Be One With Nature | 1 | 2024

be

with

NR.1 2024

Zuid-Amerika

Natuur op een kantelpunt Malou Gorter

‘We moeten de natuur te vriend houden’

Schateiland Madagaskar

Listen to silence.

It has so much to say.

Rumi

Schateiland Madagaskar 55

Sifaka © Martin Harvey / WWF

Inhoud 20

67

38

27 In de frontlinie van de klimaatcrisis Kijken, lezen, doen Interview Malou Gorter Natuur op een kantelpunt in Zuid-Amerika Column Cees van Kempen Hoe doen zij het: Beter aarden Groen Doen Natuurkracht Power Ranger in Namibië Groene bril: Duurzame uitvaart Stelling: Thuis afval scheiden is zinloos

6 14 17 20 27 29 35 38 42 47 52

Schateiland Madagaskar De voetafdruk van...

Shopping Groene hoop in Zambia Impact Puzzel Colofon Daar en Hier

55 62 64 67 72 79 80 82

In beeld

In de frontlinie van de

klimaatcrisis Op veel plekken ter wereld vind je inheemse volken die eeuwenlang leven van, in en met de natuur. Vaak worden zij het hardst getroffen door de gevolgen van klimaatverandering. Voor hun boek Overleven bezochten journalist Yvonne Dudock en fotograaf Nicole Franken deze gemeenschappen en legden hun verontrustende verhalen vast.

Tekst: Yvonne Dudock, beeld: Nicole Franken

6

7

WIE: MALIK OLSVIG, INUIT WAAR: OQAATSUT, GROENLAND WAT: VISSERIJ EN JACHT ‘De enige ijsbeer die ik ooit heb gezien, was in de dierentuin’, zegt Malik Olsvig (10) zachtjes. Zittend op een houten bankje kijken we uit over Disko Bay, waar kleine ijsschotsen en talloze ijsbergen deinen op het donkere water. ‘Volgens mijn vader komen hier al meer dan 25 jaar geen ijsberen meer voor. Waarom?’

Hij wijst naar de ijsschotsen voor ons. ‘Er is geen zee-ijs meer. Daarom komen er geen zeehonden. En dus blijven ook de ijsberen weg, want die jagen op de zeehonden. Op school leer ik dat dat komt door de klimaatverandering.’

De afname van het zee-ijs is een van de ingrijpendste effecten van klimaatverandering. Behalve dat het per decennium met ongeveer 5 procent afneemt, wordt ook de periode dat er zee-ijs ligt korter. Het smelt steeds vroeger in het voorjaar en vormt zich veel later in de herfst. Niet alleen het leefgebied van de ijsbeer wordt hierdoor aangetast. De opwarming van de aarde en het zeewater verstoort het kwetsbare ecosysteem en dat heeft grote gevolgen voor de cultuur en de tradities van de Inuit.

8

‘DE ENIGE IJSBEER DIE IK OOIT HEB GEZIEN, WAS IN DE DIERENTUIN’

9

‘EEN RENDIER KAN ZICH NIET AANPASSEN AAN ZO’N WARM KLIMAAT’ 10

WIE: MARJA SKUM, SAMI WAAR: AMMARNÄS, ZWEDEN WAT: RENDIERHOUDERIJ ‘Dertig graden... afgelopen zomer tikte het kwik hier, in het noorden, een onwaarschijnlijke dertig graden aan’, zegt Marja Skum (45) zuchtend. ‘Een rendier kan zich niet aanpassen aan zo’n warm klimaat. Het is een arctisch dier, gebouwd om koude temperaturen en barre omstandigheden te doorstaan. Wat ik zie als oorzaak van klimaatverandering? Overconsumptie. We nemen te veel van het land; het kan die groei niet bijhouden. We hebben maar één natuur en daar moeten we zuinig op zijn.’

De Sami zijn diep verbonden met de natuur. Volgens hun cultuur lenen ze het land van de toekomstige generaties.

Daarom nemen ze alleen wat nodig is van hernieuwbare bronnen zoals vis, paddenstoelen of bessen. De rest laten ze over voor anderen. Maar de stijgende temperaturen en veranderende weerpatronen tasten de biodiversiteit aan en daarmee het levensonderhoud van de Sami.

11

WIE: LHAKPA WANGDI GURUNG, LOBA WAAR: LO MANTHANG, NEPAL WAT: AKKERBOUW ‘Ons grootste probleem? Een gebrek aan water’, vertelt Lhakpa Wangdi Gurung (32).

‘Zo’n vijftien jaar geleden waren de bergtoppen rond ons dorp nog bedekt met gletsjers en sneeuw. In de lente voedde het smeltwater de beken en rivieren. Tot ver in de zomer was er genoeg om onze akkers te irrigeren. Maar nu valt er al jaren nauwelijks sneeuw en zijn de rivierbeddingen opgedroogd. Het land is kaal en stoffig en brengt niet meer genoeg op om in ons levensonderhoud te voorzien.’

12

‘ER VALT AL JAREN NAUWELIJKS SNEEUW EN DE RIVIERBEDDINGEN ZIJN OPGEDROOGD’

De eeuwige sneeuw en gletsjers in de Himalaya vormen de derde grote ijsvoorraad ter wereld. Om die reden wordt het hooggebergte ook wel ‘de derde pool’ genoemd.

Onderzoek toont aan dat deze gletsjers in snel tempo smelten en dat is slecht nieuws voor de mensen in de directe omgeving en tot ver daarbuiten. In het droge seizoen is het smeltwater een belangrijke bron die rivieren zoals de Ganges, Indus en Brahmaputra van water voorziet. Het steeds sneller krimpen van de gletsjers zal binnen een aantal decennia leiden tot watertekorten in Azië – en daarmee uiteindelijk ook tot voedseltekorten.

13

Kijken, lezen, doen Tekst: Cynthia van Zwol

Win

STRIJD TEGEN HET SMELTENDE IJS

Klimaatverandering speelt een belangrijke rol in het voortbestaan van inheemse volken. Voor hun boek Overleven maakten journalist Yvonne Dudock en fotograaf Nicole Franken indringende, persoonlijke portretten over de effecten van klimaatverandering op het dagelijks leven van de Sami in Zweden, de Inuit in Groenland, de Khalka’s in Mongolië, de Loba in Nepal en de Vuntut Gwitchin First Nations in Canada.

Benieuwd? Lees dan ook het verhaal op pag 6. We mogen tien boeken weggeven. Kijk op wwf.nl/winactie

Familieverhalen en Noors natuurschoon

Filmmaker Margreth Olin wandelde een jaar lang met haar 84-jarige vader Jørgen in zijn achtertuin. Die achtertuin is de spectaculaire Noorse vallei Oledalen. Omgeven door gletsjers, groene bergwanden, watervallen én videodrones vertelt Jørgen ontroerende familieverhalen. Wandel met ze mee en dompel je onder in misschien wel de mooiste natuur in Noorwegen.

Songs of Earth is vanaf 29 februari in de bioscoop te zien.

Op survival in eigen land Bij Outdoorparc SEC in Almere kun je het hele jaar terecht voor leuke en spannende activiteiten als boogschieten, bushcraften of mountainbiken. Genoeg te doen dus, bijvoorbeeld met je gezin, familie, voor een kinderfeestje of bedrijfsuitje. Alle activiteiten worden aangepast aan de weersomstandigheden.

Omdat de dagen nu nog koud en guur kunnen zijn, is er een speciaal programma tot 1 april. Warm je lekker op bij het kampvuur met warme chocomel of glühwein! Kijk op outdoorparkalmere.nl

1 uur voor meer natuur Earth Hour komt er weer aan. Op zaterdag 23 maart doen we tussen 20.30 en 21.30 uur wereldwijd één uur het licht uit om aandacht te vragen voor de natuur en de aarde. Van de Eiffeltoren in Parijs, het Opera House in Sydney tot jouw huis in Eindhoven of Scheveningen. Samen geven we een krachtig signaal af. Doe je mee? Kijk op wwf.nl/earthhour

14

Jane Goodall biedt hoop

Liefdesverklaring met een rouwrand

Het negatieve nieuws over klimaatverandering of het verdwijnen van natuur kan je soms moedeloos maken.

Gelukkig is er ook hoop. Tot eind 2024 draait op het enorme koepelscherm van MuseonOmniversum in Den Haag de bekroonde grootbeeldfilm Jane Goodall: Reasons for Hope.

De wereldberoemde bioloog en natuurbeschermer laat je drie hoopvolle, inspirerende verhalen voor een betere wereld beleven. In het museum zie je een fototentoonstelling over haar boeiende, bijna sprookjesachtige leven en haar levenslange inzet voor chimpansees en de natuur. museon-omniversum.nl

De pinguïn heeft een beschermde status. Maar wat is dit waard als we zijn leefgebied koloniseren, de oceanen vervuilen en zijn voedsel wegvissen? In het boek Pinguïns en de mensen schetst journalist Marcel Haenen onze problematische omgang met deze welgemanierde wezens. Hij bezoekt de bijna uitgestorven geeloogpinguïns in NieuwZeeland, loopt mee in het pinguïnziekenhuis van Kaapstad en wandelt met pinguïntoeristen op Antarctica. Het boek leest als een liefdesverklaring met een rouwrand, want voor het einde van deze eeuw zullen door menselijk toedoen de meeste pinguïnsoorten niet meer in het wild voorkomen.

Natuurwonderen

met Aaf en Lies

LEUKE STEK

‘De verbinding met de natuur moet terugkomen in onze drukke levens. Planten vertragen, inspireren en behoren tot de belangrijkste basiselementen uit het leven.’ Klinkt goed toch?

Deze zinnen komen uit de missie van tuincentrum Steck in Utrecht, een leuke plek om de natuur in huis te halen. Steck is niet alleen een winkel, maar heeft ook een leuk restaurant (mét speelhoek). Ook zijn er allerlei activiteiten, zoals workshops en concerten. De ideale plek voor iedereen die dit voorjaar nieuw groen wil aanschaffen voor tuin of balkon. steckutrecht.nl

15

In hun podcast Aaf en Lies lossen het wel weer op bespreken vriendinnen Aaf Brandt Corstius en Lies Visschedijk de wereldproblematiek, problemen van luisteraars en hun eigen worstelingen. Hun humor en zelfspot zorgen vaak voor een andere kijk op dingen.

Helemaal tot rust komen ze in de rubriek over de natuur van natuurliefhebber Lies. Elke keer licht ze een ander natuurwonder uit dat je oren laat klapperen.

De podcast is te horen op de bekende podcastplatforms als Apple Podcasts, Spotify en Podimo.

16

Interview Malou Gorter

Veel op het spel Actrice Malou Gorter maakt zich zorgen over hoe we met de natuur omgaan. Volgens haar zijn mensen steeds meer gaan leven alsof ze koningen van de aarde zijn. Ze vraagt zich af: ‘Kunnen we onze hebberigheid nog keren?

Tekst: Fleur Baxmeier, beeld: Sanne Peper

17

‘We jatten zoveel van de aarde. Zonder na te denken over de gevolgen’

De natuur is van jongs af aan een vanzelfsprekende metgezel in het leven van actrice Malou Gorter. Ze groeide op in de stad, maar haar ouders namen haar bijna elk weekend vanuit Haarlem mee voor een uitje in het groen. ‘Met de bus naar zee en dan dat hele eind teruglopen door de duinen.

Heerlijk, vond ik dat’, mijmert ze. ‘En nog steeds! Als ik het druk heb, kan ik echt een fysieke behoefte voelen om te wandelen in een bos of over het strand. Dat geeft me zo’n enorm gevoel van ontspanning. De natuur is een heel grote liefde van me.’

Een liefde waar ze op haar 25e voor het eerst op een dieper niveau mee kennismaakte. ‘Toen maakte ik voor het eerst een lange, meerdaagse wandeltocht door de bergen. We gingen steeds hoger, tot ver boven de boomgrens. Ik weet nog dat ik om me heen keek en een soort natuurshock had.

Voor het eerst ervoer ik hoe machtig de natuur is – zoveel machtiger dan ik altijd had gedacht. Ik voelde me heel nietig en realiseerde me hoe afhankelijk we eigenlijk zijn. Vanaf dat moment ben ik anders naar de natuur gaan kijken. Met meer respect en ontzag. De natuur is niet alleen heel mooi, we moeten haar ook te vriend houden.’

denken over de gevolgen van waar we mee bezig zijn. Eerlijk gezegd ben ik er wat pessimistisch over of wij als mensen in staat zijn om die levenshouding nog te veranderen. Om die hebberigheid, die inmiddels van nature in ons lijkt te zitten, te keren. Tegelijk zie ik ook hoe intensief de volgende generaties bezig zijn met het klimaat. Zij staan er zo anders in dan wij vroeger.’

