Muni-muni XVII: Mayari

Ang opisyal na pampanitikang aklat ng Sinukuan Gazette.

Pampanga State Agricultural University

Ika-labimpitong serye ng

Muni-Muni

Paglalapat | Rafael Carl Manalo

Pabalat | Angel Jhos Supan

© 2021 Sinukuan Gazette

Reserbado ang lahat ng karapatan. Walang bahagi ng akdang pampanitikang ito ang maaring ilathala sa alinmang anyo o pamamaraan ng walang nakasulat na pahintulot mula sa Sinukuan Gazette at sa may akda.

iv |

Kung bakit pinili mong tumalima sa ilalim ng sinag ng buwan ay hindi ko kayang tarukin. Ngunit hindi na ako magtatanong, alam kong matanda ka na para sa tama at mali, matanda ka na para bihisan ang sarili mong mundo. Sa mga huling hakbang mo sa aming paningin, lu milikha ka ng tula, kumakanta ka ng mga oyayi, habang pilit naming hinahagilap ang anino mong unti-unting lumalayo sa ilalim ng sinag ng buwan. Marahil may isang umaga. Pagkatapos ng karimlan ng hatinggabi. Pagkatapos ng mga palahaw ng mga nilalang na uhaw sa Marahilkalinga.aypilit na aagawin ang silahis ng araw upang dumatal ang kabilugan sa dakong katanghalian. Ito ang istorya ng mapait at misteryosong pag-ibig mo…

Oh kay liwanag ng buwan. Oh kay sigla ng sikat ng liwanag na magdudugtong sa aking mga pangarap. Oh ang mga hinabing pangarap ano’t nakahandusay sa hagdan ng karimlan. At ang diwang nahirati sa tugtugin ng iyong hininga tuwing ikaw ay tulog at walang malay ay unti-unting babangon at gigising sa kabalintunaan ng lahat.

Inilalahad Pumipintigko.pa rin ang puso. Naghuhumiyaw pa rin ang isip. Nagpupumiglas pa rin ang damdamin. Habang naglalakbay ka’t saksi, Mayari…

tungkol sa pabalat Muni-Muni XVII: Mayari

Oh kay dilim ng landas na aking tinatahak. Nasaan ka araw? Nasaan ang sanlaksang bituing isinabog ng Maykapal sa kalawakan upang tanglawan ang aking daan? Hindi ko masilayan. Ang aking mata’y hilam sa luhang bakit walang katapusan ang pagdaloy? Ang aking katawang lugmok sa kumunoy ng mga alaala ay bakit hindi humihinahon?

Oh kay liwanag ng buwan. Subalit ito’y nagkukubli sa ulap.Tulungan mo akong makakita. Hawakan mo ang aking mga kamay nang sa gayon ay muling madama ang daloy ng dugo sa aking mga kalamnan. Akayin mo ako pa tungo sa iyong liwanag at huwag hayaang ibayubay ang sarili sa krus ng Itanimkapalaluan.mosaaking isipan kung ano ang tama. Idikdik mo sa aking utak kung ano ang nararapat. Gisingin mo ako sa bangungot na papaslang sa aking buhay.

Isakay mo ako sa ulap. Pabayaang matanaw ang ganda ng mundong ibabaw. Pabayaang masilayan ang mga anghel na bakit tila kay saya sa kanilang puting kasuotan. Pabayaang sungkitin ang mga bulalakaw na hindi alam kung saan patungo. Hindi nga ba’t sila’y mga kaluluwang naliligaw ng landas. Mga pusong napabayaan. Mga damdaming nakalimutan.Hungkag yaring gabi. Hungkag ka, oh Mayari. Hindi ka ordinaryong tao. Manlalakbay ka. Mang ingibig. Mandirigma. Artista. Musikero. Nakikipagbuno ka sa kalaliman ng gabi habang nakikipagpatintero sa parang, umiibig sa mga kagandahan ng kadiliman, nakikipag-away sa takot at kamatayan, sumusuong sa panganib upang hanapin ang ibig-sabihin ng kapayapaan at kaginhawaan.

Muni-Muni XVII: Mayari | v

panimula

Ang mga gabi na inaakala nating tahimik at payapa, ngunit sa anino nito nagkukubli ang mga pangyayaring hindi natin nasaksihan sapagkat tayo ay pikit; ang mga sigaw na hindi natin narinig sa kadahilanang tayo’y nahimbing sa pagkatulog; ang mga letra at titik na nanatiling lihim, marahil buwan lamang ang sa kanila ay nakasaksi.

Nawa ang paglipat ng mga pahina ay ang pagmulat din ng mga mata, nang ating masilayan hindi lamang ang kariktan ng buwan kundi maging ang mga kaganapan sa ilalim nito.

Sa araw lamang ba mulat ang mga mata? At sa pagsapit ng dilim sila ay pikit na.

Halina’t samahan ang Sinukuan Gazette at sabay-sabay nating buksan ang bawat pilas ng papel tungo sa mga kuwento ng isang diwata na bagama’t nag-iisa ang mata ay kaniyang nakita ang mga pangyayaring hindi nasaksihan sa kaliwanagan ng araw.

I Blessing As We Call /p.3 At All Cost /p.4 A Song To Saint Nicholas /p.5 The Moon And The Milkman /p.6 A Stolen Life /p.11 Misteryo Sa Aparador Ni Elijah /p.12 Katumbas Kandili /p.14 II Sa Muling Pagkahati Ng Buwan /p.18 Penumbra /p.19 Ako Si Mayari /p.21 Liwanag Sa Karimlan /p.22 Sulat Mula Sa Langit /p.23 Artikulo Uno... /p.24 Autumn Leaves /p.26 III Kulang Ang Salitang Buo... /p.29 Women In Metaphors /p.31 Sino Ba Sila? /p.33 The Unwhite Lady /p.35 Kalatas Ni Luna /p.37 Babae Ka, Hindi Babae Lang /p.39 Ang Balut Na Pinapak... /p.40 IV Ang Ginhawa Ng Pagpikit At... /p.45 Quiero Hacerte El Amor /p.47 Wakas Ang Simula /p.50 An Open Letter To... /p.52 Mahal Ko’ng Gabi /p.54 An Open Letter To 2020 /p.56 ‘Til Our Next Wave /p.58 mayari MUNI-MUNI XVII:

talaannilalamanngnilalaman V Hiling Kay Bakunawa /p.62 Una At Huling Salitang May... /p.63 Sana’y Binalaan Ako Ni Luna /p.67 Misteryo Ng Pulang Pridyeder /p.69 Ang Mantsa Sa Damit... /p.72 Multo Ng Nakaraan /p.74 Seasons and Bruises /p.76 VII Ang Langit Na Lila /p.99 Daddy’s Playlist /p.100 Betrayal /p.103 My Letter To You /p.104 Sa Ngalan Ng Ama /p.107 The Girl Who Cried Wolf /p.108 Bulong Sa Ganap Na Hatinggabi /p.110 VI Tila Manipis Na Ang Tela /p.79 Sepulturero /p.83 Déjà Vu /p.84 Unheard Letter /p.87 Si Hydra Ang Aking Ama /p.88 Uga /p.92 Tatsulok /p.96 VIII Hindi Niya Hinanap... /p.113 Apollo... /p.115 The Red Button /p.117 Pag-Asa /p.120 -The En…- /p.123 Calypso /p.124 Mahika ng Buwan /p.126

Makinig at makiramdam sa pintig ng buwan...

Sa pagsampa ng dapithapon, hahalimuyak ang pagpaparamdam na may isang bukod-tanging payapang nagmamasid— sa taas na may mapanglaw na sulo, walong beses na nagbabago ng anyo.

Itikom ang mga bibig kung maaari... Alamin ang mga nasaksihan ni Mayari... prologo

Siya ay binawian ng kalahating paningin dahil sa pagnanais ng patas na karapatan. Masaklap na trahedya ang nagdulot ng kasawian—isang matang nahugot sa kapirasong sandatang kawayan.

Ang isang mata ay hindi papatas sa dalawa, ngunit babawi sa paglilingkod kahit nag-iisa. Nabuo ang pananatiling nakadilat, kahit halos ang lahat ay hindi na nakamulat.

Pabulong na tinatalakay sa sarili ang mga kaganapang minsa’y inihahayag, ngunit kung minsan di’y ikinukubli.

viii | Muni-Muni XVII: Mayari

Muni-Muni XVII: Mayari

| 1

Chapter photo by Dominic John Musni

yugto I

Kandili sa musmos, laban Sa dilim na kalagayan Anak mo, protektado mo— Ilayo s’ya sa abuso, Ikaw ang kanyang sandata.

Alay sa kinabukasan Sila’y lubos na bantayan Tangkakal para sa bata, Ulat sa bawat tanaga Salitang pananagutan, Kandili sa musmos.

Sa buwan ay ‘yong itala Laang proteksyon sa bata Sambitin bilang adulto, Kandili sa musmos.

2 | Muni-Muni XVII: Mayari

Muni-Muni XVII: Mayari | 3

Blessing As We Call

Just like the waxing crescent phase being the moon’s first step towards fullness, Protecting you is a necessary action so you could shine at your brightest You will go through cycles, but keep orbiting the Earth at your own motion and frequency Impact the universe in the future—at any relative form you may aspire to

Oh your ethereal beauty no man can ever fail to captivate The kind which purity alone comes as the closest in rate Extremely delicate for this world shaped in violence to deserve In your existence reflects the blinding hope worthy to be preserved

A beacon of light as the surrounding gets wrapped in utter darkness And a gaze of you evokes peace, replacing all the feelings of distress Dear child, you are cherished beyond what you can attempt to fathom Listen as we come in chorus howling like wolves adoring such innate innocence

by Jerwin Punla

be.Illustration

Lea Diamse

At All Cost

Photo by Christine Mae Lapeña

Lovely she was, gleaming with beauty Cheerful she was, beaming blissfully Innocent she was, made out of purity Vulnerable she was, knight – a necessity

Ages or eons may went by Like a flower blooming No matter how stunning Never… ever… pluck her.

The stars adored her The moon loved her A breath of fresh air A dew from the haze

A dime that she is Priceless – worthy than gold Who could ever hurt her? No, you couldn’t, no, you shouldn’t

Jemimah Basa Mayari

4 | Muni-Muni XVII:

It is the power of society that shalt save a child From the coercion of a dreadful arm.

Illustration by Reycel Rondain

Oh, Saint Nicholas—patron of children, of juveniles, Protect us from those hostile hands, And guard us o’er the menace touch.

Behold—our sincere devotions are not enough. Oust—the demons that are lurking us. So, we shalt wake, so we shalt act.

A Song to Saint Nicholas

John Gabriel Dela Torre

Oh, Saint Nicholas, To thee, we always heed, we always trust For we beseech thy perpetual guidance.

Oh, Saint Nicholas, hailed from Myra, a Roman town, Watch us from the divine above, Grant thy relief to the youthful sprouts So, we could flourish with thy tender love.

Muni-Muni XVII: Mayari | 5

The Moon and the Milkman

It was 6:39 P.M. when Kamilla and

May pangalan po sila? inosente nitong tanong.

I will not ask more… I want you to tell us what you saw that night… I said, ignoring the pain in my chest.

Objection, Your Honor! The prose cutor exclaimed, standing angrily.

Today, I re-prosecute the rape case of Kamilla Cosme issued on 2015 as commanded by Your Honor and the law… I summon Denmark Aguirre to the witness stand.

This time I will make sure that wealth will not overpower the law.

He nodded.

evidence I shall give will be the truth, the whole truth and nothing but the truth, Denmark stated.

I swear by Almighty God that the

Is that rapist here with us? Can you point him out, Mr. Aguirre? I commanded. The court became more tensed unlike a moment ago.

He looked me in the eyes.

All rise to the presence of Honorable Jordan Pimentel, someone announced.

Apat sila. Tatlong lalaki ang humawak sa kaniya, at isa… pahina nang pahina ang boses nito.

5 years ago, I started. The court decided to close the case since it believed that the accused has no motive because of his neat criminal record and a scarcity of evidence to prove that he is guilty. During the entire trial, the defense focused on using the victim’s mental abnormality and manipulation of the law to save the ac cused from his punishment. With the newly evidences I sought, I filed a petition for new trial which got approved…

He was the same lawyer who pre sented the Mayor years ago.

The court starts to pick its juries since the trial will be trialed by jury.

Denmark pointed the accused. The defense fell in silence. The people exploded in Nagkasalubongsurprise. ang aming paningin. Kinagat ko ang aking labi para mapigilan ang luhang nais bumagsak dahil sa galit.

Tricia Mae David

Ate, ang ganda ng buwan, ano? masaya niyang saad.

Nanginginig ang aking katawan nang tumayo ako.

Walang pasabing kinuha niya ang wallet sa bulsa at ipinakita ang may kalumaang litrato. Dalawang bata ang na roon; babae at lalaki. Malaki ang kanilang mga ngiti habang nakaupo sa may duyan sa palaruan. Gabi iyon dahil sa repleksyon ng ilaw sa kanilang mga mata.

Can you elaborate what happened… please? I said, pleading.

With his lips trembling, he spoke… T-they raped her…

You’ve just pledged the affirmation oath. I expect honesty from you.

Kamilla, sana ay matuto kang bumangon kapag ikaw ay nadapa. Maging positibo ka lang at huwag mong kalimutan ang iyong pananampalataya. Tulad ng waxing crescent, nagsisimula ka palang sa yugto ng iyong buhay. Marami pang pagsubok ang iyong haharapin, kaya mag pakatatag ka. Gawin mong inspirasyon ang mga pasakit upang ika’y maging buo…

6 | Muni-Muni XVII: Mayari

Alam mo ba kung ano’ng pangalan ng buwan na ‘yan? turo ko sa madilim na kalangitan.Napanganga ito marahil sa pagka mangha. Natawa na lamang ako sa naging reaksyon niya.

Waxing crescent? hirap niyang bigkas.

Iyan ang waxing crescent...

Let’s start then, I said, clearing throat. Do you have evidence to prove that you’re there when the crime happened?

On what grounds?

T-The prosecution is violating Sec tion 17, Article III of the 1987 Constitution! I smirked.

Your Honor, the defense failed to look after the rights of the 1987 Philippine Constitution under Article 3, Section 4 of the Bill of rights, I said calmly. Objection sustained. Prosecution, continue!

A boy who is aged 18 walks straight to the witness stand.

Ang waxing crescent ay ang unang hakbang tungo sa pagiging buo… nanghihi nang batidBumalingko. ako sa kapatid ko.

Traydor! Kasinungalingan ang lahat ng ito! sigaw nito kasabay nang pagsasalita ng lalaki sa monitor.

Exhibit 1, these are some photos showing the allegiance built between the accused and the politicians… They all look at the screen, shocked.

Nakita ko ang pagkagulat sa dating mayor.

Hindi ko makita ang mukha nito dahil masakit sa mata ang liwanag na nag mumula sa kaniyang likuran. Lumapit ako sa kinatatayuan niya. Malamig. Gusto ko siyang yakapin ngunit alam kong hindi na pwede… nag-iilusyon na naman ako. Napaluhod ako sa sobrang pang hihina. Humagulgol ako. Walang ibang salitang maririnig kundi ang pag-iyak ko.

Matapang akong humarap sa mga tao.

Please, proceed

Muni-Muni XVII: Mayari | 7

Ako po si Alfredo Lansangan, tat lumpu’t anim na taong gulang. Sampung taon na po akong nagtatrabaho bilang gwardiya ng pamilyang Alfonso. N-nung gabing iyon, hindi ko iyon ginusto. Lasing ako at wala akong nagawa kundi sumunod sa utos… S-sinasabi ko ito dahil hindi na

I now rest my case.

Then I smiled, my eyes are filled with tears.

With the evidence and testimony presented, I can safely say that the defense put the law before them, I stopped, to breathe.

Y-Your Honor, for more evidence, let me present a power point presentation, I said.

The regional trial court of Pam panga, proved accused Mayor Fidel Alfonso guilty beyond reasonable doubt of the rape case issued 5 years ago of the 12-year old girl, KamillaT-ThatCosme.can’t be! Attorney Ty exclaimed.Then three strikes of the gavel echoed in the court.

Objection! Your Honor, the prosecu tion is trying to yield allegations that have nothing to do with the case!

Mas lalong lumakas ang bulungan. Exhibit 3, let’s all watch this confession of one of the companions of the accused that night…

kaya ng konsensiya ko. May anak na babae rin ako at hindi ko masikmura kung sa anak ko mangyayari iyon! Si Mayor – mal akas na putok ng baril ang umalingawn gaw bago naputol ang bidyo.

Biglang umihip ang malakas na hangin.

As what you have heard, the trial that happened 5 years ago was injustice. The law freed the accused through the help of some politicians and use of wealth—

Objection, overruled. Continue!

and I decided to meet at the playground. We were happy. I also asked my cousin to take us a picture for remembrance. Minutes had passed; I asked her consent if I could leave her for a while to buy ice cream… I just… wanted to surprise my friend since she had mentioned that her sister has to leave for law school and that made her upset…. Pagkabalik ko, wala siya sa lugar kung saan ko siya iniwan. Kaagad ko siyang hinanap. Nang makarating ako sa may kadilimang parte ng parke, I… my heart and mind fought if it’s right to go near her… she was screaming and sur rounded by four men… I tried… but I saw that the man was armed. Napaurong ako… at nanood lang. They took away her inno cence and I only listened... he then, to my surprise, plays something to his phone.

Exhibit 2, these are the rare photos of the bruised body and an autopsy of the victim that was strictly kept from the public…

Napapikit ako ng mariin. Ilan pang buhay ang kukunin nila para sa sariling kapakanan?

Mama?

The court is adjourned, as said by the judge.Iyak lang ako nang iyak. Binaban gunot ako. Naririnig ko ang paghingi niya ng tulong sa bawat paghaplos sa kaniya. Naririnig ko ang pagmamakaawa niya sa malademonyong halakhak nila sa bawat pagsabi nito ng ‘tama na’.

Everyone gasped. No person inside the court can believe it.

It is her screams for help, cries in agony, shouting in pain.

I therefore suspend the bail of those politicians and invoke the power of Republic Act 7610, which provides stronger deterrence and special protection against child abuse for the remaining accessories of the crime.

I apologize for letting it happen, Attorney… he said, looking straight into my eyes.

Thus, to bring justice to the victim, Kamilla Cosme, I demand the accused of capital punishment, as per Republic Act 8353, Article 266, whenever the rape is committed with the use of a deadly weapon or by two or more persons, the penalty shall be Reclusion Perpetua to death…

Illustration by Mikaela Faith Hinton Muni-Muni XVII: Mayari

8 |

Nasa unang yugto ka pa lamang ng iyong buhay sabi nito at tumingala sa kalan gitan. Katulad ng buwan, at sa paglipas ng mga araw, magiging buo ka rin kapag ikaw ay handa na, turan niya sa pamilyar na salita.

Ang sakit. Tila kasalanan ko pang ginahasa siya. Ako ang nakakulong rito. Wala akong kalayaan.Naramdaman ko ang pagluhod ni Mama sa tabi ko, ngunit nanatili lang akong nakayuko.

Why didn’t you just indoctrinate someone to kill them in return for what they did? I smiled weakly. Even though I want to, I just can’t… No children shall suffer abuse. Abuse is immoral and no court of law will tolerate it.

Tulungan mo ang kapatid mo, Anak… Protektahan mo sila…. Karylle, Denyse called for the nth time.

Fighting abuse with abuse is against me, I answered, lighting the candles on her grave. You may now rest in peace, Kamilla…

Humiling sa buwan at kaniyang tutuparin, Ang liwanag nito ay ‘yong sundin na rin, Tanggapin ang inihahandog nitong gabay, Sa bawat madilim na parte ng iyong buhay, pagtutula nito. Napaangat ako ng tingin. Sa pagkakataong ito, ang maliwanag na ngiti nito ang sumalubong sa akin.

Muni-Muni XVII: Mayari | 9

Photo by Dominic John Musni

10 | Muni-Muni XVII: Mayari

Only the moon hears my pain, like the waxing crescent, I shall not live in vain

I cherish my life & I want it to last, I am just a child, yet growing so fast

Muni-Muni XVII: Mayari | 11

Terminate maltreatment and besting on a helpless angel, crying for help Educate humanity in caring for a child, for there is no exception Care for me, for I am like a flower, fragile, but my stem keeps my head held high Take away our doubts and fears when all we do is shed some tears

A Stolen Life

No more silent cries I hide, because no child wants to be abused, no child.

Rastine Jade RJ Beramo

Crying in the middle of the night, a young girl kept from sight Hoping that the pain would cease as you stole me from my cave, In hopes to heal the scars and find some light out of darkness

Protect us from storms and shelter our pain

Observe our behaviors, unobtrusively in and out of what we call our ‘home’.

Remind parents of their wrongdoings and arrest all perpetrators

Let these tears flow until it has gone away, as I want to be free, that I pray Dauntless child, that I am, release me at once

Isang araw, dahil sa paulit-ulit na naririnig ni Elijah ang mga nakakapanghilakbot na tunog ay napagdesisyunan niyang buksan ang aparador para mapatunayan niya sa sarili niyang hindi ito gawa ng kanyang imahinasyon.

