Pojęcie osobowości i jej wpływ na funkcjonowanie jednostki w społeczeństwie

Wszystkie koncepcje rozwoju dziecka zakładają wzajemne uwarunkowania procesów rozwoju fizycznego, m.in. psychomotorycznego oraz emocjonalnego i poznawczego dziecka. Rozwój ten rozgrywa się w kontekście systemu rodzinnego i zachodzących w nim procesów.

Ze względu na to, że wiele nieprawidłowości w przystosowaniu społecznym dziecka później człowieka dorosłego wiąże się z niezaspokojeniem potrzeb psychicznych, coraz częściej uwaga badaczy kieruje się na wewnętrzne stosunki panujące w rodzinie. Stwierdza się, że kierownicza rola rodziców w kształtowaniu osobowości dziecka polega na takim organizowaniu trybu życia i aktywności, aby poza zaspokajaniem jego potrzeb biologicznych i uczeniem go w jaki sposób te potrzeby zaspokajać, rozbudzać u dziecka potrzeby psychospołeczne, kształtować jego uczucia i intelekt, wyobraźnię.

Identyfikacja dziecka z rodzicami stanowi jeden z podstawowych mechanizmów rozwoju osobowości. Jakkolwiek mechanizm ten oddziałuje głównie w okresie dzieciństwa, to ślad tych oddziaływań jest widoczny także w funkcjonowaniu osobowości dojrzałej jednostki.

Na kształtowanie się osobowości dziecka pierwszy i podstawowy wpływ wywiera rodzina głównie rodzice. Wpływ ten trwa wiele lat, gdyż rodzina jest dla dziecka stałym środowiskiem wychowawczym. Psychospołeczny wpływ rodziców na dzieci oddziałuje przede wszystkim na: rozwój funkcji poznawczych dziecka, a później na jego osiągnięcia szkolne; na ustalanie się jego równowagi uczuciowej i dojrzałości społecznej; na formowanie obrazu samego siebie oraz na stosunek do siebie i stosunek do grupy rówieśniczej, a także – na wywiązywanie się z pełnienia ról ojca czy matki wobec własnych dzieci itp., już w dorosłym życiu. (M. Ziemska, Rodzina a osobowość, s.155.)

Wpływ środowiska rodzinnego na rozwój i kształtowanie osobowości dziecka przebiega dwoma drogami: jako świadoma praca wychowawcza oraz jako oddziaływanie niezamierzone. Oddziaływanie to odbywa się przez czynności i zdarzenia zachodzące w rodzinie, poprzez ustosunkowanie się dorosłych członków rodziny czy rodzeństwo, a przede wszystkim przez sposób w jaki członkowie rodziny odnoszą się do siebie i jaki mają stosunek do dziecka.

Proces uspołecznienia i umiejętność adoptowania się do określonych warunków społecznych u osób z niepełnosprawnością intelektualną często natrafia na utrudnienia, na co rzutuje przede wszystkim odbiegający od normy poziom rozwoju psychicznego, który obok upośledzenia funkcji intelektualnych często powiązany jest z obniżeniem poziomu społecznego i emocjonalnego funkcjonowania.

Już w najwcześniejszym dzieciństwie, kiedy do dziecka nie mogą jeszcze dotrzeć żadne argumenty rozumowe, gdy dorośli muszą kierować jego postępowaniem, istotnym jest znalezienie wspólnej z nim płaszczyzny porozumienia. Wczesne dzieciństwo należy postrzegać jako coś więcej niż okres niedojrzałości, z której wcześniej czy później się wyrasta. Właśnie w dzieciństwie kształtują się podstawy psychiki dziecka, a później dorosłego człowieka. Przeżycia dziecka, jego radości i lęki mogą wpłynąć na jego równowagę psychiczną i postępowanie. Istotnym jest więc, by w kontaktach z nawet całkiem malutkim dzieckiem pamiętać, że okres ten decyduje o jego dalszym rozwoju.

