SAMFUNNSFAG 7
frå CAPPELEN DAMM
Grunnbok
Frøya Elisabeth Astrup
Emilie Forbes Holmen
Bjørnar Kjensli
Bjørnar
Katja Haaversen-Westhassel Skjølberg
Katja Haaversen-Westhassel Sk jølberg
Irene Trysnes
Nynorsk
© Cappelen Damm AS, Oslo 2025
Føresegnene i åndsverklova gjeld for materialet i denne publikasjonen. Utan særskild avtale med Cappelen Damm AS er all eksemplarframstilling og tilgjengeleggjering berre tillate så langt det har heimel i lov eller avtale med Kopinor, interesseorgan for rettshavarar til åndsverk. All bruk av heile eller delar av utgivinga som input eller som
Bruk av materiale frå utgivinga i strid med lov eller avtale kan føre til inndraging, erstatningsansvar og straff i form av bøter eller fengsel.
Samfunnsfag 7 frå Cappelen Damm og er til bruk på barnetrinnet på grunnskulen.
Illustrasjonar: Marthe Strand Mourier
Design og sats: Bøk Oslo AS Omslagsillustrasjon: Marthe Strand Mourier
Omslagsdesign: Tank Design AS / Cappelen Damm AS
ISBN 978-82-02-80636-1
Utgåve 1
Opplag 1
til forlaget bidreg til avskoging eller degradering av skog. Cappelen Damm arbeider for
Les meir om Cappelen Damms miljøarbeid ved å skanne QR-koden:
www.cdu.no
www.laerer.cdu.no
www.skolen.cdu.no
Innhald
1 Kven veit? 4 Undring og utforsking
2 Verda veks ............................................................ 34 Samfunnskritisk tenking og samanhengar
3 Demokrati og styresett ....................................... 60 Demokratiforståing og deltaking
4 På lag med jorda ................................................... 88 Berekraftige samfunn
5 Like, unike og ulike ................................................ 112
Identitetsutvikling og fellesskap
Kven veit? 1
Når veit du at noko er sant og stemmer?
Nokre ting veit vi at er sant, fordi vi har bevis for det. Andre ting veit vi at er sant, fordi vi stolar på kjelda som fortel oss noko. Til dømes kan du stort sett stole på at læraren din fortel deg det som er sant, og at lærebøkene du les, prøver å fortelje sanne historier.
Når du lærer noko nytt, kan du samanlikne og leggje det saman med det du veit og kan frå før. Men dersom den nye informasjonen ikkje passar med den gamle, kan det vere noko som ikkje stemmer. Då er det lurt å vere litt kritisk. Viss ikkje kan du fort ende opp med å tru på noko som ikkje er sant.
Kjeldekritikk handlar om å finne ut om det du ser, høyrer eller les, er sant. Du kjem langt med å finne svar på spørsmål som byrjar med desse tre spørjeorda: Kva? Kven? Kvifor?
LÆR OM
G ulike kjelder
G kjeldekritikk
G å undersøkje og utforske kjelder
SAMFUNNSFAG 7 FRÅ CAPPELEN DAMM
Skriv
1 Kva betyr det at noko er sant?
2 Kva er kjeldekritikk?
3 Kvifor er kjeldekritikk viktig?
Kjelder
Ei kjelde er noko som gir oss kunnskap eller informasjon. Til dømes kan eit menneske som fortel om noko, vere ei kjelde. Motsett kan også ein gjenstand fortelje noko om menneske, og derfor vere ei kjelde. Ei bok, ein podkast
For å vurdere om ei kjelde er til å stole på, må vi undersøkje kva slags kjelde det er, og kva ho fortel, kven som har laga kjelda eller er avsendar, og kvifor og når kjelda blei laga.
Heilt sikker?
Når du les, høyrer eller ser noko, og du vil vere heilt sikker på om informasjonen
dømes at du les eller ser ei overraskande nyheit ein stad på nettet. For å vere trygg på at det som står, verkeleg skjedde på denne måten, er det lurt å sjå etter om andre medium også skriv om det som hende, og i så fall på kva måte.
Nokre gonger har vi berre éi kjelde som fortel om noko, spesielt når vi utforskar historia før oss. Då er det viktig å hugse på at informasjonen kjelda gir, kan vere usikker
spor etter informasjonen andre stader.