Geen kinderen De 17-jarige dochter van Malou vertelde laatst dat ze niet van plan is om kinderen te krijgen op een wereld als deze.

‘Daar werd ik heel verdrietig van. Ik moest huilen en vroeg: “Bedoel je dat je nooit kinderen wilt?” Toen zei ze: “Als ik op een dag kinderen wil, dan ga ik adopteren.” Voor haar is dat heel logisch, maar het is zo anders dan hoe ik er vroeger in stond. Ik zei als 17-jarige: “Ik wil kinderen, maar wel pas als ik 25 ben.” Dat vond ik toen oud, haha. Wat vroeger de normaalste zaak van de wereld was, wordt door nieuwe generaties in twijfel getrokken. Dan heb je het over iets levensbepalends als kinderen krijgen, maar ook over het eten van vlees.’ Zelf eet Malou geen vlees en ze koopt al heel lang tweedehandskleding. ‘Mijn kinderen geef ik dat ook mee, maar ze mogen hun eigen keuzes maken. Ik geloof niet in het opleggen van een duurzame levensvisie. Mensen moeten dat intrinsieke gevoel zelf ontwikkelen. Ik probeer wel het goede voorbeeld te geven, bijvoorbeeld door van het gas af te gaan en te kiezen voor een warmtepomp. Tegelijk realiseer ik me dat ik een geprivilegieerd persoon ben die in staat is om dat te betalen. Misschien kan wel 80 procent van de Nederlandse bevolking dat niet. Dat is in de kern het probleem van ons land: heel veel mensen willen misschien wel, maar ze kunnen niet.’

Ondergeschikt De kracht van de natuur trekt haar aan. ‘Het zet mij als mens terug op de plek waar ik hoor: ondergeschikt aan de natuur. Ik ervaar dat bijna dagelijks in mijn eigen huis, een woonboot op een heel mooi, rustig plekje van Amsterdam.

Als er een lek in de boot zit, dan hebben we pech. We zijn totaal afhankelijk van het water, waardoor het voelt alsof de natuur heel dichtbij is. Dat vind ik fijn, maar ik maak me ook veel zorgen. Er staat zoveel op het spel als het gaat om de natuur. Daar was ik al veel over aan het praten en nadenken met vrienden, maar de laatste tijd nog veel meer.’

Eerder dit jaar werd Malou door vriend en collegaacteur Sieger Sloot uitgenodigd om mee te gaan naar een informatieavond van Extinction Rebellion. ‘Hij organiseert speciale avonden voor acteurs, in de hoop dat zij met hun bekendheid iets teweeg kunnen brengen. Wat de meeste indruk op me maakte, was een presentatie van een klimaatfilosoof over de huidige stand van zaken. Ik schrok heel erg van wat hij vertelde over de opwarming van de aarde. Wat we daar allemaal nog niet over weten en hoe we steeds sneller naar een soort kookpunt gaan. Daarna ben ik er nog veel meer over gaan lezen en bekijken.’

Malou’s conclusie: we zijn als mensheid door de eeuwen heen steeds meer gaan leven alsof wij de koningen van deze aarde zijn. ‘Met onze intelligentie kunnen we alles bewerkstelligen en maken. Daarom eigenen we onszelf van alles toe. We jatten zoveel van de aarde. Zonder na te

18

BIO 1969 Geboren in Haarlem 1995 Afgestudeerd aan de Toneelschool Amsterdam 1995-1999 Lid van Toneelgroep Amsterdam 2008 Verhuist naar Groningen om zich aan te sluiten bij het Noord Nederlands Toneel 2009 Hoofdrol in tv-serie over Annie M.G. Schmidt 2019-heden Wereldberoemd in Nederland door de rol van Merel in de serie Oogappels 2021 Voorstelling Happy Hour bij Mugmetdegoudentand 2022 Speelt Joyce in de tv-serie De verschrikkelijke jaren tachtig 2023 Speelt in de operette De dappere soldaat en het muziektheaterstuk De plantage van onze voorouders 2024 Rol in de tv-serie De Joodse raad

19

Hoe een verstoorde symbiose Zuid-Amerika bedreigt

KANTEL PUNT In Zuid-Amerika zorgt een dynamische relatie tussen regenwoud, savanne en moeras voor de waterhuishouding van een heel continent. Dit legt de basis voor een ongekende biodiversiteit.

Helaas staat de symbiose tussen de Amazone, Cerrado en Pantanal ernstig onder druk.

Tekst: Paul Q. de Vries

20

21

© Silas Miotti / WWF-Brazil

© Gianfranco Mancusi / WWF-Brazil

Vliegende rivieren

In de natuur staat niets op zichzelf. Alles is met elkaar verweven. We kunnen de tijger wel beschermen tegen stropers, maar dat heeft weinig zin als zijn leefgebied blijft verdwijnen. Hetzelfde geldt voor de bescherming van de walvis zonder de vervuiling van oceanen aan te pakken.

Deze logica van samenhang geldt ook op het niveau van hele ecosystemen en continenten. Neem het Amazonegebied. Dit door rivieren doorsneden regenwoud is de meest biodiverse plek op aarde met meer dan 10 procent van alle wereldwijde plant- en diersoorten.

Iconische dieren zoals de jaguar, de tapir, de harpijarend, de roze rivierdolfijn en meer dan vijftienduizend boomsoorten en zo’n 2,5 miljoen soorten insecten vinden hier hun thuis.

Het regenwoud is essentieel voor het regionale en zelfs mondiale klimaatsysteem, aangezien de bomen en planten jaarlijks zo’n 2 miljard ton koolstofdioxide uit de atmosfeer absorberen. Het Amazonegebied is wereldberoemd, maar minder bekend is de onlosmakelijke connectie met twee andere spectaculaire biotopen in Zuid-Amerika: de savanne van de Cerrado en het moeras van de Pantanal. Deze verbinding loopt via water.

De ecosystemen van de Amazone, Cerrado en Pantanal beïnvloeden elkaar via complexe water- en klimaatrelaties. ‘Passaatwinden brengen vochtige lucht vanaf de Atlantische Oceaan naar het Amazonegebied, waar het als regen neerslaat’, vertelt Moniek Wulms, landschapscoördinator Cerrado & Pantanal bij WWF. ‘Het tropisch regenwoud fungeert als een grote waterpomp die vocht uit de grond trekt en als waterdamp weer afgeeft.

Deze wolken gaan verder westwaarts, botsen tegen het Andesgebergte en buigen af naar het zuiden. De regen die uit deze “vliegende rivieren” valt, voedt daar de klimaatsystemen van meerdere landen.’

De Amazone ontvangt ook water vanuit het zuiden van Brazilië, waar de Cerrado ligt. Dit landschap, bestaande uit grasvlakten met struikgewas en bomen, is de meest biodiverse savanne ter wereld. Hier leven onder meer de reuzenmiereneter, de manenwolf en de nandoe. Met een oppervlakte van twee miljoen vierkante kilometer beslaat de Cerrado een kwart van Brazilië en is het drie keer zo groot als Frankrijk.

22

Miereneter

Tapir

© Isis Mei Medri / WWF-Brazil

© César David Martinez

Luiaard

© naturepl.com / Luiz Claudio Marigo / WWF

Wulms: ‘De Cerrado is het grootste waterreservoir van Zuid-Amerika. De belangrijkste rivieren in Brazilië ontspringen hier en leveren water aan ecosystemen zoals het Amazonegebied en de Pantanal.’ Als de Amazone de grote regenmaker is van Zuid-Amerika en de Cerrado de watertank, dan is de Pantanal de afvoer. Dit grootste moerasgebied ter wereld, gelegen in het hart van Zuid-Amerika in Brazilië, Bolivia en Paraguay, herbergt onder meer kaaimannen, anaconda’s, reuzenotters en hyacintara’s. ‘De Pantanal is zo voedselrijk dat de jaguars hier gemiddeld 20 procent zwaarder worden dan in het Amazonewoud’, zegt Moniek Wulms. ‘In de natte tijd staat een groot deel van de Pantanal onder water; in de droge tijd wordt dit water langzaam afgegeven. Het werkt als een spons en daarmee als een soort klimaatbuffer.’

Kaaimannen

23

© Lourdes da Motta Franca / WWF-Brazil

‘De hele wereld zal het merken als de opname van koolstofdioxide in het Amazonegebied instort’

© Peter Caton / WWF-UK

Domino van vernietiging

Wet met gebreken

Omdat het Amazonegebied, de Cerrado en de Pantanal zo nauw met elkaar vervlochten zijn, werkt natuurvernietiging in een van deze gebieden door op de andere. En helaas is er sprake van natuurvernietiging. ‘Iedereen weet van de ontbossing in het Amazone-regenwoud, maar in de Cerrado gaat het natuurverlies in verhouding tot de grootte van het gebied twee keer zo snel’, vertelt Edegar Oliveira, hoofd Conservation & Restoration bij WWF-Brazilië.

‘Savanne en grasland worden platgebrand voor enorme sojaplantages, die vooral dienen als veevoer. We moeten verder kijken dan alleen bossen. De Cerrado huisvest 5 procent van de wereldwijde biodiversiteit en talloze inheemse volken en traditionele gemeenschappen.’

In de Pantanal wordt natuur verbrand voor weidegrond en het gebied lijdt onder de bouw van hydro-elektrische dammen. Dit leidt tot de paradoxale situatie dat het grootste wetland ter wereld nu kampt met droogte.

‘Gebieden die vroeger zes maanden per jaar onder water stonden, vallen nu na twee maanden droog. Er woeden bijna jaarlijks grote natuurbranden’, zegt Oliveira.

De helft van de natuur in de Cerrado is omgevormd tot landbouwgrond, waardoor het gebied zijn functie als waterleverancier verliest. ‘De afgelopen twintig jaar heeft de Pantanal meer dan 60 procent van het wateroppervlak verloren. We stevenen af op kantelpunten’, waarschuwt Oliveira. ‘Onomkeerbaar natuurverlies en permanente ecologische schade. In het Amazonegebied zien we al aanwijzingen dat het regenwoud op bepaalde plekken verandert in een ander, gedegradeerd ecosysteem.’

WWF werkt aan herbebossing en restauratie in de Cerrado en de Pantanal en zoekt met de lokale bevolking naar duurzamere landbouwmethoden. Een groot probleem is de ontoereikende wetgeving om deze gebieden te beschermen. ‘In de Cerrado is slechts 3 procent van het gebied wettelijk beschermd, tegenover 46 procent in de Amazone’, licht Wulms toe. ‘Een landeigenaar in de Cerrado mag tot 80 procent van zijn land omzetten naar landbouwgrond, terwijl in de Amazone juist 80 procent beschermd moet worden.’

De Europese bossenwet, die producenten verplicht te bewijzen dat hun producten niet tot natuurvernietiging leiden, werd vorig jaar van kracht. De wet geldt ook voor producten met herkomst uit Zuid-Amerika. ‘Een historische stap, maar de wet geldt alleen voor bossen en niet voor savanne en wetlands. Dit heeft geleid tot een verschuiving van het ontbossingsfront naar de Cerrado en de Pantanal’, aldus Wulms. WWF lobbyt voor het dichten van deze lacunes en richt zich ook op de rol van banken, die nog steeds natuurvernietiging financieren.

Is ze hoopvol over effectieve bescherming vóór het bereiken van de kantelpunten? ‘Zeker. Ondanks de gebreken heeft de Europese bossenwet veel invloed. Het is mogelijk om in relatief korte tijd grote veranderingen te bewerkstelligen. Het moeilijkste is altijd om zoveel mensen met verschillende ideeën en belangen te verenigen tot één stem.’

24

Ontbossing in Brazilië

25

© Jaime Rojo / WWF-US

© Cees van Kempen

26

Column Elke editie schrijft een natuurliefhebber over wat hem of haar bezighoudt op het gebied van natuur en milieu.

Deze keer: filmmaker Cees van Kempen.

Jarenlang mocht ik werken aan een film over de wolf. Het was mijn bescheiden aandeel in het verspreiden van kennis over het belang van een gezonde natuur. En over de belangrijke functie die een toppredator als de wolf daarin vervult.

