Jaargang 17 Nummer 3 December 2023
Magazine van en voor iedereen die zich met de PThU verbonden voelt.
Thema: Familiebanden
pag 4
Het mysterie dat familie heet Geboren worden in een vervolgverhaal
pag 14
‘Het begint met luisteren’ Op exposure in een woonzorgpark
pag 18
Toevertrouwd ‘De eerste Kerst met onze pleegkinderen’
Protestantse Theologische Universiteit Inspiring wisdom
Herwaardering Veertig jaar nadat
over familie in nieuwtestamentische tijden. Haar
John Jansen van
voornaamste observatie: het ging destijds minder
Galen in Het
om de kernfamilie (vader, moeder en kinderen)
ik-tijdperk
maar om wat wij tegenwoordig de extended family
beschreef hoe
noemen: drie, vier generaties bij elkaar en ook nog
gefocust we
eens een hele hoop aanhang. Zij ziet in de wijze
zijn gewor-
waarop in de Schriften over familierelaties wordt
den op het
gesproken een oproep aan gelovige mensen en
individu zijn
geloofsgemeenschappen om het tegoed van fami-
familierela-
lierelaties breder te gelde te maken in de vorm van
ties terug van
maatschappelijke betrokkenheid. Ook volgens de
weggeweest.
Ermelose predikant Jan-Willem Leurgans gaat het
Vier politieke par-
mysterie van de familie Bijbels gesproken boven
tijen willen de bescher-
natuurlijke familieverbanden uit: ‘Wanneer je volge-
ming van het gezin zelfs in de
ling bent van Jezus, maak je deel uit van Gods gezin.’
Grondwet verankeren. Hoe familierelaties ook pijn met zich meebrengen Dit nummer laat zien hoe er ook in de PThU
werd onze student Rick Moeliker duidelijk toen hij
aandacht is voor een herwaardering van familie.
met medestudenten van de predikantsmaster een
Eén van de aanleidingen is de oratie van ethiek-
weekend te gast was bij een verblijfsinstelling voor
hoogleraar Petruschka Schaafsma op 9 novem-
mensen met een ernstige beperking. Rick raakte diep
ber 2023 over family, ethiek, theologie en gevoel
onder de indruk van de ervaringen van ouders van
voor mysterie (te vinden op de PThU-site). In een
bewoners met niet-aangeboren hersenletsel. Als je
dubbelinterview met emeritus docent pastoraat
zo met elkaar verbonden bent, lijd je ook met elkaar
Hanneke Meulink-Korf noemen Schaafsma en zij
mee als zich onheil en tragiek voordoen.
‘mysterie’ een kernwoord bij het nadenken over familie en relaties. Familie komt je toevallen, en in
Tragiek en onheil…denk aan Israël, aan 7 okto-
die zin zijn familierelaties een vorm van genade.
ber, aan Gaza. In een artikel onder de kop
Dat weerklinkt ook in het interview met de Kam-
‘Droeve Heilige Nacht’ bericht oud-student en
pense emeritushoogleraar Evert Jonker. Van elke
PThU-promovendus Stanislav Bondar over de
pagina spat zijn waardering af voor mensen die
bitterzoete ervaringen van een Kerstviering samen
zijn levensverhaal hebben meegeschreven: zijn
met geliefden in zijn door oorlog geteisterde
moeder, juffrouw Tadema, zijn vriend, zijn docen-
vaderland Oekraïne.
ten: ‘Ik heb nooit heel bewust keuzes gemaakt. Het viel me toe.’
De redactie wenst alle lezers gezegende Kerstdagen met veel familie om hen heen.
Onze universitair docent Nieuwe Testament Suzan Sierksma-Agteres vroegen we om iets te schrijven
2
PThUnie | Jaargang 17 | nummer 3 | december 2023
Theo Boer
inhoud pag 04
Gegeven
pag 10
Familie in het Nieuwe Testament
pag 22
Kiezen en gekozen worden
Hanneke Meulink-Korf en Petruschka Schaafsma over het mysterie dat familie heet.
Ook vroegchristelijke groepen zagen zichzelf als een familie, aldus Suzan Sierksma.
Emeritus-hoogleraar Evert Jonker blikt terug op werk en leven.
En verder: pag 09
Column
pag 13
Column
pag 14
Verslag
pag 18
Overdenking
pag 26
Promoties & publicaties
pag 28
Agenda
Als wetenschapper heb je je broers en zussen nodig, vindt Eward Postma.
Promovendus Stanislav Bondar over familie ver weg.
Rick Moeliker over exposure in een woonzorgpark.
Jan-Willem Leurgans over familie dichtbij.
Met ditmaal o.a. de promotie van Jos Colijn.
Met studiedagen, conferenties en open colleges.
PThUnie is een magazine van en voor iedereen die zich
communicatie@pthu.nl
Redactie Theo Boer, Esther van Beem (adviseur), Caspar Dullemond (eindredacteur), Henk de Roest (hoofdredacteur), Trudy Struijs. Redactieadres Postbus 7161, 1007 MC, Amsterdam, communicatie@pthu.nl. Vormgeving en realisatie PThU. Fotografie Mike van Bemmelen, Museum Catharijneconvent, Ton van Kattenbroek, Judith Arendsen, Jaap Maars, Wouter Muskee, Elisabeth Ismail.
Wijzigingen in uw abonnement doorgeven? Ga naar
ISSN-nummer 1876-9233
met de PThU verbonden voelt. Adverteren in PThUnie? Vraag naar de mogelijkheden via
pthu.nl/wijzigingdoorgeven
Protestantse Theologische Universiteit PThUnie | Jaargang 17 | nummer 3 | december 2023
3
‘Een mens wordt geboren in verhalen die al lang bezig zijn’ door Caspar Dullemond
PThUnie: ‘Wat maakt familie tot zo’n fascinerend thema?’ HMK: ‘Dat familieleden, in wederzijdse afhankelijkheid en door de generaties heen, zoeken naar een zekere eerlijkheid in geven en ontvangen. En hoe ingewikkeld die wederkerigheid soms is. Dat vind ik uiterst boeiend.’ PS: ‘Wie je bent, kun je niet los denken van degenen door wie en met wie je bent grootgebracht. Die mensen doen allemaal mee in wie jij bent. Familie is een gegeven. En je bent er afhankelijk van.’
Familie – het is een beladen
PThUnie: ‘Jullie hebben het over “gegevenheid” en “afhankelijk-
begrip. Voor de een is het
heid”. Zijn die wezenlijk voor familierelaties?
een achterhaalde inperking van de eigen individualiteit.
gaat het erom dat je die mensen niet hebt uitgekozen. En bij
Voor de ander het enige red-
afhankelijkheid gaat het om de inhoud van de relatie met die
middel voor een samenleving
mensen. Ik benadruk die neutraliteit omdat familie – ook in de
op weg naar de geestelijke afgrond. Maar familie is niet
wetenschap – zo’n moreel beladen thema is. Ik wil daar niet in meegezogen worden. Ik kwam niet bij dit thema terecht omdat ik denk dat de familie zich in een crisis bevindt, maar
goed of slecht, zeggen contex-
omdat het fenomeen mij interesseert. En die open houding
tueel therapeut en voormalig
kan helpend zijn bij al het gepolariseerde spreken over dit
universitair docent praktische
onderwerp.’
theologie en pastoraat Hanneke
HMK: ‘Familie is een gegeven, maar daarmee ligt het
Meulink-Korf en hoogleraar ethiek
niet voor altijd vast. Ik heb als therapeut te maken met
Petruschka Schaafsma. Het is een
mensen die worstelen met hun familierelaties. Het ele-
mysterie. En dat besef is van belang waar familiethema’s opduiken in pastoraat en hulpverlening.
44
PS: ‘Ja, en dan in neutrale, niet-normatieve zin. Bij gegevenheid
PThUnie | Jaargang 17 | nummer 3 | december 2023
ment van elkaar niet gekozen hebben speelt daarin mee. Maar daar staat tegenover dat in iedere familie weer nieuwe mensen binnenkomen. Dan is er weer wel dat keuze-element.’
IN GESPREK PS: ‘Klopt. Het is een dynamische gegevenheid.
voor het huwelijk – die bekende hete hangijzers.
Want die nieuwe mensen blijf je niet voortdurend
Nee, het gaat om het fundamentele feit dat iemand
als keuze benaderen.’
een kind van ouders is. En daaromheen staan grootouders, soms broers en zussen, en misschien
HMK: ‘En ook binnen die gegevenheid is er meer
dat zo’n kind zelf ook weer een nieuw gezin gaat
dan één stem. Ook in een eenoudergezin is er het
stichten. De vraag hoe je moet leven – en dat is de
besef dat het kind twee ouders heeft. In dat ene
grote vraag van de ethiek – begint op dit alledaagse
opgroeiende kind komen op zijn minst al twee
niveau en niet pas als er een probleem is of als er
lijnen samen en naar mijn ervaring matchen die
iets uitzonderlijks gebeurt.
nooit helemaal. Ook als het gaat om een huwelijk of partnerrelatie waarbij een partner is gekozen met
HMK: ‘Oog hebben voor dit aspect van het leven
min of meer dezelfde achtergrond, dan nog weet
in pastoraat betekent ook dat een persoon meer is
‘De familieband is een sterke kracht, het appel dat ervan uitgaat voelt vaak als onontkoombaar’ ieder kind later te vertellen: bij die opa en oma
dan zijn problemen. Pastoraat is anders dan thera-
kwamen we graag en bij de andere grootouders
pie: het gaat ook over vreugde. We zijn heel goed
was het veel moeilijker, omdat mijn moeder daar
in medelijden, maar de Mitfreude sneeuwt soms
met kromme tenen zat. Mensen worden geboren
onder. Pastoraat moet niet alleen op deficiënties
in verhalen die al lang bezig zijn.’
zijn gericht. Petruschka’s benadering van niet per se insteken waar het wringt, maar gewoon rustig
PS: ‘Het is belangrijk om dat onder ogen te zien,
kijken, spreekt me aan.’
zonder dat je benoemt of die familielijnen goed of slecht voor je zijn. Ze hebben jou bepaald. Pas als
PThUnie: ‘Petruschka, tegenover de familie als
je dat onderkent, kun je toekomen aan de vraag:
probleem stel jij de familie als mysterie. Wat bedoel
hoe heeft dat uitgepakt?’
je met dat begrip?’
PThUnie: ‘Wat betekent dat voor het pastoraat?’
