Bortom allfarveg Austlandet

Austlandet

Få steinkast F rå innsjøen Toke låg i si tid den gamle norske garden Moen. I alle fall til ein av dei tidlegare eigarane, som var USApatriot på sin hals, såg seg nøydd til å endre namnet til Moen Ranch. Og det namnet har sidan hange ved.

Relativt sett er altså ikkje Moen Ranch spesielt gamal, det som opphaveleg var ein husmannsplass, blei først etablert på 1700-talet. Drifta har sidan halde fram gjennom mange generasjonar, men tidleg på 2000-talet bestemte dåverande eigar seg for å satse på overnatting i staden for på gris, korn og kyr. Han bygde fire innovative hytter i ulike stilar, og leigde med suksess desse ut til tilreisande under namnet Mikrohyttene. Ein vakker dag gjekk han lei og la ut heile sulamitten til sals.

I Sandnes søkte Lene og Egil Fjelde på finn.no og kom med eitt over draumestaden på andre sida av Sør-Noreg. Få dagar seinare sat ekteparet i bilen. Dei skulle på visning. Og i februar 2022 var Mikrohyttene på Moen Ranch deira, komplett med eit nyoppussa bustadhus dei sjølve skulle leve i. Eg har lagt inn adressa på telefonen, og den tolmodige damerøysta leier meg ut i freisting frå riksvegen og inn på eit smalt og svingete, asfaltert trakk gjennom skogen. Omsider kjem eg til ein slags portal, der det står Moen Ranch på eit skilt som heng over vegen.

Lene og Egil tek vel imot meg og viser veg til Kronen, ei av dei fire særprega hyttene. Denne har villmarkspanel, store vindauge og koseleg innreiing. I bålpanna på terrassen utanfor brenn vedkubbane allereie lystig, og vi set oss ned i komfortable stolar dekte med varme og mjuke saueskinn. Det er mørkt, men eg kan høyre plasking frå nokre fuglar i vatnet berre femti meter unna. Vagt i bakgrunnen høyrer eg òg eit tog som tutar. Sørlandsbana ligg åtte kilometer unna, og sidan det er medvind, ber lyden av togfløyta heilt hit.

Det er kjøkken i hyttene, men eg har takka ja til tilbodet om mat. Lene har laga eit freistande fat med ost, skipskjeks og spekemat, og eg spør kva som gjorde dei til mikrohytteeigarar, før eg høgg inn.

«Å bu på eit småbruk og drive ein slik stad er ein draum for oss. Samstundes ser det ut som om det å overnatte i slike omgjevnader

4 LAAGEN

s teinsholt, l arvik kommune, v estfold

59,34° n , 9,91° a | 30–42 moh .

s pring og ting: visitlaagen.no

l ike ved elva Numedalslågen, rett nedanfor eit av dei kraftigaste stryka, ligg det eit underleg syn. Hytter i ulike fasongar og materiale er nærast strøydde rundt om i barskogen. Mellom dei underlege hotellromma og vassvegen snor det seg ein sti, medan det på andre sida av hyttene ligg ein populær klatrepark. Her hender det alltid mykje. Tre verksemder har gått i hop for å prøve å knekke ein kode innan ein nisje i reiselivet. Kan ein få bedriftsmarknaden til å velje vekk kjedelege kjedehotell i konferansesamanheng? Bedriftene Høyt og lavt, Agens og Nature Compact Living har trua på at norsk næringslivskreativitet får betre kår blant furer, grantre og bjørker enn i sterile og bynære konferanserom. Derfor er eit av bygga innreidd som møtesal, men med golv til tak-vindauge på alle sider og utsikt over skog og elv. På utsida ser vindauga ut som speglar, og fleire nysgjerrige turgåarar har prøvd å kike inn midt under alt frå middagar til styremøte i eit av landets største selskap. Berre for å få seg eit sjokk når dei med augo heilt inntil vindaugsrutene oppdagar at det er mogeleg å sjå folk som sit på innsida og glor attende.

«Vi prøver å trekkje folk ut av normale møterom. Her finn folk roa, blir meir kreative og innser at det er ein glimrande stad for prosessar, mat, møtefellesskap og godt handverk», sel Jan Ove Kjøndal i Agens inn.

Nokre brukar også klatreparken til lagbygging. Å suse over Laagen i zipline gjer noko med folk og dynamikken dei imellom. Bruk av både hovud og kropp ser dessutan ut til å generere nye og annleise idear, om ein skal tru tilbakemeldingane frå toppsjefar og prosjektleiarar. Over halvparten av kundane er likevel heilt ordinære feriegjestar som er på utkik etter noko annleis. Alle hyttene kjem med eigne kjøkken, men i konferansebygget har det blitt organisert pop up-restaurant med toppkokken Gunnar Hvarnes, som tidlegare var kaptein på det norske kokkelandslaget. Ein liten post på sosiale medium førte til stinn brakke og fullt belegg på få minutt.

I 2021 gjekk eit bilete av dei biletskjønne hyttene i den utrulege naturen sin sigersgang verda over, og brått strøymde det inn med

meldingar frå sjølvutnemnde påverkarar med svært varierande tal på følgjarar. Målet var gratisovernatting.

«Dei må stå for litt sunne verdiar. Det vart få folk med duckface, for å seie det slik», seier Trond Fagerland i Høyt og lavt før han ler hjarteleg.

Soveromma har gardiner, bortsett frå for takvindauget. Som ein kompensasjon for lysvare sjeler følgjer det med augebind. Vertane har hatt ein baktanke, dei vil skilje seg ut.

«Det er litt for å tvinge folk til å oppleve naturen når dei vaknar. Elles er dette som kva som helst anna hotellrom. Essensen er å bu i naturen, med dyr, tre og andre planter rundt seg», fortel Jan Ove.

Så er det heller ikkje uvanleg å oppdage ei ugle som kikar inn i hyttene, eller ein mår som smett forbi like utanfor veggane. Merkeleg nok er det nesten berre kvinner som tingar rom, anten for venegjengar eller for å ta med kjærasten.

