Van Verre 291 - NL

NYENRODE ALUMNI VCV MAGAZINE NUMMER 291/MAART 2022

TOPMAN IR. HANS VAN DEN BERG LEIDT TATA STEEL NAAR WATERSTOFTIJDPERK “Alles wat ik met MBA op Nyenrode heb geleerd, valt samen.”

THEMA KLIMAAT & ENERGIE *DRS. CORA VAN NIEUWENHUIZEN boegbeeld energiesector *Dieselen op frituurvet *IR. DRS. MACHIEL HULSBERGEN met Shell op energietoer *IR. DRS. RUBEN DIJKSTRA koploper Offshore Wind *DR. DRS. INGEBORG DE WOLF Wageningen University: milieu-innovaties landbouw *Tien stellingen voor NBU professor DR. IR. ANDRE NIJHOF *Topvrouwen JC ARENA DRS. TANJA DIK & DRS. MARIELLE HOLLANDER *Tieners in psychische nood!

INHOUD VAN VERRE nr.291 THEMA KLIMAAT EN ENERGIE

RUBRIEKEN ALUMNI VAN VERRE 08 BERICHT UIT KAAPSTAD:

Gary de Vogel (20107252) CEO Afrika HI-TEC: Ubuntu-Spirit. Over de omikron-variant en de dood van bisschop Desmond Tutu!

THEMA 16 Klimaat en Energie. Inleiding.

18 Drs. Cora van Nieuwenhuizen (20085603) voorzitter van EnergieNederland: Boegbeeld van de energiesector! De ex-minister van Infrastructuur & Waterstaat over stroomzekerheid en stuntende energieaanbieders.

21 Ir. Hans van den Berg (19980702), CEO Tata Steel Nederland: Groene Waterstof in IJmuiden. Van den berg staat in het brandpunt van de discussie over de schone toekomst van de ‘Hoogovens.’

25 Richard Koen RA/RC, business partner van Neste: Dieselen op frituurvet.

Het Finse Neste zorgt voor hernieuwbare diesel en duurzame kerosine.

26 Ir. Drs. Machiel Hulsbergen (19940930), ex topfunctionaris Shell: “Merkel zat verkeerd met sluiting kerncentrales en import van Russisch gas.” Een toer door de wereld van olie, gas, kernenergie en hernieuwbare energiebronnen. Over de omslag bij Shell zegt hij: “Het is revolutionair. Niets is minder waar.”

33 Prof. Dr. Ir. Andre Nijhof, hoogleraar Duurzaam Ondernemen & Stewardship: “De consument is een van de laatste passagiers op de duurzaamheidstrein!” Tien stellingen over de energietransitie beantwoord volgens de laatste inzichten. Hij meent dat de groene progressie doorgaat, ondanks militaire conflicten en geopolitieke spanning.

36 Ir. Drs. Ruben Dijkstra (19970009) directeur Offshore Wind van Eneco: “Seizoenopslag van groene stroom is de heilige graal.”

Ruben Dijkstra gaat vol voor nieuwe tenders van windparken op de Noordzee. Hij gaat grote industriële vervuilers groene stroom leveren.

41 Dr. Drs. Ingeborg de Wolf (20145115) Wageningen University & Research: Agrarisch exportsucces onder EU-klimaatregels en Nl. regeerakkoord? De Wolf legt de complexe klimaatagenda van de agrarische sector uit. Wat moeten boeren met kringlooplandbouw en een transitiefonds?

2 | VAN VERRE 291

10 BERICHT UIT EDINBURGH:

Madeleine Kemna (19850036), beleggingsexpert: Neverendum. Zij peilt de Schotse beleving van de VN-klimaattop COP26 in Glasgow.

12 BERICHT UIT RIO DE JANEIRO:

Hanno Nicolaas Ponder (19750048), zakenman/ interviewer: Ambassadeur Driessen (19790025) zegt “Brazilië is internationaal verantwoordelijk voor behoud Amazonewoud.’

15 PITCH

Alumnus Drs. Michiel Roodenburg (20117432) over zijn food-app Crisp: Knettergoed geslaagd

54 TUMTUM

Hubrecht de Eerste, Audrey Hepburn & Winsemius sr.

55 PRIVÉ NIEUWS Geboortes en overlijden.

REPORTAGE 50 Coach en voormalig GGZ-manager Mark de

Haan (20130505): Op zoek naar het licht in de ogen.

Steeds meer pubers krijgen ernstige psychische problemen. De kinderpsychiatrie weet door bureaucratisering en druk van verzekeraars geen passend antwoord te geven.

HOOFDREDACTIONEEL OELE STEENKS (19720057)

SERIE 47 TOPVROUWEN

Drs. Tanja Dik (19920911) is de nieuwe CEO van de Johan Cruijff ArenA. “Er is maar een weg vooruit en die is samen met Ajax.” Zij gaat in op de verstandhouding met onze voetbaltrots en de naweeën van het vermeend seksueel overschrijdend gedrag van Marc Overmars.

Marielle Hollander (19880084) zegt: “Het is hier groots en meeslepend.”

COLUMNS 03 HOOFDREDACTIONEEL Oele Steenks: Energietransitie is politiek zwaar beladen geworden.

06 PROF DR. JAAP SCHAVELING Laten we onze verantwoordelijkheid nemen.

53 KAPÉ BREUKELAAR: Actief passief beleggen.

VCV NIEUWS 04 VOORWOORD CORINA BLOKLAND: Leiderschap voor een duurzame wereld!

05 NYENRODE ALUMNI VCV NIEUWS 06 BENEFIT 07 BESTUREN NIEUWS 55 COLOFON

Energietransitie is politiek zwaar beladen geworden

D

e ontwikkelingen naar aanleiding van de Russische invasie in Oekraïne en de daaropvolgende politieke, economische en militaire maatregelen van de EU, het Verenigd Koninkrijk, de Verenigde Staten, Canada en de NAVO zijn schokkend en verbijsterend. Europa is binnen enkele dagen wakker geschud op geopolitiek terrein. Vrede op dit continent is geen vanzelfsprekendheid gebleken. Ook is duidelijk geworden dat de afhankelijkheid van EU-lidstaten van Russisch aardgas en olie een politieke factor van de eerste orde is. In 2021 leek de wereld eensgezind tijdens de klimaattop in Glasgow. Met de kennis van nu, was er sprake van een internationaal succes. Er was consensus over de urgentie om de opwarming van de aarde te beperken tot 1,5%. Het drastisch verminderen van het gebruik van steenkool was een concrete stap voorwaarts. Verder werd de druk op het afschalen van olie en gas opgevoerd.

Duitsland en Nederland moeten nu erkennen dat zij met de import van Russisch aardgas Poetin in de kaart hebben gespeeld. Zowel in Duitsland als in ons land geldt dat de energietransitie versneld moet worden, niet alleen om de planeet in de toekomst te redden, maar ook om de democratie van morgen te ondersteunen. Het thema was terecht al een speerpunt van het beleid van kabinet Rutte 4.

In deze editie nr. 291 van Van Verre biedt de redactie een selectie van interviews met invloedrijke Nederlandse spelers op dit terrein, die als gemene deler een Nyenrode-opleiding hebben.

Aan het woord komt Drs. Cora van Nieuwenhuizen (2005603), voorzitter van Energie-Nederland.

Zij gaat onder andere in op de handel in goedkope elektriciteitscontracten. Stuntende aanbieders vallen regelmatig om en de consument betaalt de prijs. Ir. Hans van den Berg (19980702), CEO van Tata Steel Nederland, legt verantwoording af over de wijze waarop hij de Hoogovens in IJmuiden naar het waterstoftijdperk loodst. Op dit moment staat hij nog in de top tien van vervuilers in ons land. Ir. Drs. Machiel Hulsbergen (19940930), oud topfunctionaris bij Shell, neemt ons mee op een reis door de wereld van olie, gas en hernieuwbare energie. Hij gaf voor het uitbreken van de oorlog in Oekraïne al aan waar de knelpunten in de internationale energiewereld zitten.

Ook geeft hij commentaar op de revolutionaire ommezwaai bij Shell.

Meer positief nieuws komt van Ir. Drs. Ruben Dijkstra (19940930), director Offshore Wind van Eneco. Hij licht de snelle opmars en de winstgevendheid van windparken in de Noordzee toe.

De nieuwe minister voor Klimaat en Energie Drs. Rob Jetten hoort hier een stuwende rol te spelen met het uitschrijven van tenders. Richard Koen RA/RC van het Finse concern Neste, draagt met biobrandstof gewonnen uit frituurvet, bij aan schoner wegtransport. NBU-hoogleraar Sustainable Business & Stewardship prof. Dr. Ir. Andre Nijhof gaat in op tien stellingen over de aandrijving van de energietransitie. En last but not least, legt Dr. Drs. Ingeborg de Wolf van Wageningen University & Research uit voor welke klimaat gestuurde uitdagingen de Nederlandse agrarische sector zich ziet gesteld. Het gaat om complexe vraagstukken. Het is wel duidelijk dat de oer-Hollandse koeien, in de wei en op stal, onderwerp zijn van politieke druk.

Het zijn interviews die naadloos aansluiten op de nieuwe realiteit die Poetin aan de democratische wereld oplegt. Helaas, maar het verenigt de vrije wereld in het nastreven van een samenleving die het leven op aarde garandeert. Wij moeten heel snel naar hernieuwbare energie en klimaat neutrale oplossingen. Op termijn kon dit een belangrijke afgeleide zijn van de schokkende gebeurtenissen in Oekraïne. ♦ Van Verre, .

Oele Steenks, hoofdredacteur

REAGEREN?

josteenks@planet.nl

VAN VERRE 291| 3

VAN HET BESTUUR CORINA BLOKLAND (20070305) Corina Blokland (20070305) is voorzitter van Nyenrode Alumni VCV. Zij deed PTMSc en EMBA op Nyenrode en is ondernemer.

LEIDERSCHAP VOOR EEN DUURZAME WERELD! In deze editie staat het hoogst actuele thema Klimaat & Energie centraal. Persoonlijk heb ik de verbinding met het onderwerp meegekregen als boerendochter. Het klimaat werd dagelijks aan de keukentafel besproken. Ik ben dan ook zeer geïnteresseerd in het artikel over de stikstofproblematiek en de milieugerichte innovaties in de agrarische sector.

O

nder mijn jaargenoten valt op dat een groeiend aantal bezig is met verduurzaming in het eigen bedrijf.

De een in de food sector, de ander vanuit energie oogpunt en weer een ander vanuit elektrische aandrijving en energieopslag in batterijen.

Binnen de VCV nemen de initiatieven op het gebied van Energie en Klimaat snel toe. Ik wijs op de actieve programma’s van de kringen Agrofood en Sustainability. Daarnaast komt het thema aan bod in vele andere kringen. Ik ben zeer positief over de dialoog die zo tussen Nyenrodianen op gang is gekomen.

De realiteit is dat de bronnen van deze wereld eindig zijn. Naar onze kinderen en kleinkinderen hebben we de verantwoordelijkheid om een leefbare aarde achter te laten. Ons Voorwaarts voor Goed initiatief draagt bij aan dit besef. Tijdens dit lustrumjaar worden maar liefst 75 verhalen gepubliceerd van alumni die het verschil willen maken. Zij zullen de waardevolle community van Nyenrode inspireren om vervolgens impact te hebben in een nieuwe realiteit.

Ik merk in mijn rol als consultant dat er verandering komt in bedrijven, vanuit de ambitie om het beter te doen in plaats van een vinkje te zetten. Soms is het echter moeilijk om die verandering te concretiseren.

Echt leiderschap, zoals je van ons Nyenrodianen mag verwachten, betekent dat je met kleine en soms grote(re) stappen een bedrijf in beweging weet te brengen. De transitie van stakeholdermanagement naar shareholder-management past hierbij. Prof. Dr. Leen Paape heeft hier onlangs een boek over geschreven waarbij de centrale vraag was: ‘hoe te vermijden dat ondernemingen geslachtofferd worden aan kil aandeelhouders denken, dat ertoe leidt

REAGEREN?

4 | VAN VERRE 291

➜

bloklandc@gmail.com

dat alle duurzaamheidsambities overboord worden gegooid.’ Een allesomvattende conclusie is dat het nastreven van sociale en ecologische waarde – naast financiële waarde – bedrijven en organisaties juist verder brengt. Het maakt ze klaar voor de toekomst.

Met die invulling en mind set zal het gedrag van leiders, en daarmee alle medewerkers in een organisatie, veranderen. Dit proces kost tijd en vereist tegelijkertijd snelheid. Zullen we afspreken dat we als Nyenrodianen allemaal onze zeilen gaan bijzetten voor een betere wereld? Hoe klein de stap voorwaarts ook is en waar je ook wilt.

Positieve energie krijg ik uit de samenwerking tussen de VCV en de NBU. Die zal steeds intensiever worden.

De alumni gaan dat de komende jaren op verschillende manieren terugzien. Ons doel is om de toegevoegde waarde van het lidmaatschap en het netwerk voor jullie te vergroten. Dat gaat van carrière tot professionele ontwikkeling en van Giving Back tot cultuur, sport en gewoon gezelligheid.

Dit jaar bestaat onze alma mater 75 jaar en dat wordt natuurlijk groots gevierd. Op zaterdag 4 juni gaat het slotfeest plaatsvinden. Overdag is er een inspiratiefestival en ’s avonds gaan we ouderwets met de voetjes van de vloer. Zoals je van ons gewend bent, zullen we je verrassen en inspireren. Op maandag 6 juni verzorgt het dispuut Luctor als toegift een speciale Luctor Lustrumkoers. Lekker sportief! Houdt ons platform in de gaten voor alle activiteiten.

Ik spreek namens het voltallige hoofdbestuur als ik zeg dat ik enorm uitkijk naar het live ontmoeten van elkaar!

Van Verre, Corina Blokland Voorzitter

ONDERNEMEND NYENRODE EEN JOVIALE PODCAST Ondernemend Nyenrode is een joviale podcast waarin ambitieuze nieuwsgierige studenten willen leren van succesvolle ondernemers en CEO’s. Hoe verliep hun reis van student naar succes? Wat waren cruciale momenten in hun carrière?

Van welke fouten worden ze nu nog zwetend wakker? En welke adviezen hebben ze voor de ondernemers van morgen?

Ondanks de levenservaring van de geïnterviewden, garanderen de goedgebekte gastheren/ gastvrouwen met slimme rubrieken in een studentikoze sfeer, verrassende lessen, boeiende verhalen en een ‘reward for life’!

Het bestuur van Ondernemend Nyenrode, bestaande uit Renske Haafkes(20200815), Joep Toebes, Coen van den Berg, Kim Janssen, Quinten Haast, Max Kasmani en Bart-Jan Bootsman, gaat in de nieuwe reeks opnieuw opzoek naar de verbinding met het bedrijfsleven, de studenten en alumni van Nyenrode. Hun intentie is om jonge ambitieuze studenten en professionals te inspireren en voor te bereiden op gebied van hun gedeelde passie: ondernemerschap.

NYENRODE ALUMNI VCV NIEUWS

GOLFTOERNOOI

2022

Het is weer tijd voor het jaarlijkse Nyenrode Alumni VCV Golftoernooi! Dit jaar zijn we welkom bij Golfclub De Hoge Kleij. Op maandag 4 juli verzamelen we in Leusden voor een prachtig toernooi!

Ben jij er ook (weer) bij?

Over de locatie: Golfclub De Hoge Kleij heeft een 18 holes bos- en heidebaan en ligt op het Landgoed Den Treek, dat onderdeel is van de Utrechtse Heuvelrug. De golfbaan is uitdagend voor golfers van elk niveau. Sommige holes hebben een adembenemend uitzicht waardoor je jezelf in het buitenland waant. De greens zijn uitdagend snel en de 19de hole is een oase van rust met uitkijk op verschillende fairways en greens.

JAARAGENDA

PASSIE VOOR AUTO’S EN GEZELLIGHEID Oldtimer- & Cabrio dag 2022

Op zondag 15 mei rijden we de 30e editie van de Oldtimer- & Cabriodag: dat betekent dubbel Lustrum en dus dubbele festiviteiten! Ter ere van het Lustrum starten en eindigen we dit jaar op Nyenrode. Het wordt een dag met veel gezelligheid, terugkomen op Nyenrode en natuurlijk een prachtige rit met al jullie oldtimers en/of cabrio’s.

Meld je nu aan op ons platform: www.nyenrodealumni.nl/events!

Over het toernooi: 10.30 uur Registratie en ontvangst 11.30 uur Welkomstwoord en uitleg 11.40 uur Groepsfoto 12.00 uur Shotgun vanaf 17.00 uur Borrel 19.00 uur Diner en prijsuitreiking

25-03-2022 01-04-2022

KOEN BECKING IN VS

15-05-2022

OLDTIMER- & CABRIODAG 2022

22-05-2022 24-05-2022

TIME4TUNING

04-06-2022

INSPIRATIEFESTIVAL & LUSTRUMFEEST

04-07-2022

GOLFTOERNOOI 2022

20-11-2022

REFRESHMENTDAY

15-12-2022

KERSTBORREL

Voor aanmeldingen en meer informatie: nyenrodealumni.nl en Nyenrode Alumni VCV Office, info@nyenrodealumni.nl, telefoon 0346 - 291 513

VAN VERRE 291| 5

COLUMN PROF. DR. JAAP SCHAVELING,

Hoogleraar Samenwerken & Leiderschap NBU

Laten we onze verantwoordelijkheid nemen

W

at vraagt de huidige samenleving van ons allen?

Wat vraagt de huidige samenleving na 75 jaar Nyenrode?

We bevinden ons in een transitiefase als samenleving en als Nyenrode. Naar mijn idee moeten we echt afscheid nemen van het oude Nyenrode en de overgang maken naar een ander Nyenrode dat bijdraagt aan dat wat de samenleving en de planeet de komende jaren nodig heeft. Maar wat en hoe dan? We zijn met z’n allen zoekend. We bevinden ons in een queeste. Onze samenleving kenmerkt zich voortdurend door sociale dilemma’s. In het omgaan met die dilemma’s laten we (te) vaak ons eigen belang voor gaan boven het negatief effect ervan op het algemeen belang. De wijze waarop wij omgaan met onze aarde is vergelijkbaar met onze wc’s, poepen in een buis, doorspoelen en weg is het.

You never have to deal with your own shit. Je drukt op een knop en je afval verdwijnt en iemand anders ruimt het ergens wel op, hoop je. Of zoals onze voormalige Koningin in haar kersttoespraak in 1988 zei: “Wat wij thans meemaken, is niet de vernietiging van de aarde in één klap, maar in een stil drama. Onze wereld lijdt onder ontbossing, woestijnvorming, vervuiling en vergiftiging van lucht, bodem en water, uitsterving van dier- en plantsoorten, aantasting van de ozonlaag die ons tegen gevaarlijke straling moet beschermen, en stijging van de temperatuur met bedreigende gevolgen, zoals de verhoging van de zeespiegel. Langzaam sterft de aarde en wordt het onvoorstelbare – het einde van het leven zélf – toch voorstelbaar.”

De Club van Rome had het 50 jaar geleden ook al geschreven. We kunnen hieraan inmiddels thema’s toevoegen als inclusiviteit en steeds meer macht en bezit bij enkelen. We zijn veranderd van een maatschappij die bedrijven en organisaties omvat om ons leven wat makkelijker te maken in een maatschappij die door die bedrijven wordt beheerst. We zijn als Nyenrode terecht trots op ons verleden, noemen overal steeds weer hoe wij na de Tweede Wereldoorlog een bijdrage hebben geleverd aan deze wereld.

We hebben inderdaad jarenlang mensen opgeleid die mede een bijdrage hebben geleverd aan de huidige wereld. Er zijn vele goede zaken bereikt, de welvaart is gestegen, er is minder honger, kindersterfte is lager. Mensen zijn trots dat ze op Nyenrode hun opleiding hebben gevolgd. Mensen zijn trots dat ze op Nyenrode les mogen geven. Echter …. naar mijn opvatting dienen we als instituut onze excuses aan te bieden aan de wereld dat wij als Nyenrode ons te laat hebben gerealiseerd dat de wijze waarop wij een bijdrage leverden aan de huidige wereld ook negatief is voor deze samenleving en planeet. We hebben te lang mensen opgeleid in het frame van de neoliberale samenleving. De bredere verantwoordelijkheid van organisaties en het leiderschap daarin voor de samenleving en de planeet is pas sinds enkele jaren echt in beeld ondanks de waarschuwingen van de wetenschap en de Koningin. Ook bij mij. Met het schaamrood op mijn gezicht moet ik erkennen dat ook ik in die stroom ben meegegaan. Heb nooit heftig geprotesteerd als ik mensen hoorde zeggen dat met duurzaamheid geen geld te verdienen is. Hooguit een afkeurend gebaar. Mijn dochter zei n.a.v. mijn oratie enkele jaren geleden: “Papa, tijdens onze opvoeding, toen wij thuis woonden, had je het nooit over de planeet”. Niet verwijtend, maar constaterend. Ik kon alleen maar stil zijn, het beamen en mezelf daarna oppakken met de gedachte “en dat moet vanaf nu anders”. Mijn excuses en die van Nyenrode zijn op hun plaats. Laten wij als Nyenrode ons focussen op ons doel om een bijdrage te leveren aan de ontwikkeling van ‘responsibele leaders’, wat ik altijd en overal vertaal in responsible leadership in regard to a sustainable, inclusive society.

6 | VAN VERRE 291

De toevoeging van dat moreel kompas in onze missie lijkt mij zeer gewenst.

En het gaat overigens niet om leiders, maar om mensen met leiderschap in alle posities in organisaties. Gelukkig is er een ontwikkeling gaande waarin we (Nyenrode en haar alumni) deze vraagstukken wel onder ogen zien en we langzaam maar zeker de terechte sociale norm ontwikkelen dat het not done is om er niet mee bezig te zijn. Niemand weet echter zeker wat dit precies betekent. Laten we erkennen dat we verslaafd zijn aan gedrag dat ondermijnend is voor kwaliteit van leven in de toekomst. En op basis van die erkenning hand in hand onderzoeken welke stappen we moeten nemen.

Wat gaan we niet meer doen, welk gedraag stoppen we? Wat gaan we wel doen? Gaan we in een vliegtuig zitten om naar congressen of opleidingen te gaan, hobby’s uit te leven of op vakantie te gaan? Vliegangst blijkt een zeer gezonde angst met betrekking tot ons overleven als mensheid. Welke type mensen nemen we aan en kiezen we als leiders? Een van de grote opgaves is in ieder geval dat we niet het gedrag vertonen van de mensen die hoog scoren op de zeven vinkjes van Joris Luijendijk. Zij hebben het mogen proberen de afgelopen eeuwen. En dat heeft ons veel goeds gebracht.

Maar de negatieve side effecten van hun oplossingen voor de vraagstukken van de samenleving zijn inmiddels te groot geworden. Door welk maatschappijbeeld laten we ons onderwijs en onderzoek leiden?

Een reductionistische of een meer holistische? Ik denk zelf het laatste.

Naar mijn idee is een meer systemische wijze van denken en doen noodzakelijk. We moeten meer naar het geheel kijken, op een hoger aggregatieniveau. Wetenschap en management zijn meestal gericht op kennis van en verbeteren van onderdelen. We deden de afgelopen decennia misschien the things right, maar we doen the wrong things. We hebben ons teveel gericht op efficiency i.p.v. effectiveness. Te weinig de effecten in acht genomen m.b.t. leefbaarheid van de planeet voor alle levende species.

Ook zal er naar mijn idee meer de nadruk op commons als samenwerkingsvorm van organisaties moeten komen als alternatief organisatieprincipe voor de huidige leidende principes van ‘staat’ en ‘markt’. Commons als gemeenschappen die door samenwerken wel degelijk in staat zijn om schaarse hulpbronnen op een duurzamere manier te beheren. Nobelprijswinnaar Ostrom toont dat aan in haar onderzoek waarmee zij de mythe van ‘the tragedy of the commons’ ontkrachtte? Volgens steeds meer wetenschappers staat het principe van commons inderdaad voor een alternatief op het moderne staatmarkt duopolie. Laten we ons wat meer als pantoffeldiertje gedragen, bezwaarlijk maar niet onverdraaglijk. Het nieuwe normaal is een samenleving met een werkelijk menselijke maat, of beter, planeet-maat.

Laten we ons als pantoffeldiertje gedragen, als een tolereerbare parasiet, bezwaarlijk maar niet onverdraaglijk. Tolereerbare parasieten zijn die soorten die geëvolueerd zijn zodat ze hun eigen overleving en voortplanting veiligstellen, maar met een minimum aan pijn en lasten voor de gastheer.

Je wordt alleen een leider door vooruit te zijn, door te doen wat de wereld nodig heeft, door wijsheid. Door te breken met de keten van de lineage met de traditionele inrichting en management van onze organisaties. We hebben mensen nodig die de keten doorbreken. Je wordt nooit een echte leider door bestaande leiders een beetje te verbeteren. Nyenrode is in staat geweest om een grote bijdrage te leveren aan de samenleving de afgelopen 75 jaar. Laten we die bijdrage ook leveren aan de transitie die de komende jaren noodzakelijk is om als samenleving te overleven en ons focussen op de echt belangrijke zaken en in het licht daarvan keuzes maken.

Met elkaar als alumni en als Nyenrode organisatie. ♦

STUDENTEN BESTUURS NIEUWS

DE JONGSTE COMPAGNIE VAN VERRE De Jongste Compagnie van Verre wil u graag informeren dat de huidige Xe Collegie der Raedt van Vijf in de komende weken hun functie zal overdragen aan een nieuw bestuur. Het Xe Collegie der Raedt van Vijf had een geweldig jaar waarin veel nieuwe mijlpalen, evenementen en doelen zijn bereikt. Bovendien was het

tweede lustrum van de JCV een groot succes. Met veel vertrouwen zullen zij het JCVerfgoed doorgeven aan het XIe Collegie der Raedt van Vijf. Er zal geschiedenis worden geschreven aangezien dit bestuur het eerste JCV bestuur zal zijn dat alleen uit vrouwen bestaat. Bovendien zal het bestuur een goede balans hebben van niet alleen MSc- en MBA-studenten, maar voor het eerst in jaren ook weer een bachelorstudent. De nieuwe bestuursleden zijn als volgt: Linsey Wijngaerd (voorzitter), Jana Stofberg (vicevoorzitter), Maaike Hoogerwerf (secretaris), Amanda Lo (penningmeester) en Anne Onrust (commissaris).

VITALITEIT THEMA OP VAS LUSTRUM De Vereniging van Accountancy Studenten (VAS) organiseert op zaterdag 3 september 2022 een lustrumfeest ter viering van het 50-jarige bestaan van de vereniging! De VAS is namelijk in 2021 vijftig jaar geworden (door corona is het lustrum een jaar uitgesteld). Wij als studievereniging zetten ons is voor de behartiging van de belangen van de accountancystudenten en dragen bij aan de brede ontwikkeling tot accountant. We verbinden studenten met elkaar en met de universiteit.

Voor het lustrum zijn alle accountancy studenten uitgenodigd van bachelor tot postmaster. Hierbij valt te denken aan ongeveer 2.700 studenten! Ook willen wij de mogelijkheid bieden aan accountancy alumni om aanwezig te zijn bij het lustrum.

HET LUSTRUM ZAL BESTAAN UIT: • Het dagprogramma: tijdens het dagprogramma zullen wij vier inspirerende sprekers uitnodigen die aansluiten bij ons thema: vitaliteit. Hierbij valt te denken aan zowel formele als informele sprekers. Er moet

natuurlijk voldoende tijd zijn voor een feestelijke sfeer; • Het avondprogramma: het avondprogramma bestaat uit een diner en een gemaskerd gala in het koetshuis van Nyenrode.

Houd vooral de updates (onder andere voor de ticketverkoop) bij via onze website: https:// vaslustrum.nl/ Namens, De leden van de lustrum commissie

NCV-EVENEMENTEN MOETEN DUURZAMER Als vereniging hebben we ook een visie op het klimaat waar we naartoe willen.

We zien dat de mix van tradities en innovaties op dit moment in balans is.

Ondernemend Nyenrode heeft hun podcast gelanceerd en we hebben een nieuwe acquisitiecommissie. Met het oog op het komende lustrum hebben we gekeken naar wat er al is gedaan en wat we willen toevoegen om een ​​zo spectaculair mogelijk lustrum te hebben.

Als je het over klimaat hebt, mag het woord duurzaamheid niet ontbreken. Dit is een project waarin verbetering altijd mogelijk blijft. Dit jaar gaan we onze evenementen duurzamer maken door bijvoorbeeld de introductie van herbruikbare bekers.

Hoe maken we deze omgeving duurzaam? Dit doen we samen. Een reden om in deze editie te verschijnen, ​​is omdat het mooi is om te zien hoe hecht Nyenrodianen blijven na het fysieke vertrek. In werkelijkheid zien we een gemeenschap die open staat voor elkaar. Zo zijn we een duurzaam netwerk.

Van Verre!

Het LXXVIIe Collegie der Heeren Vijf

VAN VERRE 291| 7

Gary (30) woont in Kaapstad waar hij CEO Afrika is voor HI-TEC, Interceptor & Magnum.

ALUMNI VAN VERRE

UBUNTU-

Zuid-Afrika stond volop in het wereldnieuws met de uitbraak van de omikron variant van het coronavirus. Even later moest het land afscheid nemen van aartsbisschop Desmond Tutu. Het zijn bijzondere gebeurtenissen, maar dit land kent een enorme veerkracht. Het is de ‘Ubuntu-spirit.’

DOOR GARY DE VOGEL (20107252) - PORTRETFOTO GARY DE VOGEL

D

e Zuid-Afrikaanse overheid heeft een geweldige onderzoeksfaciliteit. Vooral het volgen van verandering in genen in virussen is hier van een prestigieuze kwaliteit. Deze faciliteit is lang geleden opgericht voor de strijd tegen tuberculose en HIV. Toen Zuid-Afrika de nieuwe coronavirus variant vond, was het een pronkstuk van de onderzoekers om de wereld te laten zien dat zij nog steeds relevant zijn. Zij hadden geen idee van de implicaties die nog moesten komen.

De genetische code van het virus, B.1.1.529, kreeg al snel een naam: Omikron. De naam zelf boezemde extra angst in. Het klinkt als een vijandelijke personage uit de Transformers-saga die tegen de Delta variant zegt: ‘Jij denkt dat jouw golf erg was? Je hebt nog niets meegemaakt.’ Op het moment dat alle reisverboden waren opgelegd, kwam er al nieuws naar buiten dat Omikron zich snel verspreidt, maar dat er veel minder ziekenhuisopnames en veel minder sterfgevallen zijn dan bij eerdere varianten. Het kwaad was echter geschied. Massale annulering van vakanties was de pijn die Zuid-Afrika moest

KAAPSTAD 8 | VAN VERRE 291

ondergaan. De regels voelden vreemd aan voor ZuidAfrikaners, omdat veel landen hun burgers toestonden om naar de rode zones te reizen, maar Zuid-Afrikaners en alle omringende landen mochten niet naar de landen in kwestie reizen. Het was alsof hun burgers de Omikron variant niet op konden lopen, maar de Zuid-Afrikaners het wel in de landen met een reisverbod konden verspreiden.

De eerste lock down was al niet gemakkelijk hier. Er gingen veel banen verloren en veel bedrijven gingen failliet. De stimuleringspakketten betroffen slechts een fractie van de Amerikaanse en Europese steunpakketten. Heel veel bedrijven en personen in Zuid-Afrika kwamen niet eens in aanmerking. Persoonlijk was het niet makkelijk om een organisatie te leiden in een periode waarin er 6 weken geen factuur uitgestuurd kon worden. Geen inkomsten maar de uitgaven gaan door. Aan de andere kant was het een hele mooie tijd. Mijn dochter Donna werd geboren twee weken na de eerste lock down. In plaats van continue te vliegen naar verschillende landen in Afrika, kon ik haar zien opgroeien van klein wondertje tot een prachtige 2 jarige krullenbol, die naar mij toe komt rennen als ik nu terug kom van een zakenreis. Als ik ’s avonds moet werken, kruipt ze achter de laptop om te ‘helpen.’ Na bijna twee jaar van coronaperikelen, realiseerden veel Afrikaanse landen zich dat het niet meer om humanitaire versus economische besluitvorming gaat.

Het komt neer op de keuze tussen humanitair versus humanitair. De ene houdt de economie en levensonderhoudende activiteiten draaiende, de andere redt meer mensen van het bezwijken onder covid-19, maar dat gaat gepaard met zeer hoge kosten per gered leven. In het kort een keuze tussen armoede-sterfgevallen of coronavirus doden. Inmiddels is er in Frankrijk een nieuwe variant genaamd ‘IHU’ gevonden.

Alle cases zijn binnen enkele dagen in verband gebracht met Kameroen, maar geen reden tot ongerustheid hoor.

