Mundua helburu: Euskara eta Literatura 2. DBH. 1 hiruhilekoa (demoa)

1. hiruhilekoa

1 Hitzaren indarra

1. Komunikatu 14

Ezusteko biltzarra, J. R. R. Tolkien

Ulermena

Ikasi hitzak: Solasaldiak

Komunikazioa. Lengoaia eta hizkuntza. Hizkuntza-funtzioak

Komunikazio-lantegia: Hizkuntzalari lanetan

Hizkuntza-ukipena

2. Ezagutu hizkuntza 24 Perpausa. Izen-sintagma. Aditz-sintagma

Hitzen esanahia

Puntuazio-markak: marratxoa, marra luzea

3. Ezagutu literatura 30

Literatura zer den Literatura-dosierra: Literatura-topikoak Ulertu, hausnartu eta probatu zure konpetentziak 33

2 Itsasoaren deiadarra

1. Komunikatu 36

Balea zuria, Herman Melville

Ulermena

Ikasi hitzak: Nabigazioa eta arrantza

Testua. Testu motak. Testuaren propietateak: koherentzia

Komunikazio-lantegia: Itsasoa, gure altxorra

2. Ezagutu hizkuntza 46 Aditz jokatuak eta jokatugabeak. Deklinabidea

Hiperonimoak eta hiponimoak

Puntuazio-markak: parentesiak, kortxeteak

3. Ezagutu literatura 52

Genero narratiboa. Eleberria

Literatura-dosierra: Munduari itzulia hainbat elezaharretan

Ulertu, hausnartu eta probatu zure konpetentziak 55

3 Bizileku maitea

1. Komunikatu 58

Etxera bueltan, Isabel Allende Ulermena

Ikasi hitzak: Etxea

Deskribapen-testuak. Lekuak, eszenak, pertsonak deskribatzea

Komunikazio-lantegia: Ezohiko gabonak

2. Ezagutu hizkuntza 68 Aditz trinkoak. Deklinabidea: mugagabea

Puntuazio-markak: komatxoak, galdera- eta harridura-markak

3.

1.

Erregearen planeta, Antoine de Saint-Exupéry

Ikasi hitzak: Elkarbizitza, bakea eta gerra Jarraibide- eta igarpen-testuak

Komunikazio-lantegia: Bakearen aldeko keinuak

Hizkuntza-aldakortasun diafasikoa: erregistroak

2.

Aditza: indikatiboa. Nola deklinatu zenbakiak

aurrizkiak

3.

3.

poetikoa, hainbat egile

baldintza. Nola deklinatu

eta izenordainak

bertsolaritza

7 Ekonomiaren zurrunbiloan

1. Komunikatu 152

Albiste ekonomikoak

Ulermena

Ikasi hitzak: Ekonomia

Kazetaritza-testuak: albistea eta erreportajea

Komunikazio-lantegia: Kazetari lanetan

Hizkuntza gutxituak sustatzea. Euskararen egoera

2. Ezagutu hizkuntza 162

Aditza: ahalera (I). Perpaus motak

Lexiko-zehaztasuna

Loturik ala bereiz? (I)

3. Ezagutu literatura 168

Ahozko literatura: herri-antzerkia.

Pastorala eta maskarada

Literatura-dosierra: Ezagutu maskaradetako pertsonaiak

8 Jenioaren mende

1. Komunikatu 174

Itzalarekin solasean, Joseba Sarrionandia

Ulermena

Ikasi hitzak: Sorkuntza

Komikia

Komunikazio-lantegia: Komikizaleen topagunea

2. Ezagutu hizkuntza 184

Aditza: ahalera (II). Ohiko gramatika-akatsak euskaraz (I)

Onomatopeiak eta interjekzioak

Loturik ala bereiz? (II)

3. Ezagutu literatura 190

eta arte ederrak Literatura-dosierra: Poesia bisuala

9 Carpe diem

1. Komunikatu 196

Anfitrioi bitxia, Francis Scott Fitzgerald

Ulermena

Ikasi hitzak: Aisialdia

Eguneroko testuak: testu administratiboak

Komunikazio-lantegia: Festa-giroan

2. Ezagutu hizkuntza 204

Aditza: subjuntiboa. Ohiko gramatikaakatsak euskaraz (II)

Erdarakadak eta kalko okerrak

Erdal izen berezien idazkera

3. Ezagutu literatura

Literatura-dosierra: Ezagutu Michel de Montaigne

eta probatu zure

Eranskinak

ORTOGRAFIA

1. Puntuazio-marken erabilera

2. Maileguen idazkera

3. Zenbakien idazkera

4. Aditzoinaren idazkera

5. Loturik ala bereiz?

DEKLINABIDEA

1. Izenaren deklinabidea

2. Erakusleen deklinabidea

3. Izenordainen deklinabidea

4. Zenbatzaileen deklinabidea: bat eta batzuk

ADITZAK

1. Aditz laguntzailea: indikatiboa eta baldintza

2. Aditz trinkoak

Itsasoaren deiadarra

Plastikozko poltsak, latak, botilak, arrantza-sareak eta beste ehunka objektu daude itsasoetan zein itsas hondoetan. Horiek guztiek arriskuan jartzen dituzte itsasoko eta kostako ekosistemak. Izan ere, plastiko batzuek, adibidez, 600 urte behar dituzte deskonposatzeko.

Hori gutxi balitz bezala, gehiegizko arrantzak eta itsasoen neurrigabeko ustiapenak kolokan jarri dute itsas espezie batzuen biziraupena. Bereziki kezkagarria da, esate baterako, Mediterraneo itsasoaren egoera: bertako espezieen % 80 egoera kritikoan dago. Azken urteotan, Nazio Batuen Erakundearen ekimenez, arrantza jasangarria bultzatzeko ahalegina egiten ari dira munduko zenbait herrialde.

Bide luzea dugu oraindik aurretik, baina iritsi da kontzientziatzeko unea. Iritsi da itsasoaren deiadarra entzuteko unea!

Zergatik dira hain garrantzitsuak itsasoak eta ozeanoak?

Lurraren zer ehuneko hartzen dute?

Zenbat espezie bizi dira itsasoetan? Ezagutzen ditugu itsas espezie guztiak?

ITSASOAK ARRISKUAN

Nola ekidin daiteke kontrolik gabeko arrantza?

Zertan datza arrantza jasangarria?

Zer egin dezakegu herritarrok?

Ezagutzen duzu itsasoen babeserako elkarterik?

Zer neurri hartu dituzte munduko zenbait herrialdek?

Parte hartu duzu inoiz itsasoen aldeko ekimenen batean?

Hausnartu eta erantzun

Zer ikasiko duzun

1 Komunikatu

Badakizu zer egin behar den testu koherenteak idazteko? Ez da lan erraza, baina komeni da honako hauek gogoan izatea: testuak bat etorri behar du komunikazio-egoerarekin; ezinbestekoa da informazioa paragrafotan antolatzea; eta ideia guztiek ondo lotuta egon behar dute haien artean.

2 Ezagutu hizkuntza

Entzun duzu inoiz eremu semantiko kontzeptua?

Horrela deritzo esanahiaren aldetik nolabaiteko lotura duten hitzen multzoari. Edozein eremu semantikotan, halaber, hiperonimoak eta hiponimoak daude. Zer dakizu horiei buruz?

KOMUNIKATU

EZTABAIDATU, ETA ERABAKIAK HARTUKO DITUGU

4.1 Bildutako materialari buruzko gogoeta egingo dugu. Taldekide bakoitzak bere iritzia azaldu, eta zer kontakizun atsegin dituen esango du.

4.2 Kontakizun egokienak aukeratuko ditugu, ipuin-kontalarien saiorako.

LITERATURA

IPUIN-KONTALARIEN SAIOA DISEINATUKO DUGU

5.1 Ipuin-kontalarien ezaugarri nagusiak erabakiko ditugu: zer taldekidek parte hartuko duten, ikus-entzuleek zer adin izango duten, zer kontakizun irakurriko dugun, saioak zenbat iraungo duen…

5.2 Talde bakoitzak bere ekitaldirako behar duen materiala bilatuko du (dekoratua, jantziak, musika…). Halaber, ipuin-kontalarien saioa nola girotuko dugun erabakiko dugu.

3 Ezagutu literatura

Gaur egun, eleberria da azpigenero narratibo nagusia, irakurle gehienek hori maite baituite. Eleberri mota asko daude, gaiari dagokionez behintzat: maitasunezkoak, abenturazkoak, beldurrezkoak… Zein duzu zuk gogokoen? Gai izango zinateke eleberri mota bakoitzeko adibide bat jartzeko?

+ orientazio gehiago www.anayaharitza.es webgunean

1

Komunikatu Irakurgaia

Zer irakurriko duzun

Jarraian Moby Dick eleberri ospetsuaren pasarte bat irakurriko duzu. Ahab kapitaina, mendeku-goseak zirikatuta, edozer egiteko prest dago, Moby Dick izeneko balea erraldoia ehizatzeko. Izan ere, zenbait urte lehenago, balea horrek eraso egin, eta hanka txikitu zion.

Balea zuria

Gau hartan, zaintza egiten ari nintzela, Ahabek burua biratu zuen keinu bortitz batez, eta itsasoko airea usaindu zuen, ehiza-txakur bat balitz bezala. Gero, iparrorratza aztertu zuen, usaina nondik zetorren ahalik eta zehatzen jakiteko, eta ontziaren norabidea aldatzeko eta belak biltzeko agindu zuen. Eguna argitu bezain laster, zelatari ei deitu zien.

—Zer ikusten duzue? —oihu egin zuen Ahabek, gora begira.

—Ezer ez, jauna! —erantzun zuen batek.

Eta, bat-batean, hirurak oihuka hasi ziren aldi berean:

—Hantxe dago! Hantxe ari da arnasten! Balea zuria da! Moby Dick da! Oihuek asaldatuta , ontzigainean zeuden marinelak hantxe abiatu ziren presaka, aspalditik zelatatzen ari ziren balea ospetsua ikustera. Urrunean, Moby Dicken konkor altua eta distiratsua ikusten zen, eta baleak ur-zurrusta isil bat botatzen zuen aldizka.

—Hantxe dago! Hantxe dago! —errepikatu zuen Ahabek—. Ur azpian sartzera doa! Prestatu hiru txalupak! Starbuck jauna, geratu hemen, eta zaindu ontzia. Hantxe ikusten da isatsa! Prest daude txalupa guztiak?

Haizebe rantz doa, kapitaina! —oihu egin zuen Stubbek—. Gugandik urruntzen ari da!

Azkar batean, txalupa guztiak uretaratu zituzten, Starbuckena izan ezik, eta Ahabena buruan jarri zen. Fedallahk begiak hondoratuta zeuzkan, eta keinu beldurgarria egiten ari zen ahoarekin.

Hiztegia

Zelatari: zelatan dagoen pertsona.

Asaldatuta: barne baretasuna hautsita.

Haizebe: itsasontzietan, haizeak jotzen ez duen alboa eta aldea.

Karranka: zenbait hegaztik egiten duten oihua.

Gabi: belaontzietan, zelatari-lanak egiteko masten goiko aldean egoten den plataforma.

Ubera: Itsasontzi batek uretan uzten duen arrastoa.

Poparean: popatik, hau da, itsasontziaren atzealdetik.

Dobloi: antzinako urrezko txanpona.

—Egon adi! —oihukatu zuen Ahabek—. Hegaztiek erakusten dute non dagoen. Eta hala zen. Bazirudien hegaztiak, balea urperatu zelako harrituta, zaintza egiten ari zirela, karranka eta hegan egiten zuten bitartean. Edozein gizonek baino hobeto ikusten zuten haiek. Hasieran, Ahabek ez zuen itsas barreneko seinalerik hauteman, baina, bat-batean, beherantz begiratu zuenean, orban zuri bat ikusi zuen gainazalera abiadura betean igotzen, gero eta handiago.

Aharrausi egiten ariko balitz bezala, baleak ahoa ireki zuen Ahaben txaluparen azpian zegoenean. Ahabek arpoi bat hartu zuen. Moby Dickek, kosk egiteko prest dagoen marrazoaren antzera, brankaren zati bat sartu zuen ahoan. Balearen masailezur barruko zuritasuna Ahaben burutik oso gertu zegoen, baina kapitainak ezin zion posizio horretatik arpoia sartu.

Barailak guraize erraldoiak balira bezala itxi ziren, eta txalupa bitan ebaki zuten. Orduan, tripulazioa uretara erori, eta uraren gainean zeuden egurrezko zatiei oratu zieten. Gero, tarte batean zehar, Moby Dick ur azpian sartzen eta burua olatuen artetik ateratzen ibili zen, jolasean. Nazkatu zenean, uretan zeuden marinelen inguruan aritu zen igerian, azkar-azkar. Urak nahasi zituen, ostera ere erasotzeko prestatzen ariko balitz bezala. Suntsitutako txalupa ikusteak erotu egiten zuela zirudien.

Bien bitartean, Ahabek, aparrean erdi itota eta igeri egiteko elbarriegi, ahalegina egiten zuen ez hondoratzeko. Gainerako naufragoek ezin zioten lagundu, nahikoa baitzuten beren burua salbatzen. ➜ Irakurgai

hau www.anayaharitza.es

webgunean entzun dezakezu.

Hasiera-hasieratik, zelatariek ehizaren nondik norakoak jarraitu zituzten ontziko gabi etatik, eta, orain, ontzia gerturatzen ari zen.

—Nabigatu balearen kontra! Bota ezazue hemendik! —oihu egin zien Ahabek. Pequod- aren branka marinelak zeuden norabidera begira jarri zen, eta, zirkulu sorgindua puskatu eta gero, balea zuria haren biktimengandik urrunarazi zuen. Txalupak ziztu bizian abiatu ziren itsasgizonak salbatzera. Stubben txalupan hartu zuten Ahab, begiak gorri-gorri zituela, gatzak itsututa.

—Han dago! Ikusten dut! —esan zuen Ahabek, zerumuga begiztatuz—. Haizeberantz doa oraindik ere! Ur-zurrusta ikusten dut! Odolak hezurrak berotzen dizkit berriro! Jaso bela, atera arraunak!

Baina segituan ohartu ziren balea azkarregi zihoala eta txalupekin ezingo zutela inoiz harrapatu. Argi zegoen ontzia zela ehizarekin jarraitzeko bitartekorik egokiena; beraz, txalupak jaso zituzten, eta Pequod- a Moby Dicken ubera ren atzetik abiatu zen.

Ahabek egun osoa eman zuen alde batetik bestera, balearen ur-zurrusta noiz agertzen zen idazten. Egunaren bukaeran, zelatariak oraindik ez ziren jaitsi.

—Jada ez dut ur-zurrusta ikusten, jauna! —deiadar egin zuen ahots batek airetik—. Ilunegi dago!

—Zer norabidetan zihoan azkenengoz ikusi duzuenean?

—Lehengo norabide berean, jauna. Haizeberantz zihoan.

—Ederto! Gaur gauean astiroago joango da. Ez dugu bihar arte atzemango. Pilotu, haizea poparean behar dugu! Goikoak, jaitsi hortik! Stubb jauna, igo dadila norbait masta nagusiko zelataria ordezkatzera, eta txandak har ditzatela egunsentira arte —Gero, masta nagusiko dobloi ra gerturatu, eta honela esan zuen—: marinelak, horrelako bat emango diot Moby Dicken gorputzean arpoia sartzen duen edozeini.

Hori esan eta gero, kabinara atseden hartzera jaitsiko zela pentsatu zuten denek. Alabaina, gau hartan, azkena izango zela jakingo balu bezala, bertan geratu zen egunsentira arte.

Herman Melville, Moby Dick. Anaya (moldatua).

Komentatu testua

1 Nola jakin du Ahab kapitainak balea hurbil dagoela?

2 Zer agindu eman dio kapitainak Starbuck jaunari? Zergatik egin du hori, zure ustez?

3 Nola jakin dute marinelek balearen kokapena zein den, urperatuta zegoenean?

4 Zer arma erabili nahi ditu Ahabek balea ehizatzeko?

5 Nola erantzun die baleak marinelen erasoei?

6 Ahab kapitainaren aldartea aldatu egiten da kontakizunean zehar. Azaldu.

7 Nola lortu zuten Pequod ontziko marinelek balea urrunaraztea?

8 Zer eskaini zien Ahabek marinelei?

Erreparatu testuaren ezaugarriei

9 Zenbat atal ditu testuak? Adierazi bakoitza non hasten eta non amaitzen den.

10 Idatzi testuaren laburpena, 10 lerrotan.

11 Bilatu testuan itsasontzien eremu semantikoko lau hitz.

15 Bilatu informazioa euskoislandiera delakoari buruz, eta erantzun galdera hauei:

• Zeri deritzo pidgin? Zer ezaugarri ditu hizkuntza mota horrek? Nola sortzen da?

• Lotu euskoislandiera aurreko unitatean hizkuntzaukipenari buruz ikasi zenuenarekin.

• Bilatu euskoislandieraz idatzitako esaldiak, eta eman euskara batuan.

Hausnartu

testuari buruz

12 Testuan izenondo ugari dago. Bilatu hauen sinonimoak direnak: distiratsu

bortitz ospetsu

Bilatu informazioa

beldurgarri

13 Balea zetazeoa da. Beste zer itsas animalia daude talde horretan? Bilatu informazioa, eta aipatu hiru, gutxienez. Gero, aukeratu bat, eta idatzi deskribapen laburra.

14 XIV.-XV. mendeetan, euskaldunak balea-ehizan aritu ziren, Bizkaiko golkoan ez ezik, munduko beste hainbat tokitan ere. Ikertu honako hauei buruz:

a) Zer tokitan ibili ziren euskal baleazaleak.

b) Zer herritakoak ziren baleazaleak.

c) Zer probetxu ateratzen zieten baleei.

d) Noiz desagertu ziren baleak Bizkaiko golkoan.

16 GJH. Gaur egun, balea-espezie gehienak babestuta daude. Herrialde batzuek, ordea, nazioarteko itunak urratu, eta baleak ehizatzen jarraitzen dute. Bilatu informazioa, eta esan zer herrialde diren.