Het nadeel van een film is dat je geen direct contact hebt met degenen die ernaar kijken. De talloze bioscoopgangers en tv-kijkers vinden er wat van, genieten er hopelijk van, maar daar krijg je als filmmaker weinig van mee. Met een boek is het niet anders. Ik ben er trots op hoor, dat ik een fotoboek bij de film mocht maken. Maar de ah’s, de oh’s en de o-zit-datzo’s van lezers – die hoor ik zelden.

Hoe anders is dat als je op de planken staat. Ik ben het verhaal over de wolf en de natuur gaan vertellen in het theater. Het is een geweldige ervaring om de successen en bloopers die je als filmmaker beleeft met anderen te delen en direct respons te krijgen uit de zaal. Ik heb gemerkt dat mensen een van mijn verhalen als wel heel bijzonder ervaren. Dat verhaal gaat over een jager – een groot wolvenliefhebber – die appels voert aan de wilde zwijnen. Hij ontdekt dat niet alleen zwijnen, maar ook wolven graag een appeltje komen halen. Dat is niet zo vreemd, want het is bekend dat carnivoren tussendoor graag rijp fruit eten. Bosbessen of bramen bijvoorbeeld. Of een appel, als die er toch ligt. Dat wil ik natuurlijk filmen.

‘Ik houd mijn adem in.

Zal de wolf een appel gaan eten?’

Vlak bij de zwijnenvoerplek van de jager verschuil ik me in een camouflagetent. Al snel komt een wild zwijn scharrelen. Een enorme zeug, de oerversie van haar vele soortgenoten in onze megastallen. Op de tweede dag gebeurt er lange tijd niets, maar plots komt een jonge wolf aandrentelen. Ik houd mijn adem in. Zal hij een appel gaan eten? Dan zie ik iets dat ik niet had kunnen verzinnen: de wolf gaat spelen met een appel, zoals een hond speelt met een tennisbal. Omdat de wolf geen baasje heeft, gooit hij de appel zelf in de lucht om er vrolijk achteraan te rennen. Waanzinnig, dit heeft nog nooit iemand gezien. Laat staan gefilmd. Daar breng je een zaal dus mee in vervoering. Wat een feest!

Het is een van de voorbeelden waardoor ik tijdens het filmen steeds weer besef dat onze hond en de wolf allebei canis lupus zijn. En dat het plezier dat wij beleven aan onze honden voortkomt uit de natuur. Net als het profijt dat wij trekken uit de domesticatie van het wilde varken. Zo heeft elk dier dat wij ten faveure van onszelf hebben ‘doorontwikkeld’ een oervariant. Hetzelfde geldt voor alle planten die wij als gewas benutten. Want we hebben tarwe echt niet zelf uitgevonden. Nee, ons hele bestaan is opgebouwd uit wat de natuur heeft voortgebracht. Al filmend, schrijvend en spelend op het podium dringt het besef dieper en dieper tot me door. Ik word er steeds nederiger van.

Meer info over de theatervoorstelling: wolftheater.nl.

27

28

Hoe doen zij het

Beter aarden Meer verbinding met de natuur zorgt voor minder stress en meer geluk. Die connectie kun je op allerlei manieren en op allerlei momenten vinden. Deze vier vrouwen vertellen hoe zij door beter te aarden blijer, energieker en gezonder zijn geworden.

Tekst: Ernest Marx, beeld: Sicco van Grieken

29

‘Ik heb bosbaden nodig om mijn geest en ziel te voeden’

Marieke van der Wielen (32) volgt een opleiding tot emotiecoach en brengt bijna dagelijks uren in de natuur door om te bosbaden. Daarbij maakt ze een diepe connectie met de natuur en zichzelf.

‘Bosbaden is zo’n veertig jaar geleden ontstaan in Japan en heet daar shinrin-yoku. Het komt erop neer dat je je onderdompelt in de natuur.

Door je op een bewuste en intense manier bloot te stellen aan de bosatmosfeer kun je jouw gezondheid verbeteren. De stofjes die de bomen afscheiden, helpen heel goed om stress te reduceren en je immuunsysteem krijgt een boost. Ik heb een burn-out gehad en meerdere psychoses. Bosbaden heeft mij heel erg geholpen in mijn helingsproces. De natuur is mijn medicijn geweest. Voor mij is bosbaden een basisbehoefte: ik heb het nodig om mijn geest en mijn ziel te voeden. Als ik druk ben geweest, ga ik een paar uur alleen het bos in en dan kom ik altijd vol energie terug. Het is voor mij een manier om gezond te blijven. Het liefst ben ik elke dag even in de natuur.’

Hoe werkt onderdompelen in de natuur concreet?

‘Zelf ben ik er een paar jaar geleden intuïtief mee begonnen. Ik ben gewoon naar het bos gegaan en tegen een boom gaan zitten. Ik heb op de grond gelegen, naar de blaadjes gekeken en met mijn blote voeten in de aarde gewoeld. Later hoorde ik pas dat er een woord voor is: bosbaden. Toen heb ik workshops gevolgd. Daarin leerde ik mijn zintuigen nog beter open te zetten. Je kijkt bijvoorbeeld heel bewust naar een boom, zonder duidelijke gedachten te hebben. Je ruikt aan de aarde en luistert naar het geritsel van blaadjes. Het is heel meditatief. Veel mensen hebben een drukke baan en moeten allemaal ballen zien hoog te houden. Dan is het heel fijn om een paar uur in de natuur door te brengen, even niets te hoeven en terug te keren in het hier en nu.’

30

‘In het water heb ik even een date met mezelf’ Zwem je liever in water dat een behaaglijke temperatuur heeft?

‘Ik word blijer van zwemmen in koud water. Je kunt me niet gelukkiger maken. In de zomer kan ik ook prima zwemmen, maar dan doe ik vooral langere afstanden. Een voordeel van de koude seizoenen is dat je geen last van algen hebt.

Het water voelt veel schoner en er varen geen plezierboten langs. Dan ben je echt alleen met het water en de natuur.

Zwemmen in koud water is bovendien supergezond. Je immuunsysteem krijgt een boost en het is goed voor de doorbloeding. Dat ik die kou aankan, geeft me het gevoel dat ik een soort superkracht bezit. Het geeft me mentaal een oppepper. Ik word er energiek van. Het is een cocktail van hormonen: dopamine, serotonine. Als moeder van drie jongens heb ik best een druk leven. Als ik in het water ben, heb ik even een date met mezelf. Het is mijn rustmoment. Ik word er altijd heel gelukkig van.’

Susan Houbraken (50) heeft een gezin met drie kinderen. Zo’n vier keer per week – ook in de wintermaanden – neemt ze de tijd om een frisse duik te nemen. Susan is verknocht aan natuurzwemmen.

‘Tot mijn vijftiende heb ik als expatkind over de hele wereld gewoond. Vooral in de tropen. Daar is mijn liefde voor zwemmen en buitenzijn in de natuur ontstaan. Eenmaal terug in Nederland hadden mijn ouders een enorme zwemvijver in de tuin aangelegd. Daar zwom ik jarenlang elke dag, van maart tot oktober. In die periode waren de winters nog echte winters, dus ik kon ook schaatsen op die zwemvijver. Lange tijd heb ik alleen in de wintermaanden niet in natuurwater gezwommen, maar sinds acht jaar doe ik dat wel. Ook als ’s winters het water twee graden is, ga ik erin.’

31

‘Bij mindful rennen geniet je van de natuur’ Naast ‘gewoon’ hardlopen gaat grafisch ontwerper Kristel Guit (43) eens per week naar buiten om mindful te rennen.

Dat is vooral gericht op ontspanning, goed ademhalen en aandacht voor de natuur.

‘Sinds vijf jaar zit ik bij een hardloopclubje.

Daar letten we erg op techniek en uithoudingsvermogen. Ik heb veel plezier in het buitensporten, maar wil niet alleen maar bezig zijn met zo goed mogelijk presteren. Toen ik hoorde over mindful rennen, dacht ik: misschien is dat wel een heel leuke manier om én buiten te sporten én tegelijk te ontspannen. Want tijdens mindful rennen heb je oog voor de natuur. Je stopt af en toe om yoga- en meditatieoefeningen te doen en je focus ligt nadrukkelijk op de ademhaling. Het is vooral belangrijk dat je in- en uitademt door je neus. Daardoor kun je niet op de toppen van je kunnen presteren, maar je wordt wel rustiger en kunt meer ontspannen tijdens het sporten.’

Wat heeft mindful rennen jou gebracht?

‘Ik doe dit nu een jaar en heb het plezier in hardlopen teruggekregen. Ook heb ik in het dagelijks leven profijt van de ademhalingsoefeningen. In mijn werk heb ik soms met deadlines te maken die best wat stress kunnen opleveren. Ik zit dan heel hoog in mijn ademhaling. Op zulke momenten pas ik de oefeningen toe die ik tijdens het mindful rennen leer. Wat ik ook mooi vind: je gaat niet zomaar hardlopen, maar duikt anderhalf uur de natuur in. Daar probeer je dan echt een connectie mee te maken. We hebben bijvoorbeeld een oefening waarbij je honderd meter rent en dan moet letten op welke natuurgeuren je ruikt. Maar ook: wat zie je allemaal om je heen? Normaal bij hardlopen probeer je zo snel mogelijk te gaan en kijk je vaak alleen maar naar de grond. Bij mindful rennen kijk je juist om je heen en geniet je van de natuur.’

32

‘Het is heerlijk om zoveel buiten te zijn’

Freelance redacteur Lotte Keizer (34) verhuisde ruim een jaar geleden met haar man en drie kinderen van Den Haag naar een oude boerderij in Drenthe. Daar heeft ze zich vol op moestuinieren gestort.

‘Mijn man en ik hadden al een paar jaar de droom om naar het platteland te verhuizen. In de stad waren we vaak gestrest. We vlogen van hot naar her om de kinderen naar de crèche en naar school te brengen. Tussendoor werken, in de file staan en ’s avonds zaten we uitgeput op de bank. Dat voelde helemaal niet goed.

Anderhalf jaar geleden kochten we in Drenthe een oude boerderij met veel grond eromheen. Zodra we hier woonden, zijn we begonnen met het aanleggen van een moestuin. Er staan inmiddels een heleboel bakken en een kas. En we hebben fruitstruiken en -bomen aangeplant. Mijn doel is om uiteindelijk het hele jaar door uit de moestuin te kunnen eten.’

Wat brengt het moestuinieren je nog meer?

‘Ik ben heel trots op wat we hebben neergezet. Door superveel te lezen, leer ik steeds meer over natuurlijk moestuinieren. Ik probeer zoveel mogelijk samen te werken met de natuur en waar het kan de natuur zelf haar werk te laten doen. Tijd stoppen in het verbouwen van ons eigen voedsel, voelt voor mij heel natuurlijk. We eten nu onbespoten en we stoten minder CO-2 uit doordat doordat het voedsel niet verpakt of vervoerd hoeft te worden. Zo is het eigenlijk bedoeld. Ook heeft met je handen in de aarde werken mentale voordelen. Vlak nadat we verhuisd waren, overleed mijn moeder plotseling. Het moestuinleven heeft me er zeker weten doorheen gesleept. Het is heerlijk om zoveel buiten te zijn. We kijken uit op het bos en zien letterlijk de seizoenen veranderen. Kunstwerken van kleurexplosies aan de bomen en in de lucht komen hier voorbij. Daar word ik echt gelukkig van!’

33

Ook natuurlijker leven?

4 tips van kenners Marieke van der Wielen ‘Bij bosbaden is het belangrijk dat je het in stilte doet. Ook als je samen bent. Een mooie start is om een voor een al je zintuigen af te lopen. Wat zie je, wat hoor je? Laat je sturen door de impulsen die je voelt. Als je een heel mooie boom ziet, zou je er normaal misschien gewoon voorbijlopen. Blijf er nu eens bij stilstaan en kijk echt. Kijk naar de takken en blaadjes.

Leg je hand eens op de stam en probeer echt een connectie met die boom te maken.’