Er werden geen reisverboden opgelegd aan Frankrijk, maar de IHU-besmettingen, ziekenhuisopnames en sterfgevallen schoten de lucht in. Onderzoekers in Cyprus vonden de nieuwe Deltakron-variant die een mengsel is tussen het Delta- en Omikron-virus. Ook een variant om niet te veel zorgen over te hebben. Omdat er niet één reactie kwam van een economische grootmacht, zoals eerder gezien in de richting van Zuid-Afrika, hadden de Zuid-Afrikaners het gevoel dat ze werden gepest omdat hun economie niet relevant is. Toen de reisverboden naar Zuid-Afrika werden versoepeld, kwam dit te laat, aangezien het vakantieseizoen bijna ten einde liep. WHO's Afrikaanse Directeur Matshidiso

BERICHT UIT KAAPSTAD- GARY DE VOGEL

-SPIRIT Moeti zei: "Nu de Omikron-variant in verschillende regio's van de wereld is gedetecteerd, is een reisverbod gericht op het continent Afrika een aanval op wereldwijde solidariteit."

De kleur paars De dood van aartsbisschop Desmond Tutu was geen verrassing voor mij. Op een evenement 2 jaar eerder zou ik hem voor het eerst persoonlijk ontmoeten.

Hij kwam die dag niet opdagen, omdat zijn strijd tegen prostaatkanker zwaarder werd en hij dringend medische hulp nodig had. Paars was de kleur die werd geassocieerd met hem. Paars was de kleur waarin hij streed voor mensenrechten, waarin hij in zijn ambt bijdroeg aan de anti-apartheid beweging. Paars was de kleur die alle ZuidAfrikaners deed herinneren aan de ‘Ubuntu-spirit’. Ubuntu komt uit de Zoeloe-taal. De Zoeloes zijn de grootste bevolkingsgroep van Zuid-Afrika. Ze leven voornamelijk in de provincie KwaZoeloe-Natal. Letterlijk vertaald betekent Ubuntu 'mensheid', niet verwijzend naar een mens als individu in een groep, maar naar het geheel van mensen die allemaal afhankelijk zijn van elkaar. Het vertaalt zich naar 'ik ben omdat jij bent'. Het is een geloof in een universele band van met elkaar delen die de hele mensheid verbindt. Als jij het iets beter hebt morgen dan vandaag, dan hebben wij het allemaal iets beter. De Ubuntu-spirit wierp het afgelopen jaar vruchten af. Zuid-Afrikaners hebben zo hard gewerkt in 2021. Bedrijven presteerden boven verwachting, salarisverhogingen werden doorgevoerd en bonussen werden goedgekeurd. De Zuid-Afrikaners zouden genieten van een welverdiende vakantie en als reizen niet is toegestaan, waarom dan niet genieten van een van de mooiste landen ter wereld. Daarmee hielpen we de eigen bevolking en werd de lokale economie gestimuleerd. We desinfecteerden allemaal onze handen bij het betreden van een winkel of een restaurant, onze lichaamstemperatuur werd gemeten en in openbare ruimtes waren mondkapjes verplicht en werden ze ook gedragen. Het gaf een veilig gevoel. In een restaurant, buiten in de frisse lucht, was er voldoende ruimte voor 1.5 meter afstand. Ondertussen werden er weer lock downs opgelegd in het buitenland. Daar kon je niet sporten en niet uit eten gaan. Een paar weken later, toen ik door de prachtige straten van Stellenbosch liep, hoorde ik weer Duitsers, Nederlanders en Fransen. Het leek alsof die toeristen naast het wegwerken van een Vitamine D tekort, ook de ‘Ubuntu-

spirit’ wilden voelen. Ik ben trots op het Zuid-Afrikaanse volk. Ze geven niet op. Nadat Jacob Zuma, de voorgaande president, in gevangenschap was genomen vanwege grootschalige corruptie, zijn handlangers van zijn stam grootschalig gaan plunderen. Dit startte in Durban en spreidde zich uit tot Johannesburg. Volgens Bloomberg heeft dit 3,5 miljard dollar gekost. Daarnaast heeft de corruptie veroorzaakt dat de elektriciteitscentrales jaren niet zijn onderhouden. Na verandering van politiek leiderschap is er een kans om dit recht te trekken. Maar dit gaat gepaard met aanvullende onderhoudsplannen voor elektriciteitscentrales en te weinig netwerk-voeding voor de consumptie van de bevolking. De oplossing daarvoor is ‘loadshedding’. Soms tot wel drie keer per dag, voor twee uur per keer, heeft jouw buurt geen stroom. Voor bedrijven is dit een soort onbegonnen strijd. En toch worden Zuid-Afrikaners wakker en maken ze er die dag weer het beste van. Als overheidscorruptie zou verdwijnen en ons belastinggeld zou gaan naar bestemmingen die het daadwerkelijk nodig hebben, dan zou Zuid-Afrika zomaar in de top van de snelst groeiende economieën ter wereld kunnen staan. Ondertussen groeit mijn business gestaag. HI-TEC is een merk in sportartikelen. Opgericht in 1974 door alumnus Frank van Wezel, actief in 100 landen en zeer groot in Zuid-Afrika.

Vanuit Kaapstad als hoofdkantoor leveren wij aan het gehele continent Afrika. Wij zijn hier bekend van functionele hiking schoenen tot prachtige winterjassen en rugzakken. Met een verdubbeling van de omzet in 4 jaar, waarvan het grootste gedeelte in de twee jaar van coronavirus en met een gezondere winst dan ooit tevoren, kunnen we onszelf alleen maar gezegend noemen. Het ging echter niet zonder bloed, zweet en tranen. HI-TEC voert vele artikelen in uit China.

Er zijn wereldwijd tekorten in containers, wat weer resulteert in hogere kostprijzen en langere levertijden. Onze verouderde havens dragen ook niet echt bij. Gelukkig hadden wij geen orders uitstaan in Vietnam dat een geheel seizoen niet kon leveren. Maar we namen een citaat van Martin Luther King jr. ter harte: 'Als je niet kunt vliegen, ren, als je niet kunt rennen, loop, als je niet kunt lopen, kruip, maar wat je ook doet, blijf vooruit gaan.' ♦

VAN VERRE 291| 9

NEVERENDUM

In de afgelopen jaren heb ik in de rubriek ‘Chatten met’ veel geschreven over Nyenrodianen waar ook ter wereld. Voor dit nummer heeft de redactie mij gevraagd een bijdrage te schrijven over Schotland, waar Ton Christiaanse (19820144) en ik inmiddels alweer ruim 12 jaar wonen. Aanleiding was het feit dat in november vorig jaar de VN-klimaatconferentie COP26 plaatsvond in Glasgow. Hoe hebben de Schotten dit ‘event’ verteerd?

DOOR MADELEINE KEMNA (19850036) - PORTRETFOTO MADELEINE KEMNA

S

inds wij hier in 2009 kwamen wonen, is er veel veranderd. Dat heeft vooral te maken met het referendum uit 2014 waarbij gestemd werd over een mogelijk Schots vertrek uit het Verenigd Koninkrijk. Een kleine meerderheid (55%) stemde tegen uittreding, maar helaas resulteerde dat in een zeer gepolariseerde samenleving. De nationalistische regering had beloofd dat het referendum ‘once in a generation’ zou zijn, maar niets blijkt minder waar. Het is een ‘neverendum’.

Dat komt voor een groot deel door de nationalistische Pavlov reactie om bij alles wat er in Londen gebeurt, te beweren dat het in Schotland veel beter geregeld is. Soms is dat ook zo, maar vaak niet. Brexit gooide olie op het vuur. In Schotland stemde 62% tegen het verlaten van de EU en de nationalisten zagen daarin een aanleiding voor een nieuw referendum. Dat kan echter niet zomaar; de Britse regering moet toestemming geven voor een dergelijke volksraadpleging en de conservatieven voelen daar niets voor. De beslissing van de Britse regering om Glasgow naar voren te schuiven voor de organisatie van COP 26 kan dan ook niet los gezien worden van de wens om de Schotten te laten zien wat de voordelen zijn van het lidmaatschap van het Verenigd Koninkrijk.

10 | VAN VERRE 291

Een andere belangrijke reden is dat Schotland in potentie een van de groenste plekken op aarde is. De enorme hoeveelheid wind en de sterke stroming met woeste golven, soms wel 20 meter hoog, aan de kust bieden een ideale omgeving voor het opwekken van groene energie.

Helaas zijn er weinig investeerders die het geduld en de toewijding hebben om daar geld in te stoppen. Bij een bezoek aan de Orkney Eilanden in het uiterste noorden van Schotland voelde ik de frustratie van de lokale bevolking over het gebrek aan steun om de kennis en vindingrijkheid die daar aanwezig zijn verder te ontwikkelen. ‘In de jaren negentig was het Verenigd Koninkrijk een voorloper op het gebied van groene energie, maar nu zijn we links en rechts ingehaald door landen als Denemarken en Duitsland,’ zo hoorde ik.

Een mooi voorbeeld van het potentieel van Orkney, is de test die men tussen 2018 en 2020 organiseerde voor Microsoft. Gespecialiseerde lokale bedrijven hielpen de softwaregigant om een datacenter met 864 servers in een speciale container op de zeebodem te plaatsen. Twee jaar lang werden de servers continu gevolgd en geanalyseerd.

In 2020 werd de container, volgens plan weer opgetakeld.

Deze test biedt de basis voor uitgebreide evaluaties om te ontdekken hoe datacenters milieuvriendelijker en duurzamer kunnen functioneren. Onder water hoeft minder energie te worden gebruikt voor koeling en er is zelfs een mogelijkheid gebruik te maken van lokaal opgewekte groene stroom van wind, getijden en golven.

Daarnaast bleek dat er onder water veel minder servers uitvielen dan op het land.

Hoe zit het met de Schotten zelf? Eddy Dekker (20020407), de enige andere Nyenrodiaan in Schotland, geeft een interessant inkijkje. ‘De regerende Scottish National Party (SNP) is in vijf jaar veranderd van een aanhanger van fossiele brandstoffen in een tegenstander.

Waar een paar jaar terug, bij het onafhankelijkheidsreferendum bedrijven als Shell en BP nog werden gezien als aanjagers van welvaart en de basis voor een rooskleurige onafhankelijke toekomst, wordt deze bedrijven nu het leven zuur gemaakt en zijn ze in de ban gedaan. Ik ervaar dat aan den lijve, aangezien ik tot een paar jaar terug veel bij hen over de vloer kwam als

ALUMNI VAN VERRE BERICHT UIT EDINBURGH-MADELEINE KEMNA adviseur. Nu worden veel activiteiten afgeschaald en nieuwe investeringen uitgesteld. Van een geleidelijke transitie is dus niet echt sprake; de Schotse overheid is radicaal omgedraaid -wellicht om klimaatverandering als nieuw argument voor onafhankelijkheid te gebruiken.’

Schotland heeft inderdaad ambitieuze doelstellingen, maar deze worden tot nu toe niet gehaald. Er is een wettelijke verplichting om in 2045 - 5 jaar voor de rest van het Verenigd Koninkrijk - klimaatneutraal te zijn. De meest recente cijfers zijn uit 2019 en op dat moment was de uitstoot van broeikasgassen 51,5% lager dan in 1990.

Het doel was 55%.

Als ik om me heen kijk zie ik nog wel wat terreinen waarop flink winst kan worden geboekt. Zo ken ik bijna niemand in Edinburgh die (volledig) elektrisch rijdt.

Dat is niet zo gek als je bedenkt dat er in de hele UK, ongeveer 6 keer zo groot als Nederland, maar 1800 oplaadpunten zijn. Je vindt ze vooral in en rond Londen.

Groot was de Schotse schaamte toen bleek dat er niet genoeg capaciteit was om tijdens COP26 alle elektrische auto’s op te laden. Generatoren draaiend op plantaardige olie brachten uitkomst.

Toch hebben de Schotten echt wel iets om trots op te zijn. Het doel om in 2020 het equivalent van 100% van de elektriciteitsbehoefte uit groene bronnen te genereren werd maar net gemist, het werd 97,4%. Schotland heeft een Green Academy waar gezorgd wordt voor voldoende geschoold personeel voor nieuwe projecten in de duurzame sector. Afgestudeerden kunnen waarschijnlijk gelijk aan de slag. Er staan al een aantal enorme windparken op Schots grondgebied en voor de Schotse kust.

flink overschot op kunnen leveren. Het is de bedoeling dat dit de grootste drijvende windparken ter wereld worden.

In totaal werd met de veiling £700 miljoen opgehaald.

Eddy Dekker: ‘Het is wel schokkend dat de Schotse regering schijnbaar niet heeft geleerd van het olietijdperk.

Men lijkt nu hetzelfde te doen als wat men de landelijke politiek in Westminster jarenlang heeft verweten.

Concessies voor olie werden destijds uitgegeven zonder zelf een stukje staatseigendom te houden, dat extra inkomsten voor toekomstige generaties zou kunnen opleveren. Hetzelfde lijkt nu te gebeuren met de veilingen voor windparken. Een Brits/Schots staatsoliefonds - waarvan ik een Noorse variant heb gezien toen ik in Noorwegen woonde - is er hier nooit gekomen en een renewable energy fonds lijkt ook nu nog ver weg.’

Er werden in Glasgow goede klimaatafspraken gemaakt die een belangrijke stap in de goede richting kunnen betekenen. Aan de andere kant kwam er als gevolg van COP26 102500 ton CO2 vrij, hetzelfde als de jaarlijkse uitstoot van 10.000 Britse huishoudens. De Schotten zaten er zo te zien niet mee. Nicola Sturgeon, de nationalistische regeringsleider, tweette in 11 dagen maar liefst 84 selfies waarop ze lachend met allerlei VIPS poseerde. Daarnaast ken ik legio ondernemers voor wie het, door Corona verpestte jaar, door de conferentie is gered.

Nu het klimaat nog. ♦

Daarnaast waren er bij een recente veiling door Crown Estate Scotland 17 winnende biedingen, waarmee potentieel 24 gigawatts (GW) aan de bestaande capaciteit wordt toegevoegd. Shell is met partner ScottishPower betrokken bij twee mogelijke projecten die samen goed zijn voor 5 GW. Dat is het equivalent van schone energie voor 6 miljoen Schotse huishoudens, terwijl er maar 5,5 miljoen mensen in Schotland wonen. Dus dat zou een

VAN VERRE 291| 11

Ambassadeur André Driessen (links) en interviewer Hanno N. Ponder (rechts)

VAN VERRE: HANNO NICOLAAS PONDER UIT

Ambassadeur André Driessen:

“Brazilië is internationaal verantwoordelijk voor behoud Amazonewoud” Vorig jaar heb ik de nieuwe Nederlandse ambassadeur André Driessen (19790025) mogen ontmoeten op een receptie in de residentie van Roland Martin, de Nederlandse Consul Generaal te Rio de Janeiro. André is in 1979 aan zijn BBA-studie op Nyenrode begonnen, terwijl ik in dat jaar afstudeerde. We hebben elkaar destijds misgelopen, maar we hebben al snel herinneringen aan Nyenrode en Dr E.B.J. Postma uitgewisseld. Naar aanleiding van dit contact vroeg de redactie mij om André te interviewen over het thema klimaat en energie in Brazilië, mijn nieuwe thuisland.

Het interview vond plaats op 25 januari 2022. Het bleek dat onze man in Rio goed voorbereid was op zijn missie.

DOOR HANNO NICOLAAS PONDER - FOTO’S HNP EN NL. AMBASSADE

H

NP: Brazilië lijkt een ‘mixed bag’ als het gaat om milieubeleid. Zo is het land de grootste producent ter wereld van bio-energie (ethanol, biodiesel en biogas), aan de andere kant wordt het Amazone Regenwoud continu verkleind. Heeft André als Nederlands diplomaat een klimaatagenda meegekregen uit Den Haag?

AD: “Jazeker, in mijn diplomatieke opdracht zijn klimaat en duurzaamheid belangrijke thema’s. We kunnen Brazilië niet terzijde schuiven omdat we het niet eens zijn met bepaalde milieuzaken. Het land is een belangrijke speler in ecosystemen en onderdeel van zowel het probleem als van de oplossingen. Het is wat

12 | VAN VERRE 291

lastiger werken tegenwoordig met de denkbeelden van de huidige regering Bolsonaro, maar ook in de tijd van de vorige presidenten Lula en Dilma waren deze onderwerpen gevoelig. Als je de huidige ontbossing vergelijkt met het niveau van 20 tot 25 jaar geleden is dat veel lager. Maar de laatste jaren zijn de cijfers jammer genoeg wel weer sterk gaan stijgen. Om te kunnen samenwerken richten we ons nu vaak op regionale spelers, op deelstaat en gemeenteniveau, die wel het nut zien van internationale samenwerking.

En de interesse hiervoor is zo groot dat we een keuze hebben uit allerlei projecten.”

HNP: Na de eeuwwisseling leek het de goede kant op te gaan met het behoud van het regenwoud, dat voor de helft in Brazilië ligt.

Echter sinds 2018 bij het aantreden van Bolsonaro is de houtkap alleen maar opgelopen. Ziet Driessen dit als een internationaal probleem?

AD: “De Amazone is van ons, volgens Brazilianen, en het gebied beschikt over een rijkdom aan grondstoffen die nu niet worden geëxploiteerd en kunnen bijdragen aan de ontwikkeling van de lokale bevolking. Van de andere kant is de Amazone een van de longen van de wereld, dus het is een discussie die je wel met Brazilië moet voeren. Brazilië heeft volgens ons een mondiale verantwoordelijkheid om de Amazone te beheren en te behouden. Het is een groot spanningsveld. Voor een deel moet Brazilië het probleem zelf aanpakken en oplossen, voor een deel kunnen we helpen, bilateraal, met Europa en via internationale organisaties, met overheden en met allerlei private partijen.”

HNP: De regering Bolsonaro heeft het budget voor milieubewaking laatst met 24% naar beneden gebracht, terwijl net daarvoor

RIO DE JANEIRO beloofd werd, tijdens een internetconferentie van de Amerikaanse staten (op initiatief van president Joe Biden,) om de illegale houtkap van het regenwoud in 2030 totaal uit te bannen. Hoe werkt dat diplomatiek, heeft André uit Den Haag meegekregen om hiertegen te protesteren?

AD: “Natuurlijk spreken we ons uit wanneer er signalen zijn die wijzen op een trend die we ongewenst vinden of die niet overeenkomt met de afspraken. We doen dit op verschillende vlakken maar vooral op Europees niveau, met 27 landen hebben we een krachtige stem.

Gezamenlijk met andere landen steunen we initiatieven om de illegale houtkap en mijnbouw tegen te gaan en duurzame productieketens te stimuleren, zoals het Amsterdam Declaration Partnership. Van de andere kant praten we met Braziliaanse bedrijven die internationaal opereren. Om zaken te blijven doen moeten ze investeren in duurzaamheid, daarvan zijn ze zich heel goed bewust.”

HNP: Nederland is meer voeding en levende dieren gaan importeren uit Brazilië. Is dit in lijn met de beperking van de wereldwijde uitstoot van CO2?

AD: “Het beeld is genuanceerd. Brazilië is een grote producent van voedingsproducten zoals soja, vlees, mais en suikerriet die leiden tot ontbossing. Nederland is een handelsland en niet te vergeten een doorvoerland.

Mondiaal zit de groei van de vraag echter vooral in Azië, met name China, waar de bevolking meer eiwitten is gaan consumeren. We zijn trots op onze status van tweede landbouwproducent ter wereld, maar we leren in Nederland ook onze lessen. We voelen een mondiale verantwoordelijkheid bij het terugdringen van de CO2 uitstoot en het oplossen van wereldwijde problemen die met de landbouw te maken hebben. We doen veel aan certificering in relatie tot ontbossing en de oorsprong van producten. We moeten dat verder ontwikkelen.

Nederland stimuleert de zogenoemde eiwittransitie en we werken daar internationaal hard aan. En NL is goed in de ontwikkeling van meer efficiënte en productieve voedselsystemen, denk aan alle kennis en innovatie die Wageningen University & Research heeft.”

werkt nu aan verdergaande regels zodat we voor alle producten ontbossingsvrije normen gaan hanteren.”

HNP: Heeft Nederland een mening over het snel stijgend gebruik van aardolie (+ 25%) in Brazilië tijdens het jaar voordat de coronapandemie uitbrak?

AD: “We denken dat dit niet structureel is. Door de droogte hebben de waterkrachtcentrales hier recent minder stroom kunnen produceren en heeft men thermocentrales ingezet die op gas en olie draaien.

De hogere olieproductie is verder vooral voor de export. We moeten niet vergeten dat Brazilië elektriciteit produceert die voor 80% duurzaam is.

Hun klimaatopgave is niet de energie zoals in Europa maar vooral het behoud van het regenwoud en het verduurzamen van de landbouw. Er zijn miljoenen hectaren uitgeputte landbouwgrond die niet meer gebruikt worden en als wij een manier vinden om die weer in productie te brengen en de productiviteit te verhogen, verlagen we de druk op het regenwoud.”

HNP: Brazilië is de grootste landbouw-producent ter wereld, met koffie, soja, suikerriet en de veestapel als speerpunten.

In hoeverre steunt de ambassadeur Europese initiatieven om

Onze ‘man’ in Rio op audiëntie bij de Braziliaanse president Bolsonaro.

HNP: Het regenwoud moet hoofdzakelijk wijken voor het verbouwen van soja, waarvan Nederland weer een van de grootste importeurs is. Wat is de reactie van Driessen op dit punt?

AD: “In Europa is Nederland een grote importeur en we ontvangen we 2,5 tot 3% van de Braziliaanse soja. Maar bedenk dat China maar liefst 60% van de Braziliaanse soja koopt. Soja blijft een belangrijk gewas o.a. voor gebruik in het voer voor de Nederlandse veestapel. De bedrijven die in Nederland importeren werken allemaal met soja die gecertificeerd ontbossingsvrij is. Europa

VAN VERRE 289 | 13

VAN VERRE: HANNO NICOLAAS PONDER UIT

RIO DE JANEIRO kleine boeren een ‘fair share’ te geven in de voedselketen?

AD: “We steunen zeker projecten gericht op het verbeteren van de betaling aan deze boeren en het ontwikkelen van interessante niches in de markt. Maar de vraag is of kleine boeren daar veel mee winnen. 1% van de boeren produceert namelijk 80% van deze cash crops. Nederland ziet meer kansen voor kleine boeren in bijvoorbeeld groenten en fruit, waar de productiviteit erg laag is en 20 tot 30% van de producten verloren gaan bij oogst, opslag of transport.

Daar valt veel te aan doen. We kunnen als Nederland daarvoor veel kennis, kunde en techniek leveren.”

HNP: Het is wel zo dat vier Amerikaanse ondernemingen, te weten ADM, Bunge, Cargill en LDC, primair verantwoordelijk zijn voor de exploitatie van het Amazonegebied. Dus wordt er ook in Washington gewezen door de Nederlandse ambassadeur op deze dubbelrol van de VS? AD: “De VS is ook onderdeel van de coalitie van landen voor duurzaamheid. Deze bedrijven zijn met name actief in de handel en distributie van deze producten. Ook hier moeten we de handel met China niet vergeten, de oplossing ligt niet alleen in het westen. Deze bedrijven verbouwen zelf geen gewassen, maar hebben wel beleid om aan duurzaamheid te werken.

Dat kan bijna niet anders meer en investeerders eisen dit ook. Overheden zijn continu met bedrijven in gesprek om beleid te verbeteren op het vlak van duurzaamheid.”

HNP: Brazilië is koploper als het gaat om duurzame industrie (40% van de totale productie). Wat kunnen we leren van de Brazilianen?

AD: “Brazilië heeft al sinds de eerste oliecrisis in de 1970’s fors geïnvesteerd in de productie van ethanol uit suikerriet voor gebruik als brandstof voor auto’s. Bijna alle auto’s zijn tegenwoordig uitgerust met flexi motoren die van benzine naar ethanol kunnen switchen. Al eerder is opgemerkt dat 80% van de opgewekte elektriciteit duurzaam is vanwege het gebruik aan waterkracht. Van het hele energieverbruik is 40 tot 50% duurzaam, dat is veel meer dan Europa. Dit is dus het resultaat van tientallen jaren investeren in duurzame energiebronnen.”

HNP: De Braziliaanse kustlijn biedt de mogelijkheid om bijna 700 GW aan offshore windenergie op te leveren. Dat is 10 maal de Nederlandse

14 | VAN VERRE 291

ingeschatte productie. Ligt hier een gouden kans voor de combinatie Shell en Eneco om de ervaringen uit de Noordzee te exporteren?

AD: “In Brazilië wordt momenteel al veel windenergie onshore opgewekt op diverse locaties. Een groot deel van de Braziliaanse kust heeft gunstige windcondities en daarmee zou offshore een betere productiviteit kunnen worden behaald. Er zijn ruim 20 offshore windparken in voorbereiding en deze komen de volgende jaren in ontwikkeling. Nederland kan hier zeker een belangrijke rol spelen, denk aan de baggeraars en aan grote transport- en sleepboten operators. Ook in kranen, drijfdokken, specialisten, technici en materialen zijn we in offshore erg sterk. Daarnaast kun je met al die Braziliaanse windenergie ook groene waterstof maken die belangrijk is voor onze eigen energietransitie. Daar zien we grote kansen. De Rotterdamse haven speelt hier een grote rol en heeft een enorme infrastructuur en netwerk aan pijpleidingen, die naar de rest van Europa leiden en waarvoor grote investeringen nodig zijn.”

HNP : Laatste vraag aangaande het Mercosul-EU handelsverdrag.

Dit werd na de aanvang van de regering Bolsonaro met enige fanfare in Brazilië aangekondigd, maar het was duidelijk dat de parlementen van de EU-landen het e.e.a. nog moesten goedkeuren. Tot dusver is weinig voortgang geboekt. Wat zijn de inzichten in deze en is het mogelijk het verdrag op korte termijn gerealiseerd te zien? Is het verdrag positief voor BV Nederland?

AD: “Dit is een verdrag waar al 20 jaar over wordt onderhandeld. De Braziliaanse economie is zeer gesloten met vele importheffingen en beperkingen. Vanuit dit oogpunt is het zinvol voor Brazilië dat het verdrag wordt goedgekeurd door de Europese lidstaten. Ook geopolitiek is het positief voor de relatie van Brazilië met Europa en de wereld. Maar de tijden zijn veranderd en vanuit Europa willen we dat zorgen over milieu en duurzaamheid in de afspraken worden opgenomen.

Daarover wordt nu onderhandeld en we hopen dat we tot een hernieuwd akkoord kunnen komen. Voor Nederland zijn er veel voordelen, denk aan innovatie, technologie, doorvoer, opslag en distributie faciliteiten, waarmee we ons economische profiel in Brazilië kunnen moderniseren. Er is hier nog zoveel te doen voor Nederland! Never a dull moment, zoals E.B.J Postma zou hebben gezegd.” ♦

Knettergoed geslaagd

ª

PITCH MET MICHIEL ROODENBURG

Crisp is de supermarkt-app voor knettervers en betaalbaar eten. Het is een geslaagde start up met een Nyenrodiaanse schwung. De onderneming is gelanceerd in november 2018 door alumnus Michiel Roodenburg (20117432).

DOOR LISELOTTE VAN DEDEM-STAAL - FOTO CRISP

M

R: “Als eerste heb ik economie aan de VU gedaan, later ben ik naar Nyenrode gegaan voor de opleiding Register Controller. Voor een econoom is de heilige graal de financiële sector en binnen de financiële sector leek M&A het helemaal voor mij.

Na een half jaar merkte ik echter dat dit niet mijn cup of tea was. Het idee van one team, one mission; dat miste ik heel erg. Een complexe omgeving vond ik wel erg mooi: dat je niet precies weet hoe je dingen moet oplossen of hoe je dag eruitziet. Dat kon Ahold mij bieden en het raakte iets waar ik van jongs af aan een grote liefde voor én uitgesproken mening over heb en dat is eten. Ik was al gek van de Italiaanse keuken!

Heerlijk eten en dat de hele dag door. Na tien jaar heb ik Ahold verlaten.

Ik wilde een omgeving creëren die beter aansluit op hoe ik ben en waar ik goed op ga; beter eten en de mensen die ik liefheb. Als je drie kinderen hebt, merk je dat tijd een belangrijke factor is geworden. Daar wilde ik als ondernemer iets leukers mee doen dan in de bestaande food apps.”

Wat zijn de USP’s?

MR: “Ons assortiment is anders, we stimuleren lekker eten op een makkelijke én verfrissende manier. Crisp probeert onderscheidend te zijn met ons concept door een smaakbeleving te laden, maar ook transparanter te zijn in welke keuzes we maken en waarom.

We floaten tussen de online supermarkt en Hello Fresh in.

Wij focussen ons op een aantal klantkenmerken. Klanten gaan niet extra kopen bij ons, maar stoppen ergens anders met shoppen.”

Waar wil je naartoe met het bedrijf?

MR: “Medeoprichters Tom Peeters, Eric Klaassen en ik vormen een hecht en complementair team. We kennen elkaar van de economiestudie. In 2018 hebben we het grootste startkapitaal van de afgelopen 3 jaar in de Benelux opgehaald tijdens de eerste investeringsronde. Ons doel is om een groot deel van Europa te bedienen; dat we daar de lokale producten aan de consument

kunnen aanbieden vanuit Crisp. Spannend? Ja, maar wel een erg mooi doel. We willen eerst een stevige positie in Nederland innemen en als je die eenmaal hebt, kun je makkelijk uitbreiden naar andere gebieden.

We zijn begonnen met tv-reclames en daaruit merk je dat je sneller gaat groeien. Meer klanten is meer grensgebieden bedienen. Soms heb je wel eens dat de zuivelboer niet de productie kan leveren die nodig is om alle klanten te voorzien, dan kunnen wij jouw Crisp-winkel persoonlijk maken om dat op die manier op te vangen. Data gedreven kunnen we op de wensen van de consument inspelen.”

Welke fouten ga je niet meer maken?

MR: “Ik vind het belangrijk om de menselijkheid te behouden binnen de bedrijfscultuur. Daar moet je in blijven investeren. Hier word je geroemd als je initiatief neemt en als je je verantwoordelijkheid neemt om ook fouten toe te geven. Dat is super krachtig. We proberen er echt een podium voor te geven en ons een voorbeeldrol aan te meten, zodat andere mensen zich daaraan kunnen optrekken. Ik ben heel erg van ‘focus je op je eigen kracht, kijk wat er wél goed gaat!’. Focus je niet om van die vijf een zes te gaan maken, maar streef om van de acht een negen te maken.”

Wat is de toegevoegde waarde van jouw Nyenrode-opleiding?

MR: “Register controller geeft een technische bagage die goed is om een sterke sparringpartner binnen een organisatie te zijn. Op het gebied van cultuur, financiën en duurzaamheid. En zeker in financieel oogpunt, kom je met zo’n opleiding technisch sterk over. Je kan een belangrijke rol innemen. Denk ook aan de band die je hebt met je medevakgenoten, dat zijn goede peers die altijd openstaan om te benaderen.”

Hoe maak je gebruik van het alumni netwerk?

MR: “Ik deed in 2021 mee aan het Alumni Golfevent. Daar ontmoette ik een aantal mensen die een complementaire dienst kunnen bieden en nu zit ik in onderhandeling met een alumnus die ons kan expertisen bij het aantrekken van talent. Alumni zijn betrokken en vormen een hele hechte club die bereid is wat voor elkaar te doen. Dat is warm én nuttig.

Het gaat verder voornamelijk om sparren en leren; hoe kijk jij tegen deze materie of dit stadium aan? Want die mensen zijn ook al wat verder gekomen dan de global warming cover, weet je wel. Dat is fijn, want dan alleen kan je leren van best practices.”

Wat is je grootste uitdaging?

MR: “De grootste uitdaging is met name zorgen dat iedereen in zijn kracht blijft. Is het one team, one mission gevoel er nog? Er zijn maanden geweest dat we meer dan 15% groeiden en we niet op kantoor konden zitten. Dat ontwricht een beetje het groepsgevoel, zo van: hoe kan je weer in cadans komen? Dus zorgen dat alle neuzen dezelfde kant op staan met het juiste gevoel. Dat is de grootste uitdaging om Crisp een succes te laten blijven.” ♦

"Nyenrode alumni zijn wel wat verder dan de global warming cover, weet je wel!”

VAN VERRE 291| 15

16 | VAN VERRE 291

THEMA

KLIMAAT & ENERGIE De VN-klimaattop vorig jaar in Glasgow was een internationaal succes, omdat er consensus was over de urgentie om de opwarming van de aarde tot 1,5% te beperken. Met name het drastisch verminderen van het gebruik van steenkool was een concrete stap voorwaarts. Verder werd de druk op het afschalen van olie en gas opgevoerd. Ook was er het internationale besef dat ontwikkelingslanden financieel gesteund moeten worden in hun energietransitie. Het thema Klimaat & Energie is verder een speerpunt van het beleid van kabinet Rutte 4. Onze afhankelijkheid van Russisch aardgas staat pijnlijk ter discussie.

Van Verre biedt een selectie van interviews met invloedrijke alumni op dit terrein

*Drs. Cora van Nieuwenhuizen, voorzitter van Energie-Nederland. *Ir. Hans van den Berg, CEO van Tata Steel Nederland. * Richard Koen RA van concern Neste. * Ir. Drs. Machiel Hulsbergen, oud topfunctionaris van Shell. * Ir.Drs. Ruben Dijkstra, director Offshore Wind van Eneco. * NBU-hoogleraar Sustainable Business & Stewardship prof. Dr. Ir. Andre Nijhof. * Dr. Drs. Ingeborg de Wolf van Wageningen University & Research.

VAN VERRE 291| 17

Drs. Cora van Nieuwenhuizen 18 | VAN VERRE 291

Boegbeeld van de energiesector!

Voormalig VVD-minister van Infrastructuur en Waterstaat Drs. Cora van Nieuwenhuizen (20085603) stapte uit de politiek om een van de belangrijkste lobbyisten van ons land te worden. Zij is sinds oktober 2021 voorzitter van Energie-Nederland, een vereniging van 70 leden die energie produceren, verhandelen of leveren. Met een nieuw regeerakkoord, duidelijke klimaatdoelstellingen en uitdagende termijnen, is ze vastberaden om vanuit haar positie alle betrokken partijen te helpen doorpakken. Van Verre spreekt met haar over leiderschap, de energietransitie, een dikke huid en over de Nyenrode Business University.

J

DOOR JAN VINCENT MEERTENS - FOTO HET PORTRET BUREAU

e bent nu een aantal maanden aan de slag bij EnergieNederland. Wat is precies je rol?

CvN: “Ik ben het boegbeeld van de vereniging. Ik ben voor onze leden het gezicht en aanspreekpunt maar ook naar buiten toe. Ik probeer een brug te zijn naar de rest van de samenleving. Naar de overheid, naar de politiek en naar andere bedrijven en sectoren en kennisinstellingen. Ook internationaal, Brussel is ontzettend belangrijk voor ons. Ik hoop ook snel weer meer op werkbezoek te kunnen. Bij een bezoek ontvang je ook andere verhalen, ik wil horen hoe het nou echt zit in de praktijk.”

Het regeerakkoord is ambitieus. Ook ten aanzien van de klimaatdoelstellingen. Realistisch?

CvN: “Het regeerakkoord is realistisch, zeker, we zijn er blij mee, maar het is kort dag. Ik ben tijdens mijn inwerkperiode geschrokken van het tempo waarin we met ons allen de energietransitie aanpakken. Het was een wake-up call voor mij. Er is een doorlooptijd van zes, zeven jaar voor projecten, dat is echt veel te lang om de klimaatdoelen te halen.

Het is alle hens aan dek, voor de mobiliteit, de gebouwde omgeving, de industrie. De tijd van de ambities hebben we gehad, nu moeten we het echt gaan doen.”

CvN: “Vooral door de kennis en expertise die bij alle leden en de vereniging zelf aanwezig is beschikbaar te maken voor de ministeries, voor de politiek, en ook voor Brussel. Wij werken met de thema’s energietransitie, energiemarkt en energieconsument. Op die thema’s hebben we echt verstand van zaken. Die kennis is beschikbaar om snel de goede keuzes te kunnen maken. Er komt nieuwe wetgeving aan.

We staan aan het begin van de waterstofeconomie, daar moet nog van alles voor worden geregeld. Als we op voorhand goed overleg hebben kan het snel door de Tweede Kamer.

Dat is nodig want anders halen we het gewoon niet. Al onze leden dringen aan om door te pakken. Energie-Nederland heeft daarnaast ook te waken over de leveringszekerheid, de betaalbaarheid en natuurlijk de veiligheid. Veiligheid van de energievoorziening zelf, veiligheid voor de werknemers, maar ook in toenemende mate de digitale veiligheid. We kijken vanuit Energie- Nederland naar het hele systeem.”

Jullie zijn blij met de benoeming van een Minister voor Klimaat en Energie. Wat ga je van ‘klimaatdrammer’ Rob Jetten vragen?

CvN: “Ik hoop dat hij blijft drammen op die versnelling die we nodig hebben. We hebben de plannen, de ambities, er is geld en in die zin zijn we weer een paar stappen verder.

Dus ja, doorpakken en zijn collega’s op de ministeries van Infrastructuur en Waterstaat en van Economische Zaken en Klimaat achter de broek blijven zitten. Dus ik wil bij hem heel erg aandringen op versnelling en vooral actie. Als je het tempo omhoog wil krijgen moet ook de complexiteit omlaag.”

Er zijn de procedures, de wetgeving, vergunning et cetera, maar we zien ook dat de infrastructuur onvoldoende is om nieuwe energie te verwerken.

CvN: “Ja, hier zie je de kip en het ei. De industrie wil wel vergroenen, maar dan moet je zeker weten dat die groene energie ook beschikbaar is. Ons elektriciteitsnet is ook nog niet toegerust op die elektrificatie. Je moet dus wel weten dat je die energie kwijt kunt. In sommige regio’s zijn er mooie initiatieven, dan is er een zonnepark, maar vervolgens kunnen ze niet aangesloten worden. Dat is een enorme rem.

Het is noodzakelijk het elektriciteitsnet versneld te verzwaren en slimmer te maken. We zijn hier voortdurend over in gesprek met netbeheerders en andere partijen. Onlangs hebben we, in een coalitie van 14 partijen, een voorstel voor gezamenlijke aanpak van de grootste knelpunten op het elektriciteitsnet gedaan: ‘Sneller het net op’.”

Energie-Nederland vertegenwoordigt bijna 90% van de markt voor producenten, leveranciers en handelaren van elektriciteit, gas en warmte. Wat kunnen jullie concreet betekenen?

Door de spanningen in Oost-Europa is niet alleen de gasprijs enorm gestegen, maar lijkt ook de beschikbaarheid van gas onder druk te komen staan. Misschien toch wat te hard van stapel gelopen?

CvN: “Nee, dat geloof ik niet. De aanleiding ligt in de instabiliteit in Groningen. Ik denk dat die keuze heel terecht is. Nederland is natuurlijk heel lang verwend geweest door het gebruik van aardgas uit Groningen. Als je daarvan afgaat dan moet je er ook mee rekening houden dat je een alternatief hebt. En dat hebben we nog niet direct voor elkaar. Zeker in deze transitieperiode. Ik lees nu het boek Black-out van Marc Elsberg over onze kwetsbaarheid vanwege de afhankelijkheid van energie en software, met rampzalige gevolgen. Het is fictie en dat moeten we zo houden.”

Er zijn meer partijen die aandringen op versnelling. Milieudefensie schreef onlangs 29 bedrijven aan, waaronder leden van Energie-Nederland. Is dat dreigen met rechtszaken nodig?

CvN: “Het is onderdeel van hoe het gaat in de samenleving en het is goed dat groepen zich laten horen. Ieder speelt zo zijn eigen rol en heeft zijn eigen stijl. De een kiest meer voor het overleg, de ander voor de confrontatie. Ik ben zelf meer voor het harmoniemodel.

Samen aan tafel en samen optrekken.”

Er blijkt niet veel harmonie uit de wijze waarop consumenten benaderd worden om over te stappen van de ene energieleverancier naar de andere.

De agressieve marketing levert irritatie en verwarring op. Is de marktwerking misschien doorgeslagen?

CvN: “Het is goed dat de consument wat te kiezen heeft en dat er platforms zijn die dat faciliteren. Ook nieuwe toetreders zijn welkom, maar we willen de samenleving wel beschermen tegen aanbieders die niet solvabel blijken te zijn, zoals nu bij de sterk verhoogde gasprijzen. Gelukkig hebben we het in Nederland goed geregeld zodat er niemand letterlijk in de kou komt te zitten. Maar meer stabiliteit is wenselijk.

Energie-Nederland heeft er mede voor gezorgd dat er een gedragscode consument en energieleverancier is opgesteld. Die is vorig jaar verder aangescherpt.

Je zag dat er te veel tussenverkoop van energiecontracten plaatsvond, waardoor de transparantie in de markt verloren ging. Dat hebben we met alle leden, maar ook de Consumentenbond en de ACM, stap voor stap verbeterd. Het gezamenlijk belang wordt wel gezien.”

Je treedt nu in zekere zin in de luwte. In je tijd als minister kreeg je meer dan ooit te maken met de duistere kant van de sociale media.

CvN: “De bagger die ik over me heen kreeg was heftig. Maar naarmate de tijd vordert stomp je ook wel weer af. Je moet echt een hele, hele dikke huid hebben om dit allemaal te overleven. Ik was blij dat ik in mijn ministerschap geen jonge kinderen meer had, die daar op het schoolplein of in de klas op worden aangesproken. Ik heb bij jongere collega’s gezien dat dit het extra zwaar maakt.”

Die dikke huid hielp je ook toen iedereen een mening had over je overstap naar EnergieNederland. Gebrek aan verantwoordelijkheidsbesef, verstrengeling van belangen.

CvN: “Ik wist van tevoren dat er een contactverbod is met je eigen ministerie.

Dat vind ik ook logisch. Ik zal me uiteraard

VAN VERRE 291| 19

Drs. Cora van Nieuwenhuizen 20 | VAN VERRE 291

twee jaar lang niet bij het ministerie van I&W laten zien. Ik, en niemand in mijn omgeving, inclusief Mark Rutte, had voorzien dat ik door een journalist aangesproken zou worden op de paar dagen die ik waarnam bij het Ministerie van Economische Zaken en Klimaat. Een formaliteit. Het waren 3 werkdagen. Daarna volgden vele frames die de werkelijkheid uit het verband trokken, ook in de Kamer. Ik kon mezelf er helemaal niet in herkennen. Ik was verbaasd over de heftigheid. Ik heb me 27 jaar ingezet voor de publieke zaak en dan lees je dit allemaal over jezelf. Daar moest ik kennelijk ook doorheen. Het was een surrealistische ervaring. En ja, gelukkig heb ik een dikke huid ontwikkeld.”

Heb je spijt van het ministerschap?

CvN: “Nee! Ik heb fantastische dingen kunnen doen. Ik kijk heel tevreden terug op wat ik heb kunnen bereiken. Met alle maatschappelijk partijen heb ik een heel mooi actieplan op het gebied van verkeersveiligheid opgesteld en daarvoor 500 miljoen euro voor beschikbaar gekregen. Men zegt vaak, op luchtvaart heeft ze niets bereikt want Lelystad Airport is niet open. Maar ik ben er trots op dat ik een omslag hebben kunnen maken van blinde groei van de luchtvaart naar duurzame groei. Door een duurzame-luchtvaarttafel, initiatieven voor synthetische kerosine, het bijmengen van bio kerosine en het stimuleren van de internationale trein als alternatief voor en aanvulling op het vliegtuig. Dat beleid staat in de luchtvaartnota, waar ook de oppositie weinig op in te brengen had.”

Opvallend was de digitale Climate Adaption Summit 2021 met Ban Ki Moon, Bill Gates, Angela Merkel en tientallen wereldleiders. Nederland was gastland onder jouw aanvoering.

CvN: “Ja het was het slotstuk van het klimaatadaptatieprogramma van het ministerie van I&W. Het topoverleg heeft een brede, concrete, Adaptation Action Agenda gelanceerd met als doel ervoor te zorgen dat onze wereld de gevolgen van klimaatverandering beter kan doorstaan.

Zo’n dagenlang overleg heeft wereldwijde impact. Het was erg mooi om dat te mogen doen.”

Toen je gedeputeerde, bestuurder, van de Provincie Brabant was heb je in 2008 de Nyenrode Commissarissencyclus gevolgd.

CvN: “Dat was erg nuttig, ook voor politici, omdat het controleren van de overheid veel paralellen heeft met wat een commissaris in een RvT of RvC doet. Het programma gaat echt de diepte in. Ik zat met ongeveer 40 mensen in de jaargang en ik was dat jaar de enige uit de publieke sector. Ik vond het interessant dat er enorm veel vooroordelen waren over de publieke sector. Twee jaar later heb ik dezelfde leergang bij de TIAS-NIMBAS gedaan. Daar was het precies andersom, er waren maar een paar mensen uit het bedrijfsleven. En daar zaten ze vol vooroordelen over het bedrijfsleven. Ik vond het een eyeopener om het thema governance vanuit beide perspectieven aan te vliegen.”

Kan een Universiteit als Nyenrode meer bijdragen aan de klimaattransitie?

CvN: “Veel studenten zijn uit zichzelf al erg bezig met thema’s als energietransitie, biodiversiteit, inclusie. De universiteit kan zorgen voor voldoende kruisbestuiving. Mensen zitten nog te vaak in een kokertje. Bij vergroening wordt er dan alleen gekeken naar engineering bijvoorbeeld. Kijk ook naar gedragswetenschappen. Voor de maatschappelijke transitie, het draagvlak, is dat nodig.

We zitten te vaak met alleen techneuten of ‘fineuten.’ Dat multidisciplinaire perspectief op een vakgebied zou een verbetering zijn. En voor de studenten: meisjes en ook jongens natuurlijk, we hebben jullie ook hard nodig om de doelstellingen te halen. Er is voldoende werk bij onze leden, bij de netbeheerders, bij de overheid en eigenlijk overal. Koppel je talent en je vaardigheden aan een mooi maatschappelijk doel als de energietransitie.”

Je neemt nu even wat gas terug, maar hebt zeker als minister onder hoogspanning geleefd.

Hoe ben je daar mee om gegaan?

CvN: “Ik laat me inspireren door sport, zoals de vechtsport. Ik geloof in het kungfu-principe: wat je doet, moet je zo goed mogelijk doen. Dat geldt voor alle topsport, zoals ik mijn ministerschap ook ervaren heb. Mijn man (Bert Wijbenga, burgemeester van Vlaardingen red.) en ik zitten iedere thuiswedstrijd van Feyenoord in ons vak. En in Brabant noemden ze me de gedeputeerde veldrijden. Ik had geen sport in mijn portefeuille, maar anderen hadden minder interesse en dan mocht ik bij het veldrijden gaan kijken namens de provincie. Altijd erg leuk.

Marianne Vos heb ik een paar keer ontmoet, een echte topsporter. Tijdens het ministerschap was er weinig ruimte om zelf te sporten maar ik heb nu weer een stukje leven terug.” ♦

CEO TATA STEEL NEDERLAND IR. HANS VAN DEN BERG MBA:

GROENE WATERSTOF IN IJMUIDEN DOOR JAN VINCENT MEERTENS - FOTOGRAFIE TATA STEEL

E

r zijn weinig bedrijven in Nederland die de afgelopen maanden zo vaak de voorpagina’s haalden als Tata Steel. De verkoop van het bedrijf aan het Zweedse SSAB ketste af.

Omwonenden van het bedrijf begonnen zich steeds meer te roeren en leek de zwarte sneeuw van begin 2021 de druppel die de emmer deed overlopen.

1100 buren deden aangifte tegen ‘het ontembare monster’ wegens ‘het moedwillig schade berokkenen aan de gezondheid van mens en dier’. Vorige maand besloot het OM een strafrechtelijk onderzoek te starten, ook naar de rol van de leidinggevenden. In september 2021 kwam het RIVM met een onderzoek dat vaststelde dat in Wijk aan Zee, Beverwijk, Velsen en IJmuiden in het stof meer metalen en andere stoffen worden gevonden die risico’s opleveren voor de volksgezondheid dan buiten de IJmond. Een tweede rapport begin dit jaar gaf aan dat er hogere concentraties werden gemeten dan op basis van milieujaarverslagen en de emissieregistratie viel te verwachten.

De kranten wijzen naar Tata Steel.

Hans van den Berg (19980702) is CEO van Tata Steel Nederland. Van Verre bezoekt hem om meer te horen over zijn plannen en aanpak. Hans van den Berg ontvangt me in zijn kantoor. Informeel gekleed, vriendelijke boks, brede lach. In niets een man die zijn bedrijf door de perfecte storm moet leiden. Hij werd op 1 juni 2020 voorzitter van de directie Tata Steel Nederland, waarin hij al zat als operationeel directeur.

Hij werkt sinds 1990 bij het bedrijf, maar 2021 zal hij niet makkelijk vergeten. Hans van den Berg staat pal voor zijn bedrijf en wil niet weglopen van alle

problemen: “wij willen een goede buurman zijn.

Dat zijn we nu niet.” In elk toekomstscenario van Tata Steel gaat het niet alleen om de 9.000 banen, niet alleen om CO2, maar ook om de vermindering van de emissies en het verbeteren van de leefomgeving van de mensen. Het moet gewoon schoon.

Staatssecretaris Heijnen van Infrastructuur en Waterstaat (I&W) beantwoordt op dit moment vragen in de Tweede Kamer. Wat is je verwachting?

HvdB: “Het gaat over het RIVM-rapport van eind januari waarvan wij een deel niet snappen. We willen heel graag met het RIVM in gesprek om uit te vogelen waar het verschil zit tussen wat wij rapporteren aan uitstoot en wat het RIVM aangeeft. De discrepanties zijn zo groot, dat kan helemaal niet. Daar is iets aan de hand, maar de pers heeft dat natuurlijk al wel gehaald.

Wij worden helemaal buiten de opdrachtgave en totstandkoming van de RIVM-rapporten gehouden.

We krijgen het rapport als het gepubliceerd wordt en de media krijgt het 48 uur eerder. Ik krijg dan een journalist aan de telefoon die vraagt wat er aan de hand is met de metingen. Ik wist natuurlijk niet wat er in het rapport stond dus dat is een hele rare situatie.

VAN VERRE 291| 21

“WIJ WILLEN EEN GOEDE BUURMAN ZIJN. DAT ZIJN WE NU NIET.” De overheid en het RIVM willen beïnvloeding of de schijn daarvan voorkomen. Een erfenis vanuit het verleden, groepen die roepen dat wij overal inzitten en alle touwtjes trekken.

Vandaar dat een paar jaar geleden die verbindingen zijn doorgeknipt. Het is jammer, maar wel begrijpelijk.”

In september 2021 leken allerlei zaken samen te komen.

Jullie hebben de knop omgezet?

HvdB: “Ja, de techniekontwikkeling, de vooruitzichten op de beschikbaarheid van groene waterstof, de publieke opinie, het Groen Staal plan van de FNV waar veel nadruk was op onze milieu performance. Wij gaan staal maken op basis van groene waterstof en willen dat doen zonder een tussenfase waarin we CO2 opslaan. Het was een heel belangrijk moment en ook een stap die moed vergt.”

Jullie horen al tot de 10% schoonste staalproducenten ter wereld en zijn internationaal een benchmark. Maar het is niet genoeg gebleken. Grafietregen, kwiklozing, zwarte sneeuw. Jullie nemen nu maatregelen die ook al eerder genomen hadden kunnen worden.

Lag het aan jullie intrinsieke motivatie, of is de politiek niet streng genoeg geweest?

HvdB: “In de eerste plaats hebben we ons als bedrijf altijd gericht op wat ons vergund is. En, ja, het is een eigen verantwoordelijkheid. Voordat de grafietemissies, waarover twee jaar geleden heel veel discussie is ontstaan, plaatsvonden hadden we veel en goed contact met de dorpsraad. We kregen al wel duizend klachten per jaar. En toen had het besef eerder moeten plaatshebben. Het grote verbeterprogramma van 300 miljoen euro, de Roadmap Plus, dat we nu hebben bevat bovenwettelijke maatregelen waarmee we de emissies de komende 2 jaar flink zullen terugbrengen. De grootste effecten op korte termijn gaan we zien bij het bouwen van de filter bij de pellet-fabriek waar ijzererts wordt voorbewerkt tot pellets.”

Je stelt je kwetsbaar op in de communicatie naar buiten toe.

HvdB: “We hebben een verhaal te vertellen. Daar hebben we best een tijd op zitten te broeden. Met onze Roadmap Plus, onze nu zelfstandige business, alle rapporten die zijn verschenen. Het is in een enorme versnelling gekomen. Vandaar dat ik vorig jaar twee keer bij Nieuwsuur mijn verhaal deed. De veranderingen vragen ook om zichtbaarheid en durven zeggen dat je het niet goed hebt gedaan, dat je het te laat hebt gedaan. Dat past bij mij en ik zie er zeker niet tegenop kritische media te woord te staan.”

22 | VAN VERRE 291

Je woont in Beverwijk en bent ook buurman van Tata Steel.

Word je er op de club of op straat veel op aangesproken?

HvB: “Laat ik vooropstellen dat ik nooit iets naars heb meegemaakt, hoewel het op social media nu wel heel fel gaat.

Er wonen natuurlijk heel veel medewerkers in de buurt. Die zijn heel blij dat we deze groene route zijn ingeslagen en een stip op de horizon hebben neergezet. Dat we knokken voor het bedrijf en zichtbaar zijn. Als ik in de supermarkt ben kom ik altijd wel een paar collega’s tegen die me een hart onder de riem steken.

Ik ervaar eerder positiviteit dan negativiteit. Maar er zijn veel bezorgde bewoners. Zeker. In 2019 stond ik in de Moriaan, een grote sporthal in Wijk aan Zee, waar we een grote bijeenkomst hadden georganiseerd. Toen was ook net het eerste RIVMrapport uit dat het stof niet gezond is voor jonge kinderen.

Ik werd aangesproken door veel bezorgde moeders. Kunnen mijn kinderen hier buiten spelen? Moeten we verhuizen? Wat doet u er als bedrijf aan? Ik hoor ook wel: we kennen mensen met kanker en dat komt door jullie. Het is heel ingewikkeld om vast te stellen wat precies de effecten op de gezondheid zijn.

We zien daar ook de GGD en de RIVM mee worstelen. Er zijn natuurlijk een heleboel andere factoren die ook een rol spelen.

Maar we nemen de zorgen om gezondheid echt serieus en acteren; we besteden er veel geld aan om de impact van ons bedrijf op de omgeving fors terug te brengen en ik ben er een groot deel van mijn tijd mee bezig.”

Jullie hebben de politiek hard nodig. Wat verwacht je van de ministers voor Klimaat en Energie en van I&W?

HvB: “Er zijn twee paden. Het ene pad is wat we in Roadmap Plus beschrijven. Dat moet zo snel mogelijk. In 2023 zal het grotendeels klaar zijn en moeten we de effecten zien. Daar kunnen we veel van zelf uitvoeren, dat doen we ook. Maar de vergunningen, met bezwaarprocedures en milieueffectrapporteringen zit in de rode draad van de uitvoering. Die procedures, zowel de provinciale vergunning als de Rijkscoördinatie-regelingen voor energieprojecten met nationaal belang, moeten veel sneller afgerond worden.

Als dat lukt dan moeten we zo snel mogelijk onze milieuprestatie kunnen

verbeteren. Daarnaast is er het pad van de vergroening. Dat moet ook snel, maar gaat langer duren. Daar moeten we in 2030 de grote stappen in gemaakt hebben. Dat kunnen we echter niet alleen. In het coalitieakkoord wordt maatwerk naar bedrijven zoals het onze in het vooruitzicht gesteld. We hebben subsidie nodig, een infrastructuur waarvan we op aan kunnen en een level playing field. China speelt daar een grote rol in. Als je ziet wat daar de laatste vijftien jaar gebouwd is! De capaciteit in de wereld is ruim verdubbeld en die extra capaciteit van meer dan een miljard ton staat allemaal in China. En daar zijn geen CO2 belastingen. Het zijn redelijk moderne fabrieken, dat moeten we niet onderschatten. We hebben met name hulp nodig, omdat we in Europa in een heel hoog tempo willen vergroenen en de waterstofeconomie willen opbouwen. Daar willen we ook in Nederland in voorop lopen, maar uiteindelijk moeten we de transitie kunnen terugverdienen door inkomsten uit de markt.

En dat kan alleen in een level playing field.”

Iedereen kijkt reikhalzend uit naar de sluiting van twee fabrieken. De Kooks- en gasfabriek 2 en een hoogoven.

HvB: “Dat zit in het vergroeningstraject. We hebben in september besloten dat we echt op een andere technologie overgaan die via aardgas waterstof gaat gebruiken. Wij kunnen een grote rol spelen in de waterstofeconomie omdat wij daar een hele grote afnemer in zullen zijn.”

Dat betekent dus dat jullie een grote aanjager kunnen zijn van de energietransitie.

HvB: “Ja! Daarom zijn organisaties als Milieudefensie en Urgenda hier heel erg geïnteresseerd in omdat je grote afnemers van groene waterstof nodig hebt en wij launching customer kunnen zijn waardoor je vervolgens verwarming, transport en dergelijke kunt aansluiten. Zij kennen onze plannen, daar hebben we ook contact over. Deze organisaties weten ook wel dat we staal nodig hebben.

Er zijn geen houten windmolens, de hele samenleving is gebouwd op staal. Alleen: het kan ze niet snel genoeg gaan. Wat zijn de obstructies, hoe kan het versneld worden, wat kunnen wij betekenen? Men staat zeker niet zomaar langs de kant wat te roepen.”

Je hebt bijna dertig jaar aan de operationele kant gewerkt.

Mis je de fabriek niet?

HvdB: “Ik kan zo in de auto stappen en naar alle fabrieken toe rijden. Dat doe ik ook wel. We bezoeken nu ook onze downstream operations wat intensiever. We hebben de grote hub in IJmuiden, maar ook de verwerkende bedrijven zoals de buizenfabriek in Oosterhout waar ik gisteren ben geweest. En we hebben profielmakers, servicecentra en galvanisatiebedrijven in onder meer Frankrijk, Duitsland, Spanje en Turkije.”

Er is veel veranderd voor je in het afgelopen jaar.

Was het je ambitie om directievoorzitter te worden?

HvB: “Ik ben er eigenlijk een beetje ingegroeid. Verantwoordelijk voor de hele operatie, veiligheid, gezondheid, milieu van de IJmuidense operatie. En in die rol ben ik in de directie van TSN gekomen. Sinds de splitsing van British Steel hebben we een echte raad van bestuur en een eigen raad van commissarissen en leggen we direct verantwoording af aan onze aandeelhouder in India. Een grote verandering ja. Mijn ambitie? Ik ben ambitieus, wil het goed doen en loop niet weg van mijn verantwoordelijkheden. Maar eigenlijk ben ik verbaasd dat ik zover ben doorgestegen, als ik heel eerlijk ben. Tenslotte ben ik van natuurkundige een allround manager geworden.”

Je hebt jaren met de Engelsen gewerkt. Wat zijn de lessons learned, zijn de Britten en Nederlanders niet de vanzelfsprekende partners die elkaar makkelijk kunnen vinden?

HvdB: “Daar kun je wel een boek over schrijven. Als je nu terugkijkt is het alles bij elkaar geen gelukkig huwelijk geweest.

Dat merk je in alle lagen van de organisatie. Het was natuurlijk ook een bijzondere uitdaging om met een complex bedrijf als British Steel, waar ooit 250.000 mensen werkten, samen te gaan en daar één bedrijf van te maken. Maar laten we niet te veel terugkijken en focussen op de toekomst, nu we per 1 oktober 2021 zelfstandig zijn. Ik constateer dat de samenwerking, we zijn tenslotte nog steeds 1 bedrijf, nu prima functioneert.”

Nu werk je rechtstreek met de Indiërs. Wat zijn je ervaringen tot nu toe?

HvdB: “In 2007 zijn we overgenomen door Tata Steel. We zijn al wel gewend aan elkaar. Het is een groot voordeel dat we nu een directe lijn hebben. De voorzitter van onze RvC is de CEO van Tata Steel Ltd, T.V. Narendran. Het werkt slagvaardig. Als voorzitter van de RvC ben je verantwoordelijk voor het bedrijf.

Of het bedrijf te koop staat weet je natuurlijk nooit, maar we staan niet meer in de etalage. En als je de topman van het bedrijf in de RvC van ons bedrijf hier zet, dan zijn ze gecommitteerd.

Maar we zijn natuurlijk ook een serieus, winstgevend stuk van Tata Steel. Ze zijn zeer goed geïnformeerd. We hebben ongeveer

VAN VERRE 291| 23

CEO TATA STEEL NEDERLAND IR. HANS VAN DEN BERG MBA: wekelijks contact. Dat is best veel met een aandeelhouder, maar er zijn grote veranderingen op komst. En het imago van Tata is heel belangrijk. Tata staat heel goed bekend in India en heeft ook in Europa in verschillende sectoren een reputatie hoog te houden. Denk aan Tata Consultancy Services, Jaguar Land Rover, Taj Hotels, Zara. Een enorm groot, winstgevend bedrijf. Het staat bekend als een ethisch bedrijf dat winsten uit het bedrijf weer de samenleving in laat vloeien. Het bedrijf is er voor de samenleving. En zo voelen wij ons hier ook. Men volgt zeer nauwkeurig de decarbonisatie, de grote energietransitie die we hier maar ook in India doormaken. Ik heb alle vertrouwen in de ruggensteun van het bedrijf voor TSN. Het beeld over Tata Steel is behoorlijk negatief neergeschreven, maar ik ervaar dat zo niet. Men zit er voor de lange termijn in. Er is behoorlijk veel geld naar Europa gegaan, naar de UK weliswaar, maar nooit andersom.”

wel eens in de fout dat ik ze niet snel genoeg heb geïnformeerd. Hier in Noord-Holland neemt men geen blad voor de mond. Het leidinggeven moet je wel gegund worden. “

In de pers wordt er gesuggereerd dat er afgeroomd wordt en dat jullie geen vennootschapsbelasting betalen.

Hoe ontspan je je?

HvdB: “Dat is natuurlijk helemaal niet waar. De suggestie was dat er 20 miljard weggesluisd zou zijn. Als er zoveel geld verdiend zou zijn...nonsens! We hebben uitgebreid gesproken met de krant die dat publiceerde, auditrapporten laten zien, aangiftes. Maar het blijft terugkomen die 20 miljard. We verdienen rond de 300 miljoen per jaar.

Tata Steel Nederland valt onder een holding, daar valt ook Tata Steel UK onder en daar zitten verrekenbare verliezen in. Maar wij betalen als TSN dus wel degelijk aan die holding belasting.”

Er wordt het uiterste gevraagd van je leiderschap momenteel.

De voorzitter van de COR noemt je een integere manager.

Het wordt je gegund. Wat is je leiderschapsstijl?

HvdB:”Ik probeer een positieve insteek te kiezen en vandaaruit mensen te betrekken en te waarderen.

Dat geeft energie. Dat zie ik om me heen. Ook die vrijdag dat het tweede RIVM-rapport uitkwam. We weten dat het eraan komt. We hebben onze specialisten, onze communicatiemensen, we hebben de juridische afdeling, public affairs en ik moet dan voor de camera’s. Dan zie je hoe we allemaal samenwerken. Dan is iedereen op zijn best. Dat vind ik mooi. Dan sta ik er niet van jij moet dit en jij moet dat en die komma daar. Ik denk dat veel mensen best graag voor me werken. Ik zit er diep in.

Ik sta voor het bedrijf en de mensen in het bedrijf.

Ik heb een goede relatie met de ondernemingsraad en de vakverenigingen. Je kan hier in IJmuiden niets bereiken als je het personeel niet achter je hebt.

Dan ben je kansloos, dat heb ik wel geleerd.

En dat waardeer ik ook. En dan ga ook ik nog

24 | VAN VERRE 291

Je bent gepromoveerd in de natuurkunde in 1989 en tien jaar later heb je de Executive MBA op Nyenrode gedaan. Een nuttige basis om deze management storm te doorstaan?

HvdB: “Ik was technoloog en miste algemene management-

kennis, de studies waren vroeger veel eenzijdiger. Ik vond die anderhalf jaar op Nyenrode enorm leuk om te doen, met dat semester in Amerika. Ik was een spons die kennis opzoog. Het is me ook steeds meer gaan helpen merk ik.

Nu komt echt alles samen met wat ik op Nyenrode heb geleerd, ik heb er echt heel veel aan gehad. Ik ben zelf perfectionist en kon met de enorme tijdsdruk wel leven.

Dat is nu ook zo. We hebben beperkte tijd en moeten snel de dingen doorgronden.”

HvdB: “Tja… Tegenwoordig ben je altijd aan, online.

Dat merk ik wel en ik krijg altijd weer pushberichten als er iets is. Ik zie aan een stuk door dingen. Niet te veel tv kijken denk ik dan. Al die praatprogramma’s… Dan zie ik andere CEO’s en denk ik wat zou ik daar dan van vinden.

Wat nu bij The Voice gebeurt. Dan gaat het bij mij malen.

Hoe gaat dat hier dan eigenlijk? Ik heb er wel een beeld van, we zijn een onvoldoende divers en inclusief bedrijf.

Daar werken we aan, maar doen we er voldoende aan?

Je taak als CEO is hierin een hele belangrijke. Hoe wordt de sociale veiligheid op de werkplek ervaren? Door vrouwen, migranten, mensen van kleur? Uit surveys blijkt dat we echt werk te doen hebben. Ik vind het moeilijk om echt los te komen. Ik probeer te mediteren met Headspace.