På sikt er det von om at dei åtte hyttene skal bli til ti, om kommunen vil. Sidan skogshyttene ligg midt i eit landskapsvernområde, må alt gjerast forsiktig og på naturen sine premiss. I Laagen har dei fleire tankar om korleis destinasjonen kan utviklast vidare, men dei ønskjer å gå varsamt fram, og alt må gjerast utan å øydeleggje idyllen. Så har då også folk begynt å grine over kor fint det er her. Spesielt eitt takkebrev gjorde inntrykk. Ein mann sende superlativar herifrå til månen, og lovde å invitere heile slekta til 70-årsdagen. Kona hadde overraska han på 60-årsdagen og invitert fleire andre venepar. Felles for gjestane er at dei færraste er ute etter aktivitetar. Dei er meir enn nøgde med å sitje stille for å nyte og nærast inhalere ro, skogslukt og elvebrus.

«Folk pustar saktare etter eit opphald her. Det er vårt bidrag til sunnare vanar og eit meir saktegåande liv. Kanskje kan vi inspirere til å leve saktare også heime», håpar Trond.

På trass av erkenorsk lokasjon, med lokale møblar, fliser og gardiner, er ikkje alle hyttene heilnorske. Dei første vart teikna i Litauen, av alle stader. Primært på grunn av eit høgt innovasjonsnivå, men også litt for å redusere kostnader. Dei nyaste har derimot blitt produserte i ein hall i Våle i Vestfold, med Snøhetta om bord som arkitektkontor.

Så ligg prisane også på Bristol-nivå, for eit sjølvbetent hotell. Det tykkjer eg kvalitative naturopplevingar med lækjande tilsnitt og banebrytande estetikk er vel verdt. Ikkje finst det travle og bråkete bygater rundt hotellet heller.

ikkje når det gjaldt transport. Ryggsekkar, korger, ja, til og med sko vart laga av fletta never, noko ein framleis kan lære på lokale neverflettingkurs. Imponerande brukskunst, Ingrid viser fram kor vellaga dei ulike gjenstandane er.

Nordmenn som budde langs Glomma, lærte i si tid fletteteknikken, og dei etablerte relativt god kontakt med finnane. Heilt nært vart tilhøvet likevel ikkje, til det var det for mykje finsk svart magi som gjorde dei lettskremde og lite utdanna innfødde nervøse. Kanskje var det ikkje så dumt, rett over svenskegrensa er det til dømes eit korsmerke på bakken, graset gror som normalt rundt men ikkje oppå korset. Her stod uansett mytane om huldra og nøkken sterkt, det er ikkje rart at fantasien luskar løpsk i dei stille skogane.

«Roa her får meg til å ville sitje i skogen og gjere ingenting, tenkje på ingenting. Finn du ikkje roa her, så er løpet køyrt», humrar Jan Petter. Han jobbar fullt i Oslo, men rekk både skogsarbeid og bygging av skogsvegar i Finnskogen på fritida. Saman leier dei arbeidet med å restaurere ei gamal, finsk røykstove. Jan Petter syner meg det firkanta trehuset frå 1700-talet. Det er høgt under taket, og treverket over hovudhøgd er svart. For å halde varmen fyrte dei på ein slik måte at røyken la seg som eit teppe oppunder taket og heldt huset varmt. Oppussinga er omfattande, på sikt skal også røykstova langt inne i skogen leigast ut.

Finnane tykte likevel dei budde supersentralt, dei hadde alt dei trong rundt seg, og fann vasskjelder på mystisk vis ved hjelp av y-kvistar og grov deretter brønnar, stort sett alltid med hell. Litt etter litt vart finnetorpa fråflytta, ein medverkande grunn skal ha vore ei dame som ifølgje soga vart teken av ulv. Mannen fann i alle fall aldri spor etter ho, det skremde både han og fleire naboar frå området. No er naturen i full gang med revansjen, buplassane blir gradvis tekne attende og forsvinn. Det tykkjer ekteparet er litt vondt å sjå på, og dette er hovudgrunnen til røykstoverestaureringa.

Overnattingsgjestar nyt også godt av piknik i gapahukar og vedfyrt sauna. Medan det sjølv vinterstid er populært å bade i innsjøen. Då skjer Jan Petter hol i den tjukke isen med motorsag. Frysepinnar som ikkje vågar seg uti, kan heller fiske etter dei sju slaga fisk: gjedde, åbor, røye, sik, aure, lake og mort.

Ein gong fekk Ingrid ei oppringing frå politiet. Kongen skulle kome på privat besøk saman med seglevener, og Finnskogstua måtte tryggleiksklarerast. Ho fekk streng beskjed om å ikkje fortelje det til nokon. Vertinna tok instruksjonen på alvor, sjølv ikkje ektemannen fekk vite noko før same dagen. Han hadde undra seg over kor

Vanlegvis er både ho og trollmannen hennar både koselege og ufarlege. Smila sit laust hos dei begge, historiene sameleis. Katten

Lillepusdiezel er ikkje den einaste firbeinte her, når det gjeld popularitet blant gjestane får han sterk konkurranse frå nokre langhåra geiter og ikkje minst den vesle grisen Nugatti, som spring rundt og nøffar nøgd rundt beina mine. Hausten 2022 kom det eit par med ein sibirsk husky for å ete lunsj. Hunden såg på grisen som ein vandrande kotelett og gjekk plutseleg til åtak med sine skarpe tenner.

«Vi klarte heldigvis å bryte inn i den einsidige dødskampen, og fekk køyrt Nugatti til veterinær. Der låg han på operasjonsbordet i tre timar og vart sydd saman att. No er han like fin, men ikkje spesielt glad i hundar, så vi har måtta innføre bandtvang», fortel Halvor Nicolai.

Heksas Kjøkken har blitt ein spesielt populær stoppestad for veteranbilgrupper og motorsykkelgjengar. Dei set pris på stor parkeringsplass, eminent mat og god stemning. Så er ekteparet fulle av energi og arrangerer ofte konsertar eller marknader her. Ein norsk

Harley Davidson-klubb var så nøgde med besøket sitt eit år at dei kom med heile det europeiske nettverket sitt året etter. Dei meinte at det var den best eigna staden til å treffast i heile Europa.

Halvor leika overalt her då han var barn, og kjenner kvar krik og krok i området. På sikt ønskjer han å vidareutvikle Heksas Kjøkken med ytterlegare overnattingsmogelegheiter og aktivitetar. Med Telemarkskanalen som næraste nabo kjem mange tilreisande, det gjeld å stoppe veg- og kanalfarande før dei passerer. Kanalen som går forbi Lunde, vart bygd på slutten av 1800-talet og vart av dei lokale skildra som verdas åttande underverk. Så vart også store delar sprengde ut frå fjellet, i praktisk ingeniørkunst i verdsklasse. På andre sida

av vassvegen ligg Kaninøya. Der ønskjer Halvor å byggje glas-igloar, slik at gjestar skal kunne nyte synet av både stjernehimmel og ørnene som hekkar oppe i lia.

Menyen endrar dei ofte, sjølv om dei aldri vert heilt einige om korleis han skal sjå ut. Det er likevel Ruta som har det siste ordet, det er ho som verkeleg kan det å trylle på kjøkkenet. Gjestane set tydeleg pris på hekseriet, allereie første sesongen vart dei kåra til den trivelegaste serveringsstaden i Telemark. Utvalet er sesongbasert og inneheld mykje nærskote vilt, lokalprodusert spekemat og innbydande salatar. For ikkje å snakke om den dryge og velsmakande burgaren som er blant det møraste eg har ete.

«Den superpopulære elgburgaren vår er hemmeleg, ei heks gjev sjølvsagt ikkje ut oppskriftene sine», skrattar Ruta. Men utan verken hatt på hovudet eller nokon tannlaus kjeft skremmer ho ingen med det lange, raude håret sitt.

Truleg er ho nøydd til å trene noko meir på hekseaktig framferd. Elles kjem skuldingane fort om villeiande marknadsføring.

gamle silkemenyar frå Grand Hotell. Bestefaren jobba på hotellet der det i si tid gjaldt å sjå og bli sett. På Stasjonskafeen blir bestillingane tekne gjennom den gamle billettluka, men no er disken framfor luka fylt opp med freistande kaker, bollar og sandwichar. Bak luka står ei kaffimaskin i Rolls Royce-klassen, medan fargerik matemballasje i metall fyller opp hyllene i bakkant. Ved sida av heng det ein skokk med hjulvispar.

«Det var oldefar som fann opp hjulvispen», fortel ho som om det var det mest naturlege i verda, og viser fram eit eksemplar av originalmodellen frå midten av 1800-talet. Oldefar Karl Johan Eckmann gjorde på sitt vis kjøkkentenesta veldig mykje enklare. Heilt til mixmasteren gradvis tok opp konkurransen i 1930-åra.

Stasjonskafeen er kanskje den koselegaste kafeen eg har vore på, med tog som stoppar like utanfor fleire gonger i timen. Han skil seg ut på andre måtar også. Som det einaste servicetilbodet i bygda fyller Kaja uvanlege funksjonar, her kan kundane også kjøpe ferske blomebukettar, gratulasjonskort og heimestrikka vottar. Ja, til og med urter, grønsaker eller ein liter mjølk.

«Med seks kilometer til næraste butikk er det ikkje uvanleg at folk kjem innom og spør meg om salatblad eller kaffibønner. Då prøver eg alltid å hjelpe, eg veit kor stressande det kan vere å måtte ta den ekstraturen til Ski med kjas, mas og skrikande ungar. Men eg tek berre inn ting eg likar sjølv, eg er veldig selektiv», smiler ho. Og ønskjer to damer velkomne, med førenamn. Dei bestiller kvar sin kaffi og sandwich med roastbiff. Det er bestseljaren, saman med stasjonsbollane som det har gått 20 000 av på knappe to år. Dei fleste kundane er sambygdingar, men enkelte gjengangarar tek turen heilt frå Oslo og Mysen. I tillegg er det kvar veke eit par frå Rakkestad som stoppar i Kråkstad for kaffi og noko søtt. Så jobbar dei ein knapp time på kvar sin berbar PC før dei reiser vidare til kontoret i Oslo. Sommarstid sit dei gjerne ute på ein av ventebenkane som har eigne bord.

Snart opnar ein søsterkafé i stasjonsbygget i Spydeberg, og på sikt planlegg Kaja og hennar tre tilsette utvida opningstider på utvalde dagar. Dei må berre få toalettfasilitetane på plass først. For utan WC ikkje noko skjenkeløyve.

«Enkelte dagar skal det vere mogeleg å ta seg eit beger øl eller eit glas vin her. Og bobler til damene, sjølvsagt. Men det blir aldri nokon pub, altså», slår ho fast.

Heilt sikkert smart. Det vert dårleg PR om ustøe gjestar vert knalla ned av toget. Forretningsregelen «drep aldri ein kunde» gjeld her òg.

44 SVARTSKOG KOLONIAL

s vartskog, n ordre f ollo kommune, a kershus

59,78° n , 10,74° a | 80 moh .

s pring og ting: svartskogkolonial.no

i ein blindveg like ved Roald Amundsen sin heim ligg ein gamaldags kolonial som først opna dørene i 1916. Butikken har sidan skifta eigarar fleire gonger og har i periodar husa både telefonsentral og postkontor, men bortsett frå vareutvalet har lite endra seg på over hundre år. Mellom ekspedisjonane sine var Amundsen fast kunde på det som var møtepunktet i bygda, rykta seier at han mellom anna kjøpte skokremen sin her.

No er det Cecilie Steensen Skovholt som driv staden, med litt hjelp frå mannen Tomm og den knalloransje katten Lykkeliten. Svartskog ligg 20 minutt frå Oslo sentrum, men Cecilie hadde aldri høyrt om staden då ho og Tomm reiste på visning heilt frå Asker og Bærum. Men dei fall pladask og bur no i etasjen over kolonialen, akkurat som dei originale eigarane Alfred og Christina Nyborg gjorde.

Svartskog Kolonial held ope heile året, men opererer med reduserte opningstider utanom sommarsesongen. Då er det som regel stappfullt, rekorden er på nesten 800 gjestar gjennom ein lang julidag. Sjølv om køen då nærast er konstant, er det ingen som let seg affisere av det, dei slår heller av ein prat og nyt stressfridomen ved Bunnefjorden. I hagen er det flust med sitjeplassar, blant kaninar, høner − og sjølvsagt Lykkeliten. Før gjekk hønene fritt, men gjestar utan kontroll på hundane sine har sett ein stoppar for slikt. Ein hund

åt ein gong ei frittgåande høne, ein annan jaga hanen til skogs. No bur dei fjørkledde bak lås og slå og hønsenetting. Dei første klekte butikksjefen ut sjølv, med litt hjelp frå ei klekkemaskin. Frå dei 20 egga vart det 14 hanar og berre seks høner. Slikt blir det berre bråk og ugagn av, og 13 av 14 hannar måtte ut.

«Skagenrøre med kvitvin er ein slager om somrane, det same er dagens suppe og kanelbollane», fortel Cecilie. Akkurat kva som står

på menyen til kvar tid, er likevel aldri heilt sikkert, for kolonialgeneralen opererer utifrå filosofien at alt ved serveringsstaden skal vere

men det er veldig langt til den jævla kanelen», humrar han. Og klagar over at mange norske tradisjonrettar smakar så lite. Det er ikkje noko problem på Lokstallen.

Elisabeth driv den koselege designbutikken i andre høgda, og ho er ansvarleg for innreiinga av restauranten. Lokala er varme, lyse og tiltalande, med store vindauge og uendeleg mykje nips på veggane. Fat, koppar og pyntegjenstandar har dei fått frå gjestar, no har dei så mykje at dei takkar nei til det meste. Om ikkje noko veldig spesielt dukkar opp. På borda står det fargerike grønsaker i gjennomsiktige fermenteringskrukker.

«Vi veks stadig inn i huset, det er som om det stadig vert meir og meir sjelfullt. Eg likar å seie at det er veldig maksimalistisk, raust og ærleg», fortel ho. Restauranten kjennest lun og fin. Det vert stadfesta av ein blind kar frå nærområdet som ofte kjem til lunsj. Sjølv utan intakt syn tykkjer han atmosfæren er utruleg varm og god.

Plasseringa, berre fem mil frå Gardermoen, gjer at utanlandske gjestar ramlar innom rett som det er. Dei er overraska over å finne ein slik stad i Noreg, og kallar staden unorsk. At Benedikte og Philip driv den beste kafeen i landet, har dei fått høyre mange gonger.

Dei tek berre bordbestillingar i julebordsesongen, elles er det førstemann til mølla som gjeld. Men sommarstid er det mogeleg å ta ein ventepils på venteterrassen utanfor om det skulle vere fullt. Då er det også mange som vil ete ute, i den store fargerike hagen som ligg mot innsjøen.

Ein gong ringde ein sjukeheim for å reservere bord for ein gjeng senile menneske, og Philip forklarte at dei ikkje tok bestillingar. Dama i den andre enden bad han tenkje på at middagen kanskje ville bli det siste minnet i livet deira.

«Det gjorde inntrykk og var veldig sterkt å høyre. Vi gjorde eit unntak frå antibestillingsregimet», minnest briten. Vertskapet ønskjer å bidra til gode opplevingar og la gjestane verkeleg få kose seg i kvardagen. «Den beste måten å gjere det på, er å samle folk rundt eit bord, utan mobiltelefonar», avslører Benedikte.

Eg spør om dei er saman, og begge ler høgt medan dei ristar på hovuda.

«Nei, i så fall hadde vi drepe kvarandre.»

20 år seinare bygde dei på med eigen gardsbutikk. Der sel dei røykt og graven aure, men rakfisken er suverent mest populær og står for 95 prosent av salet.

Sidan slutten på førre tusenår har det blitt ein innarbeidd tradisjon å ete rakfisk i stadig større delar av landet. Kvart år vert det fleire rakfiskelskarar, sjølv om hatarane framleis er i stort fleirtal.

«Men dei færraste av hatarane har nokon gong smakt rakfisk sjølve, dei snakkar basert på det dei trur rakfisk er», forklarer Nils.

På Vestlandet og nordpå er det få som et rakfisk, der står saltvassfisk for nesten alt fiskekonsum. Salt, eller snarare mangelen på salt, har mykje av skulda for at rakfisktradisjonane i dalen i si tid vart til.

På 1300-talet var salt mangelvare i innlandet, og det vesle som kom hit, tok verdifull lasteplass på hestekjerra og var dermed steikje dyrt.

«Valdringane var gnitne på saltet», forklarer rakfiskspesialisten.

Produksjonsmetoden går likevel så langt tilbake som fem tusen år i tid andre stader i verda, som i Kina, Japan og Søraust-Asia, medan rakfisk også vart laga på Island og i Sverige i langt nyare tid.

Fisken blir salta og lagd ned i lukka spann med vatn tidleg på hausten og kan etast til jul. Rak kjem av norrøne raki og tyder fuktig eller blaut. Til saltet og vatnet må det tilsetjast ein mjølkesyrebakterie i fiskekjøtet, noko som fører til ein prosess som liknar på måten ost modnar på. Ulike typar modningsgrad har såleis mykje å seie for smaken. Etter fem sju månader vert smaken omtala som mild, etter eitt år vil det heite lagra, og etter halvtanna år seier ein at rakfisken er vellagra.

Nils set fram dei ulike sortane i gardsbutikken, slik at eg skal få samanlikna dei. Det er debuten min som rakfisketar, og eg er litt nervøs. Det er ikkje til å leggje skjul på at smakskarakteristikkane har vore varierte. Verten tilrår å ete fisken på flatbrød eller lefse, med godt smør, raudlauk eller purre og varme poteter. Nokre et egg eller raudbetar til, men då er det ikkje mykje rakfisksmak att. Dette vert fort eit heilt middagsmåltid, men framleis svært lettvint.

Det er store nyansar i smaken på dei tre ulike typane, men alle er svært gode. Den vellagra er likevel favoritten min, og Nils meiner at eg allereie har smakslaukar som ein vidarekomen. Han deler til og med ei favorittoppskrift med meg. Ved å blande rakfisk, raudlauk og rømme med ein stavmiksar vert resultatet ein ypparleg mousse som ein kan smørje på flatbrød eller lefse. Eventuelt med urter og poteter til. Av drikke er øl, akevitt eller vatn favorittane, juice tykkjer han tek for mykje av smaken og må haldast langt unna. Men for enkelte er kanskje det å døyve smaken einaste utveg.

Noko som gjer enkelte skeptiske til å ete rakfisk, er botulisme, det vil seie alvorleg forgifting forårsaka av eit toksin produsert av botulinum-bakterien. Bakterien kan oppstå i rakfisk, spekemat og hos injiserande narkotikamisbrukarar. Nils fortel at han aldri har høyrt om slike tilfelle med kommersielt laga rakfisk, men nokre svært få når privatpersonar utan tilstrekkeleg kunnskap har prøvd seg på å lage rakfisk heime og slurva med hygienen. Eg er svært nøgd med å setje ut produksjonen til Noraker.

