SAMFUNNSFAG 9 frå CAPPELEN DAMM Grunnbok
Liv Bredahl, Erik Dehle, Ella Mæhlumshagen, Kristina Quintano, Christian Ranheim, Ingerid Salvesen og Solbjørg Øvretveit
Nynorsk
Hei, elevar som skal jobbe med denne boka! Sjekk biletet! Jenta i framgrunnen verkar konsentrert. Ho meistrar ballen, kanskje er han eit viktig val for henne? Drøymer ho om å bli proff? Eller må ho som jente argumentere for å få spele fotball?
På veggen bak jenta er det ein graffiti. «Never give up». Det er ein viktig bodskap til alle ungdommar i dag. Du må heller aldri slutte å stille spørsmål om ting du ser, les eller opplever. Men det viktigaste spørsmålet av alle er: Korleis kan du gjere gode val for deg sjølv? Sjølv om du inngår i mange fellesskap, må du tenkje sjølv. Å stille spørsmål er å lære. Ofte er det lurt å sjekke fakta og møte påstandar og rykte med kritiske spørsmål. I samfunnsfag er målet at du skal bli ein kritisk tenkjande medborgar. Då må du øve – og samfunnsfaget har ansvar for å gje deg treninga. I den enorme, kaotiske straumen av informasjon som du veks opp i, kan det vere vanskeleg å skilje sanning frå løgn og falske nyheiter frå sakleg informasjon. Her er nokre spørsmål du kan stille deg sjølv: • Verkar det du høyrer eller les, sant eller sannsynleg? • Kva er kjelda til informasjonen? Er kjelda kjend og seriøs? Er alt som blir lagt ut på YouTube eller TikTok, sant? • Er det mogleg å sjekke informasjonen med andre kjelder? • Kjem det fram fleire sider av saka? • Er informasjonen prega av ei bestemt politisk, religiøs eller personleg oppfatning? • Kva trur du er motiva til avsendaren? Det er tre tverrfaglege tema i læreplanen som du skal fordjupe deg i: Folkehelse og livsmeistring. Demokrati og medborgarskap. Berekraftig utvikling. Når du jobbar med desse temaa, må du vere nysgjerrig og empatisk – og ha ei kritisk haldning. Eg håpar at samfunnsfag gjer deg til eit spørjande menneske og ein kritisk tenkjar. Hugs at det er lurt å stille mange spørsmål! Køyr på! Tilbake til jenta med ballen: Eg kjenner henne ikkje, men eg likar å tenkje at ho gjer gode val og aldri gir opp.
Trude Ringheim, samfunnsfaglærar og konsulent for læreboka
Innhald KAPITTEL 3
KAPITTEL 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7
Lov og rett
Du og fellesskapet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8
Lovlause tilstandar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
Kven er du – eigentleg? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
Lovene og reglane i samfunnet . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
Identitet i dag – og før . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
Maktfordelinga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
Finn din plass . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
Slik blir ei lov til . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
Valfridom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
Domstolane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
Det er så viktig å snakke om kjensler . . . . . . . . . . . . 26
Slik vernar rettssystemet deg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
Kjærleik og seksualitet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
Kva skjer dersom lova blir broten? . . . . . . . . . . . . . . . 108
Mangfald . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
Ungdomsbrotsverk og straff . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
Mitt liv som bok . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
Deler du filmar, bilete eller tekstar på nettet? . . . 121
FORDJUPINGSOPPGÅVER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
Kva konsekvensar har kriminalitet? . . . . . . . . . . . . . . 124
Identitet
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
89
Er det meir kriminalitet no enn før? . . . . . . . . . . . . . 126 FORDJUPINGSOPPGÅVER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128
KAPITTEL 2 Demokrati . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 Di meining tel! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
KAPITTEL 4
Diskusjonar = demokrati i praksis . . . . . . . . . . . . . . . 50
Europa før . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
Aktivt medborgarskap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
Det blodige hundreåret i Europa . . . . . . . . . . . . . . . . 132
Kva er politikk? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
Livet i Europa på 1900-talet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134
Raude og blå parti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
Viktige hendingar og årstal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138
Det politiske landskapet i dag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
Ideologiar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
Prinsippa for rettsstaten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
Den første verdskrigen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
Truslar mot demokratiet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
Den russiske revolusjonen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150
Demokratiet i fare . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
Mellomkrigstida . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157
FORDJUPINGSOPPGÅVER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
Den andre verdskrigen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
KAPITTEL 6 Holocaust . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168
Velferdssamfunnet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247
Noreg under den andre verdskrigen . . . . . . . . . . . . . 170
Velferd før og no . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248
Hatretorikken lever framleis i Europa . . . . . . . . . . . 176
Velferdsstaten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250
Slutten på den andre verdskrigen . . . . . . . . . . . . . . . 178
Det store spranget – den industrielle revolusjonen 254
FORDJUPINGSOPPGÅVER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184
Børskrakket i 1929 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265
Etterkrigstida . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187
Velferd til alle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266
Den kalde krigen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
Statsbudsjettet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270
Propaganda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197
Utfordringar for velferdsstaten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273
FORDJUPINGSOPPGÅVER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200
Den norske oljeproduksjonen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274 FORDJUPINGSOPPGÅVER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278
KAPITTEL 5 Europa no . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203
KAPITTEL 7
Ei verd utan Europa? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204
Berekraftige samfunn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281
Europa i dag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206
Korleis ser framtida ut? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 282
Europeisk samarbeid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208
Kva er eit berekraftig samfunn? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285
Noreg og Europa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215
Verdsplanen for ei berekraftig utvikling . . . . . . . . . . 290
Tyskland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216
Korleis er ressursane fordelte i verda? . . . . . . . . . . . 296
Russland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220
Korleis byggjer vi berekraftige samfunn? . . . . . . . . . 304
Krigen vender tilbake til Europa . . . . . . . . . . . . . . . . . 226
Framtida er di! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312
Utfordringar i Europa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233
FORDJUPINGSOPPGÅVER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 314
Eit samla Europa? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242 FORDJUPINGSOPPGÅVER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244
Kjeldeliste . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 316 Biletliste . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317 Register . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 318
KAPITTEL 1 Av Kristina Quintano
tilhøyrsel
kjensler
arv og miljø
mangfald
identitet seksualitet
kjærleik
saman og åleine
valfridom
bra nok
toleranse
HER KAN DU LESE OM • at vi alle er ulike, men har vi blitt sånn, eller er vi fødde sånn? • at verkeleg fridom er å tore å velje kven du sjølv vil vere • at dersom du slit med vonde kjensler, gjer du lurt i å snakke om dei • kvifor toleranse gjer verda til ein betre stad for alle • kva minoritetsstress og systemisk rasisme er • kva klimaengasjementet til Greta Thunberg har med identiteten hennar å gjere
7
Du og fellesskapet Du er hovudpersonen i ditt eige liv. På godt og vondt skal du leve med deg sjølv heile livet. Derfor kan det vere lurt å bli ordentleg godt kjend med deg sjølv og skape eit eg som du likar å vere saman med. I ungdomstida er dette kanskje ekstra vanskeleg. Det er ikkje så lett å vite kven du er – og endå vanskelegare å vite kven du skal bli.
Nokre dagar synest du kanskje at du sjølv og livet ditt er heilt greitt. Andre dagar kjennest det som om heile verda er imot deg. Dei fleste menneske har det slik av og til, men i ungdomstida kan det kjennast ekstra forvirrande. Akkurat no er du i ein livsfase der du står midt mellom barndommen og vaksenlivet. Det er framleis mange ting du ikkje har lov til å gjere, samtidig som det blir stilt større krav til deg som aktiv deltakar, både i ditt eige liv og i samfunnet.
8
SAMFUNNSFAG 9 FRÅ CAPPELEN DAMM
Fint å vere saman, fint å vere åleine Mange likar å vere ein del av eit fellesskap, men dette gjeld ikkje alle. Som menneske er vi ulike. Nokre trivst best midt i ein vennegjeng, andre trivst best åleine og treng ro og fred innimellom. Nokre treng mykje tid åleine for å få overskot. Andre får overskot av å vere saman med menneske. Det å bli vaksen handlar om å ta ansvar for sitt eige liv. Etter kvart som vi blir eldre, skjønar vi betre at vi er ein del av eit større fellesskap – der vi alle er avhengige av kvarandre og har forpliktingar overfor kvarandre.
Å skape sin eigen veg Nokre veit allereie tidleg i tenåra kva dei ønskjer å drive med når dei blir vaksne. Andre brukar lang tid på å finne ut kva som skal bli deira plass og deira rolle her i verda. Identitet er ikkje noko du berre får, men noko du sjølv utviklar. Det handlar om å skape sin eigen veg. Dette kan opplevast som det mest slitsame – men også det mest fascinerande – med heile ungdomstida. Vi formar oss sjølve, gjerne med nyttig hjelp frå dei vi har rundt oss.
KAPITTEL 1 IDENTITET
9
10
SAMFUNNSFAG 9 FRÅ CAPPELEN DAMM
Kven er du – eigentleg? Allereie før du er tenåring, har mykje av grunnlaget for identiteten din blitt danna. Du kan ta ansvar, du veit at du kan planleggje og gjennomføre ganske mange ting på eiga hand. Du har eit indre liv med tankar og draumar, og du begynner å få ei klar oppfatning av kva du trur på – og ikkje trur på. Du kan fortelje historia om ditt eige liv, og på mange måtar veit du kven du sjølv er. Då du var 8–9 år, var mykje av identiteten din allereie forma. Men i dag vil du kunne setje ord på dei tinga som har vore med på å prege deg. Det er til dømes lettare for deg å vite kvifor du blir redd for noko.