En ik heb een boot die bij de NDSM-werf in Amsterdam ligt. Er wordt te weinig mee gevaren maar het is ook fijn om erop te zijn. Beetje klooien, beetje klussen. Technisch werk doen. Thuis sport ik wat, maar het komt er te weinig van. Ik voel niet dat ik een goede balans heb. En daar moet ik aan werken, het is belangrijk om het vol te houden.

Om helder te zijn en van enige afstand te kijken. Als je er alsmaar maar diep inzit dan zie je het niet meer.”

Het gesprek is ten einde. In Den Haag beloofde staatssecretaris Heijnen ondertussen aan de Tweede Kamer dat zij Tata Steel zal houden aan ‘de belofte om de uitstoot van bepaalde kankerverwekkende stoffen (PAK's) nog dit jaar te halveren’. Ik neem afscheid en wandel weg met de gedachte: ‘de juiste persoon, op het juiste moment, voor alle stakeholders.’ ♦

RICHARD KOEN, FINANCIEEL PARTNER NESTE:

Dieselen op frituurvet Richard Koen (RA/RC) is senior finance business partner bij Neste, ‘s werelds grootste producent van hernieuwbare diesel en duurzame vliegtuigbrandstof.

De zuivere, duurzame brandstof heeft een vergelijkbare chemische samenstelling en net zulke hoge prestaties als gewone diesel, maar is fossielvrij en levert tot wel 90% reductie van uitstoot van broeikasgassen (CO2).

Richard geeft inzicht in de wereld van ‘groene’ brandstof.

N

DOOR JAN VINCENT MEERTENS FOTO PRIVÉBEZIT RICHARD KOEN

este werd in 1948 opgericht en in 1995 aan de beurs van Helsinki genoteerd. Het bedrijf produceert hernieuwbare brandstoffen op basis van afval- en reststoffen zoals gebruikt frituurvet en dierlijke afvalvetten. Een voorbeeld is Neste MY Renewable Diesel, dat geschikt is voor alle dieselvoertuigen en -motoren. Voor Richard Koen was het niet vanzelfsprekend dat hij in deze business terecht zou komen. RK: “Ik ben in 1998 begonnen als accountant, 12 jaar bij twee van de grote 5 daarna als head of audit bij PepsiCo Nederland en daarna Heineken in Nederland en Zwitserland. Met mijn overstap naar finance kwam ik dichter bij de business.

Mijn eerste niet-audit baan was die van finance director voor Heineken in WitRusland en later werd ik hoofd reporting en accounting bij Nigerian Breweries Plc, genoteerd aan de beurs in Nigeria. Een mooie baan die een mix was van de hoofdkantoorrol die bij Heineken voornamelijk in Amsterdam te vinden is, gericht op beursactiviteiten en jaar-rekeningen, en tegelijkertijd zat ik dicht op de bierproductie. Dat vind ik het leukst, dicht bij de operatie. En nu terug in Nederland, en sinds najaar 2021 bij Neste.”

Dicht bij de raffinaderij?

RK: “Ik werk voor het hoofdkantoor maar mijn werkplek is op de Maasvlakte, bij de raffinaderij. Neste is met 5.000 medewerkers wereldwijd kleiner dan Heineken. Maar dat betekent wel dat ik nu dichter bij de inter-

nationale operatie zit. En doordat de organisatie kleiner is, zijn de lijnen ook korter. Ik ben verantwoordelijk voor de business partnering (controlling) bij Neste’s Renewables Platform, zeg maar de productieorganisatie. We hebben 3 raffinaderijen: in Rotterdam, Finland en in Singapore. Die laatste wordt momenteel uitgebreid. Ook in Rotterdam werken we aan uitbreiding van onze productiecapaciteiten.

Op de locaties zitten relatief kleine teams met wie ik terugkijk wat de financiële resultaten zijn van de afgelopen maand en wat de vooruitzichten op de korte en langere termijnen zijn. Op Nyenrode kreeg ik een bredere kijk op accounting en finance.

De opleiding daar heeft me geholpen een stevige ruggengraat te krijgen die ik goed kan gebruiken in het samenspel tussen de verschillende afdelingen in het bedrijf.

Maar ondernemerschap en meedenken leer je in de praktijk, van ‘het mag niet’ naar ‘is dit een alternatief?’”

Wat trok je aan bij Neste?

RK: “De wereld helpen wat schoner maken.

Ik ben me daar in Nigeria veel bewuster van geworden. Ik had daar een zeilboot, samen met de buurman, en als we de rivier afvoeren, lag er overal zooi en plastic. Mensen gooien flesjes gewoon uit het raam van de auto.

Het schilderij dat hier achter me hangt, brengt dat steeds weer in herinnering: al die mensen, dat verkeer, de rommel. Na een trainingsdag, terug in Nederland, heb ik ooit een brief moeten schrijven aan onze kinderen, alsof het tien jaar later was en je kind vraagt: ‘Wat heb je nou de afgelopen 10 jaar gedaan om mijn leefomgeving te verbeteren?’ Die dag en eigenlijk al eerder, in Nigeria, is de wil ontstaan om bij te dragen aan een beter klimaat. Neste houdt zich bezig met het tegengaan van klimaatverandering en het bevorderen van de circulaire economie door afval om te zetten in hernieuwbare brandstof. En dat spreekt me erg aan.”

Wat zou je met de minister voor Klimaat en Energie, Rob Jetten, willen bespreken?

RK: “We hebben stabiliteit nodig, heldere doelstellingen en helder lange-termijn beleid.

Een raffinaderij bouw je voor de lange termijn

met flinke investeringen. Dus ik wil het wel met Jetten hebben over: hoe bereiken we samen versnelling, stabiliteit en benutten we ook de oplossingen die we nu al hebben maximaal.”

Hoe kopen jullie de grondstoffen in?

RK: “Wij kopen onze grondstoffen wereldwijd in. Soms in grote hoeveelheden en soms in kleine beetjes die verzameld worden bij restaurants en andere gebruikers. De markt is erg gevoelig voor de prijs. maar de verwachting is dat er meer dan voldoende grondstoffen beschikbaar zijn om het gebruik van hernieuwbare brandstoffen nog flink te vergroten.”

De Europese Commissie stelt dat elektrificatie voor het Europees vrachtvervoer nog ver weg is: in 2030 zullen nog 9 van de 10 vrachtwagens op diesel rijden.

Bieden jullie de oplossing?

RK: “Ja. Door hernieuwbare diesel te gebruiken, kunnen transportbedrijven nu meteen hun uitstoot effectief verminderen.

De CO2-uitstoot bij het gebruiken van daarvan is gelijk aan nul. Wij produceren op basis van vrijwel alle soorten plantaardige oliën en dierlijk afvalvetten, dus zonder 1 druppel aardolie toe toevoegen. Onze hernieuwbare brandstof kan daardoor de uitstoot van broeikasgassen van diesel-voertuigen tot 90% verminderen tijdens de levenscyclus van de brandstof in vergelijking met fossiele diesel.

Doordat er wel extra CO2 vrijkomt bij de productie en het transport, is de winst niet helemaal 100%. Maar met een vermindering van de uitstoot tot 90% komen we een heel eind. En we blijven werken om dat verder te verhogen.” We hebben kunnen lezen dat Heineken meer over het water vervoert.

Dat scheelt veel wegkilometers en beperkt verkeersopstoppingen, met gunstige gevolgen voor de CO2 uitstoot. Maar wegvervoer is niet te vermijden; ik zou alle grote vervoerders erop willen wijzen dat je het gebruik van hernieuwbare diesel meteen kunt toepassen.

Het is een eenvoudige en handige ‘drop-in’ oplossing voor alle dieselmotoren en vereist ook geen aanpassingen aan de voertuigen.

Er is geen nieuwe infrastructuur vereist om deze brandstof te gebruiken omdat meer dan 111.000 tankstations in Europa deze vandaag kunnen aanbieden.” ♦

VAN VERRE 291| 25

INTERVIEW MET MACHIEL HULSBERGEN

26 | VAN VERRE 291

Energie-expert Machiel Hulsbergen:

“Merkel zat verkeerd met sluiting kerncentrales en import van Russisch gas.”

Wie tegenwoordig geen mening heeft over klimaat, wordt niet voor vol aangezien.

De kretologie op social media en in talkshows is overdonderend. Een gesprek met Ir. Drs. Machiel Hulsbergen (19940930) is daarom verhelderend. Deze alumnus heeft een realistische kijk op de internationale klimaat- en energie-agenda.

Na bijna een kwart eeuw bij Shell kan hij voldoende afstand nemen om de klimaat kansen en bedreigingen op een rij te zetten. In veertig vragen rond de wereld!

DOOR OELE STEENKS - FOTOGRAFIE MACHIEL HULSBERGEN/SHELL

M

achiel Hulsbergen: “Ik heb chemische technologie

gestudeerd aan de Universiteit Twente met Nyenrode IDP als kopstudie. Ik ben bij Shell in een technische positie begonnen. Als procesingenieur en projectingenieur heb ik gewerkt aan olie- en gasplatforms, onder andere in de Noord zee. Op een gegeven moment vond Shell het interessant om bedrijfskundig onderlegde ingenieurs anders in te zetten.

Ik ben toen min of meer toevallig de commerciële kant opgegaan, eerst als projecteconoom. Daarna ben ik opgeklommen in de management hiërarchie en heb departementen en werkmaatschappijen vanuit economisch en commercieel inzicht geleid.

Vervolgens heb ik een afdeling new business development aangestuurd op het hoofdkantoor in Den Haag. Ik heb in totaal 24 jaar bij Shell gewerkt, waarvan 17 jaar in het buitenland.

Ik ben nu anderhalf jaar weg bij Shell en doe een aantal kleine opdrachten en het nodige vrijwilligerswerk. Ik moest eerlijk gezegd een tijdje bijkomen na al die jaren in het buitenland.

Het is waarschijnlijk dat ik binnenkort wel weer de zin en energie heb om een nieuwe structurele activiteit op te pakken.”

Vraag 1) De oliereserves zijn niet verdeeld over de economische machtsblokken in de wereld. De top tien van oliestaten laat dit duidelijk zien. We hebben het over landen als Venezuela, Saudi-Arabië, Canada, Iran, Irak, Koeweit en de Verenigde Arabische Emiraten. Is het voor die staten wel aantrekkelijk om mee te werken aan een beter klimaat?

MH: “Het is inderdaad behoorlijk ongelijk verdeeld met de olieproductie en reserves. Een land als Venezuela zal niet snel geneigd zijn om zijn natuurlijke grondstoffen op te geven. Het klimaatbelang zal eerder moeten komen via de vraag naar

VAN VERRE 291| 27

fossiele brandstoffen, die zal op termijn verschuiven en afnemen.

Als je het macro-economisch bekijkt zullen de prijzen van olie en gas op termijn gaan dalen.”

Vraag 2) Kun je je voorstellen dat landen als Saudi-Arabië en Venezuela een compensatie ontvangen voor die afnemende vraag?

MH: “Dat kan ik me nauwelijks voorstellen. Als we wat verder terugkijken in de tijd, dan hebben we gezien dat over de wereld verspreid grote voorraden steenkool in de grond zijn blijven zitten. Bijvoorbeeld in Engeland, maar ook in Limburg.

En maar goed ook. Daarvoor zijn ook geen economische compensaties gekomen, en zeker niet vanuit het buitenland.

Ik denk dat Saudi-Arabië en Venezuela die heel rijk bedeeld zijn met oliereserves, dat niet allemaal gaan opmaken. Aan de andere kant denk ik wel dat die landen het langst door kunnen gaan met fossiele brandstof produceren, want de exploitatiekosten zijn daar het laagst.”

Vraag 3) Wat zijn landen met hoge exploitatiekosten?

MH: “De winning van olie uit teerzanden in Canada is relatief genomen erg duur en dat geldt ook voor oliewinning in diepe oceanen en in arctische gebieden. Over het algemeen geldt, hoe verder weg en moeilijker de omstandigheden, des te duurder.

Daarentegen blijven de staten in het Midden-Oosten tot en met Qatar aantrekkelijk. Theoretisch geldt dit ook voor Irak en Iran. Daar zit hele goedkope olie in de grond.”

Vraag 4) De volksrepubliek China is een grote afnemer van olie uit het Midden-Oosten. Bepalen de Chinezen uiteindelijk de toekomst van de traditionele oliestaten?

MH: “De Chinese economie draait nog voor een groot deel op energie uit steenkolen. Het enige wrange voordeel van steenkool is dat de eigen, lokale bevolking er snel last van gaat krijgen.

China zelf heeft al een flink aantal kolen-centrales omgezet naar gas. Dat is op zich duurder, maar schoner in termen van lokale luchtvervuiling en ook CO2 uitstoot. Je kunt zeggen wat je wilt van China, maar de volksrepubliek heeft wel degelijk milieustandaarden, die misschien achterlopen op West-Europa, maar de Chinezen zelf wonen ook liever in schonere lucht.

Voor hen zijn de fossiele brandstoffen uit het Midden-Oosten een schonere en noodzakelijke tussenoplossing, met name aardgas” Vraag 5) Ondertussen is gebleken dat het steenkolenverbruik in China een toppunt heeft bereikt?

MH: “Dat zal zeker te maken hebben met de schoolgrootte van het land en de eigen ontwikkeling naar een industriële samenleving. En laten we niet vergeten dat China gelijke tijd enorm veel goedkope banen, bijvoorbeeld in de mijnbouw, nodig

Shell heeft grootste olieraffinaderij van EU in de Botlek

28 | VAN VERRE 291

heeft om de maatschappij te laten functioneren en sociale onrust te voorkomen. De Chinezen hebben bij het klimaatakkoord van Glasgow ook duidelijk aangegeven, langer te gaan doen over de energietransitie. Er is het jaartal van 2060 genoemd door de Chinese delegatie voor het afschakelen van steenkoolcentrales.

Het kan natuurlijk zijn dat het een eerste negotiatie stap is.”

Vraag 6) In hoeverre bereikt het Chinese CO2 probleem Europa?

MH: “Die impact is echt enorm. Maar het kan niet anders dat verschillende landen op basis van hun huidige economie, energievoorraden en klimaattoestand verschillende scenario’s zullen volgen. Dat gebeurt ook in de Europese Unie. Wij in Nederland sluiten relatief schone kolencentrales, terwijl in Polen zwaar vervuilende centrales op steenkool blijven draaien.

Overigens gebruikt Duitsland nog steeds bruinkool op grote schaal, wat zwaar vervuilend is.”

Vraag 7) Kan het vergroeningsproces worden versneld?

MH: “Daarvoor zullen we het in Europa zelf echt moeten gaan menen met het klimaatakkoord. Dan kun je een vuist maken naar China door importheffingen te gaan toepassen. Als we equivalente CO2-heffingen gaan hanteren aan de Europese grenzen, dan zal dit absoluut invloed hebben op China.

Maar die heffingen maken Chinese producten ook duurder voor de Europese consument.”

Vraag 8) Is klimaat een politiek wapen geworden?

MH: “Absoluut. Daar gaan we nog meer voorbeelden van zien.”

Vraag 9) Voor Rusland rest eigenlijk alleen het aardgas als economisch wapen, aangezien we weinig Russische producten afnemen?

MH: “Rusland beschikt over enorme voorraden aardgas.

Wat de Russen in de recente decennia heel goed hebben gedaan, is het stelsel van pijpverbindingen met Europa aanleggen. Daarmee doet Rusland al vele jaren aan energiepolitiek, of we nu willen of niet. Of het echt een pressiemiddel is, hangt enorm af van het gedrag van de importlanden. Ik vind Duitsland in dit opzicht een slecht voorbeeld. De Duitsers hebben in 2016 het besluit genomen om versneld van kernenergie af te stappen. Ik had veel respect voor Merkel als bondskanselier, maar ik denk dat dit een geopolitieke inschattingsfout van haar kant is geweest. Wie stonden te juichen bij die beslissing? Dat waren De Groenen in Duitsland en Poetin stilletjes in Het Kremlin. En wat gebeurde er? De bruinkoolproductie in Duitsland ging rap omhoog en de import van Russisch aardgas steeg enorm. De nieuwe Duitse coalitie wil nog sneller het land groener maken, waarbij de steenkool-centrales moeten worden afgeschakeld. De afhankelijkheid van Rusland, die de Duitsers zelf hebben gecreëerd, zal alleen maar toenemen. Wij hebben net gezien wat deze situatie doet met de tarieven voor gas en elektriciteit, terwijl de inkomsten voor Gazprom nog nooit zo hoog zijn geweest! Ook Nederland importeert nu aardig wat Russisch gas, dus ook wij dragen daaraan bij.”

Vraag 10) Speelt de eeuwenoude concurrentiestrijd met Frankrijk, dat voor een belangrijk deel draait op kernenergie, een rol?

MH: “Jazeker. Het wordt nog spannend om te zien in welke mate vanuit Brussel kernenergie en aardgas worden gelabeld als schone energiebronnen. Ik vrees dat we met Frans

Timmermans als Europees commissaris van de energietransitie niet echt een goede hebben. Hij is iets te idealistisch gaan nadenken over energie en heeft veel pragmatische aspecten uit het oog verloren.”

Vraag 11) Welke alternatief heeft Nederland voor de aardgasproblematiek?

MH: “Het is duidelijk dat je met een pijpleidingsysteem tot elkaar veroordeeld bent. Met de import van vloeibaar gas LNG, ben je als land in staat om onafhankelijker te opereren op de energiemarkt. Zo hebben we gezien dat in december 2021 veel Amerikaans vloeibaar gas naar Nederland is gekomen.

Dat betekent overigens ook dat er een behoorlijk percentage schaliegas wordt geïmporteerd; dit als bijproduct van de winning van de schalieolie die in de VS wordt geëxploiteerd.

Iedereen die nu in Nederland op gas staat te koken, verbrandt voor een deel schaliegas. Terwijl we enkele jaren geleden hebben besloten om in Nederland schalie activiteiten te verbieden. Maar intussen importeren we het wel, en is de aarde als geheel slechter af. Er zijn hier meer voorbeelden van. We hebben allemaal mobiele telefoons met metaal uit de Congo. We kopen massaal zonnepanelen, veelal gemaakt in China, met allerlei bedenkelijke werkkampen voor Oeigoeren.”

Vraag 12) Is het niet tragisch dat een historisch belangrijk land als Iran nu geen gebruik kan maken van de rijke oliereserves?

MH: “Het is geen geheim dat Shell heeft geprobeerd om een vloeibaar aardgasproject van de grond te trekken in Iran, maar dat is gestrand op internationale sancties tegen het land vanwege de atoomenergieproblematiek daar. Zonde, want Iran zou een belangrijke exporteur van LNG kunnen zijn, maar nu moet het zelfs gas importeren. Als het regime daar verandert en vriendelijk wordt voor het westen, dan kan de LNGexploitatie zeker gerealiseerd worden. Maar dan spreken we over minstens 15 jaar weg.”

Vraag 13) Werkt schaliegas remmend op de verwezenlijking van het klimaatakkoord?

MH: “Maar niet zoveel anders dan aardgas uit Rusland of LNG uit andere delen van de wereld. Gas is gas. Bovendien is de vervanging van steenkool door aardgas een relatief flinke verbetering wat betreft CO2 uitstoot. Aardgas is een hele belangrijke transitie energiebron voor de komende decennia.”

Vraag 14) Maar schaliegas wordt gezien als een reddingsmiddel voor de Amerikaanse economie, terwijl het vervuilend is door vrijkomend methaan!

MH: “Methaan komt vrij bij alle winning van olie en gas, maar bij schalieolie en schaliegas is dat methaangehalte inderdaad hoger.

Dat heeft o.a. te maken met het feit dat je voor de winning van schalieolie meer putten moet slaan. In staten als Texas en Colorado is veel meer ruimte om dit te doen. Daarbij is er een technologische doorbraak geweest om de winning van schalieolie goedkoper te maken. Dat heeft Amerika behoorlijk zelfvoorzienend gemaakt met olieproductie. Het schaliegas kregen de Amerikanen er gratis bij.”

Vraag 15) Staat de exploitatie van teerzandolie in contrast met het schone imago van Canada?

MH: “Dat is voor een deel wel zo. Teerzandoliewinning is de meest vervuilende manier om aan olie te komen. Het is eigenlijk een vorm van open mijnbouw. Je moet de oppervlakte afschrapen en

China zelf heeft al een flink aantal kolencentrales omgezet naar gas. door middel van chemicaliën de olie uit het zand wassen.

Het is een vervuilend proces, maar je kunt het de Canadezen niet kwalijk nemen dat ze hun hulpbronnen willen gebruiken.

In vergelijking, Duitsland wordt gezien als een stabiel en groen land, terwijl het enorme gebieden afgraaft voor de bruinkoolproductie, al decennialang.”

Vraag 16) Is bruinkoolwinning in Duitsland de spreekwoordelijke olifant in de EU-kamer?

MH: “Ik denk het wel, in elk geval één van de olifanten.Voor bruinkoolwinning zijn in Duitsland ook hele dorpen ontruimd.”

Vraag 17) De belangrijkste verwezenlijking van het klimaatakkoord komt voort uit gedragsverandering. Of is dit een simpele conclusie?

MH: “Te simpel? Nee, ik geloof het niet. Uiteindelijk zullen daar de grootste stappen vandaan moeten komen. Ik denk dat iedereen in Europa zijn stinkende best doet om groener te worden, maar we blijven tegen de discussie aanlopen waar dat dan precies zou moeten. Neem nu windenergie op land, dat is op zich best schone energie, maar ook weer horizonvervuilend en ik zou zo’n windmolen ook niet binnen gehoorafstand willen hebben. Ik begrijp dat offshore windenergie die nadelen wegneemt, maar het wordt nog een hele kluif om daar internationaal voortgang mee te maken.

Neem de elektrische auto. Daarvoor zal zeker in Europa een dekkend netwerk van laadpalen en laadstations moeten worden aangelegd. Dat moeten we doen vanuit een verouderd elektriciteits-netwerk. Dat heeft een flinke investeringsbeurt nodig. Als het gaat om aanpassingen door de industrie op het gebied van energieverbruik en klimaatneutraal produceren, is er bij het grote publiek het idee ontstaan, dat je dit kunt eisen zonder gevolgen. Dat is natuurlijk niet zo. Industrieën hebben nu eenmaal een verdienmodel en als daar structureel hogere kosten tegenover staan, gaan ze dit doorberekenen in hun eindproduct.

En als consumenten uitwijken in hun koopgedrag naar landen die zulke structurele kostenverhogingen niet hebben, blijven we als Europese gemeenschap bijdragen aan de internationale klimaatproblematiek. Hogere kosten in het energiesysteem zullen hoe dan ook bij de consument terecht komen.”

Vraag 18) Is daarmee het klimaatakkoord van Glasgow om de opwarming van de aarde te bepreken tot 1,5 Graad Celsius in 2030 een utopie?

MH: “Er worden veel klimaatdoelen afgestemd op het jaar 2030 of 2050, alsof dat een soort einddatum zou zijn. Voor strategen is het normaal om in tijdvakken te denken, maar het grote publiek ervaart dit alsnog als ver weg. Het heeft geen zin om te dreigen als politieke partij, of als NGO, in de zin van als we het niet halen dan vergaat de wereld. Als het publiek de energietransitie kan beschouwen als een geleidelijk proces uitgerold over de komende decennia, dan is die zeker kansrijk, maar ik geloof dus niet in een geforceerde aanpak. Het gaat

VAN VERRE 291| 29

Shell klimaatneutraal in 2050? Revolutionair!

Niets is minder waar. erom dat het grote publiek went aan de prijsstijgingen die onvermijdelijk zullen zijn. Een regering moet voldoende creatieve spanning inbouwen met een klimaatagenda, maar geen belachelijke doelen stellen. Op dit moment lijkt het coalitieakkoord in Nederland behoorlijk idealistisch te zijn ingekleed. Het doel van 60% reductie van CO2-emissie zal ongetwijfeld bedoeld zijn als een richtlijn, hoewel dit niet hardop wordt gezegd.”

Vraag 19) Is het zo dat de olieprijs toch bepalend is voor de intensiteit waarmee klimaatdoelen worden nagestreefd?

MH: “Wat we hebben gezien is dat bij het nationaal afbouwen van fossiele brandstoffen, er grote prijsschommelingen kunnen ontstaan. Wij hebben het hier ervaren, maar de prijsstijgingen in het Verenigd Koninkrijk waren nog schokkender. Daar waren de weersomstandigheden ongunstig voor het opwekken van offshore windenergie. Het was gewoon te windstil over een langere periode. In Nederland is besloten om de consument een compensatie te geven voor de prijsschommelingen door een gedeeltelijke teruggave van de energiebelasting. Je kunt je afvragen of het de taak is van de overheid om de burgers continu te beschermen tegen de prijsgevolgen van de energietransitie.

Uiteindelijk is dat vestzak-broekzak. Verder zullen we echt moeten kijken naar andere energiebronnen, zoals gasgestookte centrales en kernenergie. We hebben die bronnen nodig om de zaak financieel een beetje in evenwicht te houden.”

Vraag 20) Boris Johnson klopt zichzelf op de borst, omdat het VK de overstap naar offshore windenergie zo snel heeft kunnen maken. Is dat terecht?

MH: “Laten we niet vergeten dat het VK enorme mazzel heeft gehad op het gebied van energie. Toen het land in de jaren zeventig van de vorige eeuw af moest van de kolengestookte energiecentrales in de industriesteden werd er voor de kust van Schotland een enorme voorraad aan olie en gas aangeboord. Daar hebben ze decennialang van kunnen profiteren. Op het moment dat het nodig was om voor die fossiele brandstof een alternatief te ontwikkelen, bleek het VK in de territoriale wateren van de Noordzee, bijvoorbeeld aan de kant van de Doggersbank, enorme windparken te kunnen bouwen, omdat de zee relatief ondiep en de bodem redelijk stabiel is. De Britten hebben geluk gehad, maar geef ze eens ongelijk om daar massaal van te profiteren. Het wordt voor het VK een uitdaging om windstille periodes op te vangen, door energie op te slaan en daarmee bijvoorbeeld waterstof te produceren of grote batterijen op te laden.”

Vraag 21) Nederland heeft kernenergie nu weer in het regeerakkoord geschreven. Kunnen we niet zonder kernenergie?

MH: “Kernenergie is ook zo’n heerlijk polariserend onderwerp van discussie geworden. Als je links stemt dan ben je bijna per definitie tegen kernenergie, stem je conservatief dan ben je voor

30 | VAN VERRE 291

kernenergie. Ik denk dat we daar een stuk praktischer over moeten gaan denken, en niet zo dogmatisch. Natuurlijk zijn de problemen van het kernafval nog steeds niet weg, dus daar moeten we verstandig over nadenken. Tegelijkertijd is de technologie van kernenergie een stuk verder ontwikkeld sinds de rampen met Tsjernobyl en Fukushima. Je moet ook anders tegen kernenergie aankijken in termen van energie-onafhankelijkheid en energiezekerheid. Ik vind het heel verstandig dat de Nederlandse overheid nu serieus gaat studeren op kernenergie en besluit niet zo laf te zijn als partijen die nu ineens roepen: laat het maar aan de markt over. Laten we niet vergeten hoeveel miljarden euro’s aan subsidie de afgelopen jaren naar grootschalige windenergie-parken en zonne-energieparken zijn gegaan. Nu kunnen die zich enigszins zelfstandig bedruipen, maar dat is niet zonder slag of stoot gegaan.

Dus als we als mensheid ons energie-pallet willen verbreden, dan denk ik dat kernenergie daarin goed zou kunnen passen.”

Vraag 22) Het KNMI voorspelt dat bij uitblijven van adequate maatregelen de Noordzee spiegel met anderhalve meter kan stijgen tot het einde van deze eeuw. Hoe kijk je daar tegenaan?

MH: “Natuurkijk is dit niet goed, maar aan de andere kant heeft Nederland heel erg goede waterbouwkundig ingenieurs en hebben we een relatief korte kustlijn. Volgens mij zijn dat goede ingrediënten om in zeventig jaar tijd anderhalve meter stijging aan te kunnen. Er zullen veel meer landen in ernstiger mate last gaan krijgen van de zeespiegelstijging. Je kunt bijvoorbeeld kijken naar het bruto nationaal product per kilometer kustlijn.

Op die schaal zit Nederland dichter bij Zwitserland dan bijvoorbeeld Bangladesh.”

Vraag 23) Shell heeft het hoofdkantoor verplaatst naar Londen en werkt voortaan met een enkel soort aandelen. Levert dit een bijdrage aan de klimaattransitie?

MH: “Op zichzelf niet. Het helpt om gemakkelijker kapitaal uit de markt aan te trekken, om grote investeringen te doen en om aandelen terug te kopen respectievelijk om het uitbetalen van dividend op peil te houden. En het zal zeker helpen om sneller beslissingen te nemen.”

Vraag 24) Tegelijk heeft Shell aangekondigd om in 2050 klimaatneutraal te willen zijn. Is dat haalbaar?

MH: “Het is te vergelijken met de klimaatdoelen die in Glasgow en op andere klimaattoppen, zijn gesteld: het klinkt veilig en ver weg.

Het is in die zin eenvoudig voor een huidige CEO om een dergelijk doel neer te zetten, maar dat zal door de bedrijfsonderdelen in behapbare mijlpalen moeten worden vertaald. Ik weet niet hoe dit precies zal gaan, maar om dit algemene doel in dertig jaar tijd te bereiken, zal een gigantische uitdaging worden.”

Vraag 25) Is het revolutionair?

MH: “Niets is minder waar. Het zal een enorme verschuiving betekenen van fossiel naar hernieuwbaar. Veel meer elektriciteit en veel meer compensatie mogelijkheden, wat betekent het afvangen en opslaan van CO2. Daarnaast zal Shell in zogenaamde ‘nature based solutions’ actief worden, bijvoorbeeld door te investeren in bosbouw en het aankweken van algen.

Verder zal Shell meer gaan inzetten op de handel in schone energie en op CO2 compenserende certificaten. Ik denk dat het grote publiek nog onderschat hoeveel geld hierin zal omgaan. Shell heeft van nature een bedrijfscultuur die is

gebaseerd op de handel in olie en gas. Dat vereist een bepaalde ervaring en kennis. Ik denk dat de onderneming die aspecten zeker zal willen inzetten bij de handel in groene energie.”

Vraag 26) Helpt het dat Shell in 140 landen actief is?

MH: “Dat geldt met name voor de downstream activiteiten, dus de handel in benzine, gas en dieselolie. Als het gaat om de exploratietak, spreken we van 20 tot 25 landen. Dat is een veel kleiner groepje landen.”

Vraag 27) Welke invloed heeft de uitspraak van de Nederlandse rechter, die Shell dwingt tot 45% CO2 reductie in 2030?

MH: “De verhuizing van het hoofdkantoor naar Londen houdt geen verband met die uitspraak. Shell heeft dat ook op zijn website bevestigd. Helaas is ook Shell een polariserende factor geworden in de maatschappelijke discussie, zeker in Nederland. Links Nederland en Shell haters in het algemeen, vonden het vonnis in het voordeel van Milieudefensie, prachtig. Dat is natuurlijk jammer. Maar misschien zijn er twee kwesties die je kunt aanstippen bij het vonnis. Ten eerste een principiële kwestie; veel mensen zijn het erover eens dat de rechter in dit geval behoorlijk op de stoel van de politiek is gaan zitten. Dat zeggen zowel juristen als vooren tegenstanders van het vonnis zelf. Voorstanders van het vonnis zeggen daarop: ja, dat mag wel zo zijn, maar het was nodig omdat de politiek een behoorlijk gat heeft laten vallen.

Zelfs als dit echt zo zou zijn, dan moet je je afvragen of je wel moet willen dat een rechter zo’n positie inneemt. Kijk om ons heen, bijvoorbeeld naar Polen en Hongarije. Daar heeft de rechtspraak inmiddels een hele stevige politieke stoel gekregen. Brussel vindt daar wat van en binnen de EU schreeuwt Nederland het hardst dat het helemaal fout gaat in Polen en Hongarije. Maar in ons eigen land juichen we die ontwikkeling toe. Ik zou zeggen: ‘Be careful what you wish for.’ Ik vind het in elk geval behoorlijk hypocriet. Stel dat de rechter morgen Friends-of-the-Earth of Extinction Rebellion zou verbieden, omdat ze misschien terroristische motieven zouden hebben, dan moet je eens zien wat er gebeurt in Nederland! Vervolgens is er de inhoudelijke kant van het vonnis; dat gaat dus om 45% reductie van CO2 uitstoot ten opzichte van het jaar 2019. Het gaat om scope 1, 2 en 3.

Scope 1 is de uitstoot die vrijkomt bij de eigen productie, eenvoudig gezegd, dat wat uit je eigen schoorsteen komt.

