Be One With Nature | 2 | 2024

with be

Dieren op drift

De mooiste natuur in Europa

Harm Edens

‘Gelukkig is er altijd nog humor’

Zambia

‘Natuur is geen plek om te bezoeken. Natuur is thuis.’

‘Natuur is geen plek om te bezoeken. Natuur is thuis.’

Gary Snyder

Gary Snyder

In beeld

RUIMTE Op zoek naar

In Zambia legde fotograaf Jasper Doest de ingewikkelde relatie vast tussen mensen en olifanten. Hoe kunnen ze vreedzaam samenleven op een plek waar ruimte, water en voedsel steeds schaarser worden? Zijn reportage won de Zilveren Camera en wij delen de indrukwekkendste foto’s.

Foto’s Jasper Doest, tekst: Christiaan van der Hoeven

De savanneolifant doet het goed in het grensoverschrijdende natuurgebied waar de rivieren Kavango en Zambezi (KaZa) doorheen stromen. Met bijna 228.000 dieren zit de populatie in de lift. Mooi nieuws, al leidt het wel tot wrijving met de snel groeiende bevolking. Bijvoorbeeld in Livingstone, het toeristisch hart van Zambia. Bezoekers komen er voor de Victoriawatervallen en voor olifanten die baden in de Zambezi.

Maar in droge tijden trekken olifanten naar de overvolle Dambwa-wijk, waar veel arme mensen wonen. De dieren zijn op zoek naar mango’s en ander fruit, water en groente uit de moestuinen. Het is duidelijk dat deze olifanten niet in de stad horen. Naast de oogst van mensen eten ze vuilnis, wat slecht voor ze is.

Het feit dat olifanten het voedsel van mensen eten, leidt tot conflicten met aan beide kanten slachtofers. Gelukkig zijn daar oplossingen voor. Samen met de lokale bevolking heeft de Conservation and Tourism Society manieren ontwikkeld om de olifanten met zachte hand de stad uit te drijven. Daardoor zijn in Dambwa de afgelopen jaren geen slachtofers meer gevallen.

Op het platteland van Zambia trekken grote kuddes van soms wel zeshonderd olifanten rond, op zoek naar voedsel, water en rust. Daarbij lopen ze enorme afstanden, vaak over oeroude paden die ze al generaties lang bewandelen.

Ook hier zie je mens-dierconflicten. De mens rukt op en heeft ruimte nodig voor akkerbouw. Zeker tussen de rivieren en wildernis zijn er problemen. Olifanten zijn niet te stoppen als ze water nodig hebben en ze kunnen niet anders dan door de akkertjes naar de rivier lopen.

Om dit probleem op te lossen, worden corridors aangelegd waar olifanten doorheen kunnen. Afgesproken is dat op deze plekken geen landbouw of bewoning plaatsvindt. Helaas kruisen deze corridors soms wegen, waardoor er ongelukken kunnen plaatsvinden. De uitdaging ligt in het goed inrichten van de ruimte, zodat samenleven mogelijk wordt.

Olifanten zijn wilde dieren en moeilijk te sturen. Als er naast een corridor een maisveld ligt, kan geen olifant de verleiding weerstaan. Er zijn verschillende mogelijkheden om de akkers naast zo’n corridor te beschermen. Zo kun je olifanten verjagen met chilibriketten, want ze houden niet van scherpe rook. Of met lawaai, zoals op pannen slaan of op vuvuzela’s blazen. Bijenkorven helpen ