2.9 Wat is de ‘ziel’? Wat is de ‘honger van de ziel’?

2.9 Wat is de ‘ziel’? Wat is de ‘honger van de ziel’?

De ‘ziel’ is één van de begrippen die wij samen met andere religieus getinte begrippen uit ons vocabularium en ons bewustzijn geschrapt hebben.41 Het komt enigszins oubollig en voorbijgestreefd over. Toch blijft het een nuttig en bruikbaar begrip dat op iets belangrijks wijst. De ‘ziel’ is een begrip dat inzake realiteitswaarde enigszins vergeleken kan worden met de eerder genoemde begrippen ‘het kind in ons’ en het ‘ik’. De ziel is immers even onvatbaar, even fictief en even noodzakelijk om de mens te begrijpen. De ziel is de denkbeeldige instantie in ons die ons in staat stelt ons te richten op ultieme zaken, op het transcendente, op ‘het hogere’. Ultieme zaken zijn zaken die hun finaliteit in zich dragen en die dus niet ten dienste staan van een verder doel. Zoals men danst om het dansen zelf, niet om er iets anders mee te bereiken, zo kan men zeggen dat het leven om het leven zelf gaat, niet om er iets mee te ‘bereiken’.

De ziel is onze openheid naar schoonheid, naar het mysterie van het leven, naar liefde en geluk. SOCRATES

De ziel is onze openheid naar schoonheid, naar het mysterie van het leven, naar liefde en geluk. In onze samenleving wordt veel meer belang gehecht aan middelen (hoe we dingen kunnen doen) dan aan doelen (waarom we dingen zouden doen). Nadenken over middelen is ook gemakkelijker dan nadenken over doelen. Toch zijn doelen de essentie van de zaak. Waarom doen we wat we doen? Waarom wil ik gelukkig zijn? Waarom wil ik mijn kinderen een materiële welstand geven? Verwarren we wat nuttig is niet met wat belangrijk is? Is voeding van het lichaam belangrijk? Is voeding van de ziel belangrijk?

Vele mensen hebben alleen een negatieve ervaring van de ziel. Dat zijn met name de vele mensen die ‘alles hebben om gelukkig te zijn’ maar toch niet gelukkig zijn. Men kan immers niet eeuwig jong en onvolwassen blijven en op een dag merken zij dat zij iets missen, maar vaak weten ze niet eens wat. Zoals men plots kan beseffen dat een relatie leeg en afgelopen is, kan men ook plots beseffen dat het leven leeg is. Ondanks hun rijkdom en welstand ervaren deze mensen een leegte. Wat zij ervaren is een honger en de ziel is het ‘orgaan‘ waar die honger zich bevindt. Zoals men de maag alleen maar opmerkt als men een lichamelijke honger heeft, zo merkt men ook de ziel pas op als men een geestelijke honger heeft. Vele mensen begrijpen die honger echter niet, zij weten niet wat ze missen en omdat een gewaarwording van leegte doorgaans aan eten en aan consumptie doet denken, proberen vele mensen deze honger van de ziel dan ook te stillen met voedsel van het lichaam (eten of drinken), met bezittingen (auto’s, woningen) of met ervaringen als reizen, seks of het verzamelen van kunstobjecten. Sommige mensen zijn zo arm dat zij alleen maar geld bezitten. Steeds weer stellen zij echter vast dat de honger van de ziel op die manier niet gestild kan worden. Als dit ‘onwelzijn’ uiteindelijk aan een arts wordt voorgelegd, wordt niet zelden de medische diagnose ‘depressie’ gesteld, vaak gevolgd door een haast eindeloze lijdensweg van ‘behandelingen’ met geneesmiddelen en opnamen in de kliniek.

De leegte, de honger van de ziel, is de honger naar een zingevende spirituele dimensie. De spirituele dimensie kan begrepen worden als de verbondenheid met een groter zingevend kader waarin het leven een zin heeft. Het is een antwoord op de vraag: ‘Waarom leef ik? Waartoe dient mijn leven?’ Eens deze vraag zich eenmaal heeft voorgedaan, en dat is vroeg of laat onvermijdelijk het geval, laat ze de mens niet meer los. Vaak zal dat op hogere leeftijd zijn, ter gelegenheid van een wijziging in het levenspatroon, bijvoorbeeld op het einde van de actieve loopbaan of als de kinderen het huis verlaten hebben en de traditionele ouderrollen de facto eindigen. Als deze voor de hand liggende zingevers ‘wegvallen’, ‘vallen’ mensen vaak in een leegte die alleen maar duidelijk maakt dat de loopbaan of de kinderen geen

41 Zie Leijssen, Mia. Tijd voor de ziel. Tielt: Lannoo, 2007

duurzame zingevers waren. Maar de vraag kan zich ook op vroegere leeftijd al stellen, vooral bij mensen die geen ‘evidente’ levensweg bewandelen. Zo zullen mensen zonder een voor de hand liggende levensinvulling zoals kinderen of een carrière, het vaak moeilijker hebben om een antwoord te geven op de vraag wat de zin van hun leven is. Kinderen of een carrière zijn immers gemakkelijke en evidente zingevers. Zij herinneren volwassenen voortdurend aan de reden van hun bestaan. Mensen met kinderen of met een carrière ervaren de zin van hun bestaan. Alleen mensen die geen zin ervaren, kunnen er eindeloos naar zoeken.

Een volwassen mens wil inderdaad dat zijn leven een ‘zin’ heeft en ergens toe dient. Hij wil geen futiel leven lijden. Hij wil met tevredenheid en fierheid op zijn leven kunnen terugkijken. Hij wil iets betekenen. Hij wil iets nalaten. Zonder een betekenis en een zin in het leven lijkt het leven leeg en dood. De mens lijkt existentieel dood. Hij leeft als een robot, alleen nog gestuurd door regels en verplichtingen. Hij doet wat hij doet omdat het moet, zonder verdere mogelijkheden. Hij leeft het leven dan ook als een straf. Hij voelt zich gevangen en machteloos in een zinloos bestaan. Als dan, zoals hoger gezegd, de hulp van een hulpverlener wordt ingeroepen, valt al snel de diagnose van depressie, met vaak een haast eindeloze behandeling met geneesmiddelen en opnamen in de kliniek. 42

Net zoals een juiste voeding belangrijk is voor een gezond lichaam, is een juiste voeding van de geest belangrijk voor een gezonde geest. Een gezonde geest is een gelukkige geest. Onwelzijn wijst op een onvoldoende of verkeerd gevoede geest. Een geest die gevoed wordt met angstige gedachten, met negatieve oordelen over anderen en over de samenleving, met negatieve intenties, met vijandschap, haat, wrok of verdriet, met stigmatisering, discriminatie of racisme, kan geen gelukkige geest zijn. Alleen een geest die gevoed wordt met een welzijnsdieet met vredevolle en liefdevolle gedachten, met intenties van aanvaarding, dankbaarheid, mededogen en vergeving, kan een gelukkige geest zijn.

42 Zie ook vraag ‘Hoe kan ik een bijdrage leveren? Wat is “het goede” doen?’ en over de logotherapie van Viktor Frankl op pagina 53,