Kompendium wiedzy wychowawcy dotyczące zjawiska agresji

• Zjawisko agresji i jej rodzaje • Źródła i czynniki wywołujące zachowania agresywne • Propozycje rozwiązań

1. Pojecie agresji i jej rodzaje

Najczęściej pojęcie to definiuje się jako „zachowanie się zmierzające do wyładowania niezadowolenia lub gniewu na osobach lub rzeczach” (Słownik wyrazów Obcych PWN). Jednak definicja ta nie oddaje całości problemu, które składają się na to zjawisko. Dokładne zdefiniowanie agresji jest dość złożonym zadaniem, ponieważ obok tego terminu używa się jeszcze innych, takich jak: wrogość, wojowniczość lub destruktywność. Terminami tymi możemy posłużyć się do określenia tendencji lub też skłonności do czynnego bądź werbalnego zachowania, które skierowane jest przeciwko komuś lub czemuś. Eliot Aronson uważał, że agresja jest zachowaniem mającym na celu wyrządzenie komuś szkody lub przykrości. W ten sposób dokonał rozróżnienia agresji zamierzonej, która stanowi cel sam w sobie i instrumentalnej, która służy do osiągnięcia innego celu.

Osoba przejawiająca zachowanie agresywne kieruje się określoną motywacją. Czym innym więc będzie kierować się osoba broniąc swojej własności, np.: dziecko krzyczące i drapiące, broniące się przed odebraniem ulubionej zabawki, a czym innym, gdy będzie rzucało kamieniami w drugie dziecko, które bawi się nową, kolorową zabawką.

Terminu agresja używa się również, jako zachowania same w sobie, bez brania pod uwagę tendencji człowieka do zachowań destruktywnych. Aby w pełni wytłumaczyć takie zachowanie, należałoby wziąć pod uwagę trzy płaszczyzny, w których współczesna psychologia doszukuje się przyczyn agresji: genetycznej, biochemicznej i środowiskowej.

W związku ze złożonością tego problemu potrzebna jest dogłębna analiza każdego z przejawów agresji w celu określenia konkretnej jej przyczyny. Najczęściej jednak występująca formą agresji jest agresja skierowana przeciwko innej osobie, tzw. agresja interpersonalna. Biorąc pod uwagę strukturę czynności agresywnych oraz procesy intrapsychiczne kierujące zachowaniami agresywnymi, możemy wyróżnić: • agresję reaktywno-impulsywną, • agresję instrumentalno-zadaniową, • agresję immanentno-spontaniczną, • wrogość.

Jak uważa Z. Skorny, w każdej z wymienionych powyżej postaw agresji interpersonalnej występują inne mechanizmy uruchomienia motywacji agresywnej i motywacji blokującej zachowanie agresywne.

Według psychologów zajmujących się problemem agresji, możemy wyróżnić: • agresję fizyczną – związaną z atakiem skierowanym na inną osobę w celu zadania jej bólu lub wyrządzenia krzywdy, która może przybrać postać bezpośredniej (uderzanie, szarpanie, kopanie, potrącanie wraz z reakcjami mimicznymi takimi jak: pokrzywianie się, przedrzeźnianie, itp.) lub pośredniej (przeszkadzanie osobie w wykonywaniu jakiejś czynności poprzez przerywanie jej uwagi, zakłócanie spokoju, psucie lub przywłaszczanie przedmiotów należących do tej osoby, itp.). Agresja fizyczna może być skierowana zarówno na konkretną osobę, jak i całą grupę. Dotyczy zarówno osób, jak i mienia prywatnego i społecznego. • agresję słowną – w której agresor posługuje się bodźcami werbalnymi szkodliwymi dla osoby atakowanej, wywołując w niej strach, poczucie krzywdy lub odrazę. Najczęściej stosowanym przejawem takiej agresji jest: straszenie przykrymi konsekwencjami w razie nieposłuszeństwa, wypowiedzi poniżające daną osobę (przekleństwa), wyśmiewanie, kpiny, przezwiska, złośliwe uwagi połączone z gestykulacją i mimiką naśladującą osobę atakowaną; • agresję czynną – szkodliwe działanie skierowane bezpośrednio na osobę lub przedmiot; • agresję bierną – powstrzymywanie się od działania w celu spowodowania szkodliwych następstw, konsekwencji dla osoby, do której ta agresja jest kierowana; • agresję prostą – szereg prostych zachowań: bicie, kopanie, gryzienie, przeklinanie; • agresję pośrednią – całe zespoły określonych ruchów, gestów, wypowiedzi; • agresję behawioralną – skierowaną ku konkretnej osobie lub rzeczy; • agresję wyobrażeniową – skierowaną przeciw osobom lub rzeczom symbolizującym przedmioty, na które agresja byłaby skierowana; • agresję tematyczną – występowanie określonego rodzaju wypowiedzi słownych przy prowadzonych testach czy badaniach.

