Artykuł Testament ustny w orzecznictwie sądowym i w praktyce - część pierwsza Szanowni Państwo! Prezentowane Państwu opracowanie jest oparte na moim konspekcie, jaki przygotowałem dla prowadzenia zajęć z prawa spadkowego dla aplikantów naszej Izby, w czasie których testament ustny był przez mnie na dwóch zajęciach omawiany. Konspekt ten na bieżąco uzupełniałem aktualnym ówcześnie orzecznictwem sądowym. Ograniczenie, od blisko 7 lat, w programie szkolenia aplikantów zajęć z prawa spadkowego, skutkowało tym, że zabrakło miejsca dla wykładu na temat testamentu ustnego. Obszerność tematu skłoniła mnie do podzielenia opracowania na dwie części. By zaktualizować przywoływane w opracowaniu orzecznictwo SN, w części drugiej opracowania zawarty jest oddzielny rozdział dotyczący nowego orzecznictwa SN. Obowiązujące przepisy: Art. 952 Kodeksu cywilnego § 1. Jeżeli istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy albo jeżeli wskutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione, spadkodawca może oświadczyć ostatnią wolę ustnie przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków. § 2. Treść testamentu ustnego może być stwierdzona w ten sposób, że jeden ze świadków albo osoba trzecia spisze oświadczenie spadkodawcy przed upływem roku od jego złożenia, z podaniem miejsca i daty oświadczenia oraz miejsca i daty sporządzenia pisma, a pismo to podpiszą spadkodawca i dwaj świadkowie albo wszyscy świadkowie. § 3. w wypadku gdy treść testamentu ustnego nie została w powyższy sposób stwierdzona, można ją w ciągu sześciu miesięcy od dnia otwarcia spadku stwierdzić przez zgodne zeznania świadków złożone przed sądem. Jeżeli przesłuchanie jednego ze świadków nie jest możliwe lub napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody, sąd może poprzestać na zgodnych zeznaniach dwóch świadków. 1) Obawa rychłej śmierci W postanowieniu z 8 lutego 2000 r., i CKN 408/98, LEX nr 50854 wyjaśnił SN, że testamenty szczególne tym różnią się od zwykłych, iż możliwość ich sporządzenia uzależniona jest od wystąpienia określonych w ustawie okoliczności. Nie jest wystarczająca zatem wola spadkodawcy nakierowana na złożenie oświadczenia ostatniej woli, tak jak przy testamentach zwykłych. w myśl art. 952 § 1 k.c. Gdański Kwartalnik Adwokacki nr 51/2020
in principio istnienie obawy rychłej śmierci spadkodawcy stanowi samodzielną przesłankę uzasadniającą sporządzenie testamentu w formie ustnej. Przepis art. 952 § 1 k.c. dopuszcza możliwość sporządzenia testamentu szczególnego w formie ustnej, a) jeżeli testator powodowany jest obawą rychłej śmierci, b) albo jeżeli wskutek nadzwyczajnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu okazało się niemożliwe lub bardzo utrudnione. Wystarczające jest zaistnienie jednej z tych przyczyn. Wystarczy zatem sama obawa rychłej śmierci. Zaznaczyć należy, że testament ustny jest dopuszczalny także w sytuacji, gdy istnieje możliwości skorzystania ze zwykłej formy testamentu. Obawa rychłej śmierci w rozumieniu art. 952 k.c. musi istnieć w chwili testowania, skoro jest tego testowania przyczyną samoistną, ze swej istoty jest ona następstwem oceny zjawisk, zdarzeń, sytuacji realnie istniejących. Jeżeli stanowi czynnik determinujący określone zachowanie, to tylko w warunkach przeświadczenia, że zagrożenie dla życia przybiera cechy nieuchronności wobec braku możliwości odwrócenia przyczyn tego zagrożenia. Musi to być obawa śmierci „rychłej”. Nie wystarczy zatem sama obawa śmierci, zwłaszcza że każdy człowiek żyje ze świadomością nieuchronnego zgonu. Dla powstania możliwości skorzystania z formy testamentu ustnego niezbędne jest pojawienie się dodatkowego elementu, np. wypadku lub zachorowania na ciężką chorobę, zwykle kończącą się szybkim zgonem. Tę okoliczność należy wyeksponować w szczególności wtedy, gdy spadkodawca cierpi ciężką chorobę (np. nowotworową), ale jego stan jest ustabilizowany. Istnieje oczywiście w takich sytuacjach obawa śmierci, i to zarówno oceniana w kategoriach obiektywnych, jak i - zazwyczaj - subiektywnych, jednak przyznanie jej cechy „rychłości” wymaga dodatkowego elementu, np. nagłego pogorszenia się stanu zdrowia. Nie każda choroba, określana jako śmiertelna, automatycznie otwiera możliwość sporządzenia testamentu w formie szczególnej. Także i sam podeszły wiek spadkodawcy, czyniący bardziej realną obawę zgonu, który może nastąpić w nieodległej przyszłości, nie stwarza możliwości skorzystania z tej formy testamentu. Kryteria dokonywania oceny wystąpienia u spadkodawcy obawy rychłej śmierci są różnie ujmowane w orzecznictwie i literaturze. Zazwyczaj są to kryteria następujące: 13