Scope 2 draait om de CO2 uitstoot van industrie die jouw elektrische stroom, in dit geval van Shell, inkoopt en door de schoorsteen blaast als CO2. Tot zover klinkt het redelijk logisch. Scope 3 draait echter om de vraag welke CO2 wordt uitgestoten doordat klanten jouw producten gebruiken. Dus ik tank benzine van Shell bij de pomp en bij mijn autorijden komt CO2 vrij. Wie is daar nu verantwoordelijk voor? In dit geval zegt de rechter: dat is de verantwoordelijkheid van Shell. Stel nu dat we het hebben over een suikerproducent die het hoofdkantoor in Nederland heeft en internationaal suiker verbouwt en inkoopt. Die suikerproducent belevert een groot aantal voedselproducenten in Nederland en in het buitenland.

Bij de consumptie van al die eindproducten komt CO2 vrij; is die suikerproducent dan verantwoordelijk voor de milieuvervuiling die de consument veroorzaakt?

Terwijl de Suikerunie, een concurrent, gewoon mag doorgaan.

Met andere woorden zo’n vonnis van de Nederlandse rechter

moet wel uitvoerbaar zijn, en rechtsgelijkheid behouden.

Een ander voorbeeld. Stel dat binnen de EU de druk op Polen effectief wordt en dat wordt afgesproken dat het land in ruil voor normaal gedrag hulp krijgt bij het omschakelen van steenkoolcentrales op aardgas. Shell zou daarbij een enorme bijdrage kunnen leveren door vloeibaar gas via de haven van Gdansk het land binnen te brengen. Nu zou Shell moeten zeggen, het levert een enorme bijdrage op aan een schoner klimaat, maar sorry we kunnen niets doen, want we zitten met dat rechterlijk vonnis. Ik vind dat bizar!”

Vraag 28) Denk je dat Shell steeds de grenzen gaat opzoeken om te opereren binnen het rechterlijk vonnis?

MH: “Dat zullen ze wel moeten. Ten aanzien van die scope 3 hebben ze een inspanningsverplichting; het is geen wet.

De bewijslast ligt nu echter bij Shell. Ze zullen moeten laten zien dat ze de nodige inspanning hebben gedaan. Tegelijkertijd komt er natuurlijk nog een hoger beroep aan.”

Vraag 29) Is het niet zo dat Shell binnenkort sterker zal worden gestuurd door de beursnoteringen in Londen en New York en dat de Angelsaksische opvattingen over een schonere bedrijfsvoering, gaan domineren?

MH: “Ik denk dat ook Amerikaanse ondernemingen zich meer gaan richten op internationale milieuafspraken.

Dus de mate waarin Shell zou kunnen afwijken van de Europese norm, zal in de toekomst meevallen.”

Vraag 30) Kun je je voorstellen dat Shell een overname target kan worden?

MH: “Als de olieprijs door schone energietechnologie, structureel in elkaar zou vallen, dan komt er een moment dat de waardering van de olie- en gasreserves van Shell ook onder druk komt te staan. Op dat moment kan ik me een overname voorstellen, maar dat is voorlopig niet aan de orde, al was het maar vanwege de internationale mededing wet- en regelgeving.”

Vraag 31) Is de overname van het Britse BG (gaswinning) in 2017 in dit kader een belangrijke strategische stap geweest?

MH: “Het is geen geheim dat Shell decennialang heeft gekeken naar die overname. Ik heb zelf op de new business afdeling gewerkt en elk jaar kwam BG langs als potentieel ‘merger & aquisition target.’ Wat betreft de waardering van BG, gingen we er op een geven moment zelfs twee keer per jaar doorheen. In 2016 kwamen de omstandigheden bij elkaar: Shell had het geld en BG werd laag gewaardeerd, dus de sterren stonden gunstig. Daarbij werd BG door de

Het gezin Hulsbergen verbleef 17 jaar in het buitenland voor Shell.

VAN VERRE 291| 31

Belangrijk dat batterijtechnologie beter wordt! hele olie- en gasindustrie gezien als een ‘natural fit’ voor Shell. Shell was al wereldleider in vloeibaar aardgas, aangezien de onderneming daar hard op in heeft gezet. Met de overname van BG is die koppositie verder versterkt. Shell gelooft heel erg in aardgas als overgang naar het gebruik van waterstof en andere hernieuwbaar bronnen. Het is reëel om te veronderstellen dat die transitie decennialang zal duren.”

Vraag 32) Is er voldoende transportcapaciteit aanwezig om LNG over de wereld te verspreiden?

MH: “Dat is geen probleem. Het is een kwestie van het bijbouwen van LNG-tankers. Voordeel is dat je met LNG in kleinere hoeveelheden kunt werken. Zelfs eilanden als Aruba, Malta of Cyprus en andere eilandstaten kunnen goed bediend worden met vloeibaar aardgas. Dat geldt trouwens ook voor de Filipijnen en Indonesië waar voldoende kustlijn aanwezig is.”

Vraag 33) In 2017 is Shell uit de winning van Canadese teerzandolie gestapt. Is dat omwille van milieutechnische redenen gebeurd?

MH: “Het economisch uitgangspunt zal belangrijker zijn geweest. Shell moest veel kapitaal op de grond inzetten.

De milieustandaard die Shell daarbij wereldwijd hanteert, verhoogde de kosten. Daarentegen was de opbrengst van een barrel teerzandolie laag, aangezien het kwalitatief mindere olie is. Het is wel zo dat teerzandolie een steeds slechter imago kreeg, in de trant van teerolie, daar moet je niet in willen zitten. Op hetzelfde moment stapte Shell in een Canadees vloeibaar aardgasproject van $ 30 miljard, samen met enkele Japanse bedrijven. Dan moet er gedacht worden, hoeveel bedrijven en kapitaal hebben we in een enkel land aan het werk? Dan maak je portfolio beslissingen. Als het goed verkoopbaar is, dan gebruik je de cash van het ene project, voor het opstarten van een ander.”

Vraag 34) Shell is in de Verenigde Staten uit de schalieolie-industrie gestapt. Speelde het milieuaspect daar wel een rol?

MH: “Tot op zekere hoogte. Het bedrijfseconomisch belang speelde een grotere rol. Er waren beloftes gedaan om de schuld door overname van BG versneld af te betalen, dus daarvoor moest kapitaal uit de VS worden teruggehaald naar het VK. Van daaruit kon geld worden teruggegeven aan de aandeelhouders. Shell kon een ‘chunky bit’ van de portfolio in een keer verkopen en dat paste op dat moment heel goed.”

Vraag 35) Hoe valt waterstofproductie in te passen in de praktijk van Shell?

MH: “Je hebt waterstof nodig bij de raffinage van ruwe olie. Dat geldt zeker voor de olieraffinaderij van Shell in het Botlek gebied (de grootste in Europa, redactie). Daar produceert Shell dus al de nodige zogenaamde grijze waterstof. Daarmee kraak je met waterstof de aangevoerde olie. Toekomstige groene waterstof kan die grijze waterstof prima vervangen.”

32 | VAN VERRE 291

Vraag 36) Maar Shell zal toch in waterstof willen investeren?

MH: “Er wordt nu primair gekeken naar projecten in Nederland en Duitsland. Waterstof zou een heel belangrijke energiedrager kunnen worden. Het kan worden ingezet om opgewekte duurzame elektriciteit op een andere manier te transporteren. Daarmee is het alternatief voor het ouderwetse stroomkabelnetwerk. Verder kan waterstof worden ingezet bij industriële processen die continu draaien, zoals de staalovens van Tata Steel.”

Vraag 37) Het is op dit moeilijk voorstelbaar hoe er een Europees netwerk van laadstations voor elektrische vrachtwagens wordt aangelegd. Hoe zie je dit?

MH: “Belangrijk is dat de batterijtechnologie steeds beter wordt. Dat zal in eerste instantie positief zijn voor personenauto’s. Pas veel later zal elektriciteit de brandstof voor vrachtwagens door Europa gaan worden.”

Vraag 38) Is Shell Chemie in Moerdijk een autonoom onderdeel van het concern?

MH: “Shell zit wereldwijd in de chemische industrie en dat blijft een flinke groeimarkt. Daarbij kunnen bepaalde fracties die uit de raffinaderijen komen, rechtstreeks door naar de chemische tak. Chemie biedt dus een belangrijke portfolio compensatie voor olie en gas, terwijl de winstmarges goed zijn. Investeringen kunnen alleen rendabel zijn in heel grote fabrieken. De concurrentie voor Shell in de chemische sector, zal daarbij rechtstreeks veelal uit het Midden-Oosten komen.”

Vraag 39) In welke landen kan Shell dit dan doen?

MH: “In Qatar heeft Shell een chemische fabriek die boven op een gasveld staat; in het Amerikaanse Pennsylvania staat ook een chemische unit dichtbij schaliegas productie. In China heeft Shell een chemiefabriek staan naast een enorme tankopslag, dus daar zit het bedrijf vlak naast de klant.”

Vraag 40) Is zonne- en windenergie grootschalig genoeg geworden voor een onderneming als Shell?

MH: “Met name in grote staten met gunstige klimaatomstandigheden heeft Shell belangen in groene energie op land. Voor zonne-energie gaat het om de Verenigde Staten en Australië, maar ook om bijvoorbeeld Oman. Voor windenergie geldt dat Shell alleen belangstelling heeft voor offshore windenergie, daarbij moet je denken aan de Verenigde Staten, Nederland, Duitsland en Denemarken. De onderneming bouwt zelf windparken, maar neemt ook veel goedlopende offshore windenergieprojecten over. Dat is nodig om snel de juiste schaalgrootte te creëren en om projectervaring op te doen.” ♦

Een Shell e-car oplaadstation in Londen.

Prof. Dr. Ir. Andre Nijhof, hoogleraar Duurzaam Ondernemen & Stewardship:

DE CONSUMENT IS EEN VAN DE LAATSTE PASSAGIERS OP DE DUURZAAMHEIDSTREIN! In heldere bewoordingen gaat Prof. Dr. Ir. Andre Nijhof van de Business Universiteit Nyenrode in op tien stellingen over klimaat, duurzaamheid en energietransitie.

Zijn meningen zijn gestoeld op de nieuwste feiten en inzichten. Hij laat weinig heel van veel gehoorde aannames in de internationale politiek. China is niet de grote boosdoener. Politici zijn niet bepalend voor het creëren van een duurzamere samenleving. Het zijn ondernemers, ambtenaren en professionals die vooropgaan met innovaties die de aarde blijvend leefbaar houden.

STELLINGEN DOOR OELE STEENKS, ANTWOORDEN DOOR ANDRE NIJHOF

stelling

1

Het besef dat duurzaamheid is geboden om de planeet door te geven aan een volgende generatie lijkt in de westerse wereld door een meerderheid van de bevolking te worden gedragen. Het klimaatakkoord van Glasgow heeft impact op de gemiddelde westerse burger. Juist of niet juist?

AN: “Juist, waarbij het wel de vraag is wat we onder “gedragen” verstaan. De meerderheid is er van overtuigd dat klimaatverandering een groot probleem is en dat er wat aan gedaan moet worden. Maar dat wil nog niet zeggen dat ze ook zelf in beweging komen. Bovendien is het niet allereerst het klimaatakkoord, maar klimaatverandering dat een impact heeft op de gemiddelde westerse burger. Om daar wat aan te doen is er een klimaatakkoord opgesteld. Maar we moeten de oplossing en het probleem niet door elkaar halen. Het probleem is klimaatverandering en een deel van de oplossing zijn akkoorden zoals het verdrag van Glasgow.”

2

stelling

Er zijn tal van landen waar overleven de dagelijkse praktijk bepaalt, zoals in de Sahel-staten, Jemen, Syrië, Afghanistan, Irak, Iran, Myanmar, Venezuela, voormalige USSRstaten. Een deel van de problematiek is klimaat gerelateerd. De westerse wereld heeft te weinig oog voor nationale misstanden in het streven naar duurzaamheid.

AN: “Eens. Waarbij ik duurzaamheid dan breder neerzet dan klimaat. Zo is de sociale ongelijkheid ook een groot probleem in deze landen, met een kleine groep die veel bezittingen heeft en een grote groep die nauwelijks toekomstperspectief heeft. Dat veroorzaakt spanningen die weer autoritair optreden aanwakkeren om die spanningen in toom te houden. De Sustainable Development Goals zijn daarom ook bewust neergezet als een wereldwijde agenda waarbij geen van de thema’s achter kan blijven. Onder meer Dov Seidman geeft dat in zijn boek “How” treffend aan met de uitspraak “Our world has gone from connected, to interconnected, to interdependent”. En die onderlinge afhankelijkheid betekent dat we meer systemisch moeten nagaan hoe we de spelregels van het spel kunnen veranderen, zodat duurzame resultaten de logische uitkomst worden. In ons boek “Changing the Game” gaan we daar dieper op in en ik ben aangenaam verrast hoe allerlei bedrijven, overheden en andere organisaties die systemische manier van denken aangrijpen om duurzame transities te versnellen.”

stelling

3

Bij recente internationale spanningen tussen enerzijds Rusland en de Verenigde Staten en de NAVO-bondgenoten anderzijds, zijn klassieke militaire onderdelen als luchtmacht, landmacht en marine weer volop aanwezig. Deze koude-oorlog elementen nemen de urgentie voor de klimaatdoelstellingen bij grote machtspartijen als de VS, Rusland en China weg.

AN: “Oneens. De urgentie van klimaatdoelstellingen blijft onverminderd groot, want bijvoorbeeld de bosbranden in Siberië en Californië afgelopen jaar worden niet geblust door dit soort ontwikkelingen. Maar de stelling geeft wel aan dat de bestuurlijke agenda veel complexer is dan alleen beleid voeren ten aanzien van de duurzaamheidsthema’s. In mijn optiek komen dit soort ontwikkelingen dus niet in plaats van duurzaamheid, maar er bovenop.”

VAN VERRE 291| 33

4

stelling Het merendeel van de OPEC-landen heeft een economie die grotendeels afhankelijk is van het leveren van fossiele brandstoffen. Landen als Venezuela, Saudi-Arabië, de Verenigde Emiraten, Qatar, Bahrein en Koeweit hebben weinig belang bij het snel afbouwen van het gebruik van fossiele brandstoffen.

AN: “Eens, maar eigenlijk geldt hetzelfde voor een land als Nederland. Niet alleen vanwege onze fossiele brandstoffen (olie en gas), maar ook omdat wij een belangrijke afnemer zijn. Het afbouwen van het gebruik van fossiele brandstoffen begint in mijn optiek niet bij OPEC-landen, maar bij innovaties waardoor we minder afhankelijk worden van olie uit dit soort landen. En een opvallende ontwikkeling is dat juist in landen rond de evenaar – inclusief deze OPEC landen – het tegenwoordig al goedkoper is om elektriciteit op te wekken vanuit hernieuwbare bronnen dan vanuit olie. We zijn dus ook niet afhankelijk van de wil van dit soort landen om te veranderen. Er zijn andere krachten die ons in een meer duurzame richting bewegen.”

5

stelling

Stelling: Binnen de EU bestaat in de praktijk van de energietransitie de nodige ongelijkheid in de aanpak van de lidstaten. Frankrijk draait grotendeels op stroom uit kernreactoren, Duitsland koppelt kernenergie af en verhoogt de afhankelijk van Russisch aardgas, Duitsland continueert bruinkoolexploitatie, Polen lijkt een potentieel rampenland met verouderde kerncentrales en vervuilende bruinkoolwinning. Meer centrale regie vanuit Brussel is noodzakelijk.

AN: “Oneens. Dat is de standaard-reflex zodra we tegen complexe probleem oplopen. Die moet de overheid maar oplossen.

Maar dan moeten we ons eerst afvragen waarom het zo lastig is voor de overheid om dit op te lossen. In onderzoek voeren we daarom vaak eerst een root-cause analyse uit. Wat zijn de huidige spelregels van het spel die tot de huidige uitkomsten leiden?

En als we dat weten, kunnen we nagaan welke interventies die spelregels veranderen. Dat kan altijd want “the rules of the game are not god-given, they are men-made”. En dan komen we uit bij een scala aan actoren die dit soort interventies kunnen lanceren. Bijvoorbeeld kennisinstellingen die vanuit onderzoek met nieuwe technologieën komen. Bijvoorbeeld bedrijven die als first mover met nieuwe producten en diensten komen. Bijvoorbeeld banken die andere keuzes gaan maken in wat zij wel en niet financieren. En uiteraard ook Brussel die ook wat kan doen. Maar dat is niet de centrale regie die in de stelling staat. Brussel heeft de Green Deal gelanceerd waarmee vanuit publieke middelen de komende jaren 700 miljard wordt geïnvesteerd richting duurzame energie - waterstof, geothermie, isolatie, e.d.- en een veelvoud hiervan beschikbaar komt vanuit private middelen. Dat laatste wordt vooral gestimuleerd door de kaders die gebaseerd zijn op de EU Taxonomie. Grote bedrijven moeten al over 2022 rapporteren welk percentage van hun omzet en van hun investeringen (Capex) voldoet aan de definities die in de Taxonomie zijn vastgesteld. Kleinere bedrijven volgen in de jaren daarna. Dit gaat een stroom van privaat geld faciliteren richting duurzame ondernemers. Als slimme ondernemer wil je daarbij zijn en dat zie ik in allerlei sectoren inmiddels al volop gebeuren.”

stelling De bereidheid van de westerse consument om klimaat gerelateerde opslagen en het beprijzen van investeringen in duurzaamheid op te brengen, is uiteindelijk de belangrijkste drijvende factor om in het westen tot een duurzamere economie te komen.

6

AN: “Oneens. Ik zeg vaak dat de consument één van de laatste passagiers is die op de duurzaamheidstrein springt. In mijn optiek is de belangrijkste drijvende factor de bevlogen ondernemers, ambtenaren en andere professionals die niet wachten totdat ze gedwongen worden, maar die proactief aan de slag gaan met verduurzaming. In elke sector kun je dit soort voorbeelden vinden. En vervolgens begint via actie en reactie het hele systeem te veranderen. Kijk bijvoorbeeld maar naar Tony Chocolonely. Inmiddels zijn er volop consumenten die de chocoladerepen kopen. Ze zijn zelfs in 10 jaar tijd marktleider geworden en dus groter dan Milka, Nestle, Mars en andere gevestigde bedrijven. Maar begon dit omdat we als consument geen chocola meer wilden kopen die gemaakt was met slechte arbeidsomstandigheden? Nee, het begon bij Teun van der Keuken die als journalist merkte dat keer op keer chocola verbonden is met slavenarbeid.

Daar ging hij mee aan de slag, wilde bewijzen dat het ook anders kon en inmiddels zijn ze de grootste.

Dus je hebt consumenten weldegelijk nodig, maar we moeten af van het beeld dat bedrijven alleen kunnen bewegen als klanten om iets vragen. Bij thema’s zoals duurzaamheid is de klant geen koning, maar een bondgenoot richting een betere wereld.”

34 | VAN VERRE 291

7

stelling De wens van burgers om te werken voor organisaties, instellingen en bedrijven die daadwerkelijk duurzaam zijn, is een belangrijke tweede factor om de klimaatagenda te verwezenlijken.

AN: “Eens. Uit onderzoek blijkt dat voor steeds meer jongeren de keuze van hun werkgever mede bepaald wordt door hoe zij met duurzaamheid omgaan. En volgens mij gaat het veel verder dan jongeren. Kijk naar jezelf. Maakt het voor jou uit of de organisatie die je leidt of waar je bij werkt een koploper is op het gebied van duurzaamheid? Waarschijnlijk wel. Het besef dat jouw werk betekenisvol is, is een belangrijke drijfveer van mensen.”

stelling De energietransitie en innovaties voor een duurzamere Nederlandse samenleving, vragen om een corrigerend heffingsmechanisme door de regering.

8

AN: “Oneens. Ik vind dit weer de traditionele reflex dat de overheid complexe problemen moet oplossen en zolang ze dat niet doen kunnen wij doorgaan met “Business as Usual”. Nee, de tijd van business as usual is voorbij. En ben ik dan tegen corrigerende heffingsmechanismen. Nee, die kunnen weldegelijk een rol spelen. Maar ten eerste naast allerlei andere interventies en ten tweede is het niet alleen aan de overheid om corrigerende heffingsmechanismen te introduceren. Zo heeft PWC besloten dat ze alle CO2 die bij de activiteiten van hun medewerkers vrijkomt alvast gaan afrekenen. Niet door het als belasting af te dragen, maar door daarmee een intern innovatiebudget te creëren. Met dat budget creëren ze de condities om de CO2 uitstoot te verminderen. Dat is twee keer winst. Ze zijn voorbereid op de toekomst voor als er een CO2-belasting komt en ze laten als koploper zien hoe je door slim ondernemen de spelregels van het spel kunt veranderen.”

9

stelling Als traditioneel exportland heeft Nederland een voorsprong in het verbeteren van de internationale leefbaarheid met duurzame oplossingen en producten.

AN: “Eens en oneens. Allereerst eens, want juist door hierin voorop te lopen, heb je de meeste kans om straks de oplossingen te bieden waar ook allerlei andere landen behoefte aan hebben. Dat doen we al bij watervraagstukken en bijvoorbeeld het exporteren van onze kennis en producten rond glastuinbouw. Echter, omdat we een groot exportland zijn hebben we ook belang bij behoud van het bestaande (business as usual). Duurzame transities gaat gepaard met het afbouwen van de activiteiten die leiden tot de huidige niet duurzame uitkomsten. Dat afbouwen doet pijn en gaat gepaard met spanning. Dat zien we bijvoorbeeld in de landbouw. Maar dan nog steeds is het de vraag of we als Nederland op lange termijn het beste vooruit kunnen met het proberen te behouden van het bestaande of met het innoveren richting duurzame oplossingen? Of iets anders geformuleerd willen we als Nederland exportland “part of the problem” blijven of doorgroeien naar “part of the solution”? Het antwoord lijkt mij niet zo ingewikkeld, uiteraard “part of the solution”. En het mooie is dat ook in een sector als de landbouw dat volop kan. We moeten alleen de spelregels van het spel veranderen zodat ook boeren en andere betrokkenen vooruit kunnen met die oplossingen.”

stelling China heeft grote economische impact in Zuid-Amerika en Afrika, terwijl deze wereldmacht nog volop steenkolen, aardolie en aardgas importeert voor de eigen nationale economie. De sleutel van een succesvolle klimaatagenda ligt uiteindelijk bij de regering in Beijing.

10

AN: “Oneens. Ten eerste geloof ik niet in “de sleutel”. Er zijn allerlei sleutels. Daarmee doel ik op de interventies die allerlei actoren in gang kunnen zetten en daarmee via actie en reactie tot duurzame transities leiden. Bovendien is dit beeld van China weinig genuanceerd. Ja, China heeft nog de nodige problemen, maar loopt ook bij veel vraagstukken voor op een land als Nederland. Zo kom je in Beijing alleen elektrische scooters tegen en is China wereldwijd koploper als het gaat om het produceren van zonnepanelen. Ik merk dat een argument als “het gaat pas werken als China ook meedoet” vooral wordt gebruikt om zelf geen verantwoordelijkheid te nemen. De schuld leggen bij anderen kan altijd bij complexe vraagstukken. Verandering ontstaat zodra je het omdraait en nagaat wat je zelf kunt doen. Groot denken, klein doen is hoe ik dat noem. En dat betekent dat ieder van ons actie kan ondernemen die bijdraagt aan het creëren van de oplossingen voor de duurzaamheidsvraagstukken waar we wereldwijd voor staan.” ♦

VAN VERRE 291| 35

“SEIZOENSOPSLAG VAN GROENE STROOM IS DE HEILIGE GRAAL”

36 | VAN VERRE 291

INTERVIEW MET: IR. DRS. RUBEN DIJKSTRA,

DIRECTEUR OFFSHORE WIND ENECO Nederland kent grote problemen met luchtvervuiling veroorzaakt door zware industrie langs de kustlijn. Zo’n twintig kilometer vanaf het strand bouwt Eneco in hoog tempo aan windenergieparken die de groene stroom kunnen leveren om Tata Steel, Shell Pernis en andere bedrijven ‘schoon’ te maken. Ook Amerikaanse Hi Tech reuzen maken graag gebruik van onze windstroom en leggen als afnemers tegelijk een basis voor de financiering van een gezonde groene energiesector in Nederland.

Alumnus Ir. Drs. Ruben Dijkstra (19970009) gaat in op de ontwikkelingen in deze markt en op de uitdaging van seizoensgebonden opslag van groene stroom.

DOOR OELE STEENKS - FOTO’S ENECO

R

uben Dijkstra is in Nederland een van de aanjagers van windenergie op zee, in vakjargon heet dat Offshore Wind Energy. Hij haalde een masters in werktuigbouwkunde aan de TU Delft en startte in 1997 met een IDPFM-opleiding op Nyenrode, waarna hij in 1999 aan de slag ging bij Stork. In 2003 ging hij deel uitmaken van de offshore olie- en gassector, waarmee hij onder andere toeleverancier werd van Shell. De groene economie begon hem in een vroegtijdig stadium te boeien. In 2008 werd hij projectdirecteur bij Evelop International bv, dat wereldwijd investeerde in wind en zonne-energie. Een jaar later werd hij gevraagd om directeur Offshore Wind te worden van Eneco.

RD: “Ik was al geruime tijd gewend om met de uitdaging van offshore exploitatie te werken. Ik ben bij Eneco gekomen om die kennis toe te passen op windenergie. Eneco is een van de voorvechters van duurzame energie in Nederland en momenteel marktleider. We zijn de groenste grote en de grootste van de groenen om het zomaar te zeggen. Eneco is actief in zonne-energie op land, in onshore en offshore windenergie en in biomassa.”

Voor de hedendaagse standaard is dat al een lange managementperiode; is het werk nog altijd een uitdaging?

RD: “Er gebeurt ongelooflijk veel in deze sector. Het is bijna continu voorpaginanieuws geweest. Toen ik de overstap maakte naar Offshore Wind kwamen de eerste waarschuwingen van de Amerikaanse voormalig vicepresident Al Gore, dat de CO2 uitstoot in de wereld te hoog opliep. Tegelijkertijd werd energieonafhankelijkheid in West-Europa een belangrijk thema, omdat Poetin regelmatig aan de gaskraan begon te draaien. Het was ook de tijd van hoge olieprijzen, dus werd er vanuit Den Haag gekeken naar Hollandse wind als een goedkoper alternatief voor fossiele brandstof. Samen met zonne-energie was dat destijds een grote belofte, ervan uitgaand dat er een enorme kostprijsreductie mogelijk zou zijn. We zijn erin geslaagd om die kostenreductie op zee te realiseren. We kunnen nu windparken op de Noordzee bouwen zonder subsidie.

Nederlandse windenergie is momenteel de goedkoopste bron van groene energie. Het is een mooie ‘journey’ geweest

gedurende 13 jaar en we zijn nog lang niet klaar. Er staat nu voor 2,5 gigawatt aan offshore windproductie te draaien en volgens het nieuwe regeerakkoord moet dit naar een capaciteit van 11 gigawatt in 2030. Dat is dus keer vijf in minder dan tien jaar.

En om de uitdaging nog groter te maken, zet het kabinet in op een verdere capaciteitsuitbreiding van nog eens tien gigawatt.”

Kun je aangeven hoe de productie van Offshore Wind wordt gestuurd door de Nederlandse overheid?

RD: “Er is momenteel voor 4,5 gigawatt aan tenders toegekend door het Ministerie van Economische Zaken en Klimaat. Op dit moment zijn we heel hard bezig om ons deel in te vullen. Wij zijn samen met Shell aan het bouwen aan een project van ruim 700 megawatt in het tendergebied Hollandse Kust Noord. Collega Vattenfall bouwt voor 1,5 gigawatt in het project Hollandse Kust Zuid. Bij elkaar gaat het dus om een productie van 2,2 gigawatt die bijdraagt aan de doelstelling van 4,5 gigawatt van de eerdere kabinetten Rutte voor het jaar 2023. Dat gaat gegarandeerd lukken, want de uitgeschreven tenders worden op tijd gerealiseerd.

We zijn onderweg en er wordt op dit moment gebouwd.”

Met Drs. Rob Jetten heeft Nederland een minister voor Klimaat en Energie. Hij moet de grote vervuilers in ons land gaan aanpakken.

Gaat de windstroom van Eneco een rol spelen bij de vergroening van bijvoorbeeld Tata Steel?

RD: “We zijn in Nederland gezegend met een prachtige Noordzee die zich ideaal leent voor het opwekken van offshore windenergie. De windomstandigheden zijn gunstig, terwijl de bodem niet te diep is en stabiel van structuur is. We hoeven geen drijvende of andersoortige ingewikkelde constructies te bouwen voor het funderen van de windturbines. Daarbij komt, dat we een goede uitgangsbasis hebben om de Nederlandse industrie te voorzien van groene stroom. En laat de zware industrie, onze grootste toekomstige afnemers, op heel gunstige locaties zitten.

Van Eemshaven/Delfzijl, Amsterdam/IJmuiden, Maasvlakte/

VAN VERRE 291| 37

INTERVIEW MET: IR. DRS. RUBEN DIJKSTRA Pernis tot en met Terneuzen aan de Westerschelde. Je hoeft niet het hele land door met kabels om de grote afnemers te bereiken, zoals wel speelt in Duitsland. Als daar aan de Noordzee of de Oostzee kust windenergie wordt geproduceerd, moet die het hele land door om de chemische industrie in Zuid-Duitsland te bereiken. We kunnen echter in Nederland groene elektriciteit rechtstreeks koppelen aan bedrijven als Tata Steel en Shell Raffinaderij. En in de toekomst is het ook mogelijk om de pijpleidingen van de olie- en gaswinning op de Noordzee te koppelen aan windturbines, om daarbij tot de productie van offshore waterstof te komen! We verkeren dus in de unieke positie om op de Noordzee 1 plus 1 is 3 te verwezenlijken.

De Noordzee als wingewest voor toekomstige energie, kan de verdiencapaciteit van Nederland prima versterken, waarmee we het afbouwen van onze aardgaswinning uit het Slochterenveld voor een belangrijk deel kunnen compenseren.”

Is een afnamecontract van Tata Steel al aan de orde voor Eneco?

RD:” We kunnen offshore windenergieprojecten alleen bouwen als we op voorhand contracten kunnen afsluiten met grote partijen. We hebben voor Hollandse Kust Noord onder andere een contract afgesloten met Amazon, ten behoeve van hun datacenters. Tata’s milieuplannen zijn van eind 2021 en behelzen het afbouwen van CO2 uitstoot en het doorpakken naar het gebruik van waterstof, geproduceerd met behulp van groene stroom. De beleidswijziging bij Tata Steel komt voor onze huidige projecten te laat, maar in de regeringsplannen wordt rekening gehouden met een afname van 5 gigawatt door Tata Steel, van de in totaal 17 gigawatt aan geplande nieuwe Offshore Windenergie capaciteit. Voor het vinden van toekomstige partners is Tata Steel dus mogelijk een belangrijke afnameroute.”

Wat maakt dat Offshore Windenergie in redelijk korte tijd het break-even punt is gepasseerd?

RD: “De belangrijkste ontwikkeling naar subsidievrije offshore wind, is de technologische ontwikkeling. Eneco is begonnen met offshore windenergie op het Prinses Amaliapark. Daar gebruiken we rotorbladen van 80 meter spanwijdte en 2 megawatt generators.

We

moesten er zestig van neerzetten om aan de totale capaciteit van 120 megawatt te komen. Nu bouwen we 69 windturbines met een spanwijdte van 200 meter in het project Hollandse Kust Noord, met een totale capaciteit van 760 megawatt. We zijn dus naar molens van 11 megawatt gegroeid. Het duurt nog even lang om een vergelijkbaar aantal turbines neer te zetten, maar het levert zesmaal zoveel energie op. Ook qua onderhoud is het allemaal efficiënter geworden; de molens hebben eenzelfde hoeveelheid onderhoud nodig om ze allemaal te smeren, bij wijze van spreken.

Die kosten zijn dus ook met een factor zes gereduceerd. Hetzelfde zie je in de supply chain, die in het begin was gebaseerd op bouwplatforms uit de olie- en gasexploitatie op de Noordzee. Dat was steeds een enkel platform bouwen op een locatie, terwijl we nu 69 keer een repeterende bouwactiviteit hebben. De offshore-industrie heeft zich ontwikkeld en er zijn gespecialiseerde schepen gebouwd voor het realiseren van deze lopende band opzet. Partijen als Boskalis en Van Oord hebben geïnvesteerd in de speciale installatieschepen. De stalen funderingen voor onze turbines werden eerst in Roermond gefabriceerd, maar inmiddels is die productie overgeheveld naar de Maasvlakte, waar grote series van funderingen kunnen worden gemaakt. Wat ook sterk is verbeterd is het procedurele proces. Toen we startten met offshore windenergie was elke producent gehouden om eigen vergunningen te regelen en om zelf te zorgen voor aansluiting op het Nederlandse elektriciteitsnetwerk van Tennet. En dat ook nog eens in onderlinge concurrentie. Nu is dit model gekanteld naar de Nederlandse overheid, die de beste locaties aanwijst, en deze op voorhand vergunt en vervolgens aanbestedingen uitschrijft.