H. Olechnowicz powołując się na słowa Jana Henryka Pestaloozziego, pedagoga i myśliciela pierwszej połowy XIX wieku, przypomina pojęcie kształcenia elementarnego i mówi o wynikającym z niego procesie kształcenia, który powinien rozpocząć się już od chwili urodzenia. Wspomaganie możliwości rozwojowych wszystkich dzieci, także dzieci z niepełnosprawnością intelektualną, należy rozpocząć już na poziomie, który można nazwać elementarnym.

Kształcenie elementarne to nie tylko ćwiczenie poszczególnych umiejętności i sprawności, ale budowa struktury psychicznej, od której zależy osobowość społeczna. Osobowość to coś co ogarnia całego człowieka, reguluje jego zachowanie, rządzi nim. (H. Olechnowicz, U źródeł rozwoju dziecka, s. 51.)

Kiedy dziecko jest traktowane jako przedmiot do usprawniania, kiedy o wszystkim decyduje się poza nim, nie ma ono szansy przeżywać swojego poczucia podmiotowości i sprawczości. Rezultatem może być zanik inicjatywy, bierność i brak zdolności kontrolowania swego zachowania. Za szczególnie ważne dla postępów w nauce szkolnej i życiu społecznym są takie cechy osobowości, jak: dojrzałość emocjonalna, mała pobudliwość, zrównoważony charakter (wytrwałość, sumienność, odpowiedzialność, przestrzeganie norm społeczno- moralnych ogólnie przyjętych), optymalne a nie maksymalne osiągnięte uspołecznienie.

Rozwój poczucia odpowiedzialności powoduje poszerzenie „ja”. Poczucie odpowiedzialności łącznie z poczuciem godności i wolności konstytuuje osobę, tzn. decyduje o osobowym wymiarze człowieka. (K. Ostrowska, Wokół rozwoju osobowości i systemu wartości, s. 24.)

Niektóre dzieci otoczone nadmierną troską, albo odrzucane uczuciowo przez swoje otoczenie, nie mają warunków do rozwoju osobowego „ja”. Pisze o tym między innymi M. Ziemska przedstawiając postawy wychowawcze rodziców wobec dziecka, jako jeden z istotnych czynników kształtujących osobowość dziecka. Jako niewłaściwe wyróżnia między innymi: postawę nadmiernie chroniącą, postawę odtrącającą i postawę nadmiernie wymagającą. Postawę nadmiernie chroniącą: charakteryzuje traktowanie dziecka przesadnie opiekuńcze i nadmiernie pobłażliwe, niedocenianie możliwości dziecka, szczególnie praktycznych, rozwiązywanie za nie trudności, utrudnianie samodzielności. (M. Ziemska, Rodzina..., s. 88.)

Przyjmując postawę odtrącającą rodzice wyzwalają w dziecku poczucie małej wartości, niechęć do podejmowania aktywności. Odtrącanie dziecka przez rodziców może powodować zastraszenie, bezradność, lękliwość, a także reakcje nerwicowe. Nadmierne wymagani sprzyjają kształtowaniu się takich cech, jak: brak wiary we własne siły, niepewność, lękliwość, przewrażliwienie i uległość, brak zdolności do koncentracji. Rodzice tak postępujący nie liczą się z indywidualnymi możliwościami dziecka, wynikającymi z fazy rozwojowej w jakiej się znajduje i z jego własnych możliwości ograniczonymi niepełnosprawnością.

Dziecko, od którego wymaga się zbyt dużo pozbawione jest prawa do samostanowienia. Właściwe postawy rodzicielskie, do których niewątpliwie należy akceptacja dziecka, sprzyjają kształtowaniu się zdolności do wyrażania uczuć, nawiązywania więzi emocjonalnych, odwagi, poczucia bezpieczeństwa i zdolności do współdziałania.

Akceptacja dziecka czyli przyjęcie go takim, jakie jest, z jego cechami wyglądu zewnętrznego, usposobienia, umysłowości, z możliwościami i łatwością osiągnięć w jednych dziedzinach, a ograniczeniami i trudnościami powodzenia w innych. (M. Ziemska, Rodzina..., s. 88.)

Właściwe postawy rodzicielskie pozwalają na zaspokojenie podstawowych potrzeb psychospołecznych dziecka. Spośród wielu potrzeb M. Ziemska wymienia cztery podstawowe: potrzeba miłości, potrzeba częstego kontaktu z rodzicami, potrzeba samourzeczywistnienia i potrzeba godności jako szacunku.

