Z doświadczeń nauczycieli konsultantów, doradców metodycznych i nauczycieli
Psychologiczne koncepcje niedostosowania społecznego - cz.I
P
opularność terminów „dostosowanie” i „niedostosowanie” społeczne bezpośrednio łączy się z licznymi teoriami dotyczącymi dynamiki mechanizmów psychologicznych składających się na proces społecznego dostosowania się. Na istotę poglądów psychologicznych na temat procesów dostosowania i niedostosowania społecznego największy wpływ miały dwa kierunki psychologiczne: psychoanaliza i behawioryzm. Coraz częściej w literaturze psychologicznej pojawia się nurt tłumaczący proces patologizacji ludzkiego zachowania się w kategoriach zaburzeń w zakresie komunikacji interpersonalnej. W świetle tego podejścia wszelkie formy zachowania są wyrazem specyficznych komunikatów, jakie wysyła dany człowiek w kierunku innych osób. Biorąc pod uwagę intelektualny rodowód różnych teorii mechanizmów przystosowania społecznego, poglądy te można podzielić na trzy grupy: teorie psychoanalityczne, eklektyczne oraz behawiorystyczne. Psychoanaliza stworzyła najwięcej różnego rodzaju koncepcji tłumaczących sposoby przystosowania się człowieka do otoczenia społecznego. Poglądy psychoanalityczne zostały stworzone po to, aby wyjaśnić pewne zjawiska psychiczne zachodzące u człowieka. Ujmują te zjawiska całościowo, bez dzielenia ich na części. Stworzone przez Z. Freuda i jego zwolenników teorie tłumaczące proces społecznego przystosowania można najogólniej podzielić na trzy zasadnicze grupy: 1) poglądy związane z periodyzacją faz wczesnego seksualizmu dziecięcego; 2) koncepcje na temat funkcjonowania instynktu śmierci; 3) uogólnienia dotyczące budowy i funkcjonowania ludzkiej osobowości. (K. Pospiszyl, E. Żabczyńska, Psychologia dziecka niedostosowanego społecznie, s. 48.)
26
Nauczyciel i Szkoła nr 9
Poglądy na temat faz seksualizmu dziecięcego należą do najwcześniejszych teorii Z. Freuda. Ogłosił on pogląd, że zasadniczy zrąb podświadomości kształtuje się przez pierwsze 5-6 lat życia. Siłą tworzącą formę tej podświadomości jest wczesny seksualizm dziecięcy (przedgenitalny). Jedna z podstawowych faz rozwoju seksualnego dziecka, tzw. okres falliczny jest okresem najważniejszym dla wykształcenia się cech zachowania związanych z płcią, a więc cech męskich i kobiecych. Dziecko ma w tym okresie do rozwiązania dwa podstawowe problemy, które zdaniem mają charakter uniwersalny. Chłopcy mają do rozwiązania sytuację kompleksu Edypa oraz kompleksu kastracji, natomiast dziewczynki kompleksu Elektry i tzw. zazdrości o penis. Kompleks Edypa i Elektry jak wiadomo polega na zazdrości dziecka o rodzica odmiennej płci. Dziecko przeżywa bowiem jako uraz sytuację, w której stwierdza, że do ukochanego rodzica ma również prawo inna osoba. Od tego, jak wybrnie z tej sytuacji, w poważnym stopniu zależy charakter postępowania społecznego. Zazdrość musi być jednak stłumiona w imię przezwyciężenia wczesnodziecięcego egoizmu i osiągnięcia wyższego poziomu rozwoju społecznego, który polega na zaakceptowaniu faktu, że do ukochanych osób (rzeczy) mają prawo również inne osoby. Istnieją dwa sposoby rozstrzygania problemu Edypa: 1) postawa permanentnego buntu przeciwko ojcu i nieakceptowanie go; 2) całkowite podporządkowanie ojcu. Pierwszy sposób kształtuje przyszłych anarchistów reformatorów i rewolucjonistów, drugi – jednostki uległe osobom o wyższym statusie społecznym, wykonujące wszystkie ich polecenia. Sposób, w jaki dziecko rozstrzygnie problem Edypa, będzie wpływać na rozwój jego osobowości. Drugi typ kompleksów: kompleks kastracji u chłopców i zazdrości o penis u dziewczynek, stanowi, zdaniem psychoanalityków, wzorzec w późniejszym rozstrzyganiu problemów związanych z rolą płci i różnych form życia seksualnego. Dla założeń teoretycznych Z. Freuda nastawionych na wyjaśnienie przyczyn różnych form niedostosowania społecznego (szczególnie o charakterze agresywno – przestępczym) znamienne jest twierdzenie o tkwiącym w naturze człowieka instynkcie agresji, zwanym instynktem śmierci (Thanatosem). Instynkt śmierci toczy w podświadomości człowieka nieustanną walkę z instynktem życia (Erosem). Oba te instynkty muszą znaleźć zaspokojenie. Jeśli to nie nastąpi, człowiekowi grozi choroba psychiczna lub samounicestwienie.