De overheid wijst dus een kavel aan en die is voorzien van een stopcontact. Dat scheelt enorm in onze investeringslasten.”

Heeft de Nederlandse staat met het tendersysteem voor Offshore Windenergie een eigen verdienmodel gemaakt van groene stroom?

RD: “Ik wil het positief benaderen. Het proces van tenderen heeft absoluut bijgedragen aan de kwaliteit van offshore windenergie. De beste wint als het ware. De spelregels van de Nederlandse overheid zijn heel transparant en het is beslist niet zo, dat nationale partijen een voordeel hebben. Een Chinese energieproducent heeft net zoveel kans om een tender te winnen als een nationale partij.”

Maar de gevraagde investeringen moeten wel met een behoorlijke factor verhoogd zijn, zeker gezien de stuwende ambitie van het kabinet Rutte 4?

RD: “De extreem lage rentestand heeft natuurlijk positief gewerkt op het financieren van dit soort grote projecten. Maar alles bij elkaar beschikken we in Nederland over het beste ontwikkelingsmodel voor windenergie binnen Europa. In andere landen is het met name zo dat de energieproducent zelf moet zorgen voor de aansluiting op het elektriciteitsnetwerk, wat vaak tot langere doorlooptijden leidt. Voor de tender Hollandse Kust West die nu loopt vanuit de overheid, is Tennet buiten al bezig om de kabelaansluiting te bouwen. Je kunt er als ontwikkelaar vanuit gaan dat het stopcontact er al is voor de windturbines die je gaat bouwen als winnaar van een tender.”

Kennen toekomstige Offshore Windparken dezelfde bodemcondities als de eerste projecten?

RD: “De bodem van de Noordzee is voor ons heel gunstig;

38 | VAN VERRE 291

er zitten geen rare dingen in als rots, krijt of bolders. Daarbij loopt de bodem tussen Nederland en Engeland niet echt veel af; in het midden wordt een diepte van 40 meter bereikt. Voor de Belgische en de Duitse Noordzeekust gelden vergelijkbare condities. Het is een homogeen zandpakket. We bouwen de windparken op minimaal 10 nautische mijlen, dus 18 kilometer, vanuit de nationale kust. De waterdiepte waarmee we werken, is grofweg dertig meter. Wij gaan een meter of 50 tot 60 de grond in. De totale lengte van de fundering bestaat uit 60 meter in de grond, 30 meter in het water en 25 meter boven water.

Dus het gaat om funderingen van 115 meter lengte die we de grond in hijen. We zijn op zoek naar alternatieven om dit met minder geluidsoverlast te doen, want het is wel zo dat het hijen impact heeft op het welzijn van de vispopulatie en de zeedieren in de Noordzee.”

Het Zweedse Vatenfall is de grootste concurrent van Eneco als het gaat om Offshore Windenergie in Nederland. Hoe verloopt de concurrentiestrijd?

RD: “We hebben allebei ongeveer evenveel klanten in de Nederlandse markt. Onder het merk Nuon heeft Vattenfall een hele sterke binding opgebouwd met de Nederlandse markt, maar nu verschiet het bedrijf van kleur naar het Zweedse moederbedrijf (staatsbedrijf, red.).”

In hoeverre geven de Duitse en Belgische elektriciteitsmarkt kans op stabilisatie aan de afnamekant voor Eneco?

RD: “De elektriciteitsnetwerken van Duitsland, Nederland en België zijn gekoppeld en de elektriciteitsprijzen zijn ook aan elkaar gecorreleerd. Dus in principe kunnen we met onze windenergieparken op zee en op land afnemers in onze buurlanden beleveren, maar in de regel is het zo dat we grote lokale afnemers bedienen. Het project Blauwwind (Borssele 3&4) koppelen we bijvoorbeeld aan de Nederlandse Spoorwegen, Schiphol, Microsoft Nederland en DSM. Er zijn afspraken om elektriciteitsproductie en afname onderling in evenwicht te houden, maar het is niet zo dat wij nu met Eneco Offshore Windenergie de industrie in Zuid-Duitsland structureel bedienen.”

Kun je een kosten-batenanalyse geven van Offshore Windenergie voor de gemiddelde Nederlander?

RD: “Je kunt zeggen dat de aanleg van een windenergiepark op de Noordzee tweeënhalf miljoen euro per megawatt kost.

De gemiddelde handels-elektriciteitsprijs in Nederland zat op zo’n 50 euro per megawatt uur ofwel 5 cent per kilowattuur.

Thuis betaal je ongeveer 22 cent per kilowattuur. Het verschil van 17 cent dat de consument betaalt, bestaat uit transportkosten en belastingen. De heffingen kunnen worden ingezet om de consument aan te sporen tot energiezuinig gedrag.”

Wordt de Nederlandse consument zand in de ogen gestrooid met het belang van kleine energiebesparingen, terwijl een tiental industriële installaties zorgt voor de helft van de luchtvervuiling in Nederland?

RD: “Laat ik het zo zeggen, het was nodig dat de overheid, om deze scheefgroei recht te zetten, de regie meer in eigen hand heeft genomen. Ik ben verheugd over het feit dat we nu een aparte minister voor Klimaat en Energie hebben. Er is tenminste een persoon in ons land die we kunnen aanspreken op dit dossier en die de spelregels kan bepalen. Tezamen met het Europese Fit For 55 programma, is nu het moment aangebroken om door te pakken. Enerzijds met steunpakketten die maken dat de

Nederlandse industrie internationaal niet op achterstand komt te staan. Anderzijds moeten we onze industrie verplichten om te verduurzamen.”

Wat houdt dit EU-programma in?

RD: “Het FIT For 55 programma is een mooi concept, omdat het over de volle breedte van de EU aangeeft hoe we naar 55% minder CO2-uitstoot gaan in 2040. Het schetst een kader hoe we dit voor de industrie gaan verwezenlijken, maar ook hoe we de productie van groene waterstof kunnen financieren. Verder worden enkele grote aanpassingen geregeld. Zo is CO2 beprijzen een effectief middel om de industrie in de juiste richting te duwen. Zoiets moet je wel in Europees verband regelen, anders krijg je onderling concurrentievervalsing. Fit For 55 biedt een kapstok voor het inkleden van nationale plannen voor klimaat en energie. Het is ook goed dat de EU is gekomen met een Carbon Border Adjustment prijsmechanisme aan de buitengrenzen, om de Europese industrie in haar geheel te beschermen tegen producenten uit continenten, waar het internationale klimaatakkoord minder streng wordt nageleefd.”

Wordt de Europese markt voor groene energie daarmee een transparante, uniforme markt?

RD: “De uitrol van offshore windenergie is tot op dit moment binnen de EU nog een nationale aangelegenheid. Dat geldt trouwens ook voor onshore groene energie. In Nederland zijn we bezig om in versneld tempo afscheid te nemen van gasgestookte energiecentrales en heeft het kabinet Rutte 4 nu de optie van kernenergie in het regeerakkoord opgenomen. Tegelijkertijd is Duitsland bezig om zijn kerncentrales uit te faseren. Wij faseren gas uit, terwijl men in Duitsland juist van bruinkool naar aardgas gaat. Hetzelfde geldt voor Polen. Dat land heeft de opdracht om nu pas afscheid te nemen van verouderde kerncentrales en zeer vervuilende bruinkool. Lokaal zijn dit wellicht logische keuzes, maar meer holistisch gezien kun je je afvragen: wat zijn we hier nu in godsnaam aan het doen?”

Wordt offshore windenergie op termijn een exportproduct?

RD: “Er is in Nederland een enorme vraag naar energie vanuit de zware industrie aan de kust. De grote opgave voor Nederland is, hoe verduurzaam je die sector? We hebben het potentieel aan offshore windenergie heel hard nodig om de transitie naar een schone zware industrie mogelijk te maken.

Dus voorlopig zie ik niet dat Nederland als land een netto exporteur wordt van windstroom.”

Maar heeft Eneco de economische basis om als bedrijf te gaan meedraaien in offshore windenergieprojecten in andere lidstaten?

RD: “Bij Eneco geloven we sterk in partnership, tot op heden is dat logischerwijs met lokale partners, die aan de ene kant gezamenlijk werkkapitaal kunnen genereren, anderzijds biedt een partner als Shell afnamezekerheid met de raffinaderij in Pernis en met Shell Chemie in Moerdijk, waar wordt over geschakeld op groene stroom. Verder zijn beide partijen in Nederland over de breedte aanvullend in de consumentenmarkt, wij aan de productiezijde en Shell bij de downstream activiteiten, dus het verkopen van benzine, diesel en oplaad-stroom aan de consument. In Polen biedt de Baltische Zee goede kansen voor offshore windenergie.

VAN VERRE 291| 39

INTERVIEW MET: IR. DRS. RUBEN DIJKSTRA De eerste concessies zijn vergeven. In 2025 of 2026 zullen we daar ook de eerste windmolens op zee zien staan. Daar kijken we wel naar, maar voorlopig meer strategisch. We zullen in de toekomst steeds kijken per markt en per tender, naar wat we missen om in het buitenland succesvol te zijn.”

Gaat er in de thuismarkt verschuiving plaatsvinden van windenergie op land naar offshore windenergie?

RD: “Positief geformuleerd gaat offshore wind het merendeel van de vaderlandse energietransitie trekken. Ik verwacht dat we zonne-energie op land en onshore windenergie niet kunnen uitsluiten. We hebben die capaciteit hard nodig. Het overheidsbeleid om groene energie met een regionale aanpak te verwezenlijken, lijkt te gaan slagen. De opdracht om 35Terrawatt uur aan onshore groene stroom te ontwikkelen, met inbegrip van projecten in uitvoering en van vergunde aankomende locaties, is binnen handbereik. Dus er is nog steeds een groeiend aanbod van groene energie op land. Maar de grote stappen voorwaarts komen zoals gezegd van de offshore windenergie. Bij de kabinetsplannen om tot 11 gigawatt aan offshore windcapaciteit te komen, zitten we met wind op zee al op een invulling van 49 terra wattuur op het Nederlandse elektriciteitsnetwerk. En daar komt die vergunning van 10 gigawatt extra capaciteit op de Noordzee nog bij! Dan stijgt de levering aan het Nederlandse elektriciteitsnet tot ruim 80 terra wattuur. Dat is een enorme stap voorwaarts. En voor offshore windenergie bestaat gewoon meer ruimte en minder verzet, want je merkt wel dat er op land een toenemende weerstand is tegen windmolenparken.”

Heeft de Nederlandse consument wel voldoende door dat het belang van Nederland als knooppunt van internationale digitale verbindingen, soms belangrijker is dan het milieubelang?

RD: “Dit is een valse tegenstelling. We zitten in Nederland inderdaad op een knooppunt van de HiTech wereld met kabelverbindingen voor Google, Microsoft en Facebook enz. Als Eneco zitten we daarbij niet echt strategisch in de wedstrijd, maar uiteraard wel meer opportunistisch. De Amerikaanse HiTech-reuzen hebben behoefte aan lokale partijen, waarmee ze kunnen claimen dat ze het internationale milieu niet belasten. Dat is een ‘match made in heaven’, vanuit ons perspectief bezien. Het vraagt om groene stroom en het zijn kapitaalkrachtige afnemers. Onze bestaanszekerheid wordt vergroot omdat we langjarige contracten kunnen afsluiten met financieel robuuste partijen.”

De maatschappelijk onderliggende vraag is wel of we het beperkt aanbod van wind- en zonne-energie willen gebruiken om nieuwe duurzame economische activiteiten naar Nederland te krijgen, of willen we die capaciteit gebruiken om de bestaande economie te verduurzamen?

RD: “De nieuwe vraag van buitenlande internetbedrijven, helpt in principe niet direct om de vervuiling van Tata Steel tegen te gaan.”

De Nederlandse staat gaat nog twee tenders uitschrijven voor offshore windenergie boven de Waddeneilanden. Wat is de kans op juridische procedures aangespannen door milieugroeperingen?

40 | VAN VERRE 291

RD: “Op het moment dat de tender wordt gedaan voor de locaties boven de Waddeneilanden, is de milieuvergunning aanwezig, hoewel die dan nog niet onherroepelijk is. Maar op het moment dat de tender wordt uitgeschreven, is de kans dat een partij daartegen succesvol juridisch bezwaar kan maken, wel heel klein. Er is al een ruimtelijke kader, waarbinnen een kavelbesluit is goedgekeurd.”

Zijn er ook beperkingen te noemen voor het benutten van offshore windenergie?

RD: “De beperking van groene energie is dat het aanbod gestuurd in plaats van vraag gestuurd. Dat zijn we in onze maatschappij nog niet echt gewend. Aan de ene kant gaat het energiebedrijf meer bepalen wanneer je de wasmachine kunt laten draaien of je auto kunt opladen. We noemen dat ‘peak shaving.’ Aan de andere kant moeten we op zoek naar de heilige graal in de energietransitie en dat is seizoensopslag. Daarbij schuif je windenergie van de winter naar de zomer. Nu stoppen we overcapaciteit nog allemaal in het netwerk. Er zijn nu al genoeg huishoudens die met zonnepanelen een netto producent van groene stroom zijn. Het zijn op zich beroerde klanten voor een energiebedrijf, want die huishoudens zijn bezig om stroom van de dag naar de avond te verslepen, en van de zomer naar de winter. Dat kost die mensen tot op heden niks, sterker ze krijgen het gesaldeerd op hun bankrekening, maar ze nemen wel een dienst af van Eneco of een vergelijkbare concurrent.

We zullen zeker naar een ander model van prijsstelling van energie gaan, zoals we in de telefonie al hebben gezien. Vroeger betaalde je per tik, tot KPN erachter kwam dat ze geen tikken meer zagen verschijnen door What’s App en Skype. Toen moest ons telefoniebedrijf razendsnel overschakelen naar het afrekenen per bundel. Ik verwacht dat we iets dergelijks in de energiemarkt gaan zien, zodanig dat je voor persoonlijke opslag en schuiven belast dan wel beloond wordt.”

Kun je uitleggen hoe we in Nederland grootschalig aan groene waterstof komen?

RD: “Op dit moment produceren we in Nederland waterstof met gebruik van ons aardgas. Het voordeel is dat dit een zeer efficiënt proces is, maar het nadeel is dat hierbij CO2 vrijkomt. Hierdoor wordt de beoogde vergroening te niet gedaan. Daarentegen staat in het Renewable Energy Directive, een richtlijn van de EU, dat hernieuwbare brandstof moet worden bijgemengd. Daarmee wordt een eerste vraag naar groene waterstof in de Europese markt gelegd. Hierbij wordt elektrolyse ingezet. Je brengt water onder spanning en daarmee trek je het uit elkaar in zuurstof en waterstof. Het is een techniek die al lange tijd bestaat, maar nog niet op industriële schaal wordt toegepast. Eneco is betrokken bij enkele pilots in Nederland. Tot dusver hebben die pilots een schaal van 1 tot 2 megawatt. Dat moet binnen enkele jaren naar een schaal voor 100 tot 200 megawatt. Het is nog een behoorlijke slag die moet worden geslagen. De techniek staat nog in de kinderschoenen. Op de wat langere termijn is het mogelijk dat we energie-eilanden op zee zien, waarop we aan waterstofproductie kunnen doen.” ♦

DR. DRS. INGEBORG DE WOLF VAN WAGENINGEN UNIVERSITY & RESEARCH GAAT IN OP URGENTE INNOVATIE VOOR LAND- EN TUINBOUW: DOOR OELE STEENKS IN NAUWE SAMENWERKING MET DR. DRS. INGEBORG DE WOLF. FOTOGRAFIE INGEBORG DE WOLF/WUR

Agrarisch exportsucces onder EU klimaatregels en Nl. regeerakkoord?

Het kabinet Rutte 4 lijkt zich in het regeerakkoord intensief te gaan bemoeien met de Nederlandse land- en tuinbouw. De regering is trots dat we het op een na grootste agrarische exportland van de wereld zijn, maar er moet snel iets veranderen aan de milieuproblematiek. Nadat D66 al had laten weten dat de veestapel gehalveerd zou moeten worden, staat er nu een ambitieus raamwerk op papier. Duurzaamheid en kringlooplandbouw staan hoog genoteerd. Dr. Drs. Ingeborg de Wolf (20145115), hoofd van de afdeling Veehouderij & Omgeving van Wageningen University & Research gaat in op de strekking van het regeerakkoord. Zij is positief over nieuwe vormen van land- en tuinbouw. Zij belicht het belang van technologische, sociale en economische innovaties en van een integrale kijk op duurzaamheid binnen de land- en tuinbouw.

K

OPPOSITIE HANDHAVEN?

Nederland is een belangrijke speler als het gaat om productie en – dankzij de Rotterdamse haven - export van land- en tuinbouwproducten. Tegelijkertijd staat in het regeerakkoord van het kabinet Rutte 4 de landbouw onder druk.

Kan Nederland deze koppositie handhaven?

IDW: “In het regeerakkoord staan ambitieuze doelen geformuleerd die de land- en tuinbouw direct raken: Nederland wil koploper in Europa zijn bij het tegengaan van de opwarming van de aarde. Daarom moeten we tenminste 55% koolstofdioxide (CO2) minder uitstoten in 2030 en noemt het regeerakkoord als streefgetal een reductie van 60%.

Uiterlijk in 2050 wil Nederland klimaatneutraal zijn. Daarbij gaat het niet alleen om koolstofdioxide zelf, maar ook om andere broeikasgassen zoals methaan (CH4) en lachgas (N2O).

We drukken deze broeikasgassen uit in CO2-equivalenten.

Jaarlijks stoot de landbouw ongeveer 27 megaton CO2equivalent broeikasgassen uit. De reductie die de landbouw moet realiseren is enorm. Ook voor de uitstoot van stikstof ligt er een grote opgave in het regeerakkoord: niet in 2035, maar al in 2030 moet 74% van het areaal van de stikstofgevoelige natuur in beschermde Natura 2000-gebieden een gezond stikstofniveau hebben. Dat is nodig omdat we onze natuur willen beschermen en verlies van biodiversiteit willen herstellen. Stikstofuitstoot in de landbouw gebeurt vooral

VAN VERRE 291| 41

DR. DRS. INGEBORG DE WOLF VAN WAGENINGEN UNIVERSITY & RESEARCH GAAT IN OP URGENTE INNOVATIE VOOR LAND- EN TUINBOUW: in de vorm van ammoniak (NH3).

Daarbij komt de uitstoot grotendeels voor rekening van de veehouderij.

Kringlooplandbouw, extensivering, omschakeling, stalaanpassingen, meer weidegang, innovatie en verplaatsing worden daarbij als denkrichtingen genoemd. Het regeerakkoord zet ook in op een dierwaardige veehouderij.

Het uitgangspunt hierbij is positief dierenwelzijn, dus niet het voorkomen dat het welzijn van dieren wordt aangetast, maar het welzijn van dieren verbeteren.

Ingrijpende maatregelen brengen kosten met zich mee. Dat geldt ook voor maatregelen in de land- en tuinbouw.

Deze maatregelen zullen gedeeltelijk of helemaal verdisconteerd worden in de kostprijs van producten. Als de marktprijs dan ook stijgt om marges te handhaven, worden onze producten duurder en wordt het moeilijker om de koppositie als exporteur te handhaven. Tegelijkertijd is het de vraag hoe realistisch onze huidige prijzen zijn als we negatieve externe effecten, zoals uitstoot van broeikasgassen en stikstof, en aantasting van de biodiversiteit, niet verdisconteren in de prijs.”

Die hogere kostprijzen zullen toch ook in andere EU-lidstaten gaan gelden?

IdW: “Dat ligt voor ons land net iets anders. Het Nederlandse bedrijfsleven zal graag zijn positie als belangrijke exporteur van land- en tuinbouwproducten willen handhaven. De vraag is hoe de overheid hiernaar kijkt. Op Europees niveau is namelijk afgesproken dat de doelen voor emissiereductie worden aangescherpt en dat de emissie uit de landbouw niet groter mag zijn dan de vastlegging van koolstof in landgebruik. Wat betekent dit nu concreet? Nederland moet de uitstoot van broeikasgassen sterk verminderen, maar in biologische processen kan dit natuurlijk nooit terug worden gebracht naar nul.

42 | VAN VERRE 291

De overgebleven emissie moet worden gecompenseerd door veel bossen aan te leggen. Dat plaatst ons kleine land voor een lastig dilemma. Doordat we veel exporteren, zorgt de agrarische sector voor relatief veel uitstoot van broeikasgassen. Die uitstoot wordt Nederland aangerekend: de producten zijn immers hier geproduceerd. Het gaat om de zogeheten “Net Zero”-benadering die als strategie door de Europese Unie is omarmd. De EU heeft daarvoor de emissies van landbouw en vastlegging van koolstof via gericht landgebruik nu in één categorie samengebracht. Het gaat om Agriculture, Forestry and Other Land Use, ofwel de AFOLU. Deze moet voor Europa netto op nul uitkomen.

In de komende jaren moet via onderhandelingen duidelijk worden hoe de landbouwemissies en de vastlegging van koolstof op Europees niveau geregeld gaan worden. De vraag is aan de orde of landen die veel voedsel produceren voor andere EU-landen gebruik kunnen maken van vastlegging van koolstof in die importerende landen.

Het slechtste scenario is dat Nederland het probleem in zijn eentje moet oplossen.

Een ander punt is dat als Nederland minder gaat produceren om te voldoen aan de “Net Zero”-benadering, we meer moeten importeren. Dit betekent dat er elders op de wereld grotere emissieproblemen ontstaan, omdat men daar minder duurzaam produceert.

Die uitstoot wordt ons weliswaar niet aangerekend, maar staat haaks op de ambitie om te komen tot duurzame agrovoedselsystemen.”

DREIGT HET EINDE VAN DE MEGASTALLEN?

De veeteelt is de afgelopen decennia groot geworden door schaalgrootte en efficiëntie.

Megastallen hebben de moderne bedrijfsvoering bepaald. Gaan we in Nederland deze vorm van veeteelt afbouwen?

IdW: “De huidige vorm van landbouw is na de oorlog ingegeven door Sicco Mansholt die heeft ingezet op voldoende en betaalbaar voedsel voor Nederland.

Een focus op kwantiteit en efficiëntie was daarvan het gevolg. Met de kennis en inzichten die we nu hebben, realiseren we ons dat deze benadering ons veel gebracht heeft, maar dat we onvoldoende oog hebben gehad voor de negatieve

gevolgen hiervan. Daarom zie je nu dat er een transitie naar duurzame agrovoedselsystemen gaande is. Dat is een lastig proces, want duurzaamheid is een containerbegrip dat veel verschillende aspecten omvat. Die hangen met elkaar samen en beïnvloeden elkaar. Laat ik een concreet voorbeeld geven. Als je in een melkveestal emissies wilt voorkomen door mest en urine snel en schoon uit de stal te verwijderen, dan kun je dat doen met een schuif over een gladde gecoate vloer. Maar als de koeien gaan uitglijden omdat de vloer zo glad is, dan heb je één probleem opgelost maar er een nieuw probleem voor in de plaats gekregen. Welke aspecten van duurzaamheid je belangrijk vindt, is waarde-gedreven: wat ik belangrijk vind, hoeft een ander niet belangrijk vinden.

Daardoor maakt iedereen andere keuzes.

Daar komt bij dat de geografische context bepaalt of iets gaat werken: op de zandgronden in het zuidoosten van Nederland kun je andere dingen doen dan op de Zeeuwse klei of de veenweidegebieden in het westen van Nederland.

Het ene boerenbedrijf grenst aan een natuurgebied, het andere niet. Bovendien is de ene boer de andere niet: sommige boeren willen biologisch boeren, anderen natuur-inclusief en weer anderen geven de voorkeur aan een meer traditioneel bedrijf.

De gebiedsgerichte aanpak die de regering voorstaat, zal ten slotte ook van invloed zijn op wat er kan en mag. Ik verwacht op basis van deze ontwikkeling dat er meer variatie zal ontstaan. Traditionele bedrijven zullen blijven en zich richten op technische verduurzaming, hoewel het er in aantal waarschijnlijk minder zullen worden, en daarnaast ontstaan andere vormen van veehouderij. De verwachting is wel dat de schaalvergroting zal doorgaan.

De huidige knelpunten in de landbouw worden niet zozeer veroorzaakt door de grootte van bedrijven, maar veel meer door het feit dat we veel vee in Nederland hebben. Ons land is één van de landen met de hoogste vee dichtheid ter wereld. Je kunt bij grote bedrijven wel kijken of alles op één locatie moet staan, of dat je het verspreidt over meerdere locaties.”

WAT IS DUURZAME LANDBOUW NU PRECIES?

Rutte 4 gaat inzetten op duurzame landbouw.

Wat betekent dit in de praktijk?

IdW: “Er moet tegelijkertijd gestuurd worden op de kwaliteit van de bodem, kwaliteit van het water, herstel van biodiversiteit en klimaat. Stikstof en broeikasgassen spelen hier een belangrijke rol, maar denk ook aan medicijngebruik en gebruik van bestrijdingsmiddelen.

Het regeerakkoord spreekt verder over een dierwaardige veehouderij. De Raad voor Dierenaangelegenheden pleit er in zijn zienswijze voor om dit aspect volwaardig mee te wegen. Dat plaatst ons voor lastige vragen! Mest is nodig om planten te laten groeien en de kwaliteit van de bodem te verbeteren, maar bemesten betekent ook dat er ongewenste emissies naar de lucht plaatsvinden. We zien allemaal graag koeien in de wei. Het geeft wel minder ammoniak uitstoot en ook iets minder methaan, maar op de zandgronden neemt het risico van nitraatuitspoeling juist weer toe door de urineplekken van de koeien.

Boeren moeten zich continu bewust zijn van de consequenties die hun keuzes hebben. Het lastige daarbij is dat wat goed is op het boerenbedrijf niet noodzakelijk goed hoeft te zijn op lokaal, provinciaal of nationaal niveau en andersom. Als een boer veel maatregelen treft om aan al deze kernbegrippen invulling te geven, dan kan het toch zo zijn dat op een ander niveau normen worden overschreden, bijvoorbeeld omdat er te veel boeren dicht bij elkaar bij een natuurgebied zitten. Daarom staat in het regeerakkoord verwoord dat een gebiedsgerichte aanpak nodig is: er is maatwerk nodig om dit te kunnen realiseren. Daarbij krijgen de provincies meer verantwoordelijkheid.

Maar ook binnen provincies is maatwerk nodig: de kleibodem in het westen van Noord-Brabant is qua samenstelling heel anders dan de zanderige gronden in het oosten van Noord-Brabant. Bovendien is de ene boer de andere niet: de een zoekt het vooral in technische oplossingen, terwijl de ander voor een andere invalshoek kiest. Daarom wordt er gesproken over doelvoorschriften in plaats van middelvoorschriften: hoe je het doet het middel - is niet zo belangrijk, maar dat je de doelen haalt is wat telt. Dat zou kunnen via een afrekenbare stoffenbalans, maar onderzoek laat zien dat daar ook wel de nodige haken en ogen aan zitten.

Een voorbeeld daarvan is handhaving.

Handhaving is niet goed mogelijk omdat

je niet eenduidig kunt aantonen of binnen normen wordt gewerkt. Bovendien is de handhaving erg arbeidsintensief en kostbaar. Een ander voorbeeld is dat het botst met Europese verplichtingen. Er ligt dus een grote uitdaging om het beleid zoals beschreven in het regeerakkoord van Rutte4 handen en voeten te geven.

Tegelijkertijd is het goed om te zien dat de regering zich er bewust van is dat we problemen niet geïsoleerd kunnen bekijken en oplossen, maar dat we dat in samenhang – integraal – moeten doen.”

IS KRINGLOOP LANDBOUW HET NIEUWE TOVERWOORD?

Rutte 4 zet in op kringlooplandbouw; wat voor een buitenstaander klinkt alsof we teruggaan in de tijd. Is die kringlooplandbouw economisch verantwoord of is het wishful thinking?

IdW: “Kringlooplandbouw is in feite een verzamelterm voor veel activiteiten die gericht zijn op waarden die we belangrijk vinden, zoals biodiversiteit, een waardevol landschap en minder verliezen van mineralen naar het milieu. Met kringlooplandbouw gaan we dus niet terug in de tijd.

Nostalgische beelden als de boer die het land ploegt met paarden of ossen gaan we niet op grote schaal terugzien. De moderne boer gebruikt moderne technieken en blijft dat ook bij kringlooplandbouw doen.

Wel is een eerlijk verdienmodel belangrijk om kringlooplandbouw rendabel te laten zijn. Zo zetten sommige boeren in op korte ketens. Floating Farm, midden in Rotterdam, is daarvan een voorbeeld: de koeien op deze drijvende boerderij in de haven van Rotterdam worden gevoerd met onder andere gras uit de omgeving van deze stad. De melk van die koeien wordt vervolgens direct vanaf de boerderij verkocht aan de inwoners van Rotterdam.

Op verschillende plaatsen zie je dat boeren verschillende functies met elkaar combineren, bijvoorbeeld in de vorm van zogenaamde agroforestry. Daarbij wordt

VAN VERRE 291| 43

akkerbouw, groenteteelt of veehouderij op hetzelfde perceel gecombineerd met het planten van bomen en houtige gewassen.

Daar hoort een aangepast verdienmodel bij dat anders is dan het traditionele verdienmodel; dat vraagt dus om economische innovatie gecombineerd met ondernemerschap. Ook zie je, niet alleen in Nederland maar ook elders op de wereld, slimme samenwerkingen tussen sectoren ontstaan, bijvoorbeeld tussen de varkenshouderij en glastuinbouw.

Het volledig sluiten van kringlopen brengt nog wel veel uitdagingen met zich mee.

In kringlooplandbouw draait het ook om het sluiten van mineralenkringlopen en het voorkomen dat belangrijke groeistoffen, zoals N (stikstof), P (fosfor), K (kalium) en nog 18 andere mineralen, weglekken. Als er stoffen weglekken, moet je die aanvullen en vaak zijn die afkomstig van niet-hernieuwbare bronnen. Omdat we geen uitputting van natuurlijke bronnen willen, moet je dus voorkomen dat die stoffen weglekken.

Een belangrijke bron van lekkage is mest.

Dan gaat het niet alleen over de mest uit de veehouderij, maar ook over de mest van mensen. Die verdwijnt in het riool, maar eigenlijk moeten de groeistoffen uit humane mest ook terug naar het land.

Dat zal Nederland goed moeten regelen, want menselijke mest is ook een bron van medicijnresten en ziektekiemen. Bij het gebruik van mest zijn milieu en volksgezondheid daarom even belangrijk als de voeding van planten.”

Van de boeren wordt bijna een ecologisch wonder verwacht, zo lijkt het.

IdW: “Het is in elk geval complex. Zo hebben we nog geen antwoord op de vraag op welk niveau je de kringloop kunt sluiten.

Een kringloop sluiten op het boerenbedrijf bestaat niet, want producten verlaten het bedrijf en daarmee is er per definitie geen sprake van een gesloten systeem. Ook op lokaal of provinciaal niveau is het sluiten van kringlopen in een dichtbevolkt land als Nederland niet haalbaar. Maar op welk niveau kan dit wel? En moet de kringloop zich beperken tot een specifieke sector of kun je interessante combinaties met andere sectoren maken, met sectoren buiten de land- en tuinbouw, waardoor je veel meer waarde kunt creëren? Wat betekent het sluiten van kringlopen voor onze voedselveiligheid? En wat betekent het voeren van restproducten afkomstig uit de biobased

44 | VAN VERRE 291

economy voor de dieren aan wie we dit voeren? Kortom, kringlooplandbouw is geen wishful thinking, maar een richting met interessante perspectieven. Veel ervan moet nog nader worden uitgewerkt, er is dus nog veel om over na te denken.”

MOET DE AGRARISCHE SECTOR LAND INLEVEREN?

Rutte 4 spreekt van een gedifferentieerde aanpak van land- en tuinbouw. Betekent dit dat er een herindeling van Nederland aankomt, waarbij de agrarische sector ruimte moet inleveren?

IdW: “Het is goed voor Nederland om te na te gaan of we alles op een logische plek doen of dat sommige activiteiten beter ergens anders kunnen plaatsvinden. Ik vind het niet logisch om koeien te houden op gronden die bijvoorbeeld geschikt zijn voor akkerbouw.

Die koeien kunnen we beter laten grazen op gronden waar gras prima groeit, maar waar we weinig anders mee kunnen. Dat is niet helemaal zwart-wit, want veehouderij kan in een akkerbouwgebied ook zorgen voor een efficiënt gebruik van mest en het benutten van plantaardige reststromen. Deze gebiedsgerichte aanpak zal zeker tot een herindeling leiden. Hierbij spelen provincies een centrale rol. Een goede afstemming tussen provincies is belangrijk: wat niet passend is in Limburg kan wel passend zijn in Noord-Holland. Of de agrarische sector per saldo veel ruimte moet inleveren is de vraag. We hebben het dan vooral over de grondgebonden land- en tuinbouw, zoals akkerbouw, fruitteelt, bloembollenteelt en melkveehouderij. Het is reëel om te veronderstellen dat de veehouderij zal krimpen. D66 liet eerder al een proefballon op door te stellen dat de veestapel in 2030 fors gekrompen moet zijn en dat we in Nederland naar een halvering van de huidige veestapel moeten. Maar zolang we als consumenten evenveel dierlijke producten blijven eten als nu, en er is nauwelijks sprake van een daling, zal de dierlijke productie dus verschuiven naar andere gebieden in de wereld, waar in veel gevallen minder duurzaam geproduceerd wordt.”