PS: ‘Ook als het in het pastoraat om problemen gaat, is het goed om naar dat meer fundamentele,
PS: ‘Ik heb van Gerrit de Kruijf geleerd dat er in de
neutrale niveau terug te gaan, naar het mysterie.
ethiek van oudsher nogal wordt gefocust op het
Neem bijvoorbeeld een moeder die haar drugsver-
huwelijk. Als je alleen daar naar kijkt, zei hij, dan
slaafde kind financieel blijft ondersteunen, ook als
krijg je geen inclusieve theologie, want veel mensen
dat haar zelf in de problemen brengt. Het helpen
vallen daarbuiten. We zijn niet allemaal levenspart-
van je kind, ook als dat misschien niet verstandig
ner van iemand, maar we zijn wel allemaal kind.
is, is een oerkracht. Het is van belang die kracht
Ook als je je ouders nooit hebt gekend, ben je
te onderkennen, nog vooraf aan de vraag hoe die
een kind. Dat besef vond ik toen al heel belangrijk.
kracht uitwerkt en of die wel of niet heilzaam is.
Het lijkt mij ook cruciaal voor pastorale begeleiding.
Begin je bij dat laatste, dan versmal je de situatie
Dus dat familie niet pas een issue wordt als het
tot een probleem waarvoor een oplossing moet
gaat over homoseksualiteit of samenwonen of seks
komen. Natuurlijk moet er ook gehandeld worden, Lees verder
PThUnie | Jaargang 17 | nummer 3 | december 2023
5
maar niet zonder oog voor het mysterie.’
filosoof Gabriel Marcel. Hij maakt het onderscheid tussen probleem en mysterie. Beide zijn benade-
HMK: ‘Dat is ontzettend belangrijk. Hulpverlening
ringen van de werkelijkheid. De eerste is er om
komt vaak veel te gauw in de pathologie terecht.
kwesties objectief af te bakenen en op te lossen.
Terwijl het veel belangrijker is om naar iemands
De tweede heeft oog voor dat wat niet op een
kracht of motivatie te kijken. Ik werd dan ook
onpersoonlijke, redelijke manier is te begrijpen,
getroffen door de term mysterie. Het is een mys-
maar er toch toe doet. Marcel ziet familie als hét
terie dat mensen in heel beproevende situaties
voorbeeld om uit te leggen wat dat verschil tussen
toch weten verder te gaan. Ze hebben alle reden
probleem en mysterie is. In de setting van de
om destructief te worden, en dat zijn ze misschien
familie kom je bij uitstek in aanraking met de diepte
ook, maar zo’n spiraal naar beneden wordt soms
van het bestaan: de verbinding met mensen door
‘Wat je als predikant in een familiesituatie vooral niet moet doen is moraliseren’ doorbroken. Dan wordt een situatie opeens weer
tijden heen, de mogelijkheid van nieuw leven, jouw
constructief. In het voorbeeld van die moeder en
bepaald zijn door de ander, aangesproken worden
dat aan drugs verslaafde kind kan weer iets van
op een onontkoombare manier... Die dimensie kun
wederkerigheid ontstaan. Het is mogelijk dat het
je geen recht doen in een probleembenadering.’
kind weer iets wil teruggeven en dat de moeder merkt dat ze gezien wordt in haar trouw… Wat
PThUnie: ‘Dat zal niet voor iedereen bevredigend
er op zo’n moment gebeurt, dat kan de knapste
zijn: het is niet op te lossen, dus noemen we het
hulpverlener niet regisseren. Daar zit dat mys-
een mysterie.’
terie – of genade, zeggen we soms ook. Voor mij is de sleutel dat iemand die in een nare situatie zit,
PS: ‘Klopt. Dat is ook meteen een uitleg waar Marcel voor waarschuwt. Het kan gemakkelijk klin-
weer iets gaat bijdragen.
ken of je dan maar in eerbied moet zwijgen voor
En dat dit, bijvoorbeeld
wat ondoorgrondelijk is. Maar het is een oproep
door de predikant of
om er oog voor te hebben, en je ertoe te verhou-
de hulpverlener,
den, ook denkend. Marcel bleef voluit filosoof.’
wordt gezien.’ PThUnie: ‘En dan is dat mysterie onderkennen dus PThUnie: ‘Is
niet een eindpunt of conclusie?’
ook mysterie dus een neu-
PS: ‘Het is inderdaad een open besef dat steeds
trale term?’
verder verdiept kan worden. Natuurlijk, de sociaal werker die op bezoek komt, moet ook zorgen
6
PS: ‘Ja, in die
dat de rekeningen weer betaald worden. Dat zijn
zin dat het niet
problemen en die moeten zeker opgelost worden.
iets goeds of iets
Maar die andere dimensie van de situatie is even
slechts is. Het is.
belangrijk. Dat je als hulpverlener ook oog hebt
Ik heb die term mys-
voor hoe het leven zich hier aandient, in alle diepte
terie overigens niet van
en complexiteit. Dat je die diepte ook thematiseert,
mezelf, maar van de Franse
hoe lastig ook, en zo je blik op de situatie verbreedt
PThUnie | Jaargang 17 | nummer 3 | december 2023
en verdiept. En wacht met direct analyseren en
gaat het
oordelen.’
daar vaak mis: “Jammer
PThUnie: ‘Gaat dat mysterie over God?’
dat je zo slecht begrepen
PS: ‘Voor Marcel wel. Voor hem is het besef van het
wordt thuis, maar
mysterie het besef van het heilige. Het gaat om het
gelukkig ben ik er nu.”
aannemen van een bepaalde houding tegenover
Dat is een klassieke valkuil.
de werkelijkheid, waarin ontzag, verwondering of
Net als: “Je hebt bij mij meer te
dankbaarheid een plaats hebben.’
vinden dan bij je familie.”’
HMK: ‘Ook bescheidenheid speelt daarbij een rol.
PThUnie: ‘Het is een valkuil omdat het vals is?’
Het mysterie is iets dat zich onttrekt aan de methodieken, maar zonder dat je met lege handen komt
HMK: ‘Het is hartstikke vals. Jij gaat als hulpverlener
te staan.’
weer voorbij. En je bent slecht bezig ten opzichte van de échte anderen die er ook zijn.’
PThUnie: ‘Hoe voorkom je dat je als predikant in een dergelijke situatie met lege handen komt
PS: ‘Je gaat dingen zien in termen van fout, en daar
te staan?’
zet je je eigen goed tegenover. Overigens vraag ik af hoe vaak predikanten betrokken worden bij
HMK: ‘Door niet te denken dat je weet hoe het zit.’
familie- of relatieproblemen. Ook hier denk ik dat we breder moeten kijken: hoe kan de kerk een
PThUnie: ‘Maar je weet toch hoe het zit? Er staat
gemeenschap zijn waar het alledaagse leven in
van alles in de Bijbel over familie. Je bent opgeleid
zijn diepte wordt gepeild, ook als er geen concrete
om dit soort gesprekken te voeren. Je neemt je
problemen spelen? Ik denk dat bijvoorbeeld het
hele opleiding mee.’
gesprek over wat familie eigenlijk is, van belang
‘Wie je bent, kun je niet los denken van degenen door wie en met wie je bent grootgebracht' HMK: ‘Dan nog moet je bescheiden zijn. Wat je
is. Juist om vervolgens, op andere momenten, de
vooral niet moet doen is moraliseren. Of patholo-
problemen aan te kunnen.’
giseren. Dat houdt in: niet te smal naar de persoon in kwestie kijken of naar die ene relatie waar het
PThUnie: ‘Familieverhoudingen als een ingang om
probleem lijkt te zitten. Je moet kunnen zien dat er
naar het leven te kijken?’
altijd nog weer andere belangen, kwetsbaarheden en loyaliteiten meespelen. Een valkuil is bijvoor-
PS: ‘Zeker. En voor een theoloog geen toevallige.
beeld dat je iemand disloyaal maakt.’
Als theoloog zie ik mensen fundamenteel als relationeel: in de schepping, in een relatie met God, in
PS: ‘Precies. Dat je zegt: “Je moet vooral aan jezelf
een verplichting jegens de naaste.’
denken.”’ HMK: ‘Wat mij helpt in het nadenken over famiHMK: ‘Of: “Kom maar bij mij want ik ben een leu-
lieverhoudingen is dat er altijd een zekere weder-
kere moeder.” Op het punt van seksueel misbruik
kerigheid is. Het is een drieslag: ik geef omdat er Lees verder
PThUnie | Jaargang 17 | nummer 3 | december 2023
7
aan mij gegeven is – de uitdrukking is van Ricoeur –,
HMK: ‘Ook omdat er God zij dank iemand iets van
ik geef terug aan mijn ouders die ervoor hebben
je vraagt. Iemand doet een aanspraak.’
gezorgd dat ik groot kon worden, en dat kan ik niet echt teruggeven, maar ik geef het als het ware ook
PThUnie: ‘Iedereen is een kind, zei je eerder in dit
terug door aan een volgende generatie, iets van
gesprek. Hoe dicht zit dat bij: iedereen is een kind
waarde, iets heilzaams, door te geven. En dat zijn
van God?’
dan niet per se kinderen.’ PS: ‘Dat zit er dichtbij. Als ik het weer relateer aan PS: ‘Voor mij gaat dat mysterie ook over je aange-
afhankelijkheid: dat is voor mij kenmerkend voor
sproken voelen. Dat je ontvankelijk bent. Dat je het
de relatie tussen God en mens. Voor sommigen
appel onderkent dat die moeder van het verslaafde
betekent afhankelijkheid dat je mensen klein en
kind voelt. Het zou mooi zijn als we een beetje op
machteloos maakt. Maar dat hoeft het niet te zijn:
die manier in de werkelijkheid kunnen staan. Als je
het gaat om een wederzijdse afhankelijkheid, niet
onderkent dat die aanspraak bestaat, kun je ver-
zonder de ander kunnen bestaan. Dat kan in het
volgens de niet-heilzame vormen van aanspraak, of
geval van mensen ook heel destructief uitpakken
geclaimd worden, ook beter op het spoor komen
helaas. Maar in de relatie met God is die afhanke-
en duiden. De familieband is een sterke kracht, het
lijkheid een heilzame. Die draait er juist om dat het
appel dat ervan uitgaat voelt vaak als onontkoom-
kwaad niet het laatste woord heeft. Kind zijn bete-
baar. Als je dat onderkent, kun je vervolgens gaan
kent dan: de mogelijkheid om een nieuw begin te
nadenken over wat je ermee doet. Dan begin je
kunnen maken, in het vertrouwen dat er toekomst
erop te antwoorden.’
is voorbij het kwaad.’
Op 9 november 2023 sprak prof. dr. Petruschka Schaafsma haar inaugurele rede uit bij de aanvaarding van de leerstoel Theologische ethiek aan de PThU. De titel van deze rede is: Hoeveel duidelijkheid kan het goede verdragen? Over ethiek, theologie en gevoel voor mysterie.
