para coller a curva minguei a velocidade.

– Nas feridas pódese botar un unguento desinfectante.

4 Completa con c ou cc: afli...ión convi...ión su...ión contradi...ión abstra...ión co...ión instru...ión destru...ión sedu...ión rea...ión produ...ión di...ión fri...ión obstru...ión asdcri...ión

5 Completa con t ou ct: di...adura eru...o produ...iva ví...ima fru...ífero edi...o no...urna reprodu...or vi...oria estri...o confli...o fru...ífero rea...ivo veredi...o ri...o

6 Completa a táboa no caderno cunha palabra da familia léxica:

–cc– / –c–

condución

–ct– / –t–

distraïades / distraiades sobresaïamos / sobresaiamos atraïades / atraiades

tradución

ficción

adicto

construtora

aditiva

Estudo da lingua Lingua e sociedade

Os prexuízos lingüísticos

Nas últimas décadas, mellorou notabelmente a imaxe que a sociedade ten sobre a lingua galega. A presenza desta en todos os ámbitos da vida pública (educación, cultura, medios de comunicación, etc.) contribuíu á visión positiva da mesma e á consideración de que é un idioma apto para todos os usos. Porén, a pesar destes avances, persisten aínda algúns prexuízos.

Os prexuízos lingüísticos son valoracións negativas sobre unha lingua que por diversas circunstancias nacen e viven na consciencia dalgunhas persoas.

Algúns exemplos:

O galego non é unha lingua apta para a ciencia.

O galego non é unha lingua útil.

Aprender galego é unha perda de tempo.

O galego é unha lingua bruta.

O galego íllanos do exterior.

Só fala galego a xente maior ou a xente da aldea.

O galego como marca ideolóxica (nacionalismo).

O galego é un idioma imposto.

O galego normativo como lingua artificial.

Estes prexuízos son falsos e inxustos e provocan un grave dano á nosa lingua xa que algúns falantes a abandonan e optan polo castelán, que consideran máis útil socialmente. Todos eles constitúen un evidente obstáculo para a efectiva normalización do galego.

ACTIVIDADES

1 Oíches? Busca en YouTube o vídeo «Lingua minoritaria» de Manuel Núñez Singala e analiza as ideas expostas.

• Hai algún prexuízo que che resulte sorprendente?

2 «Falalle Galego» (1984) foi a primeira campaña institucional de promoción do uso da lingua galega.

• A quen ía dirixida? Que obxectivo procuraba?

• Consulta en praza.gal «Unha ducia de carteis a prol do uso da lingua galega». En que ámbitos se centran? Que prexuízos queren erradicar? Cales che parecen máis efectivos?

ACTIVIDADES

3 Le este texto e realiza as actividades propostas: Resulta desenmascarador que aqueles que claman contra a imposición e enchen o peito con palabras como liberdade, bilingüismo e harmonía só se deixen oír nos casos en que o galego comeza a asomarse á igualdade co español. Nada din das outras situacións nas que o galego simplemente non ten presenza ningunha. Cando un galegofalante poderá ler as instrucións dos electrodomésticos no seu propio idioma ou os prospectos dos medicamentos ou as ofertas do supermercado ou os folletos das axencias de viaxes ou as cartas nos restaurantes...? Son dereitos que os que falan español xa teñen. Cando un galegofalante poderá ter a oferta en libros, revistas, xornais, películas no cinema ou canles de televisión que teñen os que falan español? É inútil seguir, pois todos sabemos que a lista sería moi longa. Dicir que a lingua que está en clarísima desvantaxe está sendo imposta é tanto como afirmar que os paxaros se tiran ás escopetas. Non esquezamos que o galego non só é a lingua propia de Galicia, senón que sempre foi, e segue a ser, o idioma maioritario deste país. Tamén é oficial o español, e cómpre respectar os dereitos dos que optan por vivir en Galicia nesa lingua. Pero se non queremos crear unha Galicia con dúas comunidades que vivan de costas unha á outra, e enfrontadas pola cuestión da lingua, é imprescindible que todos coñezamos e teñamos competencia en ambas as dúas linguas. E para iso un sistema educativo que asegure a competencia nas dúas linguas oficiais é imprescindible. Por outra banda, non creo que haxa ningún galegofalante que non saiba falar español, e si hai unha certa cantidade de falantes de español incapaces de expresarse en galego. Esa é a desigualdade que cómpre corrixir.