Ikkje heilt vaksen, men heller ikkje barn Vi menneske begynner altså å formast for alvor i puberteten. Og for mange er dette ein samansett livsfase: Det er så mykje nytt og spennande, men også ein god del press og forventningar frå dei vaksne. Kjensla av å ikkje vere heilt vaksen, men heller ikkje barn, kan i ein del samanhengar vere frustrerande. No som du er i midten av tenåra, har du kanskje blitt endå meir oppteken av spørsmål som Kven er eg eigentleg? Kven er det mennesket eg ønskjer å vere? ER eg det mennesket eg ønskjer å vere? Likar eg å vere saman med meg sjølv? Likar eg den eg er når eg er saman med andre? Slike spørsmål kan vere vanskelege å svare på. Men uansett er det viktig at du tenkjer over dei.
Å bli eldre handlar om å velje Etter kvart som du blir eldre, kan du lettare velje kven du vil omgåast, og kven du ser på som familie. Det blir gjerne sagt at «venner er den familien du vel sjølv». Særleg i ungdomstida kjennest det ofte slik.
Ganske vaksen, men framleis litt barn. Nokre dagar mest det eine – eller det andre.
Du vel kanskje også andre førebilete enn dei du hadde før. Spør ein småbarn, har dei gjerne omsorgspersonane sine som dei største førebileta. Men det vil endre seg: I ungdomstida opplever du kanskje at dei heime berre er dumme, eller i alle fall altfor strenge, og at dei ikkje skjønar nokon ting!
KAPITTEL 1 IDENTITET
11
Samtidig: Éin del av deg kan kanskje ha lyst til å krype opp i fanget og kjenne tryggleiken deira, medan den andre delen helst vil slengje med dører og skrike. Humøret ditt endrar seg raskare enn du sjølv klarer å henge med på, og kjenslene svingar. No er det kanskje nokon heilt andre som er førebileta dine – og som du heller vil tru på og høyre på – enn dei der heime.
Vi menneske vekslar gjerne mellom ulike identitetar og prøver ut ulike roller. Freidig, frigjord, frekk, fryktsam? Det kjem an på situasjonen – og kven du er saman med.
Fleire identitetar Dei fleste menneske lever på sett og vis med det vi kan kalle to identitetar: Éin der du er heilt åleine med deg sjølv – når ingen ser deg og du ikkje treng å bevise noko eller må tilfredsstille krav og forventningar frå andre – og ein heilt annan i dei fellesskapa du har med andre menneske. Eller er det ofte snakk om meir enn to identitetar? Viser du andre sider av deg sjølv når du står i skulegarden saman med andre, enn når du besøkjer besteforeldra dine eller er heime og sit rundt
12
SAMFUNNSFAG 9 FRÅ CAPPELEN DAMM
Identitet = personlegdom, den du er, eller den du oppfattar at du er
Rolle = summen av
forventningane som blir stilte til oppførselen din i ein bestemt situasjon
middagsbordet? Det handlar gjerne om at vi spelar ulike roller, avhengig av kven vi er saman med.
Skilnaden mellom å gjere og å vere Det er viktig å tenkje på at vi ikkje er handlingane våre. Dersom du gjer noko som er dumt, er ikkje det det same som at du er dum. Det er stor skilnad mellom å gjere og å vere. Ofte er vi altfor harde mot oss sjølve, til dømes dersom vi har gjort noko vi veit ikkje er så klokt. Nokre gonger prøver vi å gjere ei god handling, men så blir det berre kluss – og så opplever vi kanskje å bli misforstått i staden. For nokre skjer dette ofte. Ein prøver så godt ein kan. Likevel endar ein kanskje stadig opp med kjensla av at ting gjekk litt skeis. Kva skjedde? Alle hadde den same oppfatninga av Martin: Han var ein sånn som ikkje gadd å gjere lekser, og som aldri var førebudd til timen. No gjekk
KAPITTEL 1 IDENTITET
13
han i niande klasse. Han hadde for lengst begynt å miste motet. Aldri om han kom til å gjere det bra på skulen, nei. Martin verka så skulelei og lat at dette stod fram som sjølve identiteten hans. Men hadde det nokon gong hendt at nokon spurde Martin: «KVIFOR er du så sjeldan førebudd?» Heldigvis skjedde det til slutt at ein av lærarane tok seg tid til å snakke med han. Då fekk ho vite noko veldig interessant: Martin delte soverom med to mindre søsken, og ikkje nokon stad i den vesle leilegheita hadde han høve til å få sitje i ro åleine og gjere lekser. Læraren fekk avtalt med det lokale biblioteket at Martin kunne få sitje der tre dagar i veka og gjere lekser etter skuletid. Kort tid seinare merka lærarane stor forskjell på guten. Plutseleg var han aktiv i timane, gjorde alltid leksene og leverte bra på prøver. Tenk at løysinga kunne vere så enkel! Så kvifor hadde ikkje nokon funne på dette før? Kvifor trur du det kan vere vanskeleg å setje ord på
? det ein strevar med? ●
Når identiteten din ikkje er deg Nokre gonger treng vi litt hjelp til å sjå ting utanfrå. Det var ikkje meir som skulle til for å få endra identiteten til Martin. Han gjekk frå å oppleve seg sjølv som ein skuletapar, til plutseleg å trivast på skulen. Kanskje hadde den eigentlege identiteten hans alltid vore dette: ein gut som likar å lese og lære. At Martin dessverre blei oppfatta stikk motsett, kom av forhold som var utanfor hans kontroll. Det er så viktig å ikkje vere for hard mot seg sjølv. Å kunne tilgi seg sjølv er kanskje noko av det vanskelegaste som finst, men likevel noko av det viktigaste. Kunsten å ta med seg lærdom av eigne feil vidare i livet må vi aldri gløyme. Absolutt ingen menneske handlar alltid rett eller er perfekte heile tida, sjølv om mange får det til å verke slik i sosiale medium. Vi er ikkje dei dårlege vala våre, vi gjer dei. Og har vi gjort dei, kan vi aktivt velje om vi vil prøve å gjere ting annleis neste gong.
? ● 14
Kvifor er det ofte vanskeleg å rose seg sjølv?
SAMFUNNSFAG 9 FRÅ CAPPELEN DAMM
Når er vi den mest naturlege utgåva av oss sjølve? Medan vi tøysar eller er alvorlege? Når vi er saman med venner på vår eigen alder, eller med folk i familien?
Kunsten å unne andre det dei har Mange kjenner på misunning og sjalusi i løpet av livet sitt. Det er menneskeleg å ønskje seg det same som andre har. Men det er langt ifrå like greitt å sjå at andre har dette, utan å unne dei det. Kanskje du sjølv har noko som dei faktisk ønskjer seg? Kanskje har du ditt eige rom, men ingen søsken? Eller så har du kanskje søsken, men ikkje eige rom? Barn av skilde foreldre har kanskje begge delar: det eine på den eine staden og det andre i heim nummer to. Nokre meiner at identitet handlar om å finne ut korleis vi kan gjere ein innsats for noko som er større enn oss sjølve. Det er sikkert lett å seie for ein som er vaksen, men midt i tenåra har ein gjerne meir enn nok med å vere ei best mogleg utgåve av seg sjølv. Å skulle løfte blikket og bli noko som har verdi utover dette, kan vel kjennast uoverkommeleg?
? ●
Tenkjer du at tenåringstida er ein periode der du har nok med å vere oppteken av deg sjølv?
KAPITTEL 1 IDENTITET
15
Identitet i dag – og før Frå gammalt av ligg det i urinstinktet til mennesket at vi har behov for å bli likte – eller i det minste aksepterte – av flokken vår. Forfedrane våre trong flokken sin for å overleve i naturen. Men gjennom tusenvis av år med utvikling har mennesket fått større og større høve til å skilje seg ut. Dette høvet førte med seg nye behov. Vi fekk behov for å definere vår eigen identitet.
Urinstinkt = medfødd reaksjon eller oppførsel som mennesket alltid har hatt
For å forstå notida må vi også kunne forstå fortida. Alt som skjer i dag, er eit resultat av dei lange linjene i verdshistoria. Alt levande liv har si forklaring. Alle dyreartar, alle planter. Alt det vi kan sjå på planeten no, men også det som ikkje er her lenger. Vi kan ikkje snakke om identitet og moglegheiter utan å sjå det i lys av den kulturen, den historiske perioden og den delen av verda vi sjølve lever i. For i vår del av verda, og i vår tid, har vi utruleg mange val og moglegheiter som ingen menneske hadde før.
«Det var ein gong …» I det tradisjonsbundne samfunnet hadde menneska færre val. Dersom du var dotter i huset, skulle du vere med på å bake brød og passe småsøsken. Dersom du var son, var sjansen stor for at du tok over arbeidet til far din på garden, eller på ein fiskebåt. Du hadde kanskje eitt eller to antrekk til kvardags og eitt til høgtider. Identiteten din var i stor grad det du var fødd inn i. Både i arbeidslivet og i det sosiale livet ville du mest truleg ha halde deg til det familien var, og kvar dei heldt til – heile livet. Tanken på å flytte til ein annan verdsdel og utdanne seg til noko heilt anna enn det foreldra dreiv med, var frykteleg fjern for nesten alle. I vår kultur er det ikkje nødvendigvis slik. I dag er det nesten forventa at unge menneske vel sin eigen veg. Mange begynner å jobbe med det same som foreldra sine, men det er stort sett fordi dei vil, ikkje fordi dei ikkje har nokon andre val.