8
PThUnie | Jaargang 17 | nummer 3 | december 2023
COLUMN
Van je familie moet je het hebben door dr. Eward Postma universitair docent beroepsvorming & spiritualiteit en betrokken bij het PThU-onderzoeksproject Grond
Wij hadden in de woonkamer een houten
en beleving. En met behulp van woorden als geest
rek met talloze doorzichtige potjes met
en verstand, wil en kracht, gevoel en emotie, ziel
zaden en granen aan de muur hangen. Mijn
en lichaam, en door te refereren aan voorbeel-
vader had het op de kop getikt toen in de
den van wegen waarlangs het ‘kennen’ van God
buurt een lagere landbouwschool werd
gestalte kan krijgen, lukte het om enige ordening
opgedoekt. Dat rek werd gebruikt in het
in die veelheid aan eerste gedachten en associa-
onderwijs aan aanstaande boeren, die het
ties aan te brengen.
ene zaad van het andere moesten kunnen onderscheiden. Ik bracht de aanwezigheid
Het samen opdelven en bevragen van ‘spiritua-
van dit curieuze object in verband met mijn
liteit’ leidde tot open, theologische gesprekken
vaders boerenafkomst. Voor hem een reliek,
waarin we met nieuwe ogen gingen kijken naar
voor mij een relict, mijn vader was immers
wat er al is, in onszelf, de ander en de kerk. Tege-
geen boer geworden. Toen ik onlangs op
lijk, en dat trof mij als wetenschapper, ontstond
Nieuw-Hydepark aan kerkenraadsleden een
er besef hoe lastig het is om over deze dingen
workshop gaf over spiritualiteit moest ik
te spreken. Een ouderling vroeg wat eigenlijk het
denken aan dat rek met die zaden en granen.
verschil is tussen verstand en geest? En wat is ‘bewustzijn’ dan? En we spraken over het hart,
De kerkenraadsleden waren daar omdat zij hun
vaak de zetel van gevoel en emotie. Maar zit er
(beginnende) predikanten vanwege de primaire
in het hart ook niet verstand? Theologie mag
nascholing dit jaar geregeld moeten missen.
dan geen exacte wetenschap zijn, het luistert wel
De workshops die we aanboden zijn een afspie-
nauw. Als we tenminste in wetenschap én kerk
geling van wat we in de nascholing doen. Kerken-
inhoud willen geven aan respect voor elkaars
raadsleden begrijpen op die manier beter waar
geloof. Zo kwam ik op dat houten rek met al dat
hun predikant mee bezig is. Ze gaan ook de zin
zaad en graan en de ambachtelijke kennis van
ervan zien, worden soms zelfs enthousiast, en er
biodiversiteit.. Alles doet ertoe! Voor de spiritua-
ontstaat gezamenlijke gespreksstof voor ‘thuis’.
liteit van de gemeente hebben we een dergelijk instrument niet zomaar voorhanden. Maar er zijn
In mijn workshop onderzochten we samen bete-
behulpzame woorden. Samen onderzoeken wat
kenissen van ‘spiritualiteit’. We constateerden
die betekenen, in de Bijbel en in de traditie, en
dat het al snel vaag wordt en dat de term in onze
op welke wijze ze corresponderen met hetgeen
protestantse traditie soms bevreemding oproept.
in ons leeft, is een mooi avontuur. Om te weten
Toch had iedereen, van scriba tot kerkrentmees-
wat spiritualiteit is, heb ik als wetenschapper mijn
ter, wel associaties. De vraag naar de eigen spiri-
zussen en broers nodig!
tualiteit riep tevoorschijn wat er leeft aan geloof
PThUnie | Jaargang 17 | nummer 3 | december 2023
9
UITLEG
Familie in het
Nieuwe Testament
door Suzan Sierksma-Agteres universitair docent Nieuwe Testament aan de PThU
Kerststallen schilderen een pittoresk beeld
het ‘waartoe’ van een familie. In de eerste-eeuwse
van een klein gezinnetje – vader, moeder,
Mediterrane cultuur bestonden huishoudens
kind – te midden van wat bijzondere ‘huisdie-
doorgaans uit drie of vier generaties, en werden
ren’ en bezoekers. Maar hoe moeten we ons
niet alleen genetisch verwante mensen, maar ook
een familie in die tijd eigenlijk voorstellen?
adoptiekinderen, slaafgemaakten, vrijgelatenen
En hoe rijmen we die romantische kerst-
en clientes inclusief hun partners of kinderen tot
stal met Jezus’ uitspraken over het ‘haten’
de familia of oikos gerekend. Alle leden van één
van je familieleden?
zo’n huishouden waren doorgaans economisch afhankelijk van één meester (die bij uitzondering
Om met de eerste vraag te beginnen, het is belang-
een vrouw kon zijn, maar doorgaans ging het om
rijk om allerlei moderne ideeën over wat een
een pater familias). Zij konden, maar hoefden dat
familie is tussen haken te zetten als we ons een
niet per definitie, onder één dak leven. Bij armere
voorstelling van eerste-eeuwse families maken.
gezinnen waren in steden kleine appartementen
En dan gaat het niet alleen om de moderne, Neder-
in insulae (woontorens) de norm, die soms door
landse standaard-samenstelling van vader, moeder
meerdere families werden gedeeld: de grenzen
en twee kinderen, maar ook om opvattingen over
tussen families waren niet altijd scherp te trekken. In meer rurale gebieden als de dorpen van Galilea, kreeg de onderlinge economische afhankelijkheid van familieleden vorm door het gezamenlijk werken aan vormen van landbouw en visserij of een ambacht. Bestaanszekerheid Veel functies die wij in onze maatschappij met werkgevers, onderwijs of de overheid associëren, werden in deze cultuur dan ook door de familie opgepakt. Er zijn zowel in pagane als Joodse teksten volop aanwijzingen te vinden over de verantwoordelijkheid van vaders en ook moeders (zie Spreuken 6:20) om kinderen te onderwijzen, dat betrof vaardigheden als schrijven (zie bijv.
10
PThUnie | Jaargang 17 | nummer 3 | december 2023
Jubileeën 8:2; 11:16; 19:14) even goed als onderwijs in de religieuze traditie. Dit was niet alleen een kwestie van zorg voor je kinderen, maar ook een publieke kwestie van familie-eer: slecht opgevoede kinderen hebben een directe weerslag op het aanzien van de familie als geheel (Sirach 22:3, 42:11). Ook het leren van een ambacht valt volgens diverse vroeg-Joodse auteurs onder de verantwoordelijkheid van de familie. Er bestond dan ook geen strikte scheiding tussen privésfeer en werksfeer zoals in hedendaagse kapitalistische samenlevingen. Mocht het je tegenzitten, dan was je op je familie aangewezen als vangnet van sociale zekerheid. Dit gold voor ouders naar kinderen, en vanaf een zekere leeftijd van kinderen jegens hun ouders (zie hierover bijvoorbeeld Sirach 3:1-16 en het vijfde gebod). Wie is mijn familie?
doen van de vanzelfspre-
De Bijbel kent echter niet enkel teksten die het
kende wederkerigheid van gunsten over-en-weer.
functioneren van goede familieverhoudingen
Ook landbezit, ossen of een huwelijk worden als
stimuleren. Sterker nog, binnen het vroege chris-
schijnzekerheden tegenover het Koninkrijk van God
tendom was een tegenoverliggende houding lange
gezet (vv. 15-24). Zo moet je ook je oudedagvoor-
tijd dominant. ‘Wie Mij volgt, maar niet breekt met
ziening, werkzekerheid en status als schakel in je
zijn vader en moeder en vrouw en kinderen en
familiesysteem ‘haten’ om deel te kunnen zijn van
broers en zussen, ja zelfs met zijn eigen leven, kan
de nieuwe wereldorde die Jezus voorstaat.
'In de eerste eeuw waren de grenzen tussen families niet altijd scherp te trekken' niet mijn leerling zijn,’ zo stelt Jezus de zaak op
In Matteüs treffen we de wat bot overkomende
scherp volgens Lukas 14:26, en zo lijkt de vroegste
vraag ‘wie is mijn moeder en wie zijn mijn broers?’
Jezus-beweging ook te hebben gefunctioneerd
op het moment dat zijn familieleden Jezus willen
in de praktijk (zie Markus 1:20; 10:28-30). Gezien
spreken (Matteüs 12:46-50). Deze vraag sluit aan
de context van deze uitspraak in Lukas, staat hier
bij de herdefiniëring van familie binnen de vroeg-
vooral die vangnet-functie van de oikos voorop:
christelijke beweging. In de eerste groepen van
Jezus’ leerlingen moeten afstand doen van de
Jezusvolgers sprak men elkaar aan als broers en
privileges van hun sociale positie. Ze moeten juist
zussen. In antropologische termen werd er volop
die mensen te eten vragen die hen niet op hun
gebruik gemaakt van ‘fictieve familietaal’ (fictive
beurt kunnen uitnodigen (vv. 12-14) en zo afstand
kinship language), waarmee bij gevolg bloedbanden Lees verder
PThUnie | Jaargang 17 | nummer 3 | december 2023
11
gerelativeerd werden. Paulus presenteert zijn rol
van genetische verwantschap gebruikt om zo ook
graag als vader die een zoon heeft verwekt (File-
niet-joden een plaats te kunnen geven als familie-
mon 1:10) of verantwoordelijk is voor de opvoeding
leden binnen de oikos van Christus. Juist de diffuse
(1 Korintiërs 4:15) of als barende (Galaten 4:19)
aard van de antieke familie, die het genetische
en zogende (1 Korintiërs 3:2) moeder, en doet
overstijgt, biedt daar een uitstekend model voor.
daarmee een beroep op de te verwachten loyaliteit van zijn ‘kinderen’.