17 Ikertu eta eztabaidatu eskolan baleen egoerari buruz: bizilekua, espezieak, mehatxuak, babes-neurriak, etab.

18 «Alabaina, gau hartan, azkena izango zela jakingo balu bezala, hantxe gelditu zen egunsentira arte» . Binaka, hausnartu narratzailearen hitz horiei buruz:

• Zergatik pentsatu ote zuen kapitainak gau hura azkena izango zela? Zeren susmoa zuen?

• Bilatu hiztegian aieru hitzaren esanahia, eta esan inoiz horrelakorik izan duzuen.

➜ Ikasi gehiago baleei buruz www.anayaharitza.es webguneko baliabide-bankuan.

IKASI HITZAK

Nabigazioa eta arrantza

1 Bilatu informazioa haize-arrosa ri buruz, eta erantzun:

• Zer da? Zertarako balio du?

• Marraztu haize-arrosa koadernoan, eta kokatu haize mota bakoitza dagokion lekuan:

ipar zuria mendebala iparra ekia

hegoa ipar beltza hego beltza hego zuria

• Bilatu informazioa beste haize mota hauei buruz: haize gorria, haize kirria , haize mina , haize zirimola

2 Lotu itsasontzi mota bakoitza dagokion definizioarekin. Gero, bilatu argazki bana:

YATE GOLETA KATAMARAN BELAONTZI

a) Itsasontzi beladuna, haizearen eraginez higitzen dena.

b) Plataforma batek lotzen dituen bi krosko luze eta estu dituen ontzia.

c) Bi edo hiru mastako belaontzi arin eta lasterra.

d) Aisialdirako itsasontzia.

3 Zer hitz erabiltzen dira nabigazioan, ontziaren ezkerraldea eta ontziaren eskuinaldea adierazteko?

4 Azaldu zer diren itsasbazterreko eta itsas zabaleko arrantza. Gero, azaldu zein den nagusi euskal portu hauetan: Ondarroa, Bermeo, Getaria, Hondarribia.

5 Aukeratu sei arrantza-tresnak, eta azaldu zertarako balio duen bakoitzak: iparrorratz, amu, masprez, sare, amula, gorgoil, tretza, helize, bahe, butroi

6 Zoologia animaliak aztertzen dituen zientzia da. Hainbat adar daude horren barruan:

• Zer da zetologia? Zer lotura du irakurgaiarekin?

• Nola deritze intsektuak, primateak, txoriak eta moluskuak aztertzen dituzten zoologiaren adarrei?

Atsotitzen kutxa

7 Bilatu atsotitz hauek, eta osatu falta diren hitzak. Gero, azaldu esanahia:

«… asko den ontzian, … gutxi».

«Norat haize, harat …».

«Sareetan arrainekin, … eta …».

«Haizeak …, haizeak …».

Komunikazioa

Testua

Testua zentzu osoa duen ahozko zein idatzizko hizkuntza-unitatea da. Testuak ahozkoak eta idatzizkoak izan daitezke. Luzerari dagokionez, badira testu laburrak (perpaus bakarrekoak) eta testu luzeak (eleberri baten bestekoak).

Testuak ez dira perpaus-segida hutsak. Ondo idatzitako testu batek, zentzua izateko, hiru propietate izan behar ditu:

• Koherentzia : testuaren edukia argi azaldu behar da; ezinbestekoa da ideiak modu logikoan antolatuta egotea.

• Kohesioa : testuko elementuek ondo lotuta egon behar dute.

• Egokitasuna : testuak bat etorri behar du komunikazio-egoerarekin; kontuan hartuko da hartzailea eta testuingurua zein diren.

Testu motak

Hainbat motatako testuak daude. Bi irizpide nagusi daude testuak sailkatzeko: helburuaren arabera eta erabilera-eremuaren arabera

Gure herri eta hirietan, nonahi aurkitu daitezke testu idatziak. Pentsatu egun arrunt batean goizetik gauera zenbat testu idatzi ikusten dituzun, eta egin zerrendatxo bat.

Helburuaren arabera

Testuaren igorleak duen helburuaren arabera, testu mota hauek bereizten dira:

Narrazio-testua

Deskribapen-testua

Azalpen-testua

Jarraibide-testua

Argudio-testua

Solasaldia

Norbaitek leku-denbora batzuetan izandako gertakariak kontatzen ditu.

Izaki, objektu, pertsona edo egoera bat nolakoa den azaltzen du.

Gai bati buruzko informazioa ematen du, modu objektiboan, hartzaileak gehiago ikas dezan.

Zerbait egiteko jarraibideak edo urratsak ematen ditu.

Ideia baten aldeko argudioak ematen ditu, hartzailea konbentzitzeko asmoz.

Bi hiztunen edo gehiagoren arteko mezu-trukea adierazten du.

Ipuina, kondaira, gutuna, albistea, txistea…

Literatura-testu bateko deskribapena, turismo-orria, botanikari buruzko gidaliburua…

Definizioa, konferentzia, hitzaldia, entziklopedia…

Jarraibide-orria, errezeta, araudiak, dekalogoak…

Diskurtso politikoa, planeta zaintzearen aldeko kanpaina, produktu bati buruzko publizitate-testua…

Antzerki-testua, zinemagidoia, WhatsApp bidezko solasaldia…

Testu mota Helburua Adibideak

Erabilera-eremuaren arabera

Testu guztiak ez dira gizarte-eremu berean erabiltzen. Lau erabilera-eremu nagusi daude:

TESTUAK, ERABILERA-EREMUAREN ARABERA

Eguneroko testuak Irakaskuntzaren eremukoak

Egunean eguneko bizitzan eta lan-eremuan erabiltzen dira.

Oharrak,

Eskoletan, institutuetan eta unibertsitateetan erabiltzen dira.

Testuliburuak, ahozko aurkezpenak, kontsultaliburuak, laburpenak...

Komunikabideen eremukoak Literaturaren eremukoak

Komunikabideetan erabiltzen dira; publiko zabal bati zuzentzen zaizkio.

Literaturaren arloan erabiltzen dira.

ARIKETAK

1 Esan zer motatakoa den testu bakoitza, helburuaren eta erabilera-eremuaren arabera.

a) Albistegi digital bateko albistea.

b) Lurrin baten iragarkia, metroko karteldegian.

c) Erromari buruzko bidaia-gida bat.

d) Larunbat goizeko irrati-magazinea.

e) Sukaldaritza-liburu bateko errezeta.

f) Mugikorra erabiltzen ikasteko youtubeko tutoriala.

g) Arteari buruzko unibertsitateko kontsulta-liburua.

2 Pragmatika Hizkuntzalaritzaren adarretako bat da. Aztertu zer ikergai duen eta zer lotura duen testuen egokitasunarekin.

3 Bi testu hauek mota berekoak dira, baina erabileraeremu desberdina dute. Azaldu:

A Huawei P30 Lite mugikorrak 152,9 x 72,7 x 7, 4 milimetroko tamaina eta 159 gramoko pisua du.

Kirin 710 prozesadorea dauka, eta 4 GB-ko memoria.

Hiru kamera ditu: 48 MP-ko kamera hirukoitza, 8 MP-ko angeluhandia eta 2 MP-ko sentsorea.

B Geppettoren etxea beheko solairua zen; argia sabai-leiho batetik sartzen zitzaion. Altzariak ezin bakunagoak ziren: aulki erdi apurtua, halaholako ohea eta guztiz alferrik galdutako mahaia. Atzealdeko horman tximinia bat zuen.

Carlo Collodi, Pinotxoren abenturak. Akal.

4 Idatzi testu hauen jarraipena, parentesi barruan adierazitako lerro-kopurua kontuan hartuz:

– Narrazio-testua (5): Bazen behin sultan bat…

– Argudio-testua (4): Komeni da kirola egitea…

– Deskribapen-testua (5): Mediterraneo itsasoa…

Azalpen-testua (5): Zetazeoak…

Jarraibide-testua (3): Eskuak ondo garbitzeko…

5 Binaka, sortu ahozko eta idatzizko testu bat erabilera-eremu bakoitzerako.

jakinarazpenak, kartelak, mezu elektronikoak, curriculum vitae...

Albisteak, irratiko eta telebistako albistegiak, bideoak, online albistegiak...

Antzerki saioak, eleberriak, olerkierrezitalak...

Komunikazioa

Kohesio-baliabideak

Kohesioa ere ezinbesteko baliabidea da testu txukunak idazteko. Hauek dira ohiko kohesio-baliabideak :

• Erreferentzia egiteko hitzak erabiltzea, errepikapenak saihesteko: sinonimoak, izenordainak, erakusleak, aditzondoak….

• Elipsia: elementu batzuk kentzea (hala nola, subjektua), testua arintzeko.

• Testu-antolatzaileak: informazioa antolatzen laguntzen dute. Hainbat motatakoak dira:

– Ordena adieraztekoak: lehenik, gero, ondoren…

– Azalpenak ematekoak: hau da, hots, alegia, izan ere…

Aurkakotasuna adieraztekoak: berriz, ordean, dena den…

Informazioa gehitzekoak: gainera, are gehiago…

Ondorioa adieraztekoak: beraz, hortaz…

Testuaren propietateak: koherentzia

Koherentzia deritzo testu bateko elementuen arteko lotura logikoari. Ideiak modu koherentean antolatzea ezinbestekoa da testuaren ulergarritasuna bermatzeko.

Testu koherenteak idazteko, honako hauek hartuko ditugu kontuan:

• Asmoa. Testua koherentea izango da, baldin eta komunikazio-egoerarekin bat badator: iritzia azaltzea, informazioa ematea, solaskidea konbentzitzea…

• Gaia. Testu koherentea sortu nahi badugu, ezinbestekoa da gaia argi izatea, testuan zehar azalduko ditugun ideia guztiak horrekin lotuta baitaude. Gaia testuaren muina da, haria.

• Informazio-kantitatea. Testu koherente batek informazio-kantitate egokia behar du. Ezinbestekoa da testuaren hartzailea nor den kontuan hartzea, eta horren arabera erabakitzea zer informazio jarriko dugun eta zer informazio saihestu dezakegun.

• Egitura. Ondo pentsatu behar dugu testuaren atalek zer ordena izango duten. Besteak beste, honako hauek izango ditugu kontuan: informazio garrantzitsuena hasieran jarriko dugun, paragrafoak nola antolatuko ditugun… Bi prozedura daude ideiak antolatzeko:

a) Paragrafoa. Testua osatzen duen ataletako bakoitza da. Grafikoki, puntu eta aparte batek banatzen ditu paragrafoak. Gogoan izan:

Paragrafo bakoitza ideia nagusi baten adierazle da.

– Paragrafo baten barruan, ideak bi modutan aurkezten dira: batzuetan, ideia nagusia paragrafoaren hasieran doa, eta horren ondoren datoz azalpenak, adibideak; beste batzuetan, kontrakoa egiten da: adibideak azaldu ostean, ideia nagusia aipatzen da.

b) Gaiaren progresioa (tema/errema). Tema (edo mintzagai ) deritzo testu batean ezaguna den informazioari; errema, ordea, txertatzen dugun informazio berria da. Temak eta erremak lotzeko moduaren arabera, hiru progresio mota daude:

Progresio lineala. Perpaus bateko errema hurrengo perpauseko tema da:

Goizean azokan izan naiz. [Azokan] Iker zegoen. [Iker] Anerekin zegoen.

Tema bakarrekoa. Perpaus guztiek dute tema bera: Ane azkarra da. [Anek] gauza asko dakizki. [Ane] jakintsua da.

– Tema askotakoa. Tema batetik hainbat errema sortzen dira: Erromako monumentuak bisitatu ditut. Koliseoa da ezagunena, baina badira

beste batzuk. Fontana di Trevi iturria ikusgarria da, eta Panteoia ere bai.

Fontana di Trevi iturria da Erromako monumenturik ezagunenetako bat.

ARIKETAK

1 Taldeka interpretatu. Irakurri testu hau, eta erantzun galderei:

Transiberiar Trenbidea

Transiberiar Trenbidea, edo Siberiako Trenbide Handia (Errusiar Inperioaren garaian esaten ziotenez), etenik ez duen munduko trenbiderik luzeena da. 9342 kilometro inguruko luzera duen trenbide horrek Moskutik Vladivostok-erako joanetorria egiten du. Lur planetaren zirkunferentziaren ia herenari dagokion luzera du, eta hamar ordueremu zeharkatzen ditu. Horrela, trenik azkarrena hartuz gero, bidaiak sei egun inguru irauten du, 100 geldialdi inguru egin ostean.

1890eko hamarkadan, eraikuntzaren goren unean, 90000 gizon inguru behar izan ziren trenbidea eraikitzeko. Bidean, milioi bat tona errail eta 12 milioi trenbide-trabes jarri, eta 95 kilometro zubi eta tunel eraiki behar izan zituzten.

Transiberiar Trenbidea eraikitzeko, 1455 bilioi errublo behar izan ziren. Hain garestia zenez, materialeta eraikuntza-prezioak ahalik eta txikienak izan zitezen saiatu ziren; horrenbestez, ez da harritzekoa trenbidea erabiltzen hasi zirenean, 1905ean, bidea arazoz, matxuraz eta tren-atzerapenez josita egotea. Hori guztia konpontzeko, trenbidearen zati batzuk berriro egin behar izan zituzten, eta 1916an bukatu zuten dena behin betiko.

Keith Lye, 100 rutas legendarias. BLUME (moldatua).

a) Testu koherentea da? Arrazoitu.

b) Zer asmo du testuaren igorleak? Lortu ote du bere helburua?

c) Zure ustez, nor da testuaren balizko hartzailea?

d) Zein da testuaren gai orokorra? Eta paragrafo bakoitzarena? Lotura dute ideia horiek haien artean eta gai nagusiarekin? Arrazoitu erantzuna.

e) Egokia iruditzen zaizu testuko informaziokantitatea? Azaldu.

2 Osatu aurreko ariketako testua, paragrafo

bakoitzean informazio hau gehituz:

a) Lehen paragrafoa: trenbidea zer hiritatik pasatzen den.

b) Bigarren paragrafoa: nork diseinatu zuen proiektua, norena izan zen ideia, etab.

c) Hirugarren paragrafoa: 1903tik 1904rako neguan zer gertatu zitzaion trenari Baikal aintziran.

3 Zer dela eta diozu hori? Azaldu testu honetako gaiaren progresioa, temak eta erremak nola lotu diren aztertuz:

Baleei buruz idatzi den eleberririk ezagunena Moby Dick da. Eleberri horretako pertsonaia nagusiak Moby Dick izeneko balea eta Ahab kapitaina dira. Ahab kapitaina balea-ehiztaria da, eta obsesio bakarra du: hanka txikitu zion balea erraldoia itsasoan aurkitzea eta akabatzea. Itsasoan balea aurkituko du, baina heriotza ere hantxe topatuko du.

4 Identifikatu kohesio-baliabideak lehen ariketako testuan:

a) Bilatu erreferentzia egiteko hitzak testuan (erakusleak, perifrasiak…).

b) Badago elipsirik? Azaldu.

c) Identifikatu antolatzaileak, eta adierazi zer motatakoak diren.

5 Bilatu informazioa Orient Express trenbideari buruz, eta idatzi lau paragrafoko testu koherente bat.

Orient Express trenbidea iragartzeko kartela (1888. urtea).

ITSASOA, GURE ALTXORRA

Komunikazio-egoera: «Itsasoen Nazioarteko Eguna»

Irailaren 29an, Itsasoen Nazioarteko Eguna ospatzen da. Hori dela eta, zuen herriko udalak hainbat ekitaldi antolatu ditu, egun berezi hori gizarteratzeko asmoz. Alkatearen esanetan, ezinbestekoa da herritarrek itsasoak, ozeanoak eta itsas baliabideak kontserbatzearen garrantziaz ohartzea, betiere garapen jasangarria helburu izanik. Izan ere, klima-aldaketaren eta berotze globalaren ondorioz, kinka larrian dago itsasoetako eta ozeanoetako bizitza.

Antolatutako ekitaldien artean, motako askotako ekintzak daude: hitzaldi teknikoak, umeentzako jolasak, ginkanak.... Antolatzaileek diotenez, garrantzitsuena da herritarrek itsasoa hobeto ezagutzea, eta itsasoaren inguruko bitxikerien eta jakingarrien berri izatea. Jakintsu batek behin esan zuenez: «Nola maita daiteke ezagutzen ez den hori?».

Entzun

1 Kultur Etxean antolatutako hitzaldi berezi batera joan zarete. Entzun arretaz, eta erantzun galdera hauei:

• Zergatik diote aurkezleak eta hizlariak «ezohiko hitzaldia» dela?

• Zer dio Erauzkinek itsasoko piztiei buruz?

• Zer aurkikuntza egin zuen 2004an Japoniako ikertzaile-talde batek?

• Zer interes izan zuen Charles Darwinek Galapago uharteetan?

• Zer egin behar da Galapago uharteetara sartzeko?

• Zein dira itsasoko «biztanle» bitxienak, hizlariaren ustez?

2 Esan esaldi hauek egia ( E ) ala gezurra (G ) dioten:

– Piztiarioak itsasoko piztiei buruzko bildumak dira soilik.

– Txipiroi erraldoia krakenaren tamaina berekoa da.

Galapago uharteak Ozeano Atlantikoan daude.

Port Royale hiria urtegi bat eraikitzearen ondorioz geratu zen urpean.

Museoetan adina erlikia daude itsas hondoetan.

3 Idatzi definizio bakoitzari dagokion testuko hitza:

a) Olagarroen buruko beso moduko luzakina.

b) Animaliez edo landareez mintzatuz, eskualde jakin batean soilik bizi eta hazten dena.

c) Itsasikara batek eraginiko uhin erraldoia.

d) Balio handiko gauzen bilduma, gehienetan ezkutaturik gordetzen dena.

