Z doświadczeń nauczycieli konsultantów, doradców metodycznych i nauczycieli
Kompendium wiedzy wychowawcy dotyczące zjawiska agresji • Zjawisko agresji i jej rodzaje • Źródła i czynniki wywołujące zachowania agresywne • Propozycje rozwiązań 1. Pojecie agresji i jej rodzaje Najczęściej pojęcie to definiuje się jako „zachowanie się zmierzające do wyładowania niezadowolenia lub gniewu na osobach lub rzeczach” (Słownik wyrazów Obcych PWN). Jednak definicja ta nie oddaje całości problemu, które składają się na to zjawisko. Dokładne zdefiniowanie agresji jest dość złożonym zadaniem, ponieważ obok tego terminu używa się jeszcze innych, takich jak: wrogość, wojowniczość lub destruktywność. Terminami tymi możemy posłużyć się do określenia tendencji lub też skłonności do czynnego bądź werbalnego zachowania, które skierowane jest przeciwko komuś lub czemuś. Eliot Aronson uważał, że agresja jest zachowaniem mającym na celu wyrządzenie komuś szkody lub przykrości. W ten sposób dokonał rozróżnienia agresji zamierzonej, która stanowi cel sam w sobie i instrumentalnej, która służy do osiągnięcia innego celu. Osoba przejawiająca zachowanie agresywne kieruje się określoną motywacją. Czym innym więc będzie kierować się osoba broniąc swojej własności, np.: dziecko krzyczące i drapiące, broniące się przed odebraniem ulubionej zabawki, a czym innym, gdy będzie rzucało kamieniami w drugie dziecko, które bawi się nową, kolorową zabawką. Terminu agresja używa się również, jako zachowania same w sobie, bez brania pod uwagę tendencji człowieka do zachowań destruktywnych. Aby w pełni wytłumaczyć takie zachowanie, należałoby wziąć pod uwagę trzy płaszczyzny, w których współczesna psychologia doszukuje się przyczyn agresji: genetycznej, biochemicznej i środowiskowej. W związku ze złożonością tego problemu potrzebna jest dogłębna analiza każdego z przejawów agresji w celu określenia konkretnej jej przyczyny. Najczęściej jednak występująca formą agresji jest agresja skierowana przeciwko innej osobie, tzw. agresja interpersonalna. Biorąc pod uwagę strukturę czynności agresywnych oraz procesy intrapsychiczne kierujące zachowaniami agresywnymi, możemy wyróżnić: • agresję reaktywno-impulsywną, • agresję instrumentalno-zadaniową, • agresję immanentno-spontaniczną, • wrogość. Jak uważa Z. Skorny, w każdej z wymienionych powyżej postaw agresji interpersonalnej występują inne mechanizmy uruchomienia motywacji agresywnej i motywacji blokującej zachowanie agresywne.
28
Nauczyciel i Szkoła nr 9
Według psychologów zajmujących się problemem agresji, możemy wyróżnić: • agresję fizyczną – związaną z atakiem skierowanym na inną osobę w celu zadania jej bólu lub wyrządzenia krzywdy, która może przybrać postać bezpośredniej (uderzanie, szarpanie, kopanie, potrącanie wraz z reakcjami mimicznymi takimi jak: pokrzywianie się, przedrzeźnianie, itp.) lub pośredniej (przeszkadzanie osobie w wykonywaniu jakiejś czynności poprzez przerywanie jej uwagi, zakłócanie spokoju, psucie lub przywłaszczanie przedmiotów należących do tej osoby, itp.). Agresja fizyczna może być skierowana zarówno na konkretną osobę, jak i całą grupę. Dotyczy zarówno osób, jak i mienia prywatnego i społecznego. • agresję słowną – w której agresor posługuje się bodźcami werbalnymi szkodliwymi dla osoby atakowanej, wywołując w niej strach, poczucie krzywdy lub odrazę. Najczęściej stosowanym przejawem takiej agresji jest: straszenie przykrymi konsekwencjami w razie nieposłuszeństwa, wypowiedzi poniżające daną osobę (przekleństwa), wyśmiewanie, kpiny, przezwiska, złośliwe uwagi połączone z gestykulacją i mimiką naśladującą osobę atakowaną; • agresję czynną – szkodliwe działanie skierowane bezpośrednio na osobę lub przedmiot; • agresję bierną – powstrzymywanie się od działania w celu spowodowania szkodliwych następstw, konsekwencji dla osoby, do której ta agresja jest kierowana; • agresję prostą – szereg prostych zachowań: bicie, kopanie, gryzienie, przeklinanie; • agresję pośrednią – całe zespoły określonych ruchów, gestów, wypowiedzi; • agresję behawioralną – skierowaną ku konkretnej osobie lub rzeczy; • agresję wyobrażeniową – skierowaną przeciw osobom lub rzeczom symbolizującym przedmioty, na które agresja byłaby skierowana; • agresję tematyczną – występowanie określonego rodzaju wypowiedzi słownych przy prowadzonych testach czy badaniach. Ponieważ problem agresji w moim przypadku dotyczy osoby w wieku szkolnym, należałoby zwrócić uwagę na najczęściej obserwowane przejawy zachowań agresywnych wśród uczniów szkół średnich, jak: – chrzest uczniów klas pierwszych: – znajdowanie w klasie tzw. „kozła ofiarnego”: – wulgarne odnoszenie się do rówieśników: – szantażowanie, wygrażanie, straszenie karami: – zmuszanie do ośmieszających i poniżających zachowań: – naruszanie nietykalności fizycznej. – zmuszanie do tzw. „służenia”