Susan Houbraken ‘Zwemmen in koud natuurwater kan gevaarlijk zijn. Als buitenzwemcoach bij Frisseduik leer ik mensen hoe je ervoor traint door thuis koud af te douchen. Begin bij je voeten en ga langzaam omhoog naar je borst. Zorg dat je niet gaat hyperventileren. Het is heel normaal dat je ademhaling omhoogschiet als je het voor het eerst doet. Je lichaam maakt een stresshormoon aan en denkt: ik ga halfdood van de kou. Maar dat went. Als je minimaal zeven dagen enkele minuten koud afdoucht, kun je het natuurwater in. Zorg wel dat je kunt staan en dat er iemand bij je is.’

Kristel Guit ‘Als je wilt beginnen met mindful rennen, is mijn ervaring dat het goed is om je eerst aan te sluiten bij een clubje. Ik vind het sowieso leuker om samen te rennen en ik heb die vaste afspraak ook nodig als stok achter de deur. Bovendien zitten bij mindful rennen allerlei oefeningen die je niet alleen kunt doen. Zo is er een oefening die draait om loslaten. Dan moet je een stukje met je ogen dicht rennen, terwijl iemand anders je leidt.’

Lotte Keizer ‘Om bij moestuinieren je gewassen te beschermen en van voedingsstoffen te voorzien, kun je gewoon producten uit de natuur halen. In de bakken leg ik onder de aarde oude takken, bladeren laat ik in lege aardezakken verteren tot compost en op gewassen en rondom jonge bomen leg ik schapenwol.

Schapenhouders weten vaak niet wat ze ermee moeten, maar dat spul is echt goud waard! Het zorgt ervoor dat je planten minder snel uitdrogen, houdt slakken tegen en brengt voeding in de grond.’

34

Groen doen Vernieuwende ideeën en initiatieven om de wereld beter achter te laten Tekst: Jaap Backx

Twentse soja Toen de broers Tom en Bart Grobben de melkveehouderij van hun ouders overnamen, wilden ze het anders doen. Minder vee, meer planten. Stap voor stap verruilden ze hun koeien voor sojaplanten – de Nieuwe Melkboer was geboren. Met hun in Twente geteelde gewassen besparen de broers heel wat voedselkilometers, want normaal komen sojabonen uit Zuid- of Noord-Amerika. De plantaardige yoghurt en andere producten van de Nieuwe Melkboer zijn onder andere te koop via online supermarkt Crisp en de voedselboxen van Boerschappen.

FIETS VOOR HET LEVEN Jaarlijks belanden tienduizenden fietsen op de schroothoop. Terwijl veel materialen nog prima bruikbaar zijn. Dat geldt zeker voor afgeschreven e-bikes, die onder meer kostbare metalen bevatten. Roetz geeft onderdelen van afgedankte tweewielers een tweede leven. In de modellen van de Amsterdamse fietsenproducent zit tot wel 40 procent hergebruikt materiaal. Daarnaast bestaan de fietsen en e-bikes uit losse componenten die je razendsnel vervangt. Dat maakt repareren aantrekkelijk en zo koop je een fiets die een leven mee kan.

En verder: 50 tinten groen Hoe groen is jouw pensioen?

Kappen met kopen

35

50 TINTEN

GROEN Op het eerste gezicht lijkt Assendorp een gewone oude stadswijk, maar als je goed kijkt gebeurt in dit stukje Zwolle iets bijzonders. Onder de paraplu van stichting 50 Tinten Groen Assendorp trekken buurtbewoners samen op om hun leefomgeving te vergroenen.

Letterlijk in de vorm van geveltuintjes en beplante daken. En figuurlijk met woningisolatie, zonnepanelen en deelauto's. ‘In Assendorp regelen we graag dingen samen’, zegt medebedenker Olaf Heijnen in een interview.

‘We verzinnen duurzame maatregelen die voor iedereen haalbaar zijn. En doordat we het als buurt samen doen, kunnen we gemakkelijker en goedkoper verduurzamen.’

NIEUWE LENTE, NIEUW (BOEREN) GELUID Om de landbouw te verduurzamen, hebben we mensen nodig die een natuurinclusieve boerderij willen beginnen.

Het probleem is dat grond in Nederland onbetaalbaar is voor jonge boeren. Lenteland heeft daar iets op verzonnen.

De stichting helpt met het oprichten van regeneratieve gemeenschapsboerderijen. Dat zijn bedrijven die medeeigendom zijn van mensen in de buurt en waar landbouw hand in hand gaat met natuurbehoud. De boer woont op het erf en krijgt een salaris en mensen die meedoen kunnen dagverse producten van dichtbij kopen. Op dit moment zijn er vier Lenteland-boerderijen, maar de droom is veel groter: honderd boerderijen in tien jaar.

36

Hoe groen is jouw pensioen?

Korter douchen voor het klimaat? Goed plan!

Maar als we echt een verschil willen maken, moeten we ook naar de Nederlandse pensioenfondsen kijken. Die investeren zo’n 1500 miljard euro en een deel daarvan gaat naar de fossiele industrie. Gelukkig kun je iets doen. Pensioenfondsen zijn namelijk wettelijk verplicht om naar hun deelnemers te luisteren. Stichting Groen Pensioen helpt mensen in gesprek te gaan met bestuurders. ‘Fondsen zijn veel positiever over verduurzaming dan toen we hier acht jaar geleden mee begonnen’, zegt Jeroen Wilting van Groen Pensioen.

‘Dit jaar vieren we dat minimaal 50 procent van onze pensioenbeleggingen niet fossiel is. Het kantelpunt is bereikt, maar er is nog een wereld te winnen.’ Ook pensioenvergroener worden? Kijk dan op groenpensioen.nl.

Dubbel

KAPPEN MET KOPEN Leven met minder spullen is simpeler, goedkoper en duurzamer. Toch is consuminderen best lastig. Hulp is welkom en die is er in de vorm van de Koop Niks Nieuws Challenge. Al meer dan 6500 mensen sloten zich aan via Facebook of LinkedIn. Hun doel: een jaar lang niks nieuws kopen. De deelnemers helpen en inspireren elkaar én delen hun uitglijders. ‘Want we hebben niet een paar mensen nodig die perfect niks nieuws kopen’, zegt medeinitiatiefnemer Nadine Maarhuis. ‘Maar heel veel mensen die dat imperfect doen.’ Doe je mee?

duurzaam Door klimaatverandering krijgen we steeds vaker te maken met extreme weersomstandigheden. Om de gevolgen te beperken, moeten we ons aanpassen aan de veranderende situatie. Bijvoorbeeld door gewassen te telen die goed gedijen in natte gebieden. Zoals lisdodde, de oeverplant met zijn kenmerkende bruine sigaren. Daarmee blijk je heel goed biobased isolatiemateriaal te kunnen maken. Dubbel duurzaam dus! In Friesland loopt het programma Better Wetter, waarin boeren experimenteren met de lisdodde en andere nattelandbouwgewassen. Extra mooi is dat diverse lokale ondernemers betrokken zijn, waardoor de oogst meteen een bestemming krijgt.

37

Waarom groene oplossingen het antwoord zijn op klimaatverandering

NATUURKRACHT Klimaatwetenschappers zijn glashelder: het weer in Nederland wordt onvoorspelbaarder en extremer. Om ons tegen de grillen van het veranderende klimaat te beschermen, hebben we in de natuur een krachtige bondgenoot. Want als we vaker kiezen voor groene oplossingen, kunnen we rampen voorkomen en tegelijkertijd onze leefomgeving verrijken.

Tekst: Jaap Backx

38

Het is juli 2021. Al dagenlang regent het snoeihard in het Zuid-Limburgse heuvelland. Door de aanhoudende piekbuien veranderen de riviertjes Geul en Gulp in woest kolkende watermassa’s. In Valkenburg, Schin op Geul en Gulpen stroomt het water straten en huizen in. Over de grens in Duitsland en België is de catastrofe nog groter en vallen honderden doden.

Deze zomerse watersnood breekt alle records, zowel qua neerslaghoeveelheid als in de omvang van de schade die mensen treft. Onderzoekers van de TU Delft en kennisinstituut Deltares omschrijven het achteraf als ‘een extreme gebeurtenis’. Tegelijkertijd benadrukken ze de noodzaak om van deze ramp te leren en onze bescherming tegen water toekomstbestendig te maken. Want nu het klimaat verandert

door de opwarming van de aarde, zullen extreme weersituaties vaker voorkomen.

Nederlandse klimaatscenario’s Dat bevestigen de klimaatscenario’s die het KNMI in oktober 2023 presenteerde. In dit rapport vertalen Nederlandse klimaatwetenschappers de nieuwste inzichten van het IPCC (het VN-klimaatpanel) naar vier toekomstperspectieven voor ons land.

Zo is er een scenario voor als de wereld zich houdt aan het akkoord van Parijs en de uitstoot binnen de perken blijft.

En er is een hoog scenario voor als de uitstoot blijft toenemen tot 2080.

Al met al liegen de klimaatscenario’s er niet om. ‘Het wordt warmer, het wordt natter, het wordt droger, het weer

39

wordt extremer en de zeespiegel stijgt’, vat KNMI-klimaatwetenschapper Karin van der Wiel de boodschap samen. ‘In de winters gaat het meer regenen. De zomers worden droger, al zullen er wel vaker extreme buien vallen.

Dat heeft grote gevolgen voor heel veel mensen en organisaties. Boeren en drinkwaterbedrijven krijgen te maken met verdroging. Steden gaan vaker zuchten onder hittestress en het overstromingsgevaar neemt fors toe. Op dit moment zijn we als land aangepast aan het klimaat van de afgelopen vijftig jaar, maar dat volstaat niet voor de toekomst. We moeten ons nu aanpassen aan de nieuwe realiteit.’

Natuur de baas Terug naar de watersnood in ZuidLimburg. Als je kijkt naar de KNMIklimaatscenario’s is het vrijwel zeker dat dit soort situaties vaker zullen voorkomen. De vraag is: op welke manier gaan we ons voorbereiden? De afgelopen eeuwen hebben we blind vertrouwd op ingenieurs. Die hebben van alles bedacht om de natuur de baas te zijn: van afvoeren tot dijken, van stuwen tot complete Deltawerken.

‘De reflex is nog steeds om direct voor infrastructuur te kiezen’, zegt Maarten Bruns, expert natuurlijke klimaatoplossingen bij WWF. ‘Maar met alleen technologie gaan we het niet redden. We lopen tegen de grenzen van het systeem aan. Zelfs als we met hogere dijken onze voeten droog houden, ontstaan er problemen.

Traditionele, grijze oplossingen zijn schreeuwend duur en het landschap en de natuur gaan naar de knoppen. We moeten serieuze aandacht besteden aan groene alternatieven. We weten dat de natuur een essentiële rol kan spelen in het vergroten van weerbaarheid tegen overstromingen en droogte.

Kijk naar het Ruimte voor de Rivierprogramma, waarin we gedurende dertig jaar uiterwaarden hebben omgevormd tot prachtige riviernatuur.

Onderzoek wijst uit dat die natuur ons heel goed helpt bij urgente uitdagingen als overstromingen, droogte en biodiversiteitsherstel.’

‘Als er nog meer water naar de Geul was gestroomd, waren de gevolgen van de overstroming veel ernstiger geweest.’

Om natuurlijke klimaatoplossingen in Limburg te promoten, hebben WWF, Natuurmonumenten, de Natuur- en Milieufederatie Limburg, Stichting het Limburgs Landschap en ARK Natuurontwikkeling het programma Natuurkracht opgezet. ‘Samen met inwoners, ondernemers en overheden zoeken we naar manieren om natuur in te zetten tegen de gevolgen van klimaatverandering’, zegt Maarten Bruns. ‘Het gaat om een stapeling van grote en kleine maatregelen. Iedereen

Natuurlijke opvang Bij extreme regenbuien zoals die in Zuid-Limburg vielen, is het belangrijk om afvoer van water richting de rivieren te vertragen. De natuur is daar heel goed in. Bladeren van bomen houden druppels tegen en een begroeide bodem vol leven houdt vocht veel langer vast dan een akker. ‘Uit onderzoek blijkt dat het bestaande natuurlijke landschap in Limburg in 2021 meer dan 80 procent van de neerslag heeft opgevangen en vastgehouden’, zegt Maarten Bruns.

40

kan een rol spelen bij het omarmen van natuurlijke oplossingen. In het centrum van Valkenburg hebben we een stenen plein omgebouwd tot minibos. Op verschillende heuvels zijn hagen en bomen geplant. En er zijn kilometers aan drainagebuizen uit het Geuldal verwijderd. Daardoor stroomt het regenwater minder snel weg naar de Geul en voorkom je ellende.’