? ● ? ● 16
Kva for tankar har du gjort deg om framtida? Veit du kva du «vil bli» som vaksen? Kunne du tenkje deg å gjere det same som foreldra dine?
SAMFUNNSFAG 9 FRÅ CAPPELEN DAMM
Tradisjonsbunden = det som er
knytt til eller følgjer tradisjonar
Styrt av sosiale medium Kritisk tenking = vurdere og
analysere informasjon om noko for å skaffe seg ei godt gjennomtenkt og korrekt oppfatning av det
Kritisk tenking er viktigare enn nokon gong. Ein tekst kan nå mykje raskare ut i verda enn i nokon annan periode i verdshistoria. Eit bilete kan leve sitt heilt eige liv på internett. Det kan vere vanskeleg å skilje mellom kva som er falske og ekte nyheiter. Tilgang på stadig nye og større sosiale plattformer har gjort det mogleg for alle menneske å skrive og skape den historia dei ønskjer, både om sitt eige liv og andre sitt liv. Sosiale medium er skapte for å vere retta mot det dagsaktuelle, mot augeblinken og særleg mot det private. Nokre meiner vi nesten er i ferd med å bli styrte av sosiale medium. At det ikkje lenger er vi som bestemmer over dei, men dei som bestemmer over oss.
Så lett å la seg påverke I sosiale medium er det nokon som lever av å påverke deg. Det er derfor dei blir kalla påverkarar, eller influensarar. Mange av influensarane har eit heilt team i kulissane som jobbar for seg. Målet er å få alt til å sjå perfekt ut. Det seier seg sjølv at du ikkje kan bruke populære influensarar som målestokk i jakta på å få oppfylt draumane dine. Det er fint å ha førebilete, men det er ikkje slik at du skal bli denne personen. Det einaste viktige du kan bli, er den rette versjonen av deg sjølv. Ikkje kva reklamen vil at du skal bli. Vi lever i ei tid der alle kan skape – og vere midtpunktet i – sin eigen blogg. Men kven treng eigentleg det? Det er så viktig å stoppe opp og spørje seg sjølv: Kor mykje stemmer eigentleg det eg skreiv no, eller las no, med realitetane? Og kan det vere med på å løfte andre menneske, eller kan det skade dei?
? ● ? ●
Kva slags bilete av deg sjølv ønskjer du å leggje ut i sosiale medium? Er det du legg ut i sosiale medium, alltid det heile og sanne biletet, eller «pyntar» du litt på sanninga og framhevar det som er positivt?
KAPITTEL 1 IDENTITET
17
Er det arv eller miljø som gjer at du har blitt den du er? Dei fleste av oss har ting ved identiteten vår som verkar medfødde, som vi har arva frå dei biologiske foreldra våre. Samtidig er det sider ved oss som kjem av påverknad utanfrå, altså frå miljø vi er ein del av: kva slags musikk vi likar. Kva for eit fotballag vi heiar på. Om vi har lyst til å gå lange fjellturar i ferien eller heller slappe av på ei strand i sola. Ingen vel kvar dei er fødde, eller kven som er den biologiske familien deira. Kva hudfarge du har, kor høg du kjem til å bli, kva for utsjånadstrekk du utviklar, eller om du har medfødde sjukdommar eller funksjonsvariasjonar. Og ingen vel kva kjønn dei er fødde i, eller om dei føler at dei er fødde i feil kjønn. Ein vel ikkje kven ein elskar, eller kven ein forelskar seg i. Kven er du mest lik i familien din? Eller føler du at du er
? veldig ulik dei andre i familien din? ● ? ● 18
Er det viktig for deg å kjenne deg att i foreldra og søskena dine for å føle samhøyr med dei?
SAMFUNNSFAG 9 FRÅ CAPPELEN DAMM
Arv og miljø
Kan du sjå på nokre av desse gutane kva for eit fotballag dei heiar på, kva slags filmar dei likar å sjå, om dei trivst på skulen, og om dei trivst godt med å vere seg sjølve? Kven vi er, og kva vi likar, kan forandre seg medan vi veks opp og blir påverka av så mykje forskjellig.
Det som gjer deg til akkurat deg Vegen blir til medan ein går, har mange peika på. Det gjeld også forminga av identiteten din. Det er alle dei små og store tinga du gjer eller tenkjer, dei typiske måtane dine å reagere eller handle på. Alt det som definerer kva som er akkurat deg, har utvikla seg heilt frå du var veldig, veldig liten. Allereie før du er tenåring, er mykje av grunnlaget for den personlege identiteten din danna. Du kan ta ansvar, du veit at du kan gjennomføre prosjekt på eiga hand. Du har eit indre liv med tankar og draumar, og du begynner å få ei klar oppfatning av kva du trur på og ikkje trur på. Du kan fortelje historia om ditt eige liv, og på mange måtar veit du kven du sjølv er. Ungdomstida er ein periode av livet ditt der du i løpet av kort tid kanskje både finn deg sjølv og føler at du mistar deg sjølv litt. Kanskje opplever du, eller les og ser ting, som gjer at du faktisk ganske drastisk endrar store delar av den sosiale identiteten din. Heile ungdomstida er ein modningsprosess. Sakte, men sikkert føler du kanskje at du blir det mennesket du ønskjer å vere. Det er slett ikkje sikkert at den personen folk oppfattar deg som, er den du eigentleg ønskjer å vere. Kanskje oppdagar du dette sjølv, eller så er det kanskje nokon som fortel deg det.
Minna sit i kroppen Eit barn som aldri har opplevd nærleik og tryggleik, kan bere med seg ein lengsel etter dette gjennom heile livet. Eit menneske som har opplevd krig som liten, kan skvette av at det smell i ei dør i klasserommet. Det kan til og med skje sjølv om ho eller han ikkje har nokon konkrete minne frå krigen. Ein som opplevde mykje bråk og kjefting heime i barndommen, kan vere ekstra følsam for dei ulike toneleia til dei vaksne.
Traumatisk = psykisk
belastande, opprørande
Slik kan altså minne du ikkje eigentleg hugsar, sitje att i kroppen. Kjensla av redsel kan prege identiteten din gjennom eit heilt liv, sjølv om du var veldig liten då det traumatiske skjedde. Identiteten din blir forma heilt frå du er spedbarn. Det kan vere mykje ved identiteten til eit menneske som ikkje synest på utsida. Derfor er det ekstra viktig å respektere ulikskapane til kvarandre. Prøv å hugse nettopp det: Nokon rundt deg kan bere på noko vondt du ikkje veit om.
KAPITTEL 1 IDENTITET
19
Finn din plass Verkeleg fridom er å tore å velje kven du sjølv vil vere, og kva du vil gjere. Men i ungdomstida kan det kjennast hardt å stå imot press. Kva om du risikerer å bli skyvd ut av vennegruppa? Av og til orkar du kanskje ikkje å seie ifrå, sjølv om du veit at noko er feil, fordi konsekvensane kan vere tunge å bere. Å ikkje bli akseptert er den største frykta til mange. Derfor bør kanskje de som har venner og kjenner tilhøyrsel til andre, snu dykk litt ekstra rundt og sjå etter om nokon står åleine. Ofte skal det ikkje meir til enn å inkludere eit menneske før heile livet hans eller hennar er positivt forandra.
Du er bra nok! Det er ikkje så lett å oppfylle dei krava det moderne samfunnet set. Nokre kan nærast bli motlause av redsel for at dei aldri blir bra nok, eller for at dei aldri klarer å finne sin eigen veg. Kanskje har dei meir enn nok med berre å komme seg gjennom dagen utan å gå for mykje på trynet. I ungdomstida er sjølvtillit, sjølvkjensle og sjølvbilete viktige omgrep. Vi treng alle å ha tillit til at vi sjølve er bra nok. Det skal så lite til for å øydeleggje desse fine orda – Eg er bra nok! – og rive ned det synet eit menneske har på seg sjølv. Særleg i ungdomstida kan vi ha lett for å oppleve ting andre seier, som kritikk. Eller motsett: Vi risikerer alle å såre andre menneske med ting vi seier, heilt utan å skjøne det sjølve.
Tilhøyrsel – eller utanforskap For mange menneske er det veldig viktig å føle at dei høyrer til ei gruppe. Derfor kan det vere ekstra sårt å ikkje bli inkludert eller akseptert for den du er. Mange vil i periodar av livet sitt oppleve utanforskap, i større eller mindre grad. Nokre kan til og med føle på dette gjennom heile livet. Ein kan føle seg utanfor på så mange ulike måtar. Nokre føler det fordi dei fleste andre i klassen har ein annan hudfarge enn dei. Andre fordi dei har heilt andre fritidsinteresser. Nokre føler rett og slett at dei ikkje passar inn nokon stad. Dei kan føle at den kulturen dei høyrer til heime, ikkje passar med den dei høyrer til på skulen og blant vennene sine.
20
SAMFUNNSFAG 9 FRÅ CAPPELEN DAMM
Sjølvtillit = kor sikker du er på deg sjølv i ein bestemt situasjon Sjølvkjensle = kjenslene du har
om din eigen verdi
Sjølvbilete = det du meiner om
deg sjølv, og det du trur andre meiner om deg
Å kunne ha det kjekt saman har mykje å seie for sjølvtilliten, sjølvkjensla og sjølvbiletet – og vi kan vere gode venner utan å spele for det same laget.