Misteryo sa Aparador ni Elijah

Araw-araw naririnig ni Elijah ang isang tinig mula sa kanyang aparador, naka kapangilabot na mga mumunting hagulgol ang kanyang naririnig mula rito at sa gabi naman ay isang mumunting hagikgik ang sakanya’y sumasatainga. Ngunit binabalewala niya lamang ito sapagkat baka gawa lang daw ng kanyang imahinasyon.

Nanginginig na pinipihit ang saradula ng pinto ng aparador, halos palakas ng palakas ang tunog habang pinipihit nito. Biglang tumulo ang kanyang mga luha ng makita ang batang babae sa kanyang aparador.

Tama na po, nasasaktan na po ako. Tulong! yaong daing ng isang bata ngunit pat uloy pa rin sa paghampas ng isang makapal na kawayan ang isang binatilyo rito.

Elijah, ayos ka lang? Dakpin niyo ‘yang lalaking iyan, mabulok ka sa kulungan! nanggagalaiting saad ng kanyang Tiya Luna, sabay karga sa bata na agad ipinikit ang mga mata upang makatulog dala ng pagod.

Sariwa****

pa rin ang mga alaala ng mapanakit niyang ama, ngunit sa patuloy na pag-thetherapy ni Elijah ay mabilisang naghilom ang mapait na ala-alang kanyang sinapit. Dumungaw sa bintana si Elijah upang damhin ang malamig na simoy ng hangin at pinakatitigan ang maliwanag at hugis hawakan ng tasang buwan. Naniniwala siyang maghahatid ito ng bagong pag-asa gaya ng sabi ng kanyang Tiya Luna.

Wala ka talagang kwentang bata ka, dapat sayo mamatay, pinikit ng bata ang kanyang mata kasabay ng pagtulo ng kanyang mga luha, ito na ang pinakahihintay niyang sandali upang matapos na ang kanyang paghihirap ngunit isang malaking bagay ang bumagsak sa kanyang tagiliran.

Anton Miranda

12 | Muni-Muni XVII: Mayari

Muni-Muni XVII: Mayari

Dibuho ni Renzo Magalay

| 13

Subalit, gaano man kabigat ang nasa kaliwa, Hindi nito maiaangat ang nasa kabila Kung ang lahat ay nakabase sa kung ano ang nagawa Walang maaabuso, walang magiging kawawa.

14 | Muni-Muni XVII: Mayari

Sa tuwing mababalot ng kadiliman ang gabi Sa kanyang buhay ay liwanag ang tanging kanlungan Kasabay ng paglubog ng araw sa dalampasigan Ang pagsibol ng bulan ay isang tanglaw sa gitna ng karimlan.

Marahil may mga pagkakataong mailap ang tama Gaya ng buwan sa langit na napalilibutan ng mga tala Ang malay ng isang musmos ay puno ng sapantaha Kung saan, kalasag ng liwanag ang siyang tanging adhika.

Sa mga gabing hindi alam kung alin, paano at bakit Pilit inuusig ang kaisipan ng walang puwang na paslit At hindi malaman kung kanino ba dapat lumapit Kung kaligtasan ang posibleng maging kapalit.

Larawang Kuha ni Christine Mae Lapeña

Katumbas Kandili

Justin Mendoza

Chapter photo by Christine Mae Lapeña

Muni-Muni XVII: Mayari |

15

May pambayad ka ba? Sobrang bulok ng sistema Unawa sa maharlika, Bala ang sa mga dukha Dahil ‘di sapat ang barya.

Wala nang batas sa ‘taas Liwanag mula sa buwan Unti-unting kumukupas Tataob ang Mangingibabawebidensya,angpera May pambayad ka ba?

Mas malinaw pa ang buwan Kaysa batas ng lipunan Pera para sa hustisya May pambayad ka ba?

16 | Muni-Muni XVII: Mayari

yugto II

Dibuho ni Denesse Lynne Desamito

Muni-Muni XVII: Mayari | 17

Ashley Daryll Danan

Sa Muling Pagkahati ng Buwan

Ano man ang kahantungan Makakalaya rin ang bahaghari sa tanikala ng karimlan Kung hindi man ngayon, Baka sa muling pagkahati ng buwan.

Sa mga nakaraang araw ay naging laman ng mga balita Ang pag-usad ng isang panukalang batas Na adhikaing maalis ang diskriminasyon at pangmamata At sa ekspresyon ng damdamin ay maging malaya Ang bawat isa Tulad ng mga tala, o mga tula, o anumang likha ni Bathala

18 | Muni-Muni XVII: Mayari

Kakaiba ang kinang ng kalahating buwan Nagiging balanse ang lahat, liwanag man o kadiliman Ngunit hindi ito magtatagal, at hindi mananatiling tugma Samantala, malalim pa sa gabi ang laman ng aking isipan Pinagninilayan ko ang tunay na kagandahan Ng pantay-pantay na pagtingin sa anumang kasarian

Arvin Carry Agorto Muni-Muni XVII: Mayari

Penumbra

Takip mata, sa bibig ‘di ko madikta Sa anino ng buwan doon ko na lamang ibinuga, Pantay-pantay na pagtingin sana ngunit ‘di ko maideklara Sapagkat natakpan na ng nangangalansing na kuwarta

Saksi ang buwan sa bawat galaw ng hukuman May karampatang gawad ngunit ito ba’y makatarungan? Bako-bako, sa ilalim ng batas wala kang ligtas Humiling ka sa bulalakaw ‘wag nang magpumiglas

| 19

Iba-iba man, parehas namang nasisilayan ang buwan Walang higit, walang mababa, lahat may karapatan Kaibigan, huwag manatili sa anino ng buwan Kapitbisig tayong lalaban, isisigaw katarungan!

Larawang Kuha ni Alvin Cantero

Sintatag ng buwan, ‘wag itigil alang-alang sa katuwiran Sapagkat mundo man ay mabalot na’t lahat ng kadiliman, Magniningning rin ang ating kahilingan sa buwan, Ang siyang may alam ng pawang katotohanan.

20 | Muni-Muni XVII: Mayari

Dibuho ni Angel Jhos Supan

Shanell Kris Manabat

Muni-Muni XVII: Mayari | 21

Ako si Mayari

Sa bawat pagkagat ng kadiliman, ako sa inyo’y lagi-lagi nang sumisilay. Nagugu luhan sa kung ano ba talaga ang nararapat na anyo ko ang inyong masilayan. Sapagkat sa harap ng mundo, ako’y sinliwanag ng mga talang nagniningning sa kalangitan, ngunit sa tapat ni Haring Araw, kulay ko’y ano’t sumusunod lamang sa larawan ng kalawakan. Napakaraming kulay na rin ang aking naisalarawan—minsa’y asul, minsa’y dilaw, kahel, o kaya nama’y rosas na mistulang bulaklak sa gitna ng kadiliman, minsa’y nagagawa ring maging pula na tila nag-aalab sa kagalitan. Ngunit sa lahat ng ito ay hindi ko pa rin mawari kung anong hubog ba ang nababagay sa aking katawan, kung kaya’t madalas akong tumitig sa mga imaheng nakaguhit sa karagatan, napakaganda nila sa kahit ano mang porma o kulay. Marahil lahat kayong mga tao sa mundo ay naaaninag rin ang kagandahan na aking sinasabi, sana, sapagkat para sa akin ay ganito rin karikit ang bawat isa, ano mang kulay, ano mang porma, gaano man nagkakaiba-iba.

Liwanag man na nakikita ng kalahati Ay marahil na karimlan sa iilan, Ang kailangan lamang natin ay maghintay Sa dalang buong liwanang ng buwan.

Napasyang pagmasdan Ng mga litrato na kung saan Makikitang nakangiti ang karamihan Na marahil ay para sa iisang dahilan.

Larawang Kuha ni Kerl Joshua Franco

Unang kwarter ng buwan, Kay sarap mong titigan Dahil dito sayo’y walang lamangan At wala ring kwentahan.

Justine Clarence Baron XVII: Mayari

Liwanag Sa Karimlan

22 | Muni-Muni

Napakasarap na mabuhay Na tulad ng unang kwarter ng buwan Dahil dito tayo ay pantay-pantay At wala ring naglalamangan.

Sulat mula sa Langit

Inyong yumaong Tanyaanak,

Sa totoo lang po, ako ay nakapagisip-isip dito. Dahil sa labing-siyam na taon kong pamumuhay riyan sa lupa ay naranasan ko ang maunlad at mag inhawang pamumuhay. Binigay niyo po ang lahat ng aking mga pangangailan gan. Nagpapasalamat po ako dahil nagtatrabaho po kayo nang mabuti arawaraw para lamang mabigyan ako ng magandang kinabukasan. Alam ko naman pong hindi madaling trabaho ang pagiging pulis at ang pagiging isang politiko. Saludo po ako sainyo! Nagpapasalamat po ako dahil tayo ay puti at hindi itim, pula, o dilaw. Nagpapasalamat po ako na ako’y ipinanganak na babae at hindi naging bakla, tomboy, at wala sa isip ang pagpapalit ng kasarian. Nagpapas alamat po ako dahil marami tayong pera. Kasi kung hindi po dahil sa mga ‘yan, hindi na po kayo nahirapan at nabigyan niyo po agad ng hustisya ang pagkaka matay ko. Maraming salamat po sainyo.

Angel Jhos Supan

Sa aking pinakamamahal na mga magulang:

Inay, kamusta na po kayo riyan ni tatay? Sana naman po ay maayos ang kalagayan ninyong dalawa na kasing-ayos ng pamumuhay ko rito sa kabilang panig. Hindi man ninyo ako kasama riyan sa lupa, batid ko pong araw-araw ninyo akong iniisip. Ako rin po. Maayos naman ho ang kalagayan ko rito sa kabilang buhay. Masaya, mapayapa, at walang problema. Alam ko pong nahihirapan pa rin kayo sa pagkawala ko ng maaga ngunit ang tanging pana langin ko lamang po ay mamuno nawa ang katatagan sainyo at balang araw ay matanggap rin ninyo ang pagkakawala ko. Kung namimiss niyo man po ako, tumingin lamang kayo sa buwan, at alalahanin po ninyo ang ating mga alaala’t pinagsamahan. Hindi po ba’t hilig nating pagmasdan ito kasama ang mga tala sa kalangitan? Hinding-hindi ko po malilimutan ang bawat sandali ng ating paghiga sa hardin tuwing gabi para lamang po panoorin ang buwan.

Dibuho ni Jerwin Punla

XVII:

| 23

Muni-Muni Mayari

Sinindihan ko ang maliit na ilawang langis na tangan ko mula pa kanina, at sa pagsirit ng liwanag nito ay nakita ko ang daan patungo sa ipokritong lipunan.

“May kadiliman din ba sa liwanag ng mga alitaptap? At bakit nasa likod nila ang munting hiyas ng pag-asa?”

“Simula na ng aking kakaibang paglalakbay…”

Maingat kong inihakbang ang aking mga paa, ramdam ko ang paglapat ng putik sa aking hubad na talampakan. Malambot, kakaiba sa pakiramdam. Tinatanglawan ng munting liwanag na aking tangan ang aking dinaraanan, at sa paligid ay namamalas ko ang ilaw ng mga alitaptap.

Pasirko-sirko ang mga munting tala ng kalikasan sa papawirin na tila mga kawal na pasuong sa digmaan; digmaan ng liwanag at dilim ng katotohanan.

Dibuho Angel Jhos Supan

Sa paggulong ng oras sa pahat na kamalayan ay tuluyang nagapi ng kadiliman ang pulutong ng liwanag na marahas na kumakawala sa mga siwang ng ulap. At sa pag-unga nang malakas ni Kalakian sa tumana ay hudyat para sa natatanging obra ng gabi.

Artikulo Uno: Karapatan sa Pagkakapantay-pantay

Unti-unting napipinturahan ng pula, dilaw, at kahel ang malawak na kalangitan na nagmistulang kanbas ng isang mahusay na pintor. Marahang naglalaro sa hangin ang alinsangan ng takip-silim na bumubuhay sa hiwaga ng daigdig. May himig ang paglatag ng kadiliman na dahan-dahang sumasakop sa mga silahis ng liwanag.

ni

Jobelle

Waje 24 | Muni-Muni XVII: Mayari

Bahagyang tumigas ang aking nilalakaran, ramdam ko ang bako-bakong aspaltong sinira na ng panahon. Nakarat ing din ako sa mas maayos na daan, at sa ilaw na hatid ng mga alitaptap batid kong malayo-layo na rin ang kanilang nilakbay. “Huwag muna kayong mapupundi mga munting tala ng kalikasan, hindi ko pa nararating ang Palasyo…”

“Iligtas mo ako Kapayapaan… sa kadiliman ng mundo.”

“Narito na ang berdugong batas na pumapatay ng pagkatao!”

“Ilang libong tao, tulad ng mga alitaptap, ang mayroon sa lipunan?”

Muling bumalik sa linya ang munting alitaptap, tila hindi kinaya ang singaw ng tigang na lupang punong-puno ng dugo’t pawis. Hindi sapat ang buwan sa kalangitan, tanging ang liwanag ng mga alitaptap at ilaw sa ilawang langis ang gumagabay sa aking tinatahak na daan.

Muni-MuniLipunan.XVII: Mayari | 25

“Mabuti at narito ang mga alitap tap, nabuhay sila para sa kariktan ng gabi sa kabila ng mga kabi-kabilang karahasan.”

Sinundan ko ang mga bakas ng liwanag. May isang alitaptap na nawawala sa linya at pilit sinasalunga ang mainit na dapyo ng hangin. Nagsimula na ring magsayaw ang liwanag sa ilawang langis, na bahagyang sumasabay sa sistema ng karukhaan.

“May nabubuong obra’t sining mula sa liwanag ng alitaptap at samyo ng kadiliman ng gabi. Ilang porsiyento ng liwanag ang kailangang tumanglaw sa lipunang ating ginagalawan upang makita ang hustisya?”

sa ere ang mga dahon na lumikha ng munting ipo-ipo at inangat ako sa papaw irin. Pagbaling ko sa ibaba, nakita ko ang nakangising Batas ng Palasyo. Ilang sandali pa’y nagsara ang portal at nilamon ako ng kadiliman. Sa pag-aagaw ng liwanag at dilim sa mahiwa gang daigdig nakita ko sa bukana ng Pa lasyo ang hinahanap kong magsasalba sa nakaraan at kasalukuyan. At sa tanglaw ng liwanag ng mga alitaptap at ng mapulang buwan ay aking namalas ang nakaratay, nanghihingalo’t nag-aagaw-buhay na Hustisya ng

Nagtipon-tipon ang mga alitaptap sa saliw ng mapaglarong hangin. Lumikha ito ng pintuan na tila isang portal upang marating ko ang Palasyo. Sa paglalim ng gabi, ay mas lalong nagliliwanag ang mga alitaptap at ang tangan kong ilawang langis.

Mabilis akong pumasok sa portal na nilikha ng mga alitaptap at malakas hinipan ang apoy sa ilawang langis upang bigyang laya ang kalayaan. Umalimbukay

Binilisan ko ang paghakbang dahil naririnig ko ang batas ng anino; batas na tagapangalaga sa magiting na Palasyo. Batas na minsa’y yumuyurak at pumapatay ng pagkatao. At sa bawat selyo ng lipunan sa dignidad ng mga nilalang, mas lalong lumalawak ang digmaan ng liwanag at dilim.

However different other people may look We sway the same whenever the tree shook Like leaves that gives vibrance to the world Let us make our society warmer and less cold.

Just like the leaves on the branch of a tree Living a life that is vibrant and free No matter the shade, whatever the color Each leaf gets its share of existing splendor

Autumn Leaves

Photo by Christine Mae Lapeña Blessilda Cyra Garcia XVII: Mayari

Colorful hues of the mellow season Like men and women of varying reasons Glint with the light of the fading afternoon Greeted by dim of the December moon

For every leaf shares the same soil and air Under the same sky, all ought to be fair Guarded by the stars, blanketed by moonlight The flaws and strengths exposed at daylight

26 | Muni-Muni

Chapter photo by Kerl Joshua Franco

Muni-Muni XVII: Mayari | 27

Mga dilag na maningning. Mga yugtong ‘pinamalas Abilidad ay napanday Ng karanasang lumipas Nag-alab,Nagliwanag,binigyang-tinigsiniwalat

Mga dilag na maningning.

Mga dilag na maningning Dala’y tapang kung tumingin Na tanging buwan sa dilim Walang takot kung mamasdan Nanguna’t SaMaipagmamalakipinatunayan.rinanopamanglaranganMgapambihiranggaling

yugto III

28 | Muni-Muni XVII: Mayari

At tulad ng buwan, kulang ang salitang buo para ilarawan ka Hindi ka kailanman magpapaantala dahil sapat ka kahit mag-isa Kaya tumayo ka’t tunguin ano man ang nais marating Gaya ng buwan, patuloy kang magningning.

May kagandahang hindi mahigitan ng mga bituin Ano man ang anyo mo, ang tanglaw mo’y hindi kukulangin

Rhenzell Mae Valdez

Muni-Muni XVII: Mayari | 29

Larawang Kuha ni Dominic John Musni

Kulang ang Salitang Buo para Ilarawan Ka

Binibini, Hindi ka mas mababa sa lalaki Hindi totoong sa tahanan lang ang iyong silbi Hindi ka nabuhay para lang magdala ng binhi

Sa katunayan, gaya ka ng buwan May liwanag na hindi madaling pantayan

Kaya tumalon ka mula sa timbangang hindi pantay Gawin mo ang lahat kahit pa yaong mga bagay na sabi nila’y di sa’yo bagay Dahil ang totoo’y hindi ka mahinang nilalang lang At lalong-lalong hindi kulang

Illustrations by Denesse Lynne Desamito

30 | Muni-Muni XVII: Mayari

With these you shall remember That you are dressed in figures of speech You are never shallow for you have a purpose and metaphors are never enough to describe the woman that you can be

A woman is a star Gleaming despite the darkness Seen despite the distance The light of the morning does not forget your existence

A woman is not someone else’s trophy She has her own path for triumph She is the victor of her own league For she outlines her battles and her peace

For the women who chose to stand strong in the midst of their own chaos and calm

For the women who escaped the cages of insecurity and found their exquisite worth

Ma. Franchescka Yumang

Muni-Muni XVII: Mayari | 31

For the women who nurture people around them and embrace sensitivity

A woman is not a product that you can own She makes a change and it is priceless She is not meant to be your property For she owns herself and the future ahead of her.

A woman is nature herself Cultivating reality with delicate touch Nurturing the beauty of diversity You have always cherished lives without you knowing it

For the women who found themselves in eternal nightfall and are willing to shine again

Women in Metaphors

Dibuho ni Mikaela Faith Hinton

32 | Muni-Muni XVII: Mayari

Isang babae. At hindi babae lang. May sariling pang-unawa, damdamin at karapatan para pumili ng landas na lalakarin, plano sa buhay, pangarap, at may sariling armas sa bawat laban na ka kaharapin sa napakalaki, napakaingay, na pupuno ng husga at puna ng lipunan. Tila isang buwan na tanging nangingibabaw sa madilim na kalangitan, matapang na ipinamalas ang maibibigay sa mga taong nakatanaw, sa kabila man ng kakulangan magagawa niyang magbigay pag-asa sa iba na ‘di pa kayang magpakita at takot sa masasabi ng paligid niya.

Mga nakabibiglang pasabi, mga ‘di inaasahang dikdik ng nakararami.

Sino ka ba para maging isang

edukado? Sapat na sa ‘yo ang maghugas ng mga Sinoplato.ka

Ashley Nicole Manalo

“Hindi ako na-inform.”

Napatunayan na sa simula pa lamang. May matitibay na ebidensya ng kasaysayan, mga akdang naghahay ag ng kanilang maningas na hangaring pangkabutihan, mga tangis at sakripisyo mailadlad lang ang dapat malaman, masaksihan at maunawaan ng bawat isa. Ang mga bitin at limitadong galaw, mga salitang pinakakawalan na animo’y kausap ng preso sa piitan, mga naka-matang tila mga guwardiya-sibil na maari kang putu kan nang walang paalam, ‘walang pasabi na ako pala ay mayroon ng kasintahan?’ Ba’t ‘di nakarating sa akin ang ganoong impormasyon?

Tulad ng kalalakihan, kailangan din sila sa kahit saan mang sulok ng isang kapaligiran, sa kahit anong propesyon, sektor ng lipunan at maging sa isang kaguluhan. Matapang na haharapin ang hamon, mga unos, at mga pagsubok. Maipakita at maiparamdam lang na sila rin

Muni-Muni XVII: Mayari | 33

‘Sino ka ba para tumanggi?’, ‘Lalaki ka ba, ba’t umaasta ka’ng parang hari?’

Sino Ba Sila?

Tulad ng pagsilip ng huling yugto ng buwan tungo sa kaniyang kabuuan, ganoon din sana ang halagang makamtan ng bawat kababaihan. Hindi man buo ngunit sapat nang masasabi na may lugar sila para kumilos, magningning, at may ka layaang magbigay-liwanag hindi lamang sa katulad nila, kundi maging sa lahat. Sino man siya, saan man nagmula at ano man ang wika at kultura niya, ang magkaroon ng tinig para sa sarili at sa iba ay kara patan ng bawat babaeng may tapang at pangil na handang ipaglaban kung ano’ng para sa kanila at kaya nila.

ba para maging isang inhinyero? Dapat sa bahay lang ang mga tulad mo. Sino ka ba para maging isang sundalo? Ang magluto ang dapat na iyong inaasikaso. Sino ka ba para maging isang manggagamot? Ang babae ang naglalaba ng mga damit at kumot. Sino ka ba para maging isang bumbero? Pandidilig ng mga halaman ang dapat na atupagin mo. Sino ka ba para maging isang piloto? Ang para sa iyo ay paglalampaso. Sino ka ba para maging isang pulis? Ang pagpapanatili ng kalinisan sa bahay ang dapat na nais. Sino ka ba para pangunahan ang masa? Narara pat ang iyong asawa.

Ano man ang kulay, anyo, gaano man kadilim ang pinagmulan, gaano man kailap kung mamasdan, gaano man karami ang mga hadlang. Handa nilang ipaglaban at iwagay way ang lakas na kanilang tinataglay at ang lahat ng iyon ay nasa tamang oras, pagka kataon at may panahong nakalaan. Katulad nang unti-unting pagbilog ng buwan ay ang unti-unti ring pagkamit ng kababaihan sa mga bagay na dapat nilang matamo.

Tulad ng paghanga ng lahat sa buwan. Ganoon din sana ang makamit ng bawat kababaihan sa sanlibutan.

Tulad ng payapang buwan sa kalangitan, ang mga kababaihan ay may mga yugtong pinagdaraanan na sadyang sila lamang ang makakaramdam at makatitiis. Mga yugtong halos makita ang lahat sa kanila, ang kagandahan, katangian, kalakasan. Maging kahinaan nilang dala sa buhay, mga pagbabagong nais ay kabutihan, mga bagay na handa nilang pakawalan alang-alang sa kapakanan ng karamihan.

Babae sila, may boses at lakas ang bawat isa. Higit sa lahat, iyon ay karapatan at kalayaan nila.

34 | Muni-Muni XVII: Mayari

ay maaaring sandalan, sanggalang at kakampi sa tama, makabuluhan at makatuwirang mga sandali. Na hindi lamang mga kalalakihan ang maituturing na ‘knight in shining armor’ ng bawat kababaihan. Kung minsa’y isang ina, ate, tiyahin, maestra at maging lola ang sasagip sa isang prinsesa mula sa kapahamakan at karahasan na natatamo niya mula sa mga taong kung dapat ay kanilang ‘knight in shining armor’ katulad sa mga nababasa.

Sino ba sila para hangarin ito?

Na bagamat walang kulay—ito ang tunay na simbolismo ng pagiging malinis at dalisay, Habang ikaw ay nabubuhay.

Muni-Muni

Sa paningin ng daigdig, ang kulay ng puti ay natatangi sa lahat, Kulay na maihahalintulad din sa kalikasan na puro, dalisay, at malinis, Bakit pa ganito ang perspektibo natin sa tilamsik ng puti, Na walang bahid ng dumi at labis ang paghanga natin dito, Ngunit tuwina tayong nauuhaw sa mga luho at materyal na bagay, Tulad ng puting damit o puting sapatos na sinusuot ng karamihan, At madalas ipantakip sa bintana ang kurtina na pawang yari sa seda, Bakit madalas ibalandra sa kusina ang mga magagarbong porselana Samantalang kahit matamis ang asukal ay maalat ang asin, At kahit na malambot ang bulak ay matigas ang marmol, Puti man ang gatas na maaring inumin at may sustansya, Ay mayroon ding puting pintura na isang uri ng lason, Na manunuot sa iyong laman at dadaloy sa iyong dugo, Hanggang sa makalimot ka sa tunay mong rason kung bakit ka umiiral Sa mundong puno ng mga tukso at hindi mabilang na pagsubok, Kaya hubarin mo ang iyong puting tsinelas at bestida, At ang mga hikaw na gawa sa garing o pangil ng elep Damhinante, mo ang tubig

Sa paghaplos ng liwanag ng buwan sa iyong Pigtasinmukha, mo ang puting perlas na na kasabit sa iyong leeg, At hayaan mong dalhin ka ng tubig at ng hangin sa iyong landas Na hindi mo kailangang magkunwari at

The Unwhite Lady

magpumiglas.Dibuho

XVII: Mayari | 35

ni Renzo Magalay

John Gabriel Dela Torre

36 |

Dibuho ni Reycel Rondain Muni-Muni XVII: Mayari

Hindi madaling lakarin ang daan na puno ng pagdidikta, panglilimita at panghuhusga. Nais kong ipabatid sa iyong kahanga-hanga ka. Kahit sa mga pagkakataong hindi ka buo ay katanggap-tanggap ka. Kahit sa mga panahong hinahabol ka ng dilim, ikaw ay mananatiling nagniningning. May kakayahan ka na baguhin ang mundo at magbukas ng pinto para sa pagbabago. Magpatuloy ka, hanggang sa gaya ng buwan na tinitingala mo, mahahayag sa mundo na kaya mo ring magbigay ng liwanag sa naliligiran mo.

Lubospangarap.nahumahanga at sumasaiyo,Luna

Irish Shane Villavicencio

Muni-Muni XVII: Mayari | 37

Para kayHabangMystika,tanaw-tanaw ka sa kalayuan, batid ko ang iyong nararamda man. Hindi hadlang ang pagharang ng mga ulap sa kalangitan para mabasa sa iyong mga mata ang mga bagay na bumubulabog sa iyong katahimikan. Marahil naglalayag ka na naman sa maraming katanungan at sa mga bagay na ibinabato sa iyo ng lipunan. Pilit na inaalam alin sa mga tinig na narinig ang tunay na magpapakahulugan ng iyong katauhan. Magkaiba man ang mundo na ating ginagalawan, nais kong ipabatid sa iyo na ikaw ay hindi mag-isa sa laban. Sa bawat gabing binabalot ka ng takot at lungkot, nawa’y maalala mo lahat ng napagtagumpayan mo.

Lagi mong tatandaan, hayag man o tago ako sa likod ng mga ulap, pat uloy pa rin akong makikinig sa mga sambit mong

Kalatas ni Luna

Kung walang araw na inilikha, sariling sinag ko sa mundo ay wala. Kagaya ko Mystika, ikaw ay hinugot sa bahagi ng naunang inilikha. Ngunit hindi ito nangangahulugan na sa lahat ng pagkakataon pumapangalawa ka sa pagiging mahalaga. Hindi rin ito isang paanyaya na maaari ka ng diktahan sa lugar na iyong ginagalawan. Hiningahan ka ng buhay dahil may kaakibat ka rin na tungkuling gagampanan sa ating lipunan. Ang pagiging babae mo ay hindi kapares ng salitang kahinaan. Kaya mo ding lumaban, tumayo at maninidi gan sa mga bagay na pinaniniwalaan. Sa bawat daan na iyong lalakaran, batid ko ang takot na iyong nararamdaman. Sa bawat madilim na bahagi na iyong mapupuntahan ay nagbabadya ang kapahamakan dahil para sa iba mahina kang tingnan; ano mang oras ay laging maiisahan. Matapang ka, nagawa mo pa ring magpatuloy ng marahan hanggang makarating sa patutunguhan. Hindi rin ang kaanyuang hayag sa karamihan ang magdidikta ng iyong kaganda han. Hindi ang pagiging Maria Clara, ang saya o sutla ang maaaring magdikta kung sino ka nga ba talaga. May kolorete ka man sa mukha o wala at ano man ang hugis ng iyong katawan, nararapat kang respetuhin at pahalagahan. Hindi iba ang maaaring magdikta ng iyong halaga. Huwag kang panghinaan sa mga pagkakataong minamaliit ang iyong abilidad at kaalaman. Iwaglit ang mga tinig na nagsasabing madali ka lang palitan dahil pangkaraniwan lang ang iyong kakayahan. Kaakibat ng tungkulin, ikaw ay may karapatan din sa labas man o loob ng tahanan. Hindi kahit sino man ang maaaring maglimita kung hanggang saan lang ang iyong kaya.

Larawang Kuha ni Dominic John Musni | Muni-Muni XVII: Mayari

38

Babae Ka, Hindi Babae Lang

Sitwasyong kinasasadlakan iyo nang wakasan, Sumilay at humayo ka, ipaglaban ang iyong karapatan, Ihayag ang tunay na ikaw ayon sa sariling pamamaraan, Huwag magpadikta sa mga salitang kanilang binibitawan,

Hindi kana iiyak sa sulok at mananahimik lamang, Tandaan mo babae ka at hindi babae lang, At kasabay ng unti-unting pagkabuo ng buwan, Panahon na para ipakita ang taglay mong kakayahan,

Trixia David

Lipunan na iyong kinabibilangan at ginagalawan, Tila pilit idinidikta at iginuguhit ang iyong larawan, Ika’y modernang Pilipina na ikinukulong sa nakaraan, Ipinipilit na itulad ka sa babaeng kanilang kinagisnan,

Gaya ng marikit at maliwanag na buwan sa kalangitan, Ganda mo’y sisilay sa kabila ng proseso ng iyong kabuuan, Kababaihan, halaga mo’y hindi matatawaran ng sinuman, At hindi ka salamin ng anumang kahinaan at kapanglawan.

Muni-Muni XVII: Mayari | 39

Mikaela Faith Hinton

Sunod na kinain ni Mercy ang matigas-tigas na white part. Para kay Mercy, ayos naman ang lasa nito pero ayaw niya ang texture. Nakagawian na rin naman niya itong kainin. At higit sa lahat, habang tumatanda siya ay mas lalo niyang

pinahahalagahan ang parte na ito ng balut. Matigas. Matibay. Hindi marupok. Naalala tuloy uli ni Mercy ang nanay niya rito. Noong bata si Mercy, dumating siya sa puntong tinanong rin niya ang sarili kung babae ba talaga ang nanay niya. Kapag nagkakaroon ng mga parents’ meetings sa eskwelahan ni Mercy, nakikita niya ang kaibahan nito kumpara sa mga nanay ng mga kaklase niya. Sa istilo ng pananamit, sa kung paano kumilos, at iba pa. Ang ibang mga nanay ay mahinhin magsalita, ang iba naman ay pasosyal, ang iba ay malumanay o malambing, at meron ding iba na tunog expert sa mga tsismisan. Pero ang sa kaniyang ina ay bilog at buo na kapag ibinukas nito ang bibig, sigura dong ang atensyon ng lahat ay mapapa sakaniya. Nakaaaagaw-pansin din ang mga naglalakihang muscles nito sa binti. Ito ay sanhi ng gabi-gabing pagbibisikleta, paglilibot sa komunidad upang ibenta ang kaniyang mumunting mga balut.

Isa na naman ito sa mga gabi kung saan mas pinili ni Mercy ang tumambay sa ibabaw ng bubungan kaysa humilata sa kama para magpahinga. Nakikipagtitigan lamang siya sa buwan nang itinaas niya ang kaliwang kaway na may hawak-hawak na balut at saka sinabing, “Cheers!”.

Ibinaling niya ang atensyon sa balut na kaniyang hawak. “I won a case today,” sabi niya rito na para bang may kakayahan rin itong makipag-usap sakani ya. “I deserve a treat,” saka niya pinukpok ang kawawang itlog sa yerong kinauupuan niya.

Ang Balut na Pinapak ni Mercy sa Ilalim ng Buwan

Hinigop na lamang ni Mercy ang sabaw ng balut. Mas masarap sana kung may asin kaso tinatamad akong bumaba, nasa isip niya. Pero bakit niya nga ba paborito ang balut?

Sa unang kagat sa balut, napapikit sa sarap si Mercy. Inuna kasi niyang kainin ang kanyang all-time favorite yellow part nito. Malinamnam, tulad ng mga alaala ng mga nakaraan. Kung paano niya gayahin ang tinig ng ina kapag sinisigaw nito ang BALOOOT, at kung paanong ang mga tinig na iyon ay ang kaniyang senyales na sa wakas ay nakauwi ang kaniyang inang galing sa buong gabing paglilibot.

40 | Muni-Muni XVII: Mayari

Ngunit maagang namulat si Mercy sa katotohanan na ang mga kababaihan ay sadyang iba-iba, at hindi nakikita ang kasarian ng isang tao base sa pisikal na anyo nito. Dahil sa tuwing niyayakap siya ng ina, pinapayuhan o kaya nama’y pina gagalitan, at sa kung paano siya mag-alaga o mag-alala. Ang nakikita ni Mercy ay isang matigas, matibay, at hindi marupok… na babae.Ang huling parte na kakainin ni Mercy ay ang mismong sisiw. Katunayan,

Larawang Kuha ni Dominic John Musni

Muni-Muni XVII: Mayari |

41

maraming may ayaw sa parteng ito. Malamang ang rason ay dahil sa itsura, masalimuot kasi ang anyo nito. Aaminin ni Mercy, naging masalimuot din naman ang buhay niya. Hindi siya naipanganak sa mayamang pamilya at sinanay siya na kung may gusto siyang bagay na makam tan, kailangan niya itong pagsikapan.

May trabaho na si Mercy ngayon at kumikita na siya ng sapat. Matagal na niyang sinasabi sa ina na itigil na ang

Hindi ako nainform na kailangang may gender requirement kapag magtitinda ka ng balut.

pagtitinda ng balut dahil hindi naman na kailangan.“Parang may kulang kapag hindi ko naigalaw ang mga binti ko para mag bisikleta sa gabi. Saka baka hanapin ako ng buwan kapag hindi ako nagpakita,” sagot lagi ng ina.Ano pa nga ba’ng magagawa niya? Tiningnan ni Mercy ang pinagba latan ng balut na pinapak niya sa harap ng buwan. “Today, the daughter of my client said that I was her hero after ko maipana lo ang case ng tatay niya,” sabi ni Mercy na hindi maalis ang ngiti sa mga labi.

“Ganito pala ang feeling ng maging isang hero, ganito pala sa feeling ang maging tulad ni mama.”

Ilang sandali, narinig ni Mercy ang kaniyang bagong senyales. Ting! Ting! Ting!

Mula sa bubungan ay tanaw niya ang paparating na bisikleta, bagama’t hindi na kaya pa ng tinig ang sumigaw ng BALOOOT, ang mga binti nito ay sadyang malakas pa Pararin.kay Mercy, ito na ang pana hon upang magpaalam sa buwan para magtungo sa ibaba at salubungin ang kaniyang bayani.

“Kababaeng tao ng nanay mo tapos naglalako siya ng balut?”

Habang lumalaki siya, nariyan din ang mga diskriminasyon at panunukso.

“Nagtitinda lang ng balut ang nanay mo?”

Kinikimkim ni Mercy ang mga panunuksong natatanggap niya dahil wala na siyang panahon pa para patulan ang mga iyon.Ang tangi lang na dapat gawin ni Mercy ay ipakita na maling mag-isip ang mga taongKayaiyon.siguro sadyang paborito niya ang balut. Bukod sa ito ay kinalakihan niyang kainin, ito ang naging sandalan ng ina upang makamtan ni Mercy ang pinapangarap niya.

Mukhang makakaisang round pa ako ng balut ah, isip niya.

42 | Muni-Muni XVII: Mayari

Lang? Ang pagtitinda ng balut ni mama ang rason bakit kami nakakakain at nakakapag-aral ako, tapos Lang?

Chapter photo by Alvin Cantero

Muni-Muni XVII: Mayari | 43

Gumising pusong humimlay, Magpatuloy sa paglakbay Sa lumbay may aalalay— Ningning sa gabing mapanglaw.

Naputol man na pangarap, Naukit na sa alapaap Sa parating na simula, Uusbong ang bagong tudla Humayo’t may kaagapay— Ningning sa gabing mapanglaw.

Ningning sa gabing mapanglaw, Umaslag sa bayang uhaw Pinadapa ng hagupit, Rumagasa ang pagtangis Bangon tinubuang lupa!

44 | Muni-Muni XVII: Mayari

yugto IV

buwan sa paglalayag ng aking kasawian na sinasagwan pa ng kalungkutan.

na ritmo at indayog ng hininga ang naramdaman kong dumampi sa aking mukha na gumising sa patulog kong diwa. Kung tila isang pangarap na natupad ang bawat pagpikit, masasabing isang bangungot naman na iginiya ang hindi ko pagmu lat upang masilayan s’yang muli.

Sa Isangkawalan.pamilyar

Sa MuliMayPunodalampasigan...ngkatahimikan...kalamigan...akongisinalbang

Muni-Muni XVII: Mayari | 45

kasawian na sinasagwan pa ng kalungkutan, tinungo ko ang kalawakan ng dalampasigan na tila buhay na gumagalaw dahil sa paghampas ng mga alon; ngunit patay dahil sa walang humpay na pagsunod. Ako’y nahiga sa walang ka tumbas na pagyapos ng bawat butil ng buhangin at nagpahele sa pagkumpas ng ihip ng hanging sumasabay sa palakpak ng mga alon. Tila isang pangarap na natupad ang bawat pagpikit dahil sa ‘di matatawarang pakiramdam na tumatawid sa kaibuturan at sumisisid sa kailaliman ng aking kalamnan.

Sa SaMaghahating-gabi.PunoMaydalampasigan...kalamigan...ngkatahimikan...paglalayagngaking

Walang Marahankasiguraduhan.kongibinukas ang aking mga talukap; unti-unting hinayaang makita kong muli ang reyalidad—siya ay wala na. Tanging ang paghugot lamang ng liwanag ng buwan mula sa araw ang sumalubong sa mga tinging puno ng mga siguro, mga baka, at mga sakali. Sa sakop ng kalawakan, ang pag-iisa ng buwan ngunit ang hindi pagsuko sa pagbibigay ng kaliwanagan sa mga katulad ko ang s’yang nagmumulat ng pananampala taya at nag-uusbong ng pag-asa.

Ang Ginhawa ng Pagpikit at ang Mapait na Pagmulat

Nathaniel Pamintuan

Gusto kong maranasan, isa pang pagkakataon, ang maramdaman na sa kahit pa paanong paraan, ako ay tunay na buhay. Nais kong madama, sa huling beses, ang rikit ng mundo sa kan’yang mga mata. Hayaang minsan pa, sa kapuotan ng gabi, masilaw ako sa liwanag na kaniyang dala. Sa huling pagkakataon, huwag ipagkait ang pagmulat ng aking mga mata upang masilayan s’ya at maisalba ang pagkatao kong patay na.

46 | Muni-Muni XVII: Mayari

Dibuho ni Jerwin Punla

Quiero Hacerte El Amor

Like a cartographer tracing a familiar map His passionate kiss awoken me Making me shudder His hands lightly touching my woman Tracing the cleft with its juice Wanting to go in

Muni-Muni XVII: Mayari | 47

Eyes both hooded with desire Mouths both devouring each other The same mouth now brushes To my neck and every part of my body His fingertips gently caress my nape Down to my bare back

And to finally drew back His nakedness illuminated by the moon My hands memorizing every inch of his body My hands exploring his erection That finally went inside of me Under the moon we became one The smell of our love now filled the room While we bath in each other’s sweat The same hands that took me to the climax Callously playing with my mound

Under the moon he takes me As we both ride even higher than the clouds

In Christmas Eve under the mistletoe, We did not just kiss We made love and we are now waiting for most precious gift from above, The gift of life.

Kimberly David

48 | Muni-Muni XVII: Mayari

Illustration by Denesse Lynne Desamito

Muni-Muni XVII: Mayari | 49

50 | Muni-Muni XVII: Mayari

Larawang Kuha ni Alvin Cantero

Cindy Sayat

Wakas ang Simula

Mahigit limang taon na rin ang naka kalipas, isang malaking palaisipan pa rin sa akin nang minsan akong tanungin ng isang ginoo, “Ano ang pinakagusto mong bahagi ng buong araw?” Sumagot naman ako ng walang pagdada lawang isip, “Gabi”. Napatango naman siya sabay sambit, “Sabagay, bata ka pa kasi. Kung ako ang tatanungin, bukang liwayway.”

| 51

Bata pa lamang tayo, ginagawa nang panakot sa atin ang dilim. Madalas rin itong iugnay sa mga bagay na hindi kanais-nais tulad ng kalungkutan, pagluluksa, at maging kamatayan. Marahil ito rin ang dahilan kung bakit lagi nating sinasabi ang mga katagang “darating din ang liwanag o umaga” bilang simbolo ng pag-asa, nangangahulugang pa sakit naman para sa kabilang banda.

Magmula noong araw na iyon, hindi na maalis sa aking isipan ang mga sinabi ng ginoo. Palagi rin akong napapatanong sa sarili ko, ano nga ba ang mali sa gabi? Kung tutuusin, ito ang pinakaangkop na bahagi ng araw upang mapagnilayan ang mga bagaybagay at makapag-isip-isip sa gitna ng katahimikan. Ito ang tamang oras upang ipahayag ang mga nararamdaman ng walang pag-aalinlangan sapagkat walang ibang saksi kundi ang sarili at Napakahababuwan.

ng araw. Napakaraming nangyari. Napakagulo ng mundo. At lahat ng ito, nasaksihan natin sa ilalim ng liwanag. Kaya’t bakit tayo matatakot at bakit natin kailangang takasan ang gabi? Ito ang ating

pahinga.Kungmabibigyan

man ako ng pagkakataon na makabalik sa araw na iyon at tatanunging muli ng kaparehong tanong ng ginoo, gabi pa rin ang isasagot ko. Para sa akin, ito ay simbulo ng katahi mikan at pagninilay-nilay. Gaano man kagulo ang mundo, dulot nito ay panandaliang kapayapaan. Maituturing man itong katapusan ng araw, dito pa rin magsisimula ang mga pag-asa at pangarap na ating isasabuhay pagdating ng umaga.