Ponieważ problem agresji w moim przypadku dotyczy osoby w wieku szkolnym, należałoby zwrócić uwagę na najczęściej obserwowane przejawy zachowań agresywnych wśród uczniów szkół średnich, jak: – chrzest uczniów klas pierwszych: – znajdowanie w klasie tzw. „kozła ofiarnego”: – wulgarne odnoszenie się do rówieśników: – szantażowanie, wygrażanie, straszenie karami: – zmuszanie do ośmieszających i poniżających zachowań: – naruszanie nietykalności fizycznej. – zmuszanie do tzw. „służenia”

2. Źródła agresywnych zachowań

Według niektórych koncepcji, zachowania agresywne są następstwem frustracji (J. Strelau ). Frustracja ma miejsce wtedy, gdy osoba dążąc do zaspokojenia swoich potrzeb i osiągnięcia określonych celów napotyka trudne do pokonania przeszkody. W środowisku szkolnym takiego rodzaju reakcje może wywołać brak poczucia bezpieczeństwa, brak uznania ze strony rówieśników lub nauczycieli czy rodziców, niepowodzenia, brak przyjaznych kontaktów, niemożność wyrażenia swojego zdania czy opinii.

Do frustracji mogą przyczyniać się zarówno rówieśnicy, jak i pedagodzy. Wskutek braku przyjaznych kontaktów z rówieśnikami może pojawić się tzw, blokada potrzeby afirmacji. Ciągłe upominanie nauczyciela i podawanie ucznia jako przykładu złego zachowania może spowodować blokadę potrzeby uznania społecznego, a zbyt liczne zakazy i ograniczenia mogą przyczynić się do powstania blokady potrzeby samodzielności. Częste wytykanie przez nauczyciela uczniom ich wad i braków prowadzić może do zahamowania potrzeby uznania społecznego. Podobnie jest z niesprawiedliwą oceną, która powodując niedowartościowanie prowadzić może do blokady potrzeby dążenia do osiągnięć i niezależności. W ten sposób pojawia się wrogość w stosunku do nauczyciela i rówieśników.

Inną koncepcją poszukującą źródeł agresji jest tzw. „modelowanie”. Dziecko stykając się na co dzień z określonymi modelami (matką, ojcem, rodzeństwem), uczy się od nich ich zachowań, które mogą być agresywne. Występuje wtedy powtarzanie takich samych zachowań, jakie na co dzień dziecko obserwuje w swoim otoczeniu.

Wpływ „modela” na powtarzanie zachowania agresywnego jest znaczący szczególnie wtedy, kiedy jest nim osoba budząca podziw, uznanie. Osoba zaczyna identyfikować się ze swoim „modelem” poprzez sposób ubierania się, mówienia, poruszania się i zachowania. Przedmiotem naśladowania może stać się także agresywne zachowanie. Badania wykazują, że nawet w przypadku samej obserwacji z pozycji widza agresywnych zachowań, osoba „zaraża się” nimi, reagując agresywnie nawet wtedy gdy nie ma ku temu żadnego powodu.

Agresja ujawnia się wśród młodzieży najczęściej, gdy przebywa w grupie. Zanika wtedy osobista odpowiedzialność. Działający mechanizm deindywidualizacji powoduje, że osoba przejawiająca zachowania agresywne zaczyna czuć się bezkarnie.

Niejednokrotnie agresywne zachowania powstają na zasadzie funkcjonowania mechanizmu sprzężenia zwrotnego. Jeśli obserwuje rezultaty, osiągnięte cele dzięki zastosowania już sprawdzonej metody –agresji - stosuje ją nadal. Podobnie się ma w przypadku agresji instrumentalnej. Dla osiągnięcia celu stosując terror, pogróżki i widząc rezultaty, będzie je stosował o ile nie napotka stanowczej odmowy. Obserwujemy to często w przypadku dzieci wymuszających na rodzicach pewne zachowania.

Czynnikami poprzedzającymi pojawienie się zachowania agresywnego są: • częstotliwość i intensywność frustracji, napaści lub przykrości - zwłaszcza, gdy mamy do czynienia z dzieckiem, które uczy się zachowania w określonych sytuacjach i doskonale zapamiętuje reakcje bliskich; • stopień wzmacniania agresywnego lub napastliwego zachowania – jak często dochodzi do zmniejszenia gniewu po uprzednim rozładowaniu emocji poprzez agresywne zachowanie; • fascynacja społeczna – grupa, w której dana osoba na co dzień funkcjonuje, może wzmacniać agresywne zachowania, prowokować lub zachęcać do nich; • temperament – zespół formalnych i względnie stałych cech zachowania, przejawiających się w sile lub wielkości reagowania oraz w czasowych parametrach reakcji ( J. Strelau ).

3. Propozycje rozwiązań problemu agresji

Ogromną rolę w kształtowaniu postaw społecznych młodego człowieka odgrywa rodzina. Mądra miłość rodzicielska w rozumieniu i zaspokajaniu potrzeb jest nieocenionym skarbem. Sposób funkcjonowania rodziny – wzorce zachowania i wzajemnych relacji między rodzicami dają podwaliny do dalszego budowania relacji i związków z innym ludźmi.