Korleis vi taklar kjensla av utanforskap, kan også variere. For mange kan utanfor-kjensla føre med seg mykje fortviling, sinne eller frustrasjon. I så fall er det lurt å prøve å få brukt denne energien til eit eller anna positivt. Kanskje har du ei indre kampsak som er skikkeleg viktig for deg? Kva tenkjer du kan gjerast for å skape mindre
? utanforskap i klassen din? ● ? ●
Kva ansvar meiner du at du har for å sikre at medelevar opplever at dei blir tekne vare på og sett?
KAPITTEL 1 IDENTITET
21
Klimaaktivisten Greta Thunberg hadde heldigvis ei indre kampsak. Ho var fortvila og frustrert over at dei vaksne brydde seg altfor lite om klimakampen, så derfor sette ho seg ned utanfor Riksdagshuset i Stockholm, med ein plakat der ho hadde skrive «Skolstrejk för klimatet». Kvar einaste fredag sat ho der og demonstrerte. Heilt åleine.
22
SAMFUNNSFAG 9 FRÅ CAPPELEN DAMM
Hent fram det du er god på!
Greta Thunberg har Aspergers syndrom. På nokre måtar er dette ein styrke, meiner ho – mellom anna fordi ho ikkje bryr seg særleg om kva andre seier og meiner om henne. Les meir om engasjementet til Greta Thunberg på side 52, 160 og 312.
Det hende at nokre gjorde narr av henne. Men sjølv om Greta den gongen berre var 15 år, var ho overtydd om at kampen for klimaet er viktigare enn noko anna i verda. Og eit par år seinare hadde engasjementet til Greta Thunberg spreidd seg til heile 150 land. Hundretusenvis av ungdommar gjekk ut i gatene og ropte ut krav om kraftigare klimatiltak. Greta Thunberg har diagnosen Aspergers syndrom. Det har ho vore heilt open om, og ho meiner at Asperger fungerer som ein styrke for henne. Kva andre menneske måtte tenkje, bryr ho seg ikkje så mykje om. Heller ikkje om korleis ho kler seg. Det einaste viktige for henne har vore å kanalisere energien sin mot ei sak ho verkeleg trur på. For dette har ho fått nokre av dei største prisane i verda – og fått høve til å reise jorda rundt for å snakke om klima. Frustrasjonen til Greta Thunberg blei til handling.
Verda har blitt mindre Det har blitt viktigare å forstå verdshistoria enn nokon gong. Men kanskje også vanskelegare. Det har skjedd store endringar i maktforhold rundt om på kloden. Kvifor enda vi der vi er i dag? er eit spørsmål mange har stilt seg. «Verda har blitt mindre», seier vi gjerne. Med det meiner vi at ting som skjer éin stad, kan få store konsekvensar andre stader også. Det fekk heile verda erfare tidleg i 2020: Den globale virusspreiinga gav oss alle ein felles fiende, og dei fremste forskarane i verda gjekk saman om å utvikle vaksinar som kunne bremse smitten av viruset. Også klimakrisa – og konsekvensane av dei menneskeskapte klimaendringane – har bidrege til at mange no er opptekne av å finne globale løysingar. Denne typen samarbeid har aldri skjedd før. Aspergers syndrom = tilstand som mellom anna gjer at ein kan ha problem med samspel med andre Global = det som gjeld
heile verda
Samarbeid er nøkkelordet for å sikre framtida til jorda. For å sørgje for at noko så enkelt og livsviktig som at alle menneske har tilgang til vatn, må leiarar frå heile verda klare å jobbe saman mot eitt felles mål. Sånn sett er eigenskapane og identiteten til leiarane med på å avgjere skjebnen til mange menneske i verda.
KAPITTEL 1 IDENTITET
23
Valfridom Dersom du hadde drege 100 000 år tilbake i tid og hadde bede eit menneske om å fortelje historia si, ville du kanskje fått høyre historia til klanen. Ikkje personen si eiga historie. Også i dag finst det nokre mindre samfunn der det kollektive vi-et er viktigare enn enkeltmenneska, men i den vestlege kulturen vår har behovet for å finne og skape sin eigen identitet blitt sterkare enn nokon gong. Det kollektive «vi-et» var mykje sterkare før enn i dag. Men sjølv om vi no er meir opptekne av «eg» enn av «oss alle», kan det framleis vere fint å stå tett i tett saman på ein tribune for å heie på favorittlaget vårt.
Nokre kjenner kanskje at det ligg mykje fridom i det å ha mange val. Andre føler at det berre blir kaos, og at det er for mykje å velje mellom som det er. Berre det å bestemme seg for kva ein skal ha på seg kvar dag, kan bli eit ork.
24
SAMFUNNSFAG 9 FRÅ CAPPELEN DAMM
Aldri før har vi vore så frie til å gjere eigne val som vi er i det norske samfunnet vårt, men vi har heller aldri vore så fulle av inntrykk utanfrå. Aldri før har informasjon nådd så langt ut, så fort. Aldri før har vi, på godt og vondt, kunna dele så mykje informasjon med andre. Meiner du at det er positivt eller negativt at vi har så
? mange moglegheiter og så stor valfridom? ● Etisk = moralsk Toleranse = evna eller viljen
din til å akseptere andre sine meiningar, haldningar og handlingar som du sjølv ikkje deler eller er einig i
? ●
På kva måte kan vala du gjer, påverke andre?
Vi må få lov til å vere ulike Ikkje alle menneske kjem like godt overeins. Det kan ha ulike årsaker, som dårleg kjemi, ulike interesser eller avstand i etiske verdiar. Det viktigaste er ikkje at vi likar alt ved eit anna menneske, men at vi respekterer ulikskapane til kvarandre. Det å godta at vi menneske er ulike, er noko vi må gjere heile livet. Dessverre er det mange som kastar vekk mykje krefter på å uroe seg over kva andre kan synest om dei. Særleg medan dei er i tenåra. Du kan ikkje bli likt av alle. Og omvendt: Det er ikkje mogleg for deg å like alle andre. Det er nettopp mangfald som gjer samfunnet til den spennande staden det er.
Toleranse Nøkkelordet her er toleranse. Vi må alle lære oss å tolerere at andre kan ha eit livssyn og verdigrunnlag som er annleis enn vårt. Alle må ha det same grunnprinsippet: Vi er alle like mykje verde, sjølv om vi ikkje alltid kan vere einige. I eit samfunn treng vi alle typar menneske, både dei som jobbar i kulissane – altså i bakgrunnen – og sterke individ som torer å stå fram, heilt framme på scena. Nokre kjempar for andre, medan andre har meir enn nok med å kjempe for seg sjølv og med å halde hovudet over vatnet. I ei tid der ungdommar får så mange inntrykk utanfrå, og ofte føler eit enormt press på å vere «vellykka», blir vi meir sårbare for å la oss trekkje inn i det ekstreme. Til å la oss styre eller prege av menneske og ideal med negativ påverknad – både på oss sjølve og på omgjevnadene våre.
KAPITTEL 1 IDENTITET
25
Alle menneske har ei psykisk helse. Den psykiske helsa er ein stor og viktig del av identiteten vår. Nokre opplever at dei kan segle gjennom livet utan å møte så mykje motstand, medan andre dessverre har evige traume og sår etter ting dei har opplevd. Dei fleste av oss opplever nok i løpet av livet periodar som er vanskelege. Korleis vi taklar vonde kjensler eller hendingar, kan variere. Medan nokre snakkar lett om kjenslene sine, synest andre menneske det er vanskeleg. Nokre treng meir tid på å snakke om, eller fordøye, hendingar som har gjort inntrykk på dei, medan andre har kanskje behov for å vere i fred med kjenslene sine. Uansett korleis du fordøyer ting du har sett, lese, høyrt eller opplevd, må du hugse å ta vare på den psykiske helsa di og finne ut kva som er best for deg. Du skal jo leve med deg sjølv livet ut. Livet har mange svingingar. Det er viktig å hugse at det meste går litt i bølgjedalar, og at det er heilt normalt å ha nokre dagar der du
26
SAMFUNNSFAG 9 FRÅ CAPPELEN DAMM
Det er så viktig å snakke om kjensler
Er du nokre gonger så lei deg at det verkeleg gjer vondt? I så fall kan det gjere godt å få snakka om det saman med venner som bryr seg.
Psykisk = mental, alt som har med tankar og kjensler å gjere Traume = belastning, anten fysisk eller psykisk
føler at alt er fint, og nokre dagar der du føler at kvardagen er litt tyngre. Det går også an å føle sorg over at ein vi er glad i, har det vondt, sjølv om vi ikkje sjølve opplever den smerta. For mange kan det vere fint å snakke med nokon.