Muni-Muni XVII: Mayari

Mary Rose Trinidad

Moon, my parents also have their happy ending. They divorced yester day! Yes, I am happy! How ironic, right? I’m happy because dad can no longer physically hurt my mom. I had my diploma but I lose my parents. If you ask me if I’m okay, yes, Moon, I am okay. The happiness of my mom is all that I want. I’ll show my diploma to her tomorrow when I visit her at the hospital. Don’t worry, Moon, my mom is fine, she’s safe now because my dad is already in jail. Moon, I adore you for being the light in the darkest night. Thank you for showing up when the world gets dark. I’ve realized that no matter how dark your life is, do not give up for there will be times for you to shine. However, you need to work hard while waiting for that precious time. How amazing that you go through different shapes before becoming full— every month you show up. Moon, one day I’ll be like you, everyone will look up on me because of my brightness.

Dear Moon,Iam

An Open Letter to the Full Moon

here on the balcony, holding a pen, writing a letter for you, I see you from here, you’re very round. You look so beautiful! You shine at the dark with the stars that surround.

52 | Muni-Muni XVII: Mayari

Do you still remember me? I am the boy who plays guitar for you and sings loudly so I won’t hear my parents shouting and fighting. Yes, I didn’t show up for a few months, because I’m in my room overnight doing final projects. I don’t have much time to be here on the balcony to talk to you. Oh by the way, how are you? I guess you’re okay. I’ve heard when you are in full phase, you symbolize happy ending. What a coincidence! Guess what? I’ve graduated college earlier, maybe I will always be here to talk to you because I won’t stay up late for my school works in my room anymore. Happy ending, isn’t it? I have already graduated from school! However, no parent supported me earlier on the stage.

Love, your soon to be architect

53

Photo by Alvin Cantero

Muni-Muni XVII: Mayari |

Minahal ko ang gabi dahil sa iyo. Minahal ko na ang mga saradong bintana, ang madilim at walang lamang mga daan, ang tulog na buwan.

Mahal Ko’ng Gabi

Jobelle Waje

Minahal ko na rin ang ingay ng mga kuliglig at ang nakabibinging katahimikang hatid ng lalim ng gabi.

Kahit na tulog na ang marami at nagkalat na ang mga emosyong hindi masabi sa katirikan ng araw—dahil magkikita tayo pagtakipsilim—minamahal ko na rin ang pag-alis ng liwanag sa kalangitan.

54 | Muni-Muni XVII: Mayari

Dibuho ni Reycel Rondain

Ikaw ang gabi ko at simula.

Kaya minahal ko na rin ang maging mahina, dahil sa iyo ko lang naipakita ang lahat ng mga hindi ko kayang magawa. Mahal ko ang gabi dahil sa’yo. Dahil sa gabi lang ako pwedeng magtanggal ng tatag. Sa gabi lang ako pwedeng maghubad ng baluti at magpakita ng mga sugat. Lahat ng lamat, depekto, at basag, sa iyo at sa gabi ko lang nailalahad.

Magsasaya tayo sa pag-alis ng li wanag. Masasabik sa hatinggabi na parang mga batang hindi pwedeng magpuyat. Pu punuin natin ang limitadong oras ng mga inipong kwentong naganap sa bawat isa.

mamayang madaling-araw ay kailangan na namang magpaalam—pero dahil magsisimula tayong muli pagsapit ng kinagabihan—hindi ko na iindahin ang maghapon kong pakikipaglaban.

Ikaw ang ibig sabihin ng panatag at payapa.Kaya ko pala minahal ang gabi at ang lahat ng mayroon sa pagtakas ng liwanag, ay dahil mahal kita.

Minahal ko na ang mga saradong bintana, ang madilim at walang lamang mga daan, ang tulog na buwan.

May minsang naitatanong ko kung bakit dumating sa puntong naging gabi ang siyang ating simula, pero kasi ‘di tulad noong araw, mas may pagmamahal na ang tingin mo ngayon. May paglalambing na rin ang mga halik, at buhay na ang mga katagang sinasambit mo.

Kahit na tulog na ang marami at nagkalat na ang mga emosyong hindi masabi sa katirikan ng araw—dahil magk ikita tayo pagtakipsilim—minamahal ko na rin ang pag-alis ng liwanag sa kalangitan.

lang na nagkita pa rin tayo.

Maski na ang paglubog ng paa sa kapaguran ay hindi sa akin pwedeng humamon, dahil sa piling mo, t’wing gabi, doon ako muling aahon.

Minahal ko na rin ang ingay ng mga kuliglig at ang nakabibinging katahi mikang hatid ng lalim ng gabi.

Kahit na maigsi lang ang daan na ating lalakaran, at ‘di man sapat ang ilang oras na kwentuhan, ayos na rin dahil nasi layan naman natin ang isa’t isa.

Ang pagmulat ko ng mata sa uma ga, ay ang gitna ng pakikibaka; sa hapon, ang pagtatapos ng pakikidigma. Ngunit wala lang sa akin ang magulong laban sa umaga, o ang nakahahapong pakikibaka sa maghapon. Dahil sa ang gabi ay ang ating simula.

Dahil doon, minahal ko na ang pananahimik.Naitatanong ko rin kung bakit minahal ko na ang gabi bilang simula, marahil dahil na rin sa gabi tayo may kakayahang maging mahina. Tulad ka ng gabi kaya sa iyo lang ako may kakayahang gumuho, sa piling mo lang ako may kaya na lumuha at sumuko.

Kaya minahal ko ang gabi dahil doon lang tayo maaaring magkasama, kahit mapag-isa man ako kung umaga.

Minahal ko ang gabi dahil sa iyo.

Muni-Muni XVII: Mayari | 55

Gaano man katagal bago makauwi, o gaano man kapagod sa binagtas kong daan, alam kong sa iyo lang ako mag tatanggal ng kalasag at magbabaluktot ng katawan.Kahit

Kaya kahit hindi ko mahanap ang kasagutan sa katanungan, at kahit na halos igupo tayo ng kahapon, mukhang tama

Sa gabi, sa iyo ako makakapagpa hinga.

56 | Muni-Muni XVII: Mayari

All we ever wanted was another happy and prosperous year. Another year to spend with our loved ones, another year to improve ourselves—just another chance to live our lives in a better way. So, now that the New Year is here, we look to the full moon

To 2020:Thisis probably the worst year most of us had to ever experience. A year filled with numerous challenges and chaos for the whole world. We had our hopes up before you even started, we raised our glasses up to you, rocketed our fireworks, and sang our hearts out to celebrate your coming forth. Yet, we never really expected what you had coming for all of us. From the scare of an “almost” World War III up to this ongoing Coronavirus pandemic, you welcomed us with fear and anxiety. Now I ask, how will you escort us to 2021?

An Open Letter to 2020

Johanna Mae Maggay

Goodbye, 2020, soon we’ll see you between the pages of history books and we will say, “Thank God that we are in a better time now!”

Sincerely,

Photo by Alvin Cantero

Muni-Muni XVII: Mayari | 57

and wish for the best. We will still celebrate, even if our circumstances are not ideal. We missed a lot of opportunities because of the problems you unleashed upon us, but there is one thing that you didn’t take away from us—our hope.

The Human Race

by Renzo Magalay

58 | Muni-Muni XVII: Mayari

I woke up alone in the middle of the peaceful ocean I was riding on a boat when an eye-catching wave runs on me It slowly grows and grows until it barged at me

For a moment, I’m freezing and I can’t breathe because I’m drowning Then I close my eyes thinking that this would be the end of my miserable life The waves whisper at me that I should fight this battle Surprisingly, someone lifted my head above the water I might lose my mind but the wave probably brought you to save me

‘Til Our Next Wave

You stared my eyes as deep as an ocean blue

me.Illustration

Stephanie Perez

Your arms and shoulder became my comfort to lean on All my struggles suddenly wiped by the flowing sea Enjoying the moments that made me weak, then turned out to be my strength. As my thoughts drift towards you, peace comes with your love We let our hearts surf between the surges which then creates massive illusions bidding farewells Just like the wave, you seep into the tide as the light disappear You’re getting dissolved and is gliding by the current I’ll patiently wait for your return, ‘til the wave pushes you back to

Chapter photo by Kerl Joshua Franco Muni-Muni XVII: Mayari | 59

yugto V

Saksi ang tanglaw ng buwan Sa bawat tangkang pagpiglas Gapos ng pait at takot— Nalanta na ang talutot.

Nalanta na ang talutot, Samyo nito’y natangay na Kuyom ang sakit at kirot Na kubli’t ‘di nakikita Ng manhid na mga mata

Nalanta na ang talutot.

Tangkay ay nakatingala, Ang puso ay SinasalimbayHabangNaghihintaynananaghoynghimala,luha’ydumadaloynglungkot—

60 | Muni-Muni XVII: Mayari

61

Dibuho ni Angel Jhos Supan

Muni-Muni XVII: Mayari |

Ang bawat paglubog ng araw ay hudyat na ng takot at pagtangis Mula sa mga alaala ng ninakaw na dangal, puri, at kariktan Tila ang aking mga awiti’y hindi na naririnig pa ng diyosang si Mayari, Na ang liriko ay awit ng pagsusumamong ako’y iligtas sa bangungot ng gabi.

Aking hiling kay Bakunawa na muli niyang kainin ang pampitong buwan, Upang kahit sa kadiliman lamang ay maranasan ko ang pagkabulag Sapagkat nakababahalang ang mga sugat na iniukit sa aking balat Ay kailanma’y hindi na palalabuin pa ng diyos ng oras at panahon.

62 | Muni-Muni XVII: Mayari

Bakunawa, umahon kang muli mula sa kaibuturan ng karagatan Tanggalan ng linawag ang mga gabing hudyat ng karahasan ay pighati, Balutin ng dilim ang tahanang inakala kong aking magiging kanlungan Nang hindi na masilayan pa ng aking mga mata ang imahe ng tunay na halimaw.

Ang bawat pagpatak ng luha’y hindi na mababawasan ang sakit Ng bawat pagtama ng kaniyang kamao sa aking katawan Hindi niyo ba naririnig ang aking mga hagulgol at hikbi? Tuluyan na bang naging impyerno ang minsan kong tinawag na tahanan?

Ma. Franchescka Yumang

Hiling kay Bakunawa

Muni-Muni XVII: Mayari | 63

AngTulong.buwan ay nakangiti sa gabing ito . . . at ganoon din sana ako . . .

Hindi ko na matandaan kung kailan ba ‘ko huling ngumiti o kung kailan ba niya ako huling pinayagan at hinayaang gumuhit ng matitipid na tuwa sa aking namamagang mga labi. Hindi ko na matandaan iyong araw na huli akong nakapasyal nang hindi siya nakabantay, hindi na ako nakalabas mula rito sa aming bahay na bahay lang at hindi maituturing na tahanan, kundi tila napakasikip na libingan sa katulad kong paulit-ulit na pinahihirapan.Mganakasasakal na mga araw, sa kabila ng liwanag ng mga ilaw ay kadiliman at karimlan ang nangingibabaw at aking namamasdan, ang bawat silid ay tahimik ni katiting na masasayang alaala’y walang imik dahil sa wala na iyong saysay kahit pa ulitin pang ulitin ng puso’t isip. Pinagmasdan ko ang sarili, ang dating maningning na mga mata ngayo’y parang napakadilim na langit na walang mga tala, ang mga pisnging sumasabay sa matatamis na ngiting pinakakawalan ng aking mga labi ay hindi na katulad nang dati. Nagmistulang piitan ang siyang inakala kong kaharian sa piling nitong pinili kong alayan ng tunay na Hindipagmamahal.namanakotulad ng buwan na may kalayaan, may sariling karapatan at ‘di pinagkaitang gumawa ng sariling kapasyahan. Hindi tulad ng buwan na may kalayaang lumibot sa kahit saang panig nitong mundong tahimik na umiikot, halos walang malay sa mga tulad namin, nabingi sa rami ng mga sigalot, natabunan mga mensahe naming bug bug na’t puno ng mga galos. Kailan pa ba maririnig? Mabasa man lang nang tahimik, kahit ‘di na tapusin, kahit man lang ang una at huling salitang may anim na titik. Gasulyap man lang sa kalagayan namin tulad kung paano mo tanawin ang buwan sa gabi, hindi man ganoon katagal hanggang sa mawari lang sana’ng ipinararating nitong mga matang pagod na sa Hindipagtangis.kamitulad ng buwan na may layang ipakita ang ganda at galing sa marami, gapos kami nitong mga taong pinagkatiwalaan namin, iginalang, kinilala bilang kaibigan, kasama, karamay, pamilya. Sa hindi malamang sirkumstansiya’y pinagdamot kaming tila buong pag-aari nila, pinagkaitang maging maligaya, inulan ng mga lait, nakasusugat na mga bakit, pangmamaliit, imbes na kalinga, pag-ibig at pagtanggap sa kung ano lang ba ang laman ng pagkatao niya, nila, sila. Sila na nagkabalibaliktad na ang mga panta sya’t pangarap niya, nila, kami, marami kami at hindi lang dapat ipagsawalang bahala’t isantabi. Alalahanin ninyo kami, dungawin ninyo kami, kumustahin ang bawat mga babai, hindi dahil sa tahimik kami, o napipipi kami, o naduduwag kundi dahil kailangan namin, karapatan namin, dapat mong gawin at ‘yon ay ‘di kalabisan kung iisipin kundi batas na laan para sa amin. Susulat pa ba ‘ko maliban dito? Kailan pa ba maririnig? Mabasa man lang nang tahimik, kahit ‘di na tapusin, kahit man lang ang una at huling salitang may anim na titik. Gasulyap man lang sa kalagayan namin tulad kung paano mo tanawin ang buwan sa gabi, hindi man ganoon katagal hanggang sa mawari lang sana’ng ipinararating nitong mga matang pagod na sa pagtangis.

Ashley Nicole Manalo

Una at Huling Salitang May Anim na Titik

64 | Muni-Muni XVII: Mayari

Dibuho ni Denesse Lynne Desamito

Kung gano’n ang dapat, ang maitatanong ko lang . . . ako kaya’y madadatnan pa? Sila pa ba’y masasagip kung sa maikling pakiusap sa iyo’y kulang pa. Tulong. Ang buwan ay nakangiti sa gabing ito . . . ganoon din sana ako na datnan

Pagod na sa paulit-ulit na ganap sa tuwing sisikat ang araw. Tahimik na takot ang tangan na baka may ‘di magustuhan, mararagdagan pananakit ng katawan, magugulat sa biglang lagas ng mga hibla ng buhok, sa hindi inaasahang bati ng mga palad sa mukhang iningat naman ngunit ‘di pa rin nakatakas sa hagupit ng suntok, ayokong magkamali hin di dahil sa mararagdagan ang mga kasalanan ko, ayoko dahil baka saktan na naman niya ako. Ayoko, ayaw nila, ayaw naming may dumagdag pa. Ayaw naming bumagsak ang iba sa kung saan kami nakalagpak at namamaluktot sa hirap na dama at pag-iisa.

Muni-Munininyo.XVII: Mayari | 65

Kaya sumulat ako. Sa unang pangungusap ko’y naro’n na. Hindi ako masaya. Tulong. Tulungan mo ‘kong bumalik sa dati. Hanapin ang landas palabas, tulong, ito lang ang kailangan ko, ang tulungan mo ‘ko. Tulong, hirap na hirap na ‘ko. Tulong, hindi na ako makahinga. Tulong, ayoko na. Tulong, kailan pa ba? Kailan pa maririnig? Kailan pa mababasa? Hindi ba sapat ang anim na letra? Hindi ba matibay ang salitang nagpapahi watig ng pagsagip? Gaano ba kahaba ang nais? Isang liham na may limang talata, na may sampung pangungusap bawat isa, iyon bang may diin at padamdam sa bawat hulihan, iyon bang magpapaluha sa inyong mga mata? Ang TULONG ay ‘di sapat? Sa sulat man o sa tawag dapat ba’y may paliwanag, mahabang paliwanag?

66

Dibuho ni Renzo Magalay | Muni-Muni XVII: Mayari

“O bakit tila malungkot ang Luna ko?” sabay punas ni tatay sa mga luhang hindi ko namalayang umagos.

Rhenzell Mae Valdez XVII: Mayari

Pero kahit ganoon, lagi kong nararamdaman na nakabantay sa’kin si nanay. Lagi lang siyang nakatingin sa amin ni tatay. Sanggang-dikit kasi kami ni tatay sa lahat ng bagay nang dahil nga sa malayo kami ni nanay sa isa’t isa. Si tatay pa ang nagturo sa’kin na lagi lang tumingin sa buwan sa tuwing naaalala ko si ate, at sa tuwing iniisip ko kung bakit malayo sa’kin si nanay. Dahil doon, napamahal nalang ako sa buwan at kay tatay.

bilis, kaarawan ko na nga, labing-walo na nga agad ko. Ilang taon na rin akong nangungulila kay nanay, parang nawala na rin siya noong mawala si ate.

Niyakap ako ni tatay nang mahigpit saka bumulong, “Tingnan mo nalang ang buwan.”

Muni-Muni

| 67

“May nagawa ba ‘kong mali?”

“Nak, mag-iilang taon ka na nga uli bukas?” tanong bigla ni tatay.

“18 po.” sagot ko.

Ngumiti ako nang bahagya. “Wala nanaman po kasi si nanay e.” sambit ko.

Sana’y Binalaan Ako ni Luna

“Sus, hindi ka pa nasanay. Hayaan mo, nandito naman ako.”

Bigla akong nakaramdam nang pagkailang at pagkabalisa.

“Tay?” hindi pa rin tinatanggal ni tatay ang yakap Sinubukanniya.kong kumawala ngunit mas hinigpitan niya ang hawak niya sa’kin.

Huwag muna daw akong magpaligaw dahil prinsesa niya ako at walang basta-bastang makakakuha ng prinsesa mula sa hari. Lagi niya rin akong inihahalintulad sa buwan, paborito niya raw kasi ang gabi. Paborito niya raw pagmasdan ang buwan, lalo na tuwing nalulungkot siya – kaya minsan, tinatawag niya rin akong Luna.

“Nay, ayaw mo ba sa’kin?”

Napailing nalang ako at nakitawa lang kay tatay. Lagi naman niya ‘yong si nasabi sa akin lalo na kapag wala si nanay.

“Ah pwede na.” rinig kong bulong niya.

“Hindi mo ba ‘ko mahal?”

Maraming beses na ‘kong nagta nong pero wala, ang lagi lang niyang sagot ay, “Tama na, Lea.”

“Happy birthday to you …” sabay abot sa’kin ni tatay ng cake at mabilis na hinipan ko ang kandila matapos na humiling.Ang

Simula noong namatay si ate, hindi na kami naging malapit sa isa’t isa ni nanay. Pitong gulang pa lamang ako noon at labing-anim na taon naman si ate. Hindi ko alam kung anong nangyari, basta paggising ko, si ate nasa kabaong na. Hindi ko rin alam kung isa ba ‘yon sa mga dahilan kung bakit biglang lumayo ang loob ni nanay sa akin. Hanggang ngayong nalalapit na ang ika-labing walong kaar awan ko, hindi pa rin niya nasasagot ang mga tanong ko.

“Tay, ano ba?” medyo pasigaw ko nang sabi habang naluluha.

Sa tinagal-tagal ng panahon na magkasama kami ni tatay, ngayon lang ako nakaramdam ng takot.

“Po, “Wala,tay?”sabi ko, dalaga na ang prins esa ko. Malapit nang maagaw ang Luna ko.”

Napapikit ako ng mariin.

Kaya pala …

Sinubukan ‘kong sumigaw, pinilit kong may lumabas na boses mula sa mga labi ko pero ---

Sa gitna ng mga masasakit na pagtangis, nasilayan ko nanaman ang buwan. Luna, sobra kitang kinamumuhian. Kagaya ka lang ni tatay --- nagpanggap na kakampi ko. Mga mapagkunwari.

Kaya pala …

Inilabas ko ang lahat ng sakit at poot na nararamdaman ko kay nanay.

“Diyos ko, nangako ang tatay mo na hindi ka gagalawin, nangako siya!” nang inginig si nanay sa sakit ng kaniyang iyak

“Lea, aba lumlaban ka na ha!” pag alit niyang sabi at hinila ang buhok ko.

Sana kinuha mo nalang ako, Luna. Sana diyan nalang ako --- kahit gaano ako kagustong saktan ni tatay, diyan hindi niya ‘ko maaabot. At diyan, kahit gaano ako kaayaw ni nanay, mas lagi ko siyang ma sisilayan. Luna, bakit mo ‘ko pinabayaan?

“Tay, maawa ka.” hindi na ‘ko makapagsalita ng maayos sa sobrang takot.

BiglaUmiiyak.akong nagkalakas para tu mayo at tumakbo papunta kay nanay.

“Anak ko, patawarin mo ‘ko.. Diyos ko, hindi ko sinasadya..”

“Saglit lang ‘to Luna, mahal mo si tatay, ‘di ba?” lalo akong nanghina sa sinabi niya.Ramdam ko ang pagpatak ng bawat aking luha. Ang buwan na nakasama ko sa pagtanda, nasaksihan ang kalapastanga nan ng demonyo kong ama. Luna, bakit hindi mo ‘ko binalaan?