De kerk als familie Dat de vroegchristelijke groepen zichzelf als een
Deelhebben aan het heil
familie beschouwden is gezien de praktijk van
Het belang van genetische familiebanden is ook
‘huiskerken’ ook niet verwonderlijk. Door in private
een bediscussieerd thema in recent nieuwtesta-
huizen samen te komen en maaltijden te houden,
mentisch onderzoek als het gaat om modellen
sloten ze nauw aan bij wat van een eerste-eeuwse
van ‘deelhebben aan het heil’. Een veelgehoorde
familie werd verwacht. Als je hier het onderwijs, de
tegenstelling is dat waar binnen het jodendom het
uitwisseling van goederen tussen welgestelden en
behoren tot de joodse ēthnos je tot een ‘erfgenaam
minder fortuinlijken, en in sommige gevallen ook
van het heil’ maakt, het christendom de universa-
het samenwerken binnen één ambacht bij optelt,
liteit van dat heil heeft benadrukt, los van familie
dan is te begrijpen dat ‘broer’ en ‘zus’ geen wille-
of volk. Die tegenstelling is alleen niet zo zwart-wit
keurig gekozen aanspreekvorm was. Deze nauwe
als je kijkt naar vroegchristelijke teksten. Als we
verwantschap tussen ‘kerk’ en ‘familie’ zorgde
'Laten we herontdekken hoe veelomvattend een familie kan zijn' bijvoorbeeld kijken naar de passage over Abraham
vervolgens ook voor het overnemen van ethische
in Romeinen 4, dan benadrukt de jood Paulus daar
normen die golden binnen de antieke familie voor
het belang van trouw/geloof (pistis). Abrahams
rollen binnen de kerk (1 Timoteüs 3:4-5, 12), het
trouw aan God vormt het fundament op basis
‘huishouden van God’.
waarvan God de status van ‘gerechtigheid’ aan hem toekent. Niet zijn besnijdenis, het kenmerk van de
Aan kerken vandaag stelt dit de vraag of zij niet
joodse ēthnos, maakt hem en zijn nakomelingen
te sterk een instelling naast in plaats van binnen
dus tot rechtvaardigen voor God, maar zijn ver-
andere maatschappelijke structuren is gewor-
trouwensband. Tegelijk wijzen bijbelwetenschap-
den. In welke andere hedendaagse vormen van
pers erop dat ook deze passage bol staat van de
gemeenschap, of in welke combinatie daarvan,
familietaal: ook niet-joden zijn ‘erfgenamen’ (14)
zouden kerken kunnen participeren? En, met het
met Abraham als ‘vader’ (12). Of deze participatie
oog op de komende Kerstdagen, nog een andere
in Abrahams familie via een soort Stoïsche pneuma
oproep: laten we de grenzen van ons ‘gezin’ eens
plaatsvindt of dat er via creatio ex nihilo kinderen
wat meer oprekken en zo herontdekken hoe veel-
worden geschapen gaat de discussie voort. Maar
omvattend een familie eigenlijk kan zijn.
het lijkt er tenminste op dat Paulus hier de logica
12
PThUnie | Jaargang 17 | nummer 3 | december 2023
COLUMN
‘Droeve Heilige Nacht’ door Stanislav Bondar buitenpromovendus aan de PThU
‘Dit jaar lukt het ons opnieuw niet om met Kerst samen te komen.’ Het is een zin die
Van dergelijke verhalen was ik getuige in de nacht
geldt voor mijn familie en die ook veel van
van 25 februari 2022, toen mijn vrouw en zoon naar
mijn vrienden bekend voorkomt. Samenzijn
het buitenland moesten vluchten om buiten het
met onze geliefden is een zeldzaam voor-
bereik van de Russische bommen te zijn. Aan de
recht in een land waar het dagelijks leven
Oekraïens-Poolse grens stonden kilometerslange
wordt bepaald door sombere berichten van
rijen; families wachtten op hun beurt om afscheid
het front en het meedogenloze gehuil van
van elkaar te nemen en in verschillende richtingen
het luchtalarm.
te vertrekken.
Mijn vrouw herinnert zich hoe haar grootvader het
Ik heb sindsdien vaak gedacht aan het verhaal van
kerstlied ‘Droeve Heilige Nacht’ zong. Dit lied, dat
de familie uit Nazareth. Ik heb nagedacht over Abra-
kort na de Tweede Wereldoorlog ontstond en diepe
ham en hoe moeilijk het is om je vertrouwde leven
indruk maakte op een complete generatie, gaat
achter je te laten. In de westelijke stad Lviv, waar ik
over het kerstdiner in 1946 in een Oekraïense fami-
schoenen kocht, voelde ik zowel eenzaamheid als
lie; een zoon was gedeporteerd naar Siberië, een
erbarmen toen ik me realiseerde dat de meeste
tweede zoon was Berlijn binnengetrokken en een
mensen om me heen uit de oostelijke regio’s
derde zat in het gewapend verzet tegen Stalin.
kwamen. Het waren vaak jonge gezinnen. Waar gingen deze mensen heen? Wat was er geworden
Het lied is nauwelijks een traditionele carol te
van hun steden, hun huizen, hun dromen, hun
noemen, omdat het nergens rechtstreeks verwijst
plannen? Wat stond hen te wachten? Op zekere
naar de bekende gebeurtenissen in de Kerstnacht
dag reed ik mijn nicht en haar jonge zoon, die speci-
in Bethlehem, maar daarentegen – verrassend
ale zorg nodig heeft, naar de grens. Ze wilden naar
genoeg – de diepe betekenis van een kerstdiner in
het relatief veilige Israël. Veilig: zo leek het toen
moeilijke omstandigheden benadrukt. Maar iets van
tenminste.
die betekenis zien we terug in dat Kerstverhaal van een jong gezin dat nieuw leven verwelkomt terwijl
Ik zal nooit vergeten hoe ik, na een lange periode
het onderdak zoekt tussen vreemden, en vervol-
van gedwongen scheiding, herenigd werd met mijn
gens op zoek moet naar een veilige plek in een
gezin. Het was alsof we het best mogelijke kerstge-
ver land. ‘Droeve Heilige Nacht’ toont de donkere
schenk mochten ontvangen: de gelegenheid om bij
kanten van het menselijk bestaan en vertolkt de
elkaar te zijn. Ik hoop dat spoedig ook de rest van
gevoelens van miljoenen families die, gescheiden
de familie in dit geschenk mag delen.
door grenzen en granaten, met Kerst niet samen kunnen zijn.
Stanislav Bonder studeerde in 2019-2020 aan de PThU in Groningen. Hij woont in Lviv (Oekraïne).
PThUnie | Jaargang 17 | nummer 3 | december 2023
13
VERSLAG
Het begint steeds met
Luisteren
door Rick Moeliker masterstudent PThU
Een van de onderdelen van het themaveld
wat ik tijdens dit weekend hoopte te leren: hoe je
‘begeleiden’ in de masteropleiding van de
als pastor mensen met een verstandelijke beper-
PThU is het bezoeken van een woonzorgpark
king goed kan begeleiden.
voor mensen met een verstandelijke beperking. Willen studenten een goede indruk
Deel van een familie
krijgen van het reilen en zeilen op zo’n park
Daarover heb ik ook van alles geleerd, maar dit
en de rol die geestelijk verzorgers hierbij
waren niet de belangrijkste lessen die ik in Ermelo
spelen, dan is een ochtendje niet genoeg.
opdeed. Niet alleen zijn we in gesprek gegaan met
Daarom gaan de studenten en de begelei-
bewoners en hun begeleiders, we spraken ook
dende docent er een weekend heen. Vier
met een tweetal naaste familieleden van bewo-
instellingen met zorg voor mensen met een
ners. Eigenlijk heel logisch natuurlijk, want ook de
meervoudige beperking ontvingen recentelijk
bewoners van dit zorgpark maken deel uit van een
een groep studenten. Student Rick Moeliker
familie (hoewel er pijnlijk genoeg wel enkele bewo-
was te gast bij ‘s Heeren Loo in Ermelo.
ners zijn die vrijwel geen contact met hun familie hebben doordat de familie dat niet wil).
Het was een gevarieerd en vol weekend: we gingen in gesprek met geestelijk verzorgers over ethische
Ongeluk
dilemma’s, we bezochten een woongroep, lieten
In Ermelo wonen heel wat mensen die al vanaf
ons bijpraten door bewoners en op zondag waren
hun geboorte een verstandelijke beperking
we te gast bij een dienst voor de bewoners. Stuk
hebben, maar ook mensen die dit ergens in hun
‘Wat doet het met je beeld van God wanneer je kind een ernstige verstandelijke beperking oploopt?’
14
voor stuk heel zinvolle ervaringen, zeker voor
leven hebben opgelopen, bijvoorbeeld door een
iemand die straks gemeentepredikant hoopt te
ongeluk. Dat was het geval bij de bewoners van
worden en binnen de gemeente ongetwijfeld
wie deze mensen naaste familie waren. De vraag
met mensen met een verstandelijke beperking te
die op tafel lag was deze: wat doet het met je
maken krijgt. Dat was op voorhand daarom ook
beeld van God wanneer je kind een ernstige
PThUnie | Jaargang 17 | nummer 3 | december 2023
verstandelijke beperking oploopt? Het antwoord
Die och-
luidde dat alle zekerheden verdwijnen, God wordt
tend
een mysterie, dat ons weliswaar draagt maar ook
leerde ik om
veel meer vragen dan antwoorden oproept. Ik heb
voorzichtig te
vrijwel niets gezegd, alleen geluisterd. Ik zou het in
zijn met mijn
een pastoraal gesprek net zo doen.
woorden. Maar ik dacht wel: is het
Geduldig
niet zo dat je juist in al
Ik las over dat luisteren wijze woorden bij Dietrich
je wanhoop terechtkomt bij
Bonhoeffer: ‘Christenen, en vooral dominees,
de God die ons lijden zelf droeg,
denken zo vaak, dat ze altijd wanneer ze met
bij Jezus Christus? Het zou goed kunnen
andere mensen samen zijn, iets moeten geven.
dat ik straks als predikant gesprekken voer, waarbij
Ze vergeten dat luisteren een grotere dienst kan
ik aan deze woorden nooit toe kom en enkel zal
zijn dan praten. Veel mensen zoeken een oor dat
luisteren. Tegelijkertijd houdt Bonhoeffer geen halt
naar hen luistert en vinden het niet onder christe-
bij het luisteren. Dat is volgens hem wel de eerste
nen, omdat deze ook daar praten, waar ze zouden
taak van een christen, gevolgd door de bereidheid
moeten luisteren. Wie niet meer naar zijn broeder
de ander concreet te helpen en elkaar te verdra-
kan luisteren, zal al gauw ook niet meer naar God
gen. Pas dan volgt, als allerlaatste dus, ‘de dienst
luisteren. Daar begint de dood van het geestelijk
met het Woord van God’.
Rick Moeliker
leven, en tenslotte blijft er niets over dan geestelijk geklets. Wie niet lang en geduldig kan luisteren, zal
Woorden geven
altijd langs de anderen heen praten en het ten-
Juist daar waar het best geluisterd, geholpen en
slotte zelf niet eens meer merken.’
verdragen wordt, is de schroom om te spreken het grootst. In een pastoraal gesprek kan het dus best zo zijn dat het spreken over God (zeker in de eerste gesprekken) achterwege blijft, maar op de kansel kan dat niet. Daar moet ik woorden aan het mysterie geven. Maar hoe geef ik woorden aan God op een manier die ervoor zorgt dat mensen die diep lijden zich volstrekt serieus genomen voelen? Hoe luisteren deze twee gebroken mensen die deze zaterdagmorgen voor ons hun hart open legden naar de woorden die ik op zondag over God spreek? Wat zeg ik wel, wat zeg ik niet, hoe zeg ik het? Ik weet het antwoord niet precies, en zal het antwoord vast ook nooit precies weten. Maar één ding weet ik wel: voordat ik spreek, zal ik eerst moeten luisteren, helpen en verdragen.
