Ik was nog jong toen ik voor het eerst Huis Doorn bezocht met mijn familie. Nog meer dan het huis en de inrichting maakte het idee dat daar een keizer (weliswaar in ruste) had gewoond, indruk op me. Bij de titel keizer verbleekte het feit dat wij in Nederland een koningin (Juliana) hadden. Natuurlijk was het ook een mooi huis met een fraaie inrichting, maar de bijzonderheden en vooral ook gekkigheden van Wilhelm II zijn me niet bijgebleven. Die lacune is nu opgevuld door het artikel in dit nummer over Huis Doorn en zijn illustere bewoner. Zo’n anderhalf jaar geleden kwam ik tijdens een googlezoektocht toevallig de Heiligdomsvaart Susteren tegen. De oorsprong hiervan ligt in 1447 toen Susteren het recht kreeg om relieken te tonen, aldus een pauselijk schrijven. In 1888 kreeg de huidige Heiligdomsvaart vorm en sindsdien wordt dit schouwspel om de zeven jaar gehouden. Eigenlijk had deze Heiligdomsvaart in 2021 moeten plaatsvinden, maar door corona werd hij een jaar uitgesteld. De feestelijkheden duren zo’n twee weken en een belangrijk onderdeel is de opvoering van het openluchtspel Weerlicht der eeuwen dat de lokale geschiedenis sinds het jaar 700 uitbeeldt. Maar hoogtepunt is de Reliekenstoet die op 4 september plaatsvond en waar meer
dan 1000 mensen aan deelnamen. Wij waren erbij en vanaf pagina 88 leest en ziet u vooral een prachtig verslag van deze unieke gebeurtenis. Verder brachten we voor deze editie een bezoek aan Roermond, naar verluidt in het buitenland vooral bekend vanwege de outlet, hebben we een portret van schilder Marlene Dumas, een van de grootste levende kunstenaars en maakten we zes wandelingen langs Unesco Werelderfgoederen, van Schokland tot de Van Nellefabriek. Met de tijd van chocoladeletters weer in aantocht gingen we kijken bij de fabriek van Droste en de directeur van De Lakenhal in Leiden toont ons haar favoriete kunstwerk van het museum.
Veel plezier!
Paul van Eijndhoven, hoofdredacteur p.vaneijndhoven@creditsmedia.nl
COVERFOTO Roermond © Annemique de Kroon
HOOFDREDACTIE Paul van Eijndhoven, Sefanja Nods (adjunct)
EINDREDACTIE Jolanda van der Ploeg, Mariëtte van de Sande, Fabian Takx
ARTDIRECTION Sefanja Nods
VORMGEVING Suzy Benjamin, Sander Buningh
Maarten Albrecht, ANP Foto, Anne Sophie Bakker, Pieter Bogaers, Edith Buenen, Peter Cox, Amélie Dufour, Wim Huijser, Annemique de Kroon, Ronald Kuipers, Frans Lemmens, Nationale
Beeldbank, Raymond Noë, David Peskens, Theo Schildkamp, Studio Steenhuis, Job van Tol, Erik Voncken, Ronald van Weeren
REDACTIE hollandsglorie@creditsmedia.nl
Van Slingelandtstraat 63, 1051 CG Amsterdam
UITGEVER Eugen van de Pas
MARKETING Daniëlle Wiersema
020 5302570, communicatie@creditsmedia.nl
SALES Julien Frouin, Alex Sitompoel
020 5302570, advertising@creditsmedia.nl
DISTRIBUTIE Aldipress, Utrecht / AMP, Brussel
Voor het opgeven, beëindigen van en vragen over abonnementen of het nabestellen van oude nummers: Mijntijdschrift.com, Daalakkersweg 2–72, 5641 JA Eindhoven, 088 2266637, hollandsglorie@mijntijdschrift.com
Nederland: € 38 voor 6 nummers.* Abonnementen in andere landen hebben een speciaal tarief, op te vragen bij MijnTijdschrift.com.
Het abonnement wordt automatisch verlengd tegen de dan geldende tarieven, tenzij u minimaal drie maanden voor het einde van de lopende abonnementsperiode opzegt. De cadeauabonnementen lopen automatisch af. * Prijs bij automatische incasso. Als u per acceptgiro wilt betalen, komt er € 2,50 administratiekosten bij.
ADVIESPRIJS LOSSE VERKOOP € 6,95.
Te lezen via Blendle, Readly.nl of Magzine.nu.
De redactie heeft zijn uiterste best gedaan om bronnen en rechthebbenden van gebruikt beeldmateriaal te achterhalen en te vermelden. Wanneer desondanks beeldmateriaal wordt getoond waarvan u (mede)rechthebbende bent en u voor het gebruik daarvan niet als bron of rechthebbende wordt genoemd, ofwel geen toestemming geeft voor het gebruik, dan kunt u contact opnemen met de redactie.
© Hollands Glorie is een uitgave van Joie de Vivre BV dat deel uitmaakt van een groep uitgeverijen die samenwerken onder de naam Credits Media. Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen en/of worden gereproduceerd zonder schriftelijke toestemming van de uitgever.
Wild eten op een landgoed in de Achterhoek, je laten verwennen in Limburg of logeren in een theehuis in een Utrechts bos: onze tips om te genieten van de herfst.
De stad van architect Pierre Cuypers heeft een roerig verleden, is trots op zijn roots én internationaal georiënteerd. En nog heel gezellig ook.
Een landhuis met koninklijke allure dat nog altijd de sporen draagt van het eentonige leven van de verbannen Kaiser Wilhelm II.
Musea over wetenschap, natuur, de grote vragen van het leven: kinderen kunnen in heel Nederland op ontdekkingstocht.
Een selectie van prachtige wandelingen in
heel Nederland ter gelegenheid van het vijftigjarig jubileum van het UnescoWerelderfgoedverdrag.
Klein, maar beeldschoon en vol bijzondere inwoners en bezienswaardigheden is dit dorp, waar de tijd werd stilgezet.
De herfst kleurt ditmaal vooral blauw.
“Ik vind mezelf het beste voorbeeld van het kwaad.” Wat bezielt de wereldberoemde, in Nederland wonende en werkende schilder? Een onthullend portret.
Recepten van topchefs bij keramiek uit de Princessehof, een boek over tafelzuur: veelzijdig leesvoer.
Hoe ikken ze het toch, zo populair te blijven? Over het verpleegsterse ect, jezelf trouw blijven en chocoladeletters.
De r is in de maand, dus een uitgelezen tijd voor recepten uit Het oesterboek om van te watertanden.
In midden-Limburg worden devotie en folklore vol overgave gevierd tijdens deze zevenjaarlijkse traditionele processie.
Computertaal is vaak je reinste (absurde) poëzie.
Met Mark Kras op stap in het Haagse Bos en het Nationaal Park Hollandse Duinen.
De verrassende keuze van Tanja Elstgeest, directeur van museum De Lakenhal.
De A ordable Art Fair, exposities over het leven op zee of markante inwoners van Deventer, er is weer veel moois te zien.
De leren designtas Lunch Break van Keecie.
Job van Tol over het stokstaartje en de gira e.
Wie herfst zegt, zegt wild. En waar kunt u beter de herfst vieren dan in de bosrijke Achterhoek? Hotel Villa Ruimzicht, een monumentaal hotel in een karakteristiek pand in Doetinchem, biedt in het najaar speciale wildarrangementen aan. U verblijft een of twee nachten in een luxe lifestylekamer en geniet van een diner in het bijbehorende restaurant Lokaal (in 2022 bekroond met een groene Michelinster, een erkenning voor chefs die zich inzetten voor een duurzame toekomst). Chef-kok Bjorn Massop maakt in zes gangen een eigentijdse combinatie van plantaardige gerechten en gerechten met wild. De volgende ochtend krijgt u een ontbijtje met
versgebakken brood van Paul Berntsen, zuivel uit Geesteren en jam uit Groenlo. Wie voor het driedaagse arrangement kiest, schuift ook nog aan voor een viergangen-wildmenu in LEV Foodbar, op tien minuutjes lopen van Villa Ruimzicht én bekroond met een Bib Gourmand. Vanaf de villa wandelt u overigens in vijf minuutjes het bos in, wellicht spot u daar nog een huppelende ree of rondsnuffelend everzwijn.
• Vanaf €275 per persoon op basis van een tweepersoonsbezetting, geldig van 15 oktober 2022 t/m 15 januari 2023. Hotel Villa Ruimzicht, Ruimzichtlaan 150, Doetinchem. hotelvillaruimzicht.nl
Van een origineel lichtblauw Atag-gasfornuis uit 1950 tot het granieten aanrecht met geblokte wasbak, van de houtkachel tot de nog altijd werkende radio: alles in het toepasselijk genaamde Huisje Als Toen brengt u terug naar vroeger tijden. Marleen en Martijn struinden daarnaast stad en land af, tot in Denemarken aan toe, voor de leukste retro accessoires als gebreide kussentjes, gehaakte pannenlappen en geborduurde eekhoorntjes en hertjes in lijstjes. Een ideaal adres voor een herfstig weekendje weg: het huisje ligt midden in het bos nabij het Overijsselse Holten, om de hoek van Nationaal Park Sallandse Heuvelrug. En er is een heerlijke veranda, waar de eekhoorntjes en vogels regelmatig op bezoek komen…
• Vanaf €350 voor een weekend, voor maximaal 4 personen. Huisje Als Toen, Vianenweg 212, Holten. bedenboshuisje.nl
In de zomer en herfst van 1968 vonden op Kasteel Doornenburg, in het oosten van de Betuwe, de opnames plaats van de u vast welbekende televisieserie Floris. Sinds vorig jaar kunt u in de voorburcht logeren, in een van de zes sfeervolle kamers met zicht op de binnenplaats. Doornenburg was niet voor niets onderwerp van onze rubriek ‘Ons Dorp’: het kasteeldorp ligt prachtig aan een splitsing van de Boven-Rijn in de Waal en het Pannerdensch Kanaal.
• Vanaf €125 voor twee personen per nacht, inclusief ontbijt. B&B Kasteel Doornenburg, Kerkstraat 27-A, Doornenburg. benbkasteeldoornenburg.nl
Het aantal Japanners op een gemiddelde avond verraadt het al: bij Hokkai Kitchen eet u misschien wel de beste sushi van Nederland, of zelfs van Europa. Oké, de entourage kan sfeervoller (een simpel pand op het industrieterrein van IJmuiden), maar daar staat
tegenover dat alle energie hier wordt gestoken in het maken van de lekkerste, meest verse sushi. De ambities zijn hoog: het doel is om in 2030 erkenning te krijgen van de Japanse keizer, voor het
verspreiden van de verfijnde Japanse eetcultuur ver buiten de grenzen van Japan. • Hokkai Kitchen, Egmondstraat 2, IJmuiden. hokkaikitchen.nl
U komt binnen via het voormalige waterreservoir, waar zich nu de keuken en badkamer bevinden. Via een trap omhoog komt u in het voormalige theehuis, met nu een woonkamer en een dakterras met prachtig uitzicht over de vijver en het omringende landschap. Via een spiltrap komt u in de voormalige ijskelder, nu de slaapkamer. Het houten Theehuis Heidestein werd in 1912 gebouwd in chaletstijl op het gelijknamige landgoed Heidestein, tussen Zeist en Driebergen-Rijsenburg op de Utrechtse Heuvelrug. Utrechts Landschap heeft het theehuis recentelijk compleet gerenoveerd tot vakantiehuis, waarbij de authentieke elementen uiteraard zoveel mogelijk behouden zijn gebleven. U wandelt vanaf hier zo de heide op, waar een kudde Drentse heideschapen het hele jaar graast.
• Theehuis Heidestein is geschikt voor vier personen en is te huur voor een week, midweek of weekend. buitenlevenvakanties.nl/woningen/theehuis-heidestein.
‘Retox, detox, relax’: dat is het motto van The Annex, een bijna on-Nederlands all-inclusive concept. In een prachtig gerestaureerde woonboerderij in het Noord-Limburgse Geijsteren regelt eigenaresse Dita Guth een complete culinaire ervaring voor groepen tot maximaal tien
personen: van ontbijt, lunch en diner van talentvolle chef-koks tot cocktails bij het zwembad. Zelf koken kan uiteraard ook, maar waarom zou u dat doen als Dita alles tot in de puntjes voor u en uw gezelschap regelt?
• The Annex retreat, Heikampweg, Geijsteren. theannexretreat.com
Wie wel eens op Terschelling is geweest en door de duinen naar het oosten van het eiland is gefietst, is het ongetwijfeld opgevallen: een schattig Terschellings huisje met een hek vol plastic handschoenen ervoor. Het ‘Huisje met de hand schoenen’ is vanbinnen net zo schattig, en perfect voor een herfstuitstapje op dit mooie eiland. huisjemetdehandschoenen-terschelling.nl
Het geheim van restaurant ’t Geheim van Bergen? De eigen boerderij, waar Maarten en Josephine Hamel hun eigen Berkshire-varkens fokken. Dit ras werd al in de 18de eeuw geroemd om zijn kwaliteit. Het vlees heeft een mooie vermarmering en valt op door de fraaie rode kleur. Het is mals en sappig en wordt ook wel gezien als ‘het Wagyu onder de varkens’. Er wordt niets weggegooid: het varken wordt van kop tot staart gebruikt in het restaurant. Ook het rundvlees komt van dichtbij: uit Oud-Gastel, waar de koeien vrij rondlopen. Aangevuld met verse oesters en kreeft uit de Oosterschelde eet u hier heerlijk lokaal. Breng vooral ook een bezoekje aan de nabijgelegen boerderij in Steenbergen, om varkens te kijken en verse boerderijproducten te kopen. •’t Geheim van Bergen, Bosstraat 20, Bergen op Zoom. geheimvanbergen.nl Boerderij Hamel, Drie Lindekesweg 6, Steenbergen. boerderijhamel.nl
Eén ding is zeker: met het ontbijt zit het hier in ieder geval goed. Jan en Tanja Meijer van de gelijknamige bakkerij Meijer in Heemskerk verbouwden twee jaar geleden het voormalige ING-pand naast hun bakkerij tot acht gezellige themastudio’s. Waaronder, uiteraard, de Bakkersstudio. Na een goede nachtrust geniet u van een overheerlijk bakkersontbijt, naar wens op de kamer of in de lunchroom. Zo heeft u genoeg energie om de prachtige omgeving te ontdekken, want u wandelt of fietst zo de duinen in. • Vanaf €115 per nacht, inclusief bakkersontbijt. B&B Slapen bij de Bakker, Gerrit van Assendelftstraat 7, Heemskerk. bakkerijmeijer.nl
Meubels, kleerhangers, bedsteewanden en eierdopjes: u kunt het zo gek niet bedenken of het werd wel beschilderd met de karakteristieke bloem- en plantmotiefjes van de Hindelooper schilderkunst. Zin in een creatief uitje? In het Schaatsmuseum in het mooie Hindeloopen –sowieso een bezoekje waard – kunt u een heuse workshop Hindelooper Schilderkunst volgen. Onder begeleiding van een beroepsschilder leert u de fijne kneepjes van het vak. Uw kunstwerk mag u na afloop uiteraard mee naar huis nemen. • Workshop Hindelooper Schilderkunst, te boeken vanaf 6 personen, het kost dan €150. Schaatsmuseum, Kleine Weide 1-3, Hindeloopen. schaatsmuseum.nl
Goudriaan is een dorpje met zo’n duizend inwoners in de Zuid-Hollandse Alblasserwaard, gelegen aan het gelijknamige riviertje de Goudriaan. U bent vanaf hier zo bij de molens van Kinderdijk, de Biesbosch of historische binnensteden als Dordrecht en Gorinchem. In bed and breakfast Regthuys Goudriaan gaat het er tegenwoordig een stuk kalmer aan toe dan vroeger: in het huis uit 1639 werd rechtgesproken door de schout en de baljuw, tegenwoordig overheerst de rust in het landelijke dorpje.
• Vanaf €95 per nacht voor twee personen. Regthuys Goudriaan, Goudriaan. regthuys-goudriaan.nl
Slecht weer bestaat niet aan zee, schrijft Francine Postma in de proloog van haar nieuwe boek Aan zee. Een eindeloze strand wandeling. Sterker nog: hoe wisselvalliger, hoe mooier de luchten. Treed in haar zanderige voetsporen en wandel dit najaar (een deel van) het Nederlands Kustpad: met in totaal 720 (!) kilometer van het Zeeuwse Sluis tot aan het Noord-Hollandse Den Oever, en na de Afsluitdijk van het Friese Stavoren tot aan het Groningse Bad Nieuweschans het langste wandelpad van Nederland. Francine’s persoon lijke verslag van deze voettocht
werkt aanstekelijk – ook voor wie toch liever thuisblijft en alleen in het hoofd meereist.
• Francine Postma, Aan zee. Een eindeloze strandwandeling, Uitgeverij Fjord, €20.
Waar vroeger acht mensen in stapelbedden sliepen, zijn dat er nu maximaal twee – en in een stuk comfortabelere bedden bovendien. Zeven jaar geleden transformeerden Rob Redmeijer en Saskia Geraeds de allereerste jeugdherberg van Nederland uit 1932 tot luxe boetiekhotel. Het ontwerp is van architect Frans den Tex, die samen met tijdgenoot Berlage veel bekende gebouwen in Amsterdam heeft ontworpen. U eet er tegenwoordig trouwens ook een stuk beter dan in de vervlogen jeugdherbergtijden: chef-kok Natasja Wensink kookt de sterren van de hemel in het bijbehorende restaurant Aan het Bosch. Boek dan ook vooral een culinair arrangement als u hier komt logeren: na een rustgevende bos- of strand wandeling (Huize Koningsbosch ligt aan de rand van het Noordhollands Duinreservaat) warmt u op bij de open haard voordat u uitgebreid gaat tafelen met een vier- of vijfgangen diner inclusief bijpassende wijnen.
• Verschillende arrangementen en prijzen. Huize Koningsbosch, Heereweg 84, Castricum. huizekoningsbosch.nl
De Munsterkerk. Rechts in de schaduw staat een standbeeld van Pierre Cuypers.
Bisdom met internationaal tintje
Na een roerige geschiedenis met oorlog, heksenverbrandingen, een aanslag en de zwaarste aardbeving van ons land is in Roermond het roer om. De ‘vaderstad’ heeft – naast een outlet – mooie monumenten, leuke winkelstraatjes, gezellige cafés, hotelletjes in kasteeltjes en nieuwe restaurants die furore maken. Op bezoek in de stad van architect Pierre Cuypers.
Tekst en fotografie Annemique de Kroon
Naar verluidt worden er vanuit
Azië toeristische trips naar Europa georganiseerd met op het programma drie hoogtepunten: Londen, Parijs en Designer Outlet Roermond
uregemunde, zo heette Roermond in de 12de eeuw. Het eerste deel van de naam verwijst naar de rivier de Roer, die genoemd zou zijn naar de Keltisch-Germaanse watergodin Rura. De Roer – niet te verwarren met de Ruhr – is een zijrivier van de Maas van 165 kilometer lang die grotendeels door Duitsland stroomt. Daar waar de Roer en de Maas samenvloeien, daar ligt Roermond. Tegenwoordig wordt Roermond vaak in één adem genoemd met de outlet die er sinds 2001 is gevestigd. Naar verluidt worden er vanuit Azië zelfs toeristische trips naar Europa georganiseerd met op het programma drie hoogtepunten: Londen, Parijs en Designer Outlet Roermond. De outlet – met meer dan honderd kleding- en schoenenwinkels – ligt in een soort vesting tegen de Roermondse binnenstad aan. Als je voor de kathedraal van de Heilige Christoffel rechtsaf slaat en onder de grote weg door loopt, dan ben je er al. Maar, zoals de Roermondse Christel Schers ook zegt, het zou zonde zijn om Roermond zélf links te laten liggen. De charmante ontwerpster en eigenaresse van B&B N10 vertelt dat er weleens mensen komen overnachten die alleen maar gaan outlet-shoppen. “Terwijl de stad toch ook veel sfeer en gezelligheid heeft.” Dat beaamt ook Cobi van het gelijknamige ‘botanische warenhuis’ en bloemenwinkel: “De Neerstraat barst van de leuke winkels – geen ketens, maar zelfstandige winkels, en er komen steeds meer restaurantjes waar je echt goed kunt eten.” Roermondenaren zijn duidelijk verknocht aan hun stad. Er is zelfs een eigen volkslied uit 1912 waarin de ‘vaderstad’ wordt bezongen. Het lied begint zo: ‘Waar ’t gouden beeld in ’t zonlicht staat (het Christoffelbeeld op de kathedraal, red.)