Solasean

4 Binaka jarrita, bilatu informazioa honako endemismo hauei buruz; lotu eskuineko argazkiekin, eta azaldu, laburlabur, bakoitzak zer ezaugarri, bizitoki, arrisku… dituen:

Dortoka erraldoia Itsas lehoiak

Galapagoetako pinguinoa Itsas iguana

5 Bilatu itsasoko piztia hauei buruzko informazioa, eta idatzi bakoitzaren deskribapen labur bat: kraken , tritoi , aspidokelonio, ondina, umibozu. Bilatu irudiak, Erdi Aroko piztiarioetakoak ahal izanez gero.

6 GJH. Taldeka jarrita, irakurri eta erantzun galderei:

Donostiako Urumea ibaia zabortegi bihurtua

Hogei bat boluntariok hartu dute parte, azkenekoz, ibaiaren ibilgua garbitzen. Udala, berriz, isurketa masiboaren egileen bila ari da; izan ere, zazpi tona hondakin bildu zituen martxoan.

Iturria: www.elpais.com (2022-10-28)

OCEAN INITIATIVES

Zaborra biltzea hondartzetan eta ur-ibilguetan, itsasoko zaborraren arazoa ulertzeko eta konpontzeko.

Iturria: www.initiativesoceanes.org/es

• Zer egin daiteke Urumea ibaian gertatutakoa saihesteko? Zer-nolako neurriak hartu beharko lirateke?

• Zer iruditzen zaizue Ocean initiatives ekimena? Sartu webgunean, eta bilatu euskal kostaldean ekintzarik dagoen.

• Zuen ustez, garrantzitsua da boluntarioen lana? Aipatu natura zaintzeko boluntarioek egiten dituzten beste ekimen batzuk.

Gazteok itsasoarekin bat

7 DBH 2ko ikasleok erabaki duzue Itsasoen Nazioarteko Eguna ospatzeko antolatu diren jardunaldietan parte hartzea. Taldeka jarrita, sortu testu bana, eta prestatu antzezpena.

1. Talde bakoitzak egoera hauetako bat aukeratuko du:

Telebistako albistegia: itsas kutsadurarekin lotutako albistea aurkeztea

Kostaldea zaintzearen aldeko kanpaina

Eskolako aurkezpena: «Baia, hondoratutako italiar hiria»

Ipuin-kontalarien saioa: Txinako «Itsaso gaziaren kondaira»

2. Prestatu antzezpena, aukeratutako testuaren ezaugarriak eta erabilera-eremua kontuan hartuz.

3. Antzeztu aukeratu duzuen egoera ikaskideen aurrean. Nahi izanez gero, erabili elementu grafikoak, bideoak, jantziak, etab.

Ezagutu hizkuntza

Gramatika

NOR eta NORK motako aditzak

• NOR motako aditz ek (aditz iragangaitzek) ez dute osagarri zuzenik (OZ): izan, egon, ibili, etorri… NOR motako subjektuarekin egiten dute komunztadura. Adibidez: Marinela ontzian zehar ibili da

• NORK motako aditz ek (aditz iragankorrek) osagarri zuzena (OZ) dute: esan, egin, irakurri… NORK motako subjektuarekin dute komunztadura. Esaterako: Gu k liburu interesgarria irakurri dugu

Testuinguruaren arabera, aditz batzuk mota batekoak zein bestekoak izan daitezke: Mendian ibili da. / Bi kilometro ibili ditu

Aditz jokatuak eta jokatugabeak

Aditz ak ekintza , egoera edo gertaera bat adierazten du. Esaterako: irakurri dut (ekintza), gaude (egoera), izan dira (gertaera).

Aditza sailkatzeko, hainbat modu daude. Moldeari dagokionez, bi motatako aditzak bereizten ditugu: aditz jokatuak eta aditz jokatugabeak

Aditz jokatuak

Aditz jokatu ek pertsona (ekintza nork egin duen) eta aldia (ekintza noiz egin den) adierazten dituzte. Adibidez:

Kapitainak iparrorratza aztertu zuen → Hark, lehenaldia.

Aditz jokatuak hiru motatakoak dira:

• Aditz trinkoak hitz bakarreko aditzak dira. Hitz horrexetan biltzen dute informazio guztia: Marinela arnasestuka dator

• Aditz perifrastiko ek bi hitz dituzte: aditz nagusia eta aditz laguntzailea. Adibidez: Kapitainak balea ikusi du

• Aditz-lokuzioek egitura berezia dute: izena + aditza. Adibidez: adore eman, lan egin… Aditz-lokuzio gehienak egin, eman, hartu eta izan aditzekin sortzen dira: Baleak ihes egin du , Ikerrek arrebari musu eman dio

Aditz jokatugabeak

Aditz jokatugabe ek ez dute pertsonari edo aldiari buruzko informaziorik ematen. Esaterako:

Bidaiatzea izugarri gustuko dut. → Pertsona eta aldia ezezagunak. Irakurtzetik datorkio jakituria guztia. → Pertsona eta aldia ezezagunak. Aditz jokatugabeak hiru motatakoak dira:

• Partizipioa : aditz osoa da, bukaera eta guzti. Bukaera gehienak -tu/-du, -i eta -n izaten dira: buka tu , bil du , irakurr i , ego n Beste amaiera batzuk ere badira: j o , hi l Hiztegietan, aditzak partizipioan agertzen dira.

• Aditzoina, gehienetan, partizipioari amaiera (-tu, -du, -i) kenduz sortzen da: bukatu → buka, bildu → bil, irakurri → irakur. Amaieran -n eta -l duten aditzei ez zaie amaiera kentzen: egin → egin, hil → hil.

Aditzoina aditz hauekin erabiltzen da: ahalera (Liburu bat irakur dezaket), subjuntiboa ( Arropa eros dezazun nahi dut ) eta agintera ( Etor zaitez berehala! ).

• Aditz-izena izen bihurtutako aditza da; hortaz, erdi aditza, erdi izena dela esan dezakegu. Izena den aldetik, deklinatu egiten da; aditza den aldetik, osagarriak onartzen ditu.

– Forma ri dagokionez, aditz-izena aditzoinari -te/-tze atzizkia erantsiz sortzen da. Aditzaren aditzoina -n letraz edo txistukariz ( ts, tx, tz ) amaitzen bada, -te eransten da: egi n → egi te , u tz → uz te Gainerako kasuetan, -tze eransten da: hartu → hartze, bildu → biltze; hil → hiltze

– Aditz-izenak, sarritan, mendeko perpaus etan agertzen dira, aditz nagusiaren mende. Aditz nagusiek deklinabide-marka jakin bat hartzeko eskatzen diete aditz-izenei:

Deklinabide-marka Aditza Adibidea

-t(z)ea (Zer?) pentsatu, lortu, debekatu… Debekatuta dago erretzea

-t(z)eak (Zerk?) eduki, mindu, harritu… Harritu egin nau hori entzuteak

-t(z)en (Zertan?) jakin, ikasi, irakatsi, hasi… Lagunduko dizut ariketak egiten

-t(z)eko (Zertarako?) gai izan, lotsa izan… Prest nago parte hartzeko

-t(z)eari (Zeri?) utzi, ekin, iritzi… Ikerrek berriz ekin dio lan egiteari

-t(z)eaz (Zertaz?) poztu, aspertu, damutu… Damutu naiz ez ikasteaz

ARIKETAK

1 Identifikatu perpausotako aditzak, eta esan zer motatakoak diren:

– Kirola egitea oso ona da osasunerako.

– Horko hegazkin hori Veneziatik dator.

– Amak esan zidan: «Zer ikusi, hura ikasi».

– Gai izango zinateke zeuk bakarrik hori egiteko?

– Aizue, zertan zabiltzate? Eskolak aspaldi hasi dira!

Langileek men egin diote nagusiaren aginduari.

2 Idatzi aditz-izenak, eta azaldu nola sortu dituzun: ikusi, jo, hustu, egon, pentsatu, poztu, ibili, zapaldu

3 Osatu perpausak, aditz-izenak erabiliz. Azaldu aditz bakoitzaren erabilera.

4 Ordenatu eta sortu perpausak. Idatzi aditz-izen egokiak.

– mindu / entzun / Galderren hitz mingotsak / biziki

– jokalariak / berehala / jokatu / ekin

– ni / zure lana / arduratu ez / egin

– jai bat / egin / Aitorri / datorren astean / bururatu

– arazo hori / Udalak / ahalmenik / konpondu / izan ez

5 Sortu aditz-lokuzioak, honako hauei egin, eman, hartu edo izan erantsiz: amore, iseka, lur, adore, gose, gatibu, zintz, beldur. Gero, azaldu lokuzio bakoitzaren esanahia eta idatzi perpaus bana.

6 Lauren arteko eskema. Osatu aditzei buruzko eskema hau, ikasitakoa erabiliz:

Ilobak ordenagailua … erakutsi dio amonari.

– Josunek aspaldi utzi zion …

– Langileek diote gogoa dutela oporrak …

– Albiste hori … biziki mindu nau.

– Bapo eginda nago. Gehiago ez … erabaki dut.

Benetan pozten naiz zu hain pozik …

ADITZAK

2 Ezagutu hizkuntza

Gramatika

Idazkera berezia duten hitzen deklinabidea

• -a itsatsia duten hitzek amaierako

-a gordetzen dute beti: gauza + -rik → gauzarik. Hala ere, bada salbuespenik:

a + a = a → neska + -aren = neskaren (*neskaaren)

a + e = e → neska + -en = nesken ( * neskaen).

• Amaieran diptongoa duten hitzak ( egitarau, lau, garai, jai, zelai …)

bokalez amaitutako hitzak (mendi, adibidez) bezala deklinatzen dira: mendi + an > mendian; zelai + -an → zelaian.

Salbuespena gau hitza da, loturabokala behar du eta: gau + -e- +

-an → gauean ; gau + -e- + -ko → gaueko.

Deklinabidea

Deklinabidea atzizki multzoa da; izen-sintagmek perpausetan betetzen duten funtzioa adierazteko erabiltzen dugu. Deklinabide-markak izenaren edo izen-sintagmaren amaiera n jartzen dira beti.

Guztira, hamasei deklinabide-kasu daude. Numero ari dagokionez, hiru forma har ditzakete deklinabide-kasuek:

• Mugatu singularra pertsona edo gauza ezagun bati buruz hitz egiteko erabiltzen dugu: Zetazeo a ikusi dugu itsasoan.

• Mugatu plurala pertsona edo gauza ezagun batzuei buruz hitz egiteko erabiltzen dugu: Zetazeo ak ikusi ditugu itsasoan.

• Mugagabea pertsona edo gauza ezezagunei buruz hitz egiteko erabiltzen dugu: Hainbat zetazeo Ø ikusi dugu itsasoan.

Esan dugunez, deklinabideak izen batek perpausean zer funtzio betetzen duen adierazten du. Erreparatu adibide honi: Kapitainak gauean marinelei agindua eman zien. NORK (Subj.) NON (Adlag.) NORI (ZO) NOR (OZ)

Deklinabide-kasuen sailkapena

Deklinabide-kasuak, oro har, hiru multzo nagusitan sailkatzen dira: deklinabidekasu gramatikalak , leku-denborazko kasuak eta gainerako kasuak

Deklinabide-kasu gramatikalak

Deklinabide-kasu gramatikal deritze aditzarekin komunztadura duten deklinabide-kasuei. Hiru dira, guztira: Nor, Nork eta Nori.

• NORK kasuan dagoen izen-sintagma subjektua da beti: Bale ak itxura beldurgarria du.

• NOR kasuan dagoen izen-sintagma subjektua izan daiteke, aditza iragangaitza bada: Balea agertu da. OZ ere izan daiteke, aditza iragankorra bada: Ahabek arpoi a hartu du.

• NORI kasuan dagoen izen-sintagma ZO da beti: Berri ona eman nion marinelari

Leku-denborazko kasuak

Kontuan hartu

Nora/Norengana kasuek esanahi

zehatzagoko aldaerak dituzte:

• Norantz/Norenganantz kasuek

norabidea adierazten dute: Goizetik atera ginen Madrilerantz; Umea amaren ganantz doa.

• Noraino/Norenganaino kasuek

helmuga adierazten dute: Santiagoraino iritsi dira erromesak; Katua sagua renganaino joan da.

Leku-denborazko kasuak lekua eta denbora adierazten duten deklinabidekasuak dira. Adibidez: Marinelak ontzi an daude (lekua); Arratsaldeko seietan itsasoratu ginen (denbora). Hauek dira: Non, Nongo, Nora, Nondik, Norengan, Norengana, Norengandik…

Leku-denborazko kasuek ez dute komunztadurarik aditzarekin. Halaber, Nongo kasuak ez, baina beste guztiek izen bizidunak eta bizigabeak bereizten dituzte.

Izen bizigabeak

Izen bizidunak

Non Nora Nondik

Norengan Norengana Norengandik

Gainerako kasuak

• NOREN kasuak jabegoa adierazten du, eta izenlagunak sortzeko erabiltzen dugu. Adibidez: tximino aren , tximino en , tximino ren

• NOREKIN kasuak aditzaren ekintza noren laguntzaz egin den adierazten du. Esaterako: liburu arekin , liburu ekin , liburu rekin

• NORENTZAT kasuak hartzailea adierazten du. Adibidez: gidari arentzat , gidari entzat , gidari rentzat

• NORENGATIK (ZERENGATIK) kasuak aditzaren ekintzaren zergatia adierazten du. Esaterako: euritearengatik, istripuengatik, elurterengatik

• ZEREZ kasuak tresna, gaia eta denbora adierazten du. Adibidez: harriaz, harri ez , harri z

Deklinabide-kasu bereziak

• ZERIK kasua (partitiboa) NOR kasuaren parekoa da, baina ezezko perpausetan eta galderetan bakarrik erabiltzen da: Ekarri duzu diru rik ?; Ez dago argi rik hemen.

• NORTZAT kasua (prolatiboa) mugagabean bakarrik erabiltzen da, eta ustea adierazten du: Epaileak akusatua errudun tzat jo du.

ARIKETAK

1 Bost minutuko geraldia. Adierazi azpimarratutako hitzak zer kasutan dauden, zer multzori dagozkion, zer numero duten eta zer funtzio duten perpausean.

– Tratamendu berria probatuko dute gaixoengan

– Zenbait ehiztari Berako mendietan ibili ziren atzo.

Umea lelotzat hartu dute.

Mutilak , nahi duzue kaferik ?

Hainbat adituren arabera, neurriak hartu behar dira.

– Lan-baldintzez hitz egin dugu enpresako nagusiekin

– Ez daukagu janaririk katuentzat

– Langabezian geratu dira makina bat liburuzain

2 Erantzun, parentesi barrukoa kontuan hartuz.

• Zerez eginda dago eskultura? (brontze)

• Nork egin du arrantza? (astoak)

• Norengana hurbildu dira umeak? (hainbat txakur)

• Zerengatik itxi dute aireportua? (elurte gogor)

• Nori galdu zaizkio paperak? (bi ikasleak)

• Nortzat hartu duzue gizon hori? (eskolako zuzendari)

• Norentzat ekarri dituzu opiltxoak? (zenbait lagun)

• Zerk ikaratu zaitu hainbeste? (bakardadea)

3 Osatu perpausak, leku-denborazko kasuak erabiliz.

(perretxiko) ibili dira lau … (herri) gazteak.

(igande) daramat egunero … (amona) joaten.

(umeak) ere asko ikasten dute helduek.

(goiz) (iluntze) egon gara … (plaza) zain.

(igerileku) (ur) sartu dira igerilariak.

– Umea pixkanaka hurbildu zen … (astoak)

4 Idatzi perpaus bana hitz hauekin: esnerik, ergeltzat, beroarengatik , buztinez

5 Osatu testua, deklinabide-marka egokiak jarriz Etxe… kale… egin nuen, artega eta harriturik. Ebora… jokaera… zerbait… susmo… ernarazi zidan barru... Emakume hark igarle-gaitasun itzel… zuen. Aztoraturik nengoen. Hala ere, laster ahaztu nintzen Ebora…, ama… joan baitzitzaidan gogo… hegan. Nahi gabeko gogoeta… ailegatu nintzen portu... Ez zen gizon… portu... Den… ziren batzar… joanak. Txalup… mutiltxiki eta txo batzuk zebiltzan hara eta hona, laster bisigu… irteteko zirela ahaztu gabe balea… ehiza… berriro eragin zituen zeregin… eutsiz. Kofrade… batzar… Santa Katalina… elizatxo… egiten ziren, bera baitzen gure jagole... Esate baterako, itsaso… ginela etxe… zerbait egiten bazen, heriotzaren bat edo, jaiotzaren bat edo, Santa Katalina… kanpaitxo… ematen zigun haren berri. Edorta Jiménez, Baleen berbaroa. Txalaparta (moldatua).

6 Adierazi aurreko ariketan deklinatu dituzun hitzak zer kasutan eta zer numerotan dauden.

2 Ezagutu hizkuntza Lexikoa

Eremu semantikoa eta familia lexikoa

Antzekoak dirudite, baina ez ditugu nahasi behar:

• Eremu semantikoa osatzen duten hitzen artean lotura semantikoa dago.

• Familia lexikoa hitzaren osaerarekin dago lotuta: jatorrizko hitz batek eta hitz horretatik eratorritako hitzek osatzen dute. Adibidez: haragi > harakin, harategi, haragitsu.

Hiperonimoak eta hiponimoak

Hiperonimoak erreferente semantiko zabala duten hitzak dira. Hiperonimoek beste hitz batzuk hartzen dituzte barnean, erreferente semantiko estuagoa dutenak. Azken horiei hiponimo deritze.

Hiperonimo batek eta haren hiponimoek osatutako hitz multzoari eremu semantiko deritzo.