PThUnie | Jaargang 17 | nummer 3 | december 2023
15
NIEUWS
Inspiratiefestival 2023:
Drie dagen verbinden, verdiepen en vernieuwen op Terschelling Van 20 tot 22 oktober vond op Terschelling de vierde editie van het Inspiratiefestival plaats. Het festival, waarin de PThU een van de partners is, geldt als dé ontmoetingsplek voor vernieuwende initiatieven op het gebied van geloof, kerk en samenleving.
16
PThUnie | Jaargang 17 | nummer 3 | december 2023
PThUnie | Jaargang 17 | nummer 3 | december 2023
17
OVERDENKING
In Jezus zijn wij familie door Jan-Willem Leurgans predikant van de Gereformeerde Kerk (PKN) Ermelo
Het Kerstfeest is als geen ander feest gericht
Bij de jonge Maria is er niet eens een man in beeld.
op familie. Je hoeft in het najaar de tv maar
Over Jozef horen we wel in de beginverhalen van
aan te zetten en je ziet in de supermarkt-
het leven van Jezus, maar daarna loopt hij zomaar
reclames de ene na de andere familie in
het verhaal uit. Later aan het kruis laat Jezus ook
kerstsfeer voorbijkomen. Ieder jaar moeten
nog eens zijn moeder zijn beste vriend Johannes
we ons weer door de idylle heen worstelen:
adopteren. Vanaf dat moment heeft ze een pleeg-
de wereld staat in brand, maar met Kerst
zoon, of hoe je het ook wilt noemen. Een ‘traditio-
hebben wij het in de familiekring gezellig en
neel’ gezin is die heilige familie dus allerminst.
goed. Nu is het natuurlijk gemakkelijk om dit onder kritiek te zetten, maar kennelijk wordt
Scheppingsdaad
in deze reclames iets geraakt: een verlangen
In het Oude Testament gaat het vaak over
naar een warm gezin, naar een groep mensen
onvruchtbare mensen. Zwangerschap is een
bij wie je hoort.
moeizame zaak: denk maar aan Isaac, aan Jakob en Ezau, aan Jozef, aan Simson en Samuel. Al hun
Familie is ons gegeven. Vrienden komen op ons
ouders zijn echtparen die in eerste instantie geen
pad of we kiezen ze zelf uit. Overigens is dit onder-
kinderen kunnen krijgen. Telkens lijkt de toekomst
scheid relatief. Vrienden kunnen in de praktijk de
dood te lopen. Het was alsof de Messias niet gebo-
rol van familie vervangen. We noemen dit wel een
ren mag worden. Toch gebeurt dit: een schep-
chosen familiy: een groep mensen die de familie
pingsdaad van God. Ook in het Nieuwe Testament
vervangt. Wanneer we het kerstverhaal in Lucas
lezen we over moeizame en bijzondere zwanger-
lezen, gaat het in ieder geval niet om traditionele
schappen. Twee in totaal: de geboorte van Johan-
gezinnen. Voor de geboorte van Jezus vindt er
nes de Doper en van Jezus zelf. Daarna speelt
een ontmoeting plaats tussen Maria en Elisabeth.
zwangerschap in de Evangeliën geen rol meer.
‘De boodschap van Kerst is dat God zich niets van de natuur aantrekt’
18
Beiden zijn op een bijzondere manier zwanger
Na Jezus’ geboorte zijn er geen verhalen meer
geworden. Elisabeth is een vrouw op hoge leeftijd.
over echtparen die niet zwanger zijn geworden.
PThUnie | Jaargang 17 | nummer 3 | december 2023
Kennelijk is hij het ene Kind in wie wij allen gezegend geboren en is zwangerschap theologisch gezien geen issue meer. Daarmee worden familieverhoudingen in een ander licht gezet. Het evangelie relativeert onze natuurlijke verbanden. Als Jezus’ moeder en zijn broers willen dat Hij naar huis komt, zegt Jezus fel: ‘Iedereen die de wil van God doet, die is mijn broer en zuster en moeder’ (Markus 3:35). ‘Wie meer van zijn vader of moeder houdt dan van mij, is mij niet waard, en wie meer houdt van zijn zoon of dochter dan van mij, is mij niet waard’ (Mattheus 10:37) zijn ook woorden uit zijn mond. Wanneer je volgeling bent van Jezus,
Maar ook wanneer er geen kind aan je is toever-
maak je deel uit van Gods gezin. Ergens is dit een
trouwd of als het begrip familie of gezin gevoelig
bevrijdende gedachte: natuurlijke verbanden
ligt, is de boodschap van Kerst dat God zich niets
worden, juist met Kerst, gerelativeerd. Met Kerst
van de natuur aantrekt. In Jezus, de Ene Zoon die
vieren we vieren dat de Ene Zoon geboren werd in
geboren moest worden, zijn wij familie, een gezin
wie wij allen gezegend zijn.
dat niet op natuurlijke manier bij elkaar gekomen
'Het was voor ons een soort geboorte: we werden pleegvaders' Genade
is, maar op mysterieuze wijze, via de genade.
Ik kan me nog Kerstmorgen 2015 herinneren. Drie
Dat schept ruimte. Het relativeert de druk van het
dagen ervoor kwamen onze pleegkinderen in het
Kerstgevoel: het moet een warm familiefeest zijn.
leven van mijn man en mij. Het waren dan wel
Het is natuurlijk mooi als dit je gegeven is. Maar
geen baby’s, maar een tweeling van zes jaar. Toch
er zijn met Kerst in ieder geval genoeg kerken
was het voor ons een soort geboorte; we werden
open, ook tijdens de kerstnacht. Kerken waar je de
pleegvaders. Mijn man en ik zouden via de natuur-
warmte voelt, soms zelfs met glühwein, chocolade-
lijke weg geen kinderen krijgen. En toch: er werden
melk en kerststol. Zo is Kerst een echt gezinsfeest.
twee kinderen aan ons toevertrouwd. Dat wij voor deze kinderen mogen zorgen is niet de weg van de natuur, maar we ervaren het wel als genade.
PThUnie | Jaargang 17 | nummer 3 | december 2023
19
CURSUS
PAO cursus ‘Van U is de aarde’ Er was al een tuin voor de mensen. Nu is er
gemeente helpt bij het ontwikkelen van een ‘theo-
ook een tuin voor de dieren. In 2010 liet de
logie ten aanzien van grond’. De Ronde koos als
Dorpskerk van Barendrecht haar oude bin-
zijn project voor iets heel praktisch: de inrichting
nentuin opnieuw inrichten. Het resultaat was
van een tuin naast de kerk die ruimte biedt aan
een Bijbelse kerktuin, met bloemen, planten
andere schepselen dan de mens.
en kruiden, alle met namen ontleend aan de Bijbel en de kerkgeschiedenis. Een rustpunt
Klein voorbeeld
werd het, een tuin die kerk- en voorbijgan-
Wat draagt zo’n gecreëerde wildernis dan bij aan
gers uitnodigde om te gaan zitten en de
het bewustzijn van de gemeente? ‘Voor mij heeft
schoonheid van de schepping in geuren en
dit te maken met de ons bij de schepping gegeven
kleuren te ondergaan.
opdracht om de aarde niet alleen te bewerken, maar ook te bewaren’, legt de predikant uit: ‘Het is
Nu is aan de achterkant van de gebouwen een
een taak van de kerk om voor de aarde te zorgen.
tweede tuin ingericht, met een volledig ander
Deze tuin is een klein voorbeeld van hoe we met
karakter: een bedachte wildernis, ideaal voor egels
de hele schepping om zouden kunnen gaan.
en vogels en insecten. De tuin ligt redelijk afge-
De tuin is een pars pro toto: hij staat voor iets
legen; wieden en schoffelen blijven tot het mini-
veel groters. We hebben de Bijbel altijd met een
mum beperkt. ‘We laten de plek zoveel mogelijk
nogal mensgerichte blik gelezen. Maar ook andere
'We zijn niet alleen kerk voor de mensen' met rust’, zegt Franc de Ronde, predikant van de
schepselen hebben een belangrijke plek in het
Dorpskerkgemeente en een van de initiatiefne-
verhaal. We zijn niet alleen kerk voor de mensen.’
mers van dit kleine stukje wilde natuur. De Ronde had zich voor de cursus aangemeld
20
De Ronde was een van de deelnemers van de
vanuit zijn onrust over de ecologische achteruit-
cursus ‘Van U is de aarde’, waarin Bijbelse en
gang ver weg en dichtbij: ‘Insectensterfte bijvoor-
theologische visies op schepping en natuur
beeld houdt me erg bezig. Ik ben bezorgd over
worden verbonden met de actualiteit van klimaat-
hoe het met de aarde gaat. Maar dat kon ik niet
verandering en ecologische crisis. In de cursus,
echt kwijt in mijn werk als predikant. Ja, je kunt er
die inmiddels onderdeel is van het grote onder-
een keer over preken, maar je wilt ook niet dat het
zoeksproject Grond van de universiteit, starten
een stokpaardje wordt. Als iets jou bezighoudt,
de deelnemers een lokaal project dat de eigen
mag je dat dan aan anderen opleggen? De cursus
PThUnie | Jaargang 17 | nummer 3 | december 2023
heeft me geholpen om daar vrijmoediger in te worden. Als je vanuit een goed onderbouwde betrokkenheid over dit onderwerp preekt of in het kerkblad schrijft, dan gaat het breder leven. Dan is het niet alleen de hobby van de dominee, maar wordt het een
Franc de Ronde aan het tuinieren.
onderdeel van het gemeentezijn.’ Leefomgeving
Het was een mooie uitwerking van wat Mozes zegt
Het ontwikkelen van zo’n tuin is daar een uit-
over Gods geboden, die je niet van ver hoeft te
stekende vorm voor, zegt hij: ‘Het is praktisch
halen, maar dichtbij te vinden zijn.’ Hij kan het cur-
en iedereen kan er een bijdrage aan leveren.
sustraject iedere predikant aanraden: ‘Het helpt jou
We werken samen met de katholieke parochie.
en je gemeente om anders naar de aarde te kijken.