Op hoogen torentrans De Maas met Roer vereenigd gaat In lichten golvendans Hoera, daar ligt mijn vaderstad Mijn oud en trouw Roermond!’
Die verknochtheid hangt wellicht samen met de bonte afwisseling van onder meer Duitse, Spaanse, Franse en Belgische heerschappij. Toen in de 19de eeuw Limburg van België werd losgemaakt en bij Nederland gevoegd, verzetten de Limburgers zich hiertegen met protesten en rellen. Geografie en geschiedenis hebben ertoe geleid dat Limburg en dus ook Roermond zo ‘eigen’ is, met een eigen karakter, taal en levensinstelling. Oranjegezind waren ze in Roermond niet. Dat is vooral te wijten aan Willem van Oranje. In juli 1572, aan het begin van de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648), veroverde prins Willem I Roermond. De prins zetelde in kasteel Hillenraad (dat nog bestaat; niet voor publiek toegankelijk), vanwaaruit hij het beleg van Roermond leidde. Willem stond toe dat er werd >
Doorkijkje vanaf Voorstad Sint Jacob bij de centrale Steenen Brug (of Maria-Theresia Brug) over de Roer.
De muren van bedevaartsoord Kapel in ’t Zand zijn behangen met devotietegeltjes.
Cobi in haar Botanisch Warenhuis aan de Bergstraat; ze heeft ook een bloemenwinkel in de Neerstraat.
Werk van kunstenares Christie van der Haak in het Cuypershuis.
Medewerkers van bistrobar Mr. Sammi.
Voorstad Sint Jacob met onder meer Limburgs aet-kefee Faubourg St. Jacques.
geplunderd. Zijn soldaten hadden het vooral gemunt op katholieke kerken en kloosters en richtten een bloedbad aan in het kartuizerklooster. Dertien man, voornamelijk geestelijken, kwamen op gruwelijke wijze aan hun einde (de beenderen van de ‘martelaren van Roermond’ worden als relieken in de Caroluskapel bewaard). Het werd Willem van Oranje verweten dat hij zijn soldaten hun gang liet gaan en dat hij de moord op de martelaren van Roermond naderhand niet heeft veroordeeld. De protestantse ‘vader des vaderlands’ was daarom weinig populair en de plaatselijke bevolking liet Don Frederik, Spaans bevelhebber van de infanterie, zonder verzet zijn intrede doen.
Roermond was in de late Middeleeuwen een Hanzestad, een gotisch koopmanshuis van rond 1500 in de Brugstraat getuigt daar nog van. Destijds was Roermond omringd door een stadsmuur. De Cattentoren met Heksenhuuske zijn (gerestaureerde) overblijfselen uit die periode. De Rattentoren tegenover de Sint Christoffelkathedraal is de enige overgebleven stadstoren van de voormalige stadsmuren. In 1613-1614 fungeerde deze als gevangenis voor vrouwen die van hekserij werden beschuldigd – in Roermond zijn er maar liefst 64 op de brandstapel beland.
Dat heksen zo fanatiek werden vervolgd in Roermond heeft te maken met de katholieke kerk die in Roermond veel gezag had. De stad begon ooit als een bezitting van het naburige klooster in Sint Odiliënberg, rond 1130. Een eeuw later werd er in Roermond een cisterciënzervrouwenklooster gesticht, de Munsterabdij die van 1224 tot 1797 heeft bestaan. Nog altijd is Roermond een van de zeven rooms-katholieke bisdommen in Nederland. De kathedraal van het bisdom (de bisschops kerk) is de Sint-Christoffelkathedraal.
Elders in de stad, in het Kapeller Kwartier, is de Kapel in ’t Zand al eeuwenlang een drukbezocht bedevaartsoord. De laatste veertig jaar vindt er een bedevaart plaats van de Sinti-gemeenschap. Een belangrijk onderdeel van hun bedevaart is de zegening van de caravans, woonwagens en campers door de pastoor.
In de kapel trekt de processiegang de aandacht. De muren van deze lange gang zijn bezaaid met duizenden geel-met-bruine devotietegeltjes: wandtegels waarop mensen hun dank uiten of om bescherming en bijstand vragen aan Maria. Sinds 2009 zijn er geen nieuwe tegeltjes toegevoegd: de muren zijn vol. Het nabijgelegen Oude Kerkhof is een van de oudste begraafplaatsen van ons land. Op dit kerkhof is het katholieke deel van het protestante deel gescheiden door een hoge muur (katholieken en protestanten mochten niet op hetzelfde kerkhof begraven worden). De katholieke jonkvrouw Josephina van Aefferden en haar echtgenoot de protestante kolonel Constant van Gorkum bedachten daar wat op: na de >
De protestantse ‘vader des vaderlands’ was weinig populair en de plaatselijke bevolking liet Don Frederik, Spaans bevelhebber van de infanterie, zonder verzet zijn intrede doen
De laatste veertig jaar vindt er een bedevaart plaats van de Sintigemeenschap. Een belangrijk onderdeel is de zegening van de caravans, woonwagens en campers door de pastoor
dood van de echtelieden verrees er óver die scheidsmuur een grafmonument met een mannenhand en een vrouwenhand die elkaar vasthouden. Het staat bekend als het ‘graf met de handjes’.
De Munsterkerk, aan een gezellig plein met muziektent, cafés en terrasjes, is het enige overblijfsel van de Munsterabdij. Deze laatromaanse kerk uit de eerste helft van de 13de eeuw is ingrijpend gewijzigd door Roermonds beroemdste zoon, architect Pierre Cuypers (1827-1921). Niet alleen bouwde Cuypers vele kerken en wereldlijke gebouwen, hij leidde ook vele restauraties zoals die van de Ridderzaal en kasteel De Haar.
Zijn voorkeur ging uit naar de neogotische stijl, die de stijl van katholiek Nederland werd. Niet zelden waren zijn renovaties aanleiding voor controverse, zoals die van de Munsterkerk, waarbij Cuypers twee torens verving, een toren sloopte en twee andere torens fors verhoogde. Mede vanwege de ophef rond deze ingrijpende restauratie besloot Cuypers naar Amsterdam te verhuizen. In een brief lichtte Cuypers de reden voor de verhuizing als volgt toe: “om de ruimte, ’t intellectuele leven, het moderne verkeer, dat je toch nodig hebt als jong architect voor den groei van je werk.”
In Amsterdam creëerde Cuypers de Vondelbuurt en bouwde hij onder meer het Centraal Station, het Rijksmuseum en diverse kerken. Na zijn Amsterdamse episode keerde Cuypers terug naar Roermond. Het huis dat hij daar in 1852 ontwierp is nu een museum dat het werk en leven van de ondernemende Cuypers belicht. Hij was niet alleen een onvermoeibare en succesvolle architect, hij had een rijk sociaal leven en was ook privé heel gelukkig. Dat blijkt ook uit een citaat op een muur in het Cuypershuis. Aan zijn vrouw Antoinette schreef hij: “Uw edele ziel heeft in mij gewaarwordingen doen ontstaan die ik wel gedroomt maar nooit gevoeld heb.”
Of Cuypers zich had kunnen vinden in de bouwstijl van Designer Outlet Roermond is de vraag. Het is een ommuurde ‘enclave’, keurig en schoon, met restaurantjes en terrasjes om bij te komen van het shoppen. De vele nationaliteiten die de Designer Outlet bezoeken geven een internationaal tintje aan de stad die zich – al dan niet aangespoord door de komst van de outlet – opnieuw aan het uitvinden is. De fabriek van de Electro Chemische Industrie aan de Roer, aan de zuidkant van de stad is bijvoorbeeld een cultureel centrum geworden. De sporen van het rauwe, industriële verleden van het complex zijn niet weggepoetst, maar juist in ere gehouden – zelfs de graffiti mocht blijven. Het complex huisvest twee populaire eetgelegenheden: Mr. Sammi en ONE. Restaurant ONE heeft een Michelinster. Een stadstuin van >
Kasteeltje Hattem, net buiten het centrum van Roermond, herbergt een restaurant en hotelsuites.
Op de driesprong Markt, Kraanspoor en Luifelstraat.
In het Cuypershuis.
• Cuypershuis
Museum gewijd aan architect Pierre Cuypers, in zijn voormalige woonhuis en atelier. Tot en met 5 maart 2023 is er ook de tentoonstelling De Golvende Lijn met een nieuwe installatie van caleidoscopische dessins van kunstenaar Christie van der Haak die zich liet inspireren door Cuypers’ ontwerpstijl. cuypershuisroermond.nl
Alles over de geschiedenis van Roermond, in het gebouw van de Bibliotheek Bibliorura in de Neerstraat. Gratis toegankelijk. historiehuisroermond.nl
duizend vierkante meter met kruiden, groente, bloemen en fruit op nog geen honderd meter van de keuken is voor chef Edwin Soumang en zijn team bron van inspiratie. Maar niet alleen de ingrediënten zijn lokaal: het interieur van het restaurant wordt gedomineerd door Vertical Garden , een kunstwerk van Claudy Jongstra waarvoor ze kleurstoffen uit planten uit haar tuin en uit het bos gebruikte. Het tweeluik in gevilte wol en zijde is een interpretatie van de groentebedden van de stadstuin en de industriële oorsprong van de ECI Cultuurfabriek. Ook elders in de stad roert gastronomisch Roermond zich, vooral in de omgeving van de Markt met het imposante stadhuis. Vlakbij het plein liggen Sabero en Rura. Sabero is het restaurant van Nico en Sonja Boreas die maar liefst twee Michelinsterren in de wacht hebben weten te slepen. Wie van dit ‘culinaire feest’ (aldus Michelin) wil genieten, moet niet te lang wachten: het huurcontract werd niet verlengd en Sabero sluit op 1 maart 2023 zijn deuren. Honderd meter verderop zit Rura, dat ruim een jaar geleden werd geopend door gastvrouw en sommelier Naomi en chef Joey, beiden ambitieus en culinair bevlogen. Wellicht dat zij het culinaire roer van Sabero in het historische centrum van Roermond kunnen overnemen...
Cultureel centrum (theater, concerten, tentoonstellingen) met twee goede restaurants (zie verderop). ecicultuurfabriek.nl
Ook in ‘Remunj’ wordt natuurlijk carnaval (‘vastelaovend’) gevierd. De grote optocht vindt in 2023 plaats op 20 ‘fibberwarie’.
• Sabero
Strak restaurant met twee Michelinsterren. Chef Nico excelleert in vis, zeevruchten en wild. Op zaterdagmiddag is er een luncharrangement: ontvangst met huisaperitief en amuses, een vijfgangen verrassingsmenu, bijpassende wijn, water en koffie met zoetigheden (139 euro p.p.). sabero.nl
• ONE
Gevestigd in het oudste industriële gebouw van Roermond, de ECI Cultuurfabriek, mét Michelinster. restaurantone.nl
• Rura
Franse keuken, verfrissend en klassiek, in een modern restaurant in het centrum van de stad. ruraroermond.nl
• Mr. Sammi
Bistrobar in de ECI Cultuurfabriek, met op het menu klassiekers als bisque en steak tartaar, maar ook sandwiches met avocadosmash en pokébowls. Elke dag open 11.30 – 23.30 uur (keuken gesloten tussen 15.30 - 17.00 uur). mr-sammi.nl
Nét open: Tante Tilly aan de Neerstraat, tegenover het huis van Mathilde Haan (‘Tilly’), het eerste vrouwelijke gemeente raadslid van Roermond (en misschien wel van Nederland). Leuk adres voor brunch, lunch en ‘shared dining’. tantetilly.nl
Als je met de trein naar Roermond komt, laat je dan niet ontmoedigen door het troosteloze stationsplein en de eerste straten (wél het vermelden waard: broodjeszaak Doedels die al meer dan dertig jaar bestaat; het broodje Doedels (met kaas, kipfilet, sla en doedelssaus) is populair). Vanaf de Munsterkerk begint het op te klaren. De Neerstraat is dé winkelstraat van Roermond, met onder meer de bloemenwinkel van Cobi, de schoenen- en kledingzaak van Marjon Snieders (de Kiki Niesten van Roermond), Meyer & Meyer voor de mannen (klassiek) en THBX (modern).
Christel Schers ontwerpt interieurs en dat laat ze zien in haar prachtige B&B: een art-nouveaupand met vier kamers in diepe kleuren en glas-in-lood schuifdeuren; een ontbijtvertrek en dakterras. Het reliëf op de gevel van een vrouw met een brandende toorts in haar hand werd gemaakt in de werkplaats van Pierre Cuypers. bbn10.nl
Een bijzonder Van der Valk hotel, gevestigd in gebouwen die dienst hebben gedaan als bisschoppelijk paleis en huis van bewaring. Hier kun je slapen in het (mooi verbouwde) cellenblok. hetarresthuis.nl
In het Roermondse stadspark Hattem staat het kleinste kasteeltje van Nederlands, met acht luxe hotelsuites in de oude koetshuizen en een restaurant met terras. Het kasteeltje ligt in een parkje, naast tennisbanen, net buiten het centrum. kasteeltjehattem.com
• Kasteel Daelenbroeck
Historisch en romantisch overnachten in Herkenbosch, tien kilometer zuidoost van Roermond. daelenbroeck.nl
• Kasteel Baexem
Charmante B&B met een eigen karakter op acht kilometer van het centrum van Roermond. kasteelbaexem.com
De omgeving van Roermond is gevormd door de Roer die een groot deel van het landschap in Midden-Limburg heeft bepaald. In het Roerdal meandert de Roer door een glooiend landschap met akkers, weilanden, houtwallen en bos. (Duitse) bossen en natuurreservaten.
In het hoogseizoen zijn de Maasplassen bij Roermond ‘net zo druk als de A2’. Aan wal zijn een paar strandtenten zoals beachclub en windsurfvereniging Koers Zuid (tikje alternatief, met hamburgers op het menu).
• Museum Asselt
Klein maar interessant museum met oudheidkundige vondsten in een oud pandje aan de Asseltse Plassen. ‘Het oudste nog bestaande museum van Limburg’ is (heel) beperkt geopend. museumasselt.nl
• Kasteel Montfort
Rondom de ruïne – met symmetrische kasteeltuin – worden middeleeuwse evenementen en concerten georganiseerd. kasteelmontfort.nl
• Roerdriehoek Museum, Montfort
Particulier museum van Roy Pfennings over wat er in de regio zich afspeelde tijden de Tweede Wereldoorlog. Open op de eerste zondag van de maand en op afspraak. roerdriehoek.com
• Museum Terug in de Tijd, Horn
De jaren vijftig en zestig staan centraal in dit nostalgische museumpje. museumterugindetijd.nl
• Boscafé De Busjop Café met terras aan de rand van het Leudal in Heythuysen, in een mooi wandelgebied. debusjop.nl
• Fietsen
Roermond is het eindpunt van de ruim 170 kilometer lange RurUfer-Radweg. rurufer-radweg.de
Meer tips en de nieuwste adressen zijn te vinden op weareroermond.com
1. Schoonheid Deze elegante afvalbak lijkt net een modern kastje. Kies voor twee of drie binnenemmers en scheid uw afval in stijl. Brabantia, Bo Touch Bin, €215. brabantia.com 2. Koninklijk blauw Deze armband in Royal Blue heeft een Hollands design met gouden accenten die een leuke touch geven, ontworpen door Keshi Studio. Combineer hem met de bijpassende oorbellen en u bent niet alleen chic, maar ook nog eens uniek. Armband Louise, Holland Design & Gifts, €19,90. shop.holland.com 3. Natuurschoon Deze handgemaakte zeep bestaat uit pure ingrediënten, zoals groene klei en bergamot. De geuren die vrijkomen als u dit product gebruikt, zijn heerlijk ontspannend. Zeeplokaal, Groene klei en Bergamot zeep, €10,95. zeeplokaal.nl 4. Zit er warmpjes bij Zacht, groot en niet te vergeten… lekker warm. Kies voor deze knalkleur, of voor een iets subtielere tint. Ook fijn op het terras op een zachte najaarsdag. Fest Amsterdam, Ro Plaid kobaltblauw, €99. festamsterdam.com 5. Golf van ontspanning Zak heerlijk achterover in dit kussen met fluwelen golfpatroon, hoor in gedachten de zee en droom weg naar lange dagen op het strand. Loods 5, Kussen Waves, €29,95. loods5.nl 6. Perfecte balans Modieus en vrouwelijk maar ook stoer en comfortabel. Een vrolijke kleur
maar met de donkere hint van dit seizoen. Deze jurk heeft het allemaal. Met een paar leuke laarzen maakt u de look helemaal af. Another Label, Roselyn Line Dress, €119,95. another-label.com 7. Little Green Bag Alhoewel, zo klein is die niet… Met deze tas van Fred de la Bretoniere zit u eigenlijk altijd goed: tijdloos, charmant en de olijfkleur matcht met bijna alles. Hij is gemaakt van structuurleer, heeft een katoenen voering en verstel bare schouderhengsels. Fred de la Bretoniere, Handtas structuurleer olijf, €299,95. freddelabretoniere.com 8. Magnolia you sweet thing zong J.J. Cale in 1971, ‘you’re the best I ever had.’ Dit eau de parfum van Abel verrast met de rijke geuren van magnolia en kardemom. Abel, green cedar eau de parfum, €130. abelodor.com 9. Sfeerbol Nu de dagen donkerder en korter worden, willen we licht en kleur in huis. Met deze handgemaakte, kobaltblauwe kaars van Another Label zit dat wel goed. Another Label, Another Candle, €14,95. another-label.com 10. Good hairday Na een lange zomer in de zon kan het haar wel wat extra verzorging gebruiken. Weg met gespleten haarpunten, dit weldadige masker hydrateert en verzorgt zodat uw haar een natuurlijke glans krijgt. The Coucou Club, Hair Treatment Mask, €38. thecoucouclub.com
Onze Taal, het grootste Nederlandse tijdschrift voor taalliefhebbers. onzetaal.nl
Al minstens sinds de jaren zestig doen wetenschappers moeite om computers taal te leren. De voordelen zijn evident: je kunt dan met de computer praten, en – ook heel belangrijk – je kunt de computer teksten laten vertalen, schriftelijk en mondeling. En later kwam er nog een mogelijkheid bij: de computer zelf teksten laten schrijven. Maar dat bleek makkelijker gezegd dan gedaan. Aanvankelijk probeerde men computers de regels van de taal uit te leggen, maar daar snapten ze eigenlijk niks van. En dus kwamen de voorlopers van de kunstmatige intelligentie (laten we zeggen de matige intelligentie) niet verder dan het woord voor woord vertalen van teksten, waarvan iedereen nog wel de voorbeelden weet die we in onze spamboxen vonden. Zoals deze van ene Natalia: “Ik eenzame meisje zonder schadelijke gewoonten. ik 29 jaar. Ik zoek een man van 32 jaar voor ernstige relaties.” Of deze: “We gebruiken ons enthousiasme de prijzen, moeten ze alleen pillen aan onze tijd en zijn al blij. Drugs, die graag een andere. Zeer snel gemaakt gewoon goed.”