Manuel Núñez Singala, En galego, por que non?

a) Identifica o prexuízo ao que fai referencia este texto.

b) Lembra o visto na unidade 1 e define os seguintes conceptos:

Lingua propia

Lingua minoritaria

Lingua oficial

Lingua maioritaria

c) Localiza argumentos que definan a situación actual da lingua galega.

4 Debate. Debatede na aula acerca destas cuestións:

• Que prexuízos considerades máis consolidados?

• Sentídesvos representadas nalgún deles?

• Que medidas poderían adoptarse para evitalos?

5 Debate. Analizade a importancia destes axentes na transmisión de actitudes positivas cara a lingua galega:

Nais e pais Profesorado Iguais Medios de comunicación

6 Creación. Escribe un texto argumentativo para defender unha destas teses:

Os prexuízos lingüísticos provocan autoodio e desprezo pola propia lingua.

Todas as linguas teñen o mesmo valor, posto que todas serven para comunicarse.

Literatura A poesía lírica

A poesía lírica. Temas

A poesía é un xénero literario que expresa ideas, sentimentos e historias mediante imaxes poéticas e palabras coidadosamente elixidas.

Xunto ao significado literal ou denotativo, as palabras teñen un significado subxectivo máis amplo. O poeta escolle as palabras e válese do seu valor connotativo asociado, positivo ou negativo, para expresar emocións ou estados de ánimo.

Denotación

Valor obxectivo, básico e universal da palabra; significado literal correspondente á definición do dicionario, fóra de todo contexto.

Ten en conta

A poesía emprega habitualmente como forma de expresión o verso, pero tamén existen textos en prosa ( prosa poética ).

Connotación

Significado asociado que posúe unha palabra nun determinado contexto que se engade ao significado inicial.

SIGNIFICADO REAL SIGNIFICADO EMOCIONAL

Ademais, a poeta tamén selecciona as palabras polos efectos fónicos que orixinan (aliteracións, paronomasias...) ou calquera outro recurso estilístico desexado (metáforas, símbolos, paralelismos...) para embelecer o texto poético e darlle maior expresividade.

Os tipos de poesía

Aínda que con frecuencia se identifican poesía e lírica, en realidade existen varios tipos de poesía.

TIPOS DE POESÍA

Poesía lírica

Poesía épica

Poesía narrativa

Poesía dramática

Expresa sentimentos, emocións ou estados de ánimo do/da poeta: o amor, a soidade, a dor, o paso do tempo, a saudade, a natureza…

Narra as fazañas de heroes, cabaleiros, personaxes lendarios ou históricos.

Narra en forma de verso unha historia que lles acontece a uns personaxes. Aseméllase aos contos e novelas e ten unha estrutura similar (comezo –desenvolvemento –desenlace).

Conta unha historia mediante diálogos, polo que pode representarse.

Características da poesía lírica

• Expresa os sentimentos do/da poeta.

• Está escrita en verso.

• Brevidade: concentración do tema nuns poucos versos.

• Variedade temática: o amor, a natureza, a dor, a soidade, a saudade do pasado, o paso do tempo, etc.

• Os poemas están dotados dunha especial musicalidade, que se consegue mediante a rima, a medida dos versos, a colocación dos acentos e outros procedementos rítmicos.

• Importancia dos recursos formais e emprego de figuras literarias (metáforas, antíteses, etc.) para crear beleza.

Temas da poesía lírica

Segundo os temas tratados, diferenciamos:

CLASIFICACIÓN TEMÁTICA

Expón os sentimentos, o seu estado de ánimo: ledicia, optimismo, anguria, temor...

Denuncia a problemática da sociedade actual, as duras circunstancias da vida das persoas nunha época ou situación concreta.

Céntrase na contemplación da natureza, que pode converterse en metáfora da intimidade da voz lírica.

Ten en conta

A poesía lírica na antigüidade interpretábase acompañada da música de lira, de aí o nome.

Denuncia ou ridiculiza a través da ironía, a sátira ou o sarcasmo. A crítica e o humor son os dous compoñentes principais.

Comunica os sentimentos cara ao ser amado: a paixón, dor da ausencia, a angustia ante a separación, o desamor...

Orfeo tocando a lira. (Mosaico romano. Zaragoza).

Poesía intimista Poesía social Poesía paisaxística Poesía satírica Poesía amorosa

Escuridade – Angustia

1 Le este poema en voz alta, coa entoación e as pausas precisas. Hai días raros, verdes, azuis, ou violetas estraños. Días escuros que custa respirar. Parece que a cidade é unha cova que enguliu un rato. Está sucia. Todo é de cor gris e o aire cheira a fume e a cinsa.

Ninguén sorrí e a xente non se saúda cando se cruza pola rúa. Mais tamén hai días en que a luz do sol entra a cachón polas xanelas das casas, enchendo de cores vermellas, laranxas e amarelas eléctricas todas as estancias. O aire recende a menta e a mandarina, e de súpeto a cidade transfórmase nun campo de xirasoles. An Alfaya, Soleando

• Explica a antítese entre a situación negativa exposta na primeira estrofa e a visión positiva da segunda.

Claridade – Felicidade

• Os versos iniciais de cada estrofa presentan unha situación ambiental, física. Nos finais exprésase a repercusión emocional ou psicolóxica sobre as persoas. Localiza os versos correspondentes a cada unha.

• Analiza o valor connotativo das cores.

• Anota as palabras relacionadas coas ideas do cadro da marxe.

2 Estas dúas composicións coinciden na mesma temática: as dúas expresan a beleza das humildes flores dos toxos.

Flor do toxo

[...] Mareliña flor do toxo encandilada na choiva. Estrela do vento. Ledo corazón. Froito de noiva.

Pinguiña de luz. Inzada escama das verdes ponlas. Inxel florciña chorando chea de orballos, na aurora, [...] Folerpiña repousada. Escuma levián das ondas. Grinalda louca dos agros... Raíña que me namora!

Pura Vázquez

As floriñas dos toxos Nin rosiñas brancas, nin claveles roxos! Eu venero as floriñas dos toxos.

Dos toxales as tenues floriñas, que sorrín, a medo, entre espiñas.

Entre espiñas que o ceo agasalla con diamantes as noites que orballa.

¡Oh, do ermo o prezado tesouro: as froliñas dos toxos son de ouro!

De ouro vello son, mai, as floriñas dos bravos toxales, ¡das devocións miñas!...

Noriega Varela

• Identifica as metáforas coas que é designada esta flor no poema de Pura Vázquez.

• Localiza no texto de Noriega Varela exemplos de metáforas, personificacións e antíteses.

ACTIVIDADES

3 Analiza as coincidencias temáticas entre estes dous poemas: Quero abandonar a vida morta das princesas.

Lupe Gómez

SELFIE

Como as nenas que torcen os camiños, escollín o que inzaba de silvas. E dixéronme cousas feas por non volver atrás seguindo o rastro das migas de pan. Pero miro adiante e non desisto, rabuñada e que.

a) Estes poemas lémbranos varios contos populares. Cales?

b) A protagonista do primeiro poema rexeita «a vida morta das princesas». Que quere dicir?

c) A protagonista do segundo poema escolle un camiño inzado de silvas, por iso remata rabuñada.

Fíxate tamén na importancia dos verbos: «non volver atrás» / «mirar adiante» / «non desisto». Como cualificarías a súa actitude?

d) As dúas protagonistas deciden por si mesmas e escollen o seu camiño. Cal/es das seguintes frases recolle/n mellor o tema?

Reivindicación da igualdade de homes e mulleres.

Ruptura cos roles tradicionalmente asignados ás mulleres.

Denuncia da dependencia das mulleres.

Elección dun destino propio, lonxe das normas impostas pola moral, pola tradición.

Carlos Negro

Obradoiro de creación literaria

Os acrósticos. Creamos acrósticos

«A poesía é un globo que se enche de palabras», di Fran Alonso. Pois colle aire nos pulmóns e disponte a crear os teus propios textos poéticos. Comezamos nesta unidade cos acrósticos.

Un acróstico é unha composición poética na cal as letras iniciais, medias ou finais dos versos, lidas en sentido vertical, forman unha palabra ou frase.

O poema componse, polo tanto, a partir dunha palabra significativa: un nome propio (topónimo, antropónimo), un substantivo, etc. e admite todo tipo de temáticas (amorosa, social, elexíaca...) e tons (irónico, satírico, reivindicativo...).

Velaquí algúns exemplos:

Acróstico

Somentes intentaba conseguir deixar na terra algo de min que me sobrevivise

sabendo que debería ter sabido impedirme a min mesmo descubrir que só fun un interludio atroz entre dous muros de silencio

Lois Pereiro, Poesía última de amor e enfermidade

Ou este acróstico dobre no que se forman dúas palabras, unha no comezo e outra no final dos versos.

Memorias dun concerto de lúas e poP

Únha banda sonora para cada recordO

Sempre latente, durmindo na psiquE

Incansábel tecedora de atmosferaS

Caleidoscopio de Apolo. VelaÍ

A maxia dunha arte que nace da alquimiA

Para min, a música tamén é poesía.

Celia Parra, «Metamorfose rítmica»

CREAMOS

1 Escolle unha palabra e escríbea no comezo ou no remate dos versos. Exemplo:

R……………………… ………………………R

I……………………….. ou ………………………..I O……………..………. ……………..……….O

Escribe un verso sobre o que esa palabra che suxire. Ten en conta que non se trata de poñer palabras sen máis, senón de sentir o que estás expresando de modo que as ideas sexan significativas e recollan a impresión, opinión ou emoción que o tema che provoca.

– Escolle o ton que desexas: burlesco, reivindicativo, emotivo...

– Podes adaptarte a unha estrutura métrica e unha forma estrófica ou optar por versos libres.

– Procura empregar recursos estilísticos que enriquezan o texto: metáforas, personificacións, antíteses...

– Le en voz alta a túa composición e trata de mellorala para acadar o ritmo e musicalidade desexados.

• Algúns exemplos para comezar:

Saes ledo ao raiar o día, O……………………..... L……………………......

Nos cumes estendes o teu manto E esvaras preguizosa …………… V…………………………...…...… E…………………………………..

2 Escribe en columna as letras do teu nome e vai engadindo palabras ou frases para formar un texto que te defina; é dicir, que exprese as características principais da túa personalidade.

3 Escribide os vosos acrósticos sobre cartolinas, ilustrádeas e expoñédeas na aula ou nos corredores do centro.

4 Reunide as vosas creacións e convertédeas en imaxes dixitais que poderedes proxectar a modo de mural ou póster.

• Tamén podedes compartilas no Instagram da biblioteca ou na web do centro.

COMPRENDE E APLICA

Os contedores de Diversiplás xa están en toda a Costa da Morte

Continúa avanzando o pioneiro proxecto Diversiplás (+ diverso – plástico), mediante o cal a Asociación Íntegro converte o seu centro integrado situado en Nantón (Cabana) nunha planta de reciclaxe de plásticos. Desta volta, e para poder abastecerse, a entidade vén de instalar 8 puntos de recollida de residuos plásticos por diferentes puntos da Costa da Morte, a través da súa Rede de Entidades Colaboradoras.

Os concellos de A Laracha, Cabana, Malpica, Vimianzo, Muxía e Camariñas, xunto cos profesionais do mar da Confraría de Pescadores de Caión (Laracha), a Agrupación de Mariscadoras do Anllóns (Cabana), a Confraría Virxe da Barca de Muxía, a Confraría de Malpica, as redeiras O Fieital, a Confraría de Camariñas e a de Camelle, son os primeiros en acoller os novos colectores brancos.

O presidente de Íntegro, Adolfo López Baña, e a directora do centro Noelia Barreira foron entregar este contedores brancos, que contan cunha lenda explicativa sobre o tipo de residuos que se poden depositar (HOPE 2, PP5, PS 6), e en que estado deben estar (sen etiquetas nin adhesivos de ningún tipo, e lavados con auga e xabón) para facilitar así os labores de reciclaxe e posibilitar o proceso de tratamento, recuperación e valorización dos mesmos no taller que a asociación Íntegro ten en Nantón.

Desde Íntegro apelan á responsabilidade e ao compromiso da cidadanía para un uso correcto e axeitado dos novos colectores. Do contrario, o proceso de reconversión de residuos non será viable e, polo tanto, non poderemos obter produtos con novas utilidades como testos, chaveiros, mosquetóns, pulseiras, froiteiros, etc. […]

Con esta iniciativa de economía circular, a entidade pretende non só promover a autonomía e a inclusión social das persoas con diversidade funcional, senón tamén preservar o medio natural da Costa da Morte xerando novas dinámicas de colaboración. Neste sentido, a directora do centro apelou tamén á conciencia ambiental da cidadanía, á que animou a colaborar no proxecto «utilizando os novos colectores de plástico e contribuíndo a manter limpos os nosos areais con xestos individuais e novos hábitos máis respectuosos co medio ambiente», declarou.

https://www.quepasanacosta.gal

a) Define coas túas palabras os dous obxectivos que procura esta iniciativa:

g) Diversiplás é un acrónimo formado pola unión das palabras «diverso» e «plástico» (+ diverso –plástico). Crea outro nome similar que designe os obxectivos deste proxecto.

b) Ademais da preservación do medio natural, esta iniciativa permite a «autonomía e inclusión social das persoas con diversidade funcional». Que quere dicir?

h) Escribe un texto argumentativo animando a cidadanía a colaborar con este proxecto. Acompáñao dalgún destes cancelos:

c) Que tipo de residuos se poden depositar nos contedores?

d) En que condicións deben ser depositados para facilitar a súa reciclaxe?

e) A reciclaxe permite dar unha nova utilidade a eses materias de refugallo. Que produtos se elaboran cos plásticos recollidos?

f) Analiza o lema da campaña.

SITUACIÓN DE APRENDIZAXE

REFLEXIONA E VALORA

i) Localiza no texto os infinitivos do terceiro parágrafo e clasifícaos segundo a conxugación á que pertenzan.

l) Analiza morfoloxicamente as seguintes formas verbais: vén, foron, ten, apelou, contribuíndo.

m) No texto aparece a forma verbal «converte». Analízaa morfoloxicamente e conxuga o resto das persoas.

n) Reescribe o parágrafo inicial do texto cambiando a disposición dos elementos lingüísticos, sen variar o contido.

Podes comezar por algún destes inicios:

– «O pioneiro proxecto Diversiplás...»

– «A Asociación Íntegro converte...»

– «A planta de reciclaxe de plásticos situada en Nantón...»

Reflexiona sobre as actividades da situación de aprendizaxe vinculadas a esta unidade.

Aspectos para analizar ✔ ✘

Que medio considerades máis idóneo para promocionar a lectura?

Con que actividade te identificaches máis?

Sentes que formas parte dunha comunidade de lectores?

Que papel desenvolven os booktubers ou bookgrammers no fomento do hábito lector?

Descubriches algún que coincida cos teus gustos literarios?

Anímaste a continuar compartindo vídeos nas redes sociais coas túas lecturas favoritas?