Jeżeli któraś z tych podstawowych potrzeb nie zostanie zaspokojona można spodziewać się po jakimś czasie ujemnych rysów osobowości. Ważnym jest, aby zdawać sobie sprawę, że podstawowe potrzeby nie są właściwe jedynie dzieciom. Ludzie dorośli zaspokajają je poprzez uczestniczenie w życiu społecznym.

Czynniki związane z życiem rodziny nie są jedynymi przyczynami aspołecznego zachowania dzieci, wchodzi tu w grę również szereg momentów społecznych, kulturowych, psychologicznych czy nawet biologicznych.

Mówiąc o funkcjonowaniu osób z niepełnosprawnością intelektualną, należy mieć na uwadze szczególną rolę środowiska, a przede wszystkim doświadczenia, jakie te osoby nabywają w kontaktach społecznych. W zakres umiejętności społecznych wchodzą dyspozycje, które umożliwiają osobie prawidłowe postępowanie w typowych sytuacjach, rozwiązywanie typowych problemów życia codziennego oraz poprawne współżycie z innymi ludźmi.

Przy czym należy pamiętać, że nabyte umiejętności społecznego zachowania nie wystarczą dziecku na całe późniejsze życie, ich poszerzanie i usprawnianie musi dokonywać się w ciągu całego życia. Praca rewalidacyjna powinna być ukierunkowana na nabywanie umiejętności społecznego zachowania ku niezależnemu funkcjonowaniu rozumianemu jako: odpowiedni poziom samodzielności i zaradności, umiejętność utrzymywania się i dawania sobie rady bez pomocy innych. Niezależność powinna obejmować możliwie wszystkie sytuacje życiowe osób niepełnosprawnych.

Zwolennicy niezależnego życia utrzymują, że osoby niepełnosprawne powinny żyć jak każdy inny człowiek, który ma możność wyboru rozwoju swoich zainteresowań z korzyścią dla siebie i innych. (A. Hulek, Rewalidacja dzieci i młodzieży niepełnosprawnej w rodzinie, s.6.)

W ogromnej mierze jest ono uzależnione od warunków, w jakich dana osoba żyje i możliwości nabywania umiejętności w zakresie życia codziennego takich, jak np. prace domowe, korzystanie ze środków lokomocji itp.

Szerokie rozumienie zachowania społecznego obejmuje wszelkie obserwowalne zachowania człowieka. Nawet bardzo proste zachowania są podstawą do chociażby częściowego usamodzielnienia się osoby. W takim ujęciu zachowanie przystosowawcze osób z niepełnosprawnością intelektualną można uważać za odpowiedniki zachowania społecznego.

Opracowała: Joanna Maria Leśniak

Bibliografia:

Hulek A., Rewalidacja dzieci i młodzieży niepełnosprawnej w rodzinie, Warszawa, 1984.

Kosyrz Z.(red)., Dydaktyczna problematyka kształtowania osobowości i stosunków interpersonalnych, Warszawa, 2000.

Ostrowska K., Wokół rozwoju osobowości i systemu wartości, Warszawa, 1998.

Ziemska M., Rodzina a osobowość, Warszawa, 1997. Ziemska M., Rodzina i dziecko, Warszawa, 1980.

Joanna Maria Leśniak jest absolwentką Akademii Pedagogiki Specjalnej im. M. Grzegorzewskiej w Warszawie, Wydziału Rewalidacji i Resocjalizacji, specjalności: Resocjalizacja z profilaktyką społeczną i Oligofrenopedagogika z terapią zajęciową. • członek Polskiego Stowarzyszenia na Rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym, • kierownik Dziennego Centrum Aktywności PSOUU Koło w Sędziszowie Młp., • Społeczny Kurator Sądowy, • współautorka publikacji: Niedostosowanie społeczne: wybrane problemy oraz autorka szeregu artykułów z zakresu pedagogiki specjalnej i terapii osób.

Zainteresowania zawodowe: resocjalizacja osób niedostosowanych społecznie, terapia i edukacja osób z niepełnosprawnością intelektualną, mediacje sądowe, wsparcia rodzin.