Matapos ang lahat, nang mahimb ing na ang tulog niya, sinaplutan ko ang sarili ko at pagapang na lumabas ng kwar to. Nadudurog ako sa bawat dinig ko ng aking hikbi. Pero mas nadurog ako nang makita si nanay sa labas ng pinto.

Nay, bakit ngayon ka lang …

“Tingnan mo lang ang buwan, pagmulat mo tapos na.” sinuntok niya ‘ko sa may sikmura, dalawang beses, at dinala sa kwarto nila ni Bumungadnanay.sakanilang malaking bintana ang buwan.

Nay, nanay …

Takot na takot pa rin ako at napakatagal kong hinintay na muling makasama si nanay sa tabi ko. At ngayon yakap-yakap pa niya ‘ko.

Mas hinigpitan ko pa ang yakap kay nanay.

Kaya pala …

Itinulak ko siya at sinubukang tumakbo palabas ng bahay.

68 | Muni-Muni XVII: Mayari

“Diyos ko, kulang pa bang nag pakamatay ang panganay ko? Kulang pa bang lumayo ako sa bunso ko para tuparin ng demonyo na hindi siya galawin kung lalayo ako! Kulang pa bang kabayaran ang halos araw-araw na pambababoy sa’kin para hindi maging parausan ang bunso ko? Kulang pa ba?” ang hagulgol ni nanay habang yakap ako nang mahigpit

Pagkaapak na pagkaapak ng mga paa ko sa labas ng pinto, sinalubong niya ako ng yakap na may kasamang malalakas na hagulgol.

Ngunit ---

“Nay.. nanay.. napakababoy niya.” wala ng ibang lumabas pa mula sa bibig ko.

At tanging mga kulisap ang nagpapaingay sa bawat lakad nila. Habang papalapit sila sa nasabing abandonadong bahay ay naririnig nila ang mga maliliit na tinig na nagmumula roon.

Iilang hakbang na lamang ay kanila na itong mapupuntahan, ngunit nagulat sila ng may isang lumang pulang pridyeder ang nasa labas ng isang abandonadong bahay at narinig nila ang mga nakakikilabot na boses na nagmumula sa loob nito.

Misteryo ng Pulang Pridyeder

“Sira, pelikula lang iyon. At anong aswang o maligno ka diyan,” asik naman ni Tonio sabay na binuksan nito ang pintuan ng pridyeder at nagulat siya sa kanyang nakita, isang mag-ina habang yakap-yakap ang batang babae. Maraming galos at pasa ang bata maging ang ina nito.

“May dala ba kayong flashlight?” nanginginig na tanong ni Karl sa kanyang mga kasama.“Wala pare, ano ka ba ang liwanag ng buwan oh, atsaka paano natin makikita ang aswang na sinasabi nila kung magdadala tayo ng ilaw?” tanang sagot naman ni Eric.

“Pare, mukhang totoo nga ang balita. Tara na umuwi na tayo,” saad ni Karl na sinang-ayunan naman ni Eric.

Anton Miranda

“Sandali lang pare, malapit naman na tayo at parang hindi nakakatakot ang mga tinig na iyon,” sagot naman ni Tonio.

“Ano ba kayo, kaya nga tayo nandito upang pabulaanan ang mga kwentong bayan na kumakalat ngayon. Tsk! Hindi naman kayo sasaktan ng mga multo o maligno man. Ano ba kayo!” pangungumbinsi ni Tonio sa mga kasama niya.

Tanging liwanag ng buwan ang kanilang naging ilaw sapagkat wala silang dalang flashlight at hindi rin sila ganoon kayaman upang makabili ng teleponong may flashlight.

“’Wag po, itay,” sambit ng bata habang umiiyak.

Bali-balita sa aming bayan ang mga nakakakilabot na mga istorya patungkol sa isang abandonadong bahay malapit sa bukirin, sapagkat ang mga dumadaan daw roon ay nakaririnig ng kakaibang tunog at kumalat ito sa buong bayan kung kaya’t ang mga tao ay takot naGinustotakot. namin itong patunayan sapagkat karamihan sa aming mga kabayan ay takot sa bali-balitang ito. Isang gabi, napagdesisyunan naming magkakaibigan na pu munta rito upang tingnan kung totoo nga ba ang mga kwento nila patungkol rito.

Muni-Muni XVII: Mayari | 69

“Nakakakilabot mga pare, parang gusto ko nang umuwi mga pare,” takot na sabi ni Poy sabay pabalik na sana ngunit hinila siya ni Kevin.

“Pare, tara na. Totoo nga, katulad ng mga napanood ko kari Aling Sharleng na may mga maligno sa loob ng pridyeder na iyan at ‘pag binuksan ay hihilain ka ng isang aswang diyan,” takot na takot na sabi ni Eric at pumunta sa likuran ni Kevin.

“Hindi po namin kayo sasaktan, mga pare tulong naman,” sabay buhat sa bata at ibinigay nito sa kanyang mga kasama. Mabilis naman niyang inakayan patayo ang ina ng bata na mukhang hapong-hapo dahil sa pananakit ng kanyang asawa.

“Tul..ungan.. niyo..ka..mi… habang… wal…a pa.. ang.. aking asawa,” pabulong na sabi nito sa Kaagadbinata.naumalis ang mga binata at ang mag-ina palayo sa nakakikilabot na lugar kung saan bali-balita ang mga nakakatakot na kwento, hindi isang kababalaghan kundi isang karumaldumal na pagpapasakit at pananakit sa isang mag-ina ng nasabing bayan. Mayari

70 | Muni-Muni XVII:

Muni-Muni XVII: Mayari | 71

Dibuho ni Reycel Rondain

72 | Muni-Muni XVII: Mayari

Sa paglipas ng araw, mas kinailangan ko pang doblehin ang oras na dapat gugulin sa paglalaba dahil sa mga gamot na kailangan ni ina. Hindi ko pa nasubukan na lumabas ng aming baryo, ngunit sa mahigpit na pangangailangan ay sumubok ako.

Irish Shane Villavicencio

Ang Mantsa sa Damit ni Magdalena

“Iha, labandera ka ba?” pagtatanong ng isang lalaking marahil ay kaedaran lang ng aking ama.“Opo, ngunit sa susunod na araw na lang po sana dahil malayo pa po ang uuwian ko,” pagtugon ko nang inilabas niya ang kaniyang pitaka sabay abot ng limandaang piso.

“Kaunti lamang iyong labahin namin, ngunit kailangan sana ay ngayon na sila malabhan dahil luluwas ako bukas at matatagalan sa pag-uwi,” pagpapaliwanag niya.

Dalawang oras na lang ay siguradong lulubog na naman ang araw. Dapat sana’y uuwi na ako dahil malayo-layo pa ang aking lalakarin.

Hindi ko na inalintana ang pagod sa araw na iyon dahil ang naiisip ko ay saan ako pupulot ng limandaang piso na kahit sa paglalaba ay hindi ko pa kailanman nakuha.

Bago makapasok ng tahanan ay pinunasan ko ang luha na walang tigil sa pag dausdos dahil sa pagod at takot na aking nararamdaman.

Pasado alas-diyes na ng gabi. Tahimik na ang kalsada at ang tanging ilaw ng buwan sa kalangitan ang nagbibigay-aninag sa aking nilalakaran.

Ako si Magdalena, labing-walong taong gulang, labandera. Dahil sa kakapusan, ako ay nakapagtapos lamang ng elementarya. Napilitang pasukin ang lahat ng pwedeng pagkakitaan, at isa na roon ang paglalaba. Nagkaroon ng matinding karamdaman si ina at may lima akong kapatid na maliliit. Ako ang tanging maasahan ni ina para makapa ghanapbuhay.Nilalakad ko ang buong baryo nang sa gayon ay mas marami ang kitain sa buong araw. Sa awa ng Diyos, nararaos naman kami ng humigit kumulang sa dalawang daang pisong aking kinikita ngunit iyon ay tuwing araw lamang ng Sabado. Malimit kasi kung magpalaba ang mga taga-baryo tuwing araw ng trabaho.

Ang katirikan ng araw ay siyang hudyat para ihanda ang aking sarili. Sa pagtali ng mahabang buhok, hinagilap ng mata ang mga kagamitang tila ba nagsisilbi ng kalasag at sandata sa aking kabuhayan. Hawak ko na naman ang batsa’t tabla habang naglalakad sa daan.

Dahil sa kahirapan at kahinaan, ang kung anong sa akin lamang ay ninakaw at sinamsam ng sapilitan. Ang pulang mantsa sa damit na ito ay bunga ng kahalayan. Sana nga kagaya ng mantsa na natamo ng damit na suot ko, ay malabhan rin ang nadungisan kong pagkatao. Kung nagsasalita lang marahil ang buwan, siya ang tanging testigo sa masalimuot kong kapalaran.

“Ate, may pulang mantsa sa damit mo,” sabay turo ng bunso kong kapatid. “Hayaan mo, bukas ay lalabhan ko na lamang ito. Nadungisan lang sa pagtatraba ho,” pilit na ngiti at sambit ko.

Muni-Muni XVII: Mayari | 73

Larawang Kuha ni Alvin Cantero

Multo ng Nakaraan

74 | Muni-Muni XVII: Mayari

Unti-unti na namang lumulubog ang araw at nagsisimula nang dumilim ang kapaligiran. Marahil ang iba’y sabik na na pagmasdan ang kumikislap na buwan sa kalangitan habang sa akin ay lumulukob na naman ang kaba at nagsisimula na namang magparamdam ang nakagigilalas na nakaraan.“Angganda mo talaga, Luna.” Iyan ang munting nasambit ko habang kasalukuyan kong tinatanaw at animo’y inaabot sa aking kamay ang mumunting buwan. Labis na tuwa ang aking nadarama subalit ang ngiting nakapaskil sa aking labi ay unti-unting nawala ng tila ay may kung sinong sumusunod sa akin sa binabagtas kong eskinita.“Hays, ano ka ba Louisse. Tinatakot mo na naman ang sarili mo.” Munting bulong ko sa sarili. Muli kong tinanaw ang daanang aking binagtas at wala namang kakaiba. Sinikap kong magpatuloy sa paglalakad ngunit sa ilang paghakbang pa lamang ay nakaramdam na ako ng malamig at matulis na bagay na dumampi sa aking“Huwagtagiliran.mong subukang gumawa ng kung anumang ingay at magpatuloy ka lang sa paglalakad.” Bulong ng lalaki sa akin kasabay ng unti-unti niyang pag-ak bay sa akin. Labis na takot ang lumukob sa akin habang sinasambit ang katagang “A-ano p-po b-b-bang k-kailang—” Ngunit hindi ko pa man natatapos ang sasabihin ko nang maramdaman ko na ang pag kahilo na dulot ng panyong itinakip niya sa aking ilong at unti-unti na nga akong nawalan ng ulirat.

“Tu-tumig-gil n-na p-po kayo pa-rang a-awa n-niyo n-na po.” Paulit-ulit na samo ko ngunit para silang mga hayop na sabik sa karne at tila walang naririnig habang walang habas na paulit-ulit na ginamit ang katawanIyak.ko. Tanging pag-iyak na lamang ang aking nagawa. Walang patna sa pag patak ang aking mga luha hanggang sa sila ay tuluyan na ngang magsawa. Nagsisim ula na ring bumigay ang aking katawan at unti-unting sumara ang talukap ng aking mga mata.

Trixia David

Nang magising ako’y wala nang natitirang saplot na bumabalot sa aking katawan at nasa isang silid kasama ng tat long kalalakihan. Sinubukan kong tumayo at manlaban ngunit wala akong laban sa lakas ng pwersa nila. Sa bawat pagpiglas ng aking katawan ay kanilang nasasalag at marahas akong hinahawakan ng kanilang maruruming mga “M—ma-awakamay.n-na p-o k-kayo..”

Sumapit ang umaga at nag ising akong mag-isa. Nakatulala at puno ng pangambang baka bumalik ulit sila. Dali-dali kong hinanap ang aking mga gamit at pilit na iniinda ang sakit. Puno ng pangambang binagtas ko ang daanan papunta sa aming tahanan. Pagkatuliro. Iyan ang aking nararamdaman sa sinapit na kahalayan.Pagdating sa aming tahanan ay pinilit kong maligo at linisin ang aking katawan. Umaasang mawala ang bahid ng karumihan at karahasan na aking naranasan. Ngunit hindi ito maitatanggi ng naiwang marka sa aking katawan. Hindi

mawari kung magiging masaya na buhay pa o sana ay namatay na lamang dahil sa trauma na hatid ng dinanas na tradhedya.

Dibuho ni Jerwin Punla

Sinubukan kong magsumbong sa mga taong maaari kong lapitan at pagkatiwalaan. Idinulog na rin ito sa mga may kapangyarihan, ngunit tila ang aking apela ay nakalimutan at ang pag-usad ng kaso’y lubhang napakabagal. Mga taong dahilan ng pagkasira ng aking kapurihan ay malaya pang nakakapagliwaliw at hindi pa nadarakip ng kinauukulan.

“May hustisya pa ba? Parang wala na. Paano naman kaming mga bik tima? Ipagsasawalang-bahala na lamang ba? Kami’y namumuhay pa rin sa takot at pangamba na baka bumalik sila at makapaminsala o makapambiktima pa ng iba.” Mga bagay na naiisip at nasasambit ko kasabay ng pagtulo ng mga hilam na luha sa aking mga mata sa tuwing nagu gunita ang karahasan at trahedyang aking natamasa. At ngayo’y paulit-ulit pa rin akong dinadalaw at ginagambala ng multo ng nakaraan.Hustisya. Iyan ang aking panawa gan sapagkat ang kanilang kababuyan ay nagbunga ng sanggol sa aking sinapu punan. At sa paglitaw ng umbok mula sa aking tiyan ay kasabay ng mga pangung utya at panlalait ng karamihan. “Malandi kasi kaya nabuntis yan” “Akala mo kung

Muni-Muni

XVII: Mayari | 75

sinong matino, makati rin pala naman” “Buntis e baka palaging nasa galaan” “Santa santa eh disgrasyada rin naman pala.” Mga linyang kanilang binibitawan kahit hindi alam ang tunay na larawan. Ako’y biktima na hindi na nga nakatanggap ng hustisya’y nakatatanggap naman ng panghuhusga.“Mgapait ng nakaraan, kailan ko kaya mapakakawalan?” Paulit-ulit kong tanong habang nakamasid sa maganda at maliwanag na “Ngayonbuwan.nasiguro ang panahon upang lumaya sa rehas ng mapaminsalang karanasan. Ang dahas na ginamit sa akin ay hindi gagamitan ng dahas din. Hindi ko man nakamit ang hustisya sa ngayon, patuloy ko pa ring ipararanas ang hustisya sa supling na nasa aking sinapupunan at hindi kikitilin ang mumunti niyang buhay. Maaaring bunga ito ng sinapit na karahasan subalit siya’y isang inosente at walang kasalanan. Nawa’y ang sanggol na ito ang magsilbing inspirasyon sa aking muling pagbangon.” Mga salitang aking binanggit kasabay ng aking huling pagsilip sa buwan na tunay ngang kaakit-akit kahit ito’y nagsisimula pa lamang ulit na lumi wanag ng buo. Kaakibat nito ang paghiling kong muli na sana’y ang hustisyang aking hininahangad ay akin nang makamit.

Seasons and Bruises

Maybe if you gave them space and lathered your words in honey. They wouldn’t shout at you, hurt and humiliate you. They wouldn’t brand your skin with scars, so deep they crisscross your organs. There wouldn’t be bruises to show how much they love you.

Illustration by Renzo Magalay

Jobelle Waje

And they do love you, right?

Please know love, real love doesn’t feel like this. That kind of love is hate. That kind of love will take you to your grave. And every flower they gifted you Was in preparation for a funeral. Yours.

76 | Muni-Muni XVII: Mayari

The bruises on your skin change colors like the seasons, Winter was last night for you; It gave you a black eye, a purple arm and a blue cheek. Last week was spring, it left you with red marks, and a yellow hue covered your ribs. Next week will be autumn and just like the trees turning red, so will the cut on your lips. Summer is coming in your home soon and so the bruises will fade to green. Love holds your hand so loosely but your heart in an iron grip. So clenched you have to ask for permission just to let it beat. “I’m sorry.” love says when they throw you against the wall. “I love you.” love says when they scratch and claw at you. “You made me do this.” love says when they leave you bleeding on the floor. The flowers they bring you bloom in your hands and soften the blows. Time pass and each wither just like your hope. Maybe if you cleaned the house better. Provided more money.

Muni-Muni XVII: Mayari | 77

Chapter photo by Christine Mae Lapeña

yugto VI

Sa huling anyo ng buwan— Pagsakop ng kadiliman Yaman at kapangyarihan Ang ginamit na kampilan Mga tao sa lipunan: Nasaan ang katarungan?

Sa lawak ng kalangitan, Araw ang Kamangmanganmasisilayansasipnayan, Nasaan ang katarungan?

78 | Muni-Muni XVII: Mayari

“Nasaan ang katarungan?” Ang tanong ng karamihan; Palahaw ay pakinggan, “Salapi o kaligtasan? Sarili o mamamayan?”

Jobelle Waje

ang mga tuta ng ibang bansa at patuloy tayong magiging mang mang, sa paningin ng lahat, may proseso subalit walang progreso dahil naaaninag na ang kakilingan na ang katarungan ay para lamang sa mayayaman.

Hindi na bago ang lahat sa ating lipunan. Ngunit Pepe, hanggang kailan tayo masasanay?

Sumigaw lang ng hinaing sa gobyerno habang tangan ang karatulang gutom, bakit ikinulong? Bakit sapilitang inaresto? Bakit nilabag ninyo ang karapatan ng bawat Pilipino?Makapangyarihan? May kakapitan? Bakit tila mas nakatataas pa sila sa batas?

Tila Manipis na ang Tela

Totoo nga ang sabi ng isang awitin na “habang may tatsulok, sila lagi’ng nasa tuktok”, nagpatunay na kahit ano’ng ating himutok, ang sistema ng ating hustisya’y mananatilingHabangbulok.nakaupo

At alin sa malalakas at mahina ang marapat na panigan, hindi ba’t dapat ay wala? Subalit bakit tila numipis na ang tela na tumatakip sana sa mata ng pantay at walang pinapanigang hustisya ng ating bayan?

Lumabag na sa mandatong panuntunan, nagawa pa ring magdaos ng salo-salo at handaan at nagawa ring magkalat ng sakit sa pampublikong lugar.

Muni-Muni XVII: Mayari | 79

Ang mahirap na namuslit lang ng sardinas na pampunan sana sa kumakalam na sikmura ng asawa, ng mga anak, at ng buong pamilya, ngunit bakit agarang hinalikan ng posas at niyakap ng malamig na rehas?

Sa kabila ng paglaganap ng kahabagan, kagutuman, at kasakitan, bakit silang mga walang tahanan at matirhan na sa bangketa na lang ang tanging takbuhan, ngunit bulag pa rin ang batas para sa mga tulad nilang salat dahil mariin daw itong paglabag sa panuntunan na galing sa nakatataas.

Nagpakalat na ng maling impormasyon sa iba’t ibang plataporma subalit mismong kasuka-sukang siste’y nagawa pa ring katnigan.

Tulad ng mga hunghang na nagnakaw na ng milyon sa kaban ng bayan subalit nagawa pa ring lumaya sa pagkakakulong.

Hindi na bago ang lahat sa ating lipunan. Hindi na sapat ang telang panapal para sa pantay na katarungan sapagkat madalas nang naaaninag sa mata ang kakilingan at unti-unti nang nabubulag ang hustisya dahil mayroong napapaburan sa nakakagalit na sistema ng Alinbayan.samalakas at mahina ang marapat na panigan, hindi ba’t dapat ay wala? Sub alit bakit tila numipis na ang tela na tumatakip sana sa timbangan ng masa?

Dibuho ni Denesse Lynne Desamito 80 | Muni-Muni XVII: Mayari

Muni-Muni XVII: Mayari | 81

Dibuho ni Reycel Rondain

82 | Muni-Muni XVII: Mayari

Sabay sa pagpatak ng luha ang mga hikbi ng gusgusing magkakapatid na babae habang pinagmamasdan ang huling sandali sa kabaong ng kanilang yumaong nakatatan dang kapatid. Suot ang kanilang mga lumang damit, pigtas na mga tsinelas, punit na pantalon at blusa, hindi ito naging hadlang para masaksihan ang paglibing sa kanilang kapatid. Pilit naging matatag ang tatlong magkakapatid pero papaano na lamang sila ngayong wala na ang nagsilbing ama’t ina nila? Lalo na’t hindi pa sila nakararating sa karampatang gulang at mahirap lamang sila.

Sepulturero

Tanging ang ilaw mula sa mga lumang poste ng lampara at buwan ang nag bibigay-liwanag sa mga madungis at luhaang mga mukha ng magkakapatid. Kumikis lap-kislap man ang mga poste, tanaw pa rin kung papaano ibaba ng mga sepulturero ang kabaong. Nang tuluyan ng maibaba ang ataul ay walang nagawa ang mga ito kundi mapaluhod sa matinding dalamhating kanilang nararamdaman. Inisip nila ang kanilang buhay ngayong hindi na nila makakasama ang kanilang yumaong ka-dugo. Napapikit ng mariin ang ikalawang panganay nang tuluyan nang naibaba ang kabaong. Patuloy pa rin ang pag-iyak ng magkakapatid, at kasabay ng kanilang kalungkutan ay ang pagdilim ng kalangitan ng gabi. Napatigil sa pag-iyak ang magkakatapid ng biglang tumawa ang dalawang sepulturero. Gamit ang kanilang mga pala, masaya nilang sinasalok ang lupa patapon sa hukay. Nanginig ang magkakapatid na sina Mercy, Eirene at Lawrence sa kanilang nasasaksihan dahil ang naturang mga sepulturero pala ay mga pulis, suot-suot ang kanilang duguang uniporme at tsapa habang binabaon sa lupa ang kanilang kapatid na si Justicia.