‘Het wordt warmer, natter, droger en het weer wordt extremer’

Duurzame Deltawerken ‘Als we leren werken met de natuur, snijdt het mes aan meerdere kanten’, vervolgt Bruns. ‘Natuurlijke systemen nemen stikstof op en leggen CO₂ vast in plantenmateriaal. Ze zijn goed voor de biodiversiteit, schoon water en zorgen voor een aantrekkelijk landschap om in te recreëren. Uit onderzoek blijkt dat een hectare langs de Geul tienduizend euro per jaar aan recreatieve inkomsten kan opleveren.

Ter vergelijking: dezelfde oppervlakte aan mais brengt tweeduizend euro op. Groene oplossingen zijn dus ook economisch interessant.’ Het is tijd om gas te geven, vindt Bruns. ‘We bepalen © Diana Bogaert+Natuurkracht

nu het landschap voor toekomstige generaties. Hoe dat landschap eruitziet als natuurlijke klimaatoplossingen de norm worden? Dan zie ik uitgewoonde maisakkers voor me die zijn omgeturnd naar rijke voedselbossen. Dan zie ik steden waar heel veel tegels zijn gewipt. Een landschap waar mensen lekker wonen, wandelen en fietsen.

En dan zie ik heel mooie natuur. In de jaren 80 is een plan gemaakt voor de terugkeer van de zwarte ooievaar in Nederland. Die broedt nu net over de grens. Wanneer we zorgen dat de uiterwaarden rietmoerassen worden, dan komen dergelijke prachtige dieren vanzelf terug. Vaak sneller dan je verwacht. Door de natuur te herstellen, kunnen we ons land droog houden én het landschap verbeteren. Zie het als de Deltawerken van de 21ste eeuw, maar dan met de natuur als bondgenoot.’

Ervaar de natuurkracht Wil je zelf ervaren hoe de natuur ons kan helpen in de strijd tegen klimaatverandering? Dan is de Outside Escape Valkenburg een aanrader.

Deze escaperoute is ongeveer 4 kilometer lang en duurt 2,5 tot 3 uur.

Het startpunt ligt bij het minibos in Valkenburg, op 10 minuten lopen van het station. Met een team van 2 tot 5 personen los je het raadsel van de Geulwatergeest op. Onderweg maak je kennis met de prachtige streek en leer je spelenderwijs meer over natuurlijke oplossingen om wateroverlast tegen te gaan. Zoek ‘Outside Escape Valkenburg’ op Google voor meer informatie en de route. Via je telefoon ontvang je alle benodigde details.

41

Reportage Tekst: Dianne Tipping-Woods / Bewerking: Ellen de Wolf

POWER RANGER © CreativeLAB / WWF-US

42

Vrouwelijke rangers in Namibië doorbreken stereotypen, onderhouden hun gezinnen en zijn een inspirerend voorbeeld voor toekomstige generaties. Daarnaast beschermen ze ‘s werelds enige vrij rondzwervende populatie zwarte neushoorns. Dit is het verhaal van een van hen, Erlyn Tauros.

© Marcus Westberg / WWF-US

Zo’n 21 dagen per maand woont Erlyn Tauros in een tent in de zonovergoten wildernis van Noordwest-Namibië. Als neushoornranger legt ze regelmatig dertig kilometer per dag af op een van de meest uitdagende terreinen in Afrika. Met slechts vijf dagen rust tussen elk verblijf in het veld, voelt ze soms dat ze meer tijd doorbrengt met wilde dieren dan met haar vier kinderen.

Het werk is zwaar, maar Erlyn vindt het de moeite waard. ‘Het zien van een gezonde neushoorn maakt me blij. Een neushoorn die het moeilijk heeft, raakt me diep.’

Gemeenschapsreservaten In 2019 werd Erlyn neushoornwachter voor de Uibasen-Twyfelfontein Conservancy, een natuurreservaat gerund door haar lokale gemeenschap. Het reservaat bevindt zich in de uitgestrekte Kunene-regio, de thuisbasis van een unieke populatie aan de woestijn aangepaste zwarte neushoorns. De kleine

43

gemeenschappen mensen die er wonen, delen het leefgebied met wilde dieren.

Er zijn 86 van dit soort gemeenschapsreservaten (oftewel conservancies) in Namibië. Hier beheren lokale mensen de wilde dieren waarmee ze samenleven.

Ze profiteren van banen en inkomsten uit toerisme en duurzaam gebruik van hulpbronnen. ‘Toen we zagen dat de stroperij van neushoorns ook Namibië zou bereiken, kwamen gemeenschappen, traditionele leiders en ngo’s samen en begonnen het Rhino Ranger-programma’, vertelt Andrew Malherbe van Save the Rhino Trust, een Namibische non-profitorganisatie die zich inzet voor zwarte neushoorns. In de jaren 80 verloor Namibië meer dan 95 procent van zijn neushoorns door stroperij. Door de samenwerking is de populatie zwarte neushoorns in Kunene gegroeid en vandaag de dag heeft Namibië de grootste populatie ter wereld.

© Marcus Westberg / WWF-US

© CreativeLAB / WWF-US

44

Laatste populatie De zwarte neushoorns in Kunene vormen de enige overgebleven populatie die echt in het wild leeft. Dat wil zeggen: zonder hekken en buiten nationale parken.

Ze overleven in een ruig, droog landschap onder een verzengende zon en voeden zich met de alomtegenwoordige, voor mensen giftige euphorbia-struiken. Ook leeuwen en olifanten zwerven door dit landschap.

De zachtaardige Erlyn voelt zich thuis in deze omgeving.

‘Ik ben opgegroeid in de natuur en heb al op jonge leeftijd geleerd van het land te leven.’ Toen Erlyn solliciteerde als neushoornwachter, had ze nog nooit in het echt een neushoorn gezien. Wel had ze door de verhalen van rangers in haar gemeenschap een fascinatie voor de dieren ontwikkeld. En ze had een baan nodig, aangezien er weinig mogelijkheden zijn in deze afgelegen regio. ‘In het begin was ik bang, maar nu kan ik alles wat andere rangers kunnen’, zegt ze trots.

Toen ze begon, leerden meer ervaren rangers Erlyn hoe ze de aanwezigheid van een dier kon ontdekken en op welke signalen ze moest letten. Nu kan ze een individuele neushoorn herkennen aan zijn pootafdruk. ‘Ik vertel mijn kinderen over de dieren die ik tegenkom en waarom ik voor ze zorg. Ik wil dat zij de zwarte neushoorns zelf ook ooit zien.’

Kostwinner Neushoornwachters als Erlyn zijn werknemers van de gemeenschapsreservaten. Toen het Rhino Rangerprogramma in 2012 begon, waren de meeste kandidaten mannen. Vandaag de dag werken er ongeveer zestig neushoornwachters in dertien conservancies. Zes van hen zijn vrouw. ‘Ik ben de enige kostwinner van mijn gezin’, vertelt Erlyn, die toegeeft dat het moeilijk is om haar kinderen langere tijd alleen te laten. Ze moet haar salaris goed beheren, aangezien ze naast haar moeder ook haar broers, zussen, neven en nichten financieel ondersteunt.

Haar hoop en ambities voor de volgende generatie zijn bescheiden: onderwijs en de mogelijkheid om in het eigen levensonderhoud te voorzien. Het creëren van werkgelegenheid gekoppeld aan natuurbehoud blijft daarom een hoofddoel van veel Namibische conservancies.

In het veld staat Erlyn altijd vroeg op, op het moment dat de lucht roze kleurt door de zon. Ze maakt een eenvoudig ontbijt van maïspap en trekt haar hoed, kaki outfit en stevige laarzen aan. Samen met een andere ranger reist ze door het gebied en verzamelt ze gegevens over elke neushoorn die ze tegenkomen. Ze worden beloond voor de kwaliteit van hun foto’s, de afgelegde afstanden en andere informatie die ze invoeren in de uitgebreide database van Save The Rhino Trust Namibia.

Erlyn zegt dat haar kennis van het terrein haar beste wapen is tegen de soms onvoorspelbare zwarte neushoorns. ‘Ik ben weleens door ze bedreigd, maar ik heb hun gedrag leren begrijpen. Ik weet nu dat zwarte neushoorns een duidelijke comfortzone hebben. Als je die respecteert en rekening houdt met de windrichting, ben je meestal veilig. Neushoorns zien slecht maar ruiken uitstekend, dus probeer ik bovenwinds van ze te blijven.

© CreativeLAB / WWF-US

45

46

Groene bril Tekst Marjolein Bezemer

Duurzame uitvaart

Wat is het probleem?

We denken er liever niet aan, maar iedereen gaat een keer dood. Meer dan de helft van de mensen kiest voor een crematie – de meest vervuilende uitvaartoptie. Naast de impact van het type uitvaart, spelen als je kijkt naar duurzaamheid ook de keuze voor het materiaal van de kist, vervoer, bloemen, catering en grafsteen een rol. Gelukkig zijn er veel milieuvriendelijke alternatieven. En als je op een zo natuurlijk mogelijke manier afscheid wilt nemen, kun je dat het beste bij leven goed regelen.

47

48

Duurzame uitvaart

Hoe erg is het?

In 2023 stierven in Nederland meer dan 170.000 mensen. Ongeveer 65 procent van de overledenen werd gecremeerd.

Volgens onderzoek van TNO is dat de meest vervuilende optie. Alleen al de CO2-uitstoot van een crematie met een gasgestookte oven is vergelijkbaar met een vlucht van Amsterdam naar Madrid. Daarnaast hebben giftige stoffen die vrijkomen bij de verbranding van verlijmde kisten, protheses en synthetische kleding een negatief effect op de luchtkwaliteit. Begraven is iets beter, maar heeft ook nadelen. Zo is een grafsteen meestal niet milieuvriendelijk. Natuursteen van miljoenen jaren oud maakt een lange reis per vrachtschip vanuit China of India.

Daar wordt het vaak onder erbarmelijke omstandigheden gewonnen.

49

Wat kun je zelf doen?

1. Leg wensen vast

Zeker bij onverwacht overlijden is er weinig tijd voor nabestaanden om duurzame opties zorgvuldig af te wegen. Verdiep je er nu al in en leg je wensen vast.

2. Een gerecyclede steen

Wil je graag een grafmonument van natuursteen? Bestel dan geen nieuwe, maar laat een oude, afgeschreven steen opnieuw slijpen en graveren.

3. Op de fiets of lopend

Een rouwstoet kan ook op de fiets of lopend.

En de kist kan met een speciale bakfiets worden vervoerd.

4. Onbewerkt Nederlands hout

Wil je een houten kist? Ga dan voor onbewerkt FSC-hout van Staatsbosbeheer. Daar zitten geen giftige stoffen in verwerkt en voor elke gekapte boom plant Staatsbosbeheer een nieuwe terug in een Nederlands bos.

5. Onbespoten bloemen

Kies voor onbespoten bloemen van het seizoen.

Bij voorkeur bloemen uit de tuin of biologische bloemen van een pluktuin uit de buurt. De boeketten kan je na afloop bij het Inkt Atelier laten verwerken tot herinneringspapier.

50

Duurzame uitvaart Hoe kan het ook?

Iets minder dan de helft van de Nederlanders wil een duurzaam afscheid, zo blijkt uit onderzoek van uitvaartverzekeraar en -verzorger DELA. Om aan de wens van deze groep tegemoet te komen, sluiten steeds meer uitvaartondernemers zich aan bij GreenLeave. Dit is een samenwerkingsverband dat streeft naar 100 procent duurzame uitvaarten.

Sommige crematoria beschikken over elektrisch verwarmde crematieovens die op zonne-energie draaien. De as kan dienen als voeding voor een nieuw te planten boom. Verder kun je kiezen voor een kist van onbehandeld, lokaal hout, een wilgentenen mand en een lijkwade van natuurlijke materialen.

Wil je echt duurzaam afscheid nemen? Dan zijn er een paar opties. Zo wordt natuurbegraven populairder. Hierbij word je op een gemarkeerde plek in een speciaal natuurgebied ter ruste gelegd in enkel natuurlijke materialen. De milieuimpact is nagenoeg nul en uiteindelijk word je voeding voor het bodemleven.