Het is bijna poëzie – net als de met de machine vertaalde tekst op een Chinees bordje in een net ingezaaid grasveld: “Do not disturb. Tiny grass is dreaming.”
‘Grunbot’, die stukjes genereert in de stijl van Arnon Grunberg, en een paar jaar geleden schreef voorloper GPT-2 als ‘Asibot’ samen met Ronald Giphart een nieuw laatste hoofdstuk voor Isaac Asimovs Ik, robot Ook de Nederlandse (en technisch aangelegde) dichter Aaron Mirck ging aan de slag met AI. Hij voerde het de teksten van zijn eigen gedichten, en al snel leverde dat teksten op die je met wat goede wil poëzie kunt noemen. Bijvoorbeeld “Je bent een bushalte middenin een besneeuwde woestijn. Dit jaar ben je maar één keer gebruikt.” Die tekst is licht absurd, en maakt gebruik van dubbelzinnigheid en metaforen, waardoor de tekst een extra laag krijgt – voor veel mensen zijn dat kenmerken van poëzie.
Mirck vond de dichtregels in sommige gevallen beter dan de zijne, en zijn Instagramvolgers ook: ze gaven de gegenereerde poëzie meer likes.
Maar ondertussen zijn we een heel eind verder, en zijn er computerprogramma’s die heel goed kunnen vertalen (DeepL bijvoorbeeld), of die (met maar een beetje menselijke hulp) doortimmerde teksten kunnen schrijven – zoals bleek toen de Britse krant e Guardian een niet door mensen geschreven stuk publiceerde, dat iedereen steil achterover deed slaan. Het was niet alleen heel goed geschreven maar het ging ook nog eens echt ergens over (namelijk de vraag of AI al dan niet een bedreiging is voor mensen). Het stuk was geschreven door een kunstmatig intelligente toepassing genaamd GPT-3 (Generative Pre-trained Transformer 3). Deze ‘transformer’ analyseert enorme hoeveelheden tekst, en leert zichzelf zo schrijven. GPT-3 werd bijvoorbeeld ook gebruikt voor de
Waar het allemaal heengaat weten we niet. Het is niet onvoorstelbaar dat GPT-3 of straks GPT-4 gedichtjes gaat schrijven à la de Instagram-dichters Liz is more (“Geef je droom niet zomaar op. / Echt, gun jezelf wat tijd. / Zo wordt die droom ooit op een dag / gewoon de werkelijkheid.”) of Rupi Kaur (“ e way we rise / from every sorrow in life / is the most gorgeous thing I’ve seen”). Dat lijkt niet zo moeilijk. Maar misschien worden er ook lange essays geschreven, bijvoorbeeld over de vraag of de mens een bedreiging is voor AI. Of zelfhulpboeken voor computersystemen. We gaan het zien. En lezen.•
woorden woordenspelling
De eetkamer. De deur tussen de twee geschilderde portretten leidt naar de dienkamer.
Gedurende het interbellum had Doorn een illustere inwoner: de gevluchte Duitse keizer Wilhelm II. Het huis dat hij bewoonde vertelt sinds zijn dood een schat aan verhalen over de keizer en zijn tijd.
Tekst en foto’s Annemique de Kroon
•
Hoe zichtbaarder zijn handicap wordt, hoe meedogenlozer zijn moeder aandringt op een spartaanse opvoeding
r is een korte film in korrelig zwart-wit van de commotie op het treinstation van het Limburgse Eijsden na de komst van de Duitse keizer Wilhelm II. Het is november 1918. Gevlucht uit Duitsland na het echec van de Eerste Wereldoorlog zoekt de keizer asiel in neutraal Nederland. De Kaiser en zijn officieren wachten op officiële goedkeuring van de Nederlandse regering om met de keizerlijke trein de Duits-Nederlandse grens te passeren. Zijn verzoek brengt Nederland diplomatiek in verlegenheid, maar wordt ingewilligd. Enkele jaren geleden bleek overigens dat koningin Wilhelmina ‘Onkel Willy’ haar hulp al eerder had toegezegd. Graaf Bentinck biedt de Kaiser en zijn vrouw onderdak in kasteel Amerongen. De Kaiser tekent daar de troonsafstand en zal er anderhalf jaar blijven logeren. Het laatste hoofdstuk – of eigenlijk de epiloog – van dit kantelpunt in de Duitse geschiedenis vindt plaats in Nederland.
ROZE TUTU
Wilhelms ochtendjas en zijn met bont afgezette pantoffels in de slaapkamer.
Grofweg valt het leven van de keizer in te delen in dertig jaar opvoeding en onderwijs, dertig jaar keizerschap en twintig jaar ballingschap. Het verhaal van de keizer begint op 27 januari 1859. De artillerie vuurt 101 kanonskogels af om de geboorte van de toekomstige koning van Pruisen te vieren. Friedrich Wilhelm Viktor Albert von Preußen komt niet zonder moeite ter wereld: zijn moeder prinses Victoria, vrouw van keizer Frederik III en dochter van de Engelse queen Victoria, overleeft de bevalling ternauwernood. De baby wordt met een tang gehaald waardoor een van zijn armpjes ontwricht raakt en niet zal volgroeien. Hoe zichtbaarder zijn handicap wordt, hoe meedogenlozer zijn moeder aandringt op een spartaanse opvoeding. Zijn huisleraar stelt een uitputtend dagprogramma op, inclusief paardrijden, zwemmen, schermen, schaatsen en zwijnenjachten.
Als keizer maakt Wilhelm II ook al vóór de voor Duitsland rampzalig verlopen Eerste Wereldoorlog ongelukkige keuzes. Een grote politieke blunder is het interview dat hij geeft aan de Britse krant The Daily Telegraph. Bedoeld om de vriendschap pelijke relatie tussen beide landen te benadrukken heeft het gesprek door de emotionele tirades van zijne majesteit een tegenovergesteld effect. In Duitsland leidt dit debacle zelfs tot verzoeken om zijn aftreden. Zo ver komt het niet, maar de keizer boet in aan invloed en zelfvertrouwen en wordt depressief. Naast de Daily Telegraph -affaire zijn er ook privékwesties die tot ophef leiden. Geruchten over zijn vermeende homoseksualiteit kunnen nooit volledig de kop in worden gedrukt, vooral niet de verhalen over romantische betrekkingen met zijn beste vriend Philipp Eulenburg. Deze prins en diplomaat is een vooraan staand lid van De Ronde Tafel van Liebenberg. Een befaamde anekdote over deze mannenclub waarvan de keizer voorzitter
De vestibule met de standaard en Bijbel die Wilhelm II meenam van zijn reis naar Palestina.
Doos met katoenen boorden, manchetten en stropdassen van Wilhelm II.
Een 19de-eeuws wasstel van Villeroy en Boch met het monogram van Wilhelm II in de badkamer.
In Doorn hield Wilhelm II hofprotocol in stand. Uniform van het bedienend personeel in de dienkamer van Huis Doorn.
De symmetrische rozentuin met buxushagen en witte houten bankjes, omgeven door rododendrons, aangelegd voor Auguste Victoria.
was, betreft graaf Von Hülsen-Haeseler. Voor een keizerlijk en adellijk publiek danst de graaf in een roze tutu De stervende zwaan. Na zijn optreden met pirouettes en kushandjes richting de toeschouwers bezwijkt de 56-jarige edelman aan een hartaanval.
Terug naar Kaiser Wilhelm. Na zijn verbanning koopt hij in 1919 het met klimop bedekte Huis Doorn van Wilhelmina Cornelia baronesse van Heemstra-de Beaufort, een overgroot moeder van Audrey Hepburn. Keizer, echtgenote en gevolg (zo’n veertig personeelsleden uit Duitsland en Doorn) nemen er in 1920 hun intrek. Op het stationnetje van Maarn arriveren treinen met in totaal een zestigtal wagons, gevuld met kunst en antiquiteiten afkomstig uit paleizen in Berlijn en Potsdam. De uitgebreide collectie – veel te groot voor de zeventien vertrekken van Huis Doorn – omvat veel zilver en porselein, schilderijen en meubels uit de 17de en 18de eeuw. Tot het tafelzilver behoort de Kaisergabel, een speciaal voor Wilhelm ontworpen vork met drie tanden en een snijvlak waarmee hij, ondanks zijn verlamde arm, toch makkelijk kon eten. Een groot deel van het porselein komt uit de eigen fabriek van de Hohenzollern, de Königliche Porzellan Manufaktur (KPM).
Ook Wilhelms verzameling uniformen verhuist mee. Wilhelm heeft er meer dan honderd (met ingekorte linkermouw), plus een kilt en bijbehorende tas die hij van zijn liefhebbende grootmoeder queen Victoria had gekregen. Als keizer verkleedde de ijdele Wilhelm zich soms wel zeven keer op een dag. Berlijners grapten dat hun koning zich zelfs voor een alledaags bezoekje aan het plaatselijke aquarium in admiraalsuniform hees. In zijn privévertrekken op de eerste verdieping laat Wilhelm zich omringen door aquarellen van Corfu, het eiland waar het keizerlijk paar een buitenhuis had (paleisvilla Achilleion gebouwd door de Oostenrijkse keizerin Sissi). De ‘Reisekaiser’ die gemiddeld tweehonderd dagen per jaar onderweg was, is voorgoed verleden tijd: Wilhelm mag zich tot twintig kilometer rondom Huis Doorn begeven. Wil hij verder weg – bijvoorbeeld op bezoek bij vrienden in Zandvoort aan Zee – dan moet hij toestemming vragen aan de Nederlandse staat.
Het dagelijks leven van de Kaiser is gedocumenteerd in dagboeken die werden bijgehouden door zijn adjudant Sigurd von Ilsemann. De keizer leest elke dag voor uit de Bijbel, in bijzijn van het voltallige personeel. Houthakken is een belangrijke dagbesteding. Hakkend en zagend bespreekt de Kaiser politiek en andere wereldse zaken met zijn mannen. ’s Middags neemt hij krantenartikelen van het thuisfront en boekpassages door die Ilsemann voor hem selecteert. Er wordt wat gediscussieerd en over de gang heen en weer gelopen. Na het diner (elke avond stipt om acht uur; de keizer las tijdens >
Tot het tafelzilver behoort de Kaisergabel, een speciaal voor Wilhelm ontworpen vork met drie tanden en een snijvlak waarmee hij, ondanks zijn verlamde arm, toch makkelijk kon eten
Op de plek van Wilhelm II in de eetkamer ligt zijn Kaisergabel. De linkertand van de vork is extra breed en fungeert als mes.
• Sigurd von Ilsemann, Dagboeken Wilhelm II in Nederland 1918-1941, Dagboekfragmenten bezorgd door Jacco Pekelder en Wendy Landewé (Aspekt, 2014).
• John C.G. Röhl, Keizer Wilhelm II. Een biografie (Ambo|Anthos, 2015).
Vuistdik boek over de keizer en zijn doel: het Duitse Rijk transformeren tot een supermacht.
• Ronald Kousbroek, Majesteiten zijn nu eenmaal geen gewone stervelingen! (Aspekt, 2021).
Dagboekaantekeningen van de lijfarts van de ex-keizer, over het verblijf van het keizerlijk echtpaar op kasteel Amerongen.
• Er is zelfs een stripboek over keizer Wilhelm II: De keizer die zijn land ontvluchtte, (PelikaanPers, 2016), gemaakt door Hennie Vaessen.
het eten voor uit P.G. Wodehouse – lachen om grappige fragmenten was verplicht) trekken de heren zich terug in de rookkamer. Ilsemann vindt het een beproeving: “Het moeilijkst voor mij waren de avonden in de rookkamer, vooral het lange zitten in een stoel zonder op te kunnen staan.” Ook de andere heren van dienst vechten tegen de slaap. Naast de aantekeningen van Ilsemann zijn er ook dagboekpassages van Ilsemanns vrouw Elizabeth Bentinck, dochter van eerdergenoemde graaf Bentinck. (Een terzijde: het dierenasiel dat zij in 1955 heeft gesticht bestaat nog steeds en ligt naast een tuinhuisje dat bij Huis Doorn hoorde maar dat naar de Amerongse Berg is verplaatst.) Elizabeth schrijft op 2 december 1919: “De keizer, die nu dagelijks een stil, eentonig leven leidt en die ’s morgens onder een afdak met zijn adjudant Amerongse bomen zaagt of in ons kinderhuisje zit, zich warmend aan een klein vuur in onze voormalige speelgoedkachel. Hij rookt een sigaret totdat de keizerin na haar wandeling de ongelukkige echtgenoot komt opzoeken en hem bewondert omdat hij vandaag al weer zoveel hout heeft gezaagd. Alleen God weet, hoe dit leven van de banneling op een dag zal eindigen.”
Ook al draait het leven op Huis Doorn om de keizer, hij woont er niet alleen. Zijn eerste vrouw prinses Augusta Victoria van Sleeswijk-Holstein had hem in bezadigde opeenvolging zeven kinderen geschonken. De gewezen keizerin – een modelechtgenote die de keizer zijn diplomatieke en sociale blunders vergeeft – verveelt zich in haar nieuwe huis en in Nederland in het algemeen. Na de zelfmoord van zoon Joachim gaat haar toch al zwakke gezondheid snel achteruit. Ze overlijdt in april 1921. Het duurt niet lang (november 1922) of de keizer hertrouwt met de 28 jaar jongere prinses Hermine Reuss van Greiz. In een brief aan een bevriende prinses schrijft de keizer dat het geluk hem weer toelacht na de verschrikkelijke jaren van verlies en beproeving. Met hervonden levensvreugde wandelt hij over het landgoed met zijn honden Wai-Wai, Arno, Topsy en Senta. Deze laatste, een teckel, ligt begraven in de tuin onder een marmeren gedenkplaat waarop staat dat het hondje zijn majesteit in de Eerste Wereldoorlog overal trouw vergezelde. Hermine is een vrouw met ambities en wil graag keizerin van Duitsland worden. Het wordt dan ook aan haar toegeschreven dat nazileider Hermann Göring in Huis Doorn op bezoek komt. De keizer is niet gecharmeerd van Görings arrogante en onbehouwen gedrag, gebrek aan tafelmanieren en laatdunkende uitlatingen over het Duitse keizerrijk. Er wordt beweerd dat Wilhelm de stoel waarop Göring heeft gezeten na afloop van het bezoek meteen in brand steekt.
Deel van het poortgebouw uit 1922. De keizer heeft zich hoogstpersoonlijk met het ontwerp bemoeid.
Tegen de achtergrond van een schamel hofprotocol en een onbeduidend leven verliest de keizer grip op de realiteit. De >
De gele salon van Auguste Victoria met haar secretaire.
keizer kan moeilijk alleen zijn en laat zich omringen door gasten en – als die niet meer komen – hofhouding en personeel. Hij gaat door met het toekennen van de hoogste ridderorde van het Koninkrijk Pruisen. Zo maakt hij Hermine vrouwe in de ‘Hoher Orden vom Schwarzen Adler’. Zijn grootste zelfbedrog betreft de monarchie: tot aan zijn dood blijft hij geloven in zijn terugkeer op de troon en een deel van zijn hofhouding laat hem in die waan. In zijn testament laat hij opnemen dat hij na zijn dood niet in Duitsland wil worden bijgezet tenzij de monarchie op het moment van zijn overlijden is hersteld.
Na het overlijden van de keizer op 4 juni 1941 en het einde van de Tweede Wereldoorlog, confisqueert de Nederlandse staat het landgoed als vijandelijk bezit. Al gauw wordt het een museum. De inrichting is grotendeels authentiek, maar delen van de collectie zijn in de jaren zestig teruggegeven aan de erfgenamen van de keizer, de familie Hohenzollern. In een klein mauso leum op het landgoed, in een loden kist onder een vlag met de zwarte adelaar van Pruisen, ligt het stoffelijk overschot van de keizer. De graftombe is alleen toegankelijk met toestemming van de familie Hohenzollern. Nazaten van de laatste Duitse keizer, zoals achter-achterklein zoon Philip Kiril prins van Pruisen, willen nog altijd dat de monarchie in Duitsland wordt hersteld. Ook doet de familie onder aanvoering van familiehoofd Georg Friedrich pogingen om de keizerlijke paleizen en kunstverzamelingen terug te krijgen. In 2014 heeft Georg Friedrich nog aanspraak gemaakt op Huis Doorn als familiebezit, maar de Nederlandse staat heeft die eis niet gehonoreerd. • Huis Doorn
Open op dinsdag t/m zaterdag van 11 tot 17 uur en op zondag van 13 tot 17 uur. huisdoorn.nl
In de garage van Wilhelm II is een tentoonstelling over de Eerste Wereldoorlog en de Nederlandse neutraliteit. Het dienstengebouw op het landgoed wordt momenteel gerenoveerd en zal in 2024 opengaan voor het publiek. De parktuin van Huis Doorn – waarvan de rozentuin deel uitmaakt – is vrij te bezoeken. In de voormalige oranjerie kun je terecht voor lunch en high tea (woensdag tot en met zondag, 12-18 uur). Aan de Dorpsstraat, tegenover de voormalige toegangspoort (getooid met keizerlijke W) van Huis Doorn, liggen naast elkaar Spott (voor lunch, borrel of diner) en Bij Frouke (voor koffie, thee, taart, ontbijt en lunch).
Kruk met zadel in de studeerkamer. Volgens Wilhelm nam een keizer zijn beste beslissingen in het zadel.
Waar is het mooi wandelen dit seizoen?
Wim Huijser gaat op pad met een boswachter.
•
Aan de zomer lijkt geen einde te komen. Toch oogt het Haagse Bos, ondanks de aanhoudende droogte en hoge temperaturen, nog groen. Het vormt een groot contrast met de bossen op de hoge zandgronden die begin september al voor een groot deel hun herfsttooi tonen.
Na de eerste nachtelijke regenbuien sinds weken, adem ik samen met boswachter Mark Kras de frisse boslucht diep in. We staan voor de werkschuur op het terrein van Staatsbosbeheer aan de Boslaan. Een rustiek gebouwtje, dat de komende jaren vervangen zal worden door nieuwbouw.
Behalve kantoorruimte voor de boswachters zal het ook een uitnodigende plek worden voor het publiek dat niet alleen het Haagse Bos, maar ook de overige gebieden van Nationaal Park Hollandse Duinen wil verkennen.
Met de hitte van de afgelopen zomers krijgen stadsbossen een steeds grotere aantrekkingskracht. Voor zowel bewoners als mensen die in de omringende kantoren werken is het een plek van verkoeling. “Dat zien we zo meteen wel,” voorspelt Kras, “als in de lunchpauze talloze ambtenaren het bos inlopen.”
We lopen een stukje richting Den Haag Centraal. “Tot nu toe kun je niet bij de boswachters komen. Maar we gaan van een afgesloten ruimte naar een plek van
ontmoeting. De samenleving is veranderd en wij zetten de deur open. Dit wordt de toegangspoort naar het Haagse Bos en vooral naar Nationaal Park Hollandse Duinen.”
