Z doświadczeń nauczycieli konsultantów, doradców metodycznych i nauczycieli
Pojęcie osobowości i jej wpływ na funkcjonowanie jednostki w społeczeństwie
W
szystkie koncepcje rozwoju dziecka zakładają wzajemne uwarunkowania procesów rozwoju fizycznego, m.in. psychomotorycznego oraz emocjonalnego i poznawczego dziecka. Rozwój ten rozgrywa się w kontekście systemu rodzinnego i zachodzących w nim procesów. Ze względu na to, że wiele nieprawidłowości w przystosowaniu społecznym dziecka później człowieka dorosłego wiąże się z niezaspokojeniem potrzeb psychicznych, coraz częściej uwaga badaczy kieruje się na wewnętrzne stosunki panujące w rodzinie. Stwierdza się, że kierownicza rola rodziców w kształtowaniu osobowości dziecka polega na takim organizowaniu trybu życia i aktywności, aby poza zaspokajaniem jego potrzeb biologicznych i uczeniem go w jaki sposób te potrzeby zaspokajać, rozbudzać u dziecka potrzeby psychospołeczne, kształtować jego uczucia i intelekt, wyobraźnię. Identyfikacja dziecka z rodzicami stanowi jeden z podstawowych mechanizmów rozwoju osobowości. Jakkolwiek mechanizm ten oddziałuje głównie w okresie dzieciństwa, to ślad tych oddziaływań jest widoczny także w funkcjonowaniu osobowości dojrzałej jednostki. Na kształtowanie się osobowości dziecka pierwszy i podstawowy wpływ wywiera rodzina głównie rodzice. Wpływ ten trwa wiele lat, gdyż rodzina jest dla dziecka stałym środowiskiem wychowawczym. Psychospołeczny wpływ rodziców na dzieci oddziałuje przede wszystkim na: rozwój funkcji poznawczych dziecka, a później na jego osiągnięcia szkolne; na ustalanie się jego równowagi uczuciowej i dojrzałości społecznej; na formowanie obrazu samego siebie oraz na stosunek do siebie i stosunek do grupy rówieśniczej, a także – na wywiązywanie się z pełnienia ról ojca czy matki wobec własnych dzieci itp., już w dorosłym życiu. (M. Ziemska, Rodzina a osobowość, s.155.) Wpływ środowiska rodzinnego na rozwój i kształtowanie osobowości dziecka przebiega dwoma drogami: jako świadoma praca wychowawcza oraz jako oddziaływanie niezamierzone. Oddziaływanie to odbywa się przez czynności i zdarzenia zachodzące w rodzinie, poprzez ustosunkowanie się dorosłych członków rodziny czy rodzeństwo, a przede wszystkim przez sposób w jaki członkowie rodziny odnoszą się do siebie i jaki mają stosunek do dziecka. Proces uspołecznienia i umiejętność adoptowania się do określonych warunków społecznych u osób z niepełnosprawnością intelektualną często natrafia na utrudnienia,
24
Nauczyciel i Szkoła nr 9
na co rzutuje przede wszystkim odbiegający od normy poziom rozwoju psychicznego, który obok upośledzenia funkcji intelektualnych często powiązany jest z obniżeniem poziomu społecznego i emocjonalnego funkcjonowania. Już w najwcześniejszym dzieciństwie, kiedy do dziecka nie mogą jeszcze dotrzeć żadne argumenty rozumowe, gdy dorośli muszą kierować jego postępowaniem, istotnym jest znalezienie wspólnej z nim płaszczyzny porozumienia. Wczesne dzieciństwo należy postrzegać jako coś więcej niż okres niedojrzałości, z której wcześniej czy później się wyrasta. Właśnie w dzieciństwie kształtują się podstawy psychiki dziecka, a później dorosłego człowieka. Przeżycia dziecka, jego radości i lęki mogą wpłynąć na jego równowagę psychiczną i postępowanie. Istotnym jest więc, by w kontaktach z nawet całkiem malutkim dzieckiem pamiętać, że okres ten decyduje o jego dalszym rozwoju. H. Olechnowicz powołując się na słowa Jana Henryka Pestaloozziego, pedagoga i myśliciela pierwszej połowy XIX wieku, przypomina pojęcie kształcenia elementarnego i mówi o wynikającym z niego procesie kształcenia, który powinien rozpocząć się już od chwili urodzenia. Wspomaganie możliwości rozwojowych wszystkich dzieci, także dzieci z niepełnosprawnością intelektualną, należy rozpocząć już na poziomie, który można nazwać elementarnym. Kształcenie elementarne to nie tylko ćwiczenie poszczególnych umiejętności i sprawności, ale budowa struktury psychicznej, od której zależy osobowość społeczna. Osobowość to coś co ogarnia całego człowieka, reguluje jego zachowanie, rządzi nim. (H. Olechnowicz, U źródeł rozwoju dziecka, s. 51.) Kiedy dziecko jest traktowane jako przedmiot do usprawniania, kiedy o wszystkim decyduje się poza nim, nie ma ono szansy przeżywać swojego poczucia podmiotowości i sprawczości. Rezultatem może być zanik inicjatywy, bierność i brak zdolności kontrolowania swego zachowania. Za szczególnie ważne dla postępów w nauce szkolnej i życiu społecznym są takie cechy osobowości, jak: dojrzałość emocjonalna, mała pobudliwość, zrównoważony charakter (wytrwałość, sumienność, odpowiedzialność, przestrzeganie norm społeczno- moralnych ogólnie przyjętych), optymalne a nie maksymalne osiągnięte uspołecznienie. Rozwój poczucia odpowiedzialności powoduje poszerzenie „ja”. Poczucie odpowiedzialności łącznie z poczuciem godności i wolności konstytuuje osobę, tzn. decyduje o osobowym wymiarze człowieka. (K. Ostrowska, Wokół rozwoju osobowości i systemu wartości, s. 24.)