Alle fortener ei trygg hamn Føreseieleg = at du kan føresjå
eller forvente at noko skal skje Norm = regel for korleis vi skal oppføre oss i ein bestemt situasjon. Normene kan vere skrivne ned, men dei fleste er det ikkje
Nokon er klare for å hjelpe deg! Mange ungdommar føler at ingen skjønar dei. Særleg ikkje dei vaksne. Men det finst vaksne som er spesialutdanna for å kunne hjelpe ungdommar som slit. Dei har den kunnskapen og erfaringa som trengst, for å kunne tilpasse hjelpa til dei som dei skal hjelpe. Det er så mykje som kan bli lettare om ein får snakka om det. Dersom du sjølv har psykiske ting du slit med, kan du til dømes få hjelp om du kontaktar:
• ein vaksen du stolar på, • • • • • • • •
til dømes ein lærar/føresett helsesjukepleiaren på skulen din skulepsykologen fastlegen ung.no (chattetenesta) Røde Kors, tlf. 800 333 21 Mental Helse, tlf. 116123 SnakkOmPsyken.no (chattetenesta) SnakkOmMobbing.no (chattetenesta til Blå Kors)
Vi menneske treng tryggleik og at situasjonen vår er føreseieleg. Då kan vi finne den roa og dei kreftene vi treng for å utvikle oss på sunne måtar. Alle treng å ha ei trygg hamn. Likevel finst det barn og ungdommar som opplever at dei ikkje har det slik. Dette kan prege dei på fleire måtar, til dømes kven dei veks opp til å bli, og kva tillit dei har til andre. Særleg i ungdomsåra saknar mange å vite kvar dei skal gå – eller kven dei skal snakke med – dersom dei føler at livet er vanskeleg. Vi vaksne vil gjerne rå dei til å ta kontakt med ein helsesjukepleiar, eller ein annan vaksen som ungdommen kan stole på. Foreldra, til dømes. Men mange unngår gjerne det. Dei er kanskje redde for å såre foreldra, eller for at dei skal lage mykje styr.
Del dei mørke tankane dine! Nokre tenåringar ber på veldig mørke tankar. Dei kan slite med skam eller tvangstankar, føle at de ikkje lever opp til normene i samfunnet. Ofte er det ikkje så lett å setje ord på kva som er gale. Ein har ei grunnleggjande kjensle av å ikkje høyre til – eller å strekke til. «Tenk positivt», seier dei som prøver å hjelpe. Men kven har plass til positive tankar når dei mørke tankane overskyggjer alt? Det kan vere vanskeleg å skjøne forskjellen på om nokon er lei seg som følgje av ein dårleg periode, eller om dei er i ferd med å bli deprimerte. Det hender folk har det så fælt inni seg at dei skader seg sjølve på utsida for å fjerne smerta innvendig. Sjølvskading blant unge er dessverre eit fenomen som stadig aukar.
? ● ? ●
Kva tenkjer du om det å vere lei seg? Er det naturleg og bra, eller er det berre vondt og «farleg»? Kan det å vere lei seg føre til noko positivt?
KAPITTEL 1 IDENTITET
27
Ei stor kjelde til glede, frustrasjon, tårer og latter i ungdomstida er kjærleik og forelsking. Få ting kan få oss til å bli løfta så høgt opp som forelskingsrusen, og få ting kan få oss til å falle så hardt i bakken som når vi kjenner oss avviste eller oversett, og slit med kjærleikssorg. Der og då er det vanskeleg å tru at ein nokon gong skal komme seg ut av det. Og i løpet av dei neste åra er sjansen stor for at du sjølv kjem til å elske og bli elska – men også såre og bli såra.
Vi har ulike behov for nærleik Ein del av det store prosjektet som er å finne identiteten sin, blir for mange å finne ut kven dei elskar, om dei elskar, og i kva grad dei har behov for å ha andre tett på seg. Nokre går gjennom livet og treng stadfesting frå andre for å kunne føle at dei er noko. Andre går gjennom livet utan å ha nokon livspartnar eller kjærast, og utan noko ønske om å få det.
28
SAMFUNNSFAG 9 FRÅ CAPPELEN DAMM
Kjærleik og seksualitet
Så fint å vere forelska! Så godt det kan gjere å vere så viktig for eit anna menneske!
Så langt, men ikkje lenger? Vi menneske har ulike intimsoner, og derfor må vi seie ifrå om nokon går lenger enn vi likar.
Aseksuell = person som ikkje har seksuelle kjensler eller interesse for seksuelle handlingar
Nokre finn i ungdomstida ut at dei er glade i fysisk kontakt, medan andre ikkje likar å bli tekne på av andre menneske i det heile teke. Det er store skilnader i kor fysiske menneske er. Nokre kjenner på ei sterk seksualdrift allereie frå dei er veldig små, medan andre menneske er aseksuelle og har inga interesse for seksuelle kjensler eller handlingar. I løpet av eit liv kan ein føle på mange ulike punkt langs denne skalaen. Vi menneske er ulike, og nærleiksbehova våre kan variere sterkt.
Ha respekt for intimsona til kvarandre Du er no i ein livsfase med auka medvit om kropp og seksualitet. Dette er kanskje noko du helst ikkje vil snakke om. Også kroppen din vil, frå naturen si side, begynne å gjere seg klar til å treffe ein partnar, eller kroppen til ein annan. Intimsone = den psykiske eller fysiske sona du har rundt deg sjølv, der du kan føle ubehag dersom andre oppheld seg
Vi menneske har ulike intimsoner. Det vil seie at nokre likar å bli tekne på av andre, medan andre ikkje likar det. I tillegg handlar det om korleis ein likar å bli teken på. Slik nokre menneske strør om seg med klemmar konstant – og andre ikkje er «klemmarar» – kan
KAPITTEL 1 IDENTITET
29
nokre menneske elske å kjenne andre sin kropp mot sin, medan andre helst vil unngå det. Derfor er det viktig å respektere intimsona til kvarandre.
? ●
Kvifor er det viktig å respektere intimsona til kvarandre?
Små barn, store førebilete Som barn begynner omgivnadene veldig tidleg å definere måtar å vere gut eller jente på. Utan at vi vel det sjølve, blir vi ofte presenterte for leiker, fargar og førebilete som bidreg til å skape førestillingar om kven vi skal bli. Når vi er små, leikar vi oss inn i ei slags framtidsforteljing der vi hermar etter ting vi er kjende med: mor og far, eller mor og mor, eller far og far, eller åleinemor, eller åleinefar … Det er naturleg for ungar å etterlikne det mønsteret dei allereie kjenner.
Då vi var små, såg vi gjerne opp til dei som var vaksne. Kva for førebilete har du no?
Kanskje blir ikkje barnet medvite om at dette handlar om kjønn, før nokon påpeikar det. Spørsmål av typen «Har du to mammaer, du?» kan få eit barn til å reflektere over at nokon ser på dei som annleis, for første gong i livet sitt.
30
SAMFUNNSFAG 9 FRÅ CAPPELEN DAMM
Fridom til å elske den du vil Kjønn og legning eller seksuell orientering er ein del av identiteten til alle menneske, men kor sterkt vi som enkeltpersonar identifiserer oss med det, kan variere. Nokre veit allereie frå dei er veldig små, at dei er lesbiske, homofile eller bifile, og veks opp i eit miljø der det å stå fram med den seksuelle orienteringa si ikkje byr på dei store problema. Andre kan trenge lang tid på å finne ut kven dei er – og fortelje dette ope. Dersom dei har ei seksuell orientering som ikkje er innanfor dei tydelege normene og forventningane til andre, risikerer dei å møte mykje motstand, både heime og i samfunnet. Ekstra utfordrande kan ungdomstida bli om ein har ein religion og høyrer til ein kultur som er negativ til homofili. Mange opplever at legninga deira fortel noko viktig om kven dei er. Men legninga di seier ingenting om kvar du står politisk, kva du likar å lese, kva du gjer på fritida, eller kven du faktisk er. Du skal vere fri til å elske akkurat den du vil, utan å bli definert av det! Dei siste tiåra har det gradvis blitt mykje lettare å vere homofil eller lesbisk i Noreg. Etter ekteskapslova som blei sett i kraft i 2009, har homofile same rett som heterofile til å gifte seg. Noreg var også det første landet i verda som laga lover mot nedsetjande omtale eller diskriminering av homofile. Det bryt altså mot norsk lov å snakke stygt om nokon på grunn av legninga deira. Men i land ganske nær oss blir framleis menneske forfølgde og trakasserte på grunn av den seksuelle orienteringa si.
? ● ? ●
Kvifor trur du homofili framleis vekkjer negative kjensler hos nokre menneske? Kva trur du skal til for å endre dette? Kva trur du er årsaka til at eit av dei vanlegaste skjellsorda blant ungdom er «gay» eller «homo»? Kva trur du skal til for å endre dette?
Er eg gut eller jente? Kva er det som får oss menneske til å oppleve at vi eigentleg er gut eller jente, kvinne eller mann? Dette spørsmålet er viktig, for nokre menneske veks opp med ei oppleving av å vere fødde i feil kjønn eller feil kropp.