Die poort staat straks al open als de omgeving voor het station opnieuw wordt ingericht en mensen vanuit het station over een groen plein richting de Koekamp en het toekomstige informatiecentrum kunnen wandelen. De Koekamp is het oudste hertenkamp, dat in de 15de eeuw door de graven van Holland werd gebruikt als jachtgebied. Ze hadden er ook koeien. Later kwamen daar ook damherten en edelherten bij. Volgens de boswachter weten weinig bezoekers iets van die lange geschiedenis. “We hebben dat nooit zo uitgedragen. We zijn ons nu steeds meer bewust van al die laagjes in de geschiedenis. Zoals de Akte van Redemptie, een decreet uit de Tachtigjarige Oorlog waarin werd bepaald dat het Haagse Bos, het Malieveld en de Koekamp beschermd moesten blijven tegen verkoop van hout voor commerciële doeleinden door de overheid. Deelnemers aan onze excursie maken een tijdreis, waarin ze op de plek lopen waar ook Willem van Oranje is geweest, maar ook waar in de recente geschiedenis de minister-president langs fietste om op Huis ten Bosch het ontslag van zijn kabinet aan te bieden.”
De boswachter legt uit hoe in het bosbeheer vooral naar de toekomst wordt gekeken. “Door het bos te verbeteren kunnen we het ook behouden voor komende generaties. Maar daarbij houden we ook altijd het oog gericht op het verleden. Als je hier een nieuw pad aan zou leggen, doe je dat over lagen van geschiedenis.”
We kruisen de Utrechtse Baan, die een harde scheiding vormt met de rest van het Haagse Bos. “Ooit was het één geheel. Een paar jaar geleden is er een overbrugging gemaakt, waardoor er een ecologische verbindingszone is ontstaan waar behalve voetgangers en fietsers ook insecten, vlinders en kleinere zoogdieren gebruik van kunnen maken.”
De boswachter vertelt dat er ook gebruikt wordt gemaakt
“Het Haagse Bos is een echt bos, de bodem is erg oud en rijk aan stinsenbeplanting. De vos heeft hier een hol op nog geen drie meter van het pad en er lopen sinds kort ook reeën”
van een eekhoornbrug die een verbinding vormt met Park Clingendael, zodat er genetische uitwisseling kan plaatsvinden en de eekhoornpopulatie gezond blijft. Bijzonder is dat ook de grootste vijand van de eekhoorn, de boommarter, ’s nachts van diezelfde brug gebruikmaakt. Doordat het Haagse Bos in de oorlogsjaren voor tachtig procent is gekapt, zijn bijna alle bomen van dezelfde leeftijd. Het bos is wel oud, maar de bomen zelf zijn slechts tachtig jaar. Wandelend door het bos wijst Mark Kras op de boswerkzaamheden die gaande zijn. “Bij de huidige dunning worden bomen vrijgezet, waardoor er een grotere variatie in leeftijd ontstaat. Voor de oorlog stond er vooral zomereik en beuk, maar veel gevarieerder in leeftijd. Gezonder is een bos met bomen van >
verschillende leeftijden en meerdere soorten. Wat we nu doen is heel gericht bomen er tussenuit halen, zodat er meer licht op de bodem valt en de onderlaag daarvan profiteert. Wat we op de wat grotere vrijgevallen plekken terug planten zijn soorten als tamme kastanje, wintereik, haagbeuk en zoete kers. De oude vitale bomen krijgen tegelijk meer ruimte om zich uit te breiden. Het Haagse Bos is een echt bos, geen park.
De bodem is heel erg oud en rijk aan stinsenbeplanting. De vos heeft hier een hol op nog geen drie meter van het pad en er lopen sinds kort ook reeën.”
We staan midden in de stad, maar wel op een plek die sinds de ijstijden niet bebouwd is geweest. Ooit was het een natuurgebied dat zich uitstrekte van Hoek van Holland tot Alkmaar. Daar is in de loop der eeuwen steeds meer van afgesnoept. Het bos is wel altijd gebruikt geweest om te recreëren. Eind 19de eeuw stonden er meerdere paviljoens. Aan de Bezuidenhoutse kant was er wat meer parkaanleg met slingerende paden en waterpartijen. Mark Kras wijst op de plek van waar in de oorlogsjaren door de Duitsers V2-raketten werden afgeschoten. Toen de Engelsen probeerden die locatie te bombarderen, werd door verkeerde coördinatie de wijk Bezuidenhout
gebombardeerd. Een dramatisch feit dat nog altijd wordt herdacht.
Na de oorlog raakte het bos steeds meer omsloten door het steen van de stad. Inmiddels trekt het jaarlijks meer dan drie miljoen bezoekers. “We zijn ons ervan bewust dat veel van die bezoekers de zorg om het bos met ons delen. Daarom controleren we om de paar jaar zeer zorgvuldig alle bomen langs de paden op gevaarlijk hout of het risico van omwaaien en blijven we het publiek informeren over wat er speelt in het bos.”
Voor Mark Kras in 2009 boswachter werd, werkte hij bij een adviesbureau voor duurzame stedenbouw. Maar omdat hij meer wilde doen in het groen en de directe zorg voor de omgeving besloot hij tot een carrièreswitch en begon hij met de deeltijdopleiding in Velp. “Op de middelbare school kwam uit een beroepskeuzetest dat ik boswachter wilde worden, maar ik heb meerdere stappen gemaakt om uiteindelijk hier uit te komen.” Aanvankelijk begon hij bij Staatsbosbeheer in Noordwijk als boswachter publiek. Na ruim tien jaar werd hij gevraagd of hij over wilde stappen naar Den Haag. “Het duurt zeker vier jaar voor je ergens je werk echt goed kan doen. Je moet de geschiedenis doorgronden en de mensen die er altijd komen. Dat heeft tijd nodig. Een bos is veel meer dan de boom en de kraai. Het gaat om verleden, maar ook om de toekomst waar je naar streeft. Hier in Den Haag hebben we wel dertien gebieden, waarvan het Haagse Bos er maar één is. Het leuke van zo’n switch is dat je direct geconfronteerd wordt met nieuwe uitdagingen.”
Kras legt uit hoe er gewerkt wordt in een multidisciplinair team met vier soorten boswachters. “Wat we hier nu doen is voorbereid door de boswachter beheer. Die heeft alle keuzes en overwegingen gemaakt. Vervolgens is het de boswachter ecologie die bepaalt hoe er gedund kan worden zonder de natuur te schaden. Met camera’s en verrekijker gaat hij op zoek naar onder andere vleermuizenverblijven en eekhoornnesten. De boswachters boa bekijken daarna wat de gevolgen zijn als er paden tijdelijk worden afgesloten. Ik sla al die kennis op en mag uiteindelijk als boswachter publiek het complete verhaal vertellen over wat we hier doen. Die wijze van samenwerken is essentieel om zo’n waardevol bos te kunnen beheren.”
Aan de Laan van Nieuw Oost-Indië kijken we naar de vijver die ooit gegraven is om de waterhuishouding van het bos beter op orde te krijgen. In de winter worden hier eendensoorten
“Op de zogeheten bloedheuvel heeft de beroemde Casanova nog wel eens een duel uitgevochten. Hij is ook gebruikt als executieplaats voor misdadigers die tot de doodstraf waren veroordeeld”Boommarter
Oude vitale bomen krijgen meer de ruimte.
aangetroffen als wintertaling, tafeleend, krakeend en smient. “Met name die laatste tref je normaal gesproken alleen in weidevogelgebieden aan waar je ze moeilijk kan benaderen. Hier vind je ze op nog geen tien meter, zo vertrouwd zijn ze geraakt met mensen die hier hun rondje lopen.”
Mark Kras neemt mij tenslotte nog mee naar de zogeheten bloedheuvel, een reliëf uit de ijstijd. “Hier heeft de beroemde Casanova, die in 1758 Den Haag bezocht, nog wel eens een duel uitgevochten. En de heuvel is ook gebruikt als executieplaats voor misdadigers die tot de doodstraf waren veroordeeld.”
Een paar meter verder wijst hij naar de kroon van een oude hoge beuk, waar zich in de oorlog vermoedelijk een Duitse wachtpost bevond. De boswachter wijst naar boven waar een soldaat niet alleen een hakenkruis heeft ingekerfd, maar daaronder een simpel portret van zijn Duitse leider.
Je moet het weten om het te kunnen zien. Ook een stukje schuldig landschap, om met de dichter Armando te spreken. De boom is onderdeel van de bewogen geschiedenis van het Haagse Bos. •
Alle paden in het Haagse Bos zijn vrij toegankelijk voor wandelaars. Er zijn geen wandelroutes gemarkeerd. Maar wie het drukke stadsleven even wil ontvluchten kan voor een rondje Haagse Bos het beste vanaf het Centraal Station rechts aanhouden en via de Koekamp de volgende wandelknooppunten volgen: 75, 69, 86, 26, 28, 69 en 75. Staatsbosbeheer organiseert ook geregeld de Tijdreis door het Haagse Bos, waarbij de boswachter je meeneemt op pad en onderweg alles vertelt over de geschiedenis van dit historische stadsbos. Excursies worden aangekondigd op staatsbosbeheer.nl/ uit-in-de-natuur/locaties/haagse-bos/ activiteiten. Andere activiteiten in het NP Hollandse Duinen zijn te vinden op NPHD.nl.
Paviljoen Malieveld – poffertjes, pannenkoeken en oud-Hollandse wafels. Koekamplaan 6, Den Haag malieveld.nl
Chalet ten Bosch – restaurant op de grens van Den Haag en Wassenaar. Leidsestraatweg 45, Den Haag chalettenbosch.nl
Musea saai voor kinderen? Dacht het niet! Deze musea zijn stuk voor stuk goedgekeurd door een heuse onafhankelijke vakjury van ‘museuminspecteurs’.
Dat zijn kinderen tot en met twaalf jaar die musea rapportcijfers en tips geven over wat er nóg leuker of beter kan. Plus een leuke kindvriendelijke nieuwkomer. Wil uw (klein)kind ook museuminspecteur worden? Het nieuwe inspectieseizoen begint in november en is een perfecte aanleiding om (vaker) samen naar musea te gaan. Voor meer informatie, ook voor alle andere 65 ‘kidsproof musea’: museumkids.nl
Hét ‘Kidsproof Museum’ van 2022 ligt in Limburg! Met gemiddeld een 9,2 is het Discovery Museum de grote winnaar van dit jaar. Een enthousiaste museuminspecteur legt dit hoge cijfer als volgt uit: “Je kunt hier heel veel zelf doen. Bijvoorbeeld fietsen om stroom te maken, of met een hijskraan een blok verplaatsen, en tekenen. Maar het allermooiste was de film over de aarde vanuit ISS.” Alles staat hier in het teken van de thema’s aarde, wetenschap, techniek en ontwerp. Museumplein 2, Kerkrade. discoverymuseum.nl
Het meest kidsproof museum van de provincie Groningen in 2022: Storyworld! Dit museum over strips, animatie en games kreeg gemiddeld een 8,9 van de museuminspecteurs. Het bevindt zich op de zesde verdieping van het Forum, het multifunctionele gebouw in het centrum van Groningen met onder andere een bibliotheek en een filmhuis – en dit mooie museum dus. Vergeet vooral niet een kijkje op het dakterras te nemen voor een prachtig uitzicht over de stad. Nieuwe markt 1, Groningen. storyworld.nl
De provinciewinnaar van Friesland: Natuurmuseum Fryslân, voor de negende keer op rij maar liefst, met een 8,76. Vanaf de herfstvakantie is er een tentoonstelling te zien over de Tyrannosaurus rex, een van de gevaarlijkste roofdinosauriërs die ooit heeft geleefd. Het topstuk is een wetenschappelijk model van het skelet van dit uitgestorven beestje, in Amerika opgegraven door dino-expert Anne Schulp uit Sneek. Het skelet is een van de meest complete ooit gevonden. De tentoonstelling T. rex in town is te zien t/m 3 september 2023. Schoenmakersperk 2, Leeuwarden. natuurmuseumfryslan.nl
In ‘stad van ontdekkingen’ Leiden valt ook genoeg te ontdekken voor kinderen. In Rijksmuseum Boerhaave bijvoorbeeld, over de wondere wereld van de wetenschap. Naast een collectie die vijf eeuwen onderzoek en innovatie toont, kunnen kinderen op expeditie in de Gouden Eeuw naar ‘Schateiland Boerhaave’. Vaar mee op een 17de-eeuws schip en gebruik de sterren en de zon voor de navigatie, ontdek vreemde dieren en planten op een onbekend eiland en treed in de voetsporen van een scheepsarts. Lange St. Agnietenstraat 10, Leiden. rijksmuseumboerhaave.nl
Stiekem wel iets meer dan een museum, want er is hier zoveel te doen! Maak een ritje in het donker langs puffende en sissende stoomlocomotieven, ga mee op reis door twee eeuwen spoorhistorie en ontdek in verschillende proeven zelf hoe alles werkt in het Techlab. Kortom: leer alles over treinen en wat de trein voor de wereld heeft betekend in het Utrechtse Spoorwegmuseum. Gevestigd in het historische Maliebaanstation uit 1874, waar je met een speciale trein vanaf Utrecht Centraal naartoe kunt.
Maliebaanstation 16, Utrecht. spoorwegmuseum.nl
Zo nieuw dat het vorig jaar nog niet gekeurd kon worden door de museum inspecteurs: het Groote Museum. Afgelopen mei opende dit nieuwe museum van Artis in een prachtig pand uit 1850. De originele vlindertrap is teruggebracht in oude staat en je loopt er over dezelfde krakende houten vloer als toen. Het museum probeert een antwoord te geven op de gro(o)te vragen: waar komen we vandaan? Hoe zijn we met elkaar verbonden? En waar gaan we naartoe? Superinteractief en superleerzaam: nooit geweten dat we zoveel overeenkomsten vertonen met (bijvoorbeeld) een bloemetje.
Artisplein, Plantage Middenlaan 41, Amsterdam. grootemuseum.nl
Ze wordt tot de grootste levende kunstschilders gerekend: Marlene Dumas, geboren in Zuid-Afrika, maar sinds de jaren zeventig verknocht aan haar woonplaats Amsterdam. Van de Biënnale van Venetië tot de Documenta in Kassel: over de hele wereld heeft het publiek kennis kunnen maken met haar unieke werk in spraakmakende exposities. “In zekere zin is ieder schilderij een dans om de werkelijkheid, een dans met de kwast, hoe stupid dat misschien ook klinkt.”
Tekst Ronald KuipersIsmoderne kunst een hobby van de elite? Niet bij Marlene Dumas: “Mijn vrouwen en baby’s zijn toch populair! Mensen herkennen ze, kunnen zich tot hen verhouden… Daarom moet ik altijd een beetje lachen om die discussies dat hedendaagse kunst niet meer bij het publiek zou aansluiten. Dan denk ik altijd: shit, ik kan juist niet van mijn publiek wegkomen!” Maar het succes stelt haar wel voor een dilemma: “Als je beroemd bent kijken mensen niet goed, maar als je >
Persona , 2020, olie op canvas. 125 x 105 cm. Collectie van de kunstenaar.
Fotografie Peter Cox.
© Marlene Dumas
Rechts: The Painter , 1994, olie op canvas, 200 x 100 cm.
Collectie The Museum of Modern Art, New York. Fotografie Peter Cox.
© Marlene Dumas
The First People (I-IV ), 1990 olie op canvas 4 delen, ieder 180 x 90 cm .
Collectie De Pont museum, Tilburg. Fotografie Peter Cox.
© Marlene Dumas
Soms denk ik weleens dat ik me terug moet trekken uit de wereld, alleen op mijn atelier moet gaan zitten, maar dan kom ik tot niks. De wereld is mijn voeding! Wist je dat parels in oesters door wrijving ontstaan? De wrijving met de wereld houdt me gaande…”
Haar inspiratie haalt Marlene Dumas vooral uit de duizenden beelden waarmee ze haar Amsterdamse atelier in de loop der jaren heeft volgestouwd. Van gruwelijke krantenfoto’s over terreuraanslagen tot zoetsappige clichébeelden van moeders met baby’s, van politiefoto’s en filmstills tot pornoplaatjes en familiekiekjes. Vaak blijven ze jaren onaangetast rondslingeren, totdat ze – ontdaan van hun actualiteit – een universele waarde beginnen te krijgen, over leven en dood, haat en liefde. Dumas: “Als ik met iets bezig ben, ga ik in mijn beeldarchief zoeken. Dan kom ik die beelden en gedachten tegen en ontstaan er verbanden.” Over een foto waarop haar vierjarige dochtertje Helena zich al spelend heeft besmeurd met verf, zegt ze: “Pas na meer dan een jaar, toen ik die foto als een beeld kon zien, niet langer als mijn dochter in het zonlicht, kon ik hem gebruiken voor een schilderij.” Het levert één van haar beroemdste doeken op: het twee meter hoge The Painter (1994). “Het schilderij was heel snel af, de verf was dun en had zo’n minimale kwaliteit, dat ik dacht: damn !” Een recensent schrijft: “The Painter is een voorstelling van een naakt meisje met een norse gelaatsuitdrukking, die recht evenredig is aan haar kwetsbaarheid. De handen lijken tot over de polsen in verf te zijn gedoopt, de linker in slagaderlijk rood, de rechter in aderlijk paars. Het is alsof de ‘schilderes’ is betrapt bij een wreed spel en daarop voor straf model heeft moeten staan. Ze lijkt kwetsbaar en agressief, onschuldig en schuldig tegelijk.” Daarmee gaat dit schilderij niet over één
bepaald meisje, maar over universele begrippen als schuld en onschuld. Dumas: “Kunst is geen spiegel. Kunst is een vertaling van dat wat je niet weet.” En: “Ik weet niet of het me gelukt is, maar ik heb me op een gegeven moment voorgenomen dat ik schilderijen wilde maken die gaan over elementaire menselijke dingen.”
Marlene Dumas leeft en denkt in beelden. Dat begint al tijdens haar jeugd in het Zuid-Afrikaanse plaatsje Kuilsrivier, ten oosten van Kaapstad, waar ze opgroeit als dochter van een
Hafid Bouazza , 2020, olie op canvas, 50 x 40 cm. Collectie Stedelijk Museum Amsterdam, schenking van de kunstenaar en Zeno X Gallery, Antwerpen. Fotografie Peter Cox. © Marlene Dumas
“Ik merkte dat ik die hardcore porno eigenlijk opwindender vond dan al die opgepoetste soft focus-kitsch waarmee je wordt doodgegooid in reclames en Hollywoodfilms”
wijnboer: “Ik knipte plaatjes uit glossy tijdschriften en plakte die bij elkaar in eigen boeken. Ik las ook nooit de krant, maar keek wel naar de cartoons. Op de achterkant van sigarettendoosjes tekende ik bikinimeisjes om indruk te maken op vrienden van mijn ouders.”
Na een opleiding aan de kunstacademie in Kaapstad, verruilt ze in 1976 (ze is dan 23) het door Apartheid verscheurde Zuid-Afrika voor Nederland: “Afgezien van de taalverwantschap met het Afrikaans beschouwde ik Nederland als een tolerante provincie van Europa, een vreedzame plek om te beginnen.”
Via vrienden belandt ze in de Amsterdamse krakerswereld: “Ik was hier echt een buitenlander. Ik wist niet wat een kaasschaaf was, kaas sneed ik af met een mes.” Ze experimenteert met verschillende schilderstijlen, waaronder het in die tijd populaire abstract-expressionisme. Het ligt haar niet, ze kan er niet mee uitdrukken wat ze wil: “Eigenlijk wil ik altijd schilderen wat je niet schilderen kunt: relaties tussen mensen, de dood, liefde, erotiek, de dingen die ontstaan als mensen relaties met elkaar aangaan.”