Angel Jhos Supan

Muni-Muni XVII: Mayari | 83

As he pulled the trigger of the gun pointed at my chest, my eyes suddenly opened. I am chasing my breath and bathing in sweat as I sat on the corner of my bed. Shivering in fear and still confused of what is happening. I am trying to calm myself after having a very bad dream. As I look at the digital clock on the small wooden table in my room I realized that it is exactly 2 o’clock in the midnight. I tried breathing really slow, but before I calmed down completely, chills creep inside me after hearing a loud scream of my mom and two consecutive shots of a gun.

I am chasing my breath and bathing in sweat as I sat on the corner of my bed, shivering in fear and still confused of what is happening. I am trying to calm myself after having a very bad dream. As I look at the digital clock on the small wooden table in my room I realized that it is exactly 2 o’clock in the midnight. I tried breathing really slow, but before I calmed down completely, I got startled by a scream.

Ashley Daryll Danan

Two consecutive gun shots resound from the ground floor to my room - fol lowed by another horrified scream of my mother. Those loud sounds sent shivers down my spine. Covered in fear, I forced myself to peek downstairs. I saw the lifeless body of my father lying on the floor by the side of their room. There are three armed men raiding my parents’ room. I am unable to move, I wanted to scream, shout, or cry. I am starting to feel weak and I am about to fall on the floor when I saw my mom dragging herself towards the stairs. A lot of blood is flowing from her chest as she warned me to go back inside my room.

84 | Muni-Muni XVII: Mayari

He is holding me tightly, I can feel his fingers burying through my skin. I ran out of hope as I turn my face to look at him. In my very own eyes, I saw the face of the monster, as hideous as the dark side of the moon. He wears a uniform and a badge, but I know that he is not a human. His expression tells me that he can easily kill me—a child who does not have any chance to fight.

Déjà vu

The noises from the men who are raiding my parents’ room suddenly stopped, I quickly ran inside my room. I am shivering in fear and sweats flow continuously out of my body as I hid under my steel bed. I hear the heavy steps ascending the stairs towards my room. I can feel my strength fading away as my heart beats louder than the sound of the heavyOnesteps.man in a dark blue uniform entered my room. He forcefully opened my clos et’s doors, but he did not try to search anything. At that moment, I knew that he is after me. I saw his feet turn around, facing my direction, and slowly stepping forward. Before I faint in the dark and narrow space under my bed, I quickly rolled out and ran as fast as I can towards the door, but he got a hold of my shoulder.

Muni-Muni XVII: Mayari

| 85

Illustration by Mikaela Faith Hinton

86 | Muni-Muni XVII: Mayari

Larawang Kuha ni Dominic John Musni

Muni-Muni XVII: Mayari

Unheard Letter

Para saBakit‘bingi’:ika’y nanonood lamang at tila walang ginagawa? Lahat ng tao’y pinapatay na’t ika’y nagsasaya pa? Dahil ba sa ika’y nailuklok na? Mga kapulisan mong dapat sana’y pumoprotekta, bakit ngayo’y sila pa’ng nangungunang nang-aabuso’t pumapatay? Tingnan mo ang bayan kong sinilangan, binaboy na ng mga dayuhan! Subalit hindi ko alam kung paano na lamang na ika’y sa kanila pa nakipagkaibigan. Tingnan mo ang buhanging iyong tinipon, nawalan na ng halaga, katulad ng mga tauhan mong sakim sa kaban ng masa sana. Maging ang bily ong-bilyong utang ay nabaon na kasama ng iyong mga pangakong walang kwenta! Hindi ko alam kung bakit sa kanila’y may tiwala ka pa. Ano bang klase ng pamamahala ang mayroon ka? Tila nakakabulag ngang talaga ang kapangyarihan. Nagbibingi-bingihan sa sigaw at iyak ng bayan. Ayaw mo ng pangaral ngunit bakit takot kang mahusgahan? Isang malaking katatawanan!Mga paos na sa sumasaiyokasisigaw,ama.

| 87

Shanell Kris Manabat

Sana’y marinig din ng pamamahalaan ang bawat sigaw at pagmamakaawang ginawa ko sa harapan ng buwan.

Sa’n ka ba pumunta bata ka!”

“Nakipaglaro lang po ako, itay.”

“Sa susunod huwag ka nang maki paglaro!”Pagbalik sa kwarto, pagkabukas ng bintana, “Buti pa ang buwan, malaya, walang problema, walang tinataguan.”

“Callisto, patawarin mo ako anak. Tandang-tanda ko pa noon ang bilin ng iyong ina bago siya sumakabilang buhay na huwag manatili sa kadiliman bagkus

Noon ko unang beses nakita ang pagluha ni itay.

Si Hydra ang Aking Ama

“Sige, ako na ang bahala sa kaniya,” tugon naman ng PagkalipasHepe.ngilang linggo, sa may Buendia…“Malaki-laki ang itataas ng po

“Pero tay, mali ho ang ginagawa ninyo. Mas gugustuhin ko pang kumain ng kakaunti na galing sa malinis na bulsa kaysa sa maruming kalakalan. Mabuti pa ay mag-aapply nalang akong kargador kila aling Ersa,” sabay hampas ng pinto.

Makalipas ang ilang mga araw ay nabalitaan na lamang namin na patay na si Mang Carpo, isa sa kumpare ni itay. Tinanong ko kung bakit, dahil daw sa koneksyon sa droga.

Arvin Carry Agorto

“Tay! Aminin mo, droga ba ang ipinapadala mo sa akin?”

“Nak, iyon lang ang bumubuhay sa atin. Matrabaho man si tatay ay kulang pa rin ang kakarampot na sweldo na ibinibigay ng gobyerno.”

88 | Muni-Muni XVII: Mayari

Ang bawat pagkalabit ng baril ay may kasabay na hagulgol ng buwan.

“Callisto buksan mo ang pinto! Bu kas maaga ka, may panibago tayong raket. Kailangan namin ng lookout at carrier sa paghatid sa mga kumpare ko. “Opo, itay.” Iyan na lamang ang nasabi ko.

maging liwanag tulad ng buwan, na kahit anong mangyari ay piliin pa rin na tumin gala. Iba-iba man na mukha nang buwan ang ating nakikita, inihahayag pa rin nito na may pagbabago at may bukas pang darating. Pasensya ka na anak at naulila ako sa pagkamatay ng iyong ina. Ngayon ay sisimulan kong muling magbago para mapaaral kitang muli.”

Sa aking pag-uwi ay kinausap ako ni itay.

Ika-10 ng Marso, taong 2007 Ilang taon na rin akong naninil bihan kina Aling Ersa. Tamang-tama at kauuwi lamang ng kanilang anak na si Kuya Deimos, isang hepe ng pulisya. Gaya niya ay gusto ko rin maging isang pulis o kaya naman ay abogado. “Ah basta mapag tatanggol ko ang mga naaapi,” ani ko sa aking isip-isip.Nangminsan ay isinaman ako ni Kuya Deimos sa opisina at habang papasok ay bigla akong nanginig sa aking nakita. Tiningnan kong muli at baka namalik-mata lamang ako. Ngunit hindi.

Bata pa lamang ako kasama na ako sa raket ni tatay sa pag-lookout at pagsen yas ng kamay kung mayroong mga parak o wala. Minsan pa nga eh may ipahahatid sa akin sa mga kumpare niya. Hanggang sa minsan ay nadis-oras ako ng gabi sa pag-uwi.“Callisto!

Isa ang itay ko sa wanted list, kasa ma ang iba pang mga drug dealer. Sinubu kan kong magtanong habang patuloy pa rin sa panginginig, “Kung mapapatunayan na nagbago ang isang tao, malilinis pa ba ang pangalan niya at makaliligtas sa kaso? “Bakit? May kilala ka ba sa mga wanted list? Sabihin mo lang sa akin at gagawan natin ng paraan ‘yan,” sagot ng pulis sakanya.“Sialyas Hydra po ang itay ko. Dati pa po iyon, matagal na po niyang tinaliku ran. Ngayon po ay nagtitinda na si itay ng bananacue sa may Buendia.”

sisyon natin dito, pre. Isang kaso na lang at tataas na ang posisyon natin sabi ni boss. Sa wakas at nakita ko na saan siya nagtatrabaho.”Pagkababa nila ng sasakyan ay apat na sunod-sunod na tama ng baril ang kanilang pinakawalan. Dalawa sa ulo, dalawa sa “Walakatawan.bang nakakita?” tanong ng hepe.

Habang papauwi galing trabaho si Callisto ay may nakita siyang lupon ng mga tao. Labis na lamang ang kanyang pagkagulat habang natatanaw ang kanyang itay na nakahandusay at wala nang malay.“Itay!” hagulgol at pasigaw niyang pagkakasabi. “Sino ang may gawa nito sainyo! Bakit may baril kang hawak at may droga? Hindi ba nagbago kana? Sino ang may gawa nito itay!” patuloy lamang sa pagsigaw at pag-iyak si Callisto.

sana niyang pausarin ang kaso ng kanyang itay ngunit nangangail angan ito ng sapat na pera upang maka hingi ng tulong sa abogado.

“Ayon sa salaysay ng pulis, dapithapon nang makita nila ang suspek. Sinubukan daw nilang kausapin ito ngunit nanlaban daw umano ang suspek at ito ang naging hudyat para lumaban ang mga pulis. Makikita mo sa kanya ang pistol at shabu sa kanyang bulsa, kaya’t sinasabing isa siyang drug pusher.”

“Tama na! Mga sakim sa posisyon! Diyos na ang bahala sainyo! Balang araw makakamit din namin ang hustiya!” ani Callisto habang tangan niya ang katawan ng kanyangNinanaisitay.

“Tama ba talaga ang sinasabi nila? Na ang hustiya ay para lang sa mga mayayaman?”

Ika-12 ng Hunyo, taong 2017, sa korte “Hustisya para kanino? Wala bang karapatan para magbago? Serbisyo para kanino? Para tumaas lang ba ang po sisyon? O ‘di kaya’y gumagawa ng aksyon pero pakitang-tao? Saksi ang buwan sa mga karumal-dumal na krimen na nang yayari sa kabi-kabilang panig ng mundo. Maraming buhay na ang naging kapalit ng bawat kalabit ng baril. Hanggang kailan ka mananahimik? Wala na ba ang malayang diskusyon at pumanaw na ang karapatang pantao?” Simula noon ay naging tanyag nang abogado si Callisto.

Muni-Munihustisya. XVII: Mayari | 89

“Tayo naman ang hahawak ng kaso. Palabasin nalang natin na nanla ban ang suspek,” nakangising saad ng kasamahang pulis habang naglalagay ng pistol at mga sachet ng shabu sa bulsa ng biktimang si Alyas Hydra.

Magbago man ang isa o napa karaming masasamang tao, kung sa kalakaran ng mga mapangmata at sa gobyernong ito’y wala namang pagbabago, hindi natin masasamsam ang inaasam nating

90 | Muni-Muni XVII: Mayari

| 91

Dibuho ni Jerwin Punla

Muni-Muni XVII: Mayari

Saglit lamang siyang lilingon sa mga tumawag at saka ibabalik ang tingin sa labas ng bintana o ‘di kaya ay sa aklat na binabasa. Minsan, sa ‘di-inaasahang pagkakataong naiwan kaming dalawa sa loob ng silid, saglit ko siyang pinagmas dan. Sinundan ko ng tingin kung ano ang sinisipat niya sa labas. Ang tinitingnan

“Uga,”siya.minsan ay tinawag siya ng isa sa mga pinakamatangkad na lalaki sa aming klase. “Sino ba ang tatay mo sa mga ‘to?”

Itinaas niya ang hawak na aklat sa Araling Panlipunan. Nagyuko lamang ng ulo si Uga. At nang hindi siya kumibo ay ipinakita sa buong klase ang pahinang may larawan ng mga sinaunang aborigines na siyang naging mitsa ng malulutong na halakhakan sa buong silid. Nakitawa rin

Naging kaklase ko siya mula una hanggang huling taon ng hayskul—tahimik, hindi palakibo, at laging nag-iisa. Madalas ko siyang mapansing nakasulyap sa labas ng bintana ng aming silid-aralan. Siguro ay naiinip, siguro ay atat nang makauwi.

92 | Muni-Muni XVII: Mayari

Uga!” pakantyaw na tawag nila dito kasunod ng pigil na hagikgik bun sod ng kapilyuhang naiisip nilang gawin.

Blessilda Cyra Garcia

pala niya ay ang mga bulaklak sa Science Garden na katabi lamang ng aming silid. Mataman siyang nakatunghay sa iba-ibang kulay, laki, at uri ng kagandahang nag bibigay-buhay sa paligid. Hindi ko alam kung ano ang iniisip niya sa mga oras na iyon. Marahil ay hilig niya ang paghahala man o kaya naman ay binabalak niyang pitasin ang mga iyon kapag nakakuha siya ng tiyempo. Tumalikod na ako para umalis. At sa aking paghakbang papalayo ay parang naririnig ko ang kanyang mga malalalim na pagbubuntong-hininga.

Uga

Kung sabagay, kahit siguro ako ang nasa kanyang kalagayan ay hindi ko nanaising manatili nang matagal sa loob ng apat na sulok ng kwartong iyon. Walang nangangahas kumausap sa kanya. Walang nagkakaroon ng interes na ta nungin kung ano ang gusto niyang kainin sa oras ng recess, kung napanood ba niya ang pelikulang tampok sa telebisyon sa nagdaang gabi, kung gusto ba niyang sumali sa laro, o kung nakagawa na ba siya ng aming takdang-aralin. Tila hindi siya nakikita, maliban na lamang kung may ipakikiusap na buhatin o linisin ang aming mga kaklase o kung mayroong ipag-uutos na ibang gawain ang mga guro. Maliban din kung naiinip ang mga kaklase naming lalaki at wala silang ibang mapaglipasan ng oras.“Pssst!

Sa loob ng mga taong naging magkaklase kami, hindi ko nakita ang tunay niyang hitsura. Hindi dahil nakasuot siya ng maskara o dahil nagpa-plastic surgery, kundi dahil walang araw na hindi nawawalan ng gasgas, bukol, o pasa ang kanyang mukha. Noong una nga, inakala kong singkit siya ngunit nang mangib abaw ang kulay lilang umbok sa gilid ng magkabila niyang mata, pagkalipas ng ilang araw, napagtanto kong may black eye lang pala

Muni-Muni XVII: Mayari | 93

Dibuho ni Angel Jhos Supan

“Mendoza?” tawag ni Gng. Santos. Nang walang sumagot ay inulit niya ito. “Mendoza? Mendoza, Bernard?”

nga, habang pauwi ako mula sa pag-aasikaso ng mga requirements ko sa pag-e-enrol sa kole hiyo, nakasakay ko ang dati kong gurong tagapayo. Siya raw ay galing sa lamay ni Bernard upang makiramay at mag-abot ng kaunting abuloy mula sa aming paaralan.

Kinagabihan ay hindi ako nakatulog. Pabiling-biling ako sa higaan dahil sa pagkaalinsangan kahit halos panahon na ng tag-ulan. Nang hindi nakatiis ay tumayo ako upang buksan ang mga bintana. Bahagyang pumasok ang malamig na simoy ng panggabing hangin kaya bumalik na ako sa pagkakahiga. Mula sa aking pwesto, tanaw na tanaw ko ang

eh, hindi nahuli ang mga may pakana. Itinago na siguro ng mga kaanak. Yung isa raw ay pamangkin yata ni Mayor.”

“Ano raw po ang ikinamatay?” tanong ko hindi dahil sa kuryosidad kundi para lamang umusad ang aming usapan.

94 | Muni-Muni XVII: Mayari

Halos sabay-sabay kaming lumingon ng iba kong mga kaklase. Patay-malisyang nagkibit-balikat ang ilan. May mga nagpatuloy sa kanilang ginagawa, at ang iba ay walang pakialam. Saglit kong nakalimutan ang tunay niyang pangalan. Nakasanayan na kasi namin ang pagtawag sa kanya ng “Uga”. Nasundan pa ang kanyang pagliban. Naging dalawang araw, tatlo, isang linggo, isang buwan, hanggang sa dumating na ang araw ng aming pagtatapos ay wala na akong naging balita sa

Magdadalawang buwan na lamang noon bago ang aming pagtatapos nang magsimula siyang lumiban sa klase. Nagulat ako nang isang umagang nagsim ulang magtawag ng pangalan ang aming guro.

Bernard? Ah, si Uga. Medyo nagulat ako. Hindi halatang may sakit pala siya.

ako ngunit agad ding tumahimik dahil sa pagdating ng aming guro sa Matematika. Sumulyap ako kay Uga. Nakayuko pa rin siya at nilalaro ang mga daliri sa kamay.

buwang bahagyang nakukumutan ng maitim na ulap. Bigla kong naalala si Uga. Ganitong buwan din kaya ang naging saksi ng kanyang pagkawala?

“Ano raw po ang “Napagkatuwaanikinamatay?”dawsakanil ang kanto. Nabagok yung ulo niya. Dead on arrival sa ospital.”“P–po?”“Angsiste

kanya.Atkahapon

Dibuho ni Renzo Magalay

Muni-Muni XVII: Mayari | 95

“Habang may tatsulok at sila ang nasa tuktok’ ‘Di matatapos itong gulo”

96 | Muni-Muni XVII: Mayari

sa landas na aking tinatahak hanggang sa marating ang dalawang kanto. Aking natatanaw sa kaliwa ang isang flight attendant na nakahandusay at walang malay, habang sa kanan naman ay ang karumaldumal na sinapit ng dalawang mag-ina na binaril ng pulis.

Justine Clarence Baron

Mag-uumaga na at hanggang ngayon ay hindi ko narating ang aking pupuntahan. Nawala na ang liwanag ng buwan na nagsilbing aking gabay upang tunguhin at baliktarin sana ang nakasusulasok na tatsulok.

Ako ay napaisip na sa bawat daan na aking tinat ahak ay mayroong mga taong hanggang ngayon na ang hanap ay hustisya. Ang laman lamang ng mga balita ay ang mga samu’t saring patayan, mga nakawan sa kaban ng bayan at ang pagpapabor sa mga mayayaman.

Sa aking paglalakbay sa isang madilim na daan, ako ay nakaririnig ng mga sigaw. Mga nakaririndi, nakakaiyak, at nakakatakot na mga sigaw. Natatakot ako sa daan na aking tinatahak sapagkat ang nakikita lamang ng mga mata ko ay ang mga nagdurusang mamamayan, naririnig ng aking mga tainga ang mga taong naghihikaos na sa kahahanap ng tulong, at ang tanging naamoy ng aking ilong ay ang malansang dugo na nagkalat na lamang sa Akodaan.aynagpatuloy

“Hindi pula’t dilaw, tunay na magkalaban Ang kulay at tatak ay di s’yang dahilan Hangga’t marami ang lugmok sa kahirapan At ang hustisya ay para lang sa mayaman”

Tatsulok

Chapter photo by Dominic John Musni

Muni-Muni XVII: Mayari | 97

Gaya ng bulang gasuklay Kanilang buhay, matamlay Binalot ng kalungkutan Hindi mo ba naririnig?

yugto VII

Ang maglaro’t lumigaya ‘Yan dapat ang gawa nila Mga mata’y inyong buksan! Pagdurusa’t kalupitan Hindi niyo ba naririnig?

98 | Muni-Muni XVII: Mayari

Ang kanilang mga iyak Sigawan at naghihiyawan Mga paslit, ninanakawan Ng kanilang kabataan!

Hindi mo ba naririnig?

Muni-Muni XVII: Mayari

Dibuho ni Blessilda Cyra Garcia

At sa tuluyang pagpatak ng gabi, Isang tanong ang sumagi sa aking isipan— Totoo ba ang langit na ang kulay ay lila, O isa lamang itong pantasya? Sa mga larawan ko na lamang ba ito makikita, O sa malikot na imahinasyon ko ito ipipinta?

Tuwina akong dumudungaw sa bintana ng aking Atsilidminamasdan ang paglubog ng araw sa kanluran, Hudyat na muling kakagat ang dilim Sa pagbati ng buwan at milyong mga bituin.

| 99

Ang Langit na Lila

John Gabriel Dela Torre

Hindi nagtagal ay ako rin ang nakasagot sa aking Nangkatanunganmapagtanto ko na hindi ko na kailangang tumingala pa Upang masilayan ang langit na ang kulay ay lila Dahil sa aking pagyuko, Ang langit na lila ay nakaguhit na pala sa aking mga Nakamaypuno ng mga sugat at sariwang latay.

Maririnig ang isang maliit na panaghoy na sinasabayan ng mga kulisap sa gitna ng mga nagtataasang punong-kahoy, may iisang bahay na tanging liwanag ng buwan lamang ang nagiging tanglaw sa daan patungo rito.

“Dad... dy’s fing..er, daddy’s....finger wher...e are yo....u. Daddy’s finger,” magka halong takot at sakit ang tono ng batang babae habang binibigkas ito.