Ook kun je begraven worden in een kist gemaakt van schimmels zodat je na je dood iets waardevols teruggeeft aan de natuur. De Loop Living Cocoon maakt dit mogelijk. Deze doodskisten en urnen zijn gemaakt van mycelium, een sterk netwerk van schimmeldraden dat ervoor zorgt dat je in 45 dagen opgenomen wordt in de grond en daar de bodemkwaliteit verbetert.

Je lichaam laten composteren kan in sommige landen, maar is in Nederland nog niet mogelijk. Het platform Humusator doet er onderzoek naar en pleit voor wederkerigheid van het menselijk lichaam: één met de wormen.

51

De stelling Tekst: Paul Q. De Vries

‘Afvalscheiding door huishoudens is zinloos’ Over het nut van afval scheiden door mensen thuis en op het werk wordt openlijk getwijfeld. De ene gemeente doet het wel, de andere niet. Wat is de meest efficiënte manier om ons afval op te halen en te verwerken? Vier kenners geven hun mening.

‘Nascheiding van verpakkingen is beter voor het milieu, de burger en de portemonnee’

‘Afval is geen vies woord. Afval is gewoon handel’

Raymond Gradus Hoogleraar bestuur en economie aan de Vrije Universiteit Amsterdam

‘Afvalscheiding door huishoudens – de zogenaamde bronscheiding – werkt goed voor bijvoorbeeld papier en textiel. Maar als het gaat om PMD-afval –plastic verpakkingen, metalen verpakkingen en drankkartons – kun je beter de afvalverwerker laten scheiden. Nascheiding dus. Zowel de kwaliteit als de hoeveelheid van het plastic dat gerecycled wordt, is hoger bij nascheiding dan bij bronscheiding. In Rotterdam leverde bronscheiding jaarlijks anderhalve kilo gescheiden plastic op per persoon. Bij nascheiding was dat tien keer zo veel. Bij bronscheiding worden afvalstromen later in het proces regelmatig machinaal afgekeurd, bijvoorbeeld omdat er nog yoghurtresten op een verpakking zitten. Of omdat er toch verkeerd materiaal tussen zit. Het is ook duurder, omdat gemeentes toch weer een aparte stroom moet ophalen. Die rekening komt, via de afvalstoffenheffing, bij huishoudens terecht. Met afvalbeleid proberen we vaak gedragsverandering teweeg te brengen, maar dat moet je altijd afwegen tegen efficiëntie en opbrengsten. Soms wil je het de burgers ook makkelijk maken. Veel steden zijn overgestapt van bronscheiding naar nascheiding. In OostNederland doen veel gemeenten nog aan bronscheiding, maar ik verwacht dat zij ook overstag gaan. Nascheiding van PMD-afval is beter voor het milieu, de burger en de portemonnee.’

Jan van Hasselt Grondstoffentechnoloog en afvalspecialist bij Waste2Profit Consultancy

‘Afvalscheiding per woning is absoluut niet zinloos. Die 17 miljoen Nederlanders zijn de beste afvalscheiders die je je kunt indenken; beter dan welke machine bij de afvalverwerker dan ook. Scheiden aan de bron – van papier en karton, groente-, fruit- en tuinafval, elektronica, chemische stoffen en kunststof – kan nog beter werken als we de mensen weten uit te leggen waar het goed voor is. Het afvalbeleid in Nederland, of het nu gaat om recycling of de manier van verwerken, kan op allerlei manieren beter. Nu kiest elke gemeente voor wel of niet scheiden aan de bron.

Maak je als land een keuze, dan krijg je veel grotere volumes en duidelijkere processen. Dan kunnen afvalverwerkers ook beter investeren. Afval is geen vies woord. Afval is gewoon handel. Dat zou ons Nederlanders toch moeten inspireren om er eens beter naar te kijken. Zo is veel afval ook te voorkomen, door bijvoorbeeld na te denken over verpakkingsmaterialen. Nu zit soms elk theezakje in een eigen papiertje, waar ook nog eens kunststof in zit. De industrie zegt dan dat de consument het zo wil, maar daar geloof ik niets van. Het aanbod creëert de vraag.’

52

‘Mag die chipszak nou wel of niet bij het plastic afval?’

‘Je hebt twee seconden om mensen te bewegen de beste keuze te maken’

Dennis Ostendorf

Anthonita van Egmond Manager marketing, communicatie & public affairs bij afvalverwerker PreZero Nederland

‘Wij hebben honderden wagens op de weg die het vuil ophalen bij gemeenten en bedrijven. Recycling staat centraal: we sorteren en bewerken het afval en verkopen het door aan bedrijven die er weer iets van maken, zoals shampooflessen uit plastic korrels. Wat niet kan worden gerecycled, wordt verbrand. Tijdens dat proces wordt zoveel mogelijk energie en warmte gewonnen. Er is al lang discussie over bronscheiding of nascheiding. Wij staan er genuanceerd in, maar onze voorkeur gaat uit naar bronscheiding. Onze ervaring is dat PMD-afval dan schoner blijft en beter te verwerken is. Ook is het goed voor de bewustwording als je ziet wat je zelf aan afval produceert. Maar het moet wel kunnen natuurlijk. In een appartement heb je vaak geen ruimte voor al die aparte afvalbakken. We adviseren gemeenten over het verminderen en recyclen van afval en zijn ook in gesprek met producenten. Hun keuzes bepalen hoe goed afval recyclebaar is. Zo zat een wasmiddel voor zwarte kleding in een zwarte plastic verpakking, maar die werd niet herkend door onze optische scheider. Dat soort dingen kun je aanpassen. Daarnaast zou het goed zijn als het gebruik van gerecycled materiaal verder gestimuleerd wordt.

En als het afvalbeleid in Nederland wat eenduidiger wordt en voor langere tijd hetzelfde blijft. Dan hoef je je niet telkens af te vragen of die chipszak nou wel of niet bij het plastic afval mag.’

Commercieel directeur bedrijfsafvalverwerker Milieu Service Nederland

‘Wij halen afval op bij bedrijven. Daar speelt ook de discussie over bronscheiding of nascheiding. De afvalsector is lang heel traditioneel en niet transparant geweest, maar dat verandert snel. Wij kunnen nu 35 verschillende, gescheiden afvalstromen inzamelen. Drie jaar geleden waren dat er nog maar twintig. Denk aan papier, karton, metaal, hout, plastic en sinds kort ook koffiedik.

Daarvan worden etherische oliën, gezondheidsproducten en compost gemaakt. Elke stroom brengen we naar een gespecialiseerde verwerker. Scheiding aan de bron is zeker niet zinloos. De kwaliteit van zulk afval is vaak beter dan bij nascheiding. Je moet het mensen wel zo makkelijk mogelijk maken, terwijl je ook probeert hun gedrag te beïnvloeden.

Wij zetten bij onze klanten de container voor restafval altijd helemaal rechts in het rijtje van plastic-, papier- en biobakken.

We lezen in Europa van links naar rechts, dus mensen gaan dan eerst scheiden voor ze in de restcategorie deponeren. En de overheid beïnvloedt bijvoorbeeld via statiegeld op blikjes en flesjes. Maar zorg dan wel dat de inzameling soepeler gaat.

Mensen vinden het ook verwarrend als er thuis een ander weggooibeleid is dan op kantoor. Uit onderzoek blijkt dat de keuze om iets weg te gooien ongeveer twee seconden duurt.

Dus je hebt twee seconden om mensen te bewegen de beste keuze te maken.’

Geef ook je mening op wwf.nl/stelling

53

Ringstaartmaki’s

54

In beeld Tekst: Ellen de Wolf

Schateiland De unieke natuur van Madagaskar

88 miljoen jaar geleden kwam Madagaskar los van India. Sindsdien heeft de natuur op het eiland ten oosten van de Afrikaanse kust een unieke evolutie ondergaan. Met als resultaat een verzameling bijzondere planten en dieren die nergens anders ter wereld voorkomen.

55

© Nicolas Jehley

Madagaskar is een land van extremen. Het klimaat varieert er van tropisch en gematigd tot droog. In het oosten vind je druipende regenwouden, terwijl in het zuidwesten een snikhete doornenwoestijn ligt. Naar het noorden strekken zich scherpe kalksteenformaties uit en in het midden torenen de toppen van een hoge bergrug boven het landschap. En dan is er natuurlijk nog de eindeloos lange kust langs de Indische Oceaan.

Deze verschillende gebieden vragen om specifieke overlevingsstrategieën van de planten en dieren die er wonen. Hierdoor zijn unieke soorten ontstaan, perfect aangepast aan hun omgeving. Neem bijvoorbeeld de nationale boom, de baobab. Die slaat in het regenseizoen water op in zijn stam om het droge seizoen te overleven. Of de ringstaartmaki. Die overleeft dankzij zijn extreme aanpassingsvermogen in zowel de warmste als de koudste streken van Madagaskar.

56

Maki’s of lemuren zijn halfapen die alleen op Madagaskar voorkomen. Er zijn veel soorten en verschijningen, zoals de sifaka, aye-aye, indri, ringstaartmaki, witte maki en bruine maki. De indri is de grootste van de lemuren. Zijn roep lijkt op een sirene die tot in de verre omtrek te horen is. Met zijn korte armen en lange achterpoten beweegt de sifaka zich op de grond voort door middel van zijwaartse sprongetjes, als een soort danspasjes. In Madagaskar heerst het bijgeloof dat de aye-aye, ook wel het vingerdier genoemd, ongeluk brengt en met zijn lange, knokige vinger de harten van zijn slachtoffers doorboort. Dit bijgeloof leidt er helaas toe dat veel van deze dieren worden gedood.

Sifaki

Aye-aye

Indri

© Kaisa Siren / WWF

57

© Martin Harvey / WWF

© © Martin Harvey / WWF

Panterkameleon © naturepl.com / Nick Garbutt / WWF

58

Pygmee- kameleon

© Martin Harvey / WWF

Van de meer dan tweehonderd bekende soorten kameleons komt bijna de helft enkel voor op Madagaskar. Zoals de panterkameleon. Het mannetje verandert van kleur wanneer hij opgewonden is of amoureuze gevoelens heeft, om zo zijn bedoelingen te uiten. In tegenstelling tot wat vaak wordt gedacht, veranderen kameleons niet van kleur om zich te verbergen, maar om te communiceren met soortgenoten. De pygmeekameleon is de kleinste van allemaal.

© Sara Blair

De bladstaartgekko zie je zo over het hoofd, verscholen op bomen. Maar als hij gestoord wordt, reageert hij fel en jaagt nietsvermoedende voorbijgangers op de vlucht.

59

De stralenschildpad leeft in het droge, doornige bos van zuidelijk Madagaskar. Hij ontleent zijn naam aan het prachtige patroon op zijn schild. Dat maakt hem voor sommige mensen aantrekkelijk als huisdier. Vanwege de internationale illegale handel is de stralenschildpad helaas een ernstig bedreigde soort.

© David Clode

Met zijn opvallende, knalrode kleur waarschuwt de grote tomaatkikker roofdieren hem met rust te laten.

Als slangen en vogels dit negeren, kan hij zich opblazen als een ballon.

Schrikt dat nog steeds niet af? Dan scheidt hij een witte substantie uit die irritant is voor de slijmvliezen van zijn aanvaller. Daardoor laten roofdieren hem vallen.

Tenreks houden qua uiterlijk het midden tussen een mol, spitsmuis en egel en eten ook insecten en regenwormen. Ze praten met elkaar door hun rugstekels tegen elkaar aan te wrijven, zoals krekels dat ook doen.

© Chien C Lee

60

De fossa of fretkat is het grootste roofdier en staat aan de top van de voedselketen op Madagaskar. Het leefgebied van de fossa krimpt door intensieve boskap. © Sabrina Schumann

61

De voetafdruk van...

Hoe scoren Nederlanders op de vier thema’s die samen onze ecologische voetafdruk bepalen?

Tekst: Ernest Marx

Alex Lagas (53) is psychosociaal therapeut en trainer. Hij is veganist en woont samen met zijn vrouw en zoon in een volledig verduurzaamd jarenzestighoekhuis. Zijn laatste keer in het vliegtuig was zes jaar geleden.