En onze vrijwilligers komen ook van buiten de
Het brengt je leefomgeving en de Bijbelse verhalen
wijkgemeente. Vragen rond natuur en milieu leven
met elkaar in verband.’
in de buurt: de oudere bewoners van Barendrecht hebben hun plattelandsdorp in een Vinex zien
De introductiecursus van ‘Van U is de aarde’ vindt
veranderen. Ze missen het groen.’ De cursus en
plaats op 5 en 6 februari in Doorn. Meer infor-
het kerktuinproject hebben hem alerter gemaakt
matie is te vinden op pthu.nl/onderwijs/nascho-
op de mogelijkheden die de eigen woonplaats
ling/. Het opzetten van een project in de eigen
biedt: ‘Toen we met die tuin bezig gingen, was er
gemeente maakt deel uit van de verdiepingscursus
net een tuinruim-dag in een wijk die gesloopt werd.
van ‘Van U is de aarde’. Nieuwe data voor dit cur-
Die struiken en planten konden wij goed gebruiken.
susdeel worden in januari 2024 bekendgemaakt.
PThU start groot onderzoek naar relatie christelijk geloof en grond De Protestantse Theologische Universiteit is in september gestart met een vijfjarig onderzoek naar de relatie tussen christelijk geloof en grond. In het project gaan onderzoekers concreet aan de slag met theologische doordenking van de waarde en betekenis van grond, specifiek in het licht van klimaat- en ecologische vraagstukken. Dat doen ze samen met christelijke boeren en geloofsgemeenschappen en diverse kennisinstituten en maatschappelijke partners. Onderdeel van het project is een omvangrijk kwantitatief onderzoek in samenwerking met het Sociaal en Cultureel Planbureau. Meer informatie op pthu.nl/grond
PThUnie | Jaargang 17 | nummer 3 | december 2023
21
Evert Jonker:
‘Ik heb nooit
heel bewust
keuzes gemaakt.’ door Caspar Dullemond
Evert Jonker
Evert Jonker weet het moment nog precies. Hij zat in de zesde klas van het gymnasium van Emmen. Hij deed de bètarichting, een goede vriend alpha. ‘Op een zaterdag liepen we samen naar het station, en hij zei tegen mij: ik ga theologie studeren. En voordat ik er erg in had, zei ik: ik ook.’ Eerder had de gymnasiast biologie overwogen, later Nederlands. Maar nu viel alles op zijn plaats. Was het dus een bewuste keuze? ‘Ik weet het niet’, zegt hij: ‘Daar was ik niet zo mee bezig. Het viel me toe.’ Ter voorbereiding op hun studie gingen de twee vrienden samen naar Hebreeuwse les, bij dr. G.J. van de Pol, leraar godsdienst aan de kweekschool. ‘Hij gaf ons het Hebreeuwse alfabet op een papiertje en legde ons vervolgens een woord voor, met de mededeling dat het van achteren naar voren gelezen moest worden. Wat staat hier, wilde hij weten. Wij aan het puzzelen. We kwamen tot de conclusie dat er wel eens “Jona” kon staan. Precies, zei hij, en dat betekent duif. Jullie willen waarschijnlijk dominee worden, en dat is precies wat een dominee is: een postduif. Je brengt berichten over.’ Jonkers ogen glanzen als hij dit vertelt: ‘Ik was natuurlijk niet meer weg te slaan bij die lessen. Het was didactisch heel slim: hij liet het ons zelf uitzoeken, maar hij maakte het niet onmogelijk moeilijk. Wij konden trots zijn dat we het zelf ontdekt hadden.’
Vanaf de voordeur loop je zo het rietveld in. Evert Jonker, emeritus hoogleraar praktische theologie
teller, zegt Jonker: ‘Voor mij was hij de beste preker van het noordelijk halfrond. Mensen hingen aan zijn lippen.’
van de PThU, weet zich ook in de
Het is een kwaliteit die hij bewondert. Vanaf zijn vroeg-
Vinexwijk van Zwolle verbonden met
ste jeugd vond hij zich onder het gehoor van grote
het noordelijke platteland waar hij zo van houdt: ‘Dit voorjaar hoorden we hier de roerdomp.’
22
Behalve docent was Van de Pol ook een begenadigd ver-
PThUnie | Jaargang 17 | nummer 3 | december 2023
vertellers. Zijn moeder, die bij de kerstviering op de zondagschool in Ferwerd de kinderen drie kwartier geboeid kon houden. Juffrouw Tadema, de jonge kleuterjuf die daarnaast lesgaf op diezelfde
MET EMERITAAT zondagsschool. De meester op school, die in de
theoloog was geworden.’ De jonge Evert mocht
loop der schooljaren de hele Bijbel langsging. Zelf
zijn toga hebben. Hij kreeg als het ware de mantel
is hij ook altijd een verteller geweest: ‘Ik moest
omgehangen. Was dat geen loodzware opdracht?
op de lagere school een keer een opstel schrij-
‘Ik weet niet of ik dat zo voelde.’ Die erfenis van
ven. Toen heb ik elf kantjes volgepend over Jozef.’
Lekkerkerker voelde belangrijk vanwege de liefde
Met een lach: ‘Ik zal er vast ook dingen bij verzon-
voor de kerk die hij overdroeg, legt Jonker uit.
nen hebben, hoor.’ Toeval of leiding Meer weten
Het is een thema dat in het gesprek steeds terug-
Vreemd genoeg weerhield juist dat vertellen
keert: kiezen of gekozen worden? ‘Toen ik een paar
hem in eerste instantie van het predikantschap.
jaar geleden nog een keer in Ferwerd voorging,
‘Ik aarzelde om dominee te worden, omdat je dan
vertelde ik vanaf de kansel ook even over juffrouw
een moeilijk verhaal van minstens twintig minuten
Tadema van de zondagschool. Na afloop van de
diende te houden vanaf de kansel. Daar moest
dienst zei een van de ouderlingen: zal ik haar even
ik niet aan denken. Ik vond het veel leuker om
halen? Ze bleek nog te leven en ze was zelfs in
aan kinderen op de zondagschool een verhaal te
de kerk. Dat was prachtig! Ze wist ook wie ik was,
vertellen en dan in te gaan op hun reacties. Zoals
vanwege mijn moeder. Was dat een mooi toeval?
die leraar Hebreeuws ons aan het werk zette.’ Wist
Of was het Gods leiding – een manier om mij te
hij wat hij met de studie wilde gaan doen? ‘Ik wilde
bevestigen in de keuze die ik lang geleden had
in eerste instantie vooral meer van de Bijbelver-
gemaakt? Misschien wel, maar dat was het vooraf
halen afweten. Maar als mensen ernaar vroegen,
in ieder geval niet. Ik heb nooit heel bewust keuzes
zei ik altijd dat ik voor dominee leerde, want dat
gemaakt. Het viel me toe.’
snapten ze. Ik schatte mezelf niet in als een weten-
‘Als mensen ernaar vroegen, zei ik altijd dat ik voor dominee leerde, want dat snapten ze’ schapper. Godsdienstfilosofie bijvoorbeeld: in mijn
Jonker had al tijdens diens ziekte een enkel college
eerste jaar kon ik niets met dat vak. Ik snapte niet
van Lekkerkerker overgenomen. Vier jaar was hij
waar het allemaal over ging. En opeens haalde ik
wetenschappelijk medewerker in tijdelijke dienst,
tot mijn eigen verbazing een hoog cijfer.’ Hoog-
met de bedoeling om te promoveren. College
leraar Lekkerkerker haalde hem de dogmatiek
geven lag hem wel, daar kwam hij toen achter.
binnen: ‘Toen vond ik opeens die hele systematiek
Maar promoveren lukte niet in vier jaar. En dog-
heel leuk.’
matiek bleek uiteindelijk ook niet bevredigend. 'Je moet je bij dogmatiek altijd afvragen: wat is mijn
Hij werd assistent bij Lekkerkerker, en dat bleek
eerste zin? Waar begin ik fundamenteel en hoe
een veelomvattende baan. De professor werd
bouw ik dan daarop verder? Zo abstract wilde ik
ziek en overleed uiteindelijk op 59-jarige leeftijd:
dat niet, ik wilde erin zijn. Bij praktische theologie
‘Ik kwam bij hem thuis, bracht hem van en naar
kun je je reflecties starten in de concrete, geleefde
het ziekenhuis, bracht hoogleraren bij hem op
geloofspraktijk. Dat sprak me later meer aan.’
bezoek. Hij zag mij denk ik als het kind dat wél Lees verder
PThUnie | Jaargang 17 | nummer 3 | december 2023
23
Hij werd predi-
Die werkdagen… De mensen gingen bemoedigd
kant in Lemele,
naar huis. Het was een dankbaar publiek: je kon
ook vanuit het
in workshops en het blad Impuls aansluiten bij en
idee dat het
antwoorden geven op de vragen van de deelne-
in een kleine
mers. Die vielen je toe.’
gemeente mogelijk zou zijn om
Aansluitend ging hij volledig op Hydepark aan de
verder te gaan met
slag, als docent catechetiek en liturgiek voor stu-
zijn proefschrift. Maar
denten aan het eind van hun studie en in de ver-
zo werkte het niet, vertelt
plichte en vrijwillige nascholing van predikanten.
hij: ‘Kleine gemeentes waren
Bij de Groningse hoogleraar praktische theologie
ook groot in die tijd. Ik had op
Gijs Dingemans pakte hij zijn oude promotieon-
een gegeven moment 175 catechisanten!’ Hij zegt
derzoek weer op, maar met een nieuwe, meer
dat hij een geweldige tijd in dat dorp heeft gehad:
praktische focus: ‘Stel, je preekt over de Openba-
‘Maar er gebeurden ook ontzettend veel verdrie-
ring van Johannes. Dat zijn bevreemdende teksten,
tige dingen: leed en lijden, sterfgevallen… Ik heb
nauwelijks te begrijpen. Wat gebeurt er dan in de
nogal wat mensen moeten troosten. Heel mooi
voorbereiding tussen het verstaan van de tekst en
maar ook moeilijk was dat. Er gebeurden zoveel
het vertolken ervan door een predikant?’
ongelukken dat mensen mij gingen vragen als ik op huisbezoek kwam: en hoe gaat het nu met u
Sfeer scheppen
dominee?’
Drie jaar was hij universitair docent in Utrecht toen aan de Theologische Universiteit Kampen
Praktisch bezig
(ThUK) de leerstoel praktische theologie vrijkwam.