KAPITTEL 1 IDENTITET
31
Jeg åpner google, skriver «født i feil kropp». Det kommer opp såååå masse, jeg vet ikke hvor jeg skal starte. Noen vil ta sånn hormon behandling, da man kan få småboobs. Også man må ta medisin, så man ikke får guttestemme. Og viktig, man må også ta medisin for ikke å få skjegg og hår på brystet og sånt, som mange gutter får. Også jeg tenker Ali er bare i starten av livet sitt, alt det der kan jeg google etterpå. Jeg begynner å se på tegn jeg ikke har tenkt på før. Ali liker ikke mumblerap og rockesanger, han liker bare romantiske sanger fra Disney-filmer. «Let it goooo», «Into the unknown » fra Frozen 2 og en eller annen sang fra Moana, pluss den derre sangen Sjasmin synger i Aladdin-filmen. Så jeg forstår plutselig. Han vil ikke være Aladdin, han ville ikke ta på puppa til Sjasmin. Han vil være Sjasmin. Jeg trodde han likte Barbie og Elsa fordi de er tæte, schmøe, fine jenter. Og Moana er brun prinsesse, skikkelig pen, liksom. Så jeg tenkte siden han er brun, kanskje han er forelska i henne. Og når han likte de derre tinga jeg tenkte han skal sikkert imponere en jente i klassen, derfor han ser på det der. Så de kan ha noe å snakke om. Kanskje jenta han liker hadde sagt sånn: «Ali, du vet så mye om Elsa og Moana, jeg er heeelt imponert! » Og så hun hadde plutselig sagt: «Ali, bli med hjem til meg, jeg skal vise deg My Little Pony-samlinga mi, og alle Disney-prinsessene mine!» Ålllø, så romantisk, de hadde sett på samlinga, også kyssa sånn som man gjør på barnetrinnet. Men nei da, det går opp for meg nå! Han har lyst til å bli de prinsessene. Utdrag frå HØR HER’A! av Gulraiz Sharif
32
SAMFUNNSFAG 9 FRÅ CAPPELEN DAMM
Biologisk kjønn = kjønnet
(gut/jente) som du er fødd med
Transperson = ein person med ein utsjånad eller ein identitet som uttrykkjer eit anna kjønn enn kjønnet dei blei fødde som
Kjønnsidentiteten din er det du føler at du er. Og kjenner du ingen tilhøyrsel til det biologiske kjønnet du er fødd inn i, men heller til det motsette kjønnet, kan du skildrast som ein transperson. Når kjønnsidentiteten din, altså det du føler du er, er ulikt det biologiske kjønnet du er fødd inn i, vil det truleg vere ei stor og viktig sak i livet ditt. Vi er ulike, og det gjeld å akseptere både eigne og andre sine eigenskapar. Det er så viktig å anerkjenne andre som den dei føler dei er.
? ●
Kva utfordringar trur du transpersonar opplever kvar dag, både praktiske og kjenslemessige? Kva trur du skal til for at desse utfordringane kan bli mindre?
Ingen skal oppleve sexpress Igjen er nøkkelordet identitet. Vi skal alle ha fridom til å utvikle identiteten vår – også når det gjeld kjønn, seksuell orientering og seksuelle ønske – og vi må alle akseptere eigenskapane til kvarandre. Då har vi samtidig ei plikt til å akseptere grensene til andre. Mange opplever allereie i ungdomstida å bli utsette for seksuelt press. Folk debuterer tidlegare no enn for nokre tiår sidan. Sjølv om den seksuelle lågalderen er 16 år i Noreg, føler mange seg pressa til å ha sex når dei er yngre enn dette. Det er ikkje greitt. Sex skal berre skje dersom begge partar er einige og ønskjer det. Det er så viktig at du kjenner på dine eigne grenser! Berre du kan bestemme kvar desse grensene går. Prøver nokon å utfordre dei, må du tore å seie ifrå. Det er jo din kropp. Han er den vakraste og tryggaste reiskapen du har, men også den mest sårbare.
Les meir om dette på nettstader som www.ung.no.
Dessverre opplever nokre at andre trakkar over denne grensa. Det er ulovleg. Det er til dømes ikkje lov til å ha seksuell omgang med nokon som er medvitslause eller av andre grunnar ikkje kan motsetje seg handlinga. Det er heller ikkje lov å truge nokon til å utføre seksuelle handlingar. Dersom du opplever dette, kan du med lova i hand seie NEI! Ekstra skadeleg og skamfullt er det om ein vaksenperson misbrukar tilliten til eit barn. Også vaksne menneske kan oppleve situasjonar der dei ikkje føler seg komfortable.
KAPITTEL 1 IDENTITET
33
Mangfald Mennesket er eit flokkdyr som til alle tider har flytta på seg, på jakt etter nye stader å bu, dyrke jorda og ha tilgang til reint vatn. Vatn er den einaste ressursen alle samfunn til alle tider har måtta lære seg å kontrollere – eller tilpasse seg. Og stadig oftare blir det tørke eller flaum, slik at det blir umogleg å bli buande i landsbyar der familiar har dyrka jorda i generasjon etter generasjon. Ein annan grunn til at så mange ser seg nøydde til å forlate heimstaden sin eller heimlandet sitt, er krig. Også norske soldatar har dei siste tiåra delteke i krigar, til dømes i Syria, Afghanistan, Libya og Irak. Mange menneske har måtta flykte frå desse landa.
Menneske frå 190 land bur i Noreg Det er ganske nytt i verdshistoria at menneske frå område i Afrika og Midtausten har flykta så langt som til Noreg. Vi har alltid levd litt isolert her oppe i nord. Vi har hatt nokre få minoritetar av samar, kvener og finnar, men dei siste tiåra har menneske frå alle kontinent også komme til landet vårt. Noreg har på ganske kort tid gått frå å vere eit av dei mest etnisk og kulturelt homogene landa i verda til å ha innbyggjarar frå 190 ulike land. Desse menneska har teke med seg eit spennande mangfald av mat, kultur og mykje anna. Utan at vi tenkjer over det, sklir tradisjonar
34
SAMFUNNSFAG 9 FRÅ CAPPELEN DAMM
Etnisk og kulturelt homogen =
etnisk og kulturelt einsarta, altså utan mangfald
frå andre land over til å bli ein del av vår identitet. Taco, til dømes. For nokre tiår sidan hadde få i Noreg høyrt om taco, men no er det ein fredagstradisjon i veldig mange familiar.
? ●
Er det andre ting som du omgir deg med i kvardagen, som kjem frå andre stader enn Noreg?
Ein oppvekst mellom ulike kulturar Kanskje kjem du sjølv – eller nokon i klassen din – frå ei familie som feirar både id og julaftan? Det er heilt vanleg at folk som flyttar frå éin kultur til ein annan, tek til seg mange bitar av den kulturen dei flyttar til, og samtidig beheld ein god del av den kulturen dei har med seg. Barn som veks opp på denne måten, blir av forskarane kalla «third culture kids». Den kulturen dei kanskje føler at dei høyrer til, er verken kulturen til foreldra eller kulturen i det samfunnet dei lever i. Mange barn av innvandrarar har ei kjensle av å vekse opp mellom ulike kulturar. Det er mogleg dei føler at dei ikkje har røter nokon stad – og kjenner på eit sakn etter ein kultur som er deira. Nokre kan bruke dette til å forme sin eigen kultur, ved å hente det beste frå kvart av dei ulike landa dei føler tilhøyrsel til. Kva trur eller meiner du er positivt med å ha tilhøyrsel
? i fleire kulturar? ●
KAPITTEL 1 IDENTITET
35
Sommerferie, as. Veldig deilig for norske nordmenn, men jeg lover deg ikke noe deilig for oss utlendinger uten penger! Hva skal vi gjøre da? De har sånn sjøhytte, fjellhytte, havhytte, fastlandshytte, kysthytte, sånn der læreren lærte oss, ja, sånn derre skjærgårdshytte, mann! Pluss Sverigehytte, du vet, Nesoddenhytte. Tenk deg, de har hytte rett ved Oslo! Ikke at alle norske nordmenn kommer fra Oslo, men da jeg hørte det, jeg holdt på å pææse ut. Liksom, du vil ha utedo, du bare kjører litt bort fra Oslo til utedo. Og så er de der i flere uker. De plasserer de hvite og rosa rompene sine på sånne dritskumle svarte hull, også er det et lass med dritt under dem. Jeg får hjerteattakk av de doene, jeg får sånn noia, mann. Jeg tenker sånn, brorsan, følgende, som det heter på fin norsk: Bro, pappaen min tok ikke tog og container til Norge gjennom Tyskland og Danmark for å bæsje ute. I utedo med sånn skeiv trevegg. Bygning som holder på å falle. Han kom til vakre, lange Norge for å bæsje inne. Hvis han absolutt skulle bæsje ute, da vi har masse, og jeg mener MASSE jord ute i Pakistan. Problemet er, i Pakistan det er dritgiftige slanger, mann. I Norge det er sånne søte små hoggeormer, med sånne hoggetenner. Jeg ler, as, mann! Jeg har sett dem hundre ganger når jeg går rundt Grorudvannet for å finne meg sjæl, for å få indre ro fra lillebruttern og foreldra mine. De er så ufarlige, ikke de i familien min, men hoggeormene. De sløver over stien, helt chill, de koser seg fordi de lever i Norge. I Pakistan jeg hadde fått balleklapp av slanger. For det første jeg hadde ikke gått på tur rundt noe vann der for å finne meg sjæl! Nordmenn lærte oss å finne seg sjæl. Pakistanske foreldre tar sandal og smacker deg så hardt at du ikke finner utgangsdøra engang, hvordan i helvete skal du finne deg sjæl?