Ze ontdekt de figuratieve kunst door mensenhoofden te schilderen: “Door die koppen heel groot te maken, op ze in te zoomen, werden het bijna abstracte landschappen. Mijn koppen, met weinig achtergrond, gaven me de gelegenheid de hoeveel heid informatie te concentreren, te beperken. Dat was voor mij een doorbraak.” Gaandeweg ontwikkelt Dumas haar eigen stijl: figuratief, maar op een dieper niveau ook abstract: “Ik denk eigenlijk dat al mijn echt goede schilderijen min of meer abstract zijn. Op dit schilderij bijvoorbeeld is het oog van dichtbij gezien alleen maar een streep, de neus ook en veel meer is het niet.”
In het vrijgevochten Amsterdam van de jaren zeventig en tachtig is het vooral ook de bloeiende pornografie die Dumas inspireert: “Kijk, in Zuid-Afrika was vroeger een censuur op naakten. Zelfs de Playboy was daar verboden. Pas in Nederland zag ik voor het eerst harde porno. Ik merkte dat ik die hardcore porno eigenlijk opwindender vond dan al die opgepoetste soft focus-kitsch waarmee je wordt doodgegooid in reclames en Hollywoodfilms.
Het lijkt wel of erotiek in onze cultuur alleen nog maar heel soft kan worden getoond of heel hard, er zit niks meer tussen.”
Dumas vraagt zich af of het in de westerse wereld überhaupt nog mogelijk is om echt erotische schilderkunst te maken: “Die oude Japanse prenten bijvoorbeeld, daar zit een spanning in. Of sommige beelden uit Sri Lanka, vrouwen met ronde borstjes. In onze cultuur kan niemand dat meer.” Het leidt tot een artistieke ontdekkingstocht: “Wat laat je zien, waar leg je de nadruk op? Laat je iemands geslacht heel expliciet zien of is het eerder dubbelzinnig? Wat maakt een schilderij erotisch of sensueel?”
De meeste recensenten kunnen het wel waarderen. Eén van >
De Turkse Schoolmeisjes, 1986, olie op canvas, 160 x 200 cm.
Collectie Stedelijk Museum Amsterdam.
Fotografie Peter Cox.
© Marlene Dumas
• Tot begin januari 2023 is het werk van Dumas te bewonderen op de solotentoonstelling open-end in het Venetiaanse Palazzo Grassi, onderdeel van de Biënnale. palazzograssi.it en marlenedumas.nl.
• In Nederland worden tot begin juni 2023 schilderijen van Dumas geëxposeerd in Museum van de Geest/Het Dolhuys in Haarlem, gebaseerd op Dumas’ ontmoetingen met psychiatrische patiënten. museumvandegeest.nl
• Het Kwaad is Banaal wordt nu getoond t/m 8 januari 2023 in de tentoonstelling De Nieuwe Vrouw, Singer Museum, Laren. singerlaren.nl
• Onlangs verscheen bij Querido het door Marlene Dumas geïllustreerde en door Hafid Bouazza vertaalde boek van Charles Baudelaire: Le Spleen de Paris - Parijse walging - Paris Spleen.
hen schrijft over het niets verhullende werk Miss Pompadour (1999): “Een kont als een ijsje, bollen pistache of munt en koekjesdeeg, een kut als een amandel.” Het zijn onder andere haar pornografische werken die Dumas veel publiciteit opleveren en haar vanaf de jaren tachtig hoog opstoten in de lijst van beroemde kunstenaars. Het leidt ook tot veel belangstelling bij de pers en het publiek voor die veelbelovende nieuwkomer uit het verre Zuid-Afrika. In 1993 bekent Dumas daarover grappend in een interview: “Nee, het zijn niet allemaal zelfportretten. Nee, het is niet steeds mijn dochter. Nee, ik heb een fijne jeugd gehad. Nee, ik ben nooit in therapie geweest. Nee, ik ben nooit met een museumdirecteur naar bed geweest. Ja, ik vind medeleven het moeilijkste wat er is en niet gemakkelijk te verenigen met creativiteit. Ja, ik vind mezelf het beste voorbeeld van het kwaad.”
Of het nu gaat om de dood, seks of liefde: de werken van Dumas confronteren de toeschouwers met hun bestaan. Ze roepen vaak heftige emoties op, ook bij recensenten. Eén van hen schrijft in 1985: “Haar portretten zijn geen afbeeldingen van gezichten in de gebruikelijke zin. Sommige zijn onthutsend van schoonheid, maar die schoonheid is niet pluis. Wat ermee wordt uitgedrukt zou je als dood en verderf kunnen omschrij ven. Het lijkt erop in al zijn vreemde schuilhoeken heeft willen ontmaskeren, alsof ze wil aangeven dat de ‘boze geest’ werkelijk bestaat.”
Ook onze eigen geboorte ontkomt niet aan Dumas’ genadeloze penseel. Op het vierluik The First People (1990) worden op kingsize-formaat vier baby’s afgebeeld die het tegendeel zijn van blozende reclamebaby’s. Een recensent schrijft: “Elk van de lijfjes is iets anders van kleur: tussen rozig naar zelfs wat blauwig, maar allemaal zijn ze glazig bleek. Deels zien ze er wat gezwollen uit en een paar hebben schriele ledematen. Zoals ze daar liggen, in die grillige houdingen en die waterig dunne kleuren, lijken ze op kikkers. We zien schamele mensjes die als het ware net geboren zijn, bijna nog diertjes, voordat in hun lichaam de geest is neergedaald. Dumas heeft een plek gevonden voor realisme zonder dat dat banaal wordt. Integendeel. Het is diep ontroerend.”
Zo kan een beeld dat bij de ene toeschouwer wellicht afschuw oproept (“baby’s als gezwollen kikkers”), bij de andere ontroering opwekken. Dumas: “Dat is denk ik het hoofdthema in mijn werk: dubbelzinnigheid, waarbij iets wat in feite heel gewelddadig is op het eerste gezicht heel aantrekkelijk kan lijken, of andersom. Een beeld kan veel verschillende dingen tegelijk uitdrukken. Je moet vaak lang kijken, of steeds weer opnieuw kijken, om die lagen tot je door te laten dringen.”
Marlene Dumas werkt het liefst ’s avonds, als niemand haar
stoort, soms tot diep in de nacht: “Als ik eenmaal ga schilderen ben ik zo gespannen en geconcentreerd... Ik heb al een foto uitgekozen omdat ik denk dat ik daar iets mee kan. Dan heb ik een begin. En vanaf dat moment, met iedere streep die ik zet, wordt het aantal mogelijkheden op een schilderij minder – radicaal minder. Ik werk dan bijna zonder te denken, maar het is geen trance, eerder een soort hypercon centratie.”
Dumas zet de verf vaak dun op en gebruikt graag zachte kleuren, waardoor het lijkt alsof haar beelden zich in een mist bevinden: “Verf kan zich verschrik kelijk opdringen, voor je het weet verzand je in materiaalfetisjisme. Ik probeer mijn beelden op te bouwen met zo weinig mogelijk middelen. Dat het bijna niks is en toch de aandacht weet vast te houden.”
Een bevriend kunstenaar zegt over haar werkwijze: “Niemand die ik ken heeft het lef om zo te kliederen als zij doet, zonder bang te zijn voor waar de verf terecht zal komen, maar die tot over de randen te laten lopen en te laten zwerven. Kortom: om te spelen. Soms is de verf een lichte, vernevelde, vluchtige ademtocht op het oppervlak, soms ook kan hij nukkig, klonterig en gestold zijn.”
Vaak zijn haar werken voltooid binnen één of twee nachten stug doorploeteren. Dumas: “Als je opgeeft, glipt het weg.” En vooral niet blijven prutsen: “Als je te veel corrigeert, verliest een doek zijn frisheid.” Een recensent verbaast zich in 2007 over het effect dat Dumas weet te bereiken: “Als je de mensen die ze schildert van dichtbij in de ogen kijkt, zijn dat niet meer dan verfklodders. Doe een stap terug en ze zijn vol leven, en sommige ook van een onvermijdelijke en naderende dood.”
Het heeft Dumas al met al geen windeieren gelegd. Niet alleen wordt ze tot de grootste levende schilders gerekend, haar werken bevinden zich volgens magazine Quote op het prijsniveau van
“Ja, ik vind medeleven het moeilijkste wat er is en niet gemakkelijk te verenigen met creativiteit. Ja, ik vind mezelf het beste voorbeeld van het kwaad”
kunstenaar-miljonairs als Jeff Koons en Damien Hirst. Dumas: “Er zijn mensen die zeggen: ‘Heb je inmiddels niet bereikt wat je wilde bereiken?’ Ik vind dat een rare opmerking. Het is moeilijker geworden om tot nieuw werk te komen. Maar mijn onderwerpen – geboorte, seks, lijden en sterven – komen steeds terug. Als ik de kunstwereld even vergeet en mij kan afzonderen met mijn materiaal, ervaar ik weer precies hetzelfde plezier als ik altijd heb gehad. Dan kijk ik naar al die plaatjes en voel ik mij net een gelukkig kind.” •
Het Kwaad is Banaal, 1984, olie op canvas, 125 x 105 cm. Collectie Van Abbemuseum, Eindhoven. Fotografie Peter Cox.
© Marlene Dumas.
Keramische museumkunst en haute cuisine lijken op het eerste gezicht niet direct iets met elkaar te maken te hebben, maar in dit boek smelten ze samen. Museum Princessehof in Leeuwarden vroeg ruim veertig chef-koks en foodies uit binnen- en buitenland (niet de minsten: onder anderen Yotam Ottolenghi, Claudia Roden en Jean Beddington werkten mee) recepten te ontwikkelen bij objecten uit de collectie. Denk bijvoorbeeld aan een Turks gerecht op een Iznik-bord of een Chinees gerecht in een Ming-kom. Keramiek is gemaakt om te gebruiken ter decoratie van voedsel, laten verstoffen in een kast is zonde, is het motto. “Een boek dat recht doet aan de oorspronkelijke functie van objecten en tegelijkertijd een verbinding legt met de heden daagse eetcultuur in Oost en West.” • Karin Gailard, Kunst en koken. Kookboek Keramiekmuseum Princessehof, Noordboek/HLBooks, € 49,95 .
De wereld is onvoorspelbaar, en haast lijkt tegenwoordig de norm. Hoe vindt een mens zijn weg in de chaos? In Vasistas zoekt theater maakster, zangeres en schrijfster Claudia de Breij naar woorden om de wereld te begrijpen. Van alles komt aan bod: ziekte, dood, maar
Wij mogen drie exemplaren van dit boek weggeven. Wilt u kans maken, ga dan naar hollandsgloriemagazine.nl.
MAIL &WIN
ook verhalen over haar kinderen, ouders en liefde. Gedachten en ideeën die er simpelweg zijn. Een boek vol liedjes en gedichten, als hart onder de riem voor iedereen die het leven probeert te bevatten.
• Claudia de Breij, Vasistas, Thomas Rap, € 21,99.
Anoniem betreedt de Russische vorst Peter de Grote in 1697 ons land. In een ronduit krakkemikkig houten huisje in Zaandam verblijft hij acht dagen. Met zijn persoonlijkheid en voorkomen – hij was meer dan twee meter lang – blijft zijn bezoek niet onopgemerkt. De grootvorst is zeer geïnteresseerd in scheepsbouw en andere ambachten. Hij wilde zijn kennis
hierover vergroten en dacht die te vinden in Zaandam. De tsaar in Zaandam van Rob Hartmans is een literair verhaal over scheepvaart in de 17de eeuw waarbij ook sociaal-economische verhoudingen aan bod komen. Het verschijnt 325 jaar na het bezoek van Peter de Grote.
• Rob Hartmans, De tsaar in Zaandam, Uitgeverij Omniboek, € 20.
“In de havens rondom het IJsselmeer was het ’s zomers een vertrouwd gezicht: de binnenkomst van de kotters. De geur van verse vis snelde de boten vooruit. Op de kade wachtten familieleden gespannen af. Hoe groot zou de vangst ditmaal zijn?” In Het Grote Palingboek staan niet alleen prachtige paginagrote foto’s afgebeeld, er is ook een hoop leesvoer. Over de eindeloze zwemmarathons van de aal, zijn migratie van zout naar zoet water, een van de grootste geheimen van de natuur. Maar ook over de kansen van kweekpaling voor een duurzame toekomst. En zo vind je nog veel meer feiten, geschiedenis en verhalen over de typisch Hollandse lekkernij. Het is een ode aan een dier dat van groot belang is voor onze cultuur en tradities. Het boek is al een belevenis op zich, maar als je het doorbladert wil je eigenlijk ook wel eens met de vissers mee het water op. • Robert van der Broek (tekst) & Marco Bakker (fotografie), Het Grote Palingboek, LM Publishers, € 34,50.
Luchten zijn inspirerend, zowel voor kunstenaars als voor kijkers naar kunst. Luchten veranderen voortdurend, vertellen een verhaal. Denk aan typisch Hollandse luchten en polders met koeien en molens. In Levend landschap van Rozanne de Bruijne is de ontwikkeling van zes eeuwen landschapskunst in de Zuid-Hollandse Maasdelta beschreven, van Dordrecht tot Hoek van Holland. Een gebied dat geliefd is bij kunstenaars en dat altijd zijn eigen
identiteit heeft gehad en zich blijft ontwikkelen, mede door de spanning tussen het agrarische landschap en de oprukkende verstedelijking en industrialisatie. In het boek zijn schilderijen – waaronder internationale topstukken – gebundeld die weergeven hoe kunstenaars het landschap hebben ervaren.
• Rozanne de Bruijne, Levend landschap. Zes eeuwen Zuid-Hollandse Maasdelta, Wbooks, € 24,95.
Het is 1900, onze hoofdstad is volop in ontwikkeling. Het is er levendig, verschillende geuren en culturen komen samen en rijk en arm kruisen elkaars paden. Een verhaal over augurken, uitjes en haringen schildert de geschiedenis van een Amsterdamse wijk, zijn bewoners en een eetcultuur. In De zure stad wordt de unieke geschiedenis
van het tafelzuur in Amsterdam beschreven. Ruim vierhonderd archiefbeelden tonen de ontwikkeling van onze hoofdstad en laten zien hoe het zuur bepalend is geweest voor een culturele identiteit.
Monique Mulder & Paul van Ravestein, De zure stad. Een biografie van tafelzuur in Amsterdam, Nijgh & Van Ditmar, € 34,99.
Beeldend kunstenaar Pieter Laurens Mol is – op z’n zachtst gezegd –geobsedeerd door de kleur zwart. Het duister, met zijn gebrek aan licht, is zijn inspiratiebron. Hij heeft een grote liefde voor de nacht. Hierdoor klinkt een melancholische klank door in zijn werk. Zwart kent veel symboliek en de betekenissen hiervan maken deel uit van de thema’s die hij aansnijdt. In
Nachtvlucht word je meegenomen in een zwart gat vol diepgang. Zes hoofdstukken behandelen elk een andere thematiek, met aan de basis een ruime selectie van zijn werk van de jaren zestig tot nu. Geef u over aan de duisternis en laat de betekenisvolle kunst op u afkomen.
• Pieter Laurens Mol, Nachtvlucht, Wbooks, € 24,95.
Levensechte gezichten staren voor zich uit. In steen vereeuwigde gezichten. De gevels van historische huizen werden met een reden gesierd met deze hoofden. Er zit een verhaal achter deze architectuur en kunstvorm. Auteur Dirk de Vries wil met dit boek laten zien wie de mensen waren achter deze versteende afbeeldingen. Het zijn niet zomaar gezichten, maar mensen van vlees en bloed die met een reden – vaak
religieus, in de diepgelovige maat schappij van toen – kozen voor het afbeelden van hun gezichten op de gevels van huizen. De Vries fotogra feerde en onderzocht met moderne technieken meer dan tweehonderd gevels uit de periode 1400-1700. Een verhaal waarin historie, architectuur én de mens samenkomen.
• Dirk J. de Vries, Gezichten op de gevels van huizen 1400-1700, Wbooks, € 29,95.
dit prachtige dekbedovertrek Flycatcher zien we het kleine zangvogeltje temidden van bloeiende takken en bloemen op een blauwgrijze achtergrond. De subtiele schaduwen geven het geheel diepte en dimensie. De achterkant van het dekbedovertrek is e en blauwgrijs en op de kussens vinden we de bloemen terug. De set is gemaakt van 100% katoensatijn met wel 200 thread count, waardoor het heerlijk zacht en soepel is. Neem nu een
op Hollands Glorie en ontvang de dekbedovertrekset in de maat van uw keuze.
werkdagen bereikbaar van 9.00 tot 17.00 uur.
verzendkosten
het geschenk wordt eenmalig
Deze aanbieding geldt zolang de voorraad
met de abonneeservice voor verzendtarieven naar het buitenland.
abonnement ook cadeau doen aan iemand anders,
dekbedovertrekset.
Voor Drostes ‘echte Hollandse chocolade sinds 1863’ breken nieuwe tijden aan. Anno 2022 wordt er hard gewerkt om het merk een wederopbloei te laten beleven. De receptuur is nog steeds dezelfde als vijftig jaar geleden en ook de iconische verpakking blijft. Want de makers willen vooral het verlangen naar vroeger oproepen als je een Droste-flik in je mond stopt.
Tekst Pieter J. Bogaers Fotografie Maarten Albracht
Karsten Scholz (l) en Bernard Brummelaar.
duizelt je als je je verdiept in het onderwerp chocolade want... waar moet je over beginnen? De historie? De herkomst en verspreiding over de wereld? De talloze soorten? De aantrekkings kracht of misschien wel de verslaving? En dan heb je nog het terugkerende thema ‘chocola als universele sleutel tot het geluksgevoel, de smaak van de liefde’. Maar er is gelukkig ook dat elementje ‘Hollands glorie’ en daarmee lijkt het eerste piketpaaltje geslagen. Hoewel de Theobroma cacao, de cacaoboom, bepaald niet wil groeien in de Lage Landen, is chocolade tot op zekere hoogte
Het droste-effect werd een begrip dankzij sportjournalist Nico Scheepmaker die het fascinerende effect voor het eerst benoemde in een van zijn columns in 1976
een zeer Hollands product. Zo is de haven van Amsterdam de grootste ter wereld voor de import, distributie en verwerking van cacao. Jaarlijks wordt hier zo’n 800 miljoen kilo aan ouderwetse jutezakken en bulk verhandeld met cacaobonen uit West-Afrikaanse landen als Ghana, Ivoorkust en Kameroen.
In maart dit jaar nog werd een record verbroken toen een schip uit Ghana in één keer maar liefst 22,3 miljoen kilo bulkcacaobonen kwam afleveren in de Westhaven.
Nog meer Hollands chocoladeglorie? Naast bekende namen als Verkade en
Van Houten staat de familienaam Droste al heel lang symbool voor kwaliteitschocolade- en -cacao, oorspronkelijk uit Haarlem. Verkade is echter al heel lang in Turkse handen, nu onderdeel van Pladis. Van Houten is alleen nog in cacaopoeder verkrijgbaar en onderdeel van het Belgische Callebaut.
Wat Droste betreft gaat bij de generatie die nu boven de veertig, vijftig is – als het goed is – onmiddellijk een lampje branden want de Droste-pastille (door sommigen nog hardnekkig Droste-‘flik’ genoemd) was en is een begrip. Je koopt ze nog steeds in langwerpige doosjes of in een ronde of witte nostalgische achthoekige cadeauverpakking (doos of blik) in de smaken melk, puur of wit. Honderden miljoenen van die pastilles gemaakt van ‘echte Hollandse chocolade sinds 1863’ gingen over de toonbank.