Daarmee zou Nederland zomaar een deel van de agrarische sector opgeven, zonder er iets voor terug te krijgen. Of ligt het genuanceerder?

IdW: “Als je naar een duurzaam agrovoedselsysteem wilt, dan moet je ook kijken naar het veranderen van de moderne consumptie. Dan heb je het over de eiwittransitie (of protein transition).

Minder dierlijke eiwitten en meer plantaardige eiwitten betekent dat er meer ruimte voor open teelten zoals akkerbouw en fruitteelt nodig is. Dit betekent dat hiervoor meer grond nodig is. Ook het streven naar extensieve systemen betekent dat er meer ruimte nodig is. Voor extensieve teelten moet je dan bijvoorbeeld denken aan ruimere vruchtwisseling en het telen van planten die stikstof binden. Wat vaak vergeten wordt, is dat we planten moeten bemesten. Meer plantaardige eiwitten betekent ook dat er meer mest nodig is.

Dat kan kunstmest zijn, maar de productie van kunstmest kost veel fossiele energie en draagt dus bij aan het uitputten van niethernieuwbare natuurlijke bronnen. Dat kan ook mest van dieren zijn, maar dan heb je wel genoeg dieren nodig om voldoende mest te produceren. En die dieren moet je ergens laten: dat betekent dat je genoeg grond nodig hebt. Of je moet overwegen om de mest van mensen te gebruiken. Want we gooien nu heel veel waardevolle voedingsstoffen weg via het riool. Een ander punt dat hierbij speelt is dat een deel van onze gronden niet geschikt zijn voor andere dingen dan gras. De grond is bijvoorbeeld te nat om er akkerbouwgewassen te kunnen verbouwen, zoals in beekdalen. Als je veengrond gaat gebruiken voor akkerbouw zal het nog sneller dalen dan het nu al doet.

Op zulke gronden kun je weinig anders dan gras laten groeien en daar koeien op laten grazen. Bovendien zal de Europese “Farm to Fork”-strategie juist om meer ruimte voor de land- en tuinbouw vragen, want in deze visie staat dat 25% van het Europese landbouwareaal in 2030 biologisch moet zijn. Dus of de agrarische sector per saldo veel ruimte moet inleveren door de beoogde gedifferentieerde aanpak is nog maar de vraag; mogelijk is er zelfs meer grond nodig.

Het zal eerder gaan om verschuivingen wat je waar doet dan om een forse krimp in ruimte.”

WAAROM EEN TRANSITIEFONDS?

Rutte 4 spreekt ook van een ruimhartig transitiefonds van 25 miljard euro tot 2035; dat klinkt niet echt positief voor de moderne land- en tuinbouw, of wel?

IIdW: “Ik vind een ruimhartig transitiefonds van 25 miljard tot 2035 niet per se negatief klinken voor de moderne land- en tuinbouw. Je kunt het zien als een diskwalificatie van ons huidige

agrovoedselsysteem, maar ik zie het liever als een kans. De Nederlandse focus op kwantiteit en efficiëntie heeft nu eenmaal een keerzijde. We produceren ons voedsel niet binnen de draagkracht van de aarde.

Dat moet dus duurzamer en aansluiten op de Sustainable Development Goals van de Verenigde Naties. Daarbij gaat het, naast voldoende gezond en betaalbaar voedsel, om klimaat, biodiversiteit, leven op het land en in het water, gezondheid en welzijn.

De VN-doelstellingen zien we terug in de ambities, zoals verwoord in het regeerakkoord van Rutte4. Maar ik wijs erop dat het ook gaat om inclusie, een eerlijk inkomen, geen armoede in de wereld.

Het transitiefonds biedt de kans om de transitie naar een duurzaam voedselsysteem te versnellen door te innoveren op technologisch, sociaal en economisch vlak.

We kunnen hiermee meer onderzoek doen naar wat de vraagstukken zijn die we hebben op te lossen. We zullen daarbij niet alleen naar het boerenbedrijf kijken, maar naar ons hele voedselsysteem, de verdienmodellen en verantwoordelijkheden binnen de keten. Het gaat niet om de keuze óf natuur óf water óf voedselproductie: het gaat er om wat je waar het beste kunt doen en hoe je tot een situatie komt van én natuur én water én voedselproductie én een leefbaar platteland. Het realiseren van een duurzaam agrovoedselsysteem is een gezamenlijke verantwoordelijkheid. Die verantwoordelijkheid kun je niet bij één partij neerleggen. Daarom is het mooi om te zien dat een bedrijf als Nestlé nu serieus werk gaat maken van het verduurzamen van de zuivel-, koffie- en cacaoproductie en hier de komende jaren enkele miljarden in investeert. Als we nadenken over hoe we ons voedselsysteem moeten herinrichten, dan kunnen we ook anticiperen op dat wat er op ons afkomt.

Denk aan hittestress voor planten en dieren door hogere temperaturen en de insleep van nieuwe plant- en dierziektes en zoönose.

Denk aan extreme neerslag of juist extreem droge periodes en wat dat betekent voor de akkerbouw, fruitteelt en bloembollenteelt of verzilting voor de soorten en rassen die we telen. Afhankelijk van de invulling biedt het transitiefonds veel mogelijkheden. Anders wordt het als het transitiefonds in sterke mate gebruikt wordt om vervuilende bedrijven uit te kopen, als er sprake is van dwang om te stoppen. Dat zal veel weerstand oproepen en plaatst ons voor andere vragen.”

STEEDS MEER REGELS VOOR BOEREN?

Veeboeren moeten hun veevoer registreren, organische mest gebruiken en doen aan grondgebonden veehouderij. Is dit niet een beperking van het ondernemerschap en wat is de klimaatbijdrage?

IdW: “Met grondgebonden veehouderij bedoelen we in het algemeen de melkveehouderij; het voer voor de koeien is afkomstig van het land van de boer. De varkenshouderij, pluimveehouderij en vleeskalverhouderij zijn niet grondgebonden. Het voer komt niet direct van het land, maar van mengvoerbedrijven die overigens merendeels reststromen en co-producten uit de humane voeding verwerken. De varkenshouderij, pluimveehouderij en vleeskalverhouderij noemen we de intensieve veehouderij. In alle gevallen kan er sprake zijn van grote stallen, maar kan er ook sprake zijn van bedrijven die middelgroot of zelfs klein zijn. De grootte van het bedrijf en de stal zeggen niets over de manier waarop de boer met zijn land of met zijn vee omgaat. Ook een groot bedrijf kan extensief zijn. De term ‘megastallen’ heeft een negatieve connotatie, maar is niet per definitie slecht. Een grote boer heeft bijvoorbeeld vaak meer mogelijkheden om te investeren in apparatuur om geuroverlast voor de omgeving te voorkomen, om de brandveiligheid te verbeteren en kan ook meer doen om insleep van dierziekten te voorkomen. Als het sec gaat over het klimaat, dan komt de grootste bijdrage vanuit de melkveehouderij en in mindere mate uit de schapen- en geitenhouderij.

Dat komt omdat koeien, schapen en geiten methaan produceren tijdens het verteringsproces in het maagdarmkanaal.

Methaan is een sterk broeikasgas, wel zo’n 34 x krachtiger dan koolstofdioxide.

Weliswaar wordt methaan veel sneller afgebroken in de atmosfeer dan koolstofdioxide, maar in de tijd dat het in de lucht zit, kan het wel veel meer schade aanrichten. Op dit moment wordt er door Wageningen University & Research, samen met voerleveranciers, stallenbouwers, zuivelbedrijven en boeren, veel onderzoek gedaan naar hoe je de uitstoot van broeikasgassen kunt verminderen. Daarbij wordt bijvoorbeeld onderzocht of ander voer of toevoegingen aan het voer zorgen voor minder methaanvorming.

Het registreren van voer, het gebruik van organische mest en grondgebonden veehouderij zijn vooral bedoeld om de

uitstoot van stikstof te beperken en kringlopen te sluiten. Een hulpmiddel voor boeren is de Kringloop Wijzer.

Alle melkveehouders moeten die verplicht invullen. Daarmee krijgen ze inzicht in de hoeveelheid stikstof en fosfaat die koeien uitscheiden, hoe goed mineralen benut worden en hoeveel ammoniak ze uitstoten.

Deze Kringloop Wijzer is ontwikkeld in het project “Koeien en Kansen”, waar veel nieuwe ontwikkelingen worden uitgetest.

In studiegroepen van boeren vergelijken ze onderling hun scores van de Kringloop Wijzer. Zo kunnen ze van elkaar leren.”

Is zo’n zelfcorrigerende sectoraanpak voldoende?

IdW: “Op dit moment worden oplossingen voor de uitstoot van broeikasgassen en stikstof vooral in de technische hoek gezocht. Ik betwijfel of dat genoeg is als we kijken naar de opgaven die er liggen.

Ik zie het op een gezonde en duurzame manier voeden van een toekomstige wereldbevolking van 10 miljard mensen in 2050 als één van de grootste maatschappelijke vraagstukken. Om binnen de draagkracht van de aarde te kunnen produceren mogen er geen negatieve effecten op klimaat, biodiversiteit, gezondheid en welzijn van mensen en dieren en op eindige natuurlijke hulpbronnen zijn. Daarnaast moet een gelijkwaardige en inclusieve ontwikkeling van mensen wereldwijd gewaarborgd zijn.

Dit vraagt om een wezenlijke transitie van de huidige voedselsystemen, waarin technologische, economische, ecologische, sociale en maatschappelijke benaderingen samenkomen. Transitie naar duurzame voedselsystemen op wereldschaal is complex, omdat duurzaamheid een containerbegrip is: het bestaat uit veel verschillende aspecten. Die aspecten cultureel, politiek, economisch, ecologisch en sociaal van aard - beïnvloeden elkaar, soms positief en soms negatief.

VAN VERRE 291| 45

Oplossingen die in de ene context werken, werken bovendien niet noodzakelijk ook in een andere context. Er zijn dus geen ‘one size fits all’-oplossingen.

Dat wat duurzaam is op het boerenerf is bovendien niet noodzakelijkerwijs duurzaam op nationaal of internationaal niveau. Daarnaast is het geen statisch maar juist een dynamisch probleem dat in de tijd verandert en zijn oplossingsrichtingen waarde gedreven.

Al die factoren waarmee we rekening te houden hebben, kunnen er al snel voor zorgen dat we erin verzanden.

Tegelijkertijd voelen we de urgentie om snel stappen te zetten. We hebben dus met een complex en uitdagend maatschappelijk vraagstuk te maken, dat vraagt om integrale oplossingen. Dat vraagt om regie, dialoog en het nemen van verantwoordelijkheid door alle stakeholders.”

IS DRUK OP BOEREN ECHT NOODZAKELIJK?

Ik neem aan dat moderne boeren zelf al bezig zijn met het terugdringen van de stikstofuitstoot en met een meer diervriendelijk beleid op stal en in het weiland. Moet de veeteelt in Nederland dermate onder druk worden gezet?

IDW: “Veel boeren zijn inderdaad zelf al bezig om hun bedrijven te verduurzamen. Dat doen ze bijvoorbeeld via kringlooplandbouw, het installeren van luchtwassers, het aanpassen van de stal en het rantsoen en het injecteren van mest in plaats van oppervlaktebemesting. Wat het voor de boer lastig maakt is dat het een complex geheel is van aspecten waar hij op moet letten. Maatregelen die de stikstofuitstoot van melkvee reduceren, zorgen niet per definitie voor een lagere uitstoot van broeikasgassen.

Vrije uitloop van pluimvee is niet zonder gevaar: het gevaar van vogelgriep ligt om de hoek. De uitstoot van fijnstof is juist toegenomen door de vrije uitloop. En als je investeert in dure apparatuur, zoals luchtwassers in een varkensstal, dan kan zomaar blijken dat die niet het rendement halen dat door de fabrikant is opgegeven en overschrijd je alsnog grenswaarden. Veel maatregelen van boeren zijn gericht op het optimaliseren van de huidige situatie. Boeren zijn veelal afwachtend omdat het beleid niet eenduidig is; ze willen wel investeren, maar zijn gebonden aan een bank die moet meewerken. En het is ook niet zonder risico: de kans bestaat dat je nu doet wat goed is, maar later blijkt dat het toch weer anders moet.

De stikstofcrisis maakt duidelijk hoe ingewikkeld het is.

Rechtbanken geven aan dat de regels voor stikstof niet deugen, kraken het nationale stikstofbeleid, vernietigen stikstofbesluiten en verklaren het stikstofgedoogbeleid van provincies onwettig. Natuurlijk moet je als boer niet de grenzen opzoeken of overschrijden, maar het goed doen wordt wel heel moeilijk als de spelregels niet duidelijk zijn. De boer onder druk zetten helpt dan niet.

Wat wel helpt, is het hebben van een visie, het stellen van doelen, het faciliteren van boeren en ze aanspreken op hun vakmanschap. Organiseer een dialoog, definieer samen het probleem en zoek met elkaar naar oplossingsrichtingen die op draagvlak bij de verschillende stakeholders kunnen rekenen. De uitkomst daarvan zou

46 | VAN VERRE 291

kunnen zijn dat bijvoorbeeld de veestapel kleiner moet, maar dat is dan onderdeel van de oplossing en geen doel op zich. Wil je echt stappen zetten en niet de huidige situatie alleen technisch optimaliseren, dan zal je moeten innoveren. Dan moet je nieuwe agrovoedselsystemen ontwikkelen. Een aantal boeren werkt daar al aan, maar opschaling is nodig om de duurzaamheidsdoelstellingen te halen. Een nieuw systeem ontwikkelen is bovendien niet zomaar gedaan. Veel boeren hebben fors geïnvesteerd in hun bedrijf en moeten eerst die kosten afschrijven voordat ze in iets nieuws kunnen gaan investeren. Je hebt het dan vaak over tientallen jaren. Bovendien kun je niet de verantwoordelijkheid volledig bij de boer leggen. Als we ons voedsel duurzaam willen produceren dan is dat een gedeelde verantwoordelijkheid van de hele keten: van de boer, de verwerker, de supermarkt en de consument en alle andere partijen die direct of indirect betrokken zijn bij onze voedselproductie. Dat vraagt om keteninnovatie.

Maar het vraagt ook om een bredere blik op ons dieet.

Landbouw draagt in Nederland ongeveer 10% bij aan het broeikaseffect. Twee derde daarvan komt door methaan (CH4), wat vooral van dierlijke oorsprong is, en het resterende een derde deel komt door distikstofoxide (N2O), wat vooral van het land komt waar planten groeien die bemest zijn. Een volledig plantaardig dieet betekent dus niet dat er geen broeikasgassen vrijkomen bij de productie van ons voedsel. Bovendien betekent een vegan dieet dat het tekort aan nutriënten bij gebrek aan dierlijke mest moet worden aangevuld met kunstmest.

De productie van kunstmest kost veel fossiele energie.

Ook is voor een volledig plantaardig voedselsysteem meer land nodig, omdat dieren nu voedsel voor de mens produceren uit reststromen en co-producten of gebruik maken van gras van marginale gronden.

Met andere woorden: het verduurzamen van ons voedselsysteem is complex en vergt meerdere systeemkeuzen. Een dialoog met alle stakeholders is meer de aangewezen weg dan grote druk uitoefenen. Dat laatste roept vooral weerstand op, beter is het om met elkaar te zoeken naar oplossingsrichtingen, waarbij we niet uit het oog moeten verliezen dat we in Nederland niet op een eiland zitten. Keuzes die wij hier maken hebben een verdere reikwijdte dan alleen Nederland.” ♦

Na 25 jaar heeft de Johan Cruijff ArenA een nieuwe CEO. Tanja Dik (19920911) komt binnen met een enorme bagage aan relevante ervaring, opgedaan bij Stage Entertainment en Luchthaven Schiphol.

Juist op het moment dat beursfonds Ajax geschokt is door het vertrek van Marc Overmars, gaat zij in gesprek over een betere verstandhouding tussen het stadion en de voetbalclub. Een begaafd netwerker die de ArenA bestuurt in de maatschappelijke context van de stad Amsterdam, maar ook een krachtige business leader die boven op de cijfers zit. Zij wordt bijgestaan door senior eventmanager Marielle Hollander (19880084) die leidinggeeft aan evenementen die vragen om een groot verantwoordelijkheidsbesef.

T

DOOR OELE STEENKS - FOTOGRAFIE JC ARENA, ELISABETH VAN DEN AREND SCHMIDT (19980003)

anja, vrij recent nam je een sabbatical year op. Kun je die stap toelichten? TD: ”Ik vind werken leuk en heb altijd verkeerd in een prettige werkomgeving.

Ik heb nooit bewust nagedacht om een sabbatical op te nemen. Maar soms kom je in een situatie terecht, waarin dingen samenvallen. Door Corona waren we ook bij Schiphol bezig met een broodnodige reorganisatie, waarbij de directie zijn banen op tafel had gelegd en we opnieuw zouden solliciteren naar een positie in de organisatie of anders buiten het bedrijf naar een andere job zouden kijken. Dat ik met een vertrekpremie financieel onafhankelijk een sabbatical kon nemen was een prachtkans, zeker gezien de gezondheid van mijn vader.

Mijn vader (Ir. Wim Dik, oud-topman van KPN, D66 staatssecretaris op Economische Zaken, groot officier in de Orde van Oranje-Nassau, red.) bleek namelijk een ernstige vorm van alzheimer te hebben. Voor mij is een balans tussen privé en werken altijd al essentieel geweest en ik heb nooit het gevoel dat ik belangrijke dingen heb gemist met mijn vier kinderen, maar nu had ik de gelegenheid om nog meer thuis te zijn en een dag per week de zorgtaak voor mijn vader op me te nemen. Verder heb ik met familieleden van ver en dichtbij door heel Nederland gewandeld met de hond. Ik heb ook verschillende bedrijven geadviseerd, zonder dat ik daar geld voor hoefde te hebben, waardoor ik onafhankelijk bleef in mijn keuze naar een volgende baan. Overigens had ik het vertrouwen dat er een nieuwe baan voorbij zou komen. Dan durf je ook makkelijker die stap te nemen.”

Je was vijf jaar lang MD Consumer Products & Services bij Luchthaven Schiphol. Het was niet zo dat je het niet naar je zin had bij de luchthaven?

TD: “De baan bij Schiphol paste inhoudelijk als gegoten.

De omgeving heeft me veel gebracht. Ik heb er ongenadig veel plezier aan beleefd, maar tijdens het sabbatical year kwam ik tot de conclusie dat ik in een volgende baan op zoek was naar een meer ondernemende omgeving. Voor mij tellen zaken als dicht bij de klant zitten en zorgen dat je met elkaar de wereld een stukje beter maakt, en daarmee de wereld van de klant een stukje beter maakt. Dicht op de klant opereren is al jaren de drijfveer die me motiveert. Of je dit nu doet met theaters, met een luchthaven of een stadion, het uitgangspunt is vergelijkbaar.”

Met welke opdracht van de RvC ben je binnengekomen bij de Johan Cruijff ArenA? TD: “Ik heb geen specifieke opdracht gekregen van de RvC van Stadion Amsterdam NV. Er werd gezocht naar een persoon die de ArenA naar de volgende fase kan brengen waarbij zowel ervaring in het publiek-privaat domein als met het running business domein handig is. Zowel kunnen schakelen op

bestuurlijk niveau als hands-on willen zijn. Het is meer een search geweest voor wat de RVC nodig achtte om de lopende problematiek aan te kunnen, bijvoorbeeld het verbeteren van de verstandhouding met Ajax. Er is niet tegen me gezegd, Tanja, je moet eens flink huishouden in de stadion-organisatie en je moet binnen een jaar de volgende doelen hebben bereikt. Mijn voorganger Ir. Henk Markerink heeft 25 jaar op de CEO-stoel gezeten, waardoor er natuurlijk een bepaalde cultuur is ontstaan.

Mensen werken graag in de ArenA wat betekent dat we veel te koesteren hebben. Tegelijkertijd is het altijd goed om weer te herijken of alles nog klopt in de huidige tijdsgeest. Mijn komst betekent natuurlijk verandering want ik ben een andere persoon, ik doe dingen op mijn manier. Wat telt is dat er tegenwoordig anders naar ons wordt gekeken en de wereld om ons heen is veranderd. Het is goed om met elkaar te bepalen waarvoor de Johan Cruijff ArenA staat en hoe we dit vertalen.”

Hoe is de verstandhouding met de RvC? TD: “Ik kende twee personen uit de RvC: Drs. Diederik Karsten (COO Liberty Global, red.), omdat ik met hem in de Marketingraad van het Rijksmuseum heb gezeten, en Drs. Aat Schouwenaar (oud-topman van Endemol, red.) omdat hij ook mijn commissaris was bij Stage Entertainment, waar ik 17 jaar heb gewerkt. Daar is recent mr.

Fleur Mooren la Bastide bij gekomen, zij is een oud-collega bij Stage Entertainment. Dus ik heb ervaring met drie van de vijf commissarissen. Hans van der Noordaa RA (CEO Deloitte Netherlands, red.) is de voorzitter van RvC. Het helpt wel als je elkaar al kent, maar ik kan net zo goed schakelen met Hans.

De commissarissen zijn meestal aanwezig bij wedstrijden van Ajax, dus ik zie ze een keer in de twee weken. Ze zijn zeker mijn klankbord. Gezien de regelmaat waarmee ze het stadionbedrijf meemaken en hun betrokkenheid daarbij, ervaren ze heel snel wat er speelt. De bestuurlijke verantwoordelijkheid van een RvC ligt tegenwoordig sowieso wat anders, waardoor het meer van belang is voor hen om te weten wat er speelt. Ze zijn mijn baas en we hebben goede werkafspraken, maar van de moderne commissaris wordt verwacht dat die ook gesprekken voert met managers, om te peilen wat zich achter de CEO afspeelt. Ik ben een groot voorstander van die transparantie. Het is ook prima dat de commissarissen dicht op het vuur zitten., zonder natuurlijk het werk van de directie over te nemen. De ArenA en Ajax liggen constant onder een vergrootglas, dus is het goed dat een commissaris uit eigen hand vragen kan beantwoorden.

Ik geef ze in elk geval voldoende informatie om hun rol te kunnen vervullen. Het scheelt dat ik zelf commissaris ben bij verschillende bedrijven, dan weet wat er nodig is voor een

Tanja Dik

TO P V RO U W E N

ALUMNI DRS. ING. TANJA DIK EN DRS. MARIELLE HOLLANDER GEVEN LEIDING AAN DE JC ARENA

Tanja Dik: “Er is maar een weg vooruit en die is samen met Ajax!”

VAN VERRE 291| 47

Marielle Hollander: “Het is hier altijd ALUMNI DRS. ING. TANJA DIK EN DRS. MARIELLE HOLLANDER GEVEN LEIDING AAN DE JC ARENA

goede samenwerking. Die heb ik zeker met Hans.

Wanneer sparren we, wanneer is er scheiding van rol en verantwoordelijkheid? Dat vult Hans uitstekend in als voorzitter van de RvC.” De ruimte om de omzet te laten groeien lijkt niet groot?

TD: “Er is inderdaad geen mogelijkheid om te gaan verdubbelen of groots uit te breiden maar er zijn altijd nieuwe mogelijkheden. Zo kunnen we meer omzet genereren via het advisory en innovatietraject.

Marielle heeft in het verleden al mooie dingen gedaan bij het ontwikkelen van stadions in Oekraïne en Brazilië. Samen met onze business partners hebben we veel expertise opgebouwd ten aanzien van stadionbouw, tevens hebben wij veel kennis en ervaring met duurzaamheid, veiligheid en fan experience. Op deze onderwerpen doen we internationale challenges samen met de KNVB, Ajax en de UEFA, waar wereldwijd op wordt gepitched door start-ups en scale-ups. Hiertoe hebben we een prachtig open eco-platform gecreëerd. Ook op het maatschappelijke vlak - wat betekent het stadion voor de stad Amsterdam, Zuidoost en voor het land – doen we vele projecten, samen met o.a. de gemeente Amsterdam. Dit betekent echter niet dat we nu ineens een nieuwe businesstak hebben, maar wel een die weer verder kan groeien. We hebben topjaren gehad met een omzet boven de 50 miljoen, maar in een gemiddeld jaar ligt de omzet tussen de 25 en 40 miljoen euro. We gaan dus niet verdubbelen, behalve onder aan de streep, want daar hebben we de afgelopen twee jaar wel een probleem gehad.”

Hoe groot is de ArenA-familie?

TD: “We hebben een prachtig team dat mooi aansluit op het diverse palet aan activiteiten, daarmee zitten we op 60 man. In de jaren dat we veel internationale adviesprojecten deden, zaten we op 80 tot 90 man inclusief de mensen die we internationaal inhuurden. We zullen het personeelsbestand weer uitbouwen als de operatie of de businesscase advisory daar aanleiding toe geeft. Het personeelsbestand vertelt niet het complete verhaal. Bij Schiphol heb ik ervaren dat het Klein Nederland was, nu in mijn eerste maanden hier, heb ik ervaren dat het stadion Klein Amsterdam is. Het stakeholdersveld van de ArenA is groot. Je hebt hier echt een regie-organisatie. We hebben een joint venture met Ajax, waarin alle stewards zitten, we werken samen met bedrijven die in beveiliging zitten en we werken met cateraars.

Op een gemiddelde wedstrijdavond zijn er zo’n 1500 man onder onze span of control, nog even los van de bijna 56.000 supporters die wij in alle veiligheid van de wedstrijd willen laten genieten.”

Hoe vindt de afstemming met de gemeente Amsterdam 48 | VAN VERRE 291

plaats, die 48% van de aandelen bezit?

TD: “We hebben een aandeelhoudersrelatie, die loopt via de wethouder financiën van de gemeente Amsterdam (tot voor kort Mr. Drs. Victor Everhardt, D66, red.). Verder hebben we natuurlijk ook een link met vele andere onderdelen van de gemeente, zo zitten we bij de ene wethouder voor gebiedsontwikkeling en bij de andere voor mobiliteit en tunnelveiligheid.

Verder doen we mooie innovaties samen.

Amsterdam heeft een innovatieteam dat samenwerkt met ons innovatie lab. We zijn in de loop der jaren uitgegroeid tot een executiekracht van de gemeente. Zo hebben we geholpen met testsituaties in het meten van aerosolen die het coronavirus verspreiden. Verder zijn er veiligheidscamera’s bij ons getest. We zijn een organisatie die snel kan handelen en gewend is om korte leadtimes te pakken.”

In 2021 maakte Ajax-directeur Edwin van der Sar melding van onvrede over de samenwerking met de JC ArenA. Het ging o.a. om een nieuwe lening van het stadion bij ABN Amro, waardoor een eerdere lening van Ajax aan het stadion werd achtergesteld, om verschillende sponsorbelangen en om het mislopen van horecainkomsten tijdens de wedstrijden van Ajax. Het beursfonds heeft 13 procent van de aandelen van het stadion in bezit. Op een gegeven moment liet Van der Sar zich ontvallen, dat hij het stadion helemaal wilde overnemen. Hoe zijn de verhoudingen momenteel?

TD: “Daar kan ik kort over zijn; daar ga ik nu geen inhoudelijke uitspraken over doen, aangezien we in een mediation traject zitten. Ik kan wel zeggen dat het klinkt alsof er iets heel ergs aan de hand is, maar eigenlijk gaat het best goed.Uiteindelijk is het zo dat wanneer mensen elkaar niet meer weten te vinden, de communicatie verstokt is. Partijen gaan voor elkaar denken en dingen invullen, er wordt niet meer normaal overlegd en dan groei je in een soort symbiose, waar je niet meer uitkomt.

Het is ook voor grootaandeelhouder stad Amsterdam en de STAK Stadion Amsterdam N.V. van groot belang dat de twee partijen door een deur kunnen. Zij hebben het mediation-traject voorgesteld aan de RvC. Als er dan een nieuwe CEO binnenkomt die niet belast is met die bagage, dan kun je opnieuw de juiste vragen stellen en de verstandhouding resetten Verandering van spijs doet eten. De enige weg naar voren is de weg samen met Ajax. Hoe we het doen, doen we het.

Het helpt mij dat de problematiek tussen Schiphol en KLM niet veel verschilt van deze situatie. Daar gold dat je samen zoveel meer hebt, dan als organisaties apart. Dat is hier bij de ArenA en Ajax niet veel anders. Ajax is een schitterend bedrijf met een grote slagkracht op het gebied van commercie, media en sales. Wij van onze kant zijn

erg gericht op gastvrijheid en hebben een ongenadig hoge kwaliteit op het operationele vlak. Ik maak me nul zorgen over de veiligheid en de manier waarop bezoekers worden bediend en behandeld. Ik kan wel zeggen dat Edwin van der Sar op handen wordt gedragen door de vaste bezoekers van Ajax en de seizoenkaarthouders.

Hij stelt zich op tussen de fans. In het beheersen van de F Side doet hij verstandige dingen.”

In welke mate heeft het vermeende grensoverschrijdend gedrag van Marc Overmars en zijn vertrek als technisch directeur van Ajax, invloed gehad op het personeel van de ArenA? TD: “Wij zijn het huis van Ajax, dus natuurlijk heb je er last van. Zo werken onze medewerkers aan de servicedesk, wat ook de hoofdingang is van de kantoren van Ajax. Die hebben een directe werkrelatie met de mensen van Ajax. We werken als organisatie dag en nacht met Ajax samen, want de club is niet alleen onze aandeelhouder, maar ook onze businesspartner.

Aan de andere kant, wij zijn niet Ajax. Door de buitenwacht en in de pers worden we echter vaak gezien als een enkel bedrijf. Dan zie je tekeningen, foto’s of teksten, waarbij het gaat om grensoverschrijdend gedrag in de ArenA. Dat raakt onze mensen, want ze zijn trots op het stadion en ons bedrijf. Overigens is het überhaupt van belang dat je in de organisatie een veilige en prettige werkomgeving kunt waarborgen. Mensen moeten naar voren durven komen als er sprake is van grensoverschrijdend gedrag of van integriteitsissues. Aanvullend, we zitten op een fiftyfifty verdeling als het gaat om man/vrouw in de organisatie. Ik ben me ervan bewust dat mensen heel graag bij de ArenA willen werken, dus dat zou iets van macht voor onze medewerkers kunnen betekenen. Verder zijn hier omstandigheden waar mensen lange uren intensief samen werken en na het werk nog een borrel gaan drinken, dan moeten onze collega’s duidelijke afspraken hebben over wat voor soort gesprekken je met elkaar kunt voeren. Gelukkig heb ik geen signalen ontvangen dat er bij de ArenA iets mis is.”

Het vraagt wel om integriteit en karakter om met die machtspositie om te kunnen gaan. Daar heb je als senior eventmanager van de ArenA de nodige ervaring mee, niet waar Marielle Hollander? MH: “Ik zit al bijna een kwart eeuw bij de ArenA, nog steeds in dezelfde functie-benaming, maar wel in afwisellende rollen en betrokken bij verschillende projecten. Het werken hier betekent dat het altijd groots en spraakmakend is wat je doet. Van het huwelijksfeest van Willem Alexander en Maxima, vlak na 9/11 met alle veiligheidsissues, tot Bonfire, de grootste terreuroefening ooit gehouden in

groots en spraakmakend!”

Het publiek gaat ervan uit dat zulke evenementen normaal zijn en ordelijk verlopen. Is het zo normaal geworden? MH: “Alles wat er in de stad gebeurt, kan hier ook gebeuren en wel in een versneld tempo, omdat hier alles op een vierkante kilometer plaats vindt. Er ligt zeker druk op, maar daar ben ik aan gewend geraakt. Als je in de commandokamer zit, dan voel je jezelf verantwoordelijk voor iedereen die in het stadion is en voor alle processen die zich daar afspelen.”

Heeft de technologische ontwikkeling ervoor gezorgd dat het stadion veiliger is geworden? MH: “Absoluut. Het begint ermee dat de tribune uit compartimenten bestaat. We hebben verder overal camera’s hangen, waardoor we snel kunnen schakelen naar dadersignalering. We kunnen alles zien en volgen, en mensen daarop aanspreken. Komt bij dat we op voorhand weten wie erop dat bewuste stoeltje zit bij wedstrijden. We maken soms nog mee dat mensen zich verschuilen onder spandoeken of drie keer van kleding wisselen, als we ze zoeken.

Maar die hebben we snel in het snotje.”