Snakk saman
s
Kva for nokre av punkta nedanfor kan vere ei kjelde?
Kva for
• ein lærar
• ein bestefar
• ei veslesøster
Skriv
• ei avis
• ei nettside
• eit radioprogram
1 Skriv fem kjelder som kan fortelje noko om deg.
• ein sokk
• ein stokk
• eit hus
2 Skriv fem kjelder som kan fortelje noko om ein i familien din.
Finn kjelda
Set saman og les teksten i boksane slik at det blir setningar som fortel noko om kjelder. Viss ein lege får inn ein
medisinforskarar om
pasient medlastebil medskuleklasse med frisørar omelektrikarar om
Særleg viss det står om det same i fleire tidsskrift, Viss legen finn informasjon i eit slikt tidsskrift, er det ganske sannsynleg med
som legen ikkje har høyrt om før, kan det vere smart å sjekke i det ein kallar medisinske tidsskrift. I medisinske tidsskrift skriv legar og
ting dei har funne ut av.ting dei ikkje anar noko om.
Det som blir publisert i medisinske tidsskrift, blir lese og gått gjennom av
og viss artiklane ikkje er og viss artiklane er krokodillar.barn. folk som har god peiling på medisin.
elefantarsymptom bitte små eitermaurar for lange. for gamle. for korte. at det er sant.at det er løgn. at det er pølsevev.
Kva?
Sjølv om desse jentene kanskje er samde om at basket er best, betyr det at det er fakta?
Når vi les, høyrer eller ser noko, kan det vere vanskeleg å vite om det som står eller blir sagt, er sant. Då er det viktig å kunne skilje meiningar frå fakta.
Fakta er noko du kan kontrollere at er sant. Det kan du ikkje gjere med
julebrus er betre enn brun, eller omvendt. Sjølv om mange kanskje er samde om at den eine brusen er betre enn den andre, er smak alltid ei meining som
Skriv
Set saman setningsdelane og skriv setningane.
Fakta er noko ein person føler eller trur.
Ei meining er noko som er sant.
Kva stemmer om klimaendringane? Korleis veit du det?
Nei! Det er ikkje spesielt varmt på jorda no, og det har vore varmt før òg. Klimaforskarar og politikarar lyg eller tener pengar på å vere bekymra for klimaet.
Snakk saman
Les påstandane nedanfor. Kva er ei meining? Kva er fakta?
• Menneske har bidradd til å forsterke klimaendringane.
• Menneske bør prøve å stoppe klimaendringane.
• Ei meining kan vere eit faktum.
• Fakta er noko vi kan bevise at stemmer.
• Meininga mi er eit faktum.
Skriv
1 Kan éin eller fleire av påstandane i lista ovanfor vere både ei meining og eit faktum? Kvifor eller kvifor ikkje?
2 Skriv to setningar som er fakta, og to setningar som er meiningar, som fortel noko om deg.
Ja! Klimaforskarar har studert korleis vêret har vore over lang tid. Menneska sine utslepp av CO2 har medverka til å endre klimaet på jorda.
Det er sant at det har vore varmt på jorda før. Det er også sant at nokon kan tene pengar på berekraft. Likevel er utsegna som byrjar med «nei», ei meining. Menneske har bidradd til å forsterke klimaendringane. Det er fakta
Kven?
avsendar. Kven har skrive eller laga det du les eller ser? Vil avsendaren informere deg om noko, eller ønskjer avsendaren å overtyde deg om noko – eller få deg til å gjere eller kjøpe noko?
Vi har sendt astronautar til månen, men klarar ikkje å frakte folk mellom Tuddal og Sauland. Bussen er innstilt. Igjen!
Nei, så kjipt. Men du, seriøst, trur du verkeleg på månelandinga?
Eh, ja ...?
Det er jo tusen videoar om at dei greiene var fake. Eg trudde alle visste det no!
Kva meiner du? Det finst jo mange bilete og filmar av månelandinga. Og det har jo vore astronautar der oppe fleire gonger etterpå òg?
Nope. Månelandinga blei filma i eit studio i Hollywood. Sjekk den videoen her, til dømes: www.fakemoon.nz.net
Oi! Men kven er det som har laga den videoen?
Ein som heiter Chris … eit eller anna. Eg trur han er frå USA.