61 HIMMELRIKET

g autefallheia, d rangedal kommune, t elemark 59,07° n , 8,71° a | 520–670 moh .

d ei har lege her lenge, desse spektakulære og fargerike svaberga, det var førre istid som la dei att etter seg. Eg har sett mange bilete av Himmelriket og alltid late meg fasinere, men utruleg nok aldri teke turen sjølv. For den unike staden ligg berre to og ein halv kilometer godt oppmerkt sti frå næraste parkeringsplass ved skisenteret.

Det er regn i lufta då eg startar turen, men eg går raskt oppetter åsen og passerer snart ein barnefamilie. Dei yngste slit litt med enkelte glatte parti oppover det blankskura fjellet. Granitten inneheld vakre, lyse årer av kvarts, noko som har gjeve skråninga namnet Kvitbergheia.

Øvst oppe deler stien seg i to, den som ligg lengst aust eller til høgre frå parkeringsplassen, gjev den råaste openberringa av Himmelriket i det eg passerer nokre små myrer med spreidd fureskog. Det har berre teke meg knappe tjue minutt hit frå eg starta, og eg stoppar for å nyte herlegheita. Eg kjenner meg nesten overjordisk med utsikt over dei imponerande fargenyansane som lagar mønster i den elles blankpolerte dalsida. Det går i grønt, raudt, brunt, lilla, kvitt og svart. På ytterlegare ti minutt har eg sloppe inn og står midt i riket av ti tusen år gamal granitt. Sjølv utan godkjenning av St. Peter. Det er heilt stilt, og eg prøver å rope. Stemma ber bra i denne dalgropa som er kjend for eminent akustikk. Det går rykte om spontane konsertar, om enn ikkje frå verdskjende artistar. Men dei kjem.

Regndropane fell litt tettare no, men det er framleis ikkje ille. Dessverre gjer regnet at fargane blir meir diffuse og flyt meir i eitt. Dei mest imponerande besøka blir derfor på tørre dagar, helst med naturleg lyssetjing av sola.

Eigentleg heiter svaberga Jørundskarsvåene, men kallenamnet Himmelriket har no nærast monopol. Det er enklare å hugse og skildrar opplevinga av den særeigne dalgropa betre. Ho minner eigentleg mest om eit tradisjonelt romersk amfiteater der ho skrår slakt oppover mot toppen 700 meter over havet.

Dei siste åra har også syklistar skjønt kor fantastisk det er å sykle på dei svære svaberga. Og vinterstid er det ein framifrå skibakke, men då er fargeprakta godt gøymd under snøen. Dei fleste nyttar uansett skitrekket på Gautefall Skisenter på andre sida av riksvegen.

66 RAVNEJUV

r avnejuvvegen, t okke kommune, t elemark 59,50° n , 7,99° a | 575 moh .

o m du ikkje har høgdeskrekk frå før, så får du det her. Eventuelt manglar du truleg sjølvinnsikt, sjelefred og realitetsorientering. Ravnejuv, eller Ravnegjuv som det heitte i gamle dagar, var på eitt tidspunkt faktisk ein av dei største turistattraksjonane for den europeiske overklassen. Ikkje berre er utsikta spektakulær og suget dei fleste av oss får i magen, heilt unikt, lokale luftstraumar gjer også at det til tider kan vere umogeleg å bli kvitt kva ein no måtte finne på å kaste utover kanten, det kjem rett opp att.

Det bratte stupet over Tokkeåi går 350 meter rett ned, og eg klarar ikkje å la vere å leggje meg på kanten for å sjå ned. Då kriblar det godt i magen.

Så tidleg som i 1865 var Ravnejuv nemnt i utanlandske reisehandbøker på fleire språk, og i 1878 kom det kongelege på besøk. Den svenske kronprinsen Gustav og den franske keisarprinsen Napoleon IV var turkameratar og rei hit i lag over fleire etappar frå Christiania. Bygdefolket hadde fått nyss om at prominent besøk var på veg, og rakk å få sett opp ein paviljong få meter frå stupet. Kostnadene tok hotellvert Olav Å. Sandok på Nesland i Vinje, ein Bonaparte-arving på vitjing gjorde underverk for omsetnaden. Men prinsar frå to nasjonar gav dei eit lite logistikkproblem, for å heise flagg på ein respektabel måte måtte to flaggstenger setjast opp. Det løyste dei lett, ein liten meter frå stupet, men sjølve flaggheisinga gjekk det verre med. Kort tid før prinsane skulle kome, hengde det eine flagget seg fast på halv stong. Den uredde sprekingen Halvor Skaret visste råd, han kleiv opp i stonga som svaia utover sjølve stupet. Slike detaljar lét han seg ikkje påverke av, og fullførte jobben sjølv under rojalt tidspress. Gustav og Napoleon vart ofseleg imponerte over Ravnejuv og fortalde sidan om den vanvitig ville staden i kretsar med høge konsentrasjonar av blått blod. Det gjekk ikkje lengre tid enn til neste sommarferie før også kong Oscar II tok turen. Han var konge av Sverige og Noreg frå 1872 til unionsoppløysinga i 1905, og nabolandet vårt regjerte han over i ytterlegare to år før stafettpinnen gjekk vidare. Slike storfine besøk fungerte som framifrå marknadsføring, og tilstrøyminga vart så heftig at eit sommarhotell vart sett opp berre 300 meter frå

78 UNDERVASSSKULPTURPARKEN UNDER SJØHOLMEN

s andvika, b ærum kommune, a kershus

59,89° n , 10,54° a | –2 moh . s pring og ting: sjoholmen.com

p å ei lita kai rett nedanfor kunst- og kulturhuset Sjøholmen står to personar og kikar ned i vatnet. Det har mann og dotter gjort sidan 2018, og sandvikingane har eit ståande veddemål om kva tid dei skal hoppe uti. Bronsestatuane hintar til ein undervasspark med endå ti statuar laga av den verdskjende kunstnaren Jason deCaires Taylor. I elleve land, fordelte på fire verdsdelar, har briten laga statueparkar som står på ulike djup, den under Sandvika heiter Nexus og er den einaste i Norden.

Tyler var i Noreg i januar 2016, på jakt etter eit arktisk område. Då han kom til Sjøholmen, var det is på fjorden og heilt magisk lys midt i blåtimen.