En dan is er dat iconische beeldmerk van het Droste-mannetje en – misschien nog wel beroemder – dat van de verpakkingen (doosjes en blikken) met daarop nog steeds dezelfde minzaam glimlachende verpleegster onder een gesteven vijfhoekige kap met dienblad waarop een kop warme chocolade met ernaast een blik Droste-cacao waarop dezelfde verpleegster met dienblad, dezelfde kop warme chocolade met ernaast hetzelfde blik Droste-cacao waarop... en zo gaat dat door ad infinitum: het vermaarde droste-effect. Een begrip dat in Van Dale belandde dankzij sportjournalist Nico Scheepmaker die het fascinerende effect voor het eerst benoemde in een van zijn columns voor het Nieuwsblad van het Noorden in 1976. Dat effect is op zich niet nieuw in de grafische wereld, maar Droste heeft het zich als het
Bernard BrummelaarDroste Assortis.
De Droste-tuin waar ook een bijenhotel is.
Een
ware kunnen toe-eigenen. Tot die tijd moest men zich behelpen met de term mise en abyme en – geef toe – droste-effect onthoudt makkelijker.
Drostes chocoladeavontuur begon in Haarlem in 1863. Daar zou het tot 1986 gezichtsbepalend gevestigd zijn aan het slingerende Spaarne. De neonlichtreclame op de fabriek van Droste, het iconische Droste-mannetje, was lange tijd een van de allergrootste ter wereld. In de gloriejaren van Droste werkten hier maar liefst duizend mensen.
Het vertrouwen in het merk zakte de afgelopen decennia echter weg. Anno 2022 wordt hard aan de weg getimmerd om het merk zijn wederopbloei te laten beleven als symbool voor oud-Hollandse kwaliteitschocolade met een gezonde dosis ‘verlangen naar vroeger’. Dat gevoel kun je inderdaad beleven door het proeven van Droste-pastilles want de receptuur is nog precies dezelfde als vijftig jaar geleden.
Alweer zo’n 36 jaar gelden verhuisde de chocoladefabriek naar het Gelderse Vaassen. De voormalige hagelslagfabriek van Venz werd helemaal omgebouwd tot een echte chocoladefabriek waar nu de Droste-producten worden geproduceerd naast een aantal andere merken.
In 2023 bestaat Droste dus 160 jaar en de historie was roemrijk, maar tegelijk ook roerig want er waren wat overnames: in 1975 door Van Nelle en via CSM kwam Droste in 1997 in handen van een ander familiebedrijf, Hosta, uit Duitsland. Droste is nu een zelfstandige bedrijfsunit rapporterend aan Hosta. Inmiddels staat daar de dochter van de in 2019 overleden eigenaar aan het roer van de onderneming uit Stimpfach, een plaatsje
dat even ten oosten van Stuttgart ligt. In Vaassen vormen Bernard Brummelaar en Karsten Scholz de tweekoppige leiding waarbij Scholz zich vooral met de hele bevoorradingsketen bezighoudt en Brummelaar met commercie en marketing.
Brummelaar: “In de afgelopen jaren zat het bepaald niet mee. De coronaperiode was lastig omdat onze Export & Travel Retail business voor een belangrijk deel wegviel. Gelukkig hebben we door met andere klanten intensiever samen te werken uiteindelijk die jaren toch groei weten te realiseren. En met name 2021 heeft meer dan een verdubbeling van het volume opgeleverd. Op dit moment realiseren we wederom een fikse groei, geholpen door het weer aantrekken van de export en de reisbranche.”
En dan is er dat iconische beeldmerk van het Droste-mannetje en – misschien wel nog beroemder – dat van de minzaam glimlachende verpleegster onder een gesteven vijfhoekige kap
Karsten Scholz is chocolademaker in hart en nieren. Hij leerde de kneepjes van het vak bij twee vooraanstaande chocolade makers in Duitsland: bij Ludwig Chocolade, een van de grotere chocolade producenten in de Europese Unie en bij Rausch produceerde hij chocolade voor Lidl die alom geroemd wordt vanwege de uitstekende kwaliteit. Voor hij bij Droste aan de slag ging vervulde Brummelaar verschillende functies bij andere grote multinationals als Mars en Anheuser-Busch InBev (de grootste brouwerijmultinational ter wereld). Maar hij had altijd al iets met
Droste, vertelt hij. “Dat stamt uit de tijd dat mijn ouders een banketbakkerij hadden in Kampen. Zij waren de enigen die Droste-chocolade mochten verkopen. Exclusiviteit was de strategie van Droste destijds. Of dat slim was, kun je je nu afvragen want in de supermarkten was Droste lange tijd niet te vinden.” Brummelaar en Scholz merken op dat het eerste succes iets langer op zich liet wachten dan gehoopt, “maar we waren misschien ook wel te ongeduldig”, zegt Scholz. Brummelaar vult aan: “Na ruim een jaar kwam de eerste grote deal binnen. Met de tonnage- en omzetontwikkeling zitten we inmiddels volledig op koers. Hoewel de ontwikkeling van de gasprijzen ook voor Droste een extra uitdaging is. Inmiddels hebben we een verdubbeling van de omzet bereikt, maar de recente energiekosten hebben – zoals overal – een enorme impact. Los van die energie-uitdaging zitten we goed op koers.”
Waar Bernard Brummelaar vooral op inzet bij het bewerkstelligen van de Droste-revival is het kwaliteitsverschil met veel andere chocolade.
“Kijk: onze chocolade wordt gemaakt in zo’n beetje de enige overgebleven grote chocoladefabriek van Nederland. Daar wordt chocolade nog helemaal zelf gemaakt, zoals het hoort. Voor die authentieke Hollandse kwaliteitschocolade wordt pure, niet verhitte cacaoboter gebruikt en we mixen de ingrediënten langdurig op véél lagere temperaturen dan de meeste andere grote chocolademakers. Door te werken met veel lagere temperaturen blijft veel meer van de oorspronkelijke aroma’s van de cacaobonen bewaard en zo krijgt Drostechocolade zijn eigen karakteristieke volle smaak, net al in de 19de eeuw. •
Dat Sinterklaas in Nederland nog steeds leeft blijkt uit de jaarlijkse verkoop van zo’n 22 miljoen chocoladeletters per jaar. Bij Droste maken ze er ook een paar miljoen en de productie daarvan begint al tegen het eind van de lente om zeker te zijn dat die enorme aantallen op tijd klaarstaan voor distributie. De letter S wordt nog steeds het meest verkocht en sommige letters nauwelijks, zoals de X en de Y bijvoorbeeld. Bij Droste worden die dan ook niet geproduceerd.
“Exclusiviteit was de strategie van Droste destijds. Of dat slim was, kun je je nu afvragen want in de supermarkten was Droste lange tijd niet te vinden”
Het oesterboek dat onlangs verscheen had ook de oesterbijbel kunnen heten. Hierin staat werkelijk alles wat je altijd al over deze schelpdieren had willen weten. Daarnaast bevat het ook nog heel verrassende recepten van diverse chefs. Een voorproefje.
• 8 Zeeuwse tafeloesters
Voor de fumet:
• 1 l visfumet
• 400 g kelpwier (vers)
Voor de vinaigrette:
• 100 g vers zeewier
• 10 g sjalot
• 2 g gepekelde jalapeñopeper
• 100 ml dashiazijn
• 20 ml sushiazijn
• 20 ml vlierbloesemazijn
• 5 g blanke miso
• limoenrasp en -sap
• peper en zout
Voor de beurre blanc:
• 1 teen knoflook
• 5 zwarte peperbollen
• 150 ml kelpwierbouillon
• 20 ml natuurazijn
• 20 ml vlierbloesemazijn
• 200 ml champagne
• 50 ml karnemelk
• 200 g boter in blokjes
• zilte takjes
Laat de kelpwieren en de visfumet dertig minuten zachtjes trekken op een laag vuur. Snijd het zeewier, de sjalot en de jalapeñopeper klein en meng met de dashiazijn, sushiazijn, de vlierbloesemazijn en de blanke miso met limoenrasp en -sap en kruid af met peper en zout.
Voeg de knoflook, de peperbollen, de kelpwierbouillon, de azijnen en de champagne samen en laat reduceren tot 200 milliliter. Voeg de karnemelk toe en zeef. Kook de reductie op. Monteer met de staafmixer blokje voor blokje de boter in de reductie.
Steek de oesters open en maak los. Maak met aluminiumfolie een nestje in de zeef van een stoompan. Druk hier de oester in en stoom drie minuten boven de kokende kelpwierbouillon. Werk af met de zilte takjes.
INGREDIËNTEN VOOR 4 PERSONEN
• 4 platte Zeeuwse oesters
Voor de granité van komkommer:
• 50 ml suikerwater 1:1
• 2,5 blaadjes gelatine
• 300 ml komkommersap (hele komkommers uitpersen)
• 1 el limoensap
• 2 g zout
Voor de limoengel:
• 1 blaadje gelatine
• 200 ml limoensap
• 100 g suiker
• 50 ml water
• 3,5 g agaragar
• een oesterblad
Voor de vinaigrette:
• 50 ml algenazijn
• 50 ml water
• 50 ml olijfolie
• peper zwart/wit
• gemalen korianderzaad
Verwarm het suikerwater, los de gelatine erin op en breng opnieuw naar kamertemperatuur.
Meng met een staafmixer de overige ingrediënten met het suikerwater. Bevries de massa op een platte iets verdiepte plaat, en schraap het daarna tot granité.
Week vervolgens de gelatine voor de limoengel. Kook de overige ingrediënten drie minuten op half vuur. Los de gelatine erin op en laat opstijven in de koeling. Draai glad tot een gel in een keukenmachine.
Meng alle ingrediënten voor de vinaigrette.
Steek de oesters open en maak ze los. Doe daarop een eetlepel vinaigrette.
Schep vervolgens een eetlepel granité op de oester. Spuit op de oester wat gel van limoen en leg daarop een oesterblad.
• 4 platte Zeeuwse oesters (nr. 6/0)
Voor de beurre blanc:
• 2 el gesnipperde sjalotjes
• 2 tijmtopjes
• klontje echte Zeeuwse roomboter
• 150 g champagne
• vocht van de oesters
• 50 g gerookte Bordier-boter (handgeslagen boter met gerookt zout)
Voor de garnering:
• 1 el fijngesneden bieslook
• 1½ el gerookte haringeitjes
Open de oesters en vang het oestervocht op in een kom.
Stoof de sjalotten en de tijm in het klontje boter en giet de champagne en het oestervocht erbij. Laat inkoken totdat je een derde over hebt en mix de gerookte boter erdoor met een staafmixer totdat jeeen dikke saus krijgt. Verwarm de oesters licht in de saus. Neem vier borden en dresseer hier de oester op. Garneer met de fijngesneden bieslook en gerookte haringeitjes.
Over de magie van de oester. Uitgeverij Lannoo, € 39,99.
ZEEUWSE PLATTE OESTERS MET BEURRE BLANC VAN GEROOKTE BOTER EN HARINGEITJES
Het Unesco Werelderfgoedverdrag bestaat dit jaar vijftig jaar. Stichting Werelderfgoed Nederland viert dit met een reeks wandelroutes langs de Nederlandse Werelderfgoederen, waar mogelijk over onverharde paden. Iedere maand wordt een andere route gepresenteerd, in samenwerking met Trage Tochten.
6x stap voor stap langs Werelderfgoed dat we met recht Hollands glorie kunnen noemen.
was Schokland een kwetsbaar eiland in de Zuiderzee. De bewoningsgeschiedenis beslaat duizenden jaren en gaat terug tot ver in de prehistorie. Door de woeste golven werden af en toe stukken van het eiland weggeslagen en er bestond voortdurend overstromingsgevaar. Tot 1859 leefden de Schokkers in hoofdzaak van de visserij en een beetje van akkerbouw. Het was een pover bestaan op een smalle strook land. Bij een stormvloed in 1825 overstroomde zelfs het hele eiland. Omdat de bevolking bovendien in schrijnende armoede leefde, besloot de regering halverwege de 19de eeuw om het eiland te ontruimen. Ruim zeshonderd ‘Schokkers’ belandden zodoende op de vaste wal. Sinds de drooglegging van de Noordoostpolder in 1942 maakt Schokland deel uit van het vasteland. Tegenwoordig wordt het gebied beheerd door Stichting Het Flevolandschap en behoort het eiland op het droge tot de provincie Flevoland. Graanvelden en graslanden markeren het glooiende eiland in de polder. In 2008 kreeg Schokland de status van dorp. Op 1 januari 2021 telde Schokland vijf inwoners. Daar het rijk is aan archeologische bodemschatten en de eeuwenoude relatie van de Nederlanders met het water symboliseert, werd het gebied in 1995 op de Werelderfgoedlijst geplaatst.
Afstand: 13 kilometer
Startadres: parkeerterrein bij TOP en Museum Schokland
Middelbuurt 2, Schokland
Route gratis downloaden: wandelzoekpagina. nl/wandeling/werelderfgoedwandelingschokland/19605
Schokland kent een dramatische geschiedenis. Tegelijkertijd is het een juweeltje van een landschap midden in de uitgestrekte Noordoostpolder. We maken een mooie, langgerekte rondwandeling, die min of meer de contouren van het oude eiland volgt. Op het zuidelijke deel volgen we de oude kustlijn via de kerkruïne op de zuidpunt. Buiten het broedseizoen kun je vanaf het startpunt het eiland ook vanuit de laagte bekijken. In deze natte graslanden wemelt het van de weide-
en moerasvogels. Het oude kerkje van Ens diende tevens als baken in de duisternis: bij mist werden seinvuren op de kerktoren ontstoken. Daarna doorkruisen we het Schokkerbos, dat na de droogmaking werd aangelegd op keileem en klei. Het bos is bekend om zijn paddenstoelen, varens en mossen én vanwege de Gesteentetuin. In de noordpunt zien we de fraai gerestaureerde haven met de lichtwachterswoning van Oud-Emmeloord. De bakens markeren de toegang tot de haven.
Museum Schokland
Middelbuurt 3, Schokland
• museumschokland.nl
De Gesteentetuin
Keileemweg 1, Schokland
• flevo-landschap.nl
Demolens van Kinderdijk vormen internationaal gezien misschien wel het meest bekende symbool van Nederland. De negentien boezemmolens vormen twee molengangen en zijn gebouwd tussen 1738 en 1740. Voordien stonden er in het gebied al poldermolens, waarvan er een tweetal is overgebleven. De molens werden gebouwd om het water uit de laaggelegen polder omhoog te pompen. Op die manier hielden ze lange tijd het lage land van de Alblasserwaard droog. Deze functie werd vanaf 1950 overgenomen door gemalen, eerst door het stoomgemaal Wisboom en later door het dieselgemaal J.U. Smit en het elektrisch gemaal Ir. G.J. Kok. In Kinderdijk is bijna duizend jaar ‘strijd tegen het water’ zichtbaar in het polderlandschap met zijn waterlopen, dijken, gemalen, sluizen en molens. Tussen de molens van Kinderdijk staat ook één wipmolen, De Blokker, van de polder Blokweer.
Het molencomplex Kinderdijk-Elshout is sinds 1997 Werelderfgoed en weerspiegelt in alle opzichten de roemrijke waterstaatkundige geschiedenis van Nederland. En nog altijd is het eeuwenoude geheel van molens, boezems en sluizen intact. Het zou zo weer in bedrijf kunnen worden genomen.
Afstand: 11 kilometer
Startadres: parkeerplaats Sporthal De Klipper en voetbalvelden
Klipperstraat 20, Nieuw-Lekkerland
Route gratis downloaden: wandelzoekpagina. nl/wandeling/werelderfgoedwandelingkinderdijk/19599
De route begint in Nieuw-Lekkerland en voert meteen over de historische Tiendweg. Deze ‘achterkade’ was van betekenis bij de ontginning van de veenpolders in de Alblasserwaard. Ook al is het nu een fietspad, de kade is nog altijd omzoomd door wilgen en ander geriefhout. Via een charmant bosje bereiken we het Achterwaterschap. We volgen de brede watergang westwaarts, waar fitissen en rietzangers de oren van je hoofd zingen. We bereiken het punt waar de lage Boezem van de Overwaard en die van
de Nederwaard gebroederlijk naast elkaar richting Lek stromen, met rechts het rijtje rietgedekte molens van de Overwaard. Wij volgen de graskade en steken over naar de Middelkade, het centrale deel van al het molengewiek, waar ook de meeste toeristen op afkomen. Links staan de stenen molens van de Nederwaard, rechts die van de Overwaard en daarachter de Hoge Boezems. Aan het eind van de Molenkade bereiken we Elshout, met gemalen en uitwatering. We laten de toeristische drukte achter ons en worden tot slot getrakteerd op een verborgen parel in de route: de boezemkade met de Hoge en de Lage Molen van Polder Nieuw-Lekkerland.
Kinderdijk Nederwaard , Kinderdijk • kinderdijk.nl
Van Nellefabriek, voormalige koffie-, thee- en tabaksfabriek, is een van de meest uitzonderlijke iconen van industriële architectuur in de wereld en gebouwd tussen 1925 en 1931. Deze periode in de 20ste eeuw staat ook bekend als de periode van het Nieuwe Bouwen. Het complex met zijn karakteristieke gevels van staal en glas en betonnen draagconstructies vormt de uitdrukking van de ‘ideale fabriek’, met daglicht dat aangename werkomstandigheden biedt in de fabriek en tegelijk openheid uitstraalt naar de buitenwereld. Ook getuigt de Van Nellefabriek van de lange geschiedenis van invoer, verwerken en verhandelen van tropische producten in Nederland en in de Rotterdamse haven in het bijzonder. De restauratie en herbe stemming van de fabriek is sinds 2000 met grote zorgvuldigheid uitgevoerd, waarbij de authenticiteit volledig behouden is gebleven. De Van Nellefabriek is in 2014 benoemd tot Unesco Werelderfgoed.
Afstand: 13 kilometer
Startadres: station Rotterdam Centraal (uitgang Proveniersplein)
Stationssingel 10, Rotterdam Route gratis downloaden: wandelzoekpagina. nl/wandeling/werelderfgoedwandeling-vannellefabriek/19623
De wandeling vormt een prachtig rondje Rotterdam, met tot besluit het overweldigende Museumkwartier. We wandelen vanaf het station door de Provenierswijk langs het water van de Spoorsingel. In het Vroesenpark is het bij mooi weer een bonte gezelligheid. Dan volgt, bij gebrek aan beter, een wat minder aantrekkelijk stuk langs het Schiekanaal. Maar eenmaal bij Blijdorp is het met de verkeersdrukte gedaan en wandelen we door het Roel Langerakpark. We steken de Delfshavense Schie over en zien aan de overkant de monumentale Van Nellefabriek. Vervolgens pikken we de hoge spoordijk op, die met een wijde bocht rond Spangen leidt. We wandelen zelfs een kilometer helemaal onverhard! Aan de overzijde van het
Marconiplein gaat het verder over het hoge Dakpark op een oud spoortalud. Delfshaven levert vervolgens een onverwacht Hollands plaatje. Voorbij Stadsbrouwerij De Pelgrim gaat de tocht verder langs de Coolhaven richting Het Park bij de Euromast. We steken de Westzeedijk over om ons in het Museumpark te vergapen aan het spiegelende Depot van Museum Boijmans Van Beuningen. Vlak daarbij vind je ook enkele toonbeelden van het Nieuwe Bouwen, waaronder Huis Sonneveld.
Van Nelleweg 1, Rotterdam
Voor tickets en rondleidingen: chabotmuseum.nl/rondleiding-van-nellefabriek/.