Wonen

Lifestyle

Voeding

‘Ik koop zelden nog iets nieuws’

‘Nadat ik veganist was geworden, werd ik me steeds bewuster van mijn ecologische voetafdruk op andere vlakken. De volgende stap was ons huis drastisch te verduurzamen. Van het gas af! Of we de kosten ooit zouden terugverdienen, interesseerde me niet. We wonen in een hoekhuis uit 1968 en de laatste drie jaar hebben we dat van boven naar beneden helemaal geïsoleerd: het dak, de vloeren, de wanden en de ramen. De volledige achterpui is vervangen en we hebben nu twintig zonnepanelen op ons dak. Sinds een jaar hebben we een volledig elektrische warmtepomp die is gekoppeld aan een ventilatiesysteem. Er hangt een boiler aan die ons tapwater levert en de cv verwarmt. Ik zou niet weten wat ik nog meer kan doen om ons huis duurzamer te maken.’

‘Ik heb een jaar milieukunde gestudeerd en daarna is mijn passie voor het milieu naar de achtergrond verdwenen. Dat veranderde acht jaar geleden toen mijn zoon geboren werd.

Ik ben een relatief oude vader en dacht: ik wil mijn zoon zo lang mogelijk meemaken, dus eet ik vanaf nu alleen nog gezond. Als groot vleesliefhebber besloot ik abrupt veganist te worden. Toen ik me in het veganisme verdiepte, leerde ik hoeveel de agrarische industrie bijdraagt aan de uitstoot van broeikasgassen en het verlies van biodiversiteit. Dat sterkte me in mijn keuze. Ik ben nu bezig om van onze tuin een grote moestuin te maken om zoveel mogelijk eigen groente te kunnen verbouwen. Ik hoop over drie jaar het punt te bereiken dat ik niet meer naar de supermarkt hoef.’

‘Ooit hield ik van luxe in huis en gaf ik veel geld uit aan mooie designmeubelen. Dat zou ik nooit meer doen.

Aan de andere kant zal ik ook geen allegaartje van jarenzeventigspullen op Marktplaats kopen en dat in een ruimte knallen. Het moet esthetisch wel kloppen. Ik koop zelden nog iets nieuw. Soms ontkom je er niet aan. Ik mountainbike heel graag en was toe aan een andere fiets.

Omdat ik keihard door die bospaden ga, moet zo’n fiets wel te vertrouwen zijn. Dus besloot ik na tweeënhalf jaar wikken en wegen om een nieuwe mountainbike te kopen. Voor kleding kijk ik meestal online naar tweedehands spullen. Laatst heb ik een nieuwe spijkerbroek gekocht, maar die is dan wel gemaakt van organisch katoen en heeft een fairtradekeurmerk.’

Vervoer & vakantie

‘Mijn vrouw en ik waren fervente snowboarders, maar wintersport hebben we opgegeven. In berggebieden gebruiken ze bulldozers waarmee ze ’s nachts de pistes prepareren.

Aan zo’n chauffeur heb ik eens gevraagd hoeveel diesel die werktuigen verbruiken. Maar liefst driehonderd liter diesel per voertuig per nacht! En ze hadden er steeds twintig rondrijden. Toen wist ik genoeg: daar wilde ik niet meer aan meewerken. Vliegen doe ik ook niet meer. Mijn laatste keer in het vliegtuig was zes jaar geleden. Verder ga ik altijd met de trein of op de fiets naar mijn werk. Al bijna tien jaar blijven mijn vrouw en ik tijdens de zomervakanties in Nederland. Vaak kamperen we in Limburg en we komen graag op Texel en Terschelling, waar we met onze elektrische auto naartoe gaan.’

62

1,8 aardbollen De testuitslag van Alex is 3,06 hectare. Als iedereen zou leven zoals hij, hebben we 1,8 aardbol nodig. Daarmee doet hij het aanzienlijk beter dan de gemiddelde Nederlander. Alex: ‘Als je het daartegen afzet, zie ik zeker dat dit een heel goede score is. Maar ja, het zijn wel 1,8 aardbollen. En we hebben maar één aarde. Dus ik ben nog steeds gemotiveerd om mijn voetafdruk verder omlaag te krijgen, al wordt dat wel moeilijker.’ De gemiddelde Nederlander heeft een voetafdruk die neerkomt op 3,3 aardbollen. De gemiddelde Amerikaan scoort 4,8 aardbollen. De gemiddelde Keniaan 0,6 aardbol.

Benieuwd naar jouw voetafdruk? Doe de test op wwf.nl/voetafdruk

63

Shopping Tekst: Anouk van Gaans

Vrachtwagenzeil & brandslang Deze stoere shopper is gemaakt van gebruikt vrachtwagenzeil met hengsels van oude brandslang. Materialen die veel gebruikt worden en zo een tweede leven krijgen. Er kan veel in en de tas is licht en sterk.

Vanaf € 49,95 bendl.nl

Verrot lekker De RotPot is een doe-het-zelfpakket met een fermentatiepot, doek of waterslot, recept en kruidenmix. Zo maak je thuis de lekkerste producten door middel van de bereidingstechniek fermentatie. Bijvoorbeeld appelcider, kimchi, zuurkool of roomboter! € 27 rotpot.nl

SCHONE HANDEN, MINDER AFVAL

Symbolisch adopteren Door symbolisch een dier te adopteren, steun je WWFnatuurprojecten. Kies uit tien verschillende soorten, zoals de orang-oetan, de olifant, de zeeschildpad en de tijger. De pluchen knuffel komt naar je toe in een doos die helemaal te gebruiken is: je knipt hem namelijk in zes verschillende wenskaarten!

Was je handen duurzaam schoon met deze handzeep van het merk ZO. De natuurlijke ingrediënten mix je in de glazen, herbruikbare fles met water uit de kraan. In één pakket zitten vijf navullingen. Daarmee kun je wel 1500 keer je handen wassen! € 22,50 wwf.nl/schoon

€ 35 wwf.nl/adopteren

64

Zoekplaatjes In deze variant van het bekende geheugenspel zoek je niet naar dezelfde plaatjes, maar dezelfde bedreigde diersoort. Het doel: het kleintje bij de juiste ouder vinden. € 24,95 wwf.nl/zoekplaatje

Voor een appel en een ei Winkelketen Appel & Ei heeft een groot aanbod van mooie en betaalbare tweedehands kleding.

Alle kleren zijn met zorg geselecteerd: schoon, fris en niet van nieuw te onderscheiden. Een makkelijke manier om duurzaam te shoppen. Er zijn 21 vestigingen in heel Nederland. appelenei.nl

Beter bakken

Bakpapier kan schadelijke stoffen als PFAS bevatten en je gooit het vaak na één keer weg. Gelukkig is er de herbruikbare siliconen bakmat van Ecoliving. Die is veilig, makkelijk schoon te maken en je kunt er 2000 keer op bakken voordat er slijtage ontstaat.

Kiemgroente kweken

€ 14,95 ecomondo.nl

In een kiemschaaltje laat je makkelijk kiemgroenten in je eigen keuken groeien. Kies bijvoorbeeld voor tuinkers, rucola-kers, mosterdkers of alfalfa. Lekker op een broodje of in de salade! € 9,95 kiemschaaltje € 2,95 zaden dille-kamille.nl

65

66

Reportage Tekst en beeld: Sabine Bos

Groene hoop in Zambia Door gebruik te maken van de kracht van de natuur, kunnen we natuurrampen voorkomen. In Kafue Flats in Zambia zien mensen met eigen ogen hoe natuurlijke oplossingen hen beschermen tegen de extremer wordende klimaatgrillen.

67

Veel van de 1 miljoen mensen die in Kafue Flats in Zambia leven, zijn afhankelijk van veeteelt en visserij. Mensen leefden hier al eeuwen in balans met de natuur. De natuurlijke overstromingen van de rivier in het natte seizoen zorgden voor vruchtbare grond, veel vis en vers water. Maar door klimaatverandering zijn de overstromingen onvoorspelbaarder, extremer en schadelijker geworden. Ook de droge perioden zijn nu extremer en duren veel langer.

Bovenop de groeiende klimaatgrillen hebben toenemende menselijke activiteiten, zoals dammenbouw, bomenkap voor houtskool en loslopend vee dat vegetatie vernietigt, een desastreus effect op het vruchtbare land en de rijke biodiversiteit in Kafue Flats. In de droge tijd is het gebied tegenwoordig kaal, heet, dor en stoffig. In natte periodes leidt het gebrek aan natuurlijke vegetatie tot slechte wateropname van de grond. Als het water van hevige regens niet meer kan worden vastgehouden door het natuurlijke systeem, ontstaan nieuwe overstromingen met vaak grote schade. Vooral bij de mensen die het meest kwetsbaar zijn.

Wanhoopsacties Een wildlife ranger vertelt dat de natuur in het nationale park langs de Kafue rivier snel achteruitgaat. ‘Loslopend vee komt steeds vaker in het beschermde natuurgebied, omdat er daarbuiten bijna niets meer te eten is. De koeien vreten alles kaal, waardoor er voor wilde dieren minder voedsel overblijft. Ook neemt de stroperij toe. Mensen raken door de overstromingen vaak alles kwijt: hun huis, gewassen en andere bezittingen. Uit wanhoop zoeken ze naar andere manieren om aan geld en eten te komen, zoals stropen.’

68

69

Om de impact van droogte en overstromingen in Zambia te verminderen, werken het Rode Kruis en WWF samen met lokale gemeenschappen aan natuurlijke klimaatoplossingen, ofwel nature-based solutions. Dit zijn maatregelen om ecosystemen te behouden, herstellen, versterken en duurzaam te beheren. We weten immers dat een veerkrachtig natuurlijk landschap overtollig water tijdens overstromingen goed kan absorberen en het water langer kan vasthouden tijdens droge perioden. Daardoor wordt de kans op klimaatgerelateerde natuurrampen kleiner.

Bewoners van Kafue Flats, die vaak al generaties in het gebied leven, bevestigen dit. Ze vertellen dat mensen veiliger zijn in gebieden waar de natuur nog gezond is en zien ook dat de natuur hun bondgenoot is. Ook ondersteunen ze groene klimaatoplossingen die hun kinderen, dieren, huizen, gewassen en omgeving beschermen.

Meer bomen, meer vis Een voorbeeld zijn de vissers. Tijdens de droogte neemt de hoeveelheid water in de rivier af – en daarmee ook de hoeveelheid vis. Bij overstromingen moeten ze landinwaarts verhuizen, weg van hun boten en hun werk. ‘We willen meer bomen’, vertelt een visser.

‘Meer bomen betekent meer water, en meer water betekent meer vis.’ Een dorpsbewoonster van wie haar huis al meerdere keren overstroomd is, voegt toe: ‘Meer bomen en planten helpen bij het opvangen en afvoeren van water. Ze voorkomen erosie en modderstromen.

En fruitbomen zorgen ook nog eens voor voedsel en inkomen, zodat we geen houtskool meer hoeven te verkopen.’

Door in te zetten op natuurlijke klimaatoplossingen willen WWF en het Rode Kruis samen met de bewoners Kafue Flats veiliger, biodiverser en klimaatbestendiger maken. Dat is goed voor zowel de natuur als de mens.

70

Mensen zijn veiliger in gebieden waar de natuur nog gezond is

71

Impact Wat hebben we bereikt? En welke ontwikkelingen verdienen onze serieuze aandacht?

Tekst: Audrey Oey

Gouden succes verhaal Al ruim vijftig jaar werkt WWF samen met de Chinese regering aan de bescherming van de reuzenpanda en zijn leefgebied. Met succes! Er is een netwerk van panda-reservaten gebouwd met wildcorridors om geïsoleerde pandapopulaties met elkaar te verbinden. Onlangs hebben we met de Chinese overheid gewerkt aan de oprichting van een groot Nationaal Panda Park, dat de 67 kleinere reservaten moet vervangen. Het aantal reuzenpanda’s in het wild ligt nu rond de 1900. Met dit aantal staat de panda niet meer als bedreigd, maar als kwetsbaar op de rode lijst van bedreigde soorten. © naturepl.com / LYNN M. STONE / WWF

72

Goed werk Het Dutch Fund for Climate and Development (DFCD) – een samenwerking tussen WWF-NL en een aantal andere organisaties – heeft veertig miljoen euro ontvangen van het ministerie van Buitenlandse Zaken. Hierdoor kan DFCD zijn werk de komende drie jaar voortzetten en meer projecten ondersteunen die de meest kwetsbare gemeenschappen en ecosystemen in ontwikkelingslanden weerbaarder maken tegen de gevolgen van klimaatverandering. De focus ligt daarbij op biodiversiteit, gendergelijkheid en inclusiviteit.