«Vi lét vere å fortelje han at det er sol, komplett isfritt og hyggelege badetemperaturar her kvar sommar. Heldigvis spurde han heller ikkje, men bestemte seg for å leggje skulpturparken sin her», fortel Mette Torstensen som er dagleg leiar for det private kulturhuset.

Heilt gratis var parken ikkje, og Sjøholmen var avhengig av støtte for å lande prosjektet på grunt vatn. Ein av hovudintensjonane er å få born til å fange interesse for livet i fjorden. Sjølve statuane er laga av mikrosement med same pH-verdi som sjøvatnet rundt. Det gjev ideelle tilhøve for planter, som begynte å vekse på statuane allereie etter eit par veker. Ytterlegare veker seinare kom leppefiskarten berggylte, som var på utkik etter godsaker, og no er det eit komplett økosystem i sving i undervassparken som ligg på to meters djup.

«Før var det heilt dødt her, men vekstane endrar oksygenkonsentrasjonen i vatnet og legg grunnlaget for liv. No ser vi at skjel, krabbe og hummar kosar seg blant plantene», forklarer Mette. Organismane filtrerer også vatnet og gjer det reinare.

Trass i grunt vatn verkar skulpturparken å vere for utilgjengeleg for folk flest, berre eit par hundre menneske tek seg bryet med å dykke eller snorkle rundt statuane kvart år. Det er ein sterk kontrast til kunstnaren sine skulpturar på havbotnen utanfor Cancun i Mexico. Dit kjem hundretusenvis av menneske årleg. Dei litt hyggelegare badetemperaturane i vatnet der året rundt kan vere noko av forklaringa. Nexus kjem frå latin og tyder knutepunkt eller samanheng. Utstillinga set fokus på at ingen eig havet, at vi har eit felles ansvar for å verne om det og skapningane som bur der, og at menneskeheita er avhengige av havet for å overleve. Dei ti skulpturane er forankra til botnen med rustfrie stålkalar, fordi menneskefigurane ikkje er laga i massiv sement og derfor vil flyte.

ter, ofte ispedd litt sladder. Dei visste kvar folk skulle av, og til og med kva som feila folk, for som medisinbod hadde dei innsideinformasjon om så mangt. Toget var i det store og heile ein viktig livsnerve. Posten hadde eigne tilsette om bord, som sorterte, fordelte og delte ut post frå ei spesiell vogn som hadde brevsprekk framme og bak.

«Eg reiste til skule i Kongsberg med skuletoget kvar dag. Slik sett er Numedalsbana ein av grunnane til at eg snakkar litt fransk, språklina på gymnaset måtte ein til Kongsberg for å ta», hugsar Knut Jarle.

Han går med meg til dresinane som står i kø på skjenene like ved den nedlagde stasjonsbygningen i Veggli, og viser korleis eg skal snu dresinen, før han vinkar meg av garde. Det er nesten som å sykle, nærare opplæring er ikkje naudsynt. Det er påbode med hjelm, elles gjeld det berre å kle seg etter vêret. Eg syklar av garde, og det går overraskande lett. Friksjonen er i utgangspunktet mindre enn med vanleg sykkel, men fire hjul i staden for to tek vekk noko av fordelen. Kvar gong eg passerer ein svilleskøyt, smell det, som på eit ordinært tog. Eg passerer dei gule trebygningane på Kjerre stasjon i fin fart og held oppe tempoet langs Numedalslågen. På høgresida ligg Kjerredammen med ei demning som høyrer til kraftproduksjonen i dalen.

Kort tid etter kjem eg til ein kald, rå og temmeleg mørk tunnel. Spennande, for kven veit kva som skjuler seg her i mørkeret? Heldigvis er denne berre 300 meter lang og heilt rett, slik at det alltid er lys å sjå i enden. Like etter kjem det ein tunnel til. Denne er dobbelt så lang. Takka vere ein lang sving er det umogeleg å sjå noko som helst i det stupande mørkeret. Men dresinen held seg på skjenene, så lys er eigentleg ikkje naudsynt av andre grunnar enn for å unngå å bli mørkeredd.

Ved vesle Kravikfjorden stasjon i Nore og Uvdal kommune tek eg matpause og nyt utsikta over den flotte naturen som ligg rundt innlandsfjorden.

Dei mange stasjonane på Numedalsbanen var delte opp i to kategoriar. Dei små, som denne, hadde berre gods- og postekspedering. Politisk ukorrekt nok vart dei kalla «kjerringstasjonar» samanlikna med dei store, som også hadde togmeldingsteneste og stasjonsmeister. Desse inkluderer Veggli, Flesberg og Rollag.

Ein kar som hadde prøvd dresinsykling privat, inviterte sidan med seg eit dusin kollegaer på lagbyggingstur. Men i starten sikra han seg dresinen som stod først i køen og sykla av garde som eit olja lyn. Dei andre rista berre på hovudet før dei sakte begynte å sykle nordover. I den andre tunnelen gøymde initiativtakaren seg midt i svingen og

rigga seg til med ein kassettspelar som han hadde hatt i ryggsekken. Då dei andre omsider kom inn i tunnelen, trykte han på ‘play’, og spelte av lyden av eit tog som fløyta kraftig.

«Kollegaene trudde toget kom, fekk fullstendig panikk og kasta seg av dresinane sine», flirer den gamle konduktøren. «Men det er sjølvsagt ikkje lov å gjere slikt, altså», poengterer han halvalvorleg.

85 KLIMAPARK 2469

j uvvatnet, l om kommune, o ppland

61,68° n , 8,35° a | 1851 moh .

s pring og ting: klimapark2469.no

l ike ved den kjende Juvasshytta ligg ein handhoggen istunnel som er full av isskulpturar og fleire tusen år gamle arkeologiske skattar og funn. For ikkje å gløyme Noregs eldste is, med sine 7600 år. Dei fleste isbreane her heime dukka opp først tusen år seinare. Tunnelen ligg ved foten av Galdhøpiggen og er ei framifrå oppleving både for dei som sidan ønskjer å erobre landets høgste fjell, og ikkje minst for dei av oss som heller vil vente med noko lågare puls enn den betre halvdelen, som absolutt skal krysse av toppen 2469 meter over havet på lista si.

Istunnelen og Klimapark 2469 er ikkje noko dårleg alternativ.

«Dette er ei sommaroppleving med gåsehudgaranti. Folk blir overraska når dei kjem inn i istunnelen og ser kor vakkert det er», seier naturrettleiar Dag Inge Bakke bak gråtonane i skjegget.

