2.9 Wat is de ‘ziel’? Wat is de ‘honger van de ziel’? De ‘ziel’ is één van de begrippen die wij samen met andere religieus getinte begrippen uit ons vocabularium en ons bewustzijn geschrapt hebben.41 Het komt enigszins oubollig en voorbijgestreefd over. Toch blijft het een nuttig en bruikbaar begrip dat op iets belangrijks wijst. De ‘ziel’ is een begrip dat inzake realiteitswaarde enigszins vergeleken kan worden met de eerder genoemde begrippen ‘het kind in ons’ en het ‘ik’. De ziel is immers even onvatbaar, even fictief en even noodzakelijk om de mens te begrijpen. De ziel is de denkbeeldige instantie in ons die ons in staat stelt ons te richten op ultieme zaken, op het transcendente, op ‘het hogere’. Ultieme zaken zijn zaken die hun finaliteit in zich dragen en die dus niet ten dienste staan van een verder doel. Zoals men danst om het dansen zelf, niet om er iets anders mee te bereiken, zo kan men zeggen dat het leven om het leven zelf gaat, niet om er iets mee te ‘bereiken’. De ziel is onze openheid naar schoonheid, naar het mysterie van het leven, naar liefde en geluk. In onze samenleving wordt veel meer belang gehecht aan middelen (hoe we dingen kunnen doen) dan aan doelen (waarom we dingen zouden doen). Nadenken over middelen is ook gemakkelijker dan nadenken over doelen. Toch zijn doelen de essentie van de zaak. Waarom doen we wat we doen? Waarom wil ik gelukkig zijn? Waarom wil ik mijn kinderen een materiële welstand geven? Verwarren we wat nuttig is niet met wat belangrijk is? Is voeding van het lichaam belangrijk? Is voeding van de ziel belangrijk? De ziel is onze openheid naar schoonheid, naar het mysterie van het leven, naar liefde en geluk. SOCRATES
Vele mensen hebben alleen een negatieve ervaring van de ziel. Dat zijn met name de vele mensen die ‘alles hebben om gelukkig te zijn’ maar toch niet gelukkig zijn. Men kan immers niet eeuwig jong en onvolwassen blijven en op een dag merken zij dat zij iets missen, maar vaak weten ze niet eens wat. Zoals men plots kan beseffen dat een relatie leeg en afgelopen is, kan men ook plots beseffen dat het leven leeg is. Ondanks hun rijkdom en welstand ervaren deze mensen een leegte. Wat zij ervaren is een honger en de ziel is het ‘orgaan‘ waar die honger zich bevindt. Zoals men de maag alleen maar opmerkt als men een lichamelijke honger heeft, zo merkt men ook de ziel pas op als men een geestelijke honger heeft. Vele mensen begrijpen die honger echter niet, zij weten niet wat ze missen en omdat een gewaarwording van leegte doorgaans aan eten en aan consumptie doet denken, proberen vele mensen deze honger van de ziel dan ook te stillen met voedsel van het lichaam (eten of drinken), met bezittingen (auto’s, woningen) of met ervaringen als reizen, seks of het verzamelen van kunstobjecten. Sommige mensen zijn zo arm dat zij alleen maar geld bezitten. Steeds weer stellen zij echter vast dat de honger van de ziel op die manier niet gestild kan worden. Als dit ‘onwelzijn’ uiteindelijk aan een arts wordt voorgelegd, wordt niet zelden de medische diagnose ‘depressie’ gesteld, vaak gevolgd door een haast eindeloze lijdensweg van ‘behandelingen’ met geneesmiddelen en opnamen in de kliniek. De leegte, de honger van de ziel, is de honger naar een zingevende spirituele dimensie. De spirituele dimensie kan begrepen worden als de verbondenheid met een groter zingevend kader waarin het leven een zin heeft. Het is een antwoord op de vraag: ‘Waarom leef ik? Waartoe dient mijn leven?’ Eens deze vraag zich eenmaal heeft voorgedaan, en dat is vroeg of laat onvermijdelijk het geval, laat ze de mens niet meer los. Vaak zal dat op hogere leeftijd zijn, ter gelegenheid van een wijziging in het levenspatroon, bijvoorbeeld op het einde van de actieve loopbaan of als de kinderen het huis verlaten hebben en de traditionele ouderrollen de facto eindigen. Als deze voor de hand liggende zingevers ‘wegvallen’, ‘vallen’ mensen vaak in een leegte die alleen maar duidelijk maakt dat de loopbaan of de kinderen geen 41
Zie Leijssen, Mia. Tijd voor de ziel. Tielt: Lannoo, 2007
52