85K Nooit eerder waren er zoveel mensen op de been voor een klimaatmars in Nederland. Op zondag 12 november vroegen maar liefst 85.000 mensen in Amsterdam aandacht voor klimaatrechtvaardigheid.

De demonstranten liepen een 3,5 kilometer lange route van de Dam dwars door het centrum naar het Museumplein. WWF ontbrak natuurlijk niet!

In actie voor de pinguïn De 11-jarige Isolde slaapt al maanden in een tentje in haar tuin om pinguïns te redden. ‘Op het nieuws zie ik steeds dat het ijs waar de pinguïns leven, smelt. Dat is niet goed. Daar wil ik iets tegen doen.’ Inmiddels heeft het Friese meisje al € 5000 opgehaald! Geïnspireerd? Start dan je eigen actie met ons nieuwe actieplatform. Of je nou oud, jong, groot of klein bent. Alleen of gezellig met een hele groep. Iedereen kan in actie komen.

Op zijn eigen manier. Voor de olifant, het regenwoud of simpelweg voor meer natuur.

Ga naar wwf.nl/start-je-eigen-actie

Rangers Festival in Artis

© Marrit Schuddebeurs

Zo’n achthonderd natuurbeschermers in de dop meldden zich begin oktober in Artis voor het Rangers Festival. In de Amsterdamse dierentuin konden de kinderen een Stop de Stropers-workshop volgen, op zoek gaan naar een losgeslagen Ranger en werd voor het nieuwe leeuwenverblijf een prachtige vlaggetjeslijn gemaakt. De dag was zo’n succes dat er volgend jaar weer een Rangers Festival komt.

VLIEGENDE NEUSHOORNS De 250e zwarte neushoorn is onlangs per helikopter naar een nieuw leefgebied verhuisd. De vlucht was onderdeel van het ZuidAfrikaanse Black Rhino Range Expansion Project (BRREP). Dit succesvolle WWF-programma viert dit jaar zijn twintigste verjaardag.

De afgelopen twee decennia zijn meer dan tweehonderd neushoorns geboren in BRREP-gebieden en is het aantal zwarte neushoorns in Afrika meer dan verdubbeld. BRREP richt zich op het verhuizen van neushoorns. Zo kunnen nieuwe populaties in nieuwe gebieden ontstaan en krijgen bestaande populaties meer ruimte – wat leidt tot meer geboortes. Win-win dus. © Martin Harvey 2013

© WWF / Ezemvelo KZN Wildlife

Heel Holland wipt Nederland heeft in 2023 massaal tuintegels ingewisseld voor bloemen, plantjes en gras. Tijdens het NK Tegelwippen – dat liep van maart tot en met oktober – werden maar liefst 4,5 miljoen tegels ingeruild voor meer groen. Dat komt neer op 82 voetbalvelden! Aan de vierde editie van het kampioenschap deed een recordaantal van 173 gemeenten mee. Winnaar was Arnhem met 460.000 gewipte tegels.

Daarmee won de stad de felbegeerde Gouden Schep.

75

© Muhammad Osama / WWF-Pakistan

Meer sneeuwluipaarden in Bhutan Bhutan heeft voor de tweede keer op nationaal niveau geteld hoeveel sneeuwluipaarden in het Aziatische land leven. Dat leverde heel mooi nieuws op, want er werden 134 sneeuwluipaarden gespot. Dat is een toename van zo’n 40 procent vergeleken met de eerste telling in 2016. Het laat zien dat de bescherming van deze zeldzame katachtige werkt.

We hopen dat de luipaarden zich verspreiden naar India en China en dat de populaties daar ook groeien.

Natuurprimeur in Limburg Een primeur voor Eijsden-Margraten. De ZuidLimburgse gemeente erkent de natuur als rechtspersoon en is daarmee de eerste in heel Nederland die dat doet. Dit betekent dat de natuur in Eijsden-Margraten rechten krijgt en dat een voogd opkomt voor haar belangen. Bij nieuwe bouwplannen wegen de natuurbelangen voortaan net zo zwaar mee als andere belangen.

Helemaal uniek in de wereld is deze stap niet. In Spanje werd bijvoorbeeld onlangs een lagune tot rechtspersoon uitgeroepen. Ecuador ging nog een stap verder en liet de rechten van de natuur in 2008 in de grondwet vastleggen.

76

© Max Payload

Groene geldstromen Afgelopen najaar is een nieuwe tool geïntroduceerd waarmee bedrijven en financiële instellingen beter kunnen inschatten waar de beleggingsrisico’s en -kansen zitten als het aankomt op biodiversiteit en natuur. Dit is het internationale financiële framework van Taskforce on Nature-related Financial Disclosures (TNFD) en moet ervoor zorgen dat wereldwijde geldstromen beter bijdragen aan natuurbescherming en -herstel. Om de lancering te vieren, luidde WWF met vertegenwoordigers van de Nederlandse Banken Vereniging, Rabobank, Robeco en Deloitte de beursgong in Amsterdam.

Historische beslissing Armere en kwetsbare landen kunnen voortaan financiële steun krijgen van de Verenigde Naties (VN) als er schade is aangericht door de gevolgen van klimaatverandering.

Dat werd besloten op de COP28, de VN-klimaattop die in december 2023 in Dubai plaatsvond. De Verenigde Arabische Emiraten zeggen honderd miljoen dollar toe, net als Duitsland.

Het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten leggen samen dit bedrag in. Nederland draagt vijftien miljoen euro bij. De historische beslissing is belangrijk omdat de effecten van klimaatverandering vooral voelbaar zijn in armere landen, terwijl zij het minst hebben bijgedragen aan de opwarming van de aarde.

Hoop voor

rivierdolfijnen Al tientallen jaren nemen de aantallen van de zes overgebleven rivierdolfijnsoorten dramatisch af. Gelukkig hebben elf Zuid-Amerikaanse en Aziatische landen een pact gesloten om hier iets aan te doen. Actiepunten zijn het uitbannen van kieuwnetten, het verminderen van vervuiling en uitbreiden van beschermde gebieden.

‘Dit historische akkoord creëert een routekaart voor het herstel van rivierdolfijnpopulaties over de hele wereld’, zegt WWF Global Freshwater Lead Stuart Orr. ‘Het biedt echte hoop voor het voortbestaan van deze iconische soorten.’

77

© naturepl.com Franco Banfi

© Martin Harvey / WWF

We komen ook op plekken zonder postcode Het gaat goed met de Afrikaanse savanneolifant in het enorme Kavango-Zambezi (KAZA) natuurgebied in zuidelijk Afrika. Na een grootschalige telling die maanden duurde, blijkt dat er 227.900 olifanten rondlopen in het natuurgebied dat zich uitstrekt over vijf landen en 520.000 vierkante kilometer. Dat zijn er 10.000 meer dan in 2016. Dat betekent dat natuurbescherming werkt. Mede dankzij een prachtige donatie van € 16,9 miljoen uit het Droomfonds van de Nationale Postcode Loterij kon het Wereld Natuur Fonds samen met African Parks en Peace Parks Foundation het grootste grensoverschrijdende natuurgebied van Afrika creëren en zo de grootste inlandige rivierdelta en bedreigde diersoorten als de savanneolifant, leeuwen en cheeta’s beschermen.

Dankzij onze deelnemers kregen 168 goede doelen afgelopen jaar een bijdrage. Samen met deze organisaties werken we aan een rechtvaardige, groene en gezonde wereld voor iedereen. Het Wereld Natuur Fonds ontving de afgelopen vijf jaar een totale bijdrage van € 91,4 miljoen van de Nationale Postcode Loterij. Sinds de oprichting van de Postcode Loterij in 1989 hebben we al ruim € 7,6 miljard aan goede doelen kunnen schenken.

Samen voor een betere wereld: postcodeloterij.nl

Dankzij u.

Puzzel

Win !

Maak 5x kans op een bijenhotel Wilde bijen zijn cruciaal voor het behouden van natuur en biodiversiteit.

Met het Capi bijenhotel bescherm je de solitaire bij en draag je bij aan de voortplanting van deze bijen. Door de verschillende groottes van bamboestokjes en gaten in het frontje is de ideale omgeving voor deze bijen nagebootst.

Woordzoeker

V

S

G

B

T

S

E

G

R

E

P

S

A

B

ASPERGES

O

I

N

N

I

R

Z

A

A

I

E

N

A

S

O

O

N

E

O

E

A

D

G

E

I

V

A

E

R

T

E

P

L

J

S

H

E

R

R

S

E

J

J

S

M

P

R

U

T

B

E

E

O

C

S

D

A

R

E

O

D

I

E

N

O

N

O

E

T

N

A

O

O

N

E

M

E

V

I

S

E

I

N

E

R

V

L

K

W

Z

E

S

Y

C

C

O

E

E

S

T

B

T

A

E

A

S

T

D

A

H

R

E

K

H

E

I

D

E

T

A

E

I

A

Y

D

G

R

C

T

O

D

E

I

T

D

O

V

U

H

N

U

A

N

O

E

W

U

L

E

V

L

E

W

O

I

N

E

M

N

E

R

E

D

A

L

B

I

J

D

B

L

O

E

M

K

N

O

P

P

E

N

K

BIESBOSCH BLADEREN BLOEMKNOPPEN BLOESEM DAUWDE WADDEN DRENTSE AA ECOSYSTEEM EIEREN GROEN GROENE HART HEIDE HYACINT JONG JONGE EENDJES KIEVITSEI KNOPPEN LENTEBLOEMEN MOOI NACHTVORST VELUWE VEULENS VOORJAAR VOORJAARSKRUID ZAAD

De overgebleven letters vormen de oplossing.

ZAAIEN

Geef de oplossing voor 1 april 2024 door op wwf.nl/puzzel

79

Be one with nature Nr. 1 2024

Be one with nature NR.1 2024

Colofon

with

be NR.1 2024

Donateurs ontvangen het

Uitgave van Wereld Natuur Fonds wwf.nl - info@wwf.nl 0800-1962 (gratis) Wijzigingen in adres of e-mail: wwf.nl/gegevenswijzigen

magazine 3x per jaar. wwf.nl/donateur Heb je het magazine uit?

Concept & Redactie Wereld Natuur Fonds, Zeist Redactie: Anita van der Aa (hoofdredacteur), Sabine Bos, Annemiek Heuvelmans, Sanne Messnig, Awi Rabelista Nijhof, Audrey Oey, Nina Reimert, Ellen de Wolf Vormgeving: Alexander Kahrel Met medewerking van: Jaap Backx (eindredactie), Bouwien Jansen (correctie) Druk Roularta Printing Papier gedrukt op recycled papier, FSC Productiebegeleiding DPG Media SCM

Zuid-Amerika

Natuur op een kantelpunt Malou Gorter

‘We moeten de natuur te vriend houden’

Geef het door en maak er iemand anders blij mee

Schateiland Madagaskar

WWF-Rangers: Ontdek alles over wilde dieren en natuur Jong geleerd is oud gedaan. WWF-Rangers is hét jeugdprogramma voor kinderen die meer willen weten over natuur en wilde dieren, wwf.nl/aanmeldenranger

Digitaal Als WWF-donateur dit magazine liever digitaal lezen? wwf.nl/digitaalmagazine Volg ons op social media wereldnatuurfonds wnfnederland wwfnederland WWF-Netherlands wwf_nederland

Gift geven?

NL31RABO0300000030, t.n.v. Wereld Natuur Fonds te Zeist of wwf.nl/gift Vrijwilliger worden? wwf.nl/vrijwilliger Artikelen uit Be one with nature mogen uitsluitend na schriftelijke toestemming vooraf van het Wereld Natuur Fonds te Zeist en met bronvermelding worden overgenomen. Het panda-logo is een beschermd beeldmerk.

3 t/m 6 jaar

WWF YOUTH Een community voor en door jongeren. Met als doel: jongeren samenbrengen, informeren en uiteindelijk inspireren tot een duurzame lifestyle.

Nieuwsgierig?

Follow / Like / Join us wwf.nl/youth

80

7 t/m 12 jaar

Dit magazine is speciaal voor jou.

Omdat we dankzij jouw steun goed werk kunnen blijven doen!

Het volgende nummer verschijnt in juni 2024

© Tor Lund

Daar

Witkopzeearend, broedt in Canada en in de VS

© Mark East

82

Hier

Zeearend, broedt tegenwoordig ook in Nederland

© Ola Jennersten

83

Retouradres: Postbus 7, 3700 AA Zeist

WWF.NL/WERKBOEK