Eit besøk her er meir enn berre underhaldning, i kryssingspunktet mellom kunst, historie og reelle opplevingar frå notida er eit besøk til istunnelen ei aha-oppleving. Om ein midt i den sakte, men sikkert smeltande isen ikkje skjønar kor reell og dramatisk klimautfordringa vi står i, er, er det neppe håp om at rullegardinene nokon gong vil gå opp.

«Den viktigaste bodskapen er at dette er eit landskap i endring på grunn av klimaendringane. Men vi seier medvite ikkje så mykje direkte om det. Vi vil at folk skal reflektere og tenkje sjølve. Her er alt frykteleg visuelt og tydeleg; blir det varmare, så smeltar isen, så enkelt er det», åtvarar Dag Inge.

Kunsten i tunnelen er utforma og lyssett av ein iskunstnar med passande namn til jobben, Peder Istad frå Molde. Stemninga han har laga inne i isen, er heilt eventyrleg. Kombinasjonen mellom isen, kunsten, arkeologiske funn og norrøne element fungerer framifrå og gjev ei heilt spesiell stemning.

Den første tunnelen vart planlagd i 2009 og graven ut året etter. Då hogg entusiastar, arkeologar og forskarar seg inn i isen for å studere strukturen på han. Det var med på å etablere eit forskarnettverk som har utveksla viktig kunnskap og nye oppdagingar sidan. Uheldigvis smelta det hol i taket i 2011, og dei måtte lage ein ny tunnel på 375 kvadratmeter.

fleste padlarane tek turar på mellom tre dagar og ei veke. Vanlegvis startar dei ved Femund Canoe Camp, men spesielt gjestar som kjem att, ønskjer å utforske nye delar av den 60 kilometer lange innsjøen. Då tilbyr Karin og Rick skyss med kanohengar så nær ønskt område dei kjem med bil. For ihuga villmarksentusiastar er det populært å utvide utforskinga også til andre innsjøar i nabolaget, som Isteren, Sølen eller Gunnarsjøen.

Barnefamiliar tenkjer gjerne meir på komfort og føretrekkjer heller overnatting på campingen, i hytter, glampingtelt eller gapahuk. Det er også høve til å nytte grillhus, dusjar, badstove, leikeplass og volleyballbane på det bilfrie campingområdet. Samstundes avgrensar mange av dei padlinga til dagsturar. På den andre sida så tek ein kano lett 400 liter, eller like mykje som ei stasjonsvogn, så mangel på plass til pikkpakk er ikkje noka unnskyldning for å droppe langtur.

Femunden er omkransa av Femundsmarka nasjonalpark, som er mellom dei største samanhengande villmarksområda sør i Skandinavia. Tusenvis av små vatn, store skogar og runde åsar ligg berre og ventar. Til skilnad frå bratte fjordlandskap på Vestlandet og i Nord-Noreg så er fjelltoppane her langt «snillare».

«Skogane er tynne og det kryr av myrer. Dessutan er ikkje fjella bratte, noko som appellerer til stadig fleire som er leie av evinnelege toppturar langs opptrakka stiar. Her er det få stiar, og både enkelt og innbydande å gå heilt vilkårleg. Då freistar det lett med ein aldri så liten fjelltur for å få eit pusterom frå padlinga», fortel Rick.

Ironisk nok set mange spesielt pris på dårleg vêr. Det heile blir litt villare, tøffare og meir utfordrande. Dermed blir meistringskjensla endå sterkare og opplevinga meir minneverdig.

Spesielt gjeld det utanlandske gjestar, som utgjer eit fleirtal av padlarane. Stordelen av desse har heller aldri vore i villmarka før. Då set Karin og Rick av ekstra tid for å sikre seg at ingen tek unødig risiko. Alle får opplæring, og turane skreddarsyr dei med detaljerte kart. For å unngå Severin Suveren-smellar har kanovertskapet alltid kontroll på vêrmeldinga, det er ikkje uvanleg at det blåser opp på Femunden. Då kan det fort bli tungt å padle heim att for utrente armar. For kanosjefane gjeld det å kunne vere strenge og kome med tydelege beskjedar. Sjølv midtsommars er det berre åtte ni grader i Femunden, det gjer at spesielt asiatar og sør-europearar kjapt får panikk.

Likevel har ryktet om innsjøen som den siste villmarkspadleperla i Europa fått bein å gå på dei siste få åra, noko som ofte plasserer Femund Canoe Camp høgt på prioriteringslista over slike destinasjonar. I Sverige må ein stort sett finne teltplass før lunsj, elles er nesten ingenting ledig. Og i Tyskland er det berre eit fåtal vassvegar som kan padlast, og trykket på dei har auka enormt. Det er kanskje ikkje så rart at stadig fleire padlarar kjem attende år etter år. Eg undrar meg om det ikkje kan bli i travlaste laget.

«På ingen måte! Resten av året ser vi knapt eit einaste ukjent menneske, så vi sparer på inntrykka frå somrane og lever på dei resten av året», seier Rick med eit glis.

87 URØRT SKI- OG

SYKKELEVENTYR

s kogstad, a lvdal kommune, h edmark 62,11° n , 10,54° a | 565 moh . s pring og ting: urortskiogsykkel.no

« e g må berre orsake rotet, Siri er på elgjakt», seier Audun Jøstensen Lutnæs idet han ønskjer meg velkomen til den gulmåla garden i Utkant-Alvdal. Rundt oss spring nokre høner fritt og kaklar om kapp. Saman med kona Siri Hafstad Eggset driv han Urørt Ski- og Sykkeleventyr. Dei ville lage eigen arbeidsplass med favorittaktiviteten i hovudfokus: unike naturopplevingar. Då er Nord-Østerdalen perfekt, området er undervurdert og underbesøkt så det held, med sitt nettverk av stiar og grusvegar i skog og på fjell. For ikkje å snakke om at naturen skil seg ut. Dei enorme fjellområda er teppebomba av reinlav og busker som gjev eit flott fargespel, spesielt i det vakre lyset på våren og hausten. Dei få tilreisande får dessutan viddene nesten heilt for seg sjølve. Å vere åleine i og med naturen er luksus for mange, med tilhøyrande høg verdi.