Na vier jaar in Lemele diende de Raad voor de
Hij werd gevraagd te solliciteren en werd aangeno-
Catechese zich aan, die een studiesecretaris zocht.
men. Het was een mooie maar onrustige tijd, blikt
Jonker ging gemeenten ondersteunen in het geven
hij terug. Kampen maakte net een doorstart na
van catechisatie. En op Hydepark gaf hij cursus-
een dreigende sluiting. Het programma moest ver-
sen catechese en Bijbelstudie. Hij schreef Aan het
nieuwd, staf en studenten zochten nieuwe moti-
woord komen, een didactisch handboek dat een
vatie. Zijn vakgroep bestond uit maar liefst dertien
behoorlijk succes werd. Onder de nieuwe naam
wetenschappers – ‘een heel leuke club mensen’
Centrum voor Educatie ging de raad samenwer-
– die samenwerkten in een geweldig onderzoeks-
ken met het gereformeerde Catechetisch Cen-
programma: ‘Heil en onheil in de levensloop’. Acht
trum in Kampen. Alweer zo’n prachtige periode in
promoties mocht hij begeleiden. Zijn eerste aio,
‘Op de lagere school heb ik voor een opstel een keer elf kantjes volgepend over Jozef’
24
zijn leven: ‘Er kwamen wel duizend mensen met
Hanneke Schaap-Jonker, noemt hij ‘een lot uit de
vragen per jaar. Er waren daarnaast goedbezochte
loterij’. Twee jaar na zijn benoeming tot hoogleraar
werkdagen in de provincie. Het was de tijd dat de
werd hij rector. Rust in de tent en sfeer scheppen
huiscatechese opkwam: de gemeenteleden die
– dat waren zijn prioriteiten. Zijn eerste rectoraat
catechisatie gaven moesten toegerust worden.
eindigde voortijdig met het opgaan van de ThUK
We waren landelijk en regionaal een enthousiaste
in de gloednieuwe Protestantse Theologische
club: heel praktisch bezig, maar tegelijk inhoudelijk.
Universiteit. Tot zijn emeritaat in 2011 bleef hij aan
PThUnie | Jaargang 17 | nummer 3 | december 2023
de opleiding verbonden, voor een deel van de tijd
over en tot God? Hoe komen de mensen mee in
ook als hoogleraar justitiepastoraat. Hij was nogal
de gang van de viering? Ook spreek ik geen jonge-
eens in het buitenland in die laatste jaren: onder
ren meer, ik weet niet precies wat bij mensen aan
meer voor gastcolleges in Indonesië, Zuid Korea,
vragen leeft. In deze wereld van de smartphone
Zuid-Afrika, Suriname en Hongarije.
ontbreekt mij de context. Net na mijn pensioen dacht ik: ik ga twitteren. Dat heb ik tien dagen
Toeleidende stukjes
gedaan. Toen ben ik weer vertrokken. Hoe kun je
Zijn afscheid van de universiteit viel hem in het
in een paar zinnen iets zinnigs zeggen?’
begin niet mee: ‘Emeritaat is nadenken over de vergeefsheid van dingen.’ Hij zocht en vond nieuwe klussen, zoals catechese-trainingen in Praag. Zijn lidmaatschap van de Verein für Konstruktivismus in Theologie und Religionsdidaktik bracht hem in conferentiebijdragen en publicaties terug bij onderzoek naar de didactiek van geloofsoverdracht. Het voorzitterschap van de redactie van het Nieuwe Liedboek liep in zijn emeritaat door. ‘Vlak voor haar dood hoorde mijn moeder dat ik dat ging doen. Dat kun je wel, zei ze, je houdt wel van gedichten. Het was een enorme klus, maar ik ging er altijd fluitend heen.’ Voor het compendium van het liedboek (liedboekcompendium.nl) schrijft hij als vormen van leren bidden
Evert Jonker
‘toeleidende stukjes’ naar de gebeden
(1946) werd geboren in Kampen
in het liedboek: ‘Zegt het voort!
en groeide op in Ferwerd en Hardenberg. Hij
Niet omdat ik er voor schrijf,
studeerde theologie in Groningen met als hoofdvak
maar die site kan niet genoeg
dogmatiek. Tijdens zijn studie werkte hij onder meer als
bekeken en geraad-
verpleger in de ggz en als leraar godsdienst. Aansluitend werd hij
pleegd worden…’
wetenschappelijk medewerker in tijdelijke dienst voor systematische theologie (dogmatiek) aan de theologische faculteit in Groningen. Van 1978
Dominee voelt hij zich
tot 1982 was hij predikant van de hervormde gemeente Lemele en Archem.
nog altijd: ‘Het is een
Daarna werd hij studiesecretaris van de Raad voor de Catechese (1982-1994)
zijns-beroep.’ Gaat hij
en docent op Hydepark (1982-1998), eerst voor catechetiek, later ook voor
nog voor? ‘Een enkele
liturgiek. In 1998 promoveerde hij in Groningen bij prof. dr. G.D.J. Dingemans op
keer in mijn oude
de praktisch-theologische studie Van verstaan naar vertolken. In datzelfde jaar
gemeente Lemele, en
werd hij docent liturgiek en catechetiek aan de kerkelijke opleiding in Utrecht. In
in de Lutherse kerk hier
2001 werd hij hoogleraar praktische theologie aan de Theologische Universiteit
in Zwolle. Maar het is
Kampen (ThUK). Tussen 2009 en zijn emeritaat in 2011 was hij daarnaast
hier niet echt nodig: het
bijzonder hoogleraar justitiepastoraat. Hij was de laatste rector van de
wemelt in deze stad van
ThUK voordat deze in 2007 opging in de PThU. Jonker was onder
de emeriti. Ik was tot voor
meer redactievoorzitter van Liedboek – Zingen en bidden in huis
kort nauw betrokken bij de
en kerk. Evert Jonker is sinds 1970 getrouwd met Riky
wekelijkse Michaëlsvieringen in
Chrisstoffers, die eveneens predikant is.
Zwolle met een accent op kerkmuziek. De voorbereiding van diensten kost me veel inspanning: hoe spreek ik relevant
PThUnie | Jaargang 17 | nummer 3 | december 2023
25
AGENDA 29 JANUARI 2024
DIES 2024 EN ORATIE PROF. DR. EDWARD VAN 'T SLOT
Op 29 januari 2024 viert de PThU haar jaardag. Tijdens de plechtigheid spreekt dr. Edward van 't Slot, de nieuwe hoogleraar beroepsvorming en spiritualiteit, zijn oratie uit, getiteld: ‘Onherstelbaar verwonderd. Oog voor de ziel van de theoloog.’ De dies natalis wordt gehouden in de Janskerk in Utrecht. Aanmelding via pthu.nl.
5 FEBRUARI, 4 EN 5 MAART 2024
PAO-CURSUS: PROFESSIONELE IDENTITEIT
8 EN 9 FEBRUARI 2024
PAO-CURSUS: PERSOON LIJKHEIDSPROBLEMATIEK IN DE GEMEENTE Deze cursus helpt kerkelijk werkers, gemeentepredikanten en jeugdwerkers het contact met gemeenteleden of collega’s, die
In deze cursus maak je een tussenbalans op
‘onder hun huid gaan zitten', te verbeteren.
rondom jouw professionele identiteit. Je bent
Deze gemeenteleden doen iets in het contact
minimaal vijf jaar geleden begonnen aan je werk
dat anderen in de geloofsgemeenschap uit
in de kerk. Je hebt een eigen kleur ontwikkeld
balans kan brengen. De cursus biedt inzicht in
in jouw balans tussen wie je bent als persoon,
persoonlijkheidsproblematiek en gaat vooral
het werk dat je doet en de context waarin je dat
in op contact met een problematisch verloop,
vorm geeft. Je bent gestart vanuit een roeping,
zoals contact dat stroef, conflictueus of met
maar waar sta je nu? Docenten: Jeanette de
grensoverschrijdingen verloopt. Docent:
Korte (CHE), Henk van den Bosch (PThU) en
Erik Olsman. Plaats: Nieuw Hydepark, Doorn.
Eduard Groen (Windesheim). Plaats: Nieuwe
Kosten € 742,-.
Hydepark, Doorn. Kosten € 975.
8 EN 15 MAART 2024
PAO-CURSUS: DEMENTIE ALS PASTORALE UITDAGING
PAO-CURSUS: ACTUELE MISSIOLOGIE EN CONTEXTUALISATIE
Hoe ga je om met mensen uit de gemeente die
Missionair-zijn is vanuit liefde in beweging
dementie krijgen? Hoe kun je hen pastoraal
komen ter wille van anderen namens de Ander.
begeleiden? In hoeverre is het beeld dat je
In deze startmodule ontdek je het veld van de
zelf hebt van dementie daarbij helpend of
missiologie en de contextualisatie, en wel op zo’n
belemmerend? Hoe kom je tot een ‘theologie
manier dat voor jou duidelijk wordt hoe relevant
van dementie’? In de nieuwe basiscursus
deze velden zijn voor het functioneren van de
‘Dementie: een pastorale en theologische
lokale kerk. De module is onderdeel van de
uitdaging’ ga je aan de slag met de vraag hoe
specialisatie Kerk naar Buiten. De startmodule
je als pastor de mens met dementie zo goed
kan ook los gevolgd worden. Docent: Gert-Jan
mogelijk kunt ontmoeten. Docenten: Annemarie
Roest. Plaats: online. Kosten: € 260,-.
7 FEBRUARI EN 6 MAART 2024
Roding-Schilt, Saskia Danen en Erik Olsman. Plaats: PThU Amsterdam (7 februari) en TUU (6 maart). Kosten € 650,-
26
PThUnie | Jaargang 17 | nummer 3 | december 2023
Het complete PAO-aanbod vindt u op pthu.nl/onderwijs/nascholing/
NIEUWS
‘Strijder voor de goede zaak’ Afscheid Markus Matthias Na een dienstverband van vijftien jaar nam
‘Je hebt toen volop de dialoog met de samenleving
hoogleraar Lutherana Markus Matthias
gezocht rondom een thema dat jou als lutheraan
op 3 oktober afscheid van de PThU. Rector
zeer ter harte gaat: vrijheid. Het is een hoogtepunt
Maarten Wisse omschreef hem in zijn lofrede
uit jouw loopbaan als het gaat om het beschikbaar
als een strijder voor de goede zaak, die kan
maken van je werk voor een breed publiek.’
genieten van een intellectueel debat op het scherpst van de snede.