Adibidez, zuhaitz hitza hiperonimoa dela esan dezakegu, horren barruan esanahi zehatzagoa duten beste hitz batzuk baitaude: pinu, olibondo, sahats, sagarrondo, pago, haritz… Testu bat idazten dugunean, hiponimo-zerrenda bat hiperonimo batekin ordeztu dezakegu: Sagarra, madaria, kiwia eta bananak erosi ditut. → Fruta erosi dut. Bestalde, hitz bat beste hitz baten hiperonimoa edo hiponimoa izan daiteke, testuinguruaren arabera. Erreparatu hitz multzo honi: katu – felido – ugaztun – animalia. Katu hitza felido hitzaren hiponimoa da; felido hitza, katu hitzaren hiperonimoa, baina ugaztun hitzaren hiponimoa. Ugaztun hitza, katu hitzaren hiperonimoa da, baina animalia hitzaren hiponimoa. Izan ere, animalia hiperonimoaren barruan, beste hiponimo batzuk ere badaude: narrasti, hegazti, arrain edo anfibio.

ARIKETAK

1 Lotu hiperonimo bakoitza dagokion hiponimoarekin.

Hiperonimoak: infusioa, zapata, nefrologo, aristokrata.

Hiponimoak: markes, mediku, ezki-ur, babutxa.

2 Proposatu beste bina hiponimo aurreko ariketako hiperonimoentzat.

3 Buru hausgarria. Adierazi hiponimo zerrenda bakoitzari zer hiperonimo dagokion:

a) femur, erradio, tibia, perone, kubitu…

b) txepetx, gailupa, zozo, bele…

c) eliza, meskita, sinagoga, santutegi…

d) arroz, olo, garagar, arto, alpiste, gari…

e) daratulu, bihurkin, zerrote, iltze…

f) gaseosa, esne, sagardo, limonada…

4 Berridatzi perpausak, hiponimo-zerrendak hiperonimoekin ordeztuz:

– Turista gehienak txinatarrak, japoniarrak, vietnamdarrak eta korearrak dira.

– Legatza, oilarra eta hegaluzea ekarri dituzte arrantzaleek portura.

Merkataritzagunera joan ginen, eta hozkailua, garbigailua, irabiagailua eta telebista erosi genituen.

5 Azaldu zer hiperonimo-hiponimo lotura dauden hitz multzo hauetan:

a) tipula – barazki – landare-jatorria duten elikagaiak – elikagaiak

b) Florentzia – Toskana – Italia – Europa

c) errumaniera – hizkuntza erromaniko – indoeuropar hizkuntza – munduko hizkuntza

d) XVI. mendea – Errenazimendua – Aro Modernoa – Historia

e) Artizarra - planeta - Eguzki-sistema - Esne Bidea

Kiwia, papaia, marakuia... hiponimoek fruta exotikoaren eremu semantikoa osatzen dute.

Puntuazio-markak (II)

Noiz erabili parentesiak [()]

• Perpaus baten barruan informazioa edo azalpenak txertatzeko. Kasu honetan, marra luzearen (—) eginkizun bera du: Kopenhage (Danimarkako hiriburua ) leku izugarri ederra da.

• Aipamenetan, egileen lanak aipatzeko: Espezie indartsuenek irauten dute ( Charles Darwin, Espezieen jatorria, 1859 )

• Antzerki-lanetan, oharrak tartekatzeko.

ROMEO: ( NESKAMEari. ) Nor da zure nagusiaren ama?

NESKAMEA: Galdetzea ere! Etxe honetako ugazabandrea da.

ROMEO: Kapuletarra!

( Denak irten dira, JULIETA eta NESKAMEA izan ezik. )

Noiz erabili kortxeteak ([])

• Testu luze batean, zati bat isildu dela adierazteko. Isiltzen den testua, halaber, etenpuntuen bidez (…) adierazten da: Goizeko seietan esnatu ziren [ ] Azkenean, iritsi ziren helmugara.

• Parentesi barruan informazio gehigarria txertatzeko: Jim Morrison (The Doors taldeko [XX. mendeko talde ospetsuko] abeslaria) Floridan jaio zen, 1943an.

ARIKETAK

1 Nire lehengo eta oraingo iritzia. Zergatik erabili dira parentesiak eta kortxeteak perpausotan? Azaldu:

a) Arnasestuka iritsi zen […] Egun hark amaigabea zirudien.

b) Koldarkeria krudelkeriaren ama da (Montaigne, Entseiuak)

c) Bilbon ikusi dut Ainara Gabiria (herriko alkatea).

d) Nola gorde errautsa kolkoan irakurri behar dugu (Miren Agur Meabek [2021eko Poesia Sari Nazionalaren irabazleak] idatzitako lana).

e) KARMESINA: (Ezinegonari ozta-ozta eutsiz.) Esadazu, Diafebus: larriak dira gure kapitainaren zauriak?

2 Berridatzi, parentesi barruko perpausotan informazio hauek tartekatuz. Erabili kortxeteak:

Errenazimenduko italiar artista

1864-1920

– Kresala eta Garoa (Ondarroako Txomin Agirre idazlearen lanak) ohiturazko eleberriak dira.

– Gioconda (Leonardo Da Vincik egindako lana) Parisko Louvre museoan dago.

3 Berridatzi, ikasitako puntuazio-markak erabiliz.

– Bakea hitza latinezko pax hitzean jatorria duena oso erabilia da diplomaziaren arloan.

HAMLET: Oihu eginez Mendekua hartuko dizut, aita!

Napeolon Bonaparte 1769-1821 pertsonaia garrantzitsua da Frantziako historian.

– Urduri eta izerdi-patsetan esnatu zen. Veneziara iritsi zen.

– Idaztea bizi dudan bakardadea babestea da Maria Zambrano, 1930.

Gioconda, Leonardo da Vinci.

Kopenhageko (Danimarkako hiriburuko) Nyhavn auzoan eraikin koloretsuak daude.

Ezagutu literatura

Azpigenero narratiboak

Gogoratu zein diren azpigenero

narratibo nagusiak:

• Ipuina: gertaera asmatuak kontatzen dituen narrazio-testu laburra da.

• Alegia: narrazio-testu laburra da; amaieran irakaspena du, eta animaliak izaten dira pertsonaiak.

• Mitoa: errealitatea azaltzea helburu duen kontakizuna da.

• Egunkariak eta memoriak: pertsona baten bizipenak eta bizitzako gertakariak biltzen dituzte.

Genero narratiboa

Dakizunez, narrazioetan zenbait pertsonaiaren inguruko gertaerak kontatzen dira, errealak edo fikziozkoak, leku eta denbora jakin batzuetan. Narrazio literario ak ezaugarri hauek ditu:

• Egilearen helburua kontakizun erakargarria idaztea da.

• Ondo planifikatutako kontakizunak izaten dira.

• Idazleek lexiko aberatsa eta sintaxi konplexua darabilte.

• Gehienetan, fikziozko narrazioak izaten dira.

Genero narratiboaren barruan hainbat azpigenero daude; hala ere, duen garrantziagatik, unitate honetan eleberria aztertuko dugu.

Eleberria

Eleberria egile ezagun batek idatzitako narrazio-testu luzea da. Gehienetan, asmatutako gertakariak kontatzen ditu. Gaur egun, eleberria literaturatestu nagusia da.

Eleberrietan, narrazioa da nagusi (hau da, ekintza-segidaren kontaketa); hala ere, beste mota bateko testuak ere tartekatzen dira: deskribapenak (pertsonaien itxuraren eta izaeraren, lekuen, eszenen… deskribapenak), solasaldiak, bakarrizketak, gutunak, etab.

Gaur egun, eleberria da literatura-testurik arrakastatsuena. Datu guztien arabera, irakurle gehienek eleberria irakurtzea dute gogokoen. Jarraian, euskal eleberrigintzaren historia laburra aurkeztu, eta gaiaren araberako eleberrien sailkapena aztertuko dugu.

Euskal eleberrigintza

Euskal eleberrigintzak XX. mendearen bigarren erdialdean izan zuen bilakaera nagusia; hala ere, lehenago ere izan da eleberriaren aurrekaririk euskal letretan:

• XVI. mendeko Juan Pérez de Lazarraga idazlearen eskuizkribuan, artzain-eleberri bat dago. Artzain-eleberriek ospe handia lortu zuten Errenazimenduan; artzainen arteko maitasun-istorioak kontatzen zituzten. Lazarragaren artzain-eleberrian, hainbat pertsonaien arteko maitasunistorioa kontatzen da (Silberio, Sireno, Doristeo…).

• XIX. mende-amaieran, ohiturazko eleberrigintza deritzona sortu zen: garaiko Euskal Herria eta euskal kultura zehatz deskribatzen zituen eleberri mota. Ohiturazko eleberriek herritarren lanbideak eta eguneko bizimodua deskribatzen dituzte. Txomin Agirre ondarroar idazlearen Kresala (1906) eta Garoa (1912) dira ohiturazko eleberri gorenak.

• XX. mendean, 1957an hain zuzen, euskal eleberrigintza modernoa sortu zuen José Luis Álvarez Enparantza «Txillardegi» idazleak, Leturiaren egunkari ezkutua eleberriari esker. Idazle horrek garaiko literatura-joeretan txertatu zuen euskal eleberria.

• Gaur egun, eleberriak dira nagusi euskal literaturan. Azken hamarkadetan, zenbait eleberri nabarmendu dira, hala nola Bernardo Atxagaren Obabakoak (1989) edo Unai Elorriagaren SPrako tranbia (2001). Espainiako Literatura Sari Nazionala irabazi zuten biek.

Eleberri motak gaiaren arabera

• Maitasunezko eleberrietan, pertsonaien arteko maitasun-istorioa kontatzen da. Adibidez: Charlotte Brontë-ren Jane Eyre.

• Abentura-eleberri etan, pertsonaia batzuek bizi izandako arriskuen eta ziurgabetasunen berri ematen da: bidaiak, gertakari eta leku harrigarriak… Erritmo biziko istorioak izaten dira. Esaterako: Jules Verneren Mikel Strogoff.

• Polizia-eleberri etan hilketa bat argitu behar izaten da. Poliziak eta detektibeak izaten dira protagonistak, eta haien ikerketen berri ematen zaigu. Adibidez: Agatha Christieren Orient Express-eko hilketa.

• Eleberri beltza polizia-eleberriarekin dago lotuta, baina garrantzitsuena ez da hilketa argitzea, giroa deskribatzea baino: inguru ilunak, ustelkeria, etab. Esaterako: Jon Arretxeren Fatum

• Beldurrezko eleberri ek ikara sorrarazi nahi diote irakurleari. Sarritan, naturaz gaindiko izakiak dira protagonistak. Adibidez: Mary Shelleyren Frankenstein.

• Zientzia-fikziozko eleberria etorkizunean edo unibertso ezezagunetan dago girotuta. Esaterako: J. K. Rowling-en Harry Potter saga.

• Eleberri historikoa gertakizun edo pertsonaia historikoetan dago oinarrituta. Esaterako: Ken Follet-en Lurraren pilareak.

1 Zer dela eta diozu hori? Esan zer motatakoak diren eleberri zati hauek:

A Zesarrek arrazoi zuen: nahiago zuen herrixka bateko lehen postua Erromako bigarrena baino. Ni ez nintzen ezta bigarrena ere Erroman. Boterea falta zitzaidan.

Marguerite Yourcenar, Adrianoren memoriak. Edhasa.

B Rominak, nire bihotzeko izarrak, ez zidan jaramonik egiten. Eta niri bihotza erdibitzen zitzaidan. Aitak, lanera joan aurretik, hau idatzi zuen behin ispiluan: «Ezpainak musukatzen dizkigu ihintzak». Oso ederra iruditu zitzaidan. Pentsatu nuen ihintza Romina izan zitekeela, nire bihotzeko izarra, eta begiak itxi eta ezpainak luzatu nituen ispilurantz.

Karlos Linazasoro, Bota gorriak. Anaya/Haritza.

C —Honela ez gara inoiz iritsiko —esan nuen.

—Har dezakegun norabide bakarra hori bada — esan zuen kapitainak—, eutsi egin beharko diogu.

Bat-batean, kapitaina berriz hasi zen hitz egiten. Bere onetik aterata zegoela ematen zuen:

—Kanoia! Begiratu txopa aldera!

Robert Louis Stevenson, Altxorraren uhartea. Anaya.

Zaldun-eleberriek ospe handia izan zuten Erdi Aroan. Munduan zehar abentura bila dabiltzan zaldunen istorioak kontatzen dituzte. Gaztelaniaz, Amadís de Gaula da ezagunena; valentzieraz, Tirant lo Blanc.

D —Eser zaitez kanapean —esan zidan Holmesek —. Badakit, Watson maitea, nik bezala zeuk ere oso gogoko dituzula gauza arraroak, bizitzako konbentzionalismo aspergarriak gainditzen dituztenak.

—Egia esan, guztiz interesgarri iritzi izan diet beti zure kasu guztiei —erantzun nuen.

—Bada, hemen duzun jaun honek, Jabez Wilson jaunak, aspaldi entzun dudan istoriorik bitxienetako bat kontatu dit. Izan ere, onartu behar dut orain arte ez dudala inoiz horrelakorik entzun.

Arthur Conan Doyle, La liga de los pelirrojos. Anaya (moldatua).

2 Bilatu informazioa Lazarragaren eskuizkribuari buruz, eta azaldu: noiz eta non aurkitu zuten, zer atal dituen, artzain-eleberriaren argumentua zein den.

3 Bilatu informazioa egile hauei buruz, eta zerrendatu bakoitzaren eleberri bana; gero, adierazi zer motatakoa den: Edgar Allan Poe, Federico Mocchia, Mark Twain, Mary Higgins Clark, Margaret Atwood, Umberto Eco, Eva García Sáenz de Urturi, Raymond Chandler.

Munduari itzulia hainbat elezaharretan

Elezahar rek munduaren jatorriari buruz hitz egiten digute, baita izaki harrigarri eta fantastikoei, alegiazko gertakariei eta beste hainbat gauza miragarriri buruz ere. Munduko kultura guztietan daude elezaharrak, eta, sinestezina badirudi ere, elkarren antz handia dute. Irakurri arretaz Guatemalako elezahar hau; ondo ezagutzen duzun hegazti baten jatorria zein den argitzen du:

Chomak

Elezaharrak dioenez, Uxmal erregeak itzelezko oturuntza antolatu zuen behin jauregian, biziaren jauna zen Hunab Ku jainkoari omenaldia egiteko. Oturuntza terrazan bertan egitea bururatu zitzaion. Beraz, zerbitzariek dotore-dotore apaindu zuten lekua.

Bien bitartean, saiak —garai hartan chom esaten zieten, eta luma ikusgarriak zituzten— terrazaren gainetik igo ziren, hegan. Bat-batean, halako jaki gozoak ikusita, mahaietara jaitsi, eta den-denak irentsi zituzten.

Erregea, gonbidatuekin joan zenean, sutan jarri zen hango hondamena ikusita. Zin egin zuen chomak gogor zigortuko zituela, eta zigor bat pentsatzeko agindu zien apaizei. Apaizak hausnartzen ari zirela, haietako bat chomei eroritako luma ederrak batzen hasi zen; lumak erre, eho, eta edabe lodi bat egin zuen.

Apaizek aginduta, zerbitzariek berriz jarri zuten janaria terrazan. Chomak, jaki gozoak ikusita, berehala jaitsi ziren zerutik, urdaila gehiago betetzeko asmoz. Apaizak ezkutaturik zeuden, eta, hegaztiak mahaietan pausatu zirenean, edabe beltza jaurti zieten araoak esaten zituzten bitartean. Apaizetako batek ozen esan zien aurrerantzean hondakinak eta animalia hilak bakarrik jango zituztela. Ikaratuta, chomek hegoak astindu, eta ihesari eman zioten. Orduan, konturatu ziren luma beltz itsusiak zituztela eta burusoilduta zeudela.

ARIKETAK

1 Erantzun galdera hauei:

• Nork antolatu zuen oturuntza? Zertarako?

• Zer erabaki zuen erregeak, halako hondamendia ikusita?

• Zer zigor pentsatu zuten apaizek?

• Alde egin zutenean, zertaz ohartu ziren saiak?

• Benetan gertatu zen elezaharrak kontatzen duena?

2 Badu irakaspenik elezahar honek, zure ustez? Zer saiatzen da azaltzen? Eztabaidatu, binaka jarrita.

3 Guztion artean, munduari itzulia emango diozue hainbat elezaharretan.

a) Talde bakoitzak kontinente bat aukeratu, eta, kontinente horren barruan, bi herrialdetako elezaharrak bilatuko ditu.

b) Aukeratu herrialde bakoitzeko elezahar bat, eta idatzi paper batean.

c) Talde bakoitzeko bi kidek gainerako ikaskideei irakurriko dizkiete elezaharrak, ozen.

Guatemalako elezaharra Gloria Cecilia Diaz, Cuentos y leyendas de América Latina. Anaya.

ULERTU ETA APLIKATU

1 Esan zer motatakoak diren perpausotako aditzak:

Ez nabil txantxetan. Ekar diezadakezu lana biharko?

Trenez edo hegazkinez etor daitezke paristarrak.

– Anek hanka sartu zuen berriro.

– Soldadua zauritu zuten; gero, preso hartu zuten.

– Zertan datza ariketa hori? Erantzun ezazu behingoz!

Naia negarrez iritsi da; musu eman diot masailean.

2 Adierazi aurreko ariketako aditzak iragankorrak edo iragangaitzak diren.

3 Osatu perpausak, aditz-izenak erabiliz. Arrazoitu bakoitzaren erabilera.

– Bihar zineman film hori … pentsatu dugu. Bazatoz?

– Oraindik ere garaiz zaude ingelesa …

Nekatuta nago honenbeste tontakeria …

Benetan prest zaude Monte Perdidora …?

– Nor arduratuko da lan hori guztia …?

– Oraindik ez naiz ohitu mugikor hau …

4 Sortu perpausak, kontuan hartuz parentesi barruan adierazitakoa.

– (Nortzat) hartu dituzte bi mutiko horiek.

(Noren) (Nor) (Non) bizi dira.

Gure … (Nork) ez dute … (Zerik ) egin.

Hainbat … (Zerengatik) apurtu dut … (Norekin) nuen … (Nor)

(Nondik) (Nora) egingo dute bidaia … (Nork).

Bizikleta-lasterketa zenbait … (hiri) igaro da.

(Nor) bolaluma … (urdin) egin behar da.