Kun je het drugsgebruik onder de ArenA bezoekers onder controle krijgen? MH: “Goeie vraag. Sensation is een dance event dat hier mede door het stadion ontwikkeld is. In het begin begonnen de lokale overheden enorm te drukken, in de zin van zo’n dance event in een stadion dat kan helemaal niet vanwege de massaliteit en het bijbehorende drugsgebruik. In overleg zijn we gekomen tot maatstaven, waaronder het wel kon. We handhaven op basis van zero tolerance. We kennen inmiddels alle plekken in het stadion waar eventueel drugs kunnen worden neergelegd.

En de beveiligings-camera’s kunnen we vanuit de commando-kamer tot op de millimeter nauwkeurig inzoomen op mensen. Per evenement wordt een veiligheidsplan opgesteld en worden er afspraken gemaakt met de lokale diensten - politie, brandweer, GHOR en gemeente - en alle ketenpartners. Zo hebben we voor een dance event een heel andere fouillering methode dan voor een wedstrijd van Ajax. We houden rondom een event de actualiteit op social media in de gaten en soms worden er drugshonden ingezet.”

Hoe hebben jullie de pandemie overleefd?

MH: “Dat was natuurlijk heel erg schrikken en stilstaan. In eerste instantie hebben we ons in de organisatie gericht op alle klussen die waren blijven liggen op de bureaus. Documenten zoals een bedrijfsnoodplan en een ontruimingsplan, hebben we onder de loep genomen en geupdate. We hebben

daar vrij gecoördineerd vanuit huis onze schouders onder gezet. En we hebben in groepjes leuke dingen gedaan om de ArenA in beeld te houden. Zo hebben we een restaurant geopend langs de lijn, toen de terrassen weer open mochten. We hebben met elkaar graspolletjes tussen het kunstgras vandaan getrokken en de tribunes schoon gemaakt, want daar zat ondertussen een dikke laag stof op. Zo hebben we de spirit hooggehouden. Maar het waren de eerste twee jaren dat we verlies hebben geleden.

Dat was wel verschrikkelijk. Helaas hebben we afscheid moeten nemen van een aantal collega’s.”

Tot en met 13 augustus 2022 loopt het jubileumjaar. Wat kun je nog doen om die 25 jaar feestelijk te maken?

MH: “We hadden qua programmering de meest bijzondere, mooiste programmering ooit. Die is compleet in het water gevallen. Voor mij voelt het heel dubbel om nu het jubileum groots te vieren, terwijl we ons derde verliesjaar ingaan. We zijn bezig om er op een bescheiden manier met onze relaties, certificaathouders en het stadsdeel Zuidoost aandacht aan te besteden.”

Hoe ervaar je de samenwerking met Tanja?

MH: “Ze voelt voor mij wel als een frisse wind in het bedrijf, die de dingen op een andere wijze zakelijk benadert. Heel menselijk, structureel en toekomstgericht! Ze combineert een conceptuele aanpak met oog voor de cijfertjes. Ik ben meer van de mensen, de beleving en het juiste gevoel.

Ik wil alles zo snel mogelijk naar de praktijk vertalen en uitvoeren. Daarmee zijn we een goede aanvulling op elkaar. Daarnaast ben ik voorzitter van de OR, dus in die rol kan ik ook complementair zijn voor Tanja.”

Even terug naar jou Tanja, hoe ervaar je de samenwerking met Marielle? TD: “Ik hoorde haar bijna vergoelijken dat ze al bijna 25 jaar bij de ArenA zit, weliswaar in wisselende rollen. Wat het werken hier klaarblijkelijk brengt, is dat Marielle er nog steeds met volle energie kan instappen. Uiteraard ligt dit ook aan de persoon zelf. Haar kennis en ervaren zijn uiterst waardevol. We kunnen snel schakelen en onze werktijden lopen redelijk synchroon. We kunnen tot ’s avonds laat met elkaar appen. Onze karakters liggen ook redelijk dicht tegen elkaar aan.”

Jullie hebben beiden op Nyenrode gezeten; wat is de gemene deler? MH: “Dat is toch het gezamenlijk pakket aan waarden en normen dat je hebt meegekregen. We hebben er niet gelijktijdig gezeten, maar via onze disputen hebben we gezamenlijke vrienden. Die gemene deler geeft een veilig en vertrouwd gevoel.” TD:” In de eerste plaats zijn we op Nyenrode door eenzelfde proces gegaan, waarin je

Marielle Hollander

Tanja Dik

leert om op jezelf te reflecteren en te ervaren wie je bent, wat je doet en hoe je met elkaar functioneert.

Je deelt met elkaar de drive tot ondernemerschap.

Je wilt altijd tot het uiterste gaan voor resultaat.

Dat wordt je wel ingegeven op Nyenrode. Je hebt hier sterk leiderschap nodig, want je hebt de verantwoordelijkheid voor 56.000 mensen die op de tribune zitten voor een wedstrijd van Ajax.

Maar tegelijker-tijd hebben we maatschappelijk verantwoordelijkheidsgevoel meegekregen als een pijler van de studie op Nyenrode. Het stadion speelt een belangrijke rol in de cultuur van Amsterdam Zuidoost. We schakelen onderling snel van onze business naar onze bijdrage aan de stadscultuur.”

Wat kunnen we deze zomer aan events verwachten in de ArenA? MH: “Er is op dit moment groen licht voor nieuwe events. Wel merken we dat grote artiesten nog kampen met de naweeën van de coronacrisis.

Het plannen van Europese tours verloopt langzamer dan normaal, omdat in verschillende landen nog andere voorzorgsmaatregelen gelden. Ook is de voorbereidingstijd voor sommige evenementen te kort geworden. Zo verschuiven De Toppers naar het najaar. We zijn voorverkochte en doorgeschoven evenementen als Sensation en Ed Sheeran volop aan het produceren. Hij geeft twee concerten, waarbij we 140.000 bezoekers welkom gaan heten. Een artiest als Ed Sheeran stelt bizar hoge eisen aan de ticketverkoop. De kaarten moeten op naam worden gesteld, ze mogen dus niet worden doorverkocht, en een persoon kan maximaal vier kaarten bestellen. Bij de ingang van de ArenA moet op ID worden gecheckt en hij verlangt ook nog eens dat kopers hun betaalbewijs bij zich hebben. In zo’n situatie hangt voor ons veel af van de verstandhouding met ticketing partners. Door de ticketers wordt sowieso prima bijgehouden aan wie kaarten verkocht zijn. In het kader van de AVG krijgen we de herkomstgegevens, die we nodig hebben om met onze partners NS en GVB de toestroom naar het stadion te kunnen regelen. Ook kunnen we over een bezoekersprofiel beschikken. Ik verheug me heel erg op het feit dat we twee keer volle bak kunnen draaien.” ♦

TO P V RO U W E N

Nederland, tot de begrafenis van Hazes, tot de uitreiking van de Bollywood Oscars.”

VAN VERRE 291| 49

Van diverse kanten worden alarmsignalen afgegeven over de toegenomen druk op de jeugdpsychiatrie als gevolg van de corona-pandemie. Volgens de Amsterdamse kinderpsychiater Arne Popma is het percentage kinderen en pubers met psychische problemen opgelopen van 4 naar 6%. Het lijkt dat er tijdens de pandemie iets behoorlijk mis is gegaan.

Alumnus Mark de Haan (20130505) werkte 15 jaar bij psychiatrische instellingen voor verslavingszorg en jeugdpsychiatrie. We vroegen hem naar zijn visie.

H

DOOR CHANTAL VAN DEN BRINK - FOTO MARK DE HAAN

oe kwam jij in deze sector terecht?

MdH: “Na de Europese School in Brussel vertrok ik voor een studie Rechten naar Rotterdam en werd lid van het Corps. Maar die omgeving paste me niet; om het vol te houden dronk ik te veel en experimenteerde ik met drugs, wat een gevoel van zekerheid gaf. Schijn natuurlijk, want ik verdoofde mijn gevoel, maar dat realiseerde ik me toen nog niet. Na een paar jaar ben ik teruggegaan naar Brussel om verder te studeren in een internationale setting, een verademing. Ik behaalde daar mijn Bachelor of Arts in International Affairs en mijn Master of International Politics, maar het draadje van drugs en alcohol bleef me achtervolgen, ook toen ik daarna voor de Europese Commissie ging werken. Tot mijn schoonzus mij op mijn 33e met spoed naar een kliniek bracht om te ontgiften; inmiddels ben ik 16 jaar volledig clean en sober. Dat ik nog leef is een wonder. Ik zal je de details besparen, maar ik heb in het gevecht met mijzelf vaak gebalanceerd op het randje van de dood. ‘Facing my demons’ was een intens, kwetsbaar proces.”

Hoe kwam je na die moeilijke periode op Nyenrode?

MdH: “In 2007 werd ik omwille van deze ervaring gevraagd bij Parnassia Groep te komen werken, een GGZ-organisatie met 15.000 medewerkers die zo’n 160.000 patiënten per jaar behandelt. Vanuit de talentenclub hoger kader kon ik naar het executive MBA-programma aan Nyenrode. In het eerste college Strategic Marketing Communication, heb ik tijdens een opdracht op de katheder mijn verhaal verteld: ‘Hello, my name is Mark and I’m an addict.’ De studie vond ik een groot voorrecht. Na mijn MBA ben ik manager bedrijfsvoering geworden bij Lucertis, nu Youz, een onderdeel van Parnassia Groep in de kinderpsychiatrie.”

OP ZOEK NAAR HET LICHT IN DE OGEN 50 | VAN VERRE 291

Wat was jouw taak als manager bedrijfsvoering?

MdH: “In de zorg heb je duaal management. Als manager bedrijfsvoering werkte ik samen met een manager zorg, een psychiater, in de regio’s Utrecht en NoordHolland om de jeugd-GGZ op acht verschillende vestigingen aan te bieden en te realiseren. De verantwoordelijkheid voor de jeugd-GGZ was net verlegd van de centrale overheid naar destijds 420 gemeenten die onvoldoende voorbereid waren op deze taak. Alleen al in mijn regio moesten wij als organisatie aansluiten op zeven verschillende administratieve procedures en zeven verschillende visies van evenzoveel gemeentes. Dat gemeentes geen expertise in huis hebben, kun je ze niet kwalijk nemen; maar dat ze voor een groot deel het beleid zelf mogen bepalen, vind ik onbegrijpelijk. Er is geen uniforme aanpak meer.”

Hoe zie jij de problemen in de jeugdpsychiatrie?

MdH: “Het systeem is vastgelopen. Op organisatorisch vlak zijn de belangrijkste oorzaken de decentralisatie en de marktwerking. Tot 18 jaar ligt de financiering van de GGZ bij de gemeentes die daar geld voor krijgen van de centrale overheid; vanaf 18 jaar wordt de GGZ vergoed via de zorgverzekeraars.

Beiden werken met productie- en budgetplafonds waarin wordt vastgesteld hoeveel patiënten er met welke behandelmethoden mogen worden behandeld tegen welke tarieven. Maar de instroom van patiënten neemt toe. Vaak is het moeilijk om achteraf financiering te krijgen voor extra ‘productie’, waardoor de wachtlijsten groeien. Door alle gevraagde rapportages gaat een te groot deel van geld, tijd en aandacht naar administratie. Extra bezuinigingen gingen ten koste van de overhead zoals administratieve ondersteuning waardoor de druk op de professionals steeds groter is geworden. De hoge werkdruk, het gebrek aan professionele vrijheid en de slechte arbeidsvoorwaarden hebben geleid tot een

EEN INTERVIEW MET COACH EN VOORMALIG GGZ-MANAGER MARK DE HAAN enorme uitstroom van personeel, momenteel zo’n 10-15% per jaar.

Veel mensen zijn voor zichzelf begonnen, om meer te kunnen betekenen en om een hogere kwaliteit van leven voor zichzelf te creëren. Maar er zijn ook slimme, soms malafide ondernemers die een kans zagen om geld te onttrekken aan al die budgetten bij de gemeentes. Het aantal aanbieders in de jeugd-GGZ is sinds de decentralisatie gestegen van 1000 naar 6000.”

Waarom neemt de instroom alsmaar toe, we wonen toch in een welvarend land?

MdH: “Het grotere, onderliggende probleem is dat de druk op de maatschappij enorm is toegenomen. Het leven wordt almaar complexer door de snelle technologische ontwikkelingen en het wegvallen van oude zekerheden, waarbij onze overheid steeds meer taken verlegt naar individuele burgers. Niet iedereen kan dat aan; meer en meer mensen dreigen buiten de boot te vallen wat leidt tot de groeiende maatschappelijke tweedeling. Psychisch welzijn is niet alleen een zorgopgave, het is een sociaal-maatschappelijke opgave. Als de maatschappij haar cohesie en daarmee de randvoorwaarde voor het psychisch welzijn van haar burgers verliest, kan de zorg dat niet oplossen. In Nederland gaat men ervan uit dat een kind in de regel gelukkig en blij is. Hoogleraar kinder- en jeugdpsychiatrie Robert Vermeiren zegt dat goed in het VPRO-programma Zomergasten.

We snappen nog wel dat een kind kanker kan krijgen, maar dat een kind ongelukkig is, een eetstoornis heeft of zichzelf snijdt, dat begrijpen we maar half. Volgens het Trimbos instituut zien we bij de jeugd een toename in multi-morbiditeit, wat betekent dat een groeiende groep kinderen een meervoudige diagnose heeft: én een depressie én een eetstoornis én automutilatie. Dat is een zorgelijke tendens die door de coronacrisis is versterkt. De angst voor het virus en alle maatregelen als het sluiten van scholen, de lockdowns, het dragen van mondkapjes en de 1,5 meter regel hebben geleid tot een toename in gevoelens van angst, eenzaamheid en depressie bij de jeugd. Ook is er een stijging van huiselijk geweld; er worden meer kinderen misbruikt en mishandeld. Maar het gaat niet alleen om een toename van psychische klachten nu, ik hoor van oudcollega’s dat ze zich ook zorgen maken over de impact van de crisis op de lange termijn.”

Uit het Adverse Childhood Experiences onderzoek weten we dat traumatische ervaringen in de kindertijd de gezondheid en psychische gesteldheid op lange termijn negatief beïnvloeden.

MdH: “Precies. Psychisch welzijn is direct gerelateerd aan leefstijl en leefomstandigheden nu en uit het verleden. Wij mensen, jong en oud, dragen de erfenis van onze voorouders. We zijn allemaal kinderen uit generaties die oorlog hebben gekend. Bij Centrum ’45 spreken ze van 1e tot 5e generatie oorlogsslachtoffers. Trauma’s worden via het gedrag van de ouders en via ons DNA doorgegeven in de familielijn. We moeten af van het beeld dat een mens altijd gelukkig kan zijn. Negatieve gevoelens horen bij het leven, we moeten ermee leren omgaan. We moeten collectief leren om onze demonen aan te kijken. Ja, in de achterstandswijken gebeuren dingen die wij ons niet kunnen voorstellen, zoals jonge kinderen met twee verslaafde ouders wat leidt tot ernstige trauma’s. Maar ook in de betere milieus gebeurt achter gesloten deuren meer dan we willen weten.

Daar moeten we over durven praten, want het hoort bij het leven.”

Wanneer beschouwt de GGZ de behandeling van een kind als geslaagd?

MdH: “De vraag is: hoe meet je dat? Je bent je hele leven in proces, dat is nooit afgelopen. Nu werken we met protocollen van een x aantal behandelingen. Medicatie wordt vaak ingezet omdat dat, mits goed ingeregeld, snel leidt tot stabilisatie. Dat is natuurlijk ridicuul, maar door het perverse systeem kan het niet anders. Het is het gevolg van het gevecht om geld en een te nauwe visie op het vak.”

Wat zou jij vanuit jouw ervaring veranderen aan de Jeugd-GGZ? MdH: “Het psychisch welzijn van onze jeugd is niet alleen de verantwoordelijkheid van de zorg; het gehele ecosysteem rondom een kind moet voldoende functioneren. Dus moeten we gezinnen helpen.

Uit onderzoek blijkt dat ouders zelf niet zien wat de kinderen nodig hebben, tijd, aandacht en gezamenlijkheid; of ze weten het wel, maar komen er niet aan toe omdat ze zelf te druk zijn. Maar ook de prestatiedruk op scholen moet omlaag; kinderen moeten weer het gevoel krijgen dat ze iets te zeggen hebben over hun leven. Voorkomen is beter dan genezen; we moeten meer inzetten op preventie. Daar hoort bij dat we kinderen op scholen onderwijzen over het belang van leefstijl, zoals bewegen en gezonde voeding. Verder moeten we ze leren dat het normaal is om af en toe negatieve gevoelens te hebben en ze leren om hun balans te houden met bijvoorbeeld beweging en mindfullness.”

Een maatschappelijke opdracht dus. Wat kan de centrale overheid veranderen aan de organisatie van de GGZ? MdH: “Over de inrichting van de GGZ heeft Bert van de Hoek, voorzitter van de Raad van Bestuur van het Trimbos Instituut in artikelen en in open brieven naar de regering een reeks voorstellen gedaan. Ik kan iedereen aanraden die te lezen. Op zich is er genoeg geld in de GGZ, alleen besteden we het verkeerd. Nu is er regelgeving vanuit de centrale overheid, vanuit de gemeenten, vanuit de Nederlandse zorgautoriteit, vanuit de zorgverzekeraars en vanuit de GGZ-instellingen zelf. Wanneer we de administratieve lasten met 80% terugbrengen, komt geld, tijd en energie vrij voor de zorg zelf.

Verder moet er radicaal een eind komen aan de marktwerking. Menselijkheid en dienstbaarheid dienen voorop te worden gesteld, en we moeten gaan samenwerken in plaats van met elkaar te concurreren. De GGZ zou zich zoals Van de Hoek voorstelt, moeten ontwikkelen tot een netwerkorganisatie in een breder sociaal verband waarin de GGZ het specialistische station voor de complexere gevallen is. Een eerste stap was de invoering van de praktijk ondersteunende hulpverlener bij de huisarts die de lichte gevallen van de zware scheidt om de toestroom naar de GGZ af te remmen. Maar er is meer nodig. Een centrale, uniforme aansturing van de jeugd-GGZ is noodzakelijk, vanuit een gemeenschappelijke, bij voorkeur meer holistische visie. Nu classificeert de psychiatrie patiënten aan de hand van de DSM en behandelt volgens ‘evidence based’ protocollen die goed werken voor de gemiddelde patiënt, maar in 50% van de gevallen niet voor die specifieke patiënt.

Waarom gaan we niet eerst met het kind in gesprek zonder diagnose?

Gewoon luisteren naar het hele verhaal; niet ieder probleem direct classificeren en medicaliseren, maar de situatie bekijken vanuit ‘body, mind en soul’. Behandelingen zouden moeten bestaan uit een combinatie van reguliere ‘evidence based’ behandelingen én ‘best practice’ methoden uit andere disciplines. Maar het systeem laat het niet toe; het predicaat ‘evidence based’ wordt vooral gebruikt om behandelingen niet te hoeven vergoeden.”

Hoe kom jij aan die overtuiging dat we breder moeten behandelen dan ‘evidence based’?

MdH: “Mirage, nu Triora, waar ik mijn behandeling kreeg, combineert de reguliere zorg met de zelfhulp, 12 – stappen filosofie in een biopsychosociale benadering op lichamelijk, geestelijk en sociaal gebied.

Spiritualiteit, in de zin van diepgaand zelfonderzoek, maakt een belangrijk deel uit van deze aanpak. Zonder cognitieve gedragstherapie en medicatie was ik er niet gekomen. Maar ik moest ook iets vinden dat sterker was dan die verwoestende, krachtige verslaving, een hogere kracht. Toen ik het boek ‘De Kunst van het Geluk’ van de Dalai Lama las, ging er iets in mij ‘aan’.

Daarna ben ik als ervaringsdeskundige gaan werken in het team dat mij behandeld heeft. Als patiënten binnenkwamen, waren hun ogen dof en leeg. Door de holistische behandeling ging het lichtje in hun ogen weer aan, alsof de ziel terugkwam. Prachtig! Dat gegeven vind je ook terug in het boek ‘De tijger ontwaakt’ van Peter Levine; een integrale benadering van ‘body, mind en soul’ laat de energie weer stromen.” ♦ VAN VERRE 291| 51

ADVERTENTIE

SAVE THE DATE: 4 JUNI

75-jarig bestaan Nyenrode LUSTRUMLOGO Het lustrumlogo is gebaseerd op het schild van Nyenrode.

Het schild bestaat uit vier vlakken, die elk weer opgedeeld zijn in 6 en 12 balken.

Op deze verdeling zijn de sterren geïnspireerd, plus nog een krans van een 75-puntige ster, die uiteraard verwijst naar het lustrum.

Vanuit allerlei achtergronden komen men-

Nyenrode inspireert om kritisch te

sen met hetzelfde doel naar Nyenrode

blijven, door te blijven ontwikkelen,

Business Universiteit: ze willen zich ont-

een leven lang open te blijven staan

Dit academisch jaar is een speciaal jaar voor Nyenrode: Onze alumni weten: de vaardigheden die je opdoet en het netwerk dat je opbouwt, blij-

Van 20 november 2021 tot en met juli

ven je voor altijd bij. Dat heeft positieve in-

2022 vieren we ons 75-jarig bestaan.

wikkelen tot daadkrachtige professionals

voor nieuwe inzichten en om door

vloed op jezelf, de mensen om je heen en de

Houd www.nyenrode.nl/75jaar in de

en verantwoordelijke leiders die impact

te blijven leren.

maatschappij.

gaten voor het meest actuele programma.

maken. Nu én in de toekomst.

Life long learning…

Nyenrode. A reward for life.

WE VIEREN ONS 15E LUSTRUM NYENRODE. A REWARD FOR LIFE

ONZE 75E VERJAARDAG!

Op zaterdag 4 juni 2022 vieren we deze mijlpaal met overdag een inspiratiefestival en ’s avonds een groot feest naast het kasteel.

Zet de datum alvast in je agenda!

Binnenkort volgt meer informatie over het programma en de kaartverkoop!

FEEST & INSPIRATIEFESTIVAL WWW.NYENRODE.NL/75-JAAR Hier vind je ook een link naar de shop voor speciale lustrumartikelen, zoals een koffie to-go beker en een mooie sweater.

52 | VAN VERRE 291

Heb je vragen over het lustrum? Stuur een e-mail naar 75@nyenrode.nl. We helpen je graag.

COLUMN

FELICITATIEBANK Wij vieren het lustrum samen met jou. We verzamelen verhalen, foto’s en video’s voor de felicitatiebank.

Wil jij Nyenrode ook feliciteren? Maak een video van ongeveer één minuut en stuur het naar: 75@nyenrode.nl.

16 MEI In de komende maanden kun je aansluiten bij diverse themadagen.

Op maandag 16 mei aanstaande vindt de themadag ‘Artificial Intelligence & Ethics’ plaats.

Verschillende faculteitsleden, waaronder Cokky Hilhorst, Ronald Jeurissen en Sacha Spoor, geven je meer inzicht in de ethische dilemma's rond robotisering en kunstmatige intelligentie (AI).

Meer informatie vind je hier: www.nyenrode.nl/16mei

KAPÉ BREUKELAAR (19860015) BBA Nyenrode, is partner van investeringsmaatschappij Amlon Capital.

Hij schreef eerder achttien jaar voor De Telegraaf en was vaste medewerker van het televisie­programma Kassa.

Actief passief beleggen Recent maakte Blackrock, ’s werelds grootste indexbelegger, bekend dat ze meer dan 10.000 miljard dollar onder beheer hebben. De nummer twee is Vanguard, zij beheren zo’n 7.200 miljard dollar. Om die bedragen in perspectief te plaatsten: het ABP heeft een kleine 600 miljard dollarwaarde onder beheer. De groei van Blackrock en Vanguard is simpel te verklaren. Hun indexproducten werken tegen lage kosten en volgen de ontwikkelingen van de beursindex op de voet. De (lage) kosten zorgen ervoor dat het rendement net iets lager is dan het rendement van de index. Daarmee verslaan indexproducten wel het overgrote deel van de actief beheerde beleggingsfondsen.

Om het beter te doen dan het marktgemiddelde moet de beheerder van een actief beleggingsfonds duidelijke keuzes maken en bewust afwijken van het marktgemiddelde.

En die fondsbeheerder start met een achterstand want die zal eerst de hogere kosten goed moeten maken. Passief beleggen levert in verreweg de meeste gevallen meer op dan actief beleggen.

Maar welke index moet je als indexbelegger kiezen? Er zijn immers vele honderden verschillende beursindices. In bijna al die indices kun je ook beleggen met een index tracker. Wilt u smallcap aandelen in Noord-Amerika, hoog dividend aandelen in opkomende markten of private equity fondsen? Het kan allemaal via een indexbelegging. Een aantal vermogensbeheerders biedt daarvoor een oplossing. Zij maken voor hun klanten een selectie van indexproducten en bouwen zo een goed gespreide portefeuille op die ze actief voor u beheren en bewaken. Niet alleen in aandelen maar ook in obligaties en vastgoed. De laatste jaren vergelijk ik steevast de rendementen die deze vermogensbeheerders behalen. De uitkomsten vallen niet mee.

Stel, je bent een zeer offensieve belegger die alleen in aandelen wil beleggen. Dan kun je via Vanguard beleggen in de FTSE All World Index. Gewoon via een goedkoper online broker. De jaarlijkse kosten van dit product bedragen in totaal 0,22% van het belegd vermogen. Dat vermogen is gespreid over 3.800 aandelen en bijna 50 landen zowel in ontwikkelde als opkomende markten. Met dit fonds doe je mee rond de 95% van de wereldwijde marktkapitalisatie in aandelenmarkten. Met andere woorden: je mist alleen 5% kleinere bedrijven en markten. Veel beter kun je de aandelenbeleggingen niet spreiden binnen één index. In de jaren 2016 tot en met 2021 leverde dit pure aandelenproduct na kosten ruim 100% rendement op.

De vermogensbeheerders die voor u in indices beleggen kennen allemaal de mogelijkheid te kiezen voor een zeer offensief profiel, ofwel: zo veel mogelijk in aandelen. Zij bepalen hoe uw vermogen gespreid wordt over de wereld. Alle vijf blijven ze achter bij het simpele wereldwijde product van Vanguard dat 100% rendeerde in de laatste zes jaar. De best presterende beheerder blijft 5% achter, de slechtste 28%. Al jaren houd ik deze rendementen bij en ieder jaar kom ik tot dezelfde conclusie: actief beleggen met passieve indexproducten kost je uiteindelijk geld. Die beheerders voegen voor aandelenbeleggingen geen waarde toe, integendeel, ze kosten je rendement. Actief beleggen met passieve beleggingsproducten is een dure contradictie. Wie passief wil beleggen moet dat ook echt passief doen.

En met een beetje kennis van zaken kun je dat heel simpel zelf doen. ♦ Kapé Breukelaar (19860015)

VAN VERRE 291| 53

TumTum

Redactie: Alumni Office - info@nyenrodealumni.nl

Fascinatie voor Winsemius sr.

ROLMODEL AUDREY HEPBURN "Als ik de slimste in de kamer ben, ben ik in de verkeerde kamer" is haar uitspraak in de Harper's Bazaar van Maart. Marguerite Soeteman-Reijnen (19850161), topvrouw van AON Holdings: “Durf groot te dromen: reik je handen en ogen naar de sterren, houd je voeten op de grond.

Dan ligt er een prachtige reis voor je en een hele wereld om te winnen. Zoals mijn rolmodel Audrey Hepburn ooit zei: Iedereen die niet in wonderen gelooft, is geen realist’.”

Frans Stoelinga (19630121) is bijna 80 jaar en promoveerde onlangs in het vak geschiedenis.

Hij beet zich vast in de rol die econoom Albert Winsemius, vader van ex-minister en Mckinsey topman Pieter Winsemius, speelde bij de ontwikkeling van de stadstaat Singapore. Dr. Frans publiceerde het boek ‘Albert Winsemius, de man die Nederland en Singapore rijk maakte.’

Gebrek aan ‘bonding’ Dave Heilbron (19970092) werd als hoofd recruitment bij Aegon geciteerd in Het Financieele Dagblad: ‘Er is sprake van een extreme arbeidscrisis en een ongekend hoog aantal vacatures.

Mensen blijven niet zo lang meer bij een werkgever.’ De coronacrisis is hier volgens hem debet aan. ‘Jonge mensen hebben geen band met het bedrijf kunnen opbouwen, en zijn sneller weg. ‘

HUBRECHT DE EERSTE! Ook 80 jaar is Hubrecht Duijker (19610020) geworden. Hij noemt zich vinpressionist, een term die hij als eerste hanteert. De auteur is met recht een Haantje de Voorste. Zo was hij de eerste om zichzelf wijnschrijver te noemen en om dat beroep vanaf 1974 fulltime te gaan beoefenen. Hij wist 120 wijnpublicaties te produceren, merendeels boeken, maar ook o.a. kalenders – een wereldrecord. 25 Boeken werden vertaald in het Duits, Engels, Frans, Deens, Spaans en Zweeds. En hij was de eerste om een online podium te creëren, waarop Nederlandse vrijetijdschilders gratis hun mooiste werken kunnen exposeren, wat inmiddels zo’n honderd kunstenaars doen.

54 | VAN VERRE 291

COLOFON

PRIVÉ VAN VERRE

GEBOREN Vera Anne Christine Versteegen 2 november 2021 Dochter van Stijn (20130336) en Marleen (20110054) Versteegen

OVERLEDEN Paul Kruip (19540043) Rob Sillman (19570094) Mark Hammer (19860185) Paul Brons (19985203) Pieter Geill (19570031) Deo van Wijk (19710042) John van Harn (19480022) John Heijgemer (19710508)

LAATSTE HOLE BEREIKT Karel Leeflang (19580060) doet zijn naam eer aan. Tussen 2008 en 2011 was hij voorzitter van de befaamde Amsterdamse Golfclub.

Na jaren trouwe dienst, stopt hij ook met het schrijven van memorabele artikelen voor de Birdie, het clubblad van de AGC.

VAN VERRE Is het officiële periodiek van de Nyenrode Alumni Voortgezette Compagnie van Verre (VCV), Vereniging van oud-studenten aan Nyenrode en verschijnt elke drie maanden in een oplage van 5.900.

64e jaargang, maart 2022, nummer 291 HOOFDREDACTIE Oele Steenks (19720057 BBA) - josteenks@planet.nl ART DIRECTOR: Roos Jonker - ter Kuile COÖRDINATIE: Simone Daniëls (19960021) MEDEWERKERS Chantal van den Brink, Liselotte van Dedem-Staal, Madeleine Kemna (19850036 BBA), Jan Meertens (19770073 BBA), Prof. Dr. Ir. Andre Nijhof NBU, Hanno Nicolaas Ponder (10750048), Christiaan Ruijgrok (20140070 MsC), Gary de Vogel (20107252), Annemiek Wortel (19820136 BBA), LXXVIe Collegie der Heeren V, JCV Bestuur, VAS Bestuur COLUMNISTEN Kapé Breukelaar (19860015 BBA), Joep Stassen (19850083 BBA), Prof. Dr. Jaap Schaveling NBU REDACTIEADRES EN SECRETARIAAT Nyenrode Alumni VCV Office Nyenrode Business Universiteit Straatweg 25 3621 BG Breukelen t: (+31) 346 29 15 13 e: info@nyenrodealumni.nl w: nyenrodealumni.nl bank: ING Bank Breukelen IBAN: NL54 INGB 0657 3453 50, BIC: INGBNL2A De contributie is 75,- euro per jaar, partnerlidmaatschap is 20,- euro per jaar ADVERTENTIES Nyenrode Alumni VCV Office t: (+31) 346 29 15 13 e: info@nyenrodealumni.nl ABONNEMENT Als lid van Nyenrode Alumni VCV krijg je Van Verre gratis toegezonden.

ISSN 2405-626X NUMMER 292 – DEADLINE 15 april – THEMA American Stories VERSCHIJNINGSDATUM 27 mei 2022 De digitale edities van Van Verre in Nederlands en Engels kan je vinden op nyenrodealumni.nl. Het is mogelijk dat de inhoud van het magazine door zoekmachines, zoals Google, wordt geïndexeerd. Op het platform vind je ook de meest actuele informatie. Naast Van Verre ontvang je als lid ook acht keer per jaar de digitale nieuwsbrief, die complementair is aan deze uitgave.

De redactie behoudt zich te allen tijde het recht kopij te weigeren, in te korten of anderszins te redigeren. Het plaatsen van kopij houdt niet in dat de redactie de strekking van het geschrevene altijd onderschrijft.

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een automatisch gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Nyenrode Alumni VCV.

VAN VERRE 291| 55

NEW TAILOR Wij maken de meest duurzame en tijdloze kleding op maat in ons eigen atelier in Utrecht.

Het uitzoeken en passen kan in onze winkels in Amsterdam en Utrecht. De keuze van de stof en opties bepaal je natuurlijk helemaal zelf.

newtailor.nl