Psychologiczne koncepcje niedostosowania społecznego – cz. I

Psychologiczne koncepcje niedostosowania społecznego - cz.I

Popularność terminów „dostosowanie” i „niedostosowanie” społeczne bezpośrednio łączy się z licznymi teoriami dotyczącymi dynamiki mechanizmów psychologicznych składających się na proces społecznego dostosowania się. Na istotę poglądów psychologicznych na temat procesów dostosowania i niedostosowania społecznego największy wpływ miały dwa kierunki psychologiczne: psychoanaliza i behawioryzm. Coraz częściej w literaturze psychologicznej pojawia się nurt tłumaczący proces patologizacji ludzkiego zachowania się w kategoriach zaburzeń w zakresie komunikacji interpersonalnej.

W świetle tego podejścia wszelkie formy zachowania są wyrazem specyficznych komunikatów, jakie wysyła dany człowiek w kierunku innych osób. Biorąc pod uwagę intelektualny rodowód różnych teorii mechanizmów przystosowania społecznego, poglądy te można podzielić na trzy grupy: teorie psychoanalityczne, eklektyczne oraz behawiorystyczne.

Psychoanaliza stworzyła najwięcej różnego rodzaju koncepcji tłumaczących sposoby przystosowania się człowieka do otoczenia społecznego. Poglądy psychoanalityczne zostały stworzone po to, aby wyjaśnić pewne zjawiska psychiczne zachodzące u człowieka. Ujmują te zjawiska całościowo, bez dzielenia ich na części.

Stworzone przez Z. Freuda i jego zwolenników teorie tłumaczące proces społecznego przystosowania można najogólniej podzielić na trzy zasadnicze grupy: 1) poglądy związane z periodyzacją faz wczesnego seksualizmu dziecięcego; 2) koncepcje na temat funkcjonowania instynktu śmierci; 3) uogólnienia dotyczące budowy i funkcjonowania ludzkiej osobowości. (K. Pospiszyl, E. Żabczyńska, Psychologia dziecka niedostosowanego społecznie, s. 48.)

Poglądy na temat faz seksualizmu dziecięcego należą do najwcześniejszych teorii Z. Freuda. Ogłosił on pogląd, że zasadniczy zrąb podświadomości kształtuje się przez pierwsze 5-6 lat życia. Siłą tworzącą formę tej podświadomości jest wczesny seksualizm dziecięcy (przedgenitalny). Jedna z podstawowych faz rozwoju seksualnego dziecka, tzw. okres falliczny jest okresem najważniejszym dla wykształcenia się cech zachowania związanych z płcią, a więc cech męskich i kobiecych. Dziecko ma w tym okresie do rozwiązania dwa podstawowe problemy, które zdaniem mają charakter uniwersalny. Chłopcy mają do rozwiązania sytuację kompleksu Edypa oraz kompleksu kastracji, natomiast dziewczynki kompleksu Elektry i tzw. zazdrości o penis. Kompleks Edypa i Elektry jak wiadomo polega na zazdrości dziecka o rodzica odmiennej płci.

Dziecko przeżywa bowiem jako uraz sytuację, w której stwierdza, że do ukochanego rodzica ma również prawo inna osoba. Od tego, jak wybrnie z tej sytuacji, w poważnym stopniu zależy charakter postępowania społecznego. Zazdrość musi być jednak stłumiona w imię przezwyciężenia wczesnodziecięcego egoizmu i osiągnięcia wyższego poziomu rozwoju społecznego, który polega na zaakceptowaniu faktu, że do ukochanych osób (rzeczy) mają prawo również inne osoby.

Istnieją dwa sposoby rozstrzygania problemu Edypa: 1) postawa permanentnego buntu przeciwko ojcu i nieakceptowanie go; 2) całkowite podporządkowanie ojcu. Pierwszy sposób kształtuje przyszłych anarchistów reformatorów i rewolucjonistów, drugi – jednostki uległe osobom o wyższym statusie społecznym, wykonujące wszystkie ich polecenia. Sposób, w jaki dziecko rozstrzygnie problem Edypa, będzie wpływać na rozwój jego osobowości.

Drugi typ kompleksów: kompleks kastracji u chłopców i zazdrości o penis u dziewczynek, stanowi, zdaniem psychoanalityków, wzorzec w późniejszym rozstrzyganiu problemów związanych z rolą płci i różnych form życia seksualnego.

Dla założeń teoretycznych Z. Freuda nastawionych na wyjaśnienie przyczyn różnych form niedostosowania społecznego (szczególnie o charakterze agresywno – przestępczym) znamienne jest twierdzenie o tkwiącym w naturze człowieka instynkcie agresji, zwanym instynktem śmierci (Thanatosem). Instynkt śmierci toczy w podświadomości człowieka nieustanną walkę z instynktem życia (Erosem). Oba te instynkty muszą znaleźć zaspokojenie. Jeśli to nie nastąpi, człowiekowi grozi choroba psychiczna lub samounicestwienie.