5 Berridatzi, azpimarradunak singularrean edo pluralean jarriz. Aldatu aditza, beharrezkoa denean:

Lehengusuaren lankideak parte hartu du txapelketan

– Artisauek buztinez egin dute pitxerra

– Eskaria bidaliko dute bezeroaren etxera

– Liburuaz mintzatu naiz idazlearekin

– Enpresako arduradunak batzar gelan bildu dira.

– Irakasleak itxaropena du ikaslearengan

– Arazoez eztabaidatu dut abokatuekin

– Lagunarengatik etorri naiz.

– Eskaintza berezia egin dute bezeroarentzat

6 Idatzi bosna hiponimo, eta osatu eremu semantikoak: itsaskiak, mineralak, sendabelarrak, antzinako lanbideak.

gehiago praktikatzeko ariketa interaktiboak aurkituko dituzu.

7 Idatzi hiponimo baten adibidea, beste hiponimo batzuen hiperonimoa dena.

8 Idatzi parentesiak antzerki-testu honetan:

Txinako Harresi Handia; MARCO POLO oinez eta kantuan dator, mapa bati begira. Bi LEKAIO hurbildu zaizkio, mozorrotuta.

MARCO: Aizue! Barkatu… LEKAIOAK aurrerantz doaz. Aizue, mesedez!

1. LEKAIOA: Aurpegia biratuz Gurekin ari zara, atzerritar?

MARCO: Bai; zein da Indiarako bidea?

1. LEKAIOA: Harrituta Indiarako bidea?

Pasqal Alapont, Els viatges de Marco Polo. Bromera (moldatua).

IKASKUNTZA-EGOERA

HAUSNARTU ETA EGIAZTATU

Ikaskuntza-segidako 4. eta 5. ariketetan, ipuin-kontalarien saioa nolakoa izango den erabaki duzue. Banaka jarrita, zuen lanari buruzko hausnarketa egingo duzue:

Alderdiak Erabat lortuta Nahiko lortuta Lortuta Ia lortuta

Ipuin-kontalarien saiorako testuak aukeratzen lagundu dut.

Ipuin-kontalarien saiorako materiala bilatzen lagundu dut.

PROBATU ZURE KONPETENTZIAK

Egin anayaharitza.es webgunean dagoen konpetentzien araberako autoebaluazioa.

anayaharitza.es webgunean

Bizileku maitea

Etxea bizitoki hutsa baino askoz gehiago da. Babespean sentitzen gara, etxean gaudenean. Gure txokoa dugula sentitzen dugu, nahi edo behar duguna egiteko: ikasteko, lan egiteko, gure aisialdiaz gozatzeko, edo, besterik gabe, senideekin, bikotekidearekin edota maskotarekin une gozoak igarotzeko.

Zoritxarrez, munduan milioika lagun bizi dira auzo marjinaletan; kasurik txarrenean, etxerik ez duenik ere badago. Azken urteotan, gainera, etxebizitza lehen mailako gizarte-arazo bihurtu da, garapen bidean dauden herrialdeetan ez ezik, herrialde garatuetan ere. Izan ere, orokortu egin dira etxebizitzarekin lotutako arazoak: etxebizitzaren prezioa garestitzea, alokairuen neurrigabeko prezioa, hipotekak lortzeko arazoak, etxebizitza eskasia… Mundu osoko gobernuak arazoari aurre egin nahian ari badira ere, ez dirudi konponbidea erraza denik.

Hausnartu eta erantzun

ETXEA, GURE BIZITOKIA

Nolakoa da zure etxea?

Zenbat lagun bizi zarete elkarrekin? Nola banatzen duzue etxe barruko espazioa?

Zer da etxebizitza eskubidea?

Zer dakizu etxebizitzarekin lotutako arazoei buruz?

Zer dio Giza Eskubideen Aldarrikapen Unibertsalak etxebizitza duina izateko eskubideari buruz?

Nolakoa da zure ametsetako etxea? Deskribatu, labur-labur. Uste duzu inoiz izango duzula etxe hori? Zergatik?

Badakizu zer diren etxebizitza sozialak eta alokairu soziala? Azaldu.

Zer arazo dute gazteek etxebizitza erosteko?

Zer ikasiko duzun

1 Komunikatu

Deskribapen-testuetan, hitzen bidez adierazten dugu ikusten edo irudikatzen duguna. Deskribapen egokiak sortzeko, ezinbestekoa da zentzumenak erne jartzea. Izan ere, inguruan dugunaz jabetzeko, komeni da ikusmena ez ezik, dastamena eta usaimena ere erabiltzea.

2 Ezagutu hizkuntza

Sarritan ez da erraza izaten mugagabea noiz erabili behar den jakitea. Azaldu zergatik erabili den, zure ustez, numero hori perpaus hauetan: Zer ordutan etorriko zara?; Hiru ikasleren oharrak irakurri ditut.

3 Ezagutu literatura

Baladak herri-kontakizun paregabeak dira. Mota askotako istorioak kontatzen dituzte: maitasunistorio hunkigarriak, guduei eta liskar odoltsuei buruzko kronikak, asmatutako gertakari lazgarriak eta harrigarriak… Badakizu zeri buruzkoak diren Milia Lasturkoaren eresia, Bereterretxeren kanthorea edo Brodatzen ari nintzen balada ospetsuak?

KOMUNIKATU

SAIOAK EGINGO DITUGU

6.1 Zereginak finkatuko ditugu taldearen barruan, saioa girotzeari dagokionez.

6.2 Talde bakoitzak saioak egingo ditu, aurreko puntuan adostutako testuak erabiliz.

KOMUNIKAZIO-LANTEGIA

IPUIN-KONTALARIEN SAIOA PROPOSATUKO DUGU

7.1 Auzoko, herriko edo hiriko hezkuntzazentro bat aukeratu, eta harremanetan jarriko gara zuzendaritzarekin, ipuinkontalarien saioa eskaintzeko.

7.2 Ipuin-kontalarien saioaren formatua adostuko dugu, aukeratutako zentroaren zuzendaritzarekin.

LITERATURA

IRITSI DA EGUNA!

8.1 Ipuin-kontalarien saioa egingo dugu, Haur Hezkuntzako edo Lehen Hezkuntzako ikasleen aurrean.

8.2 Grabatu audioa edo bideoa, nahi izanez gero.

GURE LANA EBALUATUKO DUGU

9.1 Ipuin-kontalarien saioa egiten dugun bakoitzean, parte-hartzea balioetsi, eta autokritika egingo dugu.

9.2 Hobetu beharreko guztia kontuan hartu, eta aplikatu egingo dugu.

+ orientazio gehiago www.anayaharitza.es webgunean

1

Komunikatu Irakurgaia

Zer irakurriko duzun

Urte askoren ostean, Esteban —istorio honetako protagonista—, Hiru Mariak izeneko etxera itzuli da. Umetan, udako oporrak igarotzen zituen leku hartan. Esperientzia gazi-gozoa izan da berarentzat hara berriz itzultzea, benetako zirrara-zurrunbiloa.

Etxera bueltan

Trenetik jaitsi zen San Lucas-eko geltokian. Toki miserablea zen. Eguraldi kaskarrak eta inurriek egurrezko nasako teilatua hondatu zuten, eta, ordu horretan, ez zebilen inortxo ere. Handik, haran osoa ikus zitekeen lanbro fin baten atzetik. Izan ere, gaueko euriak lurra busti zuen, eta orain laino mehe bat altxatzen zen lur hezetik. Urrutiko mendiak zeruko hodeien artean galtzen ziren, eta sumendiaren tontor elurtua soilik ikus zitekeen argi eta garbi, paisaiaren atzean zutik, neguko eguzki lotsatiak argituta. Ingurura begiratu zuen. Haurra zenean —hau da, oroitu zezakeen garai zoriontsu bakarrean—, eskualde hartatik ibiltzen zen, zaldiz, aitarekin batera. Udan Hiru Marietan jolastu izana gogoratzen zuen, baina ordutik urte andana igaro zirenez, oroimenak ia oroitzapen guztiak ezabatuak zituen, eta ez zuen lekua ezagutzen. San Lucas herria bilatu zuen begiradarekin, baina etxalde bat baino ez zuen ikusi, goizeko hezetasunak marguldua. Bat-batean, trenaren hotsa entzun zuen: martxan jarri, eta urruntzen hasi zen, ke zurizko zutabe bat atzean utzita. Bakarrik zegoen paraje isil horretan. Maletak jaso ondoren, lokatzez eta harriz betetako bidexka bat hartu zuen. Herrira hurbiltzean, tximinia batzuetatik kea ateratzen zela ikusi, eta hasperen egin zuen, arinduta. Izan ere, hasieran pentsatu zuen herrixka ziztrin abandonatu bat besterik ez zela. Herriaren sarreran geratu zen, eta ez zuen inor ikusi. Alde banatan adobezko etxe apalak zituen kale bakarrean, isiltasuna zen nagusi, eta ametsetan zegoela iruditu zitzaion. Herrixka osoa inortxo ere ikusi gabe korritu zuen, baina, itxaropena galtzen hasia zuenean, zaldi baten apoak entzun zituen bere atzean. Egurgile bat zen, gurdi kalamastra batean zetorrena. Bide erdian paratu zen, gidariak zaldia geldi zezan.

—Eramango nauzu Hiru Marietara? Ondo ordainduko dizut! —oihu egin zion. —Zer egin behar duzu han, jauna? —galdetu zuen gizonak—. Lurralde abandonatu bat besterik ez da, legerik gabeko harkaitz pila bat.

Baina onartu egin zuen proposamena, eta bidaiariari bagajea egur haxe en artean jartzen lagundu zion.

Sasitzak jandako eta zuloz betetako bide hondatu batetik aurrera egin zuten, eta, San Lucas herritik hamaika kilometrora, jabetzaren izena zeraman zurezko kartela ikusi zuten. Kate puskatu batetik zintzilik zegoen, eta haizeak zutoinaren kontra kolpatzen zuen. Zarata isil horiek doluzko danbor batenak ematen zuten. Begiratu azkar batekin nahikoa izan zuen ulertzeko mirari bat beharko zela lurralde hura miseriatik salbatzeko. Belar txarrek bidexka irentsi zuten, eta, edozein norabidetan begiratzen zuela ere, haitzak, sastrakak eta mendiak besterik ez zituen ikusten. Gogoratzen zituen mahastien arrastorik ere ez zegoen. Handik gutxira, etxea begiztatu zuen. Zutik zegoen oraindik ere, baina haren itxurak nahigabea ematen zuen. Teilen erdia apurtuta zegoen, eta landare igokari basati bat sartzen zen leihoetatik; horma gehienak estaltzen zituen. Esteban gurditik jaitsi zen, bi maletak jaso zituen eta zenbait txanpon luzatu zizkion egurgileari.

—Nahi baduzu, itxarongo dizut, nagusi —esan zuen gizonak. —Ez. Hemen geratuko naiz.

➜

Irakurgai hau www.anayaharitza.es webgunean entzun dezakezu.

Etxerantz abiatu zen, eta, atea bultzada batez irekita, barrura sartu zen. Argitasun nahikoa zegoen, eguzki-izpiak leiho-ate puskatuetatik eta teilatuko zuloetatik sartzen baitziren. Hautsez eta armiarma-sarez beteta zegoen dena;

abandonatu-itxura osoa zeukan tokiak. Esteban txikia zeneko altzari berberak zeuden han, baina gogoan zuena baino askoz ere itsusiago, ilunago eta zarpailago. Etxe osoa belarrezko, hautsezko eta hosto lehorreko kapa batez tapizatuta zegoen. Estebanek maletak mahai baten gainean utzi, eta etxean barrena ibiltzen hasi zen, barruak jaten zizkion tristura menderatu nahian. Gelaz gela ibili zen, eta gauza guztiak hondatu zituzten narriadura, pobrezia eta zikinkeria ikusi zituen. Sukaldea gela zabal lohi bat zen. Sabai altua zuen, eta paretak belztuta zeuden egurraren eta ikatzaren kearengatik. Toki lizundu hura erortzeko zorian zegoen. Hormetan, hamabost urtean erabili gabeko kobrezko nahiz burdinazko eltze eta zartaginak zeuden iltzetatik zintzilik. Logeletan, aitak garai batean erositako ohe eta armairu ispiludun berberak zeuden, baina koltxoiak artile ustel pila bat besterik ez ziren. Behinola egongela izandako lekuan, oraindik ere alemaniar pianoa ikus zitekeen, hanka bat hautsita eta teklak horituta zituela. Apaletan liburu irakurtezin batzuk geratzen ziren, baina hezetasunak orriak janak zituen. Lurzoruan, antzinako aldizkarien hondarrak zeuden, haizeak barreiatuta.

Ibilbidea bukatu zuenean, Estebanek argiago zituen ideiak. Bazekien lan ikaragarria zuela aurretik. Une batez, tentazioa izan zuen maletak gurdian berriz jarri, eta etorri zen bidetik itzultzeko, baina ideia hori alde batera utzi zuen segituan. Erabaki zuen horixe zela modu bakarra Rosa galdu izanagatik sentitzen zituen pena eta amorrua baretzeko: lan eskerga egitea, lurralde hondatu hori lehengoratzeko. Jaka erantzi, eta sakon hartu zuen arnasa. Gero, patiora atera zen, egurgileak han jarraitzen baitzuen.

Hiztegia

Marguldu: kolorea galdu edo kendu.

Apo: zenbait ugaztun handiren oina osatzen duen adarkizko azal lodia.

Haxe: zama, multzo.

Lizundu: zikindu, lohitu; lizunkerian erori edo erorarazi.

Isabel Allende, Espirituen etxea. Plaza & Janés (moldatua).

Komentatu testua

1 Testuaren hasierako lerroetan, bi leku deskribatzen dira. Azaldu zer kontrakotasun dagoen batetik bestera.

2 Nolako oroitzapenak zituen Estebanek leku hartaz? Arrazoitu, testuko informazioa erabiliz.

3 Zergatik egin zuen hasperen, arinduta, herrira hurbiltzean?

4 Zer erreakzio izan du gurdizainak, Estebanek Hiru Marietara eramateko eskatu dionean?

5 Zer sentitu du protagonistak, Hiru Marietako egoera ikusita? Aukeratu eta azaldu.

Nekea Poza Harridura

Etsipena

6 Zein da Estebanen benetako asmoa? Zer dela eta erabaki du hara itzultzea?

7 Zer egiteko tentazioa izan du protagonistak? Zergatik ez du etsi, zure ustez?

Erreparatu testuaren ezaugarriei

8 Zer testu mota da nagusi irakurgaian?

9 Laburbildu, esaldi bakarrean, leku hauek zer itxura zuten: tren-geltokia, San Lucas herriko ikuspegi orokorra , herriko kaleak , Hiru Mariak etxearen kanpoaldea , etxearen barrualdea

10 Deskribapen-testuetan ohikoak dira izenondoak. Bilatu definizio hauei dagozkienak, eta idatzi bakoitzarekin doan izena:

a) Guztiz hondatua, ordenarik gabea.

b) Behar adinako balioa edo ontasuna ez duena.

c) Gai organikoez mintzatuz, hondatu edo galdu dena, kiratsa dariona.

d) Balio gutxikoa, huskeriatzat hartzen dena.

e) Miseriazkoa, oso behartsua.

f) Igotzen dena, bereziki horman gora doana.

g) Hezi, landu edo zaindu gabea.

11 Deskribapen-testuetan, literatura-baliabideak ere tartekatzen dira. Azaldu honako hauek:

«Tontorra ikus zitekeen, neguko eguzki lotsatiak argituta».

«Zarata horiek doluzko danbor batenak ematen zuten».

Bilatu informazioa

12 Pentsatu-gogoko izan-ikertu. Isabel Allende XX. mendeko idazle ospetsua da. Bilatu informazioa Interneten:

a) Non eta noiz jaio zen.

b) Zenbat liburu idatzi eta saldu dituen.

c) Saririk irabazi duen.

13 Bilatu informazioa Espirituen etxea eleberriari buruz, eta idatzi argumentua, 10 lerrotan. Gero, azaldu eleberriak zer lotura duen errealismo magikoa delakoarekin.

Hausnartu testuari buruz

14 Estebanek zirrara-zurrunbiloa sentitu du testuan zehar. Hausnartu, taldeka:

• Nolako eragina dute txikitako oroitzapenek pertsonongan?

• Sortzen da harreman berezirik leku batzuekin?

Baduzue leku kutunik?

15 Beti da gertakari lazgarria maite ditugun pertsonak galtzea. Bilatu dolu hitzaren esanahia, eta azaldu:

a) Zer kolore erabiltzen den gure kulturan eta beste kultura batzuetan, dolua irudikatzeko.

b) Zertan datzan prozesu psikologiko hori.

Isabel Allende (1942) Hego Amerikako idazle arrakastatsua da. Espainierazko idazlerik irakurriena da.

IKASI HITZAK

Etxea

1 Bilatu hiztegian etxekotu aditzaren esanahia, eta azaldu zertarako erabiltzen den.

2 Bilatu hiztegian etxe hitzaren eratorri hauek: etxetiar, etxekoi, etxezale.

3 Idatzi sei hitz elkartu, etxeko atalak izendatzeko.

4 Bilatu ganbara hitza hiztegian, eta azaldu:

a) Zein den hitzaren jatorrizko esanahia (esanahi denotatiboa).

b) Zer esanahi konnotatibo duen eta zer testuingurutan erabiltzen den.

5 Deskribatu etxe mota bakoitza: txalet, duplex, pisu. Gero, azaldu hitz bakoitza zer hizkuntzatakoa den.

• Zeri deritze hall eta office ? Azaldu zer diren eta zer jatorri duten, eta eman euskarazko ordaina.

6 Munduan hainbat etxe mota daude. Bilatu informazioa honako hauei buruz, eta osatu taula:

chaumiere etxeontzi yurta

palafito hanok rondavel tipi

Ezaugarriak

7 GJH. Munduan 883 milioi pertsona bizi dira auzo marjinaletan. Irakurri Garapen Jasangarrirako 11. helburua, eta eztabaidatu, taldeka:

• Nola berma daiteke etxebizitza izateko pertsona guztiek duten eskubidea?