Siri og Audun har jobba som guidar elles i Noreg og i eit heilt anna terreng i Georgia landet, ikkje den amerikanske delstaten. Begge er frå Alvdal og har alltid drøymt om å byggje opp noko eige. Som ein bonus er den populære verksemda med på å byggje opp Alvdal også, for tilreisande kjem frå heile landet og blir inspirerte av dei fantastiske stisyklingstilhøva i ikkje altfor bratt terreng. Så gjer ekteparet også krav på å bu i Noregs sykkelvogge.

Begge er opptekne av berekraft og at fleire skal hugse å ta omsyn til dyre- og plantelivet i naturen vår. Det meste baserer seg på tohjulingar, sjølv om snøgarantien i området også gjer skiaktivitetar attraktive. I alle høve er toget som tilførselsveg viktig. At Alvdal ligg mellom

Dovre- og Rørosbana, gjer det lettvint å kome hit på miljøvenleg vis, noko som får gjestane over i berekraftmodus allereie før dei kjem fram.

«Det bør, skal, må vere sjølvsagt at vi som lever av å leike i naturen, samstundes er brennande opptekne av å ta vare på han», slår Audun fast. Verksemda starta dei i 2019, året før dei tok over garden og landet stengde ned. Sidan Urørt opererer ute og driv med små grupper, kunne dei halde oppe drifta. Dei fleste kjem hit for turar på tre–fire

«Dei 250 moskusane her er ikkje negative for Dovre, men talet på alle som skal sjå moskus, er det. Dyra treng ikkje meir kontakt med menneske enn det dei allereie har», seier Rune alvorleg. Opphaveleg er han Lesja-bonde, no kosar han seg på fjellet heile sommaren. Av 150 turar har det berre skjedd to gonger at han ikkje har sett moskus. Men moskusgaranti opererer selskapet ikkje med.

«At det er ein sjanse for ikkje å sjå moskus, gjer det heile litt meir spennande. Alt handlar om å levere litt meir enn det folk forventar», avslører den rutinerte guiden. Selskapet har sett eit tak på 18 personar på kvar tur, for å minimere avtrykket. Vanlegvis er ein moskustur på rundt ei mil, men spesielt midtsommars må ein ofte gå dobbelt så langt for å sjå dei folkeskye dyra. I heten trekkjer dei langt inn på fjellet. Selskapet arrangerer turar også på vinteren, framkomstmiddelet kjem då litt an på ferdigheitene til dei som er med. Nordmenn er nesten alltid flinke nok til å gå på ski, om føret er godt nok, medan utlendingane som regel må ta til takke med truger. Elles dett dei og slår seg. Det går ikkje i hop med meistringskjensla, som er så viktig om ein skal få folk til å halde fram med å nytte og nyte naturen.

Komplikasjonar er det heldigvis ikkje så mange av. Men ei dame la att mobiltelefonen sin sju kilometer inne i fjellheimen. At mobilen ikkje låg i lomma, oppdaga ho ikkje før på Dombås. Utruleg nok fann ein annan guide att telefonen dagen etter, og sende han heim til dama i posten.

Verre var det for ein tyskar som langt inne i ingenmannsland såg seg nøydd til å leggje kabel bak nokre buskar. Brått kom han springande med buksa nede på leggane, samstundes som han ropte: «Moskus, moskus!» Rune vart både overraska og redd, heilt til ein uskuldig liten islandshest stakk hovudet fram. Sjeldan har tyskarar vore flauare. Men historia enda ikkje der. To veker seinare trefte Rune faktisk same karen att på ein sti på Dovre, leiande på ei norsk dame.

Guiden klarte ikkje å dy seg og spurde om han hadde sett nokre hestar i det siste. Dermed måtte han til pers og fortelje heile historia til ein stadig meir lattermild kjærast.

Slik Rune ser det, er moskusen berre ein liten del av opplevinga. Han og dei andre guidane fortel historier frå 400 millionar år attende, syner fram planter og set ting i perspektiv. Lesja-karen ønskjer

å inspirere og få folk til å tenkje og reflektere over kor sårbar og kompleks naturen er.

«Dette lågterskeltilbodet er med på å endre haldningar på sikt, og eg meiner verkeleg at moskussafari er eit folkehelsetiltak. Vi snakkar

låge skuldrer, høg stemning og null stress. For ikkje å gløyme mosjonsperspektivet», seier han før han set seg inn i bilen og køyrer av garde.

KJELDER

A SBJ ø RNSEN , P. C HRISTEN OG M OE , Jø RGEN : «Jutulen og Johannes Blessom». Norsk folkeeventyr. Henta frå: http://runeberg.org/folkeven/032.html

E LVES æ TER , H ALVORSON m.fl.: Reisehaandbog over Gudbrandsdalen og Lillehammer. Lillehammer – Gudbrandsdalens Turistforening, 1905.

H OLT , Kå RE : Skoggangsmann: en fortelling om Rottenikken. Oslo: Gyldendal, 1984.

S ANDBERG , E ILIV : Hoel Gård. Historier og minner gjennom 200 år. Absolutt forlag, 2019.

S TEEN , S VERRE : På falittens rand. Cappelen, 1953.

F OTO : Sjå fotolista s. 271

A LLE ANDRE FOTO : Gunnar Garfors

OMSLAGSFOTO : Gunnar Garfors

B OKDESIGN : Øystein Vidnes · vidnes.xyz

F ONT : Newzald, Söhne og National av Kris Sowersby

P APIR : Maxima Natural Offset 120 g, FSC

T RYKK OG INNBINDING : Balto Print

© SKALD 2023

www.skald.no

ISBN : 978-82-7959-355-3

ClimatePartner.com/18507-2307-1002

Austlandet er fullt av bergtakande naturopplevingar, uforgløymelege restaurantar og spesielle overnattingsstader – om ein berre reiser litt utanfor dei openberre turistvegane.

Treng du gode tips til ein romantisk helgetur med kjærasten, haustferie med familien eller berre ein dagstur frå Oslo? I denne boka viser Gunnar Garfors oss dei minst opplagde, men mest spennande reisemåla Austlandet har å by på gjennom heile året – garantert fritt frå kø og trengsel.

skald

ISBN 9788279593553

skald.no

isbn 978 - 82

7959

355

gunnar garfors (f. 1975) frå Naustdal er journalist og forfattar. I 2018 vart globetrottaren den første som for andre gong besøkte alle verdas 198 land. Han skriv òg om reise for The Guardian og er kjend for reisepodkasten Globusrulett.