Utdrag frå HØR HER’A! av Gulraiz Sharif
36
SAMFUNNSFAG 9 FRÅ CAPPELEN DAMM
Minoritetsstress Kvar tiande innbyggjar i Noreg kjem no frå eit ikkje-europeisk område. Det vil seie at mange norske ungdommar står med eitt bein i familietradisjonar frå opphavslandet, og eitt bein i norske tradisjonar. Og kanskje særleg i den alderen du er i no, kan dette kjennast som ein umogleg spagat å stå i: følgje ønska til foreldra dine om å ta vare på og vidareføre kulturen frå opphavslandet deira, og samtidig vere norsk nok til å bli ein del av gjengen eller klassemiljøet. Det finst faktisk noko som heiter minoritetsstress. Det oppstår hos personar som høyrer til ein minoritet og stadig føler at dei må forsvare denne identiteten. Minoritetsstress kan vere knytt til legning eller hudfarge, eller til andre kultur-relaterte ting. Er det noko du kan gjere for at nokon rundt deg skal føle
? mindre minoritetsstress i livet sitt? ● Rasisme
Terrorangrepet på Al-Noor-moskeen i Bærum I 2019 skaut ein 21 år gammal norsketnisk mann seg inn i Al-Noormoskeen i Bærum utanfor Oslo. Han hadde som mål å «drepe flest mogleg». Den eine av dei tre mennene som var i moskeen, klarte å overmanne terroristen før han rakk å skade nokon alvorleg fysisk. 21-åringen hadde rett før angrepet skote og drepe si eiga søster. Drapet på søstera og angrepet på moskeen var rasistisk motivert. Mannen skal sjølv ha sagt at han frykta ein rasekrig og ville verne foreldra sine. Han sympatiserte med nynazistiske grupper og hadde før terrorangrepet vore aktiv i diskusjonsforum på nettet.
Kjensla av utanforskap blir gjerne ekstra sterk for dei som opplever rasisme. Og rasismen finst i Noreg. Sjølv om nokre vil hevde at samfunnet vårt ikkje er særleg rasistisk, finst det mange menneske her i landet som dagleg opplever rasistiske ord eller handlingar. Kan du sjølv ha utsett nokon for rasisme utan at du eigentleg meinte det vondt? Eller har du sjølv opplevd rasisme eller diskriminering? Framandfrykt er ofte kjernen til rasisme. Ordet er samansett av «framand» og «frykt». Så snart det framande sluttar å vere framandt, har mange opplevd noko interessant: Dei har ikkje lenger så mykje å frykte.
? ●
Kvifor trur du det finst rasisme i samfunnet?
Mange måtar å helse på Etter terrorangrepet på Al-Noor-moskeen i Bærum 10. august 2019 besøkte kronprins Haakon det islamske senteret for å vise støtte til offera. Då han skulle handhelse på ei ung kvinne, tok ho ikkje imot handa hans. I staden helsa ho med handa til hjartet og nikka til kronprinsen.
KAPITTEL 1 IDENTITET
37
Denne unge kvinna, Zeliha Acar, forklarte etterpå at ho måtte gjere det ho følte var rett. Dersom ho handhelsa på kronprinsen, ville ho gitt frå seg ein verdi ho hadde halde fast ved lenge. Denne verdien var ein del av identiteten hennar. Denne vesle hendinga førte til mykje debatt. Ei av dei vanlegaste årsakene til at ulike kulturelle uttrykk utviklar seg til debattar, er at vi ofte ikkje veit nok om bakgrunnen for at nokon handlar som dei gjer. Slike debattar der ulike verdiar blir sette opp mot kvarandre, er vanlege i fleirkulturelle samfunn. Vi har lange tradisjonar i Noreg for å ta kvarandre i handa. Og ingen kunne jo vite, medan helsedebatten rasa, at handhelsing mellom nordmenn brått skulle ta slutt eit halvår seinare. Då kom koronaviruset og sørgde for at helsing med olbogen – eller ved å ta seg til hjartet – også blei vanleg i Noreg. Har du nokon gong opplevd situasjonar der det har
? oppstått misforståingar i møte med nokon frå ein annan ● kultur? Syntest du det var pinleg eller berre komisk?
38
SAMFUNNSFAG 9 FRÅ CAPPELEN DAMM
Då Zeliha Acar og kronprins Haakon skulle helse på kvarandre, gjorde begge det einaste naturlege: Éin strekte ut ei hand, og éin plasserte handa på hjartet.
Popidolet Ella Marie Hætta Isaksen (frå bandet Isák) stod i spissen for eit opprør mot illustrasjonen på hermetikkproduktet Joikakaker, der ein samegut smiler i klassisk samekufte. Dette er respektlaust gjort mot samar, erklærte dei. Til slutt valde produsenten Nortura å ta omsyn til kritikken og endra innpakninga.
Karikatur = humoristisk
framstilling som overdriv eller forvrengjer trekk eller eigenskapane til ein person eller ei sak, blir gjerne brukt for å latterleggjere noko eller nokon
Joika-opprøret Samane er eit urfolk i Noreg som i mange år blei utsette for overtramp av styresmaktene. Samane opplevde at det ikkje var rom for å vere stolte av kulturen sin i majoritetssamfunnet. Det er heldigvis i stor endring. Samisk kultur og språk er blitt ein del av den norske identiteten. Ein kan sjå samiske nyheiter på TV og høyre samiske musikkartistar, mellom andre Ella Marie Hætta Isaksen. Ho tok i 2020 eit kraftig oppgjer med det som i årevis var eit av dei mestseljande hermetikkprodukta i Noreg: Joikakaker. 780 000 boksar med Joikakaker blei selde i 2019, alle med teikning av ein smilande samisk gut i klassisk samekufte. Dette produktet hadde eksistert i 60 år, med omtrent same emballasje heile tida. Produsenten Nortura blei overraska då kritikken plutseleg dukka opp. Logoen med sameguten hadde jo alltid vore der. Men kva meinte samane sjølve? At dei hadde vore undertrykte altfor lenge. Derfor var ikkje slike same-karikaturar noko morosamt – det blei berre opplevd som krenkjande og sårt. Nortura valde å respektere misnøya etter lang tids debatt.
KAPITTEL 1 IDENTITET
39
Systemisk og strukturell rasisme Samane har vore systematisk undertrykte av den norske staten i mange år, mellom anna ved fornorskingspolitikken som blei ført. Dette kan kallast systemisk rasisme, altså forskjellsbehandling gjennom reglar, politikk og generelle haldningar i samfunnet. Eit anna omgrep er strukturell rasisme, altså generelle og umedvitne haldningar i samfunnet overfor menneske med minoritetsbakgrunn. Det er viktig at vi snakkar høgt om dette. Samtalar om rasisme kan vere vanskelege og ubehagelege – men i mange tilfelle heilt nødvendige. Kva trur du slike stereotypar kan gjere med identiteten
? til menneske med ein bestemt tilhøyrsel? ●
Stereotypar = forenkla,
generaliserte førestillingar om nokon eller noko
Dei mektige orda Ord er viktige. Ingenting er så mektig som ord – dei kan skjere nokon i stykke eller løfte nokon opp. I Noreg har vi ytringsfridom, men med ytringsfridom følgjer også ytringsansvar. Det at vi har lov til å seie noko, er ikkje det same som at vi treng å seie det. Å bruke språket for å krenkje eller såre nokon andre medvite seier meir om eins eigen identitet enn om den andre. Hugs å bruke orda dine med omtanke også dei gongene du er sterkt ueinig med nokon. Folk som kjem med rasistiske kommentarar, gjer det ofte fordi dei fryktar – eller manglar kunnskap om – dei som dei angrip. Nokre gonger kan dei rasistiske orda komme av ein mangel på betre ordforråd. Språket vårt er stadig i endring. Ting som var greitt å seie for nokre år sidan, kan vere ugreitt å seie i dag. Folk begynner å bli medvitne om dette no, og dei fleste veit at ein bør unngå enkelte ord fordi dei er ladde med historie og undertrykking. Så snart nokon brukar desse orda i dag, vil dei avsløre kor historielause dei er.
Melaninrik Også hudfargen er ein del av identiteten til eit menneske. Dersom du kjenner nokon som gjerne skildrar andre menneske ved å trekkje fram hudfargen deira, kan du tipse dei om at nye og betre ord har komme inn i daglegtalen. Melaninrik er eit slikt ord. Slampoeten Guro Sibeko innførte det for alvor i 2019, i boka Rasismens poetikk. Men sjølve ordet «melaninrik» blei teke i bruk på norsk allereie 20 år før dette.
40
SAMFUNNSFAG 9 FRÅ CAPPELEN DAMM
Melanin er fargepigment ein har naturleg i huda. Jo meir melanin, dess mørkare hud. «Melaninrik» er eit positivt ord, ein er rik på noko som bidreg til at ein får mindre rynker og sjeldnare blir ramma av hudkreft.
KAPITTEL 1 IDENTITET
41
Men inni er vi like – eller? Ein kjend, gammal barnesong slår fast at «mye er forskjellig, men det er utenpå». Barn lærer frå tidleg skulealder at vi menneske kjem i alle ulike fargetonar, storleikar og fasongar. Moralen er at alle skal føle seg like mykje verde, uansett korleis dei ser ut. Men mange gløymer kva som er like viktig: Vi er ikkje heilt like inni, heller. Det må vi snakke om. Også det du er på innsida, er ein del av identiteten din. Nokre blir fødde med eit hjarte som ikkje verkar heilt som det burde, nokre har ei nyre som ikkje heilt klarer jobben sin, eller ein allergi som seier ifrå når ein minst ønskjer det. Andre har ein rygg som skaper mykje trøbbel, eller ting i hovudet eller i nervesystemet som gjer at ein ofte seier for mykje, snakkar for fort og ikkje alltid har kontroll over det ein seier og gjer, men tek veldig stor plass – eller ikkje klarer å ta plass i det heile teke. Minn deg sjølv på at også det er greitt. Det er meininga at vi skal vere ulike, både inni og utanpå. Det er nettopp ulikskapane som gjer oss til unike individ.