• Zer egin daiteke etxebizitzarekin lotutako arazo hauei aurre egiteko: etxebizitzen muturreko prezioa , etxebizitza gabezia , hipoteken neurrigabeko prezioa?

8 Etxegintza garrantzi handiko jarduera ekonomikoa da. Binaka, bilatu zer sektorek hartzen duten parte eraikuntzan.

Atsotitzen kutxa

9 Entzulearen eskaria. Aukeratu hitz egokiak, eta lotu zutabeak, atsotitzak osatzeko.

a) Etxe batzuetan / guztietan/ apurretan •

b) Musu / Su / Pentsu gabeko etxea

c) Etxeko txarra hobe / ohorea / dolore •

d) Etxeko baloiak / kaneloiak / lohiak •

kanpoko pertsona / ona / gizona baino.

•

10 Azaldu aurreko ariketako esapide bakoitza, esaldi bakar batean.

etxean ukitu / frijitu / garbitu.

gorputz odol betea / askea / gabea.

laratza kiratsa / latza / aratza.

Cordovilleko landetxeak, Vicent Van Gogh.

1 Komunikatu Komunikazioa

Deskribapen-testuen ezaugarriak

• Izenondo ugari erabiltzen dira, pertsonen, lekuen eta gauzen nolakotasuna adierazteko. Lekuen deskribapenetan, halaber, ohikoak dira adberbioak , elementuen kokalekua azaltzeko.

• Izan , egon eta eduki aditzak dira nagusi.

• Aditzak orainaldian eta lehenaldian egoten dira.

• Konparazioak eta metaforak erabiltzen dira, baita hiperbolea eta pertsonifikazioa ere.

Deskribapen-testuak

Deskribatzea pertsonak, lekuak edo gauzak nolakoak diren azaltzea da. Deskribapen-testu etan, hitzen bidez adierazten dugu ikusten edo irudikatzen duguna, ahoz edo idatziz.

Deskribapen-testuak bi motatakoak izan daitezke: objektiboak dira, informatzeko asmoz, pertsonak, lekuak eta gauzak ahalik eta zehatzen aurkezten direnean; subjektiboak, berriz, deskribapena egiteaz gain, idazleak bere iritzia eta bere zirrarak ere azaltzen dituenean.

Deskribapen-testuek hainbat erabilera dituzte:

• Narrazio-testuetan, leku-denborak eta pertsonaiak aurkezteko erabiltzen dira: Lehenik, hobbitak zer diren azalduko dizuet. Hobbitak izaki txiki bizargabeak dira, sabelalde gizena dute, eta kolorez janzten dira, batik bat berdez eta horiz; ez dute zapatarik erabiltzen, txima gaztainkara dute. J. R. R. Tolkien, Hobbita. Igela.

• Bidaia-liburuetan, informazio-orrietan, publizitatean, hartzailea erakartzeko edota produktu baten onurez konbentzitzeko baliatzen dira:

Vitoria-Gasteizko kaleak XII. mendekoak dira, eta almendra-itxura dute. Erdigune historikoa muino baten gainean eraikita dago; bertan kokatu zen hasierako hiria: «Nueva Victoria» delakoa.

www.vitoria-gasteiz.org

Lekuak deskribatzea

Leku bat deskribatzea paisaia edo toki bat nolakoa den azaltzea da.

Deskribapenean, zentzumenen bidez hautematen duguna irudikatzen dugu (ikusmenaren bitartez, bereziki). Leku bat deskribatzeko, elementuak zer ordenatan deskribatuko ditugun erabaki behar dugu:

– Orokorretik zehatzera edo zehatzetik orokorrera.

– Barrutik kanpora edo kanpotik barrura.

Ezkerretik eskuinera edo eskuinetik ezkerrera.

– Goitik behera edo behetik gora.

Irakurri Japoniako eraikin mitiko honi buruzko deskribapena eta erreparatu elementuen kokapenari:

Urrezko pabiloia

Urrezko pabiloiaren tenplua dorre-itxurako eraikina da; hiru solairu ditu, «Ispiluaren urmaela» izenekoaren ertzean altxatuta, lorategi handi baten erdian. Dirudienez, Oei aroko bosgarren urtean amaitu zuten haren eraikuntza; hau da, 1398an. Lehen bi solairuak shinden izeneko arkitektura-estilokoak dira, eta leiho tolesgarriak dituzte.

Hirugarrenak bost edo sei metro kuadroko gela bat du, zen estilo garbienean eraikia; erdiko ate gidariduna eta leihatea ditu, eskuinetik ezkerrera lore handi bat duena. Teilatua, japoniar altzifreko azalez eraikia, hogiyo estilokoa da, eta brontzezko eta urrezko fenix batez errematatuta dago.

Yukio Mishima, Urrezko pabiloia. Alianza.

Eszenak deskribatzea

Eszena bat deskribatzen dugunean, ikusten ari garena azaltzen dugu: paisaia nolakoa den, pertsonaiak non dauden, zertan ari diren… Eszenak zer zirrara sorrarazten digun ere azaldu ohi dugu.

Ondorengo testuan, udako ohiko eszena bat deskribatzen da, Greziako uharte batean. Emakume talde bat bildu da, gauero bezala, hizketan aritzeko. Lehen paragrafoan, lekua kokatu, eta giroaren berri ematen da; bigarrenean, pertsonaiak azaltzen dira, ekintza bat egiten (kasu honetan, elkarrekin hizketan). Irakurri testua:

Garai hartan haizea leuna zen, eta itsasoa ere bai. Arrantzaleen koloretako txalupak emeki kulunkatzen ziren badian. Kaioek zirkuluak marratzen zituzten zeruan; beste zenbaitetan, arrainhondakinak mokokatzen zituzten.

Ilunabarrean, emakumeak kanaberazko aulkietan esertzen ziren, haizeak eta urdin gero eta ilunagoak inguratuta. Noizean behin, emakumeak itsasora begira gelditzen ziren. Marmarrean aritzen ziren uharteko biztanleez, azken itsasaldiez, eta, dena belzten zenean, izarrek zerua betetzen zutenean, alegiazko istorioak kontatzen zituzten.

Mónica Rodríguez, Alma y la isla. Anaya (moldatua).

Pertsonak deskribatzea

Pertsonak deskribatzea haien ezaugarri fisiko edota psikologiko nagusiak nolakoak diren azaltzea da.

Pertsona bat deskribatzeko, ezaugarri hauei erreparatuko diegu:

• Ezaugarri fisikoak: ezaugarri orokorrak (adina, sexua, garaiera…), aurpegia (ilea, begiak, ahoa, sudurra…), beste ezaugarri batzuk (janzkera…).

• Ezaugarri psikologikoak : izaera, ohiturak, gustuak, gabeziak…

Pertsona-deskribapenak hiru motatakoak izan daitezke:

Deskribapen mota Zer da?

Prosopografia Pertsona baten ezaugarri fisikoen eta itxuraren berri ematen du.

Etopeia Pertsona baten ezaugarri psikologikoak eta izaera nolakoak diren azaltzen du.

Ezaugarri fisikoak ez ezik, pertsona baten izaera ere deskribatzen du.

Erretratua

Autorretratu deritzo nork bere buruari egindako erretratuari.

Karikaturak norbait edo zerbait barregarri uztea du helburu, haren ezaugarri bereizgarriak nabarmenduz.

Eszena hitza arte plastikoetan ere erabiltzen da, gertakari edo egoera baten irudikapena izendatzeko. Erreparatu Joaquín Sorollaren Loaldia margolanari. Binaka jarrita, saiatu deskribatzen, ahoz.

1 Komunikatu Komunikazioa

1 Bilatu deskribapen-testuen adibideak liburutegian:

a) Pertsonaia baten erretratua, Harry Potter sagako edozein liburutan.

b) Eraztunen jauna liburuetako lurralde baten deskribapena: Rohan, Gondor edo Mordor.

c) Eszena baten deskribapena, abentura-liburu batean.

2 Irakurri testua, eta erantzun galderei. Misioa

Misioa oasi txiki bat da, landaredi trinko baten erdian. Aireak lore- edo belar-usaina du, edo giza izerdiaren eta animalia-arnasaren usaina. Bero larria dago, ez dabil haizerik leunena ere; harriak berotu egiten dira, baita odola ere, zainetan. Iluntzean zerua eltxo fosforeszentez betetzen da, eta haien ziztadek amesgaizto amaigabeak sortzen dituzte. Gauetan txorien zurrumurruak eta tximinoen oihuak entzuten dira, eta gerra-hotsez lehertzen diren urruneko ur-jauzien burrunba.

Isabel Allende, Eva luna. Debolsillo (moldatua).

a) Zer deskribatzen du egileak testuan?

b) Identifikatu definizio hauei dagozkien izenondoak. Gero, idatzi izenondo bakoitzarekin lotzeko beste bi izen:

– Ilunpetan argia igortzeko gaitasuna duena.

– Betegarririk ez duena, mamitsua.

c) Zerrendatu egileak zer zentzumen darabilen deskribapena egiteko. Arrazoitu erantzuna, testuko adibideak jarriz.

d) Nolako zirrarak sorrarazten dizkizu testuan deskribatutako giroak?

3 Irakurri deskribapen-testua, eta erantzun.

Keaweren etxea

Etxea mendi magalean zegoen, eta itsasotik ikus zitekeen. Goialdean, basoak gorantz egiten zuen, euria zekarten hodeien artean galtzeraino. Behealdean, laba beltzaren tolesturek haitz-tokiak eratu zituzten, eta, horien azpian, garai bateko erregeak lurperatuta zeuden. Etxeak lorategi bat zuen inguruan, kolore guztietako loreez betea; albo batean, papaiondo sail bat zegoen, eta, bestean, ogi-zuhaitzak. Aurrean, itsasoari begira, itsasontzi baten haga zegoen jarrita, bandera batekin.

Etxeak hiru solairu zituen. Gelak handiak ziren, eta guztiek zituzten balkoi zabalak. Leihoetako kristalen kalitatea hain zen ona, ezen ura bezain gardenak eta eguna bezain argiak ziren. Estilo guztietako altzariek apaintzen zituzten gelak. Hormetan koadroak zeuden zintzilik, urrezko markoekin; askotarikoak ziren margolanen gaiak: itsasontziak, guduak, emakume ederrenak eta paisaia bitxienak. Ez dago munduan kolore biziagoko margolanik, Keawek bere etxeko hormetan topatu zituenak baino. Apaingarriak, bestalde, izugarri ederrak ziren. Bazeuden musikakaxak, burua mugitzen zuten portzelanazko gizontxoak, irudiz beteriko liburuak eta gizon bakartiena entretenitzeko moduko buru-hausgarri dotoreenak. Keawek ez zekien zer aterpe nahiago zuen: atzealdekoa, lehorreko haizea jasotzen zuena eta ortuari nahiz loreei begira zegoena; edo aurrealdeko balkoia, non itsasoko haizea senti zitekeen, mendiaren magal aldapatsua begiztatu, eta, astean behin, Hall-a pasatzen ikusi. Goletak ere ikusten ziren, kostaldeari jarraitzen, egur eta banana-kargamentua biltzeko. Robert L. Stevenson, Botilako deabrua. Anaya (moldatua).

a) Zerrendatu elementu guztiak, eta adierazi zer ordenatan agertzen diren. Gero, sailkatu: etxe barrukoak eta kanpokoak.

b) Identifikatu izenondoak, eta bilatu konparazio bat.

c) Aztertu testuko aditzak eta adberbioak.

d) Bilatu hiperbole bat testuan. Zertan datza literaturabaliabide hori? Zergatik erabili du egileak, zure ustez?

e) Nola dago adierazita narratzailearen ikuspuntua?

f) Non ote dago testuko etxea? Egin hipotesiak, irakurri duzuna kontuan hartuz, eta arrazoitu.

4 Taldeka interpretatu. Irakurri pertsonaia hauen deskribapena, eta erantzun.

Turkey hirurogeita hamar urteko gizon ingeles mozkotea zen. Goizean, bere aurpegiak kolore gorrixka ahula zuen, baina, eguerdiko hamabiak igarota —bazkalordua, berarentzat—, gorri-gorri jartzen zen, eta horrela jarraitzen zuen arratsaldeko seiak arte, gutxi gorabehera. Eguerditik aurrera, zerbait bitxia gertatzen zitzaion. Energia gehiegi izaten zuen. Bat-batean, dinamismorako ausarkeria bitxi, kartsu, frenetiko, zentzugabea izaten zuen: Ez zuen arretarik jartzen luma tintontzian bustitzen zuenean. Hala ere, hainbat arrazoirengatik, oso pertsona baliagarria zen niretzat. Eguerdiko hamabiak baino lehenago, ez zen bera baino behargin arduratsuagorik, eta lan handia egiten zuen imitatu ezinezko estilo batez. Horregatik, ez nituen aintzat hartzen haren bitxikeriak, nahiz eta tarteka errieta egin behar izaten nion.

Nippers hogeita bost urte inguruko gaztea zen; azal horikara zuen, bibotea, eta, oro har, pirata-itxura. Beti pentsatu izan dut bi botere gaiztoren mendean zegoela: anbizioaren eta indigestioaren mende, alegia. Alabaina, berezkoak zituen akatsak, eta sortzen zizkidan eragozpenak gorabehera, Nippers, bere herrikide Turkey bezala, oso erabilgarria zitzaidan. Azkar eta txukun idazten zuen, eta, nahi zuenean, manera dotoreak erakusten zituen. Horrez gain, janzkera ere dotorea zuen, eta horrela, bide batez, itxura ona ematen zion nire bulegoari.

Herman Melville, Bartebly, eskribaua. Alianza (moldatua).

a) Nork idatzi du deskribapena? Zer harreman du deskribatutako bi gizonekin? Azaldu nola jakin duzun.

b) Objektiboa ala subjektiboa da? Zer iritzi du idazleak haiei buruz?

c) Zer motatakoa da: prosopopeia , etopeia ala erretratua?

d) Azaldu zer esaten den pertsonaia bakoitzaren itxurari eta izaerari buruz. Izaeraren zer alde on eta txar azaltzen dira?

e) Zerrendatu testuko izenondoak.

f) Badago karikatura baterako modukoa izan daitekeen esaldirik? Bilatu eta azaldu.

5 Erreparatu Jeronimo Bosch XVI. mendeko margolariaren Atseginen baratzea lanaren bi eszena hauei. Aukeratu bat, eta idatzi deskribapena, 10 lerrotan: B

A

6 Aukeratu artearen historiako erretratu ospetsu hauetako bat, eta idatzi 5 lerroko prosopografia:

– Emakumea kapelarekin, Herni Matisse.

Arnolfini senar-emazteak, Jan Van Eyck.

Inozentzio X.a, Diego Velázquez.

American Gothic, Grant Wood.

EZOHIKO GABONAK

Komunikazio-egoera: «Eguberriak literatura-lurralde batean»

Gabon gaueko afaria Liliputen? Urtezahar-gaua Macondon? Erosketak Hogwarts ondoko Hogsmade herrian? Olentzeroren opariak Cameloten irekitzea?

Errege eguneko opila Willy Wonkaren lantegiko txokolatetan bustitzea? Horra hor ezohiko zenbait

proposamen aurtengo Eguberrietarako. Nahiko zenuke oporrak literatura-lurralde batean igaro?

Fikziozko oporrak izango dira, jakina, baina erronka polita jarri dizue Euskarako irakasleak: zuen bidaiaagentzia martxan jartzea eta informazio-orria idaztea, nahi duenak literatura-lurralde batean ezohiko oporrak igarotzeko.

Entzun

1 Zer dela eta diozu hori? Entzun deskribapenak, eta adierazi esaldi bakoitza zer literatura-lurralderi dagokion.

a) Benetako herrialde baten jatorri mitikoarekin dago lotuta.

b) Zenbait biztanle bitxiren bizilekua da.

c) Agintari autoritario baten mende dago.

d) Ahalmen bereziko zenbait animalia bizi dira han.

e) Leku paregabea da historia maite duten bisitarientzat.

2 Erantzun galdera hauei:

• Nolakoa da Liliputeko paisaia? Deskribatu, hitz gutxitan.

• Zer esaten da liliputarrei buruz? Egin erretratu labur bat.

• Zer egin behar du Lurralde Miresgarria bisitatu nahi duenak?

• Zer da Mahai Biribila? Nor biltzen da haren inguruan?

• Zer arriskuri egin behar zaie aurre Cameloten?

Arthur erregea eta Mahai Biribileko zaldunak.

3 Sortu hiru multzo hitz hauekin, multzo bakoitzean lau hitz sartuz. Arrazoitu aukeraketa:

tradizioak zaldunak iskarrak itsasoa

jaki ahogozagarriak gozamena lurpea ohea

atsedena loreak aztikeria irudimena

4 Zer literatura-lani dagokio lurralde bakoitza? Idatzi, eta behar izanez gero, bilatu informazioa Interneten.

Solasean

5 Zer literatura-lurraldetan igaroko zenituzke zuk oporrak? Taldeka jarrita, kontatu elkarri.

6 Batzuetan, leku errealak ere fikziozko literatura-lurralde bihur daitezke. Binaka jarrita, bilatu informazioa George Orwell idazlearen 1984 eleberriari buruz:

a) Nolako Londres irudikatzen du Orwellek eleberri horretan?

b) Azaldu zer diren eleberrian ageri diren honako hauek: Anaia Nagusia, neohizkera eta pentsamenduaren polizia . Gero, pentsatu zer lotura duen eleberriak Anaia Handia telesaio ospetsuarekin.

c) Zer da distopia? Nork asmatu zuen kontzeptu hori? Aipatu gizarte distopikoa irudikatzen duten hiru eleberri, gutxienez.

7 Literaturarekin lotutako kontzeptu asko gure eguneroko kulturaren parte bihurtu dira. Taldeka, komentatu honako hauek:

• Zenbait esapidek literatura-jatorria dute. Erreparatu horiz dauden hitzei, eta eztabaidatu esanahiari buruz; behar izanez gero, bilatu informazioa Interneten:

Sekulako odisea izan da iristea.