Kvifor er han til å stole på, liksom?
Snakk saman
Kva er ein avsendar?
Det finst mange andre videoar òg, altså, sjekk sjølv!
• ein som har skrive eller laga noko
• ein som mottek noko
• ein som bur på bygda
Kva er mest sannsynleg sant?
• det ei bestemor fortel
• noko som står fleire stader
• noko som berre står éin stad
Snakk saman
1 Kor mange år er det sidan menneske var på månen for første gong?
2 Då Neil Armstrong tok det første steget på månen, sa han: «That’s one small step for a man, one giant leap for mankind». Kva meinte han med det, trur du?
Visste du at …
Den første månelandinga var 20. juli 1969. Astronautane Neil Armstrong og Edwin Aldrin var dei første menneska på månen.
Edwin Aldrin på månen. Kan du tenkje deg kven som tok biletet?
Kvifor?
Kjære innbyggjarar i bygda!
Alle veit at det er sunt å drikke vatn! Vatn er den beste tørstedrikken i verda! Men i det siste har eg lagt merke til at mange av dykk drikk vatn rett frå drikkefontena på torget. Det er uhygienisk. Kanskje farleg til og med. Vi kan bli sjuke alle saman!
Det bør bli forbode å drikke rett frå drikkefontena. Dersom alle tek med seg si eiga vassflaske og fyller ho der, slepp vi flytande bakteriar og virus.
Kjøp vassflasker, folkens. Det held både deg og naboen friske.
Med vennleg helsing
Kjell Devold vassflaskeseljar
Skriv
Skriv svar på minst tre av spørsmåla nedanfor.
1 Er det sunt å drikke vatn? Kvifor eller kvifor ikkje?
2 Kva kan vere bra med vassflasker?
4 Kva kan vere negativt med vassflasker?
5 Kvifor har Kjell Devold skrive teksten ovanfor, trur du?
6 Skriv éi setning som fortel noko som er sant, og éi setning som fortel noko som er usant, frå teksten Kjell Devold har skrive.
Når?
sirkel vil aldri ha nokon hjørne. Andre ting er sant berre ei kort eller lang stund. Informasjon kan bli gammal og faktisk gå ut på dato. Det som var sant for ti eller hundre år sidan, er ikkje nødvendigvis sant no. Derfor kan når noko er skrive eller laga, vere viktig for å vurdere om det er sant. Kvifor er det slik, trur du?
Pluto er ein planet. Men dersom du les ei bok om verdsrommet som er skriven og utgitt før år 2006, står det at det er ni planetar i solsystemet vårt, og at Pluto er ein av dei. Slik er det altså ikkje lenger. Pluto er ein dvergplanet.
Bevis det!
Før trudde mange at folk fekk sjukdommen magesår dersom dei stressa eller åt krydra mat. I 1982 fann ein forskar frå Australia ut at det var ein bakterie som fører til magesår. Men nesten ingen trudde på han! For å bevise at det han hadde funne ut, var sant, drakk forskaren
magesårbakteriar, og fekk sjukdommen sjølv. Etterpå kurerte han magesåret med antibiotika, som er ein type medisin.
forskaren frå Australia nobelprisen i medisin for oppdaginga si. Likevel er det nokre den dag i dag som meiner at dei får magesår på grunn av stress. Stemmer det, trur du?
Skriv
Vel éi av utsegnene nedanfor. Forklar om du meiner det er ei evig sanning eller ikkje, og kvifor.
Menneske treng mat og vatn.
1 + 1 = 2
Antibiotika er den beste medisinen mot magesår. ifor.
Det er åtte planetar i solsystemet vårt.
Historiske kjelder
vikingtida. Det vi veit om menneska som levde då, er sett saman som eit puslespel av mange ulike kjelder. Det meste av det som er skrive om vikingar, er skrive av folk som ikkje var vikingar, eller er skrive lenge etter vikingtida. Men saman med arkeologiske kjelder som vikingskip, steinar med runeinskripsjonar og restar etter bygningar og gravhaugar kan kjeldene fortelje oss mykje om korleis vikingane levde.
Ein gong for over tusen år sidan møtte arabaren Ahmad ibn Fadlan nokre menneske som reiste nedover elva Volga. Kanskje var menneska vikingar. Ibn Fadlan skreiv at «dei er høge som palmar, har blondt hår og nesten rosa hud».
Ifølgje Ahmad ibn Fadlan var vikingane uhygieniske og skitne. I reiseskildringa si frå turen skreiv han blant anna:
Dei er dei skitnaste av alle Allah sine skapningar: Dei reinsar seg ikkje etter avføring eller urinering, og dei vaskar ikkje eingong hendene etter maten.
Osebergskipet blei funne i ein gravhaug ved Tønsberg i 1904.
Snakk saman
«Allah» betyr
• Gud
• verda
• menneske
Ahmad ibn Fadlan si reiseskildring frå 922.
«Hygiene» betyr
• ryddigheit
• rausheit
• reinslegheit
Runer er
• eit språk
• skriftteikn
• ein båt
Volga er
• eit land
• ein by
• ei elv
Uhygieniske eller forfengelege?
Kva ser du for deg når du høyrer om vikingar?
Har dei bustete hår og rotete skjegg og er skitne?
Slik har i alle fall vikingar blitt framstilte i mange
Arkeologar har funne restar av klede og smykke frå vikingtida. Kleda har broderi og sterke fargar. Smykka er laga av fargerike perler og sølv. Dessutan har arkeologar funne pinsettar og øyrereinsarar som dei veit er frå vikingtida.
Kva betyr desse funna, trur du?
har tilhøyrt vikingar også. På nokre av kammane står tennene særleg tett. Arkeologane meiner at kammane blei brukte til å fjerne lus.
Kam frå vikingtida.
Skriv
1 Tok Ahmad ibn Fadlan feil når han kalla vikingane uhygieniske, meiner du? Kvifor eller kvifor ikkje?
2 Vel tre av orda frå ruta nedanfor, og forklar kva orda betyr.
arkeolog viking uhygienisk forfengeleg kam broderi pinsett
Geografiske kjelder
landskapet i eit område og om kvar land og stader er plasserte i forhold til kvarandre. Derfor brukar mange kart for å planleggje ei reiserute
Kven som har laga eit kart, og når og kvifor dei har laga det, kan fortelje oss mykje om kva menneske veit, kan og vil. Då presten Heinrich Bünting laga eit
Menneska som laga kart for to tusen eller fem hundre år sidan, måtte sjølv gå eller segle til stadene dei ville lage kart over, eller dei lytta til og lærte av menneske som hadde reist andre stader enn dei sjølv. I vår tid kan vi sende satellittar opp i verdsrommet og ta bilete av jorda. Teknologien hjelper oss til å lage svært nøyaktige kart.
Snakk saman
1 Kva for ein by viser kartet?
2 Kva heiter barneskulen?
3 Kva heiter idrettsbana?
4 Kvar kan du få helsehjelp?
Slik såg verdskartet ut på Columbus si tid.
Då sjøfararen Kristoffer Columbus skulle segle frå Portugal til India i 1492, hadde han ikkje like gode kart som det vi har no. På karta han brukte, såg jorda mindre ut enn det ho er i verkelegheita. Dessutan var ikkje Amerika teikna inn, fordi dei europeiske kartteiknarane ikkje visste at verdsdelen eksisterte. Derfor trudde Columbus at det var lurt å segle vestover, rundt jorda, for å komme til India – i staden for austover rundt Afrika. Ingen hadde nådd fram til India via ruta rundt sørspissen av Afrika enno, heller.
Columbus trudde at han hadde komme til nokre øyar utanfor India, då han i verkelegheita var på Bahamas utanfor dagens USA.
Columbus kalla øyane for Vestindia.
Snakk saman
1 I kva verdsdel ligg India?
2 I kva verdsdel ligg Bahamas?
3 Kva er ein kamel?
Eit verdsbilete
Eit kart er eit slags bilete av omgivnadene våre eller av verda. Det eldste
leire av menneske som budde i området som i dag er Irak. Kartet viser ein by, ei elv og nokre fjell. Himmelretningane aust, nord og vest er merkte av på kartet, men kartet har ingen målestokk.
Dei første karta forsøkte å gjenskape kva menneske hadde sett, høyrt og erfart. Men informasjonen kartteiknarane fekk, var ikkje alltid like nøyaktig. Dei som teikna karta, måtte nok gjette eller
Fleire av verdskarta frå mellomalderen har aust, der sola står opp og den nye dagen byrjar, plassert øvst på kartet. Då låg Asia øvst på kartet, Afrika nedst til høgre og Europa nedst til venstre.