PON A PROBA AS TÚAS COMPETENCIAS

Realiza a autoavaliación competencial incluída en anayaeducacion.es

Conciencia ambiental Economía circular

PORTAFOLIO

PURO TEATRO

Que vos parece pechar este achegamento ás constelacións literarias dando corpo e voz aos personaxes de papel cos que compartimos este trimestre? Trátase de levar ao escenario a obra literaria que entre todos escollamos. Pode ser un monólogo dun personaxe (principal ou secundario) ou un diálogo entre varios, de maneira que presenten unha situación ou un momento significativo desa obra.

Crear un espectáculo teatral é un traballo colaborativo no que participa un gran equipo humano con diferentes responsabilidades, todas fundamentais: escritura do guión, dirección, escenografía, vestiario, maquillaxe, son, luces... xunto cos actores e actrices que actúan ante o público.

O proceso é longo e arduo: escoller a obra, seleccionar os personaxes, escribir o texto dialogado, aprendelo e ensaialo, deseñar o decorado... ata a posta en escena final.

Moita merda!

COMPARTIMOS

Representamos no salón de actos a nosa obra e gravamos en vídeo para difundir nas redes sociais (Instagram, Tiktok, Facebook, blog da biblioteca) para dar a coñecer as obras literarias e, asemade, pór de manifesto as nosas dotes artísticas.

REVISA AS TÚAS COMPETENCIAS

Descarga de anayaeducacion.es a rúbrica de competencias correspondente a este proxecto, indica nela o nivel co que cres que desempeñaches cada destreza e arquívaa no teu portafolio.

Competencia Descritor Nivel 4 Nivel 3 Nivel 2 Nivel 1

Comprender o sentido global, a estrutura e a información máis relevante dun texto.

Comunicación lingüística

Planificar a redacción de textos escritos, redactar e revisar bosquexos, antes de preparar o texto definitivo.

A miña lectura e comprensión de textos foi moi satisfactoria.

Creo que o meu nivel de expresión escrita nesta tarefa foi excelente.

Estou bastante satisfeito/a co meu nivel.

Estou bastante satisfeito/a co meu nivel de expresión escrita nesta tarefa.

REVISA A TÚA PLANIFICACIÓN DO TRABALLO

Estou satisfeito/a co meu nivel de lectura e comprensión

Estou satisfeito/a co meu nivel de expresión escrita nesta tarefa.

Creo que o meu nivel nesta tarefa aínda é mellorable.

Creo que o meu nivel de expresión escrita nesta tarefa é aínda mellorable.

Descarga de anayaeducacion.es esta escala sobre planificación de tarefas, e emprégaa para autoavaliar a túa planificación do proxecto.

Competencia Descritor

Identificación Tiven clara en todo momento a tarefa encomendada.

Conexión entre actividades Percibín con exactitude as relacións que había entre unhas actividades e outras.

Planificación no tempo Souben organizar o meu tempo para realizar todas as actividades propostas.

REVISA A TÚA PLANIFICACIÓN DO TRABALLO

Descarga de anayaeducacion.es a escala de coavaliación do traballo en equipo e avalía con ela o traballo que realizastes xuntos. Os teus compañeiros e as túas compañeiras farán o mesmo ca ti e o resultado será a vosa coavaliación.

Competencia Descritor Nivel 4 Nivel 3 Nivel 2 Nivel 1

Reparto de tarefas Para a distribución de tarefas, tivéronse en conta as habilidades e as preferencias de cada persoa.

Consenso Para a toma de decisións, buscouse sempre o maior acordo posible.

Responsabilidades

Todas/os os membros do grupo comportámonos de maneira solidaria e responsable.

Participación Todas as persoas participaron activamente no traballo e axudaron ao resto.

GRUPO ANAYA, S.A., 2023 - Valentín Beato, 21 - 28037 Madrid - Printed in Spain.

Reservados todos os dereitos. O contido desta obra está protexido pola Lei, que establece penas de prisión e/ou multas, amais das correspondentes indemnizacións por perdas e danos, para quen reproduza, plaxie, distribúa ou comunique publicamente, en todo ou en parte, unha obra literaria, artística ou científica, ou a súa transformación, interpretación ou execución artística fixada en calquera tipo de soporte ou comunicada a través de calquera medio, sen a preceptiva autorización.