Egoera benetan danteskoa da. Zure ideiak makiabelikoak dira. Unai

Oturuntza pantagruelikoa izan zen.

Prozesu osoa kafkiarra izan zen.

• Psikologiarekin lotutako hainbat sindromek ere literatura-izenak dituzte. Bilatu informazioa hauei buruz, eta azaldu zer lotura duten literaturarekin:

– Peter Panen sindromea.

– Edipo konplexua.

Sortu zuen informazio-orria

– Sthendal-en sindromea.

– Elektra konplexua.

8 Abian da zuen bidaia agentzia! Sortu informazio-orri bat, bezeroak erakartzeko:

a) Lauko taldetan jarrita, aukeratu orain arte landugabeko literaturalurralde bat: Macondo, Obaba , Sekula Betiko Lurraldea , Hogwarts

b) Bilatu informazioa aukeratutako lurraldeari buruz, baita elementu grafikoak ere: argazkiak, antzinako grabatuak, filmetako infografiak…

c) Idatzi zuen informazio-orria, literatura-lurraldea zehatz deskribatuz.

d) Aurkeztu egindako lana ikaskideei.

HARTU KONTUAN!

Zuen literatura-lurraldean bizilagun berezirik badago (liliputarrak, hobbitak…), idatzi erretratua: azaldu pertsonaia horiek zer itxura fisiko eta nolako izaera duten.

George Orwellek Londres distopikoa irudikatu zuen 1984 eleberrian.

Ezagutu hizkuntza Gramatika

Aditz trinkoak

Aditz trinkoak aditz bakarreko aditzak dira. Hitz horretan biltzen dute informazio guztia: pertsona, aldia… Adibidez: Esteban etxean zehar dabil (ibili, hura, orain); Etxeko altzariak guztiz hondatuta zeuden (egon, haiek, lehen).

Gogoratu aditz trinkoen ezaugarri nagusiak:

Forma

ADITZ TRINKOEN EZAUGARRIAK

Motak

Aspektua

Aditzaren erroa aldatzen ez den zatia da. Oso erabilgarria da aditz trinkoak identifikatzeko.

NOR motakoak: ez dute OZ hartzen, eta subjektua NOR kasuan doa beti. Adibidez: egon, etorri, ibili, joan...

NORK motakoak: OZ hartzen dute, eta subjektua NORK kasuan doa beti. Esaterako: eraman, ekarri, eduki, erabili...

Puntukaritasuna: aditz trinkoak puntukariak dira; hau da, adierazten duten ekintza une honetan gertatzen da.

Betikotasuna: zenbait kasutan betikotasuna adierazten dute; hots, ekintza ez da une jakin batean gertatzen.

Aditz-sistemak indikatiboan

Erabilera mugatua duten aditz trinkoak

Antzina, askoz ere ohikoagoak ziren aditz trinkoak, baina gehienak desagertu egin dira. Hori dela eta, erabilera mugatua dute aditz trinko batzuek. Hauek dira erabilienak:

NOR motakoak

• etzan : datza/zetzan, dautza/ zeutzan…

• erion: dario/darie

• atxiki: natxekio, datxakio.

• jarraiki: darrai, darraite.

NORK motakoak

• jardun: dihardu, dihardugu…

• esan (*io): diozu, nioen…

• iraun: dirau/zirauen, diraute/ zirauten…

• irudi: dirudizu, ziruditen, dirudite…

doa, nihoan, gindoazen (joan); daramat, zeraman (eraman)...

Gizona trenez dator Nekazariak zur eta lur daude

Gurdizainak egurra dakar Ikasleek erantzuna dakite

Donostiako parkera goaz

Big Ben ospetsua Londresen dago

Aditz perifrasikoak bezala, aditz trinkoak ere lau sistematan banatzen dira. Perpauseko osagaien eta aditz motaren arabera (NOR/NORK motatako aditzak), sistema bat edo beste bat aukeratuko dugu. Erreparatu indikatiboko taula hauei:

• NOR aditz-sistema

NOR aditz-sistema

* Kasu batzuetan, -tza da pluralgilea: gabiltza, zabiltzate…; genbiltzan, zenbiltzaten... Egon aditzaren kasuan, -de da pluralgilea : gaude, zaude…; geunden, zeunden...

** Nen- + ibili, etorri, egon: nenbilen, nentorren, nengoen; Nin- + joan: nindoan.

• NOR-NORI aditz-sistema: Nor 3. pertsonakoak izan ezik, gutxi erabiltzen dira. Sistema honetako adizkiek egitura sinplea dute: Nor motako adizkia + -ki- + Nori pertsonaren marka. Adibidez: nator + -ki- + zu = natorkizu; doa + -ki- + -e = doakie.

• NOR-NORK aditz-sistema

N-a-

D-a-

G-a-

Z-a-

Z-a-

D-a-

NOR-NORK aditz-sistema

Orainaldia Lehenaldia

(aditz-erroa)

-rama-, -kar-, -(a)ki-,-rabil-, -gi-

-tza-tza-tza-tza-

-t-gu -zu TE -zue -te

• NOR-NORI-NORK aditz-sistema

N- in- (d) - (d)

G- in- (d)

Z- in- (d)

Z- in- (d)

(aditz-erroa)

-rama-, -kar-, -(a)ki-,-rabil-, -gi-

-tza-tza-tza-

Gogoratu

Kasu hauetan, aditz trinkoei ba- aurrizkia jarri behar zaie:

-da- -n - -n -gu -n -zu -n TE -zue -n -te -n

NOR-NORI-NORK aditz-sistema

Orainaldia Lehenaldia*

D- a- (erroa) -ki-kizki-

-da-o-gu-zu-zue-e-

-t-gi -zu -zue -te

N-enZ-eG-enZ-enZ-enZ-e-

(erroa) -ki-kizki-

• Baiezko perpausen hasieran: Ba dakit erantzuna.

• Bakarrik doazenean: Bagoaz!

• Ere hitzaren ostean: Ander ere ba doa.

-da- -n -o- -n -gu- -n -zu- -n -zue- (TE) -n - TE -n

* Lehenaldiko formetan, aldatu egiten da elementuen ordena: NORK-NOR-NORI.

ARIKETAK

1 Adierazi adizki bakoitza zer aditz trinkori dagokion, zer pertsona duen eta aldia zein den: zekarten, genbiltzan, deritzot, nentorkien, dagokizu, darabilte, generamakizuen, naukazue.

2 Osatu, parentesi barrukoa kontuan hartuz:

– Zer … (io*) atzo egunkariak gertakari horri buruz?

– Ez … (ibili) txantxetan. Zer … (erabili) buruan?

Gontzalek hainbat bitxikeria …(jakin) gaiari buruz.

Zuk ni benetan harrituta … (eduki) jarrera horrekin.

Zertara … (joan) atzo Ibai eta Aitor bide hartatik?

3 Idatzi ezaugarri multzo bakoitzari dagokion aditz trinkoa, ereduan bezala. Gero, idatzi perpaus bana.

a) ekarri , nik-hari-haiek, orain. → dakarkiet .

b) iruditu, zuek, lehen.

c) eduki, zuk-gu, orain.

d) ekarri, haiek-guri-haiek , lehen.

e) etorri, hura-guri, lehen.

f) egon, gu, lehen.

g) iritzi, nik-haiei-hura, orain.

h) eraman, haiek-gu, orain.

4 Egiaztatu. Zuzendu akatsak, eta berridatzi. Arrazoitu zuzenketak.

– Hernaniko ikasleak ere datoz bilerara.

– Lagun maitea, baina zer dakarzu niri, bada?

– Dakigu izena, baina abizenak ez.

– Datoz, azkenean, bidaiariak.

Bilera egiteko, egun hori haiei ondo dator.

Dauzkazu Jasone Osorok idatzitako liburuak?

5 Osatu perpausak, erabilera mugatua duten aditz trinkoak jokatuz.

Geuk, behintzat, egoki … (iritzi) hartutako neurriei.

Azalduko didazu zertan … (etzan) ariketa hori?

– Aizue! Zertan … (jardun) une honetan?

– Kanpotik ikusita, etxeak ez … (iruditu) hain handia.

– Apurtuta dago botila hori? Ura … (erion) etengabe.

– Zuhaitz horiek zutik … (iraun), ekaitza gorabehera.

– Aizue! Zer ... (io*) ? Hori gertatu da, ala?

Ane jo eta ke ... (jardun) dena amaitzeko.

Gure grinak beti bezain indartsu ... (jarraiki) – Atzo tontor elurtuak esnegaina ... (iruditu)

2 Ezagutu hizkuntza

Gramatika

Deklinabide-kasuen sailkapena

Deklinabide-kasuak askotarikoak dira; multzo hauek daude:

• Deklinabide-kasu gramatikalak : aditzarekin komunztadura egiten dute. N or, Nork eta Nori kasuak dira.

• Leku-denborazko kasuak: lekua eta denbora adierazten dituzte. Kasu desberdinak erabiltzen dira izen bizigabeekin (Non, Nora, Nondik) eta izen bizidunekin ( Norengan, Norengana, Norengandik ).

• Gainerako kasuak : Norekin, Norentzat, Noren.

Bestalde, kasu bereziak ere badira: Zerik eta Nortzat.

Deklinabidea: mugagabearen erabilera

Aurreko unitatean esan genuenez, mugatua pertsona edo gauza ezagun bati buruz hitz egiteko erabiltzen dugu; mugagabea , aldiz, pertsona edo gauza ezezagunei buruz hitz egiteko. Batzuetan ez da erraza mugagabea noiz erabili behar den jakitea.

Mugagabearen erabilera-arauak

Hauek dira mugagabearen erabilera-arauak:

Erabilera-araua Adibideak

Izen bereziekin, izenordainekin eta erakusleekin.

Londresek 8 milioi biztanle inguru ditu. Niretzat dira lore horiek guztiak?

Partitiboan (Zerik) eta prolatiboan (Nortzat). Parkean ez dago umerik Gurdizainak ergeltzat hartu nau.

Galdetzaileekin: Zer, Zein, Zenbat… Zer abesti entzun duzu? Zein kaletan bizi zara?

Zenbatzaile zehaztuekin, ezezagunak badira.

Zenbatzaile zehaztugabeekin: hainbat, asko, gutxi, zenbait…

Hainbat esapidetan.

Zazpi lagun bildu dira kafetegian. Hamar ikasleren artean egin dute lana.

Lagun askok du konfiantza nigan. Zenbait alkateren kexa entzun dugu.

Esne-mamitan bizi dira umeak Sugandilak eguzkitan daude goxo-goxo.

Aditz-lokuzioen izenetan. Nahi izan, adore eman, amets egin… Atributuetan, hau da, aditz batzuek hartzen duten osagaian (bihurtu, bilakatu, izendatu, jantzi, ibili…).

Miren enpresako zuzendari izendatu zuten. Apaiza misiolari ibili zen Afrikan.

Kontuan hartu

• Zenbatzaile zehaztu zein zehaztugabe ekin denbora-tarteak adierazten ditugunean, mugagabea ez ezik, mugatua ere erabil dezakegu, baina beste esanahi batez. Erreparatu adibide hauei:

– Lau urtean ez naiz Perun egon. → mugatu singularra → etenik gabeko denbora-tartea (lau urte jarraian).

– Lau urtetan ez naiz Perun egon. → mugagabea → etena duen denboratartea.

– Hainbat urtean izan naiz Perun → mugatu singularra → etenik gabeko denbora tartea.

– Hainbat urtetan izan naiz Perun. → mugagabea → etena duen denboratartea.

• Zenbait esapidetako izenak, mugagabean ez ezik, mugatuan ere deklina daitezke. Hala ere, aldatu egiten da esanahia:

– Kolpearen erruz, sudurretik odoletan hasi nintzen. → Sudurretik odola dariola egon nintzen.

Odolean hainbat zelula daude. → Odolean bertan.

Peruko Machu Pichu aztarnategiaren ikuspegia.

Partitiboa (Zerik) eta prolatiboa (Nortzat)

Zerik eta Nortzat kasuak bereziak dira; izan ere, beti doaz mugagabean. Gogoratu bi kasu horien erabilera:

• Partitiboa ( Zerik) deklinabide-kasu berezia da. Mugagabean bakarrik deklinatu daiteke, eta singularrean du aditzarekiko komunztadura. Nor kasuaren parekoa da, baina kasu hauetan bakarrik erabiltzen da:

– Ezezko perpausetan: Hiru Marietan ez zegoen altzari rik

Galderetan: Nahi duzu kafe rik edo te rik ?

– Baldintzazko perpausetan: Laguntza rik behar baduzu, esadazu lasai.

• Prolatiboa (Nortzat) deklinabide-kasuak ustea adierazten du. -tzat marka zuzenean eransten zaio izenari: Ergel tzat hartu zuten ikasle iritsi berria.

Deklinabide-kasuen izenak

Euskaraz, deklinabide-kasuak izendatzeko, hitz hauek erabiltzen ditugu: Nor, Nork, Nori, Nongo, Norentzat…

Hala ere, badira beste hitz batzuk, jatorri klasikoa dutenak, eta deklinabidea duten hizkuntzetako kasuak izendatzeko erabiltzen direnak. Zer kasuri dagozkie ergatibo, datibo, genitibo, inesibo, ablatibo eta adlatibo hitzak? Bilatu informazioa.

ARIKETAK

1 Azaldu mugagabearen erabilera perpaus hauetan:

– Makina bat mugikor saldu dira merkealdietan.

– Lotara joan orduko, musu eman nion ahizpari.

– Ainhoak zenbait pastel ekarri dizkio Itxasori.

Ez daukat astirik zure istorioak entzuteko.

Osaba herriko alkate izendatu dute.

Zer kaletan dago herriko antzoki nagusia?

– Hiru aste daramatzat izebaren berri izan gabe.

– Izerdi-patsetan amaitu genuen partidaren ostean.

2 Osatu perpausak, parentesi barruko hitzak mugagabean deklinatuz.

– Zer … (aktore) egin duzu amets?

– Ikasleak … (lehoi) jantzi dira inauterietan.

– Greba egingo dute hainbat … (langile)

– Zenbait … (elkarte) presidenteei bidali diet gutuna.

Kontuz ibili, edo zorroa … (ur) eroriko zaizu!

Gurasoek, … (gazte) , bidaia harrigarriak egin zituzten.

3 Ikusi-pentsatu-neure buruari galdetu. Azaldu zer ñabardura dagoen esanahiaren aldetik:

a) Armairuan ez dago kafea. / Armairuan ez dago kaferik.

b) Bi urtean ez naiz hondartzara joan. / Bi urtetan ez naiz hondartzara joan.

c) Hiru ekitaldietara joango gara. / Hiru ekitalditara joango gara.

d) Ekarriko didazu oparia Parisetik? / Ekarriko didazu oparirik Parisetik?

4 Osatu perpausak, hitz hauek Zerik eta Nortzat kasuetan deklinatuz:

ogi arazo lapur

sari ezbehar egoki

– Programarekin … egotekotan, deitu teknikariari.

– Zorionez, azken astean ez da … gertatu auzoan.

– Poliziak gazte hura … hartu, eta atxilotu egin zuen.

– Garaikurra eman diote …

Jaten duzu … bazkalorduan?

Neurri … jo dute Bilboko Udalak hartutako erabakia.

5 Zuzendu perpausotako akatsak. Arrazoitu erantzuna:

– Barkatu, baduzu azukrearik?

– Sei lapurretak gertatu dira gaur herriko dendetan.

– Puntako telebista horrek 600 € balioa du.

– Zenbat sagarra erosiko dugu azokan?

Oporretan Lanzarotetara joango gara.

Timanfayako Parke Nazionala (Lanzarote).

2 Ezagutu hizkuntza

Homonimia hitza

Homonimo hitzak antzinako grekoan du jatorria: homo- atzizkiak «berdina» esan nahi du; onoma hitzak, ordea, «izena».

Ikasi gehiago: paronimia

Hitz paronimo deritze antzeko ahoskera edo idazkera izan arren, esanahi guztiz desberdina duten hitzei. Esaterako: arto eta ardo.

Homonimia

Hitz homonimo deritze berdin idatzi eta ahoskatu arren, esanahi eta jatorri desberdina duten hitzei. Adibidez:

ehun 1: hamar bider hamar, 100.

ehun 2: oihala eratzen duen hari multzoa.

Sarritan, hitz homonimoek gramatika-kategoria desberdina izaten dute. Esaterako:

– apal 1 → izena → paretan edo altzari batean, gauzak edukitzeko ezartzen den ohola.

– apal2 → izenondoa → bere burua handiesten ez duena; harrokeriarik gabea.

Hiztegian, hitz homonimoek bi hiztegi-sarrera izaten dituzte. Gogoratu hitz polisemikoek hiztegi-sarrera bakarra dutela, eta hitz horren barruan adierazten direla adiera guztiak, zenbakien bidez. Erreparatu adibide hauei:

Hitz polisemikoak hiztegian Hitz homonimoak hiztegian

ale 1 iz. Gariaren eta kideko landareen hazia. Arto alea. 2 iz. Zenbait landareren hazi edo fruitu txiki biribil antzekoa. Kafe alea. 3 iz. Liburu, aldizkari, inprimaki eta kidekoen aldaki bakoitza. 1500 aleko argitaraldia inprimatu da.

hori 1: det. Entzuten ari denaren inguruko pertsonei eta gauzei ezartzen zaien erakuslea. Liburu hori. hori 2: izond. Sufrearen edo limoiaren kolorekoa, ostadarraren hirugarren kolorekoa. Zuhaitz hosto horiduna.

ARIKETAK

1 Esan hitz hauek homonimoak edo polisemikoak diren, hiztegiaren laguntzaz: lau, itzuli, azkar, arte, luma, kutun, lekuko, argi, eme, sasoi.

2 Idatzi definizio bakoitzari dagokion hitz homonimoa. Gero, asmatu perpaus bana falta diren esanahiekin.

a) Zerbait edo norbait suaren bidez ahitu.

b) Urteko hamargarren hila.

c) Alfabetoko 27. letra.

d) Kantetako errepika.