Samtidig med at europearane reiste ut i verda og oppdaga det som for dei var nye landområde, blei karta teikna betre og meir nøyaktig. Men sjølv om stadig meir land kom med på karta, var storleiksforholda ofte feil. På mange kart er verdsdelen vår teikna mykje større enn det han eigentleg er. Kan du tenkje deg kvifor?
Skriv
Skriv svar på minst tre av spørsmåla nedanfor.
1 Kva er eit kart?
2 Kva kan vere grunnar til at folk byrja å lage kart, trur du?
3 Kva brukar du kart til?
4 Kva er eit atlas?
5 Kva er ein globus?
Kart endrar seg
Fordi verda framleis endrar seg, gjer karta det òg. Landegrenser blir justerte. Både stader, land og byar endrar namn. Byen Oslo har til dømes hatt namna Kristiania og Christiania. Landet Myanmar har vore Burma, og Sri Lanka har hatt namna Singhala og Ceylon.
Etter første verdskrigen var det eit stort land i Europa som heitte
Kroatia, Bosnia-Hercegovina, Nord-Makedonia, Montenegro, Serbia, Slovenia og Kosovo.
er merkte som russiske på kart frå Russland.
Noreg laga frimerke som forklarte at Oslo var det nye namnet på hovudstaden.
Skriv
1 Kva for nokre språk er dei tre frimerka på?
2 Når fekk Oslo namnet sitt?
3 Kor lenge er det sidan Oslo fekk namnet sitt?
4 Kva kan vere grunnar til at det blei laga frimerke som informerte om namneendringa, trur du?
Naturen som kjelde
På kva måtar kan naturen vere ei kjelde som fortel oss noko, trur du?
Naturen er full av spor frå tida før oss. Mange stader i Noreg ligg det digre steinar heilt for seg sjølv i landskapet. Flyttblokkene blei frakta med isen då det var istid i landet vårt for over 10 000 år sidan.
Menneska som levde lenge før oss, visste kanskje ikkje at Noreg hadde lege under is i tusenvis av år. Derfor leita dei etter forklaringar i naturen. Mange meinte at det var troll som hadde kasta steinane.
Flyttblokk ved Åram i Møre og Romsdal.
Landskapet vårt har andre spor etter istida også. Dei store U-forma dalane her i landet er gravne ut av isbrear som låg der for lenge, lenge sidan. Stripene vi kan sjå i ein del svaberg langs kysten, er også spor etter isen. Under dei digre breane låg det småstein som blei skrapa og rulla fram og tilbake i takt med
om nokon har skore i svaberga med kniv.
Svaberg ved Fredrikstad i Østfold.
Finn ut
1 Kva er skilnaden på ein U-dal og ein V-dal?
2 Kva for nokre spor etter menneske før oss er det i naturen der du bur?
3 Kva for nokre spor i naturen set vi menneske som lever i dag?
Fimbulvinteren
hendingar som folk ikkje har skjønt. Nokre gonger blir hendingane til imellom, og som gjorde livet for folk i nord veldig vanskeleg og veldig kaldt.
Dei oppdaga at det hadde vore år med lite sol og nedbør. Klimaforskarar meiner at gjennomsnittstemperaturen sokk i den same perioden. Dessutan veit vi at det døydde mange menneske på kort tid på midten av
ei sann historie?
Skriv
Kva betyr orda?
myte ein som studerer noko veldig nøye katastrofe munnleg forteljing, ofte om noko overnaturleg forskar eldsprutande fjell
vulkan vekstringar i eit snitt av ein trestamme årringar stor øydeleggjande ulykke
The missing link
Då boka The Descent of Man blei utgitt i 1871, fekk forfattaren Charles Darwin kritikk fordi han skreiv at menneske er i slekt med apar.
Arkeologen Charles Dawson fann nokre beinrestar i ein liten by i England. Var dette «the missing link»?
Mange år seinare blei beinrestane Dawson hadde funne, testa. Då viste det seg at skallen var mykje yngre enn folk hadde trudd, og at kjevebeinet tilhøyrde ein orangutang. Alt var juks!
Mange sakna ein mellomting mellom apar og menneske. Jakta på «the missing link» var i gang.
Charles Dawson blei berømt over heile verda fordi han hadde gjort det eineståande funnet av det folk trudde var eit forhistorisk menneske.
Charles Dawson var ein svindlar. Charles Darwin sin teori om evolusjonen, at livet på jorda utviklar og endrar seg, står framleis.
Fabrikkerte fakta
I åra etter at Charles Darwin gav ut The Descent of Man, jakta mange menneske etter det dei trudde mangla: bindeleddet mellom apar og menneske.
Charles Dawson laga sine eigne kjelder for å bevise at det han trudde stemde, var sant. Forfalskinga blei oppdaga først mange år etter at han døydde.
Då viste det seg at både skallen og kjevebeinet var kunstig farga. Tennene var slipte til. Skallen var frå eit moderne menneske. Og det apeliknande kjevebeinet var frå – nettopp – ein ape.
Vitskapsmannen Charles Darwin meinte at livet på jorda utviklar og endrar seg
Menneske er i slekt med apar. Sjimpansar er dei næraste slektningane til menneska.
Charles Darwin (1809–1882).
Snakk saman
Kva kan vere grunnar til at folk syntest det var vanskeleg å forstå at menneske er i slekt med apar, trur du?
Skriv
Set saman setningsdelane og skriv setningane.
Evolusjon betyr ein vitskapsmann.
Opphav betyr ein svindlar.
Charles Darwin var noko som manglar.
Charles Dawson var utvikling.
Darwin meinte at byrjing.
«Missing» betyr menneske er i slekt med apar.
Gi eit døme på eller forklar ordet
To eller fleire spelarar.
De treng: terning og spelebrikker
Spelereglar
Kast terningen etter tur. Flytt brikka like mange felt som talet på auge på terningen. Når du landar på eit felt, skal du gi eit døme på, eller forklare, ordet som står i ruta. Dersom du ikkje kan gi eit døme på eller forklare ordet, må du flytte spelebrikka di eitt felt tilbake.
På nokre felt får du flytte brikka di fram eller tilbake. På nokre felt får du byte plass med motspelaren din. Dersom de er fleire enn to spelarar, kan du velje kven du vil byte plass med, dersom du landar på eit felt der det står «byt plass».
Før de spelar, må de bli samde om eit par reglar:
Kven byrjar?
• Vi trillar terning.
• Vi trekkjer lodd.
• Vi tek stein, saks, papir.
Kven vinn?
• Den som kjem først i eller forbi mål.
• Den som først kjem akkurat i mål.
• Den som er nærast mål etter ti minutt.
Kva betyr «fact»?
Fake news
Mange i Noreg og andre land brukar mykje tid på internett, og spesielt på sosiale medium. Når vi brukar sosiale medium til å lese og lære om verda, kan falske nyheiter og konspirasjonsteoriar spreie seg raskare enn på andre plattformer. Kva kan vere grunnar til det, trur du?
Kven som helst kan publisere kva som helst i sosiale medium. Derfor kan du aldri stole på at det du ser i sosiale medium, er sant.
Då koronaviruset spreidde seg over heile verda i 2020, var det mange som meinte dei visste kvifor sjukdommen kom, og korleis korona kunne kurerast. Falske nyheiter om viruset spreidde seg omtrent like raskt som viruset sjølv. Eit av dei usanne rykta sa at teknologien vi brukar for å få internett, hadde noko med viruset å gjere. Eit anna usant rykte sa at viruset døyr dersom det blir utsett for varme. Derfor meinte somme at varm te ville kurere korona. Sjølv om forskarar og ekspertar sa tydeleg ifrå om at det ikkje er nokon samanheng mellom viruset og internett eller varm
konspirasjonsteori – usanne rykte om kvifor ting skjer
Skriv
1 Kva gjer du på internett?
2 Kva betyr det at noko er «fake»?
Konspirasjonsteoriar
Har du høyrt at månelandinga i 1969 kanskje ikkje skjedde likevel?
Nokon trur at dei kjende bileta av amerikanske astronautar som hoppar
ideen er ein av dei mest kjende konspirasjonsteoriane i verda.
Ein konspirasjonsteori er når folk lagar ei historie om korleis ting heng
trur på konspirasjonsteoriar, meiner at det vi lærer på skulen eller les i aviser og bøker, ikkje er sant. Dessutan meiner ofte dei som trur på konspirasjonsteoriar, at ei hemmeleg lita gruppe med mektige menneske styrer over heile verda – utan at vi veit det. Problemet er at det ikkje
kjemikaliar som blir sprøyta ut med vilje, er også konspirasjonsteoriar.
Nokre ting som skjer i verda, er kompliserte og vanskelege å forstå. Då er det mange som leitar etter svar eller nokon å skulde på. Konspirasjonsteoriar kan gi slike svar. Dessutan kan det kjennast bra å tru at du har forstått noko som nesten ingen andre har skjønt. Men dei som trur på konspirasjonsteoriar, spreier feilinformasjon om verda fordi dei ikkje stolar på vitskap eller politikarar.
Konspirasjonsteoriar spreier seg lettare i land der folk ikkje stolar på dei som bestemmer i landet. Kan du tenkje deg kvifor?
Skriv
Stokk orda og skriv setningane rett.
1 til å bidrar desinformasjon spreie Konspirasjonsteoriar.
2 er rykte Ein usanne skjer kvifor ting konspirasjonsteori om.
Kunstige kjelder
Kunstig intelligens (KI) er når maskiner lærer å gjere noko som normalt krev menneskeleg intelligens. KI kan til dømes omsetje tekstar til mange ulike språk eller svare deg på omtrent alt du spør om – i løpet av sekund.
Kunstig intelligens gjer at datamaskiner lærer sjølv, nesten som vi menneske kan.Det betyr at vi ikkje treng å fortelje datamaskinene kva dei skal gjere, heile tida. Ved hjelp av KI kan datamaskiner ta eigne avgjerder og til dømes spele spel mot oss.
KI kan vere smart, morosamt og bra for oss. Men KI kan bli brukt til å lure oss også. Menneske kan bruke KI til å skrive artiklar om ting som
Kunstig intelligens kan bli brukt til å manipulere og
nokon seier noko som dei aldri har sagt. Kan du tenkje deg kvifor det kan bli skummelt?
Snakk saman Kva stemmer?
• KI kan vere ei kjelde.
• KI kan hjelpe oss.
• KI kan bli brukt til å lure oss.
• «Kunstig» betyr omtrent det same som «falsk».
• «Kunstig» betyr omtrent det motsette av «naturleg».
Såstad skole i Stange, 1959.
Biletkjelde
Eit bilete kan fortelje ei historie, på same måte som ord og tekst kan det. Derfor kan eit bilete vere ei kjelde.
Bilete kan lære oss noko om korleis stader, ting og menneske såg eller ser ut. Men bilete viser berre eit utsnitt av verkelegheita. Det vi ikkje ser på eit bilete, kan vere minst like interessant og viktig som det vi faktisk ser.
motivet stod heilt stille. Derfor ser vi mange arrangerte bilete frå tida før oss, der menneske står oppstilte ute i dagslys.
I dag har mange kamera som tek gode bilete, med seg overalt, og kan
program enn før som kan hjelpe oss med å redigere eller retusjere bilete.
Fortel bileta framleis ei sann historie då?
Skriv
Skriv svar på minst tre av spørsmåla nedanfor.
1 På kva måte kan eit bilete vere ei historisk kjelde?
2 På kva måte kan eit bilete vere ei kjelde frå notida?
3 Fortel bilete frå fortida noko som er sant?
4 Fortel bilete frå notida noko som er sant?
5 Korleis kan eit bilete påverke deg til å tru eller meine noko?
6 Eit ordtak seier: «Eit bilete seier meir enn tusen ord.» Kva kan det bety?
Fortida fortel
Det vi veit om tida lenge før oss, veit vi fordi vi har funne kjelder som fortel oss noko om fortida.
tusen år sidan. Dei enorme byggverka av stein fortel oss at egyptarane var pyramidane er det veggmåleri. Måleria fortel oss noko om korleis menneska levde då pyramidane blei bygde. Til dømes viser nokre veggmåleri korleis egyptarane dyrka jorda og korleis dei laga murstein, kva slags dyr dei hadde, og korleis dei laga mumiar.
Då vulkanen Vesuv hadde utbrot i år 79, blei dei to byane Pompeii og Herculaneum i det som no er Italia, gravlagde i oske. Nesten 1700 år seinare blei byane gjenoppdaga. Langt under tjukke lag med oske fann arkeologar bygningar og gatenett. Inne i husa fann dei reiskapar, verktøy og bruksgjenstandar. Til dømes fann arkeologane bestikk av sølv og mugger i leire. Alt arkeologane fann i Pompeii og Herculaneum, fortel oss noko om korleis menneske levde livet sitt.
Mugger frå Pompeii.
Pyramidane i Giza.
Osebergskipet er eit av dei best bevarte vikingskipa i verda. Skipet hadde lege under tett torv og leire i ein gravhaug i over tusen år då det blei grave ut i Tønsberg i 1904. Osebergskipet var gravkammer til to kvinner. Saman med skjeletta låg det verktøy, gardsreiskapar, skipsutstyr, bøtter, årer, senger, kister med tøy, handarbeidsutstyr og kjøkkenreiskapar. Vi veit at vikingane trudde at menneske får eit nytt liv etter døden. Då er det kanskje ikkje så rart at kvinnene i Osebergskipet var utstyrte med litt av kvart?
Kopp frå Osebergskipet.
Sko frå Osebergskipet.
Snakk saman
Tenk deg at staden der du bur, blei bevart i over tusen år utan at nokon endra på noko. Kva kan tinga dine fortelje folk i framtida om deg og livet ditt?
Skriv
Skriv svar på minst tre av spørsmåla nedanfor.
1 Kva er ein pyramide?
2 I kva verdsdel ligg Egypt?
3 Kva er ein vulkan?
4 Kor lenge er det sidan det store utbrotet frå Vesus?
5 Kva eller kven var gravlagd i Osebergskipet?
Bevart for framtida
Kloden vår er fylt med spor etter oss. Spor i naturen kan fortelje kvar og korleis menneske har bygd og budd. Arkeologiske kjelder som reiskapar, verktøy, kunst, smykke og bygningar kan fortelje mykje om tida då tinga blei laga eller brukte. På den måten kan vi lære kva menneske før oss har visst, lært og kunna. Dessutan kan skriftlege kjelder som aviser, brev og bøker fortelje kva menneske har gjort, korleis dei har tenkt, og kva dei har opplevd.
Men også menneske sjølv kan fortelje oss noko, sjølv lenge etter at dei er
gammalt eit menneske var då det døydde, og noko om kva slags sjukdommar mennesket eventuelt har hatt. Nokre gonger kan arkeologane sjå kva mennesket døydde av, også.
I 1907 fann arkeologar eit skjelett i Vistehòla i Rogaland. Skjelettet var nesten heilt komplett. Ulike undersøkingar fortel at skjelettet har tilhøyrt ein gut som levde i steinalderen. Guten var frisk og rask då han levde, og hadde eit godt kosthald. Undersøkingar av beinrestane viser til dømes at Visteguten hadde ete mykje torsk og sel. Skjelettet har ingen teikn til skadar. Derfor trur arkeologane at Visteguten døydde ein naturleg død av ein akutt sjukdom eller infeksjon.
Kva folk som lever hundre eller tusen år etter oss kjem til å tru og vite om oss som lever no, kjem heilt an på kva dei oss.
Kva kan skjelettet av Visteguten fortelje oss om fortida?
Detektivarbeid
Vi menneske blir eksponerte for uendelege mengder informasjon om ulike fram til kjelder og innhald som vi kan stole på.
Ny teknologi og nye hjelpemiddel gjer det enklare for oss å redigere og for oss å vite kva som eigentleg er ekte og sant, og kva som stemmer.
Å drive litt detektivarbeid og utforske og undersøkje kjelder og informasjon er ein viktig kompetanse for deg som lever no. Kanskje blir kjeldekritikk endå viktigare i framtida enn det er no. Kven veit?
Løys koden
1 Finn og skriv orda. «saman» minus bokstaven etter m i alfabetet
det motsette av lik
den 15. + den 13. bokstaven i alfabetet
det tolvte ordet på denne sida minus dei to siste bokstavane
det første ordet i det første læringsmålet for kapittelet
tittelen på side seks
verbet «gav» i infinitiv
det sjuande ordet i teksten på side tjue
2 Skriv orda i rett rekkjefølgje, så det blir ei setning.
det første ordet i den fjerde setninga på side tretten