• vannellefabriekrotterdam.com
architectonische meesterwerk aan de oostkant van de stad Utrecht is geënt op de idealen van De Stijl. Het unieke gebouw kent, zowel binnen als buiten het oeuvre van de Utrechtse architect en meubelontwerper Gerrit Rietveld, zijn gelijke niet. Rietveld ontwierp het huis in 1924 in opdracht van de eigenzinnige Truus Schröder. De moeder van drie kinderen was net weduwe geworden en wilde een huis dat helemaal voldeed aan haar woonideeën: soberheid en léven in plaats van geleefd worden. Voor Rietveld was de opdracht van Schröder een droom die uitkwam. Hij maakte er een uitbundig experiment van, helemaal in stijl van De Stijl. Het was zijn eerste complete woonhuis. Voortbordurend op zijn eigen meubelontwerpen en de ideeën van De Stijl maakte hij aan de rand van de stad een huis als een driedimensionale, asymmetrische compositie.
Het Rietveld Schröderhuis staat sinds 2000 op de Unesco Werelderfgoedlijst.
Afstand: 9 kilometer
Startadres: station Utrecht Centraal Stationshal 12, Utrecht Route gratis downloaden: wandelzoekpagina. nl/wandeling/werelderfgoedwandelingrietveld-schroderhuis/19624
Om dit kunststukje in Utrecht te bewonderen wandelen we langs singels en door parken aan de stadsrand. Niet de kortste route, wel de leukste! Het is onvoorstelbaar hoe exclusief je kunt wandelen zó dicht bij het centrum van Utrecht. Direct bij het station zoeken we de Singelgracht op en die volgen we tot het Griftpark ten noorden van het centrum. Deze voormalige gifbelt is getransformeerd tot een aangename, groene verblijfsplek. We lopen in een boog rond Fort De Bilt en doen de Berekuil en Park Bloeyendael aan. Voorbij een laag tunneltje staan we weer binnen de ring en wandelen we door het klassieke Wilhelminapark. Van de lieflijke Engelse landschapsstijl in het park is het een frappante overgang naar de strakke
lijnen van De Stijl. Ook aan de andere kant van de Waterlinieweg zien we nog enkele panden die geïnspireerd zijn op De Stijl. Vanaf het eindpunt bij tramhalte De Kromme Rijn ben je binnen tien minuten met de sneltram terug op Utrecht Centraal. Maar je kunt je wandeling ook verlengen tot een lange ronde langs Kromme Rijn en Merwedekanaal. Daarbij krijg je nog verschillende bezienswaardigheden van twee andere Werelderfgoederen voorgeschoteld: de Hollandse Waterlinies en de NederGermaanse Limes.
Prins Hendriklaan 50, Utrecht Reserveren verplicht
• rietveldschroderhuis.nl
Beemster in Noord-Holland is een schoolvoorbeeld van hoe Nederlanders grote delen van hun land hebben drooggelegd. Deze 17de-eeuwse droogmakerij is opgezet om het bedreigende binnenwater De Beemster om te zetten in vruchtbare en winstgevende landbouwgrond. Om het woeste meer kwam een stevige dijk te liggen van 42 kilometer lengte, waaromheen een ringvaart werd gegraven. Vervolgens begonnen 43 windmolens met het leegpompen van het meer. In 1612 viel De Beemster droog en kon de inrichting van de polder beginnen. Er werden wegen aangelegd, wegsloten en kavelsloten gegraven en boerderijen gebouwd. Dat alles gebeurde volgens een ordelijk en strak geometrisch patroon. Aan deze rationele verkaveling en inrichting heeft De Beemster zijn roem te danken. Aan de huizen in het dorp De Rijp kun je de welvarende geschiedenis aflezen. Tot de 17de eeuw heeft de haringvisserij de Rijpers veel voorspoed gebracht. Maar door de molentechniek van Leeghwater veranderde de geografie van De Rijp ingrijpend. Vanaf de Westdijk kun je het resultaat van zijn inspanningen aanschouwen. Droogmakerij De Beemster is sinds 1999 Werelderfgoed.
Afstand: 12 kilometer
Startadres: TOP Graft-De Rijp Driemaster 1, De Rijp Route gratis downloaden: wandelzoekpagina. nl/wandeling/werelderfgoedwandeling-debeemster/19440
In de diepe Beemster zie je de strak verkavelde polder, die mede dankzij de uitstekende grond al snel na het droogmalen in 1612 een groot agrarisch succes was. In de zuidpunt van de droogmakerij stoot je op het indrukwekkende Fort bij Spijkerboor. Op de plek waar drie waterwegen samenkomen heeft de legerleiding tussen 1889 en 1911 een van de zwaarst bewapende forten van de Stelling van Amsterdam gebouwd. De Stelling van Amsterdam vormt samen met de Nieuwe Hollandse Waterlinie het Unesco Werelderfgoed Hollandse Waterlinies. Maar liefst vijf forten en een inundatiesluis van de Stelling liggen in De Beemster. Fort bij Spijkerboor is een van de meest markante
verdedigingswerken van deze verdedigingslinie. Je wandelt rondom over een brede graswal en mocht het fort geopend zijn, dan is een kijkje binnen meer dan lonend. Wat volgt zijn twee lekker lange einden door boerenland, waar je de polderklei nog eens goed kunt ervaren. De wandeling terug naar De Rijp gaat over het onverharde Buizendijkje. Lopend over gras wandel je weer de bewoonde wereld in.
Middenweg 185, Middenbeemster
• visitbeemster.nl
Van Werelderfgoed kan pas sprake zijn wanneer een (natuur)gebied uniek en onvervangbaar is. Zoals de Grand Canyon in de Verenigde Staten, het Australische Great Barrier Reef en dichter bij huis de Waddenzee.
Er is ook cultureel Werelderfgoed in de vorm van paleizen, piramides en andere bijzondere gebouwen, zoals de Chinese muur en in ons land de Van Nellefabriek in Rotterdam en de Neder-Germaanse Limes. Op de Werelderfgoedlijst staan op dit moment 1154 bijzondere plekken van uitzonderlijke waarde, verspreid over 167 landen, waarvan 12 in het Koninkrijk der Nederlanden. Een volledig overzicht van de Werelderfgoedwandelingen is te vinden op: wandelzoekpagina.nl/werelderfgoed wandelingen. Het downloaden van alle Werelderfgoedwandelingen is gratis, ook in de app WandelZapp.
DeNeder-Germaanse Limes vormde de noordgrens van het Romeinse Rijk. Om deze grens te bewaken bouwden de Romeinen langs de Rijn een reeks van wachttorens, wegen, waterwerken en legerkampen. De Limes loopt dan ook niet alleen dwars door Nederland, maar ook door Duitsland, tot voorbij Bonn. Vijf eeuwen lang bestond deze grens en de sporen ervan zijn nog altijd in de bodem te vinden. De Limes vormt daarmee het grootste archeologische monument van Nederland. Het Werelderfgoed de Neder-Germaanse Limes telt in Nederland negentien archeologische vindplaatsen, verspreid over twaalf gemeenten in de provincies Gelderland, Utrecht en Zuid-Holland. Op sommige plaatsen zijn de archeologische monumenten zichtbaar gemaakt door moderne visualisaties, zoals bijvoorbeeld bij Park Matilo bij Leiden, Fort Vechten in Utrecht of Castellum Meinerswijk bij Arnhem. Op andere plaatsen kun je de daadwerkelijke resten bewonderen, zoals onder de Grote Kerk in Elst. En op weer andere plaatsen blijven de resten veilig opgeborgen onder de grond. Samen met de rivier de Rijn vormen deze archeologische overblijfselen een monumentale grens van vroeger én nu.
Lengte: 15 kilometer Startadres: Beek, bushalte Verbindingsweg Parkeerterrein: Waterstraat 27, Beek Route gratis downloaden: wandelzoekpagina. nl/wandeling/werelderfgoedwandelingneder-germaanse-limes/19758
We maken een mooie afwisselende wandeling in het binnenste buitenland van het Rijk van Nijmegen rondom Beek, Ubbergen, de rand van Nijmegen en Berg en Dal, met als toetje een stukje door de Ooijpolder. Vanwege het zachte water dat hier volop stroomt, was Beek vroeger een dorp met veel wasserijen. Op het eerste deel van de tocht wandelen we in de Heerlijkheid Beek, met haar fameuze Elyzeese Velden – in de Griekse mythologie de verblijfplaats van de gelukzaligen. Het gaat steeds op en neer, stevig klimmen en dalen is dan ook het motto
van deze wandelroute. Langs de randen van Ubbergen en Berg en Dal passeren we regelmatig grote villa’s en landhuizen. Daarna maakt de route een rondje om het Kops Plateau, waar zich 2000 jaar geleden een strategisch gelegen Romeins legerkamp bevond. Via een Nijmeegse woonwijk komen we bij het Hengstdal, een stadsrandpareltje in een erosiedal dat in de laatste ijstijd is uitgesleten door smeltwater. De wandeling vervolgt over bospaden langs Boterberg en Stollenberg. Na een wat minder stuk langs de Oude Kleefsebaan voert de route over mooie wandelpaden langs de Holthurnsche Hof en Holdeurn naar de Duivelsberg met magnifieke uitzichtpunten. We dalen af en op het laatste deel van de route lopen we door het platte landschap van de Ooijpolder terug naar Beek.
Geboren 1973, Roelofarendsveen Opleiding kunstgeschiedenis, Universiteit van Amsterdam Loopbaan Appel Curatorial Training Programme; curator hedendaagse kunst bij Kunstinstituut Melly (voorheen Witte de With); artistiek producent bij De Veenfabriek; oprichting platform voor performatieve kunst If I Can’t Dance; leiding productiehuis Theater Rotterdam; directeur Museum De Lakenhal sinds juli 2021 Expositie Imagine Intuition, t/m 15 januari 2023, lakenhal.nl Privé woont met man en twee zonen (16 en 14) in Rotterdam
n dit schilderij komen twee dingen voor mij samen: de betekenis van het werk in de ontwikkeling van de kunstgeschiedenis en het verhaal van deze vrouw zelf. Het is een bijzonder portret van Nelly van Doesburg omdat je de gelijkenis ziet met foto’s van haar uit die tijd; tegelijkertijd is het een abstract schilderij. We staan dan aan het begin van de abstracte, kubistische schilderstijl van Theo van Doesburg. Je ziet dat hij nog zoekende is: het zit tussen figuratief en abstract in, en dat maakt het geheel voor mij kwetsbaar.
Hij zet haar ook neer als een strenge vrouw. Het schijnt dat hij zelfs invloed had op haar haardracht: strak en vierkant geknipt. Zo zag hij haar graag. Maar ook liefdevol: hij laat zien wat hun ideaal is en hoe zij samen hun rol in de kunst zien.
Ik vind het ook interessant hoe Nelly zich in die Stijl beweging heeft bewogen. Zij was pianiste, kwam uit een klassiek milieu en raakte zo gefascineerd door Theo van Doesburg en zijn nieuwe artistieke beweging dat zij haar ouderlijk huis verliet en alleen in Leiden ging wonen. Daardoor verloor ze onder andere haar inkomsten als pianolerares. Theo, die toen nog getrouwd was met Lena Milius en ook in Leiden woonde, voorzag als haar geliefde in Nelly’s levensonderhoud. Uiteindelijk kozen Theo en Nelly voor elkaar en verliet Theo zijn vrouw. Met Nelly ging hij op tournee door Europa, waar ze samen optraden als dadaïstisch
duo. Hij heeft haar ingewijd in de nieuwe muziek. Op kunstmanifestaties speelde Nelly werk van moderne componisten terwijl hij gedichten voordroeg en provocerende lezingen hield over zijn modernistische theorieën.
In die dada beweging kwamen allerlei disciplines samen en dat maakt het tot een fascinerende kunstperiode. Zelf ben ik vanuit de hedendaagse kunst steeds meer gaan werken met mensen die performen en zodoende het theater ingerold. Ik hou van cross disciplinair
werken en in dit portret komt dat voor mij allemaal bij elkaar.
In het museum laten we door portretten uit die periode zien hoe Theo van Doesburg zich ontwikkelde tot abstracte schilder. In die cyclus neemt dit portret een belangrijke plaats in. In het verhaal erachter zit natuurlijk ook de verbinding met Leiden, waar het tijdschrift De Stijl is opgericht en Theo vier jaar woonde. Het hangt sinds de heropening in 2019 dan ook in de vaste opstelling. Het is heerlijk om hier te werken. Museum De Lakenhal is net helemaal vernieuwd, er staat een prachtig gebouw en er hangt een heel mooie en diverse collectie, met werken vanaf de Middeleeuwen tot actuele kunst.”
“Toen mij gevraagd werd naar mijn favoriete kunstwerk kwam dit schilderij meteen bij me op. Toevallig ook omdat ik de biografie aan het lezen ben van Nelly van Doesburg. Het is geschreven door Wies van Moorsel, haar nichtje, die kunsthistoricus was. Maar ook voordat ik deze biografie las, had ik al vaker lang naar dit portret staan kijken. Het fascineert me hoe Theo van Doesburg Nelly, of ‘Pétro’, haar dada artiestennaam, heeft geportret teerd. Alsof zijn geliefde samenvalt met de artiest in zijn beweging. Ik had natuurlijk ook een heel mooi werk uit de 17de eeuw kunnen kiezen, of Het laatste oordeel van Lucas van Leyden, onmiskenbaar een van de topstukken van De Lakenhal, maar met dit portret heb ik persoonlijk iets. Het brengt precies bijeen waar ik mee bezig ben.” •
Portret van Pétro (Nelly van Doesburg), en profil, ca. 1922, door Theo van Doesburg. Bruikleen Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.
Op een heiligdomsvaart moet je normaal zeven jaar wachten. In het Limburgse Susteren werden het er acht, vanwege de coronacrisis. Maar wie geduldig is, wordt beloond.
Tekst Erik Voncken Fotografie David Peskens
Kerkelijke notabelen kijken toe vanaf een tribune.
Links: de Zwarte Christus van Wyck is ongeveer achthonderd jaar oud.
uur voordat de stoet vertrekt is het nog rustig langs de route. Slechts enkele ouden van dagen hebben in tuinstoelen postgevat langs de kant van de weg. Aan de Marktstraat klinkt vanaf een podium gemoedelijke Limburgse volksmuziek.
Op het Salvatorplein, het vertrekpunt van de heiligdomsvaart, drommen gezelschappen samen. Een Frans leger uit de napoleontische tijd komt met veel bombarie de hoek om gemarcheerd. Een viertal ruiters met klaroenen houdt zich op in de schaduw. Op de dijen van de paarden zijn de haren gekamd in een heraldisch patroon.
Twee oude heren zijn drukdoende de reliekhouder van Sint-Lambertus uit een bestelbus te tillen. ‘Soft & Sound Geluidstechniek’ staat op de zijkant van de bus. “Hij kijkt een beetje bang uit zijn ogen”, merkt een man naast mij op. “Nou ja, hij heeft ook een hele tijd achterin die
bestelbus gestaan.” Samen met een aantal toeschouwers bewonder ik het met edelstenen afgezette borstbeeld. Enkele meters verderop staan leden van de Broederschap van Sint Servaas te genieten van de zon. Het gezelschap omringt de reliekhouder in alle gemoedelijkheid, onaangedaan door het feit dat onder al dat verguldsel een deel van de schedel van een heilige schuilgaat die meer dan vijftienhonderd jaar geleden zijn laatste adem uitblies, ergens in de buurt van Maastricht. Tonny Herben is een van de jongere
“Wat doen die botten in die kist?!” hoor ik een misdienaartje verbaasd uitroepen.
Zijn vader grijnst en knipoogt
>
De geur van wierook is overal; de broederschap van Sint Servaas omringt de reliekhouder; de collecte is een vast onderdeel van elke katholieke processie. Links: schutterij Sint Petrus en Paulus met een borstbeeld van Sint Gregorius.
Oude tijden herleven in de heiligdoms vaart.
leden. Hij ontkent met klem dat het ingewikkeld zou zijn om tot het broeder schap te worden toegelaten. “Zelf kwam ik erbij via iemand van de sportvereniging. Ik wilde altijd al eens de heiligdomsvaart in Maastricht meemaken. Die was in 2018. Daarna ben ik blijven plakken.”
Tijdens heiligdomsvaarten worden de relieken van heiligen door de straten gedragen. Ze worden maar eens in de zeven jaar gehouden. In de Middeleeuwen waren ze wijdverbreid, maar intussen zijn ze voorbehouden aan een handjevol katholieke steden in Europa, waaronder Maastricht en Susteren.
Bij de ingang van de kerk staat de schrijn van Amelberga, de heilige aan wie de kerk is gewijd. De kostbare kist staat met vier poten op een draagbaar. Op de kerkbanken in de kerk rusten de overige reliekhouders. “Wat doen die botten in die kist?!” hoor ik een misdienaartje verbaasd uitroepen. Zijn vader grijnst en knipoogt.
Buiten stijgt de spanning. Wierookhouders worden gevuld, de wierook wordt aangestoken. Reliekhouders en schrijnen gaan op de schouders. Dorpelingen en bezoekers zoeken hun plekje langs de route. Overal staan de mensen rijen dik als de ruiters met klaroengeschal de stoet aankondigen. Wat volgt is een aaneenschakeling van gezelschappen die dertienhonderd jaar historie van de parochie uitbeelden: boeren en koningen, ridders en soldaten, nonnen en heksen, valken en >
Wat volgt is een aaneenschakeling van gezelschappen die dertienhonderd jaar historie van de parochie uitbeelden: van nonnen en heksen tot pestlijders en pelgrims
valkeniers, pestlijders en pelgrims, handelaars en geestenverdrijvers (“Ik doe ook stikstof!”), muzikanten en dromedarissen, vuurspuwers en heiligen. Tussen de groepen lopen mestruimers die onder applaus paardenvijgen opvegen. Harmonieën en schutterijen uit heel Limburg en daarbuiten omlijsten het geheel met koperkleurige hymnes. De veelkleurigheid van alles wat passeert brengt de toeschouwers in een uitgelaten stemming. Er heerst gezelligheid, er wordt gelachen. Zo nu en dan maakt een deelnemer van de stoet zich los uit zijn of haar gezelschap voor een vluchtige kus op de wang van een familielid dat langs de kant zit.
Wanneer de relieken in aantocht zijn, keert de stilte weer. De reliekhouders lijken nog feller te blinken terwijl zij door de straten gaan, hoog boven de schouders van hun dragers. Een markant beeld, de Zwarte Christus van Wyck, steekt donker af tegen de hemel. Voor onze neus doet de
Linkerpagina: de reliekschrijn van de Heilige Amelberga; Onder: het Napoleontische leger met zware oorlogstrommels.
Deze pagina: de reliekhouder van Sint Servaas weegt samen met draagbaar honderdzestig kilo; een kleine vaandeldrager, de heiligdomsvaart wordt er met de paplepel in gegoten.
Broederschap van Sint Servaas een routineuze pitstop: vier verse krachten mogen het honderdzestig kilo zware reliek dragen. Een ander broederschap ontlast zijn dragers door de draagarmen zo nu en dan te stutten met stokken.