Unik = her: enkeltståande,
eigenarta
Mitt liv som bok Identiteten din er litt som ei bok. Og det same er livet ditt. Litt etter litt går det opp for deg kva neste kapittel skal bli. Og denne forteljinga er ikkje ferdig før du har komme til siste side. Nokre ting i livsboka kan du sjølv styre og skrive inn, og andre ting skjer nærast automatisk på vegen. Blir det styrt av tilfeldige hendingar? Var det skjebnebestemt? Svara på slike spørsmål vel du gjerne sjølv. Noko av det kanskje viktigaste vi kan gjere med identiteten vår i dag, er å setje ned farten og ikkje føle at vi må vere best i alt. Vi må lære oss å godta at identitet er noko heilt individuelt – og at alle menneske er like mykje verde, heilt uavhengig av kva dei er gode til eller ikkje meistrar så godt. Meir enn nokon gong treng vi å byggje sterke fellesskap mellom menneske. Vi må tenkje på kva for val som er dei beste for jorda vår – og for dei menneska som skal leve på henne i framtida. Vi skal setje våre spor på denne kloden, men utan å etterlate oss avtrykk på han. Akkurat det ansvaret ligg til oss alle saman.
42
SAMFUNNSFAG 9 FRÅ CAPPELEN DAMM
Individuelt = her: spesielt,
særeige
KAPITTEL 1 KORT FORTALT
Identitet Alle menneske har ein identitet. Identitet kan skildrast som eit sett med eigenskapar som gjer at nettopp du er du. Identiteten din blir forma både av dei som er tett rundt deg, og av storsamfunnet du lever i. Nokre menneske opplever sjølve at dei stort sett har den same identiteten opp gjennom livet, medan andre lever eit liv der dei går gjennom store endringar. Delar av identiteten din er du fødd med, og det kallar vi arv. Andre delar av identiteten din er forma av menneska du lever saman med, og dette kallar vi miljø. Vi menneske er både arv og miljø, og til saman gjer dette deg til den du er. Ulike erfaringar og ulike val er med på å forme den du skal bli. Nokre gonger er du kanskje veldig medviten om at akkurat no er du litt i endring, og andre gonger har du kanskje nye tankar om ting, basert på noko du har lese, sett eller opplevd. Toleranse og respekt er viktig for at vi skal få eit godt og inkluderande samfunn. Vi menneske har mange ulike identitetar og ulike styrkar. Ei verd der alle hadde vore heilt like, hadde ikkje utvikla seg. Derfor er mangfald viktig for samfunnet og samfunnsutviklinga. Vi må alle finne ein måte å leve saman på og respektere ulikskapane våre og dei ulike vala vi gjer i livet, så lenge dei ikkje går ut over andre på ein negativ måte. Identiteten din og vala dine i livet kan vere med på å drive samfunnet framover.
mangfald
tilhøyrsel kjærleik
kjensler
bra nok
arv og miljø
valfridom
saman og åleine
toleranse
seksualitet
KAPITTEL 1 IDENTITET
43
KAPITTEL 1 OPPGÅVE 1
OPPGÅVE 3
1 Lag eit tankekart med overskrifta
Før i tida hadde ungdom færre valmoglegheiter enn i dag. Jobb saman med læringspartnaren din, og finn ut av kva for valmoglegheiter du hadde hatt dersom du var fødd for 100 år sidan. Vel sjølve korleis de vil presentere funna dykkar for medelevar. Få med:
Du og fellesskapet (s. 9) «Dei sterke sidene mine / positive eigenskapane og interessene mine». Skriv ned alt det du synest er interessant og morosamt å halde på med, og kva for positive eigenskapar du har. Døme kan vere: Eg elskar dyr, eg er omsorgsfull, eg er flink med språk.
2 Skriv eit brev til deg sjølv med overskrifta
«Kjære meg sjølv». Skildre kven du er no, korleis livet ditt er, og kva draumar du har for framtida. Læraren tek vare på brevet ditt og gir deg det når du sluttar i 10. klasse.
Identitet i dag – og før (s. 16–19)
a Kva for valmoglegheiter hadde du hatt? b På kva måte trur du desse valmoglegheitene ville ha påverka kven du er?
c Trur du det er lettare, i dag, å gjere val
i tråd med eigne interesser og draumar enn det var for 100 år sidan? Grunngi meininga di og vis med døme.
OPPGÅVE 2
Kven er du – eigentleg? (s. 10−15) Jobb saman med læringspartnaren din. Lag ein informasjonsbrosjyre eller ein informasjonsfilm med identitet som tema og med «Kva påverkar identiteten vår?» som tittel. Føremålet med denne brosjyren/filmen skal vere å hjelpe ungdommar med å bli medvitne om kva som er med på å forme identiteten deira. Pass på at de får med dette:
a medfødd identitet som kjønn, utsjånad, seksuell orientering og funksjonsvariasjonar
b identitet som eit resultat av påverknad frå kvar
ein kjem frå, kvar ein bur, familie, venner, skule/ lærarar, reklame, kjendisar og påverkarar
c korleis identiteten vår er i endring gjennom heile livet, frå barn til tenåring, vaksen og gammal
d korleis og kvifor tenåra er ein særleg viktig og vanskeleg periode
Pass på at du aktivt brukar omgrep som roller, rollekonflikt, sjølvbilete, sjølvkjensle, sjølvtillit – og sjølvsagt identitet.
OPPGÅVE 4
Finn din plass (s. 20–23)
1 Jobb saman med læringspartnaren og lag ein
biografi om Greta Thunberg. Presenter biografien dykkar anten munnleg eller skriftleg. Få med dette: • kven ho er • kva ho er oppteken av • utfordringar ho har møtt i kampen for det ho brenner for • om du trur ho har opplevd utanforskap • om kampen hennar for miljøet har gitt henne høve til å finne ein tilhøyrsel, og i så fall på kva måte
2 På bakgrunn av biografien, lag eit tenkt intervju med Greta Thunberg eller eit rollespel – pass på at de stiller opne og reflekterte spørsmål. Døme: Kva var det som fekk deg så brennande engasjert i klimasaka?
OPPGÅVE 5
Valfridom (s. 24–25)
1 Jobb saman med læringspartnaren din
44
SAMFUNNSFAG 9 FRÅ CAPPELEN DAMM
og lag eit tankekart med temaet valfridom.
FORDJUPINGSOPPGÅVER
• Kva for val står du overfor kvar dag? • Kva for val er enkle, og kva for nokre er
OPPGÅVE 8
•
1 Jobb saman med læringspartnaren din.
vanskelege? Kva er det som gjer vala enkle eller vanskelege?
2 Lag eit tankekart saman med
læringspartnaren din med temaet toleranse. • Kva er toleranse? • Korleis kan vi vise toleranse i kvardagen? • Når er det lett å vise toleranse, og når er det vanskeleg å vise toleranse?
3 Diskuter problemstillinga nedanfor saman
med læringspartnaren din: • Du ser ein medelev som blir plaga av ei gruppe ungdommar. Denne medeleven har plaga deg tidlegare. Kva gjer du?
4 Kva for val står du overfor i problemstillinga
ovanfor? Kan desse vala knytast til toleranse? Diskuter med læringspartnaren din.
Mangfald (s. 34–43) Finn ut av dette, bruk ssb.no som kjelde og grunngi meiningane dine: • Kva for innvandringsgrupper er størst i Noreg? • Kva for innvandringsgrupper trur du møter flest fordommar og mest framandfrykt? • Er det nokon innvandringsgrupper du trur møter lite fordommar og framandfrykt? • Ungdommar med lik etnisk bakgrunn heng ofte saman, kvifor trur du det er slik? Er det tilfellet på din skule også? Kvifor eller kvifor ikkje? • Har du sjølv opplevd å bli utsett for fordommar og frykt? Korleis fekk det deg til å føle, og korleis reagerte du? • Lag ei liste over kva for fordommar du har, diskuter kvifor de har desse fordommane og korleis de kan motarbeide dei.
2 Del med dei andre i klassen kva de har funne ut,
OPPGÅVE 6
Det er så viktig å snakke om kjensler (s. 26–27) Jobb saman med læringspartnaren din og skriv eit Si ;D-innlegg med overskrifta «Nokon er klare til å hjelpe deg». Målet med lesarinnlegget er å gi viktig informasjon til tenåringar om kvar dei kan få hjelp dersom dei strevar.
og kva de meiner.
3 Diskuter korleis ein kan motarbeide rasisme og
fordommar, som enkeltpersonar og som klasse.
4 Lag ein handlingsplan som de heng på veggen i klasserommet.
OPPGÅVE 9 Samandrag
OPPGÅVE 7
Kjærleik og seksualitet (s. 28–33) Jobb saman med læringspartnaren din og lag eit informasjonshefte, ein informasjonsvideo eller ein podkast retta mot ungdom med temaet kjærleik og seksualitet. Pass på å få med desse punkta: • behov for nærleik • intimsoner • kjønnsroller og forventningar • seksuell legning/orientering • sexpress • påverknad frå medium og internett • samtykke
Jobb individuelt: Skriv ein logg der du reflekterer over kva du kan no som du ikkje kunne før du starta perioden. • Korleis har du jobba med temaet? • Kva for strategiar har du brukt når du har stått overfor noko du synest har vore vanskeleg?
KAPITTEL 1 IDENTITET
45