Wzajemna akceptacja i poszanowanie praw dziecka w znacznym stopniu niwelują pojawiające się negatywne formy zachowania. Natomiast nadmierna swoboda, podobnie jak i nadmierna kontrola mogą wyzwalać u dziecka niepożądane formy zachowania. Wyróżnianie jednego dziecka w rodzinie, a także nadmierne przekonanie o zawsze nienagannym zachowaniu swoich dzieci powoduje ich zadufanie i chęć wykorzystania tej uprzywilejowanej pozycji w kręgu kolegów.

Należy zatem uświadomić rodzicom potrzebę bliskiego kontaktu z dzieckiem, gdyż obydwoje są dla niego jednakowo ważni i potrzebni. Dzieci przejawiające agresję powinny być kontrolowane i otaczane szczególną opieką przez rodziców, wychowawców klasy oraz pedagoga szkolnego, a w razie potrzeby i innych specjalistów.

Główne etapy pracy z dzieckiem agresywnym:

• Dostrzeganie i wyrażanie uczuć agresywnych • Rozpoznanie przyczyn wściekłości i agresji • Rozumienie siebie i innych ludzi • Opanowanie i przezwyciężenie złości • Budowanie poczucia własnej wartości • Nawiązywanie nieagresywnych kontaktów

W przypadku agresji można zastosować jedną z trzech terapii: 1. Terapię psychoanalityczną - doprowadzenie do uświadomienia sobie przyczyn agresywnego zachowania.

W procesie terapeutycznym należy uwzględnić następujące etapy: • rozładowanie napięcia • wgląd w siebie • transferencja • interpretacja (Można zastosować również metodę psychodramy)

Opracowała: Edyta Szemlet 2. Terapię behawioralną - podstawowy mechanizm psychoterapii to proces uczenia się, rozumiany jako nabywanie nowych reakcji werbalnych, fizycznych, oraz poznawanie nowych znaczeń bodźców.

3. Terapię psychologów humanistycznych:

• poprzez ekspresję (akt uwolnienia, dopełnienia) • poprzez zaspokojenie potrzeb podstawowych (wsparcia, bezpieczeństwa, opieki, miłości, szacunku) • poprzez usuwanie zagrożenia (opieka, dobre warunki społeczne) • poprzez pogłębianie poznania, wiedzy rozumienia • poprzez sugestię i autorytet • poprzez bezpośredni atak na objawy • poprzez pozytywną samorealizację, indywidualizację

Zastosowanie powyższych propozycji możliwe jest jedynie przez osoby odpowiednio przygotowane do niesienia pomocy uczniom przejawiającym agresywne zachowania. Wychowawca pełni rolę osoby wspomagającej realizację poszczególnych etapów pracy z uczniem, zgodnie z zaleceniami specjalistów, tj. pedagoga i psychologa szkolnego.

Jedynie wzajemne wsparcie rodzin, wychowawców oraz pedagogów i psychologów może przynieść skuteczne rozwiązanie problemu, jakim jest zjawisko agresji wśród młodzieży. Wiele faktów wskazuje na to, że najczęściej winą za złe zachowanie uczniów obarczana jest szkoła, w której to dochodzi do ujawniania się zachowań agresywnych. Jak wskazują socjologowie i powyższe wyjaśnienia szkoła jako skupisko wielu różniących się osobowości funkcjonujących obok siebie w dość ścisłej zależności sprzyja nasilaniu się zjawisk niepożądanych i konfliktów. Nie jest możliwe, aby tak duża grupa funkcjonowała bez zakłóceń zarówno na płaszczyźnie: uczeń-wychowawca, jak i: uczeń – uczeń. Problem jednak w tym na ile skutecznie szkoła jak i rodzice współpracują ze sobą, aby zapobiegać min. problemowi agresji wśród wychowanków. BIBLIOGRAFIA

Aronson E., Człowiek istota społeczna, Wyd. WSiP, Warszawa 1995

Gerstmann S., Rozmowa i wywiad w psychologii, Wyd. PWN, Warszawa 1980

Grochulska J., Agresja u dzieci, wyd. WSiP, Warszawa 1993

Grochulska J., Reedukacja dzieci agresywnych, Wyd. WSiP, Warszawa 1988

Pilch T., Barman T., Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe, Wyd. Żak, Warszawa

Przetacznik - Gierowska M., Włodarski Z., Psychologia wychowawcza, Wyd. PWN, Warszawa 1994

Sierankiewicz E., Psychoterapia w wychowaniu. [w] „Nowa szkoła”, 1997, nr 8.

Skorny Z., Psychologiczna analiza agresywnego zachowania się, Wyd. PWN, Warszawa1968

Skorny Z. (1974), Metody badań i diagnostyka psychologiczna., Wyd. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1974

Skorny Z., Obserwacja psychologiczna dzieci i młodzieży, Wyd. WSiP., Warszawa 1961

Skorny Z., Agresja, Wyd. Wiedza i Życie, Warszawa 1991, nr 10

Strelau J., Podstawy psychologii dla nauczycieli, Wyd. PWN, Warszawa 1975

Zimbardo P.G., Psychologia i życie, Wyd. PWN, Warszawa 1997