De schrijn van de Heilige Amelberga sluit de rij. En dan is het opeens voorbij. De toeschouwers bevolken de straat, sluiten aan achter de stoet en zoeken de cafés op aan de Marktstraat, waar de eerste biertjes worden getapt. Verderop in het dorp moeten de relieken nog passeren. Hier is de devotie voorbij en hervat het vertier. •
Voor onze neus doet de Broederschap van Sint Servaas een routineuze pitstop: vier verse krachten mogen het honderdzestig kilo zware reliek dragen
Leven op zee: je bevinden tussen twee werelden en voorbij de grenzen van het bekende varen. Iets wat voor mariniers heel normaal is. Het Scheepvaartmuseum in Amsterdam presenteert een fototentoonstelling over deze veelzijdige, dynamische wereld onder de titel Mens op zee. De foto’s laten zien welke invloed dit leven heeft op de mens. De een heeft een gevoel van vrijheid, omschrijft het als droom of ambitie, de ander heeft het over een vaste orde, crisis of zelfs onvrijheid. De tentoonstelling geeft een beeld van de maritieme wereld van binnenuit en verwijst indirect naar grote thema’s als gender, inclusie en migratie. • Mens op zee, 7 oktober 2022 t/m 28 mei 2023, Scheepsvaartmuseum, Amsterdam, hetscheepsvaartmuseum.nl
De muziektheaterproductie Een oog in zee van Stichting Noorderklank is geïnspireerd op de Griekse mythologie en wel op de mythe van Ariadne en eseus. Drie verschillende kunstdisciplines komen bij elkaar: poëzie, muziek en dans. Zij versterken elkaar in een theaterstuk dat gaat over macht, manipulatie en moed. Het handelt over een web van leugens waarmee machthebbers het volk een rad voor ogen wil draaien. In de regie en scenogra e vervagen de grenzen tussen wat waar is en wat niet. De rol van Ariadne wordt gezongen door mezzosopraan Helena van Heel, de rollen van eseus en Dionysos worden, tekstloos, gespeeld door respectievelijk hoornist Fokke van Heel en accordeonist Vincent van Amsterdam. Danser Kenzo Kusuda verbeeldt het gevoel van Ariadne. Deze nieuwe compositie van Willem Boogman is eerst te zien in Den Bosch, later in Hoorn, Leiden en Amsterdam. Bekijk de speellijst voor de actuele data.
• Een oog in zee, vanaf 5 november, De Grote Kerk Den Bosch, stichtingnoorderklank.nl
Hij is gefascineerd en wordt geïnspireerd door de mensheid. Frans Rentink maakt portretten en naaktfoto’s, reisreportages en documentaires, vaak gekenmerkt door een onheilspellende sfeer, maar waarin de mens altijd centraal staat. In de Bergkerk in Deventer, waar Rentink een groot deel van zijn leven doorbracht, wordt een serie portretten getoond van Deventenaren met wie hij de afgelopen jaren lief en leed deelde. Die persoonlijke band komt goed naar voren in de foto’s die heel eigen en karakteristiek overkomen. Ook te zien zijn foto’s van een reis naar Shanghai, van een kroeg in Antwerpen en een kerk in Roemenië.
• Portret, van 1 november t/m 30 november 2022, Bergkerk, Deventer, fotoexpositie.nl
Het Drentse Orvelte staat bekend als een prachtig dorp waar de tijd heeft stilgestaan, of zelfs van hogerhand is stilgezet. De toeristenattractie ging failliet, maar leefde weer op en herbergt nu een curieuze mix van bijzondere ondernemers. En de monumentale herenboerderijen blijven mooi als altijd.
rvelte is geen museumdorp, het is een levend dorp!” zegt professor Pannenkoek met nadruk. Hij meent het, dat is duidelijk. Henk Buis, zoals hij in zijn vrije tijd heet, is een van de 93 inwoners in de oude kern van het dorp in Midden-Drenthe dat de bezoeker honderd jaar terug in de tijd katapulteert. De prachtige rietgedekte Saksische boerderijen, de meeste uit de vroege 19de eeuw, worden van elkaar gescheiden door klinkerstraatjes en sappige weitjes, en op de brink graast een verdwaald Drents heideschaap. Alleen, er is geen boer te bekennen. Die wonen en werken buiten het dorp, voorbij de twee parkeerplaatsen waar de bussen stoppen en de dagjesmensen een parkeerkaart trekken. Als je de hele ‘boermarke’, de boeren in de omgeving, meetelt, heeft Orvelte wel 295 inwoners. Heel veel echte Orveltenaren zijn er niet meer in de lommerrijke dorpskern. Een stuk of drie, dan heb je het wel gehad. Henk en zijn vrouw Francien zijn acht jaar geleden gekomen uit Havelte en huren de Drenthehof, een schitterende boerderij waarvan de eerste steen in 1758 werd gelegd. Het gedeelte aan de Dorpsstraat functioneert als “de eerste pannenkoekwinkel van Nederland”. Waarschijnlijk is het zelfs de enige ter wereld. Henk mag dan 73 zijn, de voormalig leraar Nederlands en horecaondernemer barst nog van de ondernemingslust. Henk en Francien hebben een missie: pure producten van het land, met een zo klein mogelijke ecologische footprint, en de biologische pannenkoekmixen van Professor Pannenkoek promoten. Een sappige anekdote verkoopt hij er graag bij en bezoekers mogen een ter plaatse gebakken pannenkoekje proeven. Professionele pannen van koolstofstaal kun je ook aanschaffen. “Chefs zweren erbij. Heel duurzaam, want ze gaan een leven lang mee.” In een hoek van hun winkel prijkt een tekening uit de legende van Sint Pannenkoek. Bedacht door Jan Kruis, bekend van Jan, Jans en de kinderen uit ‘de’ Libelle. Velen vieren op 29 november Sint-Pannenkoek, liefst met een pannenkoek omgekeerd op hun hoofd, net als in de strip.
Orvelte is een bezienswaardigheid, dat zal iedereen onmiddellijk duidelijk zijn die vanaf Westerbork of Wezup ‘over het veld’ –vandaar de naam Orvelte – hierheen komt. Heide en veen, leeg en ruig. En dan een beschermd dorpsgezicht – met twintig rijksmonumenten. Jaarlijks komen ruim 250.000 bezoekers uit
heel Nederland zich laven aan deze Drentse pastorale.
In de jaren zestig van de vorige eeuw zag burgemeester Louis Teunis Lieve – what’s in a name? – van Westerbork hoe het echte boerenleven in Drenthe aan het verdwijnen was. Hij besloot een dorp te zoeken waar het nog echt zoals vroeger was en kwam op het nabijgelegen Orvelte uit. Dat moest behouden blijven, een beetje als de nederzetting van Asterix en Obelix, moedig standhoudend tegen modernisering en schaalvergroting. Er werd flink geïnvesteerd om de boerderijen in het dorp op te knappen, er kwam horeca en een museumboerderij, een paardentram en ambachtslieden die het leven van vroeger aanschouwelijk
Links: de prachtige dorpspomp; Professor Pannenkoek bakt graag een pannenkoekje van eigen deeg. Boven: in Het Bakkershoes kun je heerlijk brood kopen en koffiedrinken.
Orvelte moest behouden blijven, als de nederzetting van Asterix en Obelix, moedig standhoudend tegen modernisering en schaalvergroting
maakten. Maar de Stichting Orvelte ging failliet, vertelt Loek Wassen, die met zijn vrouw Hilly al heel lang in het dorp woont. Hilly werkt in het informatiecentrum Orvelte Poort, waar Loek een ‘bijenexpositie’ heeft. Hij laat me de smidse en klompenmakerij zien, waar nog steeds demonstraties worden gehouden. Dat heeft hij zelf ook jaren gedaan, maar nu hij 75 is doet hij het rustig aan. Na het faillissement kocht Het Drents Landschap de twintig monumentale boerderijen op en verhuurt ze nu aan particulieren en ondernemers die er vaak ook wonen. De overige twintig boerderijen zijn particulier bezit. De stichting heeft zelf ook een voorlichtingscentrum in het dorp. Daarnaast zijn er winkels met een alternatief karakter als De Flintenhof, waar ze stenen,
Een paardenkoets zie je nog in Orvelte; bij De Freule vind je bijzondere brocante en kleding.
sieraden en klankschalen verkopen, en De Freule, een vrolijke brocante- en modezaak.
Je kunt op meerdere plaatsen overnachten. Zoals in B&B Slaoperij, gerund door een van de weinige echte Orvelters, Ingrid Dolfing. ‘Mooi daj d’r bent’ staat er bij de deur van de verbouwde koeienstal. Ingrids man Lambert is landbouwer. Ingrid (55) vertelt dat de boerderijen vroeger ‘met de kont naar de straat’ werden gebouwd, maar toen het wonen belangrijker werd, verhuisde de ingang naar de voorkant. Ze weet veel van de geschiedenis van het dorp, zoals dat er door toedoen van burgemeester Lieve ook boerderijen zijn afgebroken die niet in het plaatje pasten. En dat er uit andere dorpen boerenhoeven hierheen zijn getransporteerd die een verfraaiing betekenden.
Zoals de Bruntingerhof, een vakwerk boerderij uit 1600 die uit het nabije Bruntinge overkwam. “Een van de mooiste boerderijen van de hele wereld”, vindt Ingrid. Bovendien werd er in de jaren 1970 een complete IJzertijdboerderij buiten het dorp gebouwd. Destijds kwamen er ook kunstenaars naar Orvelte, want Lieve wilde die er ook graag bij hebben, maar de meeste zijn weer vertrokken, net als de huifkarren die in de hippietijd door de hei trokken.
’s Nachts hebben de eekhoorntjes het rijk alleen in Orvelte, maar overdag zijn er aardig wat horecagelegenheden open.
Zoals Lunchcafé De Schenkerij, waar je heerlijk op het terras kunt zitten met een Drentse tosti of een krentenstoet (geen processie van zuinige inwoners, maar een snee krentenbrood). Het Bakkershoes, een gezellig nostalgisch koffiehuis met terras waar ze verse kniepertjes (een wafelachtig koekje) bakken, is van dezelfde eigenaar, die ook in het dorp woont. Dan heb je nog het knusse dorpscafé Warmolts, met een al even nostalgische snoepwinkel ernaast.
Een bezoekje aan museumboerderij Het Ottenshoes mag niemand laten schieten.
Via informatiecentrum Orvelte Poort mag ik meelopen met rondleidster Femmie, een boerendochter in traditio neel boerenkostuum. Terwijl ze rondleidt door de boerderij van de rijkste boer, Ottens, vertelt ze het ene interessante verhaal na het andere. Dat meisjes in het zwart moesten trouwen als ze geen maagd meer waren, dat baby’s in een la onder de bedstee werden geschoven –het ondergeschoven kindje – en dat iemand die meerdere strijkijzers had, ‘veel ijzers op het vuur’ had. Alle boerengewoonten worden behandeld en het bezoek wordt afgesloten met een film waarin de geschiedenis van Orvelte
verwoven wordt met een tragische liefdesgeschiedenis. Een andere must-see is Zoo Bizar, “de kleinste dierentuin van Nederland”. Misschien ook wel van de wereld. Er zitten alleen maar kleine dieren in de boerderij die ooit aan de schoonouders van Ingrid Dolfing behoorde. De stinkdieren, gordeldieren, ratten, cavia’s, slangen, een vleermuis en aanverwanten hebben het er best naar de zin. De enige uit de kluiten gewassen bewoner, hangbuikzwijn Theodoor, mag vrijuit rondlopen. Nadat vorig jaar de bedenker van deze vertederende attractie, Iris Al, op 49-jarige leeftijd overleed, zet haar man Valentijn Van de Kuil-Al haar levenswerk voort. “Het leuke is dat je hier tussen de dieren kunt lopen en ze ook kunt aaien”, vertelt hij. “Vooral kinderen vinden dat natuurlijk fantastisch.” Zijn schoonvader heeft in een andere boerderij ook een attractie met eveneens kleine bezienswaardigheden: een ‘mini-vrachtwagenmuseum’.
In het Jan Kruis Museum ontvangt dochter Leontine me. Met haar oudere zus Andrea stond ze model voor Catootje en >
Boven: een van de mooie rietgedekte Saksische boerderijen. Links: Valentijn met hangbuikzwijn Theodoor en een fret uit mini-dierentuin Zoo Bizar.
Meisjes moesten in het zwart trouwen als ze geen maagd meer waren, baby’s werden in een la onder de bedstee geschoven – het ondergeschoven kind
Esther Botter van De Freule; voor het mini-vrachtwagenmuseum; het terras van Dorpscafé Warmolts.
Volgens dochter Leontine was het bij de familie Kruis net zo gezellig als in de strip. “Bij het avondeten kwamen dezelfde onderwerpen voorbij, van emancipatie tot vegetarisme”
Karlijn in de strip Jan, Jans en de kinderen , die al sinds 1971 in de Libelle staat. De tekenaar woonde met zijn gezin de laatste decennia van zijn leven vlakbij, in Mantinge. Henk Buis heeft ervoor gezorgd dat in dit (relatief) moderne gebouw, waar eerst een Apple-museumpje zat, sinds vijf jaar het eerbewijs aan de tekenaar zit, die ook een zeer verdienstelijk schilder en reclame tekenaar blijkt te zijn geweest. Volgens Leontine was het bij de familie Kruis net zo gezellig als in de strip. “We zaten bij het avondeten altijd gezellig te kletsen. Dan kwamen alle onder-
werpen uit de strip voorbij, van emancipatie tot vegetarisme.
Opvallend is dat het gezin altijd even oud bleef, maar wel altijd met zijn tijd meeging.” Leontine en haar moeder hebben de strips nog ingekleurd, en Andrea is zelf striptekenaar geworden.
Erg leuk is dat hun vader zelf op een film in het museum te zien is, terwijl hij aan het tekenen is.
Café-restaurant De Drentse
Heerlijkheid zit aan de Schapendrift in een langgerekte voormalige koeienstal met fraai bintenplafond, waar busladingen toeristen tegelijk sfeervol worden ontvangen. De jonge uitbater
Levi Vandenberg had eerst plannen om samen met Henk Buis een pannenkoekenrestaurant op te zetten, maar uiteindelijk koos hij ervoor een algemeen Drentse, regionale keuken te voeren met gerechten als Drentse Weideburger en Mosterdsoep met Drentse droge worst. Hij doet ook in geschenkpakketten met ‘eerlijke, lokale producten’, zoals Henks pannenkoekenmixen, en heeft in zijn woonplaats Assen een chic restaurant, Black Tie.
“Ik doe gewoon leuke dingen”, vat hij zijn levensfilosofie samen. Hij kent Orvelte nog uit zijn vroegste jeugd. “Vroeger ging je met je opa en oma hier heen om herinneringen op te halen. En omdat het hier zo mooi is, natuurlijk.” Opmerkelijk genoeg was corona, hoe betreurenswaardig ook, voor Levi ook een zegen. “Iedereen bestelde kerstpak ketten en iedereen kwam hier wandelen en op het terras zitten.” Hij is bijzonder happy hier, zegt de Drenthe-liefhebber. “Het voelt als iedere dag vakantie. Het is gewoon vakantiewerk wat ik hier doe.” Als ik weer naar de bus loop, denk ik: al die vrolijk stemmende ontmoetin gen bevestigen dat Henk Buis gelijk heeft: Orvelte is een levend dorp.
WAT MOET U DOEN?
de puzzel in. Breng daarna de letters
de gekleurde vakjes over naar de balk onder het diagram. Als u de letters in de juiste volgorde zet (eerst de horizontale
dan de verticale), leest u een typisch Nederlandse uitdrukking.
VORIGE PUZZEL: Van een koude kermis thuis komen.
actief voor
van de
Ontwerper Klaartje de Hartog begon in 2007, vanuit haar kleine woonkamer in de Amsterdamse Pijp, met Keecie. De Lunch Break is een handzame tas van de beste kwaliteit Italiaans leer met aan de binnenkant een verrassende zeefdrukprint. Hoewel compact (formaat lunchtrommel) is er genoeg ruimte voor je telefoon en portemonnee. Er is een ritsvak, twee vakjes voor pasjes, een drukknoop aan de onderkant van de tas en een verstelbare schouderband. De tas is in vijftien kleuren verkrijgbaar. Mocht je overigens niet zeker weten welke kleur je wil, dan kun je een set van maximaal vijf kleurenstaaltjes aanvragen. Kijk voor meer informatie op keecie.nl.
Vul dan de oplossing en uw gegevens in bij mail & win op www.hollandsgloriemagazine.nl. Deze actie loopt tot 8 december 2022. Na a oop krijgt de winnaar bericht. Over de uitslag wordt niet gecorrespondeerd.
Iedere morgen om 06.18 uur gaat mijn wekker en voel ik mij sloom. Het is alsof mijn onbewuste brein de wekker heeft gehoord, maar voor mijn bewuste brein de snoozeknop nog even ingedrukt houdt. Ons brein bestaat uit een bewust en een onbewust deel. Het bewuste brein is als een stokstaartje, altijd alert en actief. Het is verantwoordelijk voor het maken van snelle beslissingen. Het onbewuste brein is een gira e, waarbij alles in trage telgang verloopt. Het verwerkt je diepere gedachten en emoties en regelt de boel zodat jij zo bewust mogelijk kunt leven. Eén wakker brein in de ochtend is voldoende, zolang ik me maar aan een vaste volgorde houd. Jas aan, deur dicht, richting treinstation. In ons handelen gebruiken we maar liefst 95 procent van de tijd ons onbewuste gira ebrein en zijn we slechts vijf procent stokstaart. Gek hè? Nooit bewust van geweest. Bij het station loop ik de trap op naar het perron. Daar staan altijd dezelfde mensen. Aan hun oogopslag vermoed ik dat de meesten in de trein zich net als ik verplaatsen op hun onbewuste brein, met vaste rituelen waarbij volledige aandacht nog niet vereist wordt. Dat leven op je onbewuste brein is volgens mij van essentieel belang voor je mentale welzijn. Je kunt een drukke dag alleen aan als je op sommige momenten je hersenen even op een lager standje kunt afstellen. En dan bedoel ik niet dat je af en toe pauze neemt. Het is meer een mentale pauze, terwijl je bezig bent. Het zijn de momenten waarop je hersenen even minder inspanning hoeven te leveren en kunnen terugvallen op repertoire. Die momenten ben ik ‘staltijd’ gaan noemen. Mijn werkdagen als dierverzorger zijn gevuld met oneindig veel prikkels. Eten geven, observeren, overleggen, bezoekers te woord staan. Tussendoor wordt er nog een dier geboren, alles door elkaar. Al die prikkels vragen veel van je bewuste brein en kunnen ervoor zorgen dat je de hele dag aan het stokstaarten bent. Gelukkig zijn er ook werkzaamheden die gewoon altijd hetzelfde zijn. Zoals de gira enstal die aangeveegd moet worden. Dat gebeurt dagelijks op precies dezelfde manier, je moet gewoon vegen totdat het schoon is.
Dat aanvegen van de stal van achteren
naar voren is het moment waarop je hersenen de tijd krijgen om alle opgedane drukte te verwerken. Je veegt niet alleen de stal schoon, maar ook je gedachten. Staltijd is overdag dromen. Je bent bezig, maar de repetitie van de handeling maakt dat je het luikje in je hoofd even kunt openen en alles kunt laten doorluchten. Zoals met wandelen. Een wandeling zonder doel opent je hersenen, ze mogen even zelfstandig werken. Maar toch lijken repetitieve handelingen niet echt in de mode te zijn. Ons wordt vaak verteld dat je zoveel mogelijk moet kunnen schakelen en voortdurend meerdere ballen in de lucht moet houden. Je doelstelling moet zijn om zoveel mogelijk doelen te halen, zodat er voor veel mensen op een werkdag een stal ontbreekt om aan te vegen. Maar als je niet dagelijks je stal opruimt, dan stapelt de rommel zich op en verlies je het overzicht. Ik gun iedereen een stal in het leven. Veeg zo nu en dan je gedachten bij elkaar en behoud een opgeruimd humeur. Wees een alert stokstaartje, maar omarm ook de gira e in jezelf. •