3 Bilatu hitz homonimoak perpausotan, eta idatzi zer esanahi duten kasu bakoitzean:

Iratiko basoan egin dute trekking-a lagunek.

– Arratsaldeko bostetan edaten dute tea ingelesek.

– Hitzordua dut bankuko aholkulariarekin.

– Har lodi bat zegoen sagarraren barruan.

XVII. mendeko organoa dago Azpeitiko elizan.

– Arrantza jarduera ekonomiko garrantzitsua da Galiziako hainbat herritan.

4 1-2-4. Aldatu letra bat kasu bakoitzean, hitz hauen paronimoak sortzeko:

a) egun

1. Zerbait sortu, gauzatu, prestatu.

2. Zuhaitzaren enborra, sua egiteko erabiltzen dena.

3. Leku batean izan, inorako asmorik gabe.

b) hotz

1. Soinua, zarata.

2. Luzera txikia duena.

3. Bi mutur zorrotz dituen zurezko makilatxoa.

4. Eskua bukatzen den bost zatietako bakoitza.

5 Sortu hitz paronimoen multzoak hitz hauek erabiliz, aurreko ariketan bezala. Multzo bakoitzak lau hitz izan behar ditu, gutxienez:

hari asto

Puntuazio-markak (II)

Noiz erabili komatxoak (« »)

• Hitzez hitzeko aipamenetan: Hamletek esan zuen: «Izan ala ez izan, horra hor auzia »

• Eskuz idazten dugunean, aldizkari, erakunde, liburu eta abarren aipamena egiteko: Durangaldeko « Anboto » astekarian argitaratu dute albistea. Ordenagailua erabiltzen dugunean, letra etzana erabili behar dugu.

• Ezizenak eta animalien izenak emateko: Pedro Agerre « Axular » idazlea Urdazubin jaio zen.

• Atzerriko hizkuntza bateko hitzak transkribatzeko: Frantsesez «glamour» esaten diote dotoreziari.

• Hitzei ironia-kutsua emateko: Bai « jatorra » zerbitzari hori, ezta?

Noiz erabili galdera-marka (?) eta harridura-marka (?)

• Perpausaren bukaeran, zerbait galdetzen dugula (?), edo gure harridura adierazteko (!): Non dago komuna ? ; Bai film ederra !

• Ondoren ez dute punturik onartzen, baina koma har dezakete: Bai horixe!, esan nion.

• Harriduraz eginiko galdera adierazteko, bi puntuazio-markak erabil daitezke: Nolatan, bada, ez zara etorriko?!

Komatxo motak

Hainbat komatxo mota daude: komatxo espainiarrak (« »); komatxo ingelesak (“ ”); komatxo frantsesak (‘ ’).

Gaur egun, komatxo ingelesak erabiltzen dira gehien munduan. Nazioarteko APA arauek, adibidez, komatxo ingelesak erabiltzea gomendatzen dute, lan akademikoetan eta idazkietan.

Galdera- eta harriduramarkak parentesi barruan

Testu bat idazten dugunean, galderaeta harridura-markak parentesi barruan jar ditzakegu, esaten duguna zalantzazkoa edo harrigarria dela adierazteko:

Liburua laster argitaratuko dutela diote (?)

Harrigarria da, baina amaitu dituzte lan guztiak (!)

ARIKETAK

1 Nire lehengo eta oraingo iritzia. Zergatik erabili dira komatxoak perpausotan? Azaldu:

a) José Manuel Lujanbio «Txirrita» euskal bertsolari ospetsua izan zen.

b) Amak logela batzea «iradoki» zidan.

c) Irakasleak esan zidan: «Lan bikaina egin duzu».

d) Zer esan nahi du alemanez «Danke» hitzak?

e) Londresko «The Guardian» egunkariak eman du albistearen berri.

2 Berridatzi, ikasitako puntuazio-markak erabiliz.

Entzun duzu Zaz abeslariaren Je veux abestia.

Aizu, esango didazu behingoz zer ordu den

Neurriak hartuko ditugu krisiaren aurka, adierazi zuen lehendakariak.

– Zein atsegina den irakasle berria, ezta, lagunok.

Italian egun osoa pasatzen nuen Grazie eta Prego esaten.

– Galder García Azeria futbol-jokalari aparta izan zen.

– Nolako zortea dudan beti, bai horixe.

3 Zer puntuazio-marka erabiliko zenuke honako hauetarako?:

a) Sokratesen hitzez hitzeko aipamena idazteko.

b) Ingeles musika talde baten azken albumaren berri emateko.

c) Oihukatzen ari zarela adierazteko.

d) Beste hizkuntza bateko hitz bati buruz mintzatzeko.

e) Aitari dirua eskatzeko.

4 Asmatu perpaus bana aurreko ariketako egoeretarako, idatzi duzuna kontuan hartuz.

Isabelle Geffry «Zaz» frantses abeslaria (Tours, 1980).

3 Ezagutu literatura

Epika hitza

Epika hitzak antzinako grekoan du jatorria, eta «hitza, bertsoa» esan nahi du. Epopeia hitza epika hitzetik eratorria da, eta heroi bat goraipatzea helburu duen olerki luzea izendatzen du. Adibidez: Iliada, Odisea.

Ahozko euskal literatura

Ahozko literatura deritzo, belaunaldi batetik bestera, ahoz transmititu den literaturari. Egile ezezaguna du, eta idatzizkoa baino lehenagokoa da.

Ahozko literaturan ere, ohiko hiru literatura-generoak bereizten dira:

• Genero narratiboa : ipuinak, kondairak eta elezaharrak dira, baita balada batzuk ere.

• Genero lirikoa: igarkizunak, kopla zaharrak eta bertsoak dira, baita balada batzuk ere.

• Genero dramatikoa : herri-antzerkia da (maskarada eta pastorala).

Baladak

Baladak bertsoz idatzitako herri-kontakizun anonimoak eta doinudunak dira. Erdi Aroan sortu ziren, eta ahoz iritsi zaizkigu. Zenbait balada XIX. mendean bildu ziren.

Baladak Europa osoko tradizioan aurkitzen ditugu, hainbat izen badituzte ere (gaztelaniaz, adibidez, romance esaten zaie). Oro har, ezaugarri hauek dituzte:

• Olerki narratiboak dira; izan ere, bertsoz idatzita egon arren, istorio bat kontatzen dute.

• Solasaldiak ohikoak dira baladetan; sarritan, istorioa bera kontatzen da solasaldi bidez.

• Baladetako bertsoek ez daukate neurri finkorik

• Hainbat literatura-baliabide ageri ohi dira:

Sinbolismoa : testuan ageri ez den zerbaiti aipamena egitea; adibidez: usoa = maitea.

Errepikapena: hitzak, bertso-lerroak edo ahapaldiak errepikatzea, lelo gisa.

Kontrajarpena: aurkako esanahia duten hitzak erabiltzea, beste zentzu batekin.

Baladen sailkapena

Gaiari, ezaugarriei eta kronologiari dagokienez, baladak hiru multzotan sailkatzen dira:

• Balada epikoak . Baladarik zaharrenak dira, XV.-XVI. mendetakoak, hain zuzen ere. Gehienek garai hartako gertakizunak dituzte hizpide, gai epikoak alegia: bandoen arteko guduak, liskarrak… Eresiak (hileta-kantak) eta erlijio-kantuak ere mota honetakoak dira. Honako hauek dira ezagunenak: Beotibarko gudua, Bereterretxeren kanthorea edo Milia Lasturkoaren eresia, besteak beste.

Irakurri Beotibarko gudua baladaren lehen ahapaldia. Balada horrek gipuzkoarren eta nafarren arteko liskar bat kontatzen du. Beotibar inguruan gertatu zen, 1321. urtean:

Mila urte igarota ura bere bidean.

Gipuzkoarrak sartu dira

Gazteluko etxean, Nafarrokin batu dira Beotibarren pelean.

• Balada epiko-lirikoak. XVII. mendeko baladak dira. Dramatismo handiko baladak dira. Ez dituzte benetako gertakariak kontatzen, asmatutako istorioak baizik. Gai gatazkatsuak eta istorio ilunak kontatzen dituzte, errealismo handiz. Multzo honetakoak dira: Arrosa zuriaren azpian, Brodatzen ari nintzen, Leixibatxoa, Urtsuak zazpi leiho…

Irakurri Arrosa zuriaren azpian baladaren pasarte hau; hiru kapitainek neska gazte bat nola bahitzen duten kontatzen du: Kapitainak joan ziran beren zaldiak harturik hartu zuten anderea mantoz ontsa trozaturik, gero Pariserat eraman zuten Aitak jakin gaberik.

• Balada lirikoak. XVIII. mendeko baladak dira. Maitasunkantuak dira gehienak, eta solasaldi eran kontatuta daude nagusiki. Sinbologiaz eta lirikotasunez betetako istorioak dira. Balada lirikoak dira, besteak beste, Maitia, nun zira?; Goizian goiz jeikirik; Txori erresiñula eta Uso zuria .

Irakurri Maitia, nun zira? baladaren hasiera; maitale dohakabe baten hitzak dira:

Maitia, nun zira?

Nik ez zaitut ikusten, ez berririk jakiten, norat galdu zira?

ARIKETAK

1 Denbora-lerroa. Bilatu informazioa balada hauei buruz, eta osatu denbora-lerroa, ikasitako hiru garaiak kontuan hartuz:

Lili eder bat

Arrasateko erreketaren kantak

Peru gurea Londresen

2 Bilatu informazioa Milia Lasturkoaren eresia baladari buruz, eta erantzun:

• Zer garaitakoa da? Zer euskalkitan dago idatzita?

• Zer istorio kontatzen du baladak? Azaldu zergatik den eresia.

• Nork bildu zuen balada hau lehenengo aldiz?

• Zer euskal abeslarik musikatu dute balada hau?

3 Irakurri eta aztertu Zuberoako balada hau:

Plañu niz bihotzetik

Plañu niz bihotzetik, gaitza zer dudan ez dakit, tristezia batek harturik; ez nuke axolarik balitz erremediorik.

Ene gaitza sendo ahal lironik ; ez da munduan barber ik bat baizik ene gaitza zertarik den ezagutzen duenik. Eta hura berantetsirik baniagozu , gaixoa, tristerik!

Plañu niz: kexu naiz; sendo ahal lironik: sendatu dezakeenik; barber: mediku; berantetsirik: berandu dela iruditzen zait; baniagozu: banago.

a) Zein da baladaren gaia? Zer multzotan sartuko zenuke?

b) Zein da ahots lirikoak aipatzen duen «gaitza»? Eta nor da «barbera»?

c) Nolako zirrarak transmititzen ditu baladak?

Jaun Baruak

Ana Joanixe

Balada beraren hiru bertsio dira Neska ontziratua, Brodatzen ari nintzen eta Isabelatxo. Balada horiek neskatxa baten bahiketa lazgarria kontatzen dute.

Europako baladak

«Antzinako damen balada» («La ballade des dames du temps jadis», frantsesezko jatorrizko bertsioan) François Villon frantses idazleak XVI. mendean idatzitako balada ospetsua da. Olerkian, idazleak historian zehar izandako zenbait emakume aipagarri gogoratzen ditu. Oro har, Villonek denboraren joanari buruz hausnartzera gonbidatzen gaitu, Erdi Aroko beste idazle askok egin zuten bezala.

Antzinako damen balada

Esadazu: non da, zer herritan, Lorea erromatar dotorea?

Non, haren lehengusina Arkipiades, Thais zeritzona?;

eta Eko, ederretan ederrena, erreka-urmael eta mendi guztien oihartzuna, non da?

Non dira antzinako elurrak?

Non da Eloisa jakituna?: haren erruz zikiratu zuten

Pedro Esbaillart, Saint-Denisen.

Maitasunak dakarren zigorra!

Non da erregina hura, Buridan Sena ibaira botarazi zuena?

Non dira antzinako elurrak?

Zuria erregina, lili zoragarria, uhandre -ahotsez abesten zuena, Berta oin handikoa, Alis eta Beatriz, Arenburgis, Maine gobernatu zuena, eta Joana, lorrenar adoretsua, Ingelesek Erruanen erre zutena… Non, Birjina subiranoa, non dira antzinako elurrak?

Printze, ez duzu astebetean jakingo non diren, ezta urtebetean ere, baina lelo hau entzungo duzu etengabe: Baina non dira antzinako elurrak! François Villon, Testamentua.

Lili:lore; uhandre: mitologiako itsas izakia, buru-gorputzak emakumerenak eta buztana arrainarena dituena; Lorrenar: Frantziako Lorrena eskualdekoa.

ARIKETAK

1 Taldeka, bilatu informazioa baladan aipatzen diren emakume hauei buruz, eta azaldu zertan nabarmendu ziren:

Joana Arc-ekoa Zuria Gaztelakoa

Flora jainkosa

Eloisa

2 Denbora-lerroa. Kokatu aurreko ariketako emakumeak denbora-lerro batean.

3 Zer esan nahi du olerkian lelo gisa errepikatzen den «Non dira antzinako elurrak?» esaldiak? Lotu lehen unitatean literatura-topikoei buruz ikasitakoarekin.

4 Bilatu informazioa «Ubi sunt?» deritzon literaturatopikoari buruz, eta lotu testuarekin. Gero, bilatu Jorque Manrique idazlearen koplak, eta azaldu paralelismorik dagoen.

5 Bilatu baladaren jatorrizko testua frantsesez. Gero, entzun George Brassens frantses musikariak egindako bertsioa, eta saiatu abesten.

6 François Villonek antzeko gaia duen beste balada bat idatzi zuen, irakurri duzunari jarraipena emateko. Bilatu informazioa, eta esan izenburua zein den eta zer gai lantzen duen.

7 Hausnartu, binaka jarrita. Garrantzitsua iruditzen zaizue antzinako pertsonaiak gogoratzea? Zergatik?

ULERTU ETA APLIKATU

1 Osatu perpausak, aditz trinkoak erabiliz.

Ekaitz, zer … amari kaxa horren barruan?

– Azkenaldian gure lagunak oso galduta …

– Zuk gu benetan kezkatuta …

– Iker, onartu behar dizut ez … oker.

– Atzo kalean topatu gintuzuenean, presaka …

– Zuek ez … batere konforme erabakiarekin.

2 Idatzi perpaus bana aditz trinko hauekin: darraio, zioten , neritzon , dihardute, nabilkie, datza , dirau , genekarkion

3 Berridatzi, aditz trinkoak eta osagarri zuzenak, pluralean jarriz. Gero, berridatzi lehenaldian.

Lasai! Neuk dakart postrerako tarta.

Gurdizainak zaku handi bat darama.

– Ideia bitxi bat darabilgu buruan festarako.

– Etxepareren olerkia buruz dakizue. – Umeek ordubete daramate gurasoen zain.

Mezulariek erregearen gutuna dakarte.

4 Osatu perpausak, parentesi barruko hitzak deklinatuz. Mugagabea erabiltzen baduzu, azaldu zergatik.

Zenbat … (irakasle) hartu dute parte bileran?

(gu) ez zaizkigu gutunak iritsi. Eta … (zuek) ?

– Galdetu … (Ander) etxean … (fruta) duen.

(Afrika) 1000 milioi biztanle inguru ditu.

(hondartza) zenbait … (sorosle) gaixotu dira.

– (ume) hainbat … (txango) egiten genituen.

5 Aukeratu hitz egokia, eta osatu perpausak.

• Jarri babarrunak … ordubete inguru.

a)  suetan b)  suan c)  sutan

• Ez dago nahikoa lan hainbeste …

a) gaztearentzat

b)  gazteentzat

c)  gazterentzat

• Gure senide asko … ibili ziren Amerikan.

a)  artzaina b)  artzain c)  artzainak

6 Idatzi perpausotako hitz homonimoen esanahiak:

– Albaitariak dio Mixik odol gutxi duela zainetan.

Luzaro egon nintzen autobusaren zain.

Frontoia elizaren gibelean dago.

– Alkoholak kalte handia egiten dio gibelari.

7 Bilatu hitz homonimo hauen esanahiak, eta idatzi perpaus bana:

kolonia patin garai

8 Jarri falta diren komatxoak. Arrazoitu.

– Zerbitzariak jatetxetik irtetera gonbidatu gintuen.

– Errusiarrek perestroika deitu zioten garai horri.

– Izugarri maite dut Hey boy, hey girl abestia.

– Datorren urtean lantegi berria eraikiko dugu, esan zuen zuzendariak.

– Jean Duvoisin Gazteluberri Ainhoan jaio zen, 1810ean.

IKASKUNTZA-EGOERA

HAUSNARTU ETA EGIAZTATU

Erronkaren 6., 7., 8. eta 9. urratsetan, ipuin-kontalarien saioa antzeztu, eta egindako lanaren ebaluazioa egin dugu. Hausnartu zure lanari buruz eta bete laukitxoak. Ondoren, komentatu ikaskideekin:

Alderdiak Erabat lortuta Nahiko lortuta Lortuta Ia lortuta

Ipuin-kontalarien saioa egiten lagundu, eta bete egin dut aldez aurretik esleituta nuen zeregina.

Saioan izan dudan partehartzearen autokritika egin dut.

Hobetzeko proposamenak egin ditut.

PROBATU ZURE KONPETENTZIAK

Egin anayaharitza.es webgunean dagoen konpetentzien araberako autoebaluazioa.

anayaharitza.es webgunean gehiago praktikatzeko ariketa interaktiboak aurkituko dituzu.

Ainhoa (Lapurdi)

© GRUPO ANAYA, S.A., 2023 - C/ Valentín Beato, 21 - 28037 Madrid.

Eskubide guztiak gordeta. Legeak lan honen edukia babestu eta espetxe-zigorrak edota isunak eta kalte-galeren ondoriozko kalte-ordainak ezartzen ditu honako hauentzat: edozein literatura-lan, artelan zein zientzia-lan, edo horren eraldaketa, interpretazioa edo gauzapena (edozein euskarritan finkatuta edo edozein eratan komunikatuta), oso-osorik edo zati batean, baimenik gabe erreproduzitu, plagiatu, banatu edo komunikatzen dutenentzat.