Anton Miranda Mayari

100 | Muni-Muni XVII:

“Tama na po, Itay. Nasasaktan po ako. Ayoko na po,” kasabay ng pagkawala ng mga luha bilang pangungumbinsi ng batang babae.

Daddy’s Playlist

“Ilakas mo, hindi ko naririnig,” tinig ng isang lalaki na waring lasing. Kasabay ng kanyang pagsigaw ay ang paglapat ng isang malapad na tabla sa binti ng isang batang babae.

“Ayusin mo! Daddy’s finger. Tatamaan ka ulit sa akin” saad ng lalaki.

“Here I am, Here I am,” tanang sagot naman ng lalaki sabay pasok ng kanyang mga kamay sa iba’t ibang parte ng katawan ng bata.

“Daddy’s finger, daddy’s finger.... Where... are you,” hikbi ng batang babae.

Muni-Muni XVII: Mayari | 101

Dibuho ni Mikaela Faith Hinton

102 | Muni-Muni XVII: Mayari

Illustration by Angel Jhos Supan

But maybe my mother’s love is like that of a universe that she could turn blind eye on me, her daughter, just to keep my father beside her. Maybe her love was so unconditional and so overflowing that she will never believe anything I’ll say and I am willing to accept anything even a crumb of her love just to feel it. Because up until now I yearn for the love that will believe me. I yearn for the love that will protect me because the man who is supposed to be my knight and armor became my nightmare and despair. How ironic that the man who gave me life also robbed it away from me. I once loved the nighttime, but no longer do I anymore, because the moon that I deeply loved and the man that I sincerely loved more than life itself, betrayed and scarred me for life.

Jemimah Basa

Muni-Muni XVII: Mayari | 103

I have always been taught to be meek and behave – to never be aggressive and be compliant. Especially when it comes to the elders as they should be respected and be treated well, to never fight back because it is insolent. And maybe that is where it all started. Where my nightmare began. Where rainbows and unicorns have vanished. Where anxiety kicks in whenever he is around. Where I felt the sudden panic even just a mere touch of him – accidentally or not, I always felt like being harassed. I never felt safe anymore.Ialways loved the nighttime, it was the best time to play hide and seek but apart from it I was mesmerized each time by the moon and the delicate light that it brings. I started counting in sync with my friend who is “it” in our game when a man suddenly grabbed my hand and pulled me towards him. I was stunned but he shushed to keep me quiet. I obeyed. He was smiling widely, I smiled in return. I looked up on him and the moon I dearly loved illuminated behind him, half of his face was dark and his bloodshot eyes and that made me terrified. I know I had to run, but I didn’t. Stunned that I was, he began to slide his hand under my clothes. I was fully clothed yet it felt like he stripped the life out of me. I tried shouting but his hand on my neck prevented me, I felt choking. My tiny hands tried to stop his hand, I swear I did. I tried to break free, I swear I did. I tried running, I swear I did. I told my mom with overflowing tears, but I was told I was faking it. I swear I didn’t. But all I get was a hard slap on my face, a raging and a blazing eyes and a shout to never speak about it ever again. I cried for help, I really did. And to whom do I run to whenever danger is coming my way? No one.

Betrayal

104 | Muni-Muni XVII: Mayari

Rastine Jade RJ Beramo

To my mom, Hey mom. It is June, and I survived a traumatic childhood. I would like to share a story with you. It all started in high school when my mother died in an accident and my father turned into a drunk man. Maybe I deserved the pain, maybe not. But either way, I lived in fear. I began suffering from intense bouts of anxiety, yet I still hoped to make my dad proud, hoping that he would show me love, instead of despising me. I was just trying to make daddy happy, but somehow, I constantly failed.

My Letter to You

“This abuse meant that I was cherished by my dad, right? He hurts me because he loves me.”

“He found subtle ways of destroying me within, yet he left me on my hands and knees, pleading for his affection. When I was the perpetrator in any sense of the word, he played the victim. How did it come to this, mom? He was supposed to protect me from the world. I am just a child... Helpless.” As I cry for help in the middle of the night.

For months, he kept doing this to me. I asked him one day, “What would you do if I told anyone?” He took his belt out, smacked me, and said,’If you tell someone, I am going to hurt you. I’m going to send you away to foster care, where you won’t have anybody.’ I never wanted to go to foster care, so I had ten years to live with the trauma. This man took my days as a kid, my self-esteem, my faith, and my life. I was converted into this child who, every day, lived in fear and kept the guilt of who I was. Every single day of my life has been a living nightmare. I could not exist in this world that I was in as a child, and I tried desperately to get out. I began to cause pain on myself... I was admitted to the hospital several times when I was 17. I have been in agony and mentally in another world.

“Everyone gets punched, slapped, tossed into the room, smashed against the wall, sworn in, forced down the stairs, right?” I think to myself. They stared at me like I was from another dimension as I started asking my peers if these incidents had happened to them. While their parents would just return them to their bed, as a means of discipline, scream at them or ground them out of their favorite objects... I must be that bad of a child then… Perhaps, I just had parents who knew that this would make me a better person and an adult who is more compliant. But was it essential to harm me to make me stronger? It was not love!... When I grew older, my friends and my boy friend demanded that I see a psychiatrist several times thereafter. What I did not want to acknowledge was that ever since I was in high school, I was afraid to speak to an adult about what happened to me. I felt embarrassed. I could not remember all the details, and how long the violence had been going on. I had blurred my memories, and maybe a part of me thought it was my fault. For many years, it was something that I had pushed into the corners of my mind, like a book I wanted to keep hidden... This was, unfortunately for me, the first

Photo by Kerl Joshua Franco

Muni-Muni XVII: Mayari | 105

subject my therapist wanted me to go through. I wanted to bury myself in the center of the Earth, and I did not know how to respond when she began asking me questions. I had to pull the skeletons out of my closet. It was difficult because I was divulging such information to a total stranger and trusted them with it. But surprisingly, I felt relief right afterwards. It was as if I had lifted a huge weight off my shoulders.

106 | Muni-Muni XVII: Mayari

But today I forgive him, because today I choose to be free.

From, a warrior whose life you have changed forever.

Honestly, it is difficult to express everything that Dad had done into words. I wish he could go through the torment and struggle he made me go through sometimes, but there is no way I would like to have another individual to experience that. I used to weep out in agony and sorrow, wishing that he would apologize one day for what he had put me through. I used to think that maybe, just maybe if he apologized it would somehow rid me of the burden. However, as I have grown and healed, I have not only realized that I do not need an apology from him, but that even if he did provide me one, it would mean absolutely nothing.

Dad passed away today. He left me with an extensive list of pain. Yet, I was hoping that we could have treated each other differently. Since you died, there has never been someone who even checked my well-being or attempted to defend me; I have been conditioned to tolerate this aggressive behavior. In the hopes that the wounds on my heart would heal more easily than the scars on my body... I promised myself that my child would never feel such agony, and just as the moon’s waning. There’s waxing, too, and this too shall pass, and the full moon shall rise again. Holding on to the hope till then, and I will hold my child under the crescent moon.

“Siguraduhin mo lang, para matuwa ang mga suki natin,” ang sagot naman ng kaniyangNagpatuloykausap. lamang ang kanilang usapan nang biglang marinig ko ang aking pangalan.“Bata pa lamang ‘yang si Uno ay nakikitaan ko na ng maamong mukha,” banggit ng aking ama na siya palang nakikipag-usap sa isang lalaki.

“Tamang-tama, kung susuwertehin ay kikita tayo ng malaki sa batang iyan,” sagot naman ng Batidlalaki.kona sa aking sarili ang mga susunod na magaganap. Bukas ay sasakay ako sa isang mamahaling sasakyan, hihiga sa malambot na higaan, matitikman ang mga pagkain na ang halaga ay katumbas na ng isang buwang sahod ni inay. Wala nang bago sa sistema ng buhay kong ito. Sa isang mahabang pagpikit ng aking mga mata ay ang halagang magbibigay ng kaunting ginhawa sa aking buong pamilya. Isang gabing tanging ang mga mata ng buwan lamang ang nakasaksi. Habang ang bibig ni inay ay nananatiling nakabusal sa kalupitan ni itay, kaya’t wala akong ibang pagpipilian kung hindi ang punan ang tawag ng laman ng iba para sa kapirasong salapi na magpapalambot sa kamay na bakal ng aking ama.

Justin Mendoza

Dibuho ni Denesse Lynne Desamito

Muni-Muni XVII: Mayari | 107

Tatalon na ako sa mga bakod na bakal upang magawi sa kinatitirikan ng aming tahanan. Pababa na ako sa ilalim ng tulay at tanaw ko na rin ang sinag ng lampara mula sa aming maliit na espasyo nang may marinig akong pag-uusap sa bandang gilid ng daanan. Ilang hakbang pa ay rinig na rinig ko na ang kanilang usapan. Sa gabing malamig ang simoy ng hangin at nakasilay ang buwan sa amin, dalawang lalaki ang nakapukaw ng aking paningin.“Sariwang-sariwa ito, boss,” ang banggit ng isang pamilyar na tinig.

Sa Ngalan ng Ama

“How long has he been doing this?”

“I- I was sleeping that night when I felt the tip of the knife poking my neck. I was so scared… I begged him to stop. But he told me that that night must be the night he should’ve killed me!”

“I… I’m not sure. I can’t even remember when the last time I blew a candle cake was.”

“Amaris, right?” the prosecutor approached as she occupied the seat in front of him.

“Don’t worry. It’s safe here,” he assured.

“May“Okay.”I know what happened to your bruises?” his voice was soothing. He knew what hell Amaris had been through. He, at least, wanted her to calm down.

The room was almost empty. There were only one table, two chairs, a bulletin board posted on the wall, and a transparent rectangular mirror. Except from the light the bulb was giving, ¾ of the room was filled with darkness—as the moon gives light in the night sky.

There was a pinch in his heart. No matter how he thinks, he cannot vitriol nor obloquy a kid especially if they run the same blood.

“Can you still remember the night your father was killed?”

She cried again. He could say she’s mourning.

The Girl Who Cried Wolf

“He said I am the reason why mom died… that I’m better off dead, not her. He always tried to kill me. Every punch he throws, every slap he gave can burn my soul…. It hurts, Mister. He hated me for the things I have no control of…. My father doesn’t love me.”

“Why do you think he hurt you?”

She shook her head. Then she began cracking her nails until her fingers started to bleed. The prosecutor wasn’t surprise though. He knew it would happen. After per forming several investigations, he could already conclude what Amaris would do next.

“F-father always does this,” she said.

She sniffed, wiping her tears away. Prosecutor Jung gulped. He couldn’t even imagine doing it. He suddenly felt the urge of killing a dead man.

“What happened then?” the prosecutor asked nosily. “She killed… she killed him!” Amaris shouted repeatedly. “Who’s she? Who was involved?” he asked, confused. As far as he can remember –

“The only thing I cannot understand is that how she’s able to stand in my mir ror,” she cut off.

“How –”

Tricia Mae David

She was trembling in fear as tears were starting to fall. Hearing anything related to his father can bring her to the cage she’s never realized she could escape from.

He thought… they thought it was a self-defense…

108 | Muni-Muni XVII: Mayari

“Yes.” she murmured.

“Do you have an idea what this place is and why you’re here?”

“She’s so much… like me. I don’t know where she came from…” her tears continu ously fell down to her cheeks. She couldn’t stop crying. It pained her. It traumatized her. “She even took my father’s heart out of his body…” she continued, whispering. Then the prosecutor heedlessly reviewed the pictures his companion gave him…. He was shocked. For the first time in his life, he let his guard down before the murderer confessed her crime!

XVII:

Muni-Muni Mayari

| 109

Illustration by Irish Shane Villavicencio

Lea Diamse

Tahimik na ang paligid at ang mga tinig sa aking isipan ay nagsisimula nang magsigawan sa ganap na hating gabi. Oh buwang nagsisilbing gabay ng mga naliligaw sa gitna ng kadiliman, naririto na naman ako at umaasa na iyong matulungan patungo sa kaliwanagan. Ang munting paslit ay nakaduwang sa bintana ng silid at nagkukumahog na ibahagi ang aking sinasapit. Pakiusap, marahan mong pakinggan ang aking tinig na nagsusumamong marinig.

Bulong sa Ganap na Hatinggabi

110 | Muni-Muni XVII: Mayari

Dibuho ni Reycel Rondain

Saan ko sisimulang isalaysay ang detalye ng mga kaganapan? Mga lihim na tang ing maisisiwalat ng hayagan sa paglubog ng araw sapagkat walang makasasaksi. Anong bahagi sa kwento ng kanilang pang-aabuso ang simula at alin ang wakas—kung mayroon man. Hindi ko lubos mawari ang rason sa likod ng kanilang pagmamalupit. Sa bawat araw na nilikha ng Maykapal, ang kanilang kamay ay humahagupit. Masasakit na salitang kanilang binibitawan ay paulit-ulit na sumasagi sa aking alaala. Ang buong pag-aakala ko ay naibaon ko na ang lahat sa limot, ngunit bakit ganoon? Ang bawat sandali ay pilit kong nagugunita na tila ba mga multo na nagpaparamdam upang muli akong balutin sa takot. Labis na napupuno ng poot ang aking puso sa mga tulisang nagnakaw sa aking muwang. Isa ba itong laro? Ako ang manikang huhubaran ayon sa kanilang kagustuhan at tawag ng laman. Nais kong humiyaw sa galit, ngunit para saan pa? Umagos man ng walang sawa ang luha sa aking mga mata, hindi na rin maibabalik ang mga panahong nalustay sa pagdurusa. Maubos man ang pahina ng mga kalendaryo, ang bakas na dulot ng kahapon kailanma’y hindi na mapapawi pa.

Chapter photo by Alvin Cantero Muni-Muni XVII: Mayari | 111

Nilisan ang dapithapon Nilimot ang pagkasawi Sinagwan ang mga alon

Masdan, narito kang muli Sa pagitan ng paghayag

yugto VIII

Sa yugtong ang kamatayan Ang s’yang tanging panghalili Sa huwad na kalayaan Tingnan, narito kang muli.

At ng tuwirang pagkubli Nangangarap sa pagyakap Ng umpisa at ng huli.

At nais na manatili Bukas sa iyong pagbangon Narito ka pang muli.

112 | Muni-Muni XVII: Mayari

Malalim na ang gabi ngunit siya ay pumasok pa rin sa kakahuyan. Hindi maririnig ang bulahaw ng isang ina dahil sa lakas ng ulan, kulog at kidlat ng gabing iyon. Pinagha long tubig ulan din at pagtangis niya ang basa sa kaniyang mukha. Ngunit may mali ng gabing iyon, sapagkat taliwas sa gabi-gabing naririnig ng mga maliliit na bahay papunta sa kakahuyan ay iba ang bulalas ng ina. May kulang, may mali. Sa haba ng panahon na paulit-ulit hinahanap ng ina ang kaniyang dalawang anak ay tila isa lamang ang hinaha puhap ng kaniyang tinig ng gabing iyon. Hindi niya hinahanap si Basilio.

Hindi nagtagal ay nahanap rin siya ng kaniyang ina. Paulit-ulit na lamang ang ganitong eksena, tumatakas ang magkapatid sa pambubugaw ng kanilang ina. Sa huling pagkakataon ay sinulyapan ni Sisa si Crispin at nagulat ito sa hawak niyang itak. Ito ang ipinangsaksak niya kay Basilio ngunit marahil ay hindi na niya ito matandaan. Tumangis si Sisa ngunit agad na napalitan ito ng halakhak ng maisip niya ang perang makukuha niya kapag ibinigay niya ang pagkabirhen ni Crispin sa kaniyang Kumpare.

Habang sinusuong ng ina ang kakahuyan, saksi ang dilim sa pagtatago ng isa pa niyang anak na si Crispin. Galgal ito at takot na takot, na siyang nakakapagtaka pagkat tila nananabik ang kaniyang ina sa kaniya. Ngunit sa kabila ng istoryang alam mo ay may nakatagong lihim sa dulo.

Impit na iyak ang lumalabas sa bibig ng batang babae kasabay ng paulit ulit na mga salitang kaniyang binabanggit “Tama na po, ayoko po.” Narinig ng bata ang yabag ng paa ng humahabol sa kaniya, ang kaniyang ina na isinisigaw ang kanyang ngalang “Crispin.”Bumulahaw ang kanyang inang, “Crispin! Nasaan ka na? Hinihintay na tayo ng aking kumpare,” sabay ang kaniyang nakakabinging halakhak. Pilit na itinago ni Crispin ang kanyang katawan sa puno sa takot na ibugaw siya ng kaniyang ina sa kumpare nito. Iyak, lamig, takot at lungkot ang nararamdaman ng bata. “Hindi mo na hinahanap si Basilio, pagkat siya ay iyong pinatay noong tumakas kami dahil siya ay iyong ipinambibili sa kaibigan mong may pera,” bulong ni Crispin sa hangin.

Kimberly David

Hindi Niya Hinanap si Basilio

Muni-Muni XVII: Mayari | 113

114

Dibuho ni Denesse Lynne Desamito | Muni-Muni XVII: Mayari

Nakilala kita, mahal kong Apollo. Nagtagumpay ka, napaniwala mo ako. Ngunit sa aking paniniwala, ito ay hudyat na ng aking pagkawala.

Ika’y nagpakilala bilang isang nilalang na walang bahid ng paniniwala sa rikit ng pag-ibig, ngunit kasalungat nito ang aking natanaw noon—ika’y aking nakita bilang isang estrangherong puno ng pagmamahal sa kaibuturan. Pinaniwalaan ko ito at pinanindigan kaya’t narating natin ang kabusilakan ng mundo at ibinahagi ang pagmamahal sa ating dalawa. Dumating tayo sa puntong lubos at umaapaw; puno at walang sukat kalagyan; at puspos na hindi ko lubos natanaw. Isa lamang ang aking naging dalangin noon—ang hindi na matapos pa itong tila isang pantasyang panaginip at pangarap.

Apollo: Kung Paano Siya Pinatay at Inilibing sa Dalamhati ng Bawat Gabi

Patawad ngunit wala akong magagawa, kun’di tanggapin ang itinatak ng tadhana. Patuloy kitang mamahalin, ika’y tumingala at Luna.Nagmamahal,maniwala.

Muni-Muni XVII: Mayari | 115

Sa paglaganap ng kulay dagtum na siphayo ng gabi, mawawaksing muli ang puraw na pag-asang ika’y magbabalik. ‘Pagkat sa bawat pagtingala, mamamasdan ang pagtama ng kunig na liwanag na nagpapaalalang minsan kang dinala sa akin ng hindi mo paniniwala sa rikit ng pag-ibig; ngunit muli kang binawi nang sakupin na ng kulay mabayang hiwaga ng aking pagmamahal ang iyong patay at walang kibong puso.

Kasabay ng aking pagdurusa ay ang pagpatak ng mga luhang dinadamayan ng mga umaawit na mga kuliglig at mga sumusuyong mga kulisap. Malimit kong ikuwento sa kanila ang aking bawat hinagpis—sa kung papaano kita nasilayan na bumagsak sa lupa na tila isang anghel at sa iyong paglisan na parang makasalanan. Isang talinhaga ang aking pagiging mabalasik nang lapitan kita noon at magpakilala. Ngunit ang iyong tanging nag ing sagot ay ang paglingon at paglalakad nang matulin. Hindi ako naging duwag sa lagim ng gabi, ako’y naging taginting ng iyong bawat hakbang hanggang maabutan kita kahit hindi ko mawari ang aking tunay na sadya. Tila may mahika ang iyong mga mata nang tumugma sa mapanglaw na sakop ng aking paningin. At doon nagsimula—ang matapang na pagtatagpo na pinagmulan ng duwag na paglisan.

Paano ako nakarating sa pagnamnam ng bawat gabing nakadungaw sa bintana at patuloy na umaasa sa iyong pagdating… Paano ko natungo ang paglasap ng walang kata pusang pagpatay sa mga segundong paghihintay na muli kang ibalik ng mga makapang yarihang nilalang na dahilan at pinagmulan ng lahat…

Ngunit, ako’y nalinlang at nagayuma sa paghele ng iyong pagyapos at hindi ko ito inasahang darating. Sa lamesa, saksi ang isang kalderong may tira-tirang kanin at isang basong may latak na tubig ay binuksan at binasa ko ang liham na iyong iniwan.

Ako ay ibinaba sa lupa upang maranasan sa unang pagkakataon ang magmahal at maniwala sa kapangyarihan ng pag-ibig.

Nathaniel Pamintuan

Sa paglaganap ng kulay dagtum na siphayo ng gabi, naiwaksing muli ang puraw na pag-asang ika’y mananatili. Mayari

Lalo na sa tuwing maliwanag ang pagtapak ng liwanag sa lupa, lalong sumisidhi ang aking paghihinagpis, ngunit hudyat na rin ng kaliwanagan at bagong simula.

Dibuho ni Renzo Magalay

Ako ay kan’yang pinatay, inilibing sa dalamhati ng bawat gabi.

Nakasanayan ko nang marinig ang paglangitngit ng aking bintana sa tuwing ito ay aking bubuksan upang dumungaw at manatili lamang na nakatitig sa kan’ya.