Matthias nam afscheid met een rede getiteld Op weg naar een theorie van vergeving. Een nieuw
Matthias werd op 2 december 1956 in Mainz
perspectief op Luther. De rede werd voorafgegaan
geboren. Hij studeerde in Göttingen, Tübingen,
door een symposium met als sprekers dr. Andreas
Jeruzalem en Straatsburg. Vervolgens was hij
Wöhle, prof. dr. Rinse Reeling Brouwer en prof.
assistent in Bochum en Halle-Wittenberg, waar hij
dr. Wolfgang Breul.
ook habiliteerde – de gebruikelijke tweede promotie aan Duitse universiteiten. Na daarna nog werkzaam te zijn geweest in Berlijn, werd hij in 2008 hoogleraar op de nieuwe leerstoel Lutherana aan de PThU. ‘Het is niet altijd makkelijk geweest om een lutheraan te zijn temidden van gereformeerden, een Duitser te midden van Nederlanders, en iemand die een Humboldtiaanse visie op de universiteit huldigt en moet werken binnen een Nederlandse universiteit, waarin een bedrijfsmatige benadering van wetenschap stukken verder en dieper is doorgedrongen dan de meeste Nederlandse wetenschappers zich realiseren’, aldus Wisse. Kerk en academie stonden voor Matthias nooit los van de samenleving, zei de rector. Hij noemde speciaal diens inzet in het herdenkingsjaar van vijfhonderd jaar Reformatie in 2017:
PThUnie | Jaargang 17 | nummer 3 | december 2023
27
PROMOTIES & PUBLICATIES
Promotie: Empirisch onderzoek naar praktijken kinderdoop
Hoe kunnen we empirisch theologisch onderzoek doen in het relatief nieuwe veld van de interculturele theologie? Dat is de vraag die Jos Colijn beantwoordt in zijn proefschrift Testing the Waters. Infant Baptism as a Case Study for Doing Reformed Theology Interculturally, waarmee hij op 24 oktober promoveerde aan de PThU. Colijn ontwikkelde een model waarin de aspecten ‘geloven’, ‘behoren bij’, ‘handelen’ en ‘ervaren’ leidend zijn. Door de lens van dit model worden de geleefde theologie en praktijk van de kinderdoop onder gelovigen van verschillende gereformeerde kerken in Noord India, Malawi en Nederland beschreven en geanalyseerd. In elke van de contexten wordt niet alleen geluisterd naar de stemmen van professionele theologen, maar krijgen ook de ‘zachte’ stemmen van kerkleden ruim aandacht. Het resultaat is een rijke beschrijving van verschillende hedendaagse gereformeerde ‘toe-eigeningen’ van de theorie en praktijk van de kinderdoop. Ook wordt inzichtelijk gemaakt, hoe deze nieuwe toe-eigeningen van de kinderdoop een antwoord vormen op vragen en uitdagingen van de context waarin de doop wordt bediend. Vervolgens laat de auteur zien, hoe een intercultureel-theologische gesprek tussen gelovigen uit verschillende contexten wederzijds begrijpen en leren in het wereldwijde lichaam van Christus kunnen bevorderen. Jos Colijn (1959) werkte twintig jaar als docent aan theologische opleidingen in o.a. Hongarije, Roemenië en Oekraïne. Sinds 2013 is hij docent aan de Theologische Universiteit Kampen / Utrecht en coördineert hij de Master of Intercultural Reformed Theology. Zijn promotores waren prof. dr. Benno van den Toren en prof. dr. Stefan Paas.
28
PThUnie | Jaargang 17 | nummer 3 | december 2023
Dit essay van PThU-hoogleraar dogmatiek Arnold Huijgen behandelt de relevantie van de hel voor de huidige maatschappij. Lange tijd leek de hel wel afgeschaft. Ook gelovigen konden er niets meer mee. Maar de hel is terug, in waarschuwingen voor klimaatverandering, in boeken en films. Dat is ook nodig: zonder de gedachte van de hel lukt het niet om plaats te geven aan existentiële dreiging, ultiem kwaad en echte vergeving. Dit essay put uit Bijbelse bronnen en christelijke tradities om het denken over de duistere afgrond te vernieuwen. Door het contrast met de hel als totale uitsluiting blijkt des te helderder wat liefde is. Zo markeert denken over de hel als duistere grens juist het goede leven.
Arnold Huijgen, Waarom de wereld een hel nodig heeft: Essay. Utrecht: KokBoekencentrum 2023, 96 pp., € 14,99.
Dit boek, onder redactie van onder meer oud-PThU collega Hanneke Meulink-Korf, is het resultaat van een intensieve samenwerking met de Universiteit van Stellenbosch. Het masterprogramma Dialogical Intergenerational Pastoral Process aldaar heeft overeenkomsten met de Nederlandse postacademische opleiding Contextueel Pastoraat, eveneens sterk geïnspireerd door het werk van Boszormenyi-Nagy over hulpverlening, relationele ethiek, loyaliteitsconflicten, transgenerationele en transfamiliale solidariteit. In dit boek wordt gereflecteerd op
Catherine Ducommun-Nagy, Hanneke MeulinkKorf, Greteke de Vries, 2023, Revitalizing Relationshipsthe resources of Contextual therapy with inspiration from the pastoral process and interfaith studies. Stellenbosch, SA: SUN Media, 311 pp.
verantwoordelijkheid en voorwaarden van het vertalen van de praktijktheorie naar een Afrikaanse context. In een uitgebreid voorwoord gaat Christo Thesnaar (Stellenbosch) in op overeenkomsten en verschillen met Afrika theologie, en de noodzaak van transdisciplinariteit bij het benaderen van complexe en soms bevroren trauma’s en conflicten over generaties heen.
PThUnie | Jaargang 17 | nummer 3 | december 2023
29
PROMOTIES & PUBLICATIES
VERVOLG
Van beschavingsideaal tot regelrecht racisme, van exploiteren tot evangeliseren: kerk, kolonialisme en slavernij zijn niet los van elkaar te zien. Het is niet eenvoudig om terug te kijken op deze vervlochten verhalen, want lange tijd werd er in de Nederlandse kerkgeschiedenis nauwelijks aandacht besteed aan slavernij en kolonialisme. In deze actuele bundel onder redactie van Bente de Leede en Martijn Stoutjesdijk (PThU) bespreken specialisten case studies uit het hele Nederlandse koloniale rijk, en over de gehele koloniale periode, die tonen hoezeer kerk en kolonialisme in allerlei aspecten tegenover elkaar stonden én door elkaar heen liepen. De bundel kreeg 4 sterren in Trouw. Volgens De Kanttekening is de bundel één van de vijf “belangrijkste boeken over de zwarte periode van westerse slavenhandel en slavernij”. Naast bijdragen van Bente de Leede en Martijn Stoutjesdijk, zijn er artikelen door Bianca Gallant Groen, Leon van den Broeke, Alexander van der Meer, Maurice San A Jong, Rose Mary Allen en Alma Louise de Bode-Olton, Geertje Mak en Danny Noorlander.
Bente de Leede en Martijn Stoutjesdijk (red.), Kerk, kolonialisme en slavernij. Verhalen van een vervlochten geschiedenis, Jaarboek voor de geschiedenis van het Nederlandse Protestantisme na 1800, jaargang 31 (Utrecht: KokBoekencentrum Uitgevers), 168 pp., paperback € 17,99, e-book € 9,99.
Deze bundel is het eindverslag van een gezamenlijk onderzoeksproject van de PThU en Tilburg School of Theology naar de feitelijke werkwijze van geestelijk verzorgers (gv’ers). Van 2016 tot 2021 participeerden zestig gv’ers en een tiental Nederlandse onderzoekers. De coördinatie van het project lag bij PThU-emeritushoogleraar geestelijke verzorging Martin Walton en bij Sjaak Körver van TST. Van de PThU werkten ook Theo Pleizier en Reijer de Vries als begeleiders van onderzoeksgemeenschappen mee. Niels den Toom verrichte promotieonderzoek naar de effecten van de participatie van de gv’ers in het project. Het bleek dat gv’ers een omlijnd repertoire hebben
Jacques Körver, Martin Walton en Niels den Toom (red.), Richting, repertoire en resultaat. Uitkomsten van het Nederlandse Case Studies Project Geestelijke Verzorging (2016-2021). Utrecht: PThU/ UCGV, 2023. 30
van dialogische interactie, rituelen en werken met levensbeschouwelijke bronnen en de daarmee samenhangende waarden. In hun begeleiding zit meer theoretische onderbouwing en meer (doel)gerichtheid dan waarvan zij zich bewust waren. Tegelijk bleek dat participeren in onderzoek de onderbouwing en gerichtheid versterkten, alsook hun besef van professionele identiteit. Het eindrapport is gratis
PThUnie | Jaargang 17 | nummer 3 | december 2023
downloadbaar op: ucgv.nl/case-studies-project/ eindrapport-csp/.
In dit boek staat de morele vorming van militairen centraal; een aangelegen thema in een tijd waarin de vrede en veiligheid tot aan de grenzen van Europa wordt bedreigd en de urgentie van een goed voorbereide en goed handelende krijgsmacht alleen maar groter wordt. Militaire praktijken omvatten het brede scala van gevechtsinzet, ontwikkelingswerk, diplomatie en reddingswerk. Deze taken vragen om moreel competente en verantwoordelijke militairen. Daartoe vindt onderwijs in militaire ethiek en morele vorming plaats. De kernvraag van dit boek is hoe de geestelijke verzorging daaraan zo goed mogelijk kan bijdragen en uit welke bronnen ze daarbij put. Naast educatieve uitgangspunten en praktijken komen ook de ethiek van oorlog en vrede en existentiële thema’s als persoonlijke verantwoordelijkheid van militairen, het bewaren van de morele integriteit onder druk en moral injury aan de orde. Het boek is geredigeerd door Pieter Vos, hoogleraar protestantse geestelijke verzorging krijgsmacht aan de PThU, en de onlangs
Pieter Vos en Fred van Iersel (red.), Morele vorming van militairen: bijdragen van de geestelijke verzorging. Utrecht: Eburon, 2023, € 32,50.
overleden emeritus-hoogleraar Fred van Iersel, die een vergelijkbare leerstoel bekleedde aan Tilburg University.
Advertentie
t Dominass predikantenpakke
De verzekering voor predikanten!
Kennis van zaken en uitgekiend verzekeringspakket met dekking voor de bijzondere risico’s voor u als predikant. Onze specialisten zijn betrokken bij uw persoonlijke situatie en zetten zicht dagelijks in om de verzekeringen van ruim 3.700 predikanten te beheren.
Kennismaken is eenvoudig: bel 0344 642 404
Dorpsstraat 10 | 4033 EX Lienden www.dominass.nl | info@dominass.nl
PThUnie | Jaargang 17 | nummer 3 | december 2023
31
Verander je perspectief
Ga de uitdaging aan! Verander je perspectief en deel je leven op een plek waar jij met jouw gaven en talenten van waarde kunt zijn. Ontdek dat de wereldwijde kerk vol is met inspirerende mensen en waardevolle levenslessen. Zie hoe God doorgaat met Zijn werk en zet je in voor de wereldwijde kerk, daar en hier. Dat verandert levens!
Ontdek jouw volgende stap op
www.gzb.nl/werkenbij