Jak wiadomo Z. Freud przyjął, że w osobowości człowieka istnieją dwie przeciwstawne struktury motywacyjne. Pierwszą jest instynktownie zorientowana sfera „id”, nastawiona przede wszystkim na zaspokojenie biologicznych potrzeb. Natomiast drugą warstwę osobowości stanowi „superego”, czyli surowy cenzor moralny, uwarunkowany przez otoczenie, potocznie nazywany sumieniem. Obie te warstwy osobowości doprowadzają do konfliktów w zakresie ukierunkowania motywacji postępowania jednostki. Ten nieustanny konflikt łagodzi trzecia, pośrednia warstwa osobowości – „ego”. Im lepiej rozwinięte jest „ego”, tym lepiej zintegrowana jest struktura osobowości i tym łagodniejsze są konflikty pomiędzy tendencjami wypływającymi z „id” i „superego”. Przystosowanie społeczne następuje w wyniku odpowiedniego ukształtowania przez otoczenie w pierwszych 5-6 latach życia dwóch warstw osobowości, które mają wpływ na ukierunkowanie podstawowej energii napędowej psychiki człowieka. Wszelkie zaburzenia w rozwoju tych warstw osobowości wynikają z nieodpowiedniego rozwiązania podstawowych konfliktów dzieciństwa.

Poglądy Z. Freuda na temat budowy i funkcjonowania ludzkiej osobowości inspirowały jego następców do dalszych studiów nad tym zagadnieniem. Badania te rozwijały się w dwóch kierunkach: analizie znaczenia „superego” oraz wokół analizy pośredniej warstwy osobowości, czyli „ego”.

Pierwszy kierunek reprezentowała tzw. Brytyjska Szkoła Psychoanalizy. Money-Kyrle stwierdził, że poczucie winy ma u poszczególnych jednostek różny stopień nasilenia oraz przejawia się w różnych postaciach. Posłużyło mu to za podstawę do opracowania typologii czterech stylów przystosowania się.

Pierwszy typ stylu przystosowania się reprezentuje hipomanik. Człowiek ten może w ogóle nie posiadać poczucia winy (w wyniku niedorozwoju „superego”) albo represjonować je tak głęboko, że nie wywiera ono żadnego wpływu na motywację jego postępowania.

W wyniku zaniku poczucia czy kompleksu winy człowiek nie przestrzega żadnych zasad moralnych, nie potrafi zrozumieć motywacji altruistycznych, natomiast tych, którzy kierują się w swym postępowaniu wartościami moralnymi, uważa za słabych i hipokrytów. Szkodliwość hipomanika jest tym większa, im jest on inteligentniejszy. Uważa on swój stan psychiczny za zupełnie normalny, natomiast kierujących się motywacjami altruistycznymi, uznaje za chorych.

Drugi rodzaj stylu przystosowania się nazwał Money – hipoparanoidalnym. Człowiek charakteryzujący się takim typem postawy ma silny kompleks winy, jednak przypisuje ją innym (projekcja), dzięki czemu zmniejsza własne poczucie winy. Zachowanie hipoparanoidalnego osobnika nacechowane jest dużą dozą agresji, szczególnie werbalnej, co przejawia się w plotkowaniu i obmowach ludzi z bliższego i dalszego otoczenia. Hipoparanoid jest na każdym kroku skłonny do uprzedzeń społecznych. Zawsze szuka kozła ofiarnego, w stosunku do którego przejawia postawę wrogości.

Trzeci typ stylu przystosowania się to postawa autorytarna. Człowiek charakteryzujący się taką postawą posiada bardzo silny kompleks winy i kieruje go do wewnątrz. Osobnik taki surowo ocenia każdy swój zły postępek i silnie go przeżywa, na każdym kroku obawia się popełnienia błędu, staje się on zupełnie niesamodzielny. Woli wykonywać rozkazy i polecenia innych, ponieważ wtedy czuje się zwolniony z odpowiedzialności, a tym samym poczucia winy.

Człowiek o postawie autorytarnej jest bardzo małowartościowy społecznie. Jest to osobnik konserwatywny, niezdolny do żadnej twórczej pracy. Czuje się on bardzo źle, gdy nie spotyka jednostki chętnej do pokierowania jego postępowanie.

Czwarty typ postawy wyróżniony przez Money-Kyrle to typ „ludzki” (humanista). Człowiek o tym typie stylu przystosowania się posiada kompleks winy, ale dzięki właściwym proporcjom wszystkich trzech składników struktury osobowości kompleks ten nie zabarwia patologicznie postępowania danej jednostki. Takie ukierunkowanie kompleksu winy powoduje adekwatną ocenę własnych stron postępowania oraz obiektywną ocenę postępowania innych ludzi. Człowiek taki jest bardzo wartościowy społecznie. Nie odrzuca żadnych autorytetów, a zarazem zbytnio im nie ulega, zachowując własne zdanie.

Opracowała: Joanna Maria Leśniak

Bibliografia:

Kosyrz Z. (red.), Dydaktyczna problematyka kształtowania osobowości i stosunków interpersonalnych, Warszawa, 2000

Rola J.(red.), Wybrane problemy psychologicznej diagnozy, zaburzeń rozwoju dzieci, Warszawa, 1998

Pospiszyl K. (red.), Resocjalizacja nieletnich. Doświadczenia i koncepcje, Warszawa, 1999

Pospiszyl K., Żabczyńska E., Psychologia dziecka niedostosowanego społecznie,Warszawa, 1981

Pytka L., Pedagogika resocjalizacyjna, Warszawa, 2000