116 | Muni-Muni XVII:

Johanna Mae Maggay

The Red Button

Do you ever wish that the world had a restart button? I look all around me and all I see is chaos and disaster, silent wars happening, poverty, inequality, crimes, abuse, diseases, and many more. The world is not what it was and I’m not even sure if it changed for the better. If only there was a way to start all over again, a way to rebuild the world and how it works so that we won’t repeat our past mistakes.“

“Uh, I thought Halloween was for kids?” I said to Jerome as he continuously drags me to the office lounge. I clearly do not approve of this, however, I just let him because Jerome is a friend—proba bly my only friend. He’s the only person, besides my mom, to tolerate me, which I… appreciate. Jerome and I arrived at the office lounge and it was decorated with mediocre Halloween ornaments. “Ah. How festive.” I whispered sarcastically to Jerome. “Hush now, the party is about to start.” Jerome replied with a huge smile on his face. He sure is excited about all this.

The arms of the clock lock-in at 12:00, I’ve already had my share of social ization and of course, cake. I’m ready to go home. I try to find Jerome just to say goodbye but I can’t find him anywhere in the office. Maybe he already went home. I walked out to the parking lot and to my surprise I see Jerome drinking with a homeless man.

Muni-Muni XVII: Mayari | 117

Ryan! Why are you all alone? You’re gonna miss the office Halloween party!” Jerome exclaimed as he pulls me up from my chair. I never really liked Halloween, I just think that it’s pointless to dress up as your favorite character and beg candy from strangers.

Toot. Toot. The alarm wakes me up, I can feel a headache coming in. I got up and went to the kitchen to make some coffee. But, something caught my atten

Nope. Not drunk. Just fine! Hey, I want you to meet my new friend. Uh… what’s your name again, sir?” He replied with a slurry voice as he looked at the homeless man. This man had freakishly thick hair that I couldn’t even see his face clearly. “Blah! Don’t call me sir, just call me Asra.” The man had a deep raspy voice, but he does seem like a warm person.

“JEROME! What happened? Are you drunk?” I shouted as I ran towards him. He let out a big grin as he looked up and saw me. He looks so drunk, he can’t possibly go home by himself. “My man!

“Your wish is granted. - Asra” The note stated. “What in the world just hap pened?” I asked myself. Am I drunk too? Am I dreaming? I pinched myself a little to see. Maybe tomorrow it will make sense, so I grabbed the box and hurried back to Jerome.

“Yo! Asra is such a cool name, like a wizard. Asra, do you want some more beer I could--”“I think we should go home, Jerome. It’s late, I can drive you to your house. Besides, I think Asra needs some sleep too, you’re keeping him up.” I helped Jerome stand up. Why are drunk people extra heavy? I know he still wants to hang out with Asra, but he didn’t argue with me anymore, he’s too drunk. Before we went to my car I glanced at Asra, he looked cold. So, I unwrapped my scarf around my neck and kneeled down to him. “Hey, Asra, take this scarf, it’s way too cold at this time.” I hand him the scarf and suddenly he grabs my arm. I try to shake it off but his grip is strong. “I heard you, Ryan. You want to change the world, right? Give me your best shot, kid.” Asra looks at me, I froze as I saw his face. His eyes glowed an icy blue as he smiled at me. I finally break free from his grip and I fell back. I gazed away to look for Jerome, only to see him passed out on the street curb. I looked back to Asra… but he was gone. A small red box with a note was left behind.

“How did you hear me, Asra? I didn’t even know you until later that night.” “I’m the deity in charge of the world you live in. I’m surprised you never heard of me, yet I don’t really care. Anyway, here’s the answer to your question—the new moon. I’m sure you didn’t even notice it back then but during the New moon, all sorts of mysterious and mystical things happen. Luckily, it was only during the new moon that deities can grant wishes to humans. I just picked you, kid.” I was awestruck by what I just heard. A mix of emotions started to slur in me. Will I really be able to change and rebuild the world?

“Jerome—he’s going to be the new beginning.”

118 | Muni-Muni XVII: Mayari

“Don’t be anxious. I know you’ll do well. So, tell me, Ryan, what’s the first thing you want to build for the new world?”

“Ryan! Man, I’m so sorry about last night, I should’ve been a bother to you like that.” I heard Jerome shriek from the other side of the door. To my panic, I imme diately hid the box inside the kitchen drawer. I opened the door and saw Ryan still wearing his clothes from yesterday.

tion—the red box on the kitchen counter. My heart beats faster as I went closer to the box. Why am I so nervous? Maybe all of this is just a prank, right? But, Asra said he heard me, my wish, my thoughts, how is that even possible? “Inhale. Exhale.”

“Y-YOU BARGE IN HERE, YOU MAKE A MESS OF MY KITCHEN AND ALL OF A SUDDEN I’M THE ONE WHO’S RUDE? I was in the middle of something until you came, it’s with utter impor tance. So, if you’d like to thank me, do it by leaving.” I saw the sadness and hurt on Jerome’s face, but it didn’t matter to me now. I just need to know what the button exactly does. Although I couldn’t bear to see Jerome that sad, he’s always the one smiling and filled with energy. So, as he

I take a deep breath as I held the box in my hand. I opened it and saw a red button, just like the ones they have on gameshows. I was so shocked at what I saw, I concluded to myself that Asra was telling the truth. Whatever or whoever he really is, he knows what I want, and here it is on my palm. “Should I press it? I’ve got nothing to lose really, it’s fine, I should do it.” I assured myself. As I was about to press the button there was knocking on the door.

“Okay. That was a bit rude, Ryan. Why are you so riled up?”

was walking through the door, I said-“I’m sorry for yelling, Jerome. Maybe you can make us some breakfast another time.” He nodded and genuinely smiled back at me. That was it, that’s go ing to be the last thing I see before I reset everything.

Click. Everything was starting to fade like sand crumbling in the wind. Jerome, my apartment, everything. Then, suddenly, it all went black. “So, you really did press the button. I’m impressed.” A familiar voice echoed into the darkness, then a pair of icy blue eyes began coming forth revealing… Asra. He isn’t exactly the same as I last saw him. Only now, he’s in cleaner clothes and he’s literally glowing like a star holding his golden staff as he observes me.

“Did you not take a shower? You still reek of that beer smell.” I said to him. “Oh, yeah. I forgot about that. I just had to say sorry and thank you first. You know what? I should cook you some breakfast!” Jerome enthusiastically says as he rummages through the kitchen. “Hm. Now, where’s your spatula?” He rhetorical ly asks as he opens the drawer where I hid the red box. My eyes widened as he opens it, I tried to stop him but he already saw the box. “Oh. What’s this?” Jerome shows the red box to me with a confused face. I took the box away from him aggressively, I’m starting to get pissed off.

| 119

Illustration by Jerwin Punla

Muni-Muni XVII: Mayari

“Balita ko natalo ka raw sa National Science Quest ah”

Pag-asa

“Ang boring mong maging tropa”

Sa tuwing humaharap sa mga tao’y pilit na nagpapakatatag, abot tainga ang ipina pakitang ngiti ngunit makikita sa mata ang animo’y tunay niyang nararamdaman. Ang mga kaibigan niyang inaakalang makaiintindi at dadamay sa kanyang mga problema ay siya pang manlalait at huhusga sakanya. Ang kanyang mga kapwa mag-aaral na imbes na suportahan siya sa kanyang mga sinasalihang patimpalak ang humihila pa sakanya paba ba. Sa tuwing siya’y nananalo, kahit kaunting pagpupugay lang ay wala siyang natatang gap, samantalang kapag natalo naman ay nagiging laman siya ng kanilang mga tuksuhan. Punong-puno ng paninira at pangungutya ang mga pangyayari sa kanyang buhay, sa loob o labas man ng Tuwingpaaralan.matatapos ang kanyang klase ay diretso na siyang uuwi sapagkat mas nahuhumaling na siya sa nakabibinging katahimikan at madilim na payapang sulok ng kanyang kuwarto. Balde-baldeng luha ang lumalabas sa kanyang mapupungay na mga mata at unti-unting nalulunod dulot ng kawalan. Sumabay pa ang pandemya na talaga namang nagbigay rason upang mas lalong manatili nalang sa kanyang silid. Ramdam niyang siya’y nasa rehas na pati pagtakas sa matinding kalungkutan ay tila bawal na rin. Ang kanyang isipan at puso’y pinamahayan ng poot at kalbaryo. Siya at kanyang sarili lamang ang kanyang nasasandalan, pagod na pagod nang banggitin ang katagang “ayos lang ako” kahit ang totoo’y tila pasan niya ang buong mundo sa bigat na kanyang dinaramdam. Dumagsa pa ang iba’t ibang mga problema sa bahay, nawalan ng trabaho ang magulang dulot ng pandemya, bumaon sa utang ang kanyang pamilya dahil walang hanapbuhay. Dulot ng samu’t saring problema, nagdesisyon ang kanyang mga magulang na patigilin na siya sa pag-aaral ng medisina. Bukod sa may kamahalan ang matrikula, wala din silang tiwala sa kanilang anak na matatapos niya ito.

“Dakilang talunan”

120 | Muni-Muni XVII: Mayari

Iilan lamang ang mga katagang ‘yan sa mga tumatak at nagmarka sa kanyang isipan. Walang araw na hindi sumagi sa kanyang isipan ang mga masasakit na salita na nanggaling pa mismo sa kanyang mga mahal sa buhay. Gabi-gabing dinaramdam at tina tanong sa sarili kung ba’t nangyayari ito sakanya. Sinusubukan niyang gawin ang kanyang makakaya para maging tama naman siya sa paningin ng nakararami, ngunit tila puro pagkakamali lamang niya ang kanilang pinupuna.

Stephanie Perez

“Kumuha ng kursong medisina, kala mo naman matalino”

“Apat na taon kang lumalaban sa Journalism pero hindi ka man lang umabot sa Division”“With Honors ka lang naman dahil sa mga sinasalihan mong contest”

“Pasensya kana, may nahanap akong mas better sayo”

“Wala kang kwentang anak, buti pa yung anak ni kumare”

XVII: Mayari | 121

Dibuho ni Renzo Magalay

Muni-Muni

Masakit na karanasan ngunit kaysarap alalahanin sapagkat nadapa man ako noon ng ilang beses, mayroon pa rin akong walang hanggang pagkakataon upang tumayo at magpatuloy sa inaasam na tagumpay. Ginagawa kong motibasyon ang mga nagdaang problema upang mas lalo akong maging malakas sa kasalukuyan hanggang sa kinabu kasan. Mahina man ang dating ako, ngunit heto ako ngayon, ‘di na papatinag sa buhay. Huwag agad susukuan ang mga bagay na may kaakibat na solusyon dahil mayro’n at mayro’ng paraan upang makaahon at makawala sa masalimuot na buhay. Gaya ng buwan, unti-unti rin tayong mabubuong muli, sabay sa pag-usad ng mga araw.

122 | Muni-Muni XVII: Mayari

Isang gabi, dumating sa puntong sukong-suko na siya sa buhay, hirap na hirap nang labanan ang ‘sangkaterbang problema sa pamilya, kaibigan, kamag-aral at pati na sa sarili. Ilang saglit lamang ay kikitilin na niya ang kanyang buhay nang biglang bumalik sa katinuan at napagtanto na hindi ito ang solusyon sa kaniyang suliranin. Naisip niya rin na kaya gusto niyang maging isang doktor ay upang makapagligtas ng buhay, ngunit paano niya pa ito magagawa kung siya mismo’y magpapatiwakal.

Kay pait ng kanyang mga nararanasang problema na halos lahat na yata ng kamalasan ay sinalo niya. Ang pag-asang makamtan ang kasiyahan ay inanod ng alon at nilipad ng hangin papalayo sa kaniya. Unti-unting lumalalim ang mga sugat sa kanyang puso dahil sa paulit-ulit na pananakit sa kaniya ng katotohanan.

Malaki man ang suliraning kinahaharap niya’y mainam pa rin na ‘di niya sukuan ang buhay. Marami pang paraan upang malabanan ang kanyang mga problema. Magmula noon, tinatagan niya ang kanyang sarili upang makarating sa pangarap na inaasam.

Sobrang nasaktan ito nang malaman niya, wala man lang siyang nagawa upang pigilan ang desisyon ng kanyang mga magulang. Ang pag-aral ng medisina lamang ang tanging pumapawi ng kanyang kalungkutan ngunit maging ito’y ipinagkakait na rin sa kanya. Puro dismaya ang dumarating na balita, ang kasiyahan niya’y unti-unting naglala ho.

Nawawalan ng gana, nangangayayat, malalalim na ang kanyang mga mata dahil ilang araw nang ‘di pinapatulog ng lungkot. Sa tuwing umiiyak ay halos wala na ring luha ang pumapatak sa kanyang dalawang mata.

Through you I could hold the moon The only witness of my pain and vain And now that you came I can finally say - it’s the end.

You don’t need to hurry and rush Had embraced you the moment I knew Might want to bring the rain with you What a great feeling that even heavens would cry

-The En…Cindy Sayat

Please, come to me at sunset I don’t really mind whether it’s cold or not Could be on mountain or seashore Long as there’s peace and calm

How ironic could you be? An expectation full of uncertainty But one thing is for sure You are my permanent cure

Muni-Muni XVII: Mayari

| 123

Photo by Christine Mae Lapeña

I had a life There was light, Was color Your every look at me.

My dearpleaseCalypso,continue living, alone.

Calypso

Folk Floodedsongswith poems Every moment.

Heal yourself with the light of the sun and the rays of the moon. With the sound of the river and the waterfall. With the swaying of the sea and the fluttering of birds. Heal yourself with mint, neem, and eucalyptus. Sweeten with lavender, rosemary, and chamomile. Hug yourself with the cocoa bean and a hint of cinnamon. Put love in tea instead of sugar and drink it looking at the stars. Heal yourself with the kisses that the wind gives you and the hugs of the rain. Stand strong with your bare feet on the ground and with everything that comes from it. Be smarter every day by listening to your intuition, looking at the world with your forehead. Jump, dance, sing, so that you live happier. Heal yourself, with beautiful love, and always remember… You are the medicine.

Jobelle Waje

My child, I had a holiday the day you were born, Celebrations have increased, Carried it to the peak of happiness Every breath.Ihadpower supply

124 | Muni-Muni XVII: Mayari

Advice from mother:

Muni-Muni XVII: Mayari |

125

Illustration by Mikaela Faith Hinton

126 |

Mary Rose Trinidad

Masdan mo ang iyong sarili sa salamin, napakaluma na ng kurba ng iyong mga labi— nais ng imaheng nasa harapan mo na masilayan ang bagong ngiti. Hu barin mo na ang lagi mong ginagamit na ngiting pantakip sa nakasimangot mong wari.

Dibuho ni Angel Jhos Supan

Umpisahan mo sa pagsulat, ilabas mo ang iyong mga hinanakit sa nakaraan, sunugin mo’t kalimutan. Patay na ang nakalipas na, ang panibagong simula ay

Gamitin mo ang mahika ng buwan; iba-iba man ang hugis nito, pagkatapos ng pitong yugto— ito’y magiging bago. Hindi man natin hawak ang takbo ng ating buhay, hindi alam kung sino tayo kina bukasan, ngunit kontrolado natin kung paano uumpisahan ang buhay araw-araw, muli’t muli.Piliin mong umpisahan na mahalin ang iyong sarili. Piliin mong umpisahan na kalimutan ang patay nang nakaraan. Piliin mong umpisahan na alagaan ang iyong kasalukuyan. Piliin mong umpisahan na maging bago ang liwanag ng iyong mga ngiti, tulad ng isang buwan na nagliliwan ag sa dilim.Tama na ang imahinasyon. Ump isahan mo. Huwag sayangin ang bagong pagkakataon. Umpisahan mo. Muni-Muni XVII: Mayari

Ngunit wala kang mauumpisahan kung hindi ka kakawala sa tanikala ng kahapon.

matagal ka ng hinihintay. Sumulat ka para sa bagong simula, buhayin mo ang iyong mga salita, alayan mo ng puso at papinti gin ito. Buhayin mong muli ang iyong sarili ngunit sa pagkakataong ito, malayo kana sa nakagisnan mong kahapon.

Sumagi na ba sa iyong isipan kung may kapangyarihan kang isulat ang mga mangyayari sa iyong buhay, paano mo ito sisimulan, at ano ang katapusan? Nag-iisip ka rin ba ng mga senaryo na binubuo mo sa iyong imahinasyon bago matulog? Kung ganoon, batid ko na may kakayahan kang magplano ngunit wala kang lakas ng loob upang kumilos.Hahayaan mo bang maging ima hinasyon nalang ang lahat? Ayaw mo ba itong umpisahan? Ang bawat pagsinag ng umaga ay isang bagong pagkakataon upa ng umpisahan ang ‘di mo nagawa noon.

Habang ang isang mata’y bulag at ‘di nakaaaninag, Ang kapares nito’y hinulma upang magmasid at upang magmatyag Tulad ng pagdungaw sa mga pangyayari sa lupa Alinsabay sa mahigpit na pagyapos ng katahimikan sa gabi ng sangkatauhan.

At ang mga bulong ay mas umiigting o lalo pang lumalakas Dahil ang marapat na marinig ay palahaw nilang mga sadlak.

Makinig at makiramdam sa pintig ng buwan... Anumang simula’y mayro’n ding katapusan.

Sa paglipas ng isang siklo ng maparang na buwan, Sumulyap ang mga tagpong saksi ang kalangitan— Mga hapis at dusa gaya ng dilim, At ang lamyos ng pag-asa sa kislap na gaya ng mga butuin.

At bago pa tuluyang puminta ang bukang-liwayway, Walong wangis ang kumupas habang buo pa rin ang araw— Isang siklo na naman ang lumipas, Ang bukas ay hudyat ng paggiit; ang hudyat ng pag-alpas.

Itikom ang mga bibig— hindi na maaari...

epilogo

Wala ng mas matinding penitensiyang maikukumpura sa pagkimkim ng mga hindi mabilang na kwento sa loob mo. Lagi’t lagi saang dako ka man paroroon, may katuturan ang iyong bawat istorya’t karanasan.

Ito ay pagbibigay-bunyi sa Maykapal para sa ibinuhos Niyang gabay at paggawad ng talento para sa pinagpagurang likhang ito.

Ang pag-usbong ng panibagong yugto ay hudyat sa pagkabuo ng tulay upang muling matahak ang bawat tugma, kataga, at talata na naglalaro sa kaisipan ng mga manunulat at mambabasa. Hindi mahagilap ang tamang salita na maghahayag ng labis na pag-aalab ng aming damdamin sa matagumpay na pagkakalimbag ng bawat kabanatang nagbibigay kamulatan sa samu’t saring kaisipan at karanasan na kasalu kuyang nakaladlad sa ating lipunan.

Sa mga kapwa manunulat na walang humpay na nangahas magpatuloy sa ma likhaing pagsulat tungo sa kamulatang sanda lan ng ating mga kapwa mag-aaral sa kabila ng daluyong at hamon ng kasalukuyang panahon.

Sa komunidad ng pamantasang ito at sa mga tao na walang sawang nakipamuhay at umalalay nang mailimbag ang akdang ito.

pasasalamat

Sa mga masisigasig na manunulat, litratista, at kopanan ng grapiko sa likod ng likhang ito. Lubos na pasasalamat ay sumain yo para sa maalab na serbisyo at malawak na perspektibo.Pararin ito sa iyo, mambabasa. Hindi ang masalimuot na karanasan ng panahong nagdaan ang nagpapakahulugan ng iyong pag katao. Nawa’y mag-iwan ang bawat katagang naririto ng kamalayang hindi ka nag-iisa sa pakikidigma, sa pait man o tamis na hamon ng kahapon. Nawa’y magkaroon ka ng progresibo ng pagkilos upang magpatuloy.

Editorial Board and Staff A.Y. 2020-2021 MIKAELA FAITH S. HINTON Editor-in-Chief JOHN GABRIEL S. DELA TORRE Associate Editor-in-Chief / Sports Editor KIMBERLY S. DAVID Associate Editor-in-Chief / Feature Editor CINDY G. SAYAT Managing Editor / Opinion Editor MA. FRANCHESCKA G. YUMANG News Editor JOBELLE L. WAJE Literary Editor ANTON C. MIRANDA Development Communication Editor RAFAEL CARL G. MANALO Head Layout Artist KERL JOSHUA P. FRANCO Head Photojournalist KIM JASTYNE E. JIMENEZ Head Multimedia Artist ARVIN CARRY AGORTO JUSTINE RASTINEJEMIMAHBARONBASAJADERJBERAMOALDRINKELCASTILLOASHLEYDARYLLDANANTRICIAMAEDAVID TRIXIA DAVID LEA ASHLEYSHANELLBLESSILDADIAMSECYRAGARCIAJOHANNAMAEMAGGAYKRISMANABATNICOLEMANALOJUSTINMENDOZA NATHANIEL RHENZELLMARYSTEPHANIEPAMINTUANPEREZROSETRINIDADMAEVALDEZIRISHSVILLAVICENCIO News Reportorial Staff DENESSE LYNNE DESAMITO RENZO REYCELJERWINMAGALAYPUNLARONDAIN Visual Artists ALVIN CHRISTINECANTEROMAELAPEÑADOMINICJOHNMUSNI Photojournalists JAMES ALLEN BADURIA NORMAN PARUNGAO ALLEN HENDRIX SUPAN ANGEL JHOS SUPAN Multimedia Artists DEXTER ANDREW O. MANALO Technical Adviser GLENN M. CALAGUAS Technical Adviser / Consultant