Be One With Nature | 3 | 2024 by Wereld Natuur Fonds

‘De natuur overtreedt nooit haar eigen wetten’ Leonardo da Vinci

61 Verstoorde balans

Aconcagua in Argentinië

Nicolas Prieto

Dicht bij de hemel

Denk je aan de Andes, dan zie je een eenzame condor zwevend op de thermiek. Je ziet besneeuwde vulkanen, alpaca’s en bergbewoners in kleurige kleren. Prachtige nevelwouden, uitgestrekte toendra’s en hoogvlaktes met zoutpannen. Je ziet een plek waarbij je niet anders kunt dan verzuchten hoe mooi de aarde is.

Tekst: Ellen de Wolf

Ignacio Amenabar

Als een lange ruggengraat steekt La Cordillera de Los Andes uit boven de westﬂank van Zuid-Amerika. De meer dan 7000 kilometer lange bergketen loopt van noord naar zuid en doorkruist zeven landen: Venezuela, Colombia, Ecuador, Peru, Bolivia, Chili en Argentinië. Je vindt er ruim honderd vulkanen en veertien bergtoppen van meer dan 6500 meter hoog. De hoogste top is de niet-actieve vulkaan Aconcagua in Argentinië met 6962 meter.

De Andes ontstond zo’n 23 miljoen jaar geleden door beweging van aardplaten, waardoor de aarde omhoog kwam. Als gevolg daarvan begonnen de rivieren, die tot dan toe afwaterden in de Grote Oceaan in het westen, naar het oosten te stromen. Zo ontstond de Amazone. Het smelt- en regenwater uit de Andes draagt bij aan het enorme waternetwerk dat de Amazone tot de grootste rivier op aarde maakt. In de Urubamba-vallei nabij de hooggelegen stad Machu Picchu in Peru raken de Andes en Amazone elkaar.

Andesﬂamingos in de Laguna Colorada in Bolivia © naturepl.com / Mark Taylor / WWF

Los Cuernos in Torres del Paine National Park in Chili

© Martin Harvey / WWF

De guanaco is een wilde lama en de voorvader van de gedomesticeerde lama, die al tijdens de Inca-beschaving in de Andes als vee werd gefokt. Hij leeft in harems: kuddes van vrouwtjes met hun jongen en één dominant mannetje.

Een poema en haar welp komen onder de weg door in het Torres del Paine National Park in Chili. © Nick Garbutt / naturepl.com / WWF

© Martin Harvey / WWF

Frailejones groeien op hoogvlaktes in de Andes en zijn van belang voor de waterkringloop.

De yareta in de Peruaanse Andes hecht zich als een kussen van ﬂuweel aan rotsblokken en groeit extreem langzaam: per jaar maar 1,4 mm. Dit knalgroene tapijt kan wel 3000 jaar oud worden en 6 meter in doorsnee. Hij is extreem goed aangepast aan de kou en droogte op grote hoogtes. Op verscheidene plekken in de Andes wordt de yareta steeds zeldzamer omdat de plant als brandstof wordt gebruikt.

Condor

© Kevin Schafer / WWF

© Pablo Corral / WWF

© David Strobel / WWF

Een kolibrie in het nevelwoud op 1600 meter hoogte in Manu National Park in Peru.

© WWF-Peru / Enrique Castro-mendivil

Tijdens de balts gaan de mannetjes van de rode rotshaan fel tegen elkaar tekeer, maar de vlam slaat pas écht in de pan wanneer de vrouwtjes ten tonele verschijnen. Die zijn kieskeurig en pikken de mooiste mannetjes met de beste performances eruit. De Andes kent verschillende klimaatzones en dat betekent een grote verscheidenheid aan ﬂora en fauna. Op grote hoogte vind je aan de kou aangepaste planten en dieren en in de uitlopers van het broeierige Amazonegebied leven tropische diersoorten. Ook de droge hoogvlaktes met zoutpannen, toendra-graslanden (‘páramos’), mysterieuze nevelwouden en blauwe meren herbergen unieke soorten. De biodiversiteit is dan ook enorm: qua aantal planten diersoorten kan de Andes zich meten met de Amazone.

De brilbeer, de enige berensoort in Zuid-Amerika, zwerft door de nevelwouden langs de hellingen van de Andes. De toekomst van deze beer is onzeker doordat zijn leefgebied in rap tempo verdwijnt.

© Edward Parker / WWF

© André Bärtschi / WWF

© Emmanuel Rondeau/WWF-US

Kijken, lezen, doen

Tekst: Cynthia van Zwol

Stop jij de storm?

De natuur is in gevaar. Een gigantische storm zal alles verwoesten en jij kunt helpen om een ramp te voorkomen. Tijdens de unieke belevenis

Code S.T.O.R.M kunnen kinderen tussen de 7 en 12 jaar samen met boswachter Amy de natuur beschermen door gebruik te maken van weermachines. Wie kraakt de geheime code van deze machines?

Code S.T.O.R.M. is te spelen in deze Buitencentra: Sallandse Heuvelrug, Boomkroonpad, ‘t Leesten (Veluwe), Almeerderhout en de Schoorlse Duinen en wordt georganiseerd door Staatsbosbeheer en WWF. Aanmelden kan via wwf.nl/codestorm

Voor elk

wat wilds

Het Wildlife Film Festival Rotterdam (WFFR) vertoont elk jaar de mooiste en meest impactvolle films over de natuur uit binnen- en buitenland. Op het festival zal onder meer de documentaire In the footsteps of giants draaien, waarin natuurfotograaf en WWF-ambassadeur Jasper Doest olifanten volgt die eeuwenoude migratieroutes afleggen. De films zijn te zien van 4 tot 10 november in Rotterdam en van 13 tot 17 november in Wageningen. Online zijn ze vanaf 5 november te zien en via WWF krijg je 50 procent korting op een online passe-partout. Vul WWFCADEAU in en dan kijk je voor € 12,50 (i.p.v. € 25,-) alle films online. wffr.nl

Duurzaam

op reis

Met Lonely Planet80 duurzame reizen beleef je Europa zonder één keer in het vliegtuig te stappen. In dit boek vind je 80 schitterende routes met de trein, op de ﬁets of in een kajak. Voor een lang weekend of een vakantie van een maand. Lonely Planet biedt verder een schat aan informatie, zoals routekaarten met de etappes, de CO2-voetafdruk van de trip en het reisbudget voor elke route. Dat maakt het een perfect cadeau voor iedereen die van duurzaam reizen houdt. En we mogen 10 exemplaren weggeven! wwf.nl/winactie

O’o, wat mooi

De Hawaïaanse vogelsoort Kauai O’o is uitgestorven. Er zijn geluidsopnames van het laatste mannetje dat roept naar een vrouwtje dat niet meer bestaat. Het symboliseert de natuur die door toedoen van de mens verdwijnt – een thema waarvoor het Amsterdamse Allard Pierson Museum t/m 26 januari 2025 aandacht vraagt in de tentoonstelling

De roep van de O’o. Prachtige tekeningen, boeken en prenten illustreren hoe de natuur door West-Europeanen is onderzocht en verbeeld. En met welke motieven en waarden dat gebeurde. Waarom plaatste de mens zich eeuwenlang buiten de natuur? En doen we dat niet nog steeds? Extra leuk: met de code WWFxAP krijg je bij de Espressobar van het Allard Pierson Museum een gratis kop koffie of thee.

Dit loopt

uit de klauwen

Na het succes van zijn voorstelling Hoogtij (over klimaatverandering) komt cabaretier Patrick Nederkoorn met een nieuwe show over menselijke hoogmoed. Patrick is een natuurvriend. Denkt hij. Hij woont in een ﬂatje in de stad, maar verhuist met vrouw en kind naar een hutje in het bos. Met wel heel veel bomen, spinnen en teken. Wanneer er ook nog een wolf door zijn straat loopt, ontwaakt het beest in hem. Hij gaat de natuur in om duidelijk te maken dat er niks boven de mens gaat. Het verhaal mondt uit in een humoristische trip over eten of gegeten worden. En over hoe je verandert als je denkt dat er overal gevaar loert. Uit de klauwen gaat op 21 november in première en toert daarna door Nederland. patricknederkoorn.nl

Bewonder de

vogeltrek

In de herfst trekken miljoenen vogels over Nederland. Dat maakt het najaar – zeker de maand oktober – de ideale tijd om vogels te spotten. Natuurlijk is het belangrijk om dat vanaf een goede plek te doen, het liefst op een hoog punt met weids uitzicht. Vergeet ook nooit je verrekijker en neem een zakgids met vogelsoorten mee. Wil je buizerds, visarenden, rode wouwen en wespendieven zien? Dan zijn de Veluwe en de Sallandse Heuvelrug goede plekken. Bij de Brouwersdam of de zuidelijke pier bij IJmuiden kun je bij zware noordwestenwind als je geluk hebt bijzondere gasten zoals de Jan-van-Gent en de ijseend spotten.

Nederland wordt wild

Nederland is wilder dan je denkt. Tijdens de Wilde Weken neemt een natuurgids je mee naar de beste plekken op de Hoge Veluwe om sporen te zoeken en wild te spotten. Het gaat om wilde dieren, dus garanties zijn er niet. Maar de kans dat je edelherten, wilde zwijnen en reeën te zien krijgt, is aanzienlijk. De excursie duurt anderhalf uur en is daarmee bij uitstek geschikt voor gezinnen met kinderen. Kijk voor meer info op hogeveluwe.nl

Buitenaards mooi

Met Beyond maakt WWF-ambassadeur André Kuipers zijn regiedebuut. De ﬁlm gaat over de oneindige schoonheid van onze aarde, gezien vanuit de ruimte en door de ogen van een astronaut. Beeld en muziek sluiten naadloos op elkaar aan en zorgen voor een betoverende bioscoopervaring voor jong en oud. De meeslepende muziek is van de wereldberoemde Griekse componist en muzikant Vangelis, die in 2022 overleed. WWF-ambassadeur Armin van Buuren maakte speciaal voor de ﬁlm een cover van de Vangelis’-track Pulstar, die ook op single is uitgebracht. Beyond oktober in de bioscoop te

Interview

Najib Amhali

De vloek van overvloed

Hoe ouder hij wordt, hoe meer cabaretier Najib Amhali (53) de natuur gaat waarderen. Boven én onder water. ‘Ineens wordt het stil en hoor ik alleen nog mijn eigen ademhaling.’

Tekst: Rianne van der Molen, beeld: Shody Careman

Als jong ventje in Krommenie moest Najib Amhali van zijn moeder wekelijks vanuit hun drukke appartement op pad om melk te halen bij de boer. ‘Alleen die melk was volgens haar goed genoeg om boter en karnemelk van te maken. Elke week moest ik drie kwartier lopen naar het erf, waar zo’n grote hond woest stond te bla en. “Hij doet niets hoor”, schreeuwde de boer dan. Maar ik was altijd doodsbang.’

Door die wekelijkse angsttrip trok het boeren- en buitenleven hem weinig, ook al woonde hij er vlakbij. Dat veranderde toen hij een vriendin kreeg in Assendel . ‘Haar tuin grensde aan het boerenland. Daar kon je heel ver kijken. Je hoorde bijna niets, enkel af en toe een vogel. Mooi vond ik dat. En nu merk ik: hoe ouder ik word, hoe meer ik natuur ga waarderen.’

Toch zal je de cabaretier niet tegenkomen met wandelschoenen aan. ‘Nee joh, ik haat wandelen. Wel ga ik soms op de elektrische ets de omgeving in, vaak met mijn zoontjes. We wonen heel landelijk in Abcoude. Hoe drukker ik het heb, hoe meer ik snak naar die momenten van rust.’

IJskoud douchen

Lang maakte Najib zich niet zo druk om klimaat of natuurbescherming, maar dat is aan het veranderen. ‘We zijn de aarde behoorlijk aan het verpesten met z’n allen. Ook ik maak me daar schuldig aan. Ik eet nog steeds vlees, al is het minder dan vroeger. En ik sta nog weleens te lang onder de douche.’

Op die momenten denkt hij soms aan zijn jeugd. Aan hoe zijn moeder er altijd voor zorgde dat hij – en zijn drie broers en zusje – zo snel mogelijk weer onder de straal vandaan kwamen. ‘Wij waren arm, dus mijn moeder vond dat douchen snel moest. Inzepen en afspoelen. Na twee minuten draaide ze de warme kraan in de keuken open, waardoor het douchewater ijskoud werd. Nou, dan was je er snel uit.’ Door die ervaring is hij nooit vergeten hoe kostbaar water is. ‘Het is niet vanzelfsprekend dat we water hebben, dat wil ik mijn kinderen ook meegeven. Niet te lang douchen hoort daarbij.’

Bloederige herinnering

Eigenlijk moeten we volgens de cabaretier terug naar hoe het jaren geleden was. Als kind zag hij in zijn Marokkaanse geboorteplaats Nador hoe zijn opa tijdens een zomervakantie een schaap slachtte. ‘Bloederig en vreselijk, maar daardoor leer je wel waar vlees vandaan komt. Bovendien aten we het hele dier op, bijna niets werd weggegooid. De meeste mensen in die omgeving bakten in die tijd hun brood zelf en haalden hun groenten lokaal. Dat is zoveel gezonder en duurzamer. Helaas eten de mensen in dat deel van Marokko nu ook fastfood, pizza en veel te veel suiker, waardoor ze alleen maar ongezonder worden. Daardoor merk ik: overvloed is niet altijd positief. Als je weet waar je eten vandaan komt, ga je het meer waarderen.’ Door kennis ontstaat langzaam verandering, denkt Najib. ‘Vroeger ging ik in ailand op een olifant zitten. Nu weet ik

dat dit niet meer kan. Ooit vond ik een circus zonder dieren saai. Nu vind ik het bizar dat mensen leeuwen door hoepels lieten springen. Onze bewustwording groeit. Ik hoop dat we daardoor steeds iets beter voor de aarde gaan zorgen.’

Magische octopus

Zijdelings is hij betrokken bij het project van het Wereld Natuur Fonds om de atlasleeuw terug te brengen naar zijn natuurlijke omgeving en de kostbare natuurgebieden van Marokko te herstellen. ‘De laatste leeuwen zijn honderd jaar geleden afgeschoten, maar nog altijd hoort de leeuw bij Marokko. Ons nationale el al wordt niet voor niets de Atlasleeuwen genoemd. Hoe mooi zou het zijn als die leeuw terugkomt in de Marokkaanse natuur? Aan die droom werk ik graag mee.’

‘Vroeger ging ik in Thailand op een olifant zitten. Nu weet ik dat dit niet meer kan’

De schoonheid van ongerepte natuur kan hem echt ontroeren. Of hij nu door het Rifgebergte van Marokko reist en berberapen spot of duikt rondom Curaçao als hij daar is voor optredens. ‘Zodra ik het water induik, wordt het helemaal stil en hoor ik alleen mijn eigen ademhaling. Kijkend naar de mooiste vissen vergeet ik de tijd.

Zo indrukwekkend, dat mag nooit verdwijnen. De laatste keer was ik samen met mijn 12-jarige zoon aan het duiken toen vlak voor ons een octopus verscheen. We keken hoe dat dier steeds veranderde en zich aanpaste aan de omgeving. Echt magisch.’

Boze reacties

Zijn vrouw en kinderen zijn gek op dieren. Van alles wat ze zien in het wild tot hun eigen kleine poedel en twee katten – ‘met die huisdieren heb ik zelf helemaal niets hoor’ - en de vissen in de vijver. ‘Ooit heb ik op Instagram gepost dat wij weleens naar een visvijver gaan. Kreeg ik allemaal boze reacties, want vissen zou dierenmishandeling zijn. Ergens snap ik dat wel, maar het is ook een mooie hobby. Tegelijk vind ik dat misschien over een paar jaar helemaal niet meer kunnen.’

Wat Najib betre hoef je niet alles perfect te doen, zolang je maar een beetje blij nadenken over de gevolgen van je acties. ‘Ik maak mijn kinderen duidelijk dat het bijzonder is dat wij zoveel hebben. We hebben eten, drinken, een Playstation en kunnen op vakantie. Vanuit die rijkdom is het goed om iets terug te doen voor een ander en te blijven nadenken over hoe je lee . Daarmee kun je de wereld mooier maken.’

Bio 1971 geboren in Nador, Marokko 1998 wint de publieks- en juryprijs bij het Leids Cabaret Festival 1998 staat in de theaters met zijn eerste programma Vol = vol 2002 speelt in de televisieserie Najib en Julia van Theo van Gogh 2006 heeft naar aanleiding van het WK Voetbal een eigen televisieserie Najib loopt warm 2009 richt de Najib Foundation op, om kwetsbare kinderen in Marokko tandheelkundige zorg te geven 2017 staat samen met Jandino Asporaat in De Kuip 2017 moet zijn theatertournee afzeggen vanwege een drank- en drugsverslaving 2018 speelt de persoonlijke voorstelling Waar was ik? 2024 staat dertig jaar op de planken en viert dat met 30 jaar ON STAGE

HOOP

Succesverhalen over sneeuwluipaarden, berggorilla’s en Indusdolﬁjnen laten zien dat het beschermen van de natuur echt geen hopeloze missie is. Zolang mensen hoop hebben tenminste.

Tekst: Paul Q de Vries

Soms lijkt het wel alsof er alleen maar slecht nieuws is over de natuur: diersoorten die verdwijnen, klimaatverandering, plastic soep in de oceanen, gif in de bodem en asfalt en kettingzagen in de laatste wildernissen op aarde. Ook het nieuwe WWF Living Planet Report (zie kader Cruciale jaren), laat zien dat de natuur sneller verdwijnt dan ooit. Hoe kun je met dit soort berichten optimistisch en hoopvol blijven? ‘Hoop is te vinden in de succesverhalen van specifieke soorten’, zegt Wendy Elliott, biodiversiteitsexpert bij WWF International. Zij wijst op het belang van positief nieuws over de status van sommige van de meest bedreigde diersoorten ter wereld. ‘Aan succesverhalen kunnen we ons optrekken en er inspiratie uit halen voor natuurbehoud op andere plekken.’

Mensen zijn de sleutel

Neem de sneeuwluipaard. Het dier wordt bejaagd door stropers, gedood door veehouders en door klimaatverandering verschuift de boomgrens naar het noorden en verliest hij leefgebied. Er zijn er misschien nog maar zo’n vierduizend in het wild. ‘Bescherming van de sneeuwluipaard is een pittige uitdaging’, zegt Elliott. ‘Het zijn schuwe, solitaire dieren die leven in uitgestrekte berggebieden in onder meer Nepal, Bhutan, Pakistan, Afghanistan, India en China. Het is alleen al een opgave om er eentje te zién te krijgen, laat staan een inschatting te kunnen maken van hun aantallen en verspreiding. Nieuwe technologie komt ontzettend goed van pas. Met bijvoorbeeld kunstmatige intelligentie kunnen we razendsnel data van infraroodcamera’s analyseren. In Pakistan werken we met early warning systems, die waarschuwen als sneeuwluipaarden in de buurt zijn. Zo kun je conflicten met lokale herders voorkomen.’

Elliott wijst erop dat technologie een succesfactor, maar geen oplossing voor alles is. ‘De sleutel is dat de lokale bevolking de frontlinie vormt in het behoud van sneeuwluipaarden. Community-based conservation noemen we dat. Mensen verzamelen data, nemen maatregelen om hun vee te beschermen en maken landbeheerplannen waar mensen én wilde dieren van profiteren. Die plannen zijn gebaseerd op lokale kennis, waarbij ook culturele of religieuze verbinding met de sneeuwluipaard cruciaal is.’

De resultaten? In sommige gebieden is de afname van het aantal sneeuwluipaarden tot stilstand gekomen en soms zelfs omgekeerd. Zo is de populatie in Bhutan met bijna 40 procent gegroeid. In de bergen van de Kanchenjunga in Nepal was de sneeuwluipaard helemaal verdwenen, maar daar is het dier inmiddels teruggekeerd.

Dalende lijn gekeerd

De rol van betrokken gemeenschappen is ook doorslaggevend bij de borstelstaartkangoeroerat, een klein buideldier in Australië dat nog het meest lijkt op een miniatuurformaat kangoeroe. De soort stond lange tijd op het randje van uitsterven doordat de dieren gedood werden door geïntroduceerde exoten als vossen en katten en door verlies van habitat. Elliott: ‘WWF Australië heeft samen met de Noongar-gemeenschap dieren vanuit hun land overgebracht naar het Yorke-schiereiland. Dat is het land van de Narunggagemeenschap, waar de kangoeroerat was verdwenen. Dit kon alleen door een nauwe samenwerking tussen deze twee Aboriginal-gemeenschappen, natuurorganisaties en overheden.’ Uit monitoring bleek dat maar liefst 95 procent van de uitgezette vrouwtjesdieren na verloop van tijd jongen in hun buidels droeg.

Bij de berggorilla heeft samenwerking nog veel grotere proporties aangenomen. Het International Gorilla Conservation Programme is een coalitie van organisaties in de Democratische Republiek Congo, Rwanda en Oeganda die zich inzet voor de bescherming van berggorilla’s en de mistige bergwouden waar ze leven. ‘Een schoolvoorbeeld van organisaties die samenwerken in plaats van los opereren en elkaar daarbij in de weg zitten’, vertelt Elliot. ‘De samenwerking is nog steeds uniek. Een jaar of dertig geleden waren er nog maar zo’n zeshonderd berggorilla’s over, inmiddels zijn het er rond de duizend. Een neerwaartse trend – die in de hele twintigste eeuw aan de gang was – is gekeerd’. Zo zijn er nog meer hoopvolle verhalen. Sinds 2001 is de populatie van de Indusdolfijn, een zoetwatersoort uit de Indus-rivier in Pakistan, met 150 procent toegenomen. Dankzij een breed pakket aan maatregelen, waaronder bijvoorbeeld het installeren van ‘pingers’ die de dolfijnen met geluid wegjagen van de kanalen waarin ze anders verdwalen. ‘Ook de aantallen zwarte en Indische neushoorns, Iberische lynxen en tijgers in India laten allemaal een stijgende lijn zien’, zegt Elliott. ‘Een tijger is voor mensen geen gemakkelijk dier om mee samen te leven, maar het kan dus wel.’

Nieuwe norm

Samenwerking, het optrekken met lokale en inheemse gemeenschappen, voldoende middelen en vastberadenheid –dat zijn de doorslaggevende succesfactoren die Elliott uit de verhalen van de sneeuwluipaard en andere dieren destilleert. ‘We weten wat werkt, nu moeten we gaan opschalen en deze lessen breder in praktijk brengen. Wat nu nog uitzonderlijke succesverhalen zijn, moeten we de norm maken.’

Dat soorten als tijgers en neushoorns weer een beetje opkrabbelen, wil niet zeggen dat ze uit de gevarenzone zijn. Elliott: ‘Populaties van veel van deze soorten zijn nog altijd veel te klein en dus kwetsbaar. Maar dat hun aantal stijgt is hoopgevend, terwijl alle bedreidingen -zoals het verlies van hun leefgebied- alleen maar toenemen. Hoewel WWF en andere natuurorganisaties zich vaak op de bescherming van een bepaalde soort richten, gaat het uiteindelijk om het behoud van hele ecosystemen. Je kunt wel het stropen van tijgers terugdringen, maar ze hebben ook voldoende prooidieren nodig. Je kunt mensen trainen om gestrande Indusdolfijnen terug de rivier in te brengen, maar als het water verontreinigd is, zijn hun problemen niet voorbij. ‘De genoemde soorten uit de succesverhalen zijn zogenaamde flagship species’, legt Elliott uit. ‘Iconische, spectaculaire of populaire soorten waarmee je aandacht en actie kunt mobiliseren. Door je in te spannen voor deze ambassadeursoorten, bescherm je hun hele leefgebied of ecosysteem.’

Daar profiteren ook mensen van – natuurlijk net zo goed onderdeel van het ecosysteem. ‘Als het goed gaat met de sneeuwluipaard, is dat een indicatie van de gezondheid van

zijn leefomgeving. Belangrijk voor ons, want in de bergen waar ze voorkomen ontspringen ook de rivieren waar meer dan 300 miljoen mensen direct van afhankelijk zijn.’ De berggorilla vormt de basis van een lucratieve ecotoerismeindustrie. ‘Het kost 1.500 dollar per persoon om de berggorilla’s in Rwanda te gaan zien. Dat geld komt ten goede van de lokale gemeenschappen en financiert natuurbehoud.’

Alle pixels

Onderzoekers brachten twee jaar geleden naar buiten dat ongeveer de helft van de wereldbevolking voor voedsel, medicijnen, brandhout en inkomen afhankelijk is van 50.000 verschillende dieren plantensoorten. Een cynicus zou kunnen betogen dat we dan alleen die soorten moeten beschermen. ‘Er zijn bepaalde soortgroepen waar we extra de nadruk op kunnen leggen, zoals bestuivers, zadenverspreiders of bodemmakers’, zegt Elliott. ‘Maar we moeten niet vergeten dat elke soort een eigen rol speelt. Ecosystemen hangen aan elkaar van wederzijdse afhankelijkheden en dynamische relaties. Elke soort steunt altijd op andere soorten. Álle pixels zijn nodig om het totaalbeeld te creëren.’

Als dominante soort op aarde, is het volgens Elliott de verantwoordelijkheid van de mens om het overige leven te behouden. ‘En we kunnen dat ook. Dat laten de voorbeelden van de sneeuwluipaard en al die andere dieren zien. Als we maar willen. In de natuurbescherming zijn geen hopeloze gevallen, zolang mensen hoop hebben.’

Cruciale jaren Deze maand brengt WWF het tweejaarlijkse Living Planet Report uit. De boodschap is alarmerend: de natuur verdwijnt sneller dan ooit. We naderen tipping points: kantelpunten voor de natuur, waarbij de optelsom van alle bedreigingen een grens overschrijdt en veranderingen onomkeerbaar worden. Het is nu nog mogelijk hier iets aan te doen en de komende vijf jaar zijn cruciaal voor onze toekomst. Meer natuur kan ons helpen het tij te keren. Scan de QR-code om een samenvatting van het rapport te lezen.

Hoe doen zij het

Samen oogsten

Wil je ook graag meer natuurvriendelijke landbouw in Nederland? Dan zijn er talloze initiatieven om bij aan te haken. Van herenboerderijen en voedselbossen tot het meeﬁnancieren van grond. Vier mensen vertellen hoe zij meehelpen om onze landbouw te verduurzamen.

Tekst: Ernest Marx, beeld: Sicco van Grieken

‘Je mag zoveel meenemen als je nodig hebt’

Sara Niermeijer (40) is met haar gezin lid van zelfoogstgroentekwekerij De Nieuwe Ronde in Wageningen.

‘De Nieuwe Ronde is een vereniging en alle leden betalen een jaarlijkse bijdrage. We hebben onze eigen tuinders in dienst die de supervisie hebben over onze akkers. Zodra in het voorjaar geoogst kan worden, krijgen alle leden een mailtje. Daarna volgt wekelijks een overzicht met alle gewassen die klaar zijn. Er is van alles: tuinbonen, broccoli, bietjes, aardappelen, uien, knoflook en kruiden als basilicum, oregano en munt. In de winter eindigt het seizoen met boerenkool en pompoen. Het leuke is dat de leden zelf komen oogsten. We proberen dat minstens twee keer per week te doen. Je mag dan zoveel meenemen als je nodig hebt voor je dagelijks gebruik, maar het is niet bedoeld om in te vriezen of er jam van te maken. Tenzij dat erbij gezegd wordt. In totaal eten er zo’n driehonderd gezinnen van wat de Nieuwe Ronde te bieden heeft, dus dat zijn er behoorlijk wat.’

Waarom besloten jullie hieraan mee te doen?

‘Een grote motivatie is om onze kinderen te laten zien waar ons eten vandaan komt en hoe en wanneer alles groeit. Dat groenten worden verbouwd en dat je daar ook best wel wat moeite voor moet doen. Een boon moet je van een plant plukken en doperwtjes moet je zelf uit de peul halen. Het is goed als kinderen zulke dingen weten. We betrekken ze erbij als we gaan oogsten. Dat vinden ze hartstikke leuk, behalve als het regent. Een half jaar voor de geboorte van ons eerste kind zijn we lid geworden. Zij is inmiddels acht.’

Marnix Fruitema (68) is een van de ruim 28.000 leden van Land van Ons. Op die manier wil hij zijn steentje bijdragen aan een groenere wereld.

‘Land van Ons koopt – verspreid over heel Nederland –landbouwgrond en geeft het in beheer aan boeren die het bewerken zonder gebruik te maken van kunstmest of bestrijdingsmiddelen. Alle leden zijn collectief eigenaar van de aangekochte grond. Ik zie Land van Ons als een sympathieke en professionele organisatie, die niet politiek is maar gewoon het beste voorheeft met milieu en biodiversiteit. Als lid ondersteun ik de doelstellingen door een stukje grond bij Land van Ons te kopen. Het aardige is dat je zo’n stukje land ook cadeau kunt doen aan familie en vrienden. Ik heb voor mijn vier kinderen een stukje grond gekocht.’

‘Ik ben gestimuleerd door mijn kinderen’

Waarom besloot je Land van Ons te steunen?

‘Mijn kinderen hebben mijn bewustzijn als het gaat om natuur en het milieu erg gestimuleerd. Twee van hen werken voor een bedrijf dat zich bezighoudt met duurzaamheid

en eentje voor een non-profitorganisatie. Als je kinderen daar bewuster mee bezig zijn dan jijzelf dat ooit geweest bent, werkt dat aanstekelijk. Vanwege mijn werk voor luchtvaartmaatschappijen hebben we met het gezin voornamelijk in het buitenland gewoond. Onder meer in Amerika, Frankrijk en India. Dan zie je ook hoe verschillend het beleid is ten aanzien van natuur en milieu – het ene land is daar bewuster mee bezig dan het andere. Ik vond Nederland nooit erg vooroplopen. Nu ik weer in Amsterdam woon, wil ik graag een bijdrage leveren. Dat leidde tot mijn lidmaatschap van Land van Ons en enkele andere organisaties. Daarnaast heb ik in mijn tuin twee grote bakken geplaatst, zodat ik in mijn moestuintje mijn eigen groente kan verbouwen. Alle beetjes helpen.’

‘Alles wat van het land komt, verdelen we’

Samen met zo’n tweehonderd andere gezinnen is Mijke Vriens (45) lid en mede-eigenaar van een herenboerderij vlak bij haar woonplaats.

‘Ik ben lid van Herenboerderij Nieuw Bureveld in De Bilt. Die is onderdeel van een landelijk initiatief met verschillende herenboerderijen. Elke nieuwe deelnemer koopt zich voor een vast bedrag in en wordt daarmee mede-eigenaar van de boerderij. We hebben een aantal boeren in dienst die als agrarisch bedrijfsleider de regie hebben. Daarnaast zijn er veel vrijwilligers die meehelpen met zaaien, klussen, schoffelen en oogsten. Zelf probeer ik eens in de twee à drie weken te helpen. Alles wat van het land komt, verdelen we onder de deelnemers. Daarvoor betaalt iedereen apart een maandbedrag dat afhankelijk is van het aantal monden waarmee je deelneemt. Op zaterdag haal ik de groenten op. Die zijn de dag ervoor of dezelfde ochtend nog geoogst. Ook hebben we –afhankelijk van het seizoen – kruiden, spelt, eieren en fruit.’

Wat was jouw voornaamste reden om mee te doen?

‘Het is een combinatie van factoren. Ik haalde mijn groente en fruit al vaak bij de landwinkel en fietste af en toe naar de boer. Nu haal ik hier een deel van mijn wekelijkse boodschappen. Ik vind het heel belangrijk om mijn steentje bij te dragen aan een betere wereld. Er wordt hier niets verpakt of vervoerd en alles is biologisch geteeld. Daarnaast vind ik het leuk om van dichtbij mee te krijgen hoe een boerderij werkt. Ook voor mijn kinderen, die weleens meegaan en dan bijvoorbeeld zien dat spruiten aan een stam groeien. Een superleuk extraatje is dat wat ik ga eten een verrassing is. Zeker in de zomermaanden hebben we ontzettend veel verschillende soorten groenten. Op basis daarvan bepaal ik wat ik ga maken en moet ik creatief zijn. Daar hou ik wel van.’

Simon Verboom (29) is samen met drie andere twintigers bezig om bij Arnhem een eigen voedselbos aan te leggen.

‘Wytze, Katja, Sasha en ik kennen elkaar nu zo’n anderhalf jaar en bleken dezelfde droom te hebben: op een eigen stuk land ons eigen voedselbos realiseren. Vorig jaar zagen we een advertentie op de website van provincie Gelderland. Daar werd dertien hectare landbouwgrond aangeboden als boslandbouwgrond. We vonden het zo’n geschikt stuk land dat we daar al onze energie in wilden stoppen. Uiteindelijk is de grond ons gegund. Over vier tot zeven jaar hopen we in Voedselbos De Laar voor het eerst serieus te kunnen oogsten. In het kader van risicospreiding en diversiteit komen er drie voedselbospercelen met allemaal een eigen karakter. Allereerst het ontmoetingsbos. Daar willen we werken met abonnementen, zodat mensen uit de buurt zelf kunnen gaan oogsten en plukken. Het tweede is een gastronomisch voedselbos, bedoeld voor restaurants of bierbrouwerijen die behoefte hebben aan specifieke specerijen en smaken. Tot slot is er een rationeel bos. Daar planten we in rijen, zodat we zo efficiënt mogelijk kunnen oogsten. De opbrengsten verkopen we aan supermarkten en buurtwinkels.’

Waarom wilde je zo graag een voedselbos beginnen?

‘In Nederland zijn landbouw en natuur erg uit elkaar getrokken en voor mij brengt een voedselbos die werelden samen. Een voedselbos is een ecosysteem dat weerbaar is tegen de klimaatextremen die er steeds meer aankomen. Het vereist relatief weinig input en kan heel veel voedsel opleveren. Voor mij is dit de landbouw van de toekomst. Ik kom uit een familie van ecologen en vind planten en natuur sowieso al heel interessant, maar dat geldt ook voor voedsel. Ik was al langer op zoek naar een model om die werelden te verenigen. Dan kom je uit bij voedselbossen. Toen dat kwartje viel, wist ik: hier wil ik me voor gaan inzetten.’

‘Voor mij is dit de landbouw van de toekomst’

Ook bijdragen aan duurzame landbouw?

1. Kies voor plantaardig

Simon Verboom: ‘Eet minder vlees. Het overgrote deel van de Nederlandse landbouwgrond wordt niet gebruikt om voedsel, maar om veevoer te produceren. Dat is een heel inefficiënte manier van landgebruik. Door voor plantaardig te kiezen, lever je een positieve bijdrage. Een tweede tip: help bomen planten in voedselbossen. Zelf beginnen wij in november met het eerste plantseizoen. We gaan ruim vier kilometer heggen aanleggen rondom het terrein. Vrijwilligers die willen helpen planten, zijn hartstikke welkom.’

2. Kook met de seizoenen

Mijke Vriens: ‘Als deelnemer van een herenboerderij heb ik geleerd om meer oog te hebben voor seizoensgroenten. Mijn tip: leef met de seizoenen mee, ook als je je inkopen bij de supermarkt doet. In elk seizoen is zoveel lekkers te krijgen. Eten hoeft niet van de andere kant van de wereld te komen. Kijk gewoon wat er op dat moment in Nederland van het land komt en neem dat mee uit de supermarkt. Op die manier kun je heel eenvoudig bijdragen aan meer duurzaamheid.’

3. Begin klein en simpel

Marnix Fruitema: ‘Na mijn pensionering woonde ik vier jaar in Portugal. Daar begon ik een grote moestuin. Ik wist niets van groente verbouwen, maar met hulp van YouTube leerde ik snel. Terug in Amsterdam zette ik dat voort, maar dan op kleinere schaal. Ik heb twee grote groentebakken in de tuin. Mijn tip is: begin klein en simpel. Zelfs op een balkonnetje kun je iets moois laten groeien. Misschien draagt het nauwelijks bij aan een vermindering van CO2-uitstoot, maar het zorgt wel voor bewustwording. En bewustwording is cruciaal als je streeft naar een betere en groenere wereld.’

4. Laat zien waar eten vandaan komt

Sara Niermeijer: ‘Zoek een zelfoogsttuin of duurzaam voedselinitiatief in de buurt. Er zijn er meer dan je denkt. Je kunt ook zelf beginnen met een bramenstruik of een eenvoudige plantenbak. Daarmee leer je je kinderen dat aardbeien aan een plantje groeien en niet zomaar in bakjes in de winkel liggen. Zo laat je hen op een makkelijke manier zien waar ons eten vandaan komt en kunnen zij dat weer doorgeven aan de volgende generatie.’

Groen doen

Vernieuwende ideeën en initiatieven om de wereld beter achter te laten

Tekst: Jaap Backx

SLIM GEFIXT

Je huis beter isoleren hoeft niet altijd duur te zijn. Ook met tochtproﬁelen, radiatorfolie, ledlampen en cv-ketel slimmer afstellen, kun je mooie stappen zetten. De Fixbrigade is in dat gat gesprongen. Wat ooit begon als klein vrijwilligersproject in Amsterdam, is uitgegroeid tot een landelijk project met grote ambities. Het doel is om voor het einde van dit jaar 20.000 woningen energiezuiniger te maken. ﬁxbrigade.nl

Alle boompjes helpen

In de zomer werken beton, steen en metaal in grote steden als een oven. De vraag is: hoe houd je een stad koel? Door bomen te planten, zegt de Rotterdamse Charlotte van der Heiden. Via Cool Down City moedigt ze mensen aan om hun stad met bomen te verkoelen. En het blijft niet bij aanmoedigen. Via Cool Down City kunnen inwoners van Rotterdam en Leiden op zogenaamde bomenparkeerplaatsen gratis zaailingen en babybomen ophalen. ‘Als burgers betrokken worden bij de vergroening van hun stad, heeft dat pas echt impact’, aldus Charlotte. ‘Zij kennen immers alle hoeken en gaten.’ De teller staat al op een kleine 8000 geplante bomen!

En verder:

Goed op weg

Genoeg van gif

Moderne alchemie

GOED OP WEG

Gezond en lekker eten produceren binnen de grenzen van de planeet. Dat is de missie van de 360 Nederlandse boeren van Caring Farmers. Samen strijden ze voor meer natuurinclusieve landbouw. Door hun producten te kopen, kunnen we ze helpen. Veel Caring Farmers verkopen aan huis of bieden direct-van-deboerderij-abonnementen aan. Op de Caring Farmers-kaart kun je zoeken naar betrokken boeren in jouw omgeving. caringfarmers.nl

MODERNE ALCHEMIE

Door klimaatverandering wordt zoet water op veel plekken ter wereld schaarser. De oplossing voor dit enorme probleem zou weleens heel klein kunnen zijn. Meinke van Oenen (20) bedacht een baanbrekend idee om met algen zout water in zoet water te veranderen. ‘Algen zijn een soort magneetjes; ze trekken zout aan’, legt ze uit. ‘Vervolgens eten ze het zout op, waardoor er zoet water overblijft. Dit is veel duurzamer dan de technieken die nu worden gebruikt.’ Meinkes onderzoek won meerdere internationale prijzen en om haar droom waar te maken, is ze het bedrijf Algaenius gestart. ‘Ons doel is om voor 2030 met algen water te ontzouten.’

Genoeg van gif

In een land als het onze, leef je vlak bij elkaar. Ook op het platteland. Dus als een buurman besluit om lelies te telen – waarvan het pesticidengebruik vele malen hoger is dan bij andere gewassen –dan staat jouw gezondheid op het spel. Onderzoek laat zien dat een nevel van landbouwgif zich over vele kilometers verspreidt en de GGD adviseert om binnen te blijven als er gespoten wordt. Steeds vaker stappen omwonenden naar de rechter en in Limburg kregen ze dit voorjaar gelijk. AARDige Buren steunt buren die samen opkomen voor een gifvrije leefomgeving met tips, informatie en bij een rechtszaak. aardigeburen.nl

Droomwonen in Doetinchem

Aan de zuidkant van Doetinchem verrijst een wijk die laat zien hoe je op een toekomstvriendelijke manier woningen kunt bouwen. De Kwekerij ligt aan de rand van water, bossen en weilanden en de energieneutrale huizen zijn ontworpen met oog voor de natuurlijke omgeving. De gevels zijn van hout, de daken groen en er komen buurttuinen en autovrije gebieden. Klinkt als een droomhuis? De 140 woningen waren in no-time weg, maar hopelijk vormt De Kwekerij een inspiratiebron voor gemeenten en bouwers in het hele land.

Kantoor van de toekomst

Bij refurbished denk je al snel aan elektronica, maar meer gebruikte spullen krijgen een tweede leven: van sneakers tot ﬁetsen en meubels. Ook bij het inrichten van kantoren is refurbished een duurzame optie, want het is natuurlijk van de zotte dat goede stoelen, kasten, bureaus en tafels in de afvalverbrander verdwijnen. Gelukkig zijn er steeds meer bedrijven die kantoormeubelen weer als nieuw maken en te koop aanbieden. Op die manier wordt de levensduur verlengd, gebruiken we minder grondstoffen en slinkt de afvalberg.

HALLO, IK BEN ER NOG

Waarom deze foto van een Maleisische tijger van levensbelang is

November 2023. Een tijger kijkt recht in de camera terwijl hij over dorre bladeren en dikke boomwortels in Belum-Temengor stapt. Op de achtergrond steekt het Maleisische regenwoud scherp af tegen zijn gestreepte vacht. Het is niet zomaar een foto, maar een verhaal over hoop en vrees. Je zou hem zelfs kunnen zien als een teken van de natuur. Alsof de tijger zegt: hallo, ik ben er nog.

Tekst: Jaap Backx, beeld: Emmanuel Rondeau

Een klein half jaar voordat de tijgerfoto de wereld rondgaat, trekken een Maleisisch antistroperijteam en de Franse natuurfotograaf en ﬁlmmaker Emmanuel Rondeau door het dichte, vochtige regenwoud van Royal Belum State Park – het op een na grootste beschermde gebied op het Maleisisch schiereiland. Hun missie: acht speciaal voor deze expeditie ontworpen wildcamera’s plaatsen. Die gaan hopelijk een glimp opvangen van de unieke dieren in Belum-Temengor (zie kader ‘130 miljoen jaar oud regenwoud’). Daarvoor moet het team in de ondoordringbare jungle op zoek naar toegankelijke plekken waar veel wildlife langskomt.

Dagenlang lopen en klimmen Rondeau en de rangers vele kilometers met 150 kilo aan apparatuur op hun rug. Een camera installeren is een precies proces met telkens nieuwe uitdagingen, maar het lukt. Na een uur testen wikkelen ze bladeren en camouﬂage strategisch rondom de apparatuur. Alles is onzichtbaar en het team laat geen spoor achter. Dit is misschien wel de laatste kans om een foto van de zeldzame wilde Maleisische tijger te maken. De uitkomst is onzeker, want de laatste nog levende tijgers lopen rond in tienduizenden vierkante kilometers dicht regenwoud.

Kat in het nauw

De recente geschiedenis van tijgers in Zuidoost-Azië is geen vrolijk verhaal. In Cambodja, Laos en Vietnam zijn ze uitgestorven en in Maleisië hangt hun lot aan een zijden draad. Naar schatting zijn er minder dan 150 wilde tijgers over. In 2010 kende Royal Belum State Park nog de hoogste dichtheid aan tijgers in Maleisië, maar stroperij en verlies van leefgebied veroorzaakten een afname van 50 tot 60 procent en brachten het dier aan de rand van uitsterven.

Vooral strikken zijn dodelijk. Stropers gebruiken deze simpele vallen, vaak gemaakt van staaldraad of -kabel, om wilde dieren te vangen voor vlees. In stedelijke gebieden wordt bushmeat namelijk beschouwd als delicatesse. De valstrikken doden compleet willekeurig en hoewel tijgers vaak niet het doelwit zijn, lopen ze er per ongeluk in om een gruwelijke dood te sterven.

Stropers en stroppen

Om de crisis te keren, ontwikkelde WWF samen met de Maleisische overheid een strijdplan. Daarin is een hoofdrol weggelegd voor de Orang Asli-gemeenschap, de oorspronkelijke bewoners van Maleisië. Sinds 2018 vormen zij het hart van een succesvolle antistroperijmissie: Project Stampede. ‘De Orang Asli wonen al generaties in bossen van Belum-Temengor en zijn diep verbonden met hun geboortegrond’, zegt WWF-veldbioloog Muhamad Afif Wafi Bin Mohamad (Wafiy), die zelf regelmatig deelneemt

Merapi

Verwijderde strikken

Waﬁy

aan expedities. ‘Hun grootouders en ouders geven unieke kennis door van het woud en de survival skills van de Orang Asli zijn daardoor onovertroffen. Door deze samenwerking kunnen we lokale mensen trainen in modern natuurbeheer en zij leren ons alles over het bos en hoe we stropers voor kunnen blijven.’

Gevaarlijk werk

Op dit moment zijn er meer dan honderd patrouilleteams met rangers uit de Orang Asli-gemeenschap. Ze doorkruisen de bossen van Belum-Temengor om strikken te verwijderen, wildcamera’s te plaatsen, gegevens te verzamelen over stroperij en stropers af te schrikken. De patrouilles duren een tot twee weken, waarbij teams met zware rugzakken door de jungle trekken, rivieren oversteken en in hangmatten slapen te midden van hongerige bloedzuigers. Maar niet alleen de omstandigheden vormen een risico voor de rangers. ‘Toen

ik met dit werk begon, maakte mijn familie zich zorgen’, zegt Merapi Mat Razi, senior lid van de antistroperijteams. ‘De stropers kwamen te weten wat ik deed en op een dag greep een van hen mijn shirt en ﬂuisterde een dreigement in mijn oor. Het is gevaarlijk werk, maar ik moet doorgaan. Het voelt als mijn plicht, want ik hou zielsveel van dit bos en mijn gemeenschap is ervan afhankelijk.’

Gelukkig heeft het gevaarlijke werk van Merapi en zijn collega’s resultaat. ‘De rangers halen zakken vol strikken uit het bos’, vertelt Waﬁy. ‘Een keer verwijderde Merapi’s team in een paar dagen meer dan honderd vallen uit één stuk jungle. Sinds de Orang Asli de bossen beschermen, is het aantal actieve valstrikken in Belum-Temengor met 98 procent verminderd. Ook heeft informatie die ze verzamelen over stroperijactiviteiten geleid tot meerdere arrestaties.’

Aziatische olifant op wildcamera

Zwarte panter op wildcamera

130 miljoen jaar oud regenwoud

Het 130 miljoen jaar oude Belum-Temengor is het op een na grootste aaneengesloten boslandschap van Maleisië. Het totale woud beslaat ongeveer 3400 vierkante kilometer en is daarmee ongeveer net zo groot als de provincie Friesland. Met Royal Belum State Park en Temengor Forest Reserve kent Belum-Temengor twee beschermde natuurgebieden. Naast tijgers en Aziatische olifanten, vind je er honingberen, zwarte panters, de bedreigde Maleise tapir en schuwe nevelpanter. De Orang Asli zijn de enige mensen die in Belum-Temengor mogen wonen.

Meer dan een foto

In november 2023 is het eindelijk zover. Op de geheugenkaart van een van de wildcamera’s staat het beeld waarop iedereen hoopte: een wilde tijger in Royal Belum State Park. Het dier staat symbool voor de jarenlange inspanningen van natuurbeschermers om de tijger in Maleisië tegen uitsterven te beschermen.

‘De camera’s documenteren wat er op het spel staat als stroperij, ontbossing en conﬂicten tussen mens en natuur niet worden aangepakt’, zegt fotograaf Emmanuel Rondeau. ‘We bevinden ons op een kruispunt. Deze foto kan de allerlaatste foto van een wilde tijger zijn of het is de foto die de comeback van de tijger in Maleisië markeert.’

Ook voor WWF-veldbioloog Waﬁy is de afbeelding belangrijk. ‘Niet per se vanuit wetenschappelijk oogpunt, maar wel voor de publieke opinie. Dit is een van de meest majestueuze dieren op de planeet en door deze foto kan iedereen zien dat dit wilde wezen in deze bossen leeft. Hopelijk onderstreept het onze boodschap hoe belangrijk het is om hem nog beter te beschermen. Tijgers zijn een paraplusoort voor Belum-Temengor. Als zij verdwijnen, stort alles in. Als we ze redden, kunnen we alles redden.’

Tapir op wildcamera

Kauai o’o. Ingekleurde lithograﬁe in: Scott B. Wilson, Aves Hawaiienses: the Birds of the Sandwich Islands (1899).

Column

Elke editie schrijft een natuurliefhebber over wat hem of haar bezighoudt op het gebied van natuur en milieu.

Deze keer: Hans Mulder, beheerder van de Artis Bibliotheek.

Rond mijn tiende verjaardag, in 1971, viel voor het eerst het WWF-jeugdtijdschrift Tam-Tam op de deurmat. Ik voelde op die leeftijd een grote liefde voor dieren.

Mijn ouders waren niet zo rijk, daarom was ik extra blij dat ik niet alleen WWFRanger mocht worden, maar iets later ook nog eens een abonnement kreeg op de Spectrum Dieren Encyclopedie. Ik wilde ook vegetariër worden, maar dat vond mijn moeder maar gekkigheid. Ik heb minder lang gezeurd dan ik misschien had moeten doen.

Mijn dierenliefde duurde totdat ik halverwege de middelbare school merkte dat mijn aandacht zich concentreerde op een speciﬁeke diersoort, homo sapiens. En dan vooral op het vrouwtje ervan. Niet veel later speelde ik als enthousiaste, maar niet bijzonder getalenteerde basgitarist in bandjes.

Aandacht voor meisjes en muziek deden mijn schoolprestaties geen goed. Ik had gehoopt dat ik diergeneeskunde kon studeren, maar met die cijfers van mij ging dat niet lukken. Uiteindelijk heb ik de studie geschiedenis afgemaakt. En daar heb ik geen spijt van. Integendeel.

Dat zit zo. Na een prachtige tijd als conservator van de gedrukte werken van de Utrechtse Universiteitsbibliotheek, waaronder ook de oude collecties van diergeneeskunde, maakte ik de overstap naar het Allard Pierson van de Universiteit van Amsterdam. Ik werd conservator van de natuurhistorische collecties. Mijn werkplek was en is de Allard Pierson Artis Bibliotheek. Ik heb een werkkamer met uitzicht op het verblijf van de jaguars. Hoe mooi kan het leven zijn.

‘De vogel vond nooit meer een vrouwtje’

Dit jaar maak ik, samen met veel collega’s, met onze rijk geïllustreerde collectie een tentoonstelling over de bedreigde natuur maken. De titel luidt De roep van de O’o, waarmee we verwijzen naar de opgenomen zang van het laatste mannetje van de Hawaïaanse Kauai O’o. De vogel vond nooit meer een vrouwtje.

We laten zien hoe met name West-Europeanen sinds 1500 de natuur verzamelden, benoemden, benutten en leerden begrijpen. Maar ook dat het ontdekken van de natuur dramatische keerzijden had. Gebieden werden gekoloniseerd en geëxploiteerd, planten diersoorten stierven uit. Sinds de industriële revolutie brengt de mens steeds meer broeikasgassen in de atmosfeer. Hierdoor neemt de gemiddelde temperatuur op aarde almaar toe. Klimaatverandering heeft verstrekkende gevolgen voor al het leven. En niet in de laatste plaats voor onszelf. De voorlaatste zaal is gewijd aan dieren die de laatste vijfhonderd jaar als gevolg van menselijk handelen zijn verdwenen, zoals de dodo, de reuzenalk en de quagga. In die ruimte hoor je ook de zang van de laatste Kauai O’o. Maar de toekomst hoeft niet per se somber te zijn. Daarom hebben we de laatste zaal ‘Hoop’ genoemd. Daar laat WWF hoopvolle projecten zien, zoals de redding van de zwarte neushoorn. Ik ben uiteindelijk geen dierenarts geworden, maar dat ik nu verhalen over de natuur vertel, waarbij ik gebruik mag maken van een van de mooiste collecties in de wereld, beschouw ik als een enorm voorrecht. Op mijn tiende wist ik niet dat er zulke banen bestonden. Anders had ik er vast van gedroomd.

Groene bril

Tekst Marjolein Bezemer

Bestrijdingsmiddelen

Wat is het probleem?

Nederland is na Cyprus de grootste gebruiker van landbouwgif per hectare. Jaarlijks wordt zo’n 5 miljoen kilo aan chemische bestrijdingsmiddelen over Nederlandse akkers gespoten. Die middelen zijn terug te vinden op veel van onze groente en fruit. Sommige daarvan kunnen hormoonverstorend werken of kankerverwekkend zijn. Daarnaast doodt het gif niet alleen onkruid, plagen en ziektes, maar ook nuttige schimmels, insecten en het bodemleven. Het is een grote oorzaak van de slechte kwaliteit van onze bodem en water en het is aannemelijk dat dit tot biodiversiteitsverlies leidt.

Bestrijdingsmiddelen

Hoe erg is het?

Jaarlijks publiceren de onderzoekers van de Environmental Working Group de ‘dirty dozen’: de twaalf meest bespoten groente- en fruitsoorten. Onder andere aardbeien, spinazie, druiven, appels en peren bevatten verschillende bestrijdingsmiddelen. Die giftige stoffen was je er niet zomaar af. Ook voor boeren zelf is het bespuiten van gewassen niet gezond. Een van de middelen, glyfosaat, wordt steeds sterker in verband gebracht met de ziekte van Parkinson. Ondanks felle protesten heeft de Europese Commissie in 2023 besloten om de vergunning van de omstreden onkruidverdelger met tien jaar te verlengen. Ook zijn er zorgen over PFAS in pesticiden en het gebruik van bestrijdingsmiddelen in de buurt van woonwijken en natuurgebieden. De Gezondheidsraad waarschuwt verder voor het gebruik van schimmelbestrijdingsmiddelen in de landbouw, dat resistentie tegen een ziekmakende schimmel veroorzaakt.

Wat kun je zelf doen?

1 Koop zoveel mogelijk biologische producten. Bioboeren mogen geen chemische bestrijdingsmiddelen gebruiken en investeren in een gezonde bodem en natuurlijk evenwicht.

Naast de ‘dirty dozen’ is er ook de ‘clean ﬁfteen’: vijftien producten die het minst bespoten worden. Denk aan maïs, uien, doperwten, zoete aardappelen, asperges en champignons.

Wat is er leuker dan fruit uit eigen tuin? De herfst is de beste tijd om fruitbomen en -struiken aan te planten. Kies uiteraard voor een biologische variant. Aardbeien, bessen en frambozen kweek je in de zomer ook prima in potten op het balkon.

4 Ken je boer. Zoek contact met boeren en tuinders op de markt, in de landwinkel of via een Community Supported Agriculture (CSA). Op maatschapwij.nu vind je een overzicht van CSA’s in Nederland. Stel vragen over het gebruik van bestrijdingsmiddelen. Steeds meer agrariërs werken met natuurlijke vijanden van plaagdieren zoals sluipwespen en aaltjes.

Vind je verse biologische spinazie, blauwe bessen en doperwten te duur? Dezelfde producten in het vriesvak van de supermarkt zijn vaak goedkoper en even gezond. 5tips

Bestrijdingsmiddelen

Hoe kan het ook?

De overheid heeft lang volgehouden dat er geen reden tot zorg is. Het argument: bestrijdingsmiddelen worden afzonderlijk gecontroleerd door het College voor de toelating van gewasbeschermingsmiddelen en biociden (Ctgb). Maar actiegroepen als Pesticide Action Network (PAN) en artsen luiden de noodklok: er wordt namelijk niet gecontroleerd op het effect van cocktails van verschillende middelen.

Onlangs gaf het Europese Hof van Justitie PAN gelijk en oordeelde dat lidstaten strenger moeten controleren of bestrijdingsmiddelen veilig zijn voor mens, dier en milieu. Frankrijk erkent inmiddels Parkinson als beroepsziekte voor akkerbouwers.

En het Nederlandse burgerinitiatief Meten=Weten – dat opkomt voor het recht voor een gezonde leefomgeving zonder pesticiden – toonde onlangs met onderzoek aan dat bestrijdingsmiddelen terug te vinden zijn in huizen en natuurgebieden en krijgt daarmee veel media-aandacht. Actievoeren kan dus helpen.

Ook met boodschappen die je doet, kun je verschil maken. Bijvoorbeeld door biologisch voedsel te kopen bij de supermarkt of de bio-boer in de buurt of op de markt. Verder zijn er steeds meer lokale initiatieven voor verantwoorde gemeenschapslandbouw, ook wel Community Supported Agriculture (CSA) genoemd. Dit zijn veelal kleinschalige tuinderijen, stadslandbouw of voedselbossen waar je een abonnement of aandeel kunt kopen. Zij werken zoveel mogelijk in samenwerking met de natuur.

De stelling

Tekst: Paul Q. De Vries

‘Schoon drinkwater is in Nederland niet meer vanzelfsprekend’

Drinkwaterbronnen raken steeds meer verontreinigd door bestrijdingsmiddelen en nitraat uit de landbouw, medicijnresten en industriële stoffen. Kunnen we er nog wel op rekenen dat in Nederland schoon – en voldoende – drinkwater uit de kraan blijft komen?

‘Drinkwaterbedrijven zijn ook natuurbeheerders’

Mirja Baneke

Stuurgroepsecretaris Bronnen en Kwaliteit bij Vewin, de vereniging van waterbedrijven in Nederland

‘Schoon drinkwater is niet direct in gevaar, want de productie en zuivering van water hebben we in Nederland ontzettend goed geregeld. Maar de kwaliteit van drinkwaterbronnen staat wel onder druk. Om drinkwater te maken, gebruiken we grondwater en oppervlaktewater van met name de grote rivieren – de verhouding is ongeveer 6040 procent. Beide bronnen raken steeds meer verontreinigd door een cocktail van bestrijdingsmiddelen, medicijnresten en chemicaliën als PFAS, die nauwelijks afbreken. Die toename komt door de bevolkingsgroei, vergrijzing en meer economische activiteiten. Al die verschillende stoffen vereisen een eigen aanpak om ze uit de drinkwaterbronnen te houden. Bij medicijnresten kun je bijvoorbeeld in de hele keten stappen nemen: bij de productie, het voorschrijven, het gebruik van medicijnen en uiteindelijk met een extra zuiveringsstap in de rioolwaterzuivering. Rond grondwaterbeschermingsgebieden kun je kijken welke landbouwactiviteiten je toelaat. Intensieve teelt van gewassen waarvoor veel bestrijdingsmiddelen nodig zijn, wil je liever niet in de buurt hebben. Die bescherming kan trouwens prima samenvallen met natuurbehoud. Drinkwaterbedrijven zijn ook natuurbeheerders. De duinen bij Den Haag, waar drinkwater wordt gemaakt, zijn ook een Natura2000-gebied. Als je de verontreiniging van water terugdringt, profiteert de natuur daar ook van.’

Vincent de Graaff

Sectormanager Assetmanagement & Technologie bij drinkwaterbedrijf Oasen

‘Als we niets doen, zal de beschikbaarheid van drinkwater in de toekomst niet meer gegarandeerd zijn. Maar ik denk niet dat we het, ondanks de toenemende vervuiling van de bronnen, in Nederland zo ver laten komen dat de kwaliteit in het geding komt. Het knelpunt is vooral de kwantiteit.

Tot zo’n vijftien jaar terug kon een nieuw wingebied van drinkwater zo worden ingepast. Nu concurreert de drinkwatersector met bijvoorbeeld de bouw, de landbouw en de industrie. We lijken te zijn vergeten dat drinkwater een basisvoorziening is, essentieel voor de volksgezondheid. Naast de problemen op het gebied van ruimtelijke ordening, kost het met milieueffectrapportages, vergunningen en aanleg al snel een jaar of vijftien voordat een nieuw wingebied in gebruik kan worden genomen. Bij Oasen verwachten we rond 2030 in de problemen te komen. Dat betekent dat nieuwbouwwijken misschien niet direct op de waterleiding kunnen worden aangesloten. Of dat we het water moeten verdelen tussen de gebruikers. Water wordt een schaars goed. Er moet nu echt een actieplan komen van de overheid, met centrale regie en een duidelijke prioriteitenstelling. Want dit komt niet vanzelf goed.’

‘Rond 2030 gaan we in de problemen komen’

‘De watercrisis kan een stikstofcrisis in het kwadraat worden’

Roberta Hofman Senior onderzoeker bij KWR Water Research Institute

‘Soms lees je in de media paniekerige berichten over vervuild drinkwater, maar ons drinkwater is schoon en veilig. Het zijn ons oppervlaktewater en grondwater die vuiler worden. Het wordt steeds moeilijker en duurder om die verontreiniging eruit te halen. Door de toenemende vervuiling gaan we de doelstellingen van de Europese Kaderrichtlijn Water, voor de ecologische en chemische kwaliteit van het water in 2027, niet halen. Dat kan leiden tot miljoenenboetes en wie weet gaan bouwprojecten door rechterlijke uitspraken op slot. Dan wordt de watercrisis een stikstofcrisis in het kwadraat. Klimaatverandering maakt deze problemen nog groter. In droge periodes is er minder water, waardoor de vervuiling in hogere concentraties optreedt. Sommige drinkwaterbedrijven doen onderzoek naar alternatieve bronnen, zoals zeewater of brak grondwater. Maar het kost veel energie, geld en tijd om daar het zout uit te krijgen. We kunnen ons beter inspannen om ons grondwater en oppervlaktewater schoon te houden. Helaas heeft de politiek daar veel te weinig aandacht voor. Zolang het maar nat is, lijken de politici de waterkwaliteit prima te vinden.’

Robin van Leerdam

Adviseur Drinkwater bij het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM)

‘Schoon drinkwater niet vanzelfsprekend meer? Het zal wel moeten! Drinkwater is een eerste levensbehoefte. De Verenigde Naties hebben toegang tot drinkwater als mensenrecht bestempeld en in Nederland is schoon drinkwater een ministeriële verantwoordelijkheid. We hebben er dus gewoon voor te zorgen. Veel mensen weten niet wat er allemaal komt kijken bij drinkwaterproductie. Dat betekent dat ze zich er geen zorgen om maken, en dat is op zich goed. Ons drinkwater is nog altijd van goede kwaliteit, maar er zijn wel zorgen over de bronnen en de hoeveelheid beschikbaar water. De vraag neemt toe en we kunnen de productie niet snel opschalen, onder meer vanwege vergunningen. Als je meer grondwater onttrekt, zullen andere gebruikers zoals de landbouw en de natuur dat direct voelen. Er wordt op allerlei manieren gewerkt aan het schoonhouden van drinkwaterbronnen. Het meest efficiënt is reductie aan de bron: minder lozingen uit de industrie, minder emissies uit de landbouw. Daarnaast is er een Deltaplan Zoetwater om op een bredere manier naar het watervraagstuk te kijken. Als we rivieren weer laten meanderen langs natuurlijke oevers, houden ze het water langer vast en krijg je weer natuurlijke infiltratie in de bodem. Daardoor worden grondwatervoorraden aangevuld. Dat is een andere manier van denken dan wanneer je wil dat rivieren het water zo snel mogelijk naar zee afvoeren.’

‘Schoon drinkwater is een mensenrecht’

STRIJDERS

Ecuador is het enige land ter wereld waar de rechten van de natuur zijn vastgelegd in de grondwet. Helaas worden deze rechten op grote schaal geschonden, omdat de regering mijn- en petroleumbedrijven de ruimte blijft geven. Bossen verdwijnen, rivieren raken vervuild en het bestaansrecht van de oorspronkelijke bewoners is in het geding. Gelukkig zijn er moedige vrouwen die opstaan voor hun gemeenschap. Fotograaf Sanne Derks documenteerde enkele van hen en laat zien hoe deze voorvechters strijden voor iets wat uiteindelijk ons allemaal raakt.

Tekst en beeld: Sanne Derks, met steun van Stichting Oog op de Natuur en Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten

Salomé Aranda stond voorheen aan het hoofd van het acht huizen tellende gehucht Piwiri. Ze spande een rechtszaak aan tegen het petroleumbedrijf dat olie wint in een nabijgelegen gebied. Daardoor raakte de rivier Villano vervuild. Maar in plaats van de oliewinning te stoppen, stopte het petroleumbedrijf de compensatie voor de gemeenschap.

‘WIJ HEBBEN DE RIVIER NODIG OM TE OVERLEVEN’

Salomé strijdt tegen extractie en vóór vrouwenrechten in de Amazone. Omdat ze haar mond opendeed, werd haar leven bedreigd en vluchtte ze weg uit haar gemeenschap. ‘De petroleumbedrijven vergiftigen ons. Vissen gaan dood en de chakra’s (land waar op oorspronkelijke wijze producten zoals maïs en bananen worden verbouwd) geven geen eten meer. Wij hebben de rivier nodig om te overleven. Wij zijn onderdeel van Moeder Aarde en als moeders doen we er alles aan om onze kinderen een gezonde leefomgeving te bieden.’

Rosa Cerda staat aan het hoofd van de Yuturi Warmi, een vrouwelijke garde die het woud in de provincie Napo bewaakt. Yuturi verwijst naar een grote mier in de Amazone, bekend om zijn strijdbare karakter, en Warmi betekent vrouw. De groep is enkele jaren geleden ontstaan toen de vrouwen samen met hun kinderen illegale mijnwerkers een halt toeriepen.

‘HET ZIJN DE VROUWEN DIE HUN RUG RECHTEN’

Veel inheemse gemeenschappen hebben eigen gardes opgericht. Met speren en soms met drones trekken ze eropuit om hun gebied te beschermen tegen indringers, zoals illegale mijnwerkers. Maar rondom de rivier de Napo zijn er nog slechts vijf van de 34 gemeenschappen die de illegale mijnbouw buiten de deur kunnen houden. In veel arme gemeenschappen is het een bron van interne conﬂicten. Rosa is trots op haar Yuturi Warmi: ‘Het zijn de vrouwen die hun rug rechten. Mannen laten zich vaak beïnvloeden en omkopen, maar wij moeders zijn sterker. In het begin was er veel weerstand van onze mannen, die vonden dat we thuis moesten blijven. Maar we hebben een emancipatieproces doorgemaakt. We hebben geleerd ons uit te spreken. Naast het beschermen van ons gebied, zoeken we ook naar economische modellen om onze positie te versterken. We zijn uitgegroeid tot een internationaal bekende organisatie.’

‘IK HEB GEZIEN HOE MIJN DORP IS VERWOEST’

Natali Mishels grootvader is als enige overgebleven in het dorp Shiguacocha. De afgelopen jaren heeft illegale mijnbouw de rivier gedood. Er is bijna geen water meer over en het water dat nog stroomt, is bruin en vervuild. Bijna alle inwoners hebben hun land verkocht aan mijnbedrijven. Met het verdwijnen van het drinkwater werden ze gedwongen te verhuizen.

Natali’s opa biedt weerstand en blijft in Shiguacocha wonen. Hij vangt regenwater op dat hij drinkt en gebruikt om te koken en wassen. ‘Ik herinner me het kristalheldere water en hoe we hierin zwommen en visten’, zegt Natali. ‘Nu is het bruin en vies. Een studie heeft aangetoond dat er 500 keer de toegestane hoeveelheid kwik in zit. Ik heb gezien hoe mijn dorp is verwoest door de mijnbouw. Hoe er ecocide wordt gepleegd. Er wordt afval gedumpt en ons gebied is bijna onleefbaar. Ik wil me, net als mijn grootvader, hardmaken voor mijn dorp. De mijnbouw moet stoppen. De bedrijven moeten hun verantwoordelijkheid nakomen en de natuur herstellen.’

Veronica Susanna Albarado woont in Tzawata. Haar gemeenschap ligt letterlijk bovenop een berg met goud. Al dertig jaar is het dorp verwikkeld in een strijd tegen de mijnbedrijven die dreigen de bewoners van hun grond te verdrijven. Maar sinds de Sinangoe-gemeenschap uit Noord-Ecuador een rechtszaak won om haar territorium te beschermen tegen exploitatie en vervuiling, moeten oorspronkelijke bewoners vooraf worden geconsulteerd voordat er geboord of gemijnd kan worden.

‘MIJNBOUW VERVUILT NIET

ALLEEN ONS LAND, HET VERVUILT OOK DE MENSEN’

Hiermee hebben de arme inheemse gemeenschappen een belangrijk wapen in handen, aangezien zij het laatste woord hebben. Veronica: ‘De strijd voor ons territorium bestaat zo lang ik me kan heugen. We zijn niet bang en we zullen niet opgeven. Mijnbouw vervuilt niet alleen onze rivieren en ons land, het vervuilt ook de mensen. Het brengt corruptie, alcoholisme en vernietigt het evenwicht in de natuur en gemeenschap. Wij deﬁniëren rijkdom op een andere manier. Niet door geld of goud, maar als het leven in harmonie met de natuur. Wij zijn de natuur. Wij zijn leven. En daarmee meer waard dan economisch gewin.’

De voetafdruk van...

Hoe scoren Nederlanders op de vier thema’s die samen onze ecologische voetafdruk bepalen?

Tekst: Ernest Marx

Morris Vlijm (22) werkt als graﬁsch vormgever en zit als vrijwilliger in het bestuur van de Jonge

Klimaatbeweging. Onlangs verhuisde hij van een slecht geïsoleerd, tochtig studentenhuis naar een studio voor zichzelf.

Wonen

‘Ik ben net verhuisd naar een tijdelijke studio voor mezelf. Hiervoor woonde ik twee jaar met twee anderen in een slecht geïsoleerd studentenhuis. We hadden overal enkel glas. ‘s Winters was het ijskoud en ‘s zomers bloedheet. Ik heb in de winter een keer zelf in alle kamers radiatorfolie achter de verwarmingen geplakt om de warmte wat beter binnen te houden. Volgens de huisbaas had dat geen prioriteit, dus hij heeft dat nooit vergoed. Ik vond het best ingewikkeld om met huisgenoten te wonen die minder op duurzaamheid gericht zijn dan ik. Elke dag kwamen er ik weet niet hoeveel postpakketjes binnen en ze lieten steeds overal het licht aan. Als ik daar iets van zei, reageerden ze met: “Ik ben het helemaal met je eens.” Maar er veranderde niets. Ook daarom is het fijn om nu op mezelf te wonen.’

Voeding

‘Sinds twee jaar eet ik vegetarisch. Daarvoor woonde ik nog thuis bij mijn ouders. Op het platteland waar ik vandaan kom, is het heel normaal om elke dag vlees te eten. Tegenwoordig voel ik me daar niet meer goed bij, mede door alarmerende documentaires die ik heb gezien over klimaatverandering. Dus: geen vlees meer. Ik vind het leuk om mezelf uit te dagen en de lekkerste vegetarische gerechten te koken. Ik probeer dat uitsluitend te doen met seizoensgroenten. Overigens eet ik nog wel zuivel. Ik drink weliswaar altijd plantaardige melk, maar ik hou erg van kaas. Ik ben vooral gek op blauwe kaas en ik betwijfel of ik daar ooit helemaal mee kan stoppen. Maar dat hoeft ook niet. Ik vind niet dat je jezelf alles moet ontzeggen. Het leven moet wel plezierig blijven.’

Lifestyle

‘Op dit onderdeel scoor ik niet beter dan de gemiddelde Nederlander. Dat vond ik best vreemd, want ik koop al mijn kleding tweedehands en ook al mijn meubels komen van een kringloopwinkel. Ik vind het leuk om in tweedehandswinkeltjes te speuren naar leuke spullen. Vooral als ik in het buitenland ben. Als je dan iets moois vindt, zit er meteen ook een verhaal aan vast: kijk, dit heb ik daar gevonden en niemand anders heeft dit. Voor mijn werk heb ik wel goede apparatuur nodig die up-to-date is, zoals mijn laptop en mijn mobiele telefoon. Afgelopen week heb ik een nieuwe iPhone gekocht. Ergens doet dat wel pijn. Ik heb naar duurzamere opties gekeken, alleen waren die qua functies en kwaliteit helaas niet optimaal.’

‘Ik drink altijd plantaardige melk, maar hou erg van kaas’

Vervoer & vakantie

‘Ook hier scoor ik gemiddeld. Ik heb geen auto, reis veel met het openbaar vervoer en heb al twee jaar niet meer gevlogen. Maar ik ga wel drie keer per jaar op vakantie. Een keer met de auto en de andere reizen zijn met de bus of de trein. Deze zomervakantie ben ik met mijn ouders meegereden naar het Gardameer. Terug ging ik met de trein, wat ik een heel fijne manier van reizen vind. Ik kan prima werken op mijn laptop en voor mij is dat dus heel efficiënt. Ten opzichte van het vliegtuig is de trein vaak net iets duurder, maar door die uren die ik in de trein kan werken, verdien ik het twee keer terug. Zo probeer ik dus om te denken en de duurzame keuzes voor mezelf makkelijker te maken.’

2,4 aardbollen

De testuitslag van Morris is 4,08 hectare. Als iedereen zou leven zoals hij, hebben we 2,4 aardbollen nodig. Daarmee doet hij het beter dan de gemiddelde Nederlander. Morris: ‘Het was geen verrassing dat ik beter zou scoren dan gemiddeld. Ik heb de test een paar jaar geleden al eens gedaan, maar toen at ik nog niet vegetarisch. Inmiddels wel. In de tussentijd is mijn uitslag met een hele aardbol geminderd, dus dat is een goede ontwikkeling.’ De gemiddelde Nederlander heeft een voetafdruk die neerkomt op 3,3 aardbollen. De gemiddelde Amerikaan scoort 4,8 aardbollen. De gemiddelde Keniaan 0,6 aardbol.

Benieuwd naar jouw voetafdruk? Doe de test op wwf.nl/voetafdruk

VERSTOORDE

Links: witte haai © Rosie Leaney

Rechts: orka © kertu_ee

Ineens waren ze weg: de grote witte haaien voor de kust van Zuid-Afrika. Hun verdwijning lijkt iets te maken te hebben met een orka-paar. Hoe twee dieren een heel ecosysteem op z’n kop zetten.

BALANS

In beeld

Tekst en beeld: Judith van de Griendt

Kaapse pelsrobben

© Martin Harvey / WWF

Sinds 2015 maken twee orka’s, Port en Starboard, het gebied tussen Kaapstad en Mosselbaai onveilig. Geen enkele prooi, hoe groot ook, lijkt veilig voor hen. De twee worden in verband gebracht met de dood van acht grote witte haaien die de afgelopen jaren aanspoelden aan de Zuid-Afrikaanse kust. En dat is opvallend.

Moordende concurrentie

Grote witte haaien en orka’s zijn allebei toppredatoren die bovenaan de voedselketen staan. Ze concurreren met elkaar om prooien zoals zeerobben. Als ze elkaar tegenkomen, leidt dat vaak tot een conﬂict waarbij de orka meestal de winnaar is. Maar dat orka’s de haaien actief doden, is een nieuwe ontwikkeling.

Sinds de aanvallen van de orka’s, lijken grote witte haaien het gebied tussen Kaapstad en Mosselbaai te mijden. Wetenschappers denken aan een grootschalige vermijdingsstrategie, vergelijkbaar met die van wilde honden in de Serengeti in Tanzania. Als reactie op een grotere leeuwenpopulatie, blijven zij weg uit dat gebied. Hoe vaker de orka’s de regio bezoeken, hoe langer de grote witte haaien waarschijnlijk wegblijven.

Port en Starboard

© Esther Jacobs

Afrikaanse pinguins

Ecologische disbalans

Met het doden en verjagen van grote witte haaien, lijkt het orka-duo mede-verantwoordelijk voor grote veranderingen in het mariene ecosysteem van ZuidAfrika. Balans is cruciaal in de natuur. Zie het als een toren die is opgebouwd uit blokken. Haal je blokken weg, dan valt de toren om. De balans die er in Zuid-Afrika jaren was, is opeens verstoord. Door de afwezigheid van de grote witte haaien, neemt bijvoorbeeld de populatie van Kaapse pelsrobben toe. De robben voeden zich op hun beurt met bedreigde Afrikaanse pinguïns en concurreren ook nog eens met deze pinguïns om de vissen die ze eten. Slecht nieuws voor de pinguïns dus.

Ook komen er nu meer koperhaaien voor, die worden gegeten door de grote witte haai. Doordat er meer kleine haaiensoorten en pelsrobben zijn, zie je veranderingen in vispopulaties. Die vissen hielden de zee-egelpopulaties in bedwang. Doordat dit niet meer gebeurt, zijn er te veel zee-egels die een bedreiging vormen voor kelpwouden.

En die kelpwouden zijn weer cruciaal voor onze oceanen, voor het klimaat en zorgen voor een enorme biodiversiteit.

Grote impact

Zo zie je tal van veranderingen in de Zuid-Afrikaanse onderwaternatuur die zijn ontstaan door het bijzondere gedrag van twee dieren. Onderzoekers blijven de orka’s en de populatie grote witte haaien monitoren om te zien hoe het ecosysteem zich de komende jaren aanpast.

Naast de grote impact op de natuur, hebben de orka’s ook invloed op het toerisme. Toeristen van over de hele wereld kwamen naar de Westkaap om de grote witte haaien te zien en in kooien met de dieren te duiken. Deze toeristenindustrie heeft het zwaar. Daarentegen is het zwemmen en surfen langs deze kust voor veel toeristen juist weer aantrekkelijker geworden. Zo heeft elk nadeel zijn voordeel.

Shopping

Tekst: Audrey Oey

Statiegeld 2.0

Wisselwaar maakt boodschappen doen zonder wegwerpverpakking een stukje makkelijker. Je koopt je basisproducten als pasta, granola of thee in hun glazen statiegeldpotten. Op? Neem je pot mee en wissel ‘m in! Je vindt Wisselwaar bij EkoPlaza en de betere biologische speciaalzaak.

wisselwaar.nl

Slim stoven

Koken met minder gas is niet alleen goed voor je portemonnee, maar ook voor het milieu. Met EcoStoof gaart je eten vanzelf. Het werkt als de ouderwetse hooikist. Breng je maaltijd aan de kook, zet je pan in het EcoStoof-nestje en dan lekker achteroverleunen en wachten totdat je eten gaar is. Is dat even mooi!

€ 99,ecostoof.com

Zeewiersokken

Woehoe! Kledingmerk Forebel en WWF hebben een nieuwe collectie kleurrijke zeewiersokken. Deze keer met de jaguar, haai en olifant erop. Verklein jij ook je ecologische voetafdruk door sokken van zeewier te dragen?

€ 9,99

wwf.nl/sokken

Kaarten met panda’s

PANDA is een kaartspel waarbij je een veilige omgeving voor je dieren moet maken. Maar pas op, dat ﬁjne Giant Panda National Park trekt ook roofdieren aan! Lukt het jou om de meeste punten te scoren door je kaarten strategisch neer te leggen?

€ 12,95

wwf.nl/pandaspel

Nieuw jaar, nieuwe dieren

Met de WWF-kalender 2025 verwonder je je elke maand weer over een ander prachtig dier. Bovendien leer je ook nog iets dankzij de interessante weetjes op de achterkant van de pagina’s. Voor het eerst in twee formaten.

vanaf € 16,95 wwf.nl/kalenders

Servies van

eigen bodem

Het Eindhovense Atelier NL maakt servies van zand en klei uit Nederlandse grond. Daarbij is het ene zand het andere niet. Zo kleuren glazen van Rotterdamse bodem groen, terwijl Venloos zand zorgt voor een blauwe gloed. Mooi!

vanaf € 28,atelier-nl.myshopify.com

Walrus in de boom

Het zijn elk jaar weer echte collectors items: de vilten dierenhangers van Dille & Kamille. Dit jaar is het de beurt aan Walter de Walrus om de kerstboom op te leuken. Van elke verkochte hanger gaat € 1,- naar het Wereld Natuur Fonds.

€ 5,95 dille-kamille.nl/walter

BIJENBUFFET

In de vroege lente moeten bijen hard werken om nectar te verzamelen. Je kunt ze helpen door in het najaar deze biologische bloembollen te planten. Natural Bulbs stelde een tasje vol vroegbloeiers samen die een waar bijenbuffet vormen.

€ 19,95 naturalbulbs.nl

Interview

Tekst: Yvonne Dudock

CRIME WILD FIGHTER

Met haar onderzoeken naar illegale houtkap, stroperij en handel in beschermde diersoorten strijdt onafhankelijk milieujurist Pauline Verheij tegen de groeiende internationale wildlife criminaliteit.

Bezig zijn met beschermen van dieren en planten in de wereld zit in Pauline Verheij’s aard. Als kind redde ze al vogeltjes die uit hun nest waren gevallen en ging ze als WWF-Ranger langs de deuren om geld in te zamelen voor de tijger en andere bedreigde diersoorten. Sindsdien blijft ze zich inzetten voor de natuur. Tel daar een groot gevoel voor rechtvaardigheid, passie en een studie rechten bij op en je hebt een gedreven milieujurist.

Stroperij en illegale handel

De rode draad in haar werk is strijden tegen de vernietiging van natuur en het uitsterven van beschermde dieren plantsoorten. En dan specifiek de vernietiging die wordt veroorzaakt door stroperij en illegale handel. ‘Bij het onderzoeken en blootleggen van wildlife en forest crime

ligt mijn hart.’ Als consultant werkt ze wereldwijd voor verschillende ngo’s, overheden en natuurorganisaties. Ze heeft onder andere onderzoek gedaan naar de handel in ivoor en neushoornhoorn in Vietnam, de illegale kap van palissanderhout in Madagaskar en natuurcriminaliteit in Latijns-Amerika. ‘Via mijn onderzoeksrapporten wil en kan ik het bewustzijn vergroten en zo het aanpakken van deze problemen in gang zetten.’

Corruptie

Dat is hard nodig, want wildlife criminaliteit groeit. Wereldwijd staat het op de vierde plaats van de omvangrijke internationale criminaliteit – na de handel in drugs, namaakproducten en mensen. ‘Aan bestrijding wordt meer geld uitgegeven dan ooit, maar het is nog steeds slechts

een fractie van wat wordt besteed aan het tegengaan van drugscriminaliteit.’ Om het probleem echt aan te pakken, moet nog veel gebeuren. ‘Gebrek aan politieke wil en corruptie met een hoofdletter C zijn belangrijke redenen waardoor we nog niet veel verder komen. Je ziet maar zelden dat de echt grote spelers worden opgepakt en dan nog weten ze hun vervolging en straf vaak te ontlopen door een goede advocaat of het betalen van grote sommen geld.’

Ook de armoede in de landen waar wordt gestroopt, speelt een rol. Stropers en smokkelaars die worden geronseld onder de lokale bevolking, zijn volgens Verheij eigenlijk slachtoffers van criminele organisaties. ‘Ze hebben weinig geld en dan is het heel aanlokkelijk om een koffer vol beschermde dieren voor een relatief groot bedrag het land uit te smokkelen. Zolang we dit niet aanpakken, kunnen we het probleem niet oplossen.’

Vraag en aanbod

Een ander keihard feit is dat ngo’s, overheden en zelfs Interpol vaak achter de feiten aanlopen. ‘Criminele organisaties zijn flexibel. Zodra ze merken dat ze in de gaten worden gehouden, verplaatsen ze hun illegale activiteiten eenvoudig naar een ander gebied. Maanden, soms jaren werk is dan in één klap weg. Heel frustrerend, omdat we dan weer van voor af aan kunnen beginnen.’

De toename van wildlife criminaliteit is vooral een kwestie van vraag en aanbod. Verheij ziet het internet en sociale media als een van de oorzaken van een toenemende vraag. ‘Het is onvoorstelbaar hoe groot de impact is van influencers die met een babyaapje of tijger poseren. Dat willen hun volgers dan ook.’

‘Grote spelers worden maar zelden opgepakt’

De anonimiteit van het internet maakt het bovendien voor handelaren erg makkelijk om wilde dieren en producten daarvan te verkopen en hun afzetmarkt te vergroten. Daarnaast speelt de snelle ontwikkeling van de Chinese economie een belangrijke rol. ‘De nieuwe middenklasse van miljoenen Chinezen kan producten kopen die vroeger alleen de elite zich kon veroorloven. Het gaat dan niet alleen om producten die zijn gemaakt van beschermde diersoorten, zoals de olifant, tijger, beer, haai en het gordeldier, maar ook om exotische dieren die als huisdier gehouden worden. Zolang er vraag is, zal het stropen en verhandelen van beschermde dieren blijven bestaan.’

Grote impact

Ondanks de complexiteit van de problematiek kijkt Verheij met trots naar de behaalde successen. Een mooi voorbeeld is het onderzoek naar wildlife crime in Bolivia en Suriname, waarbij ze in kaart bracht hoe de illegale handel en stroperij in die landen in elkaar steekt. ‘Dat onderzoek heeft behoorlijk wat impact gehad. In Suriname bleken verschillende Chinese criminele netwerken actief die jaguars stropen en verwerken in sieraden en medicinale producten voor smokkel naar China.’ Deze ontdekking was voor de International Union for Conservation of Nature (IUCN) reden voor verder onderzoek. Ze infiltreerden in de criminele organisatie om zo bewijs te verzamelen tegen de betrokkenen bij de smokkel van jaguars. Dit alles met maar één doel: hun activiteiten te verstoren. ‘Het geeft me veel voldoening dat de uitkomsten van mijn onderzoek ertoe doen. Dat er concrete actie wordt ondernomen.’

Drugsdekmantel

Hoewel veel van haar werk achter haar laptop gebeurt, is Pauline ook regelmatig op locatie. Dat is niet altijd zonder gevaar. ‘Ik ben nooit echt achter stropers aangegaan, maar tijdens een van mijn missies in Suriname reed ik met een lokale fixer door het regenwoud. Hij vertelde veel over wat daar zich allemaal afspeelt: illegale houtkap, stroperij en de alom aanwezige drugscriminaliteit.’

Ze stopten bij een resort dat een dekmantel bleek voor een drugsbende. ‘Er was geen toerist te bekennen, alleen een ongure, gewapende man die op een quad op ons af kwam. Wat we kwamen doen, vroeg hij. Gelukkig kan ik vrij goed de onnozele toerist spelen en zei ik dat we vogels kwamen spotten. Mijn notitieblok vol informatie over wat er in het regenwoud gebeurt, heb ik maar snel onder mijn billen geschoven.’

Leefbare planeet

Ook in de toekomst blijft Pauline zich vol passie inzetten voor het goede doel.

Naast het bestrijden van criminaliteit wil ze zich gaan bezighouden met natuur- en landschapsherstel. ‘Daar ligt de sleutel om onze planeet leefbaar te houden voor mens en dier. Wat ik nu doe, is mentaal best zwaar werk. Ik zie dat ook bij collega’s in het veld, die lopen het risico om op te branden. Het realiseren van herstel van de natuur is veel positiever dan wat ik nu doe, maar beide zijn impactvol en hard nodig.’

BIO

1989-1995 Studie Milieurecht aan de Universiteit van Amsterdam 1995-2000 Consultant bij KPMG Environmental Consulting 2000-2001 Juridisch beleidsmedewerker bij het ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieu 2001-2005 Juridisch adviseur bij KLPD Unit Zware Milieucriminaliteit 2005-2009 Senior beleidsmedewerker ﬂora- en faunacriminaliteit bij het Functioneel Parket 2009-2012 Tiger Trade Program Manager bij TRAFFIC/WWF in Maleisië 2012 – nu Eigenaar van haar adviesbureau Ecojust dat technische en juridische hulp biedt op het gebied van natuurcriminaliteit. 2019 Wint de IUCN Commission on Education and Communication Excellence Award voor haar inspanningen om wildlife crime op de internationale natuurbeschermingsagenda te plaatsen.

Lynx maakt comeback

Prachtig nieuws: de Iberische lynx is geen bedreigde diersoort meer. De grote kat staat nu te boek als kwetsbaar en dat is een stap in de goede richting. Volgens de laatste telling lopen er ruim tweeduizend lynxen rond in Spanje en Portugal. Een groot verschil met het dieptepunt in 2001, toen er nog maar 62 volwassen lynxen over waren. ‘Hiermee laten we zien dat we bedreigde diersoorten kunnen redden, maar we zijn pas halverwege en blijven ons inzetten voor een deﬁnitief herstel’, laat WWF-Spanje weten. WWF-NL speelde een grote rol in dit project met zowel ﬁnanciële steun als expertise.

Impact

Wat hebben we bereikt? En welke ontwikkelingen verdienen onze serieuze aandacht?

Tekst: Audrey Oey

WOW wat mooi

De walvissen, koraalriffen en andere prachtige natuur van de Nederlands-Caribische eilanden spelen de hoofdrol in de bioscoopﬁlm WOW! Caribbean Nature Uncovered. ‘Het is de missie van de makers, WWF en Dutch Caribbean Nature Alliance (DCNA), om de pracht van de Caribische eilanden te tonen en daarmee een wereldwijde beweging aan te wakkeren voor het behoud van deze unieke ecosystemen’, aldus Arno Verhoeven van DCNA. De ﬁlm verschijnt in 2025 in de bioscoop. Wil je de trailer vast zien? Kijk dan op: wowthenaturefilm.com

Bonen lonen

De teelt van bonen kan bijdragen aan een oplossing voor meerdere uitdagingen in Nederland. Bonen hebben namelijk bijzondere talenten. Zo zorgen ze van nature voor stikstof in de bodem. Dit betekent dat boeren minder (kunst)mest nodig hebben en er minder schadelijke gassen vrijkomen bij het uitrijden van dierlijke mest. Goed nieuws voor onze bodem en voor de waterkwaliteit. En er is meer. Bepaalde bonensoorten, zoals veldbonen, zijn een voedselbron voor insecten zoals de hommel. Dit draagt bij aan een grotere biodiversiteit op het platteland. En alsof dat nog niet genoeg is, zijn eiwitrijke bonen een duurzaam alternatief voor vlees en zuivel.

Voedselbossen in Kenia

Het Keniaanse bedrijf Cinch kan voedselbossen gaan aanleggen in eigen land dankzij een subsidie van € 300.000 van WWF-NL en het Dutch Fund for Climate and Development (DFCD). Cinch huurt land van kleinschalige boeren, herstelt uitgeputte grond, verbouwt waardevolle gewassen en laat de boer delen in de winst. Door de subsidie kan Cinch nu uitbreiden naar voedselbossen, wat bijdraagt aan een hogere levensstandaard voor boeren en klimaatbestendigheid in Kenia.

500 DWARSLIGGERS VERWIJDERD

Het aantal trekkende zoetwatervissen is tussen 1970 en 2020 wereldwijd met ruim 80 procent afgenomen, zo blijkt uit onderzoek van WWF-NL en partners. Een van de makkelijkste manieren om vissen als de zalm, paling en stekelbaars te helpen, is door oude dammen te verwijderen. Rivieren fungeren voor trekvissen als snelwegen tussen de zee en hun paaiplaatsen en dammen sluiten deze wegen af. In 2023 heeft WWF er bijna vijfhonderd in Europa verwijderd. Daarmee verbreken we ons eigen record van 325 verwijderde dammen van een jaar eerder. Door deze dwarsliggers weg te halen, is meer dan 4.300 kilometer aan rivieren weer met elkaar verbonden. Wel hebben we nog een lange weg te gaan. Europa telt zo’n 150.000 oude dammen en het doel is om ze allemaal te verwijderen.

Samen voor meer natuur

Het Nederlandse Rode Kruis en WWF-NL slaan de handen ineen om door middel van natuurherstel klimaatgerelateerde rampen te voorkomen. Denk aan het planten van mangrovebossen als kustbescherming en het herstellen van bossen om modderstromen te voorkomen. Eerder sloten WWF en Rode Kruis al een internationaal partnerschap en dankzij een prachtige donatie van de Nationale Postcode Loterij kunnen we de samenwerking uitbreiden naar de Filippijnen.

Zet ‘m op Bob

Sinds augustus zwemmen er 250 babysteurtjes rond in de Rijn. WWF zette de gezenderde visjes uit voor onderzoek, omdat steeds meer lichten op groen staan voor de deﬁnitieve terugkeer van deze ernstig bedreigde riviergigant die wel honderd jaar oud kan worden. Vorig jaar werden al 29 steuren in de Biesbosch uitgezet en daardoor zwommen er voor het eerst in zeventig jaar steuren in Nederlandse wateren. Oud-WWF-vrijwilliger Bob Kreiken is bezig aan een expeditie van 3.500 kilometer om aandacht te vragen voor de steur. Bob stapte op 3 juli in Katwijk op zijn ﬁets, zakte de Rijn af en kajakt zich nu via de Donau een weg naar de Zwarte Zee. Tijdens dit avontuur hoopt hij € 50.000 in te zamelen voor projecten die bijdragen aan de bescherming van de steur in Europa. Wil je Bob steunen? Ga dan naar Sterk voor Steuren op de wwf.nl/start-je-eigen-actie

De kracht van FSC

In tropische FSC-bossen leven tot bijna drie keer zoveel bedreigde dieren zoals gorilla’s, bosolifanten en luipaarden als in gewone houtkapbossen. Dat blijkt uit onderzoek van bioloog Joeri Zwerts van de Universiteit Utrecht op initiatief van WWF. FSC is een keurmerk voor hout uit duurzaam beheerde bosgebieden. In FSC-bossen is onder meer aandacht voor biodiversiteit en wordt gepatrouilleerd om stroperij tegen te gaan.

Onverwachte overwinning

Door een draai van Oostenrijk op het allerlaatste moment is de Europese Natuurherstelwet afgelopen zomer alsnog aangenomen! De wet verplicht EU-lidstaten om natuur te herstellen in gebieden die in slechte staat verkeren. ‘Dit is een overwinning voor de Europese natuur en voor de burgers die al zo lang oproepen tot actie om de achteruitgang van de staat van de natuur te stoppen’, aldus WWF-NLdirecteur Jelle de Jong.

Bizonder

In bossen waar Europese bizons leven, wordt jaarlijks bijna tien keer meer CO2 opgenomen dan in natuurgebieden waar deze grote grazers niet rondlopen. Dat blijkt uit onderzoek van Yale School of the Environment, The Global Rewilding Alliance en WWF. In het Roemeense Tarcu-gebergte loopt een populatie van 170 Europese bizons rond. In een jaar tijd zorgden ze voor een CO2-opname die gelijkstaat aan de uitstoot van ruim 43.000 auto’s. Dat komt doordat bizons bijdragen aan meer biodiversiteit en een gezond ecosysteem.

We komen ook op plekken zonder postcode

De Altai-Sayan is een bijzonder natuurgebied dat ligt tussen de Siberische bossen en de woestijn van Mongolië en is een van de laatst overgebleven echte wildernissen van de wereld. Tussen de bergen, alpenweiden, bossen en steppen loopt het illustere sneeuwluipaard rond. Net als de saiga. Deze antilopesoort dreigde zeven jaar geleden te verdwijnen nadat een verwoestende ziekte ervoor zorgde dat er nog maar zo’n 3.000 over waren. Gelukkig kon het Wereld Natuur Fonds mede dankzij steun van de Nationale Postcode Loterij en samen met de Mongoolse overheid en lokale herdergemeenschappen de saiga redden. Inmiddels is de populatie hersteld tot een gezond aantal van ruim 15.000. Dankzij onze deelnemers kregen 176 goede doelen dit jaar een bijdrage. Samen met deze organisaties werken we aan een rechtvaardige, groene en gezonde wereld. De afgelopen vijf jaar ontving WWF een bijdrage van € 89,4 miljoen. Sinds de oprichting van de Postcode Loterij in 1989 hebben we al € 8 miljard aan goede doelen kunnen schenken. Samen voor een betere wereld: postcodeloterij.nl

Foto:

Maak 20x kans op een tijgerkrukje

Dit kartonnen krukje met leuke tijgerprint zet je zelf in elkaar en is sterk genoeg om op te zitten. Leuk voor kinderen of als bijzettafeltje.

Woordzoeker

AASVOGEL AKKERDISTEL BEHEER

BOSRANK DIERSOORT ECOLOGISCH ERWT

GEBERGTE GIERZWALUW HEKSENKRING

JENEVERBES

KLEINE KAREKIET KLEINE VOS

KRAAI KWAL LISDODDE NATIONAAL PARK OCEAAN ORANG-OETAN STAART TEUNISBLOEM VOEDSEL GEBIED WEEKDIER WINTERKLEED WINTERKONINKJE

De overgebleven letters vormen de oplossing.

Geef de oplossing voor 1 december door op wwf.nl/puzzel

Colofon

Be one with nature Nr. 3 2024

Uitgave van Wereld Natuur Fonds wwf.nl - info@wwf.nl 0800-1962 (gratis)

Wijzigingen in adres of e-mail: wwf.nl/gegevenswijzigen

Concept & Redactie

Wereld Natuur Fonds, Zeist

Redactie: Anita van der Aa (hoofdredacteur), Sabine Bos, Annemiek Heuvelmans, Sanne Messnig, Awi Rabelista Nijhof, Audrey Oey, Ellen de Wolf

Vormgeving: Alexander Kahrel Met medewerking van: Jaap Backx (eindredactie), Bouwien Jansen (correctie)

Druk

Roularta Printing

Productiebegeleiding

DPG Media SCM

Digitaal

Als WWF-donateur dit magazine liever digitaal lezen? wwf.nl/digitaalmagazine

Volg ons op social media wereldnatuurfonds wereldnatuurfonds wwfnederland

WWF-Netherlands wwf_nederland

Zelf geld inzamelen? wwf.nl/start-je-eigen-actie

Gift geven?

NL31RABO0300000030,

t.n.v. Wereld Natuur Fonds te Zeist of wwf.nl/gift

Vrijwilliger worden? wwf.nl/vrijwilliger

Artikelen uit Be one with nature mogen uitsluitend na schriftelijke toestemming vooraf van het Wereld Natuur Fonds te Zeist en met bronvermelding worden overgenomen. Het panda-logo is een beschermd beeldmerk.

WWF-Rangers: Ontdek

alles over

Donateurs ontvangen het magazine 3x per jaar. wwf.nl/donateur

Heb je het magazine uit? Geef het door en maak er iemand anders blij mee

wilde dieren en natuur

Jong geleerd is oud gedaan. WWF-Rangers is hét jeugdprogramma voor kinderen die meer willen weten over natuur en wilde dieren, wwf.nl/aanmeldenranger

3 t/m 6 jaar

WWF YOUTH

Een community voor en door jongeren. Met als doel: jongeren samenbrengen, informeren en uiteindelijk inspireren tot een duurzame lifestyle.

Nieuwsgierig?

Follow / Like / Join us wwf.nl/youth

7 t/m 12 jaar

De Andes Dicht bij de hemel HOOP VOOR DE SNEEUWLUIPAARD

Najib Amhali ‘We verpesten de aarde’

Dit magazine is speciaal voor jou. Omdat we dankzij jouw steun goed werk kunnen blijven doen! Het volgende nummer verschijnt in februari 2025

Daar

De manoel is een wilde kat die leeft in het koude hooggebergte van Azië.

De Europese wilde kat is na lange tijd weer terug in Nederland in enkele bossen in het zuiden van het land.

TRUI als welkomstcadeau! * Ook in blauw

Retouradres: Postbus 7, 3700 AA Zeist

En ontvang tijdelijk deze speciale Rangers trui! Een must have voor elke avonturier die wilde dieren en de natuur wil beschermen.

GA NAAR WWF.NL/TRUI

Be One With Nature | 3 | 2024

61 Verstoorde balans

Dicht bij de hemel

Stop jij de storm?

Voor elk

wat wilds

Duurzaam

op reis

O’o, wat mooi

Dit loopt

uit de klauwen

Bewonder de

vogeltrek

Nederland wordt wild

Buitenaards mooi

De vloek van overvloed

HOOP

Samen oogsten

Ook bijdragen aan duurzame landbouw?

SLIM GEFIXT

Alle boompjes helpen

GOED OP WEG

MODERNE ALCHEMIE

Genoeg van gif

Droomwonen in Doetinchem

Kantoor van de toekomst

HALLO, IK BEN ER NOG

Waarom deze foto van een Maleisische tijger van levensbelang is

Bestrijdingsmiddelen

Bestrijdingsmiddelen

Wat kun je zelf doen?

Bestrijdingsmiddelen

Hoe kan het ook?

De stelling

‘Schoon drinkwater is in Nederland niet meer vanzelfsprekend’

STRIJDERS

STRIJDERS

‘WIJ HEBBEN DE RIVIER NODIG OM TE OVERLEVEN’

‘HET ZIJN DE VROUWEN DIE HUN RUG RECHTEN’

‘MIJNBOUW VERVUILT NIET

ALLEEN ONS LAND, HET VERVUILT OOK DE MENSEN’

Voeding

Lifestyle

Vervoer & vakantie

2,4 aardbollen

VERSTOORDE

BALANS

Statiegeld 2.0

Slim stoven

Zeewiersokken

Kaarten met panda’s

Nieuw jaar, nieuwe dieren

Servies van

eigen bodem

Walrus in de boom

BIJENBUFFET

CRIME WILD FIGHTER

Drugsdekmantel

Lynx maakt comeback

Impact

WOW wat mooi

Bonen lonen

Voedselbossen in Kenia

500 DWARSLIGGERS VERWIJDERD

Samen voor meer natuur

Zet ‘m op Bob

De kracht van FSC

Onverwachte overwinning

Bizonder

We komen ook op plekken zonder postcode

Maak 20x kans op een tijgerkrukje

Colofon

WWF-Rangers: Ontdek

wilde dieren en natuur

WWF YOUTH

Daar

Articles inside

Quote

Daar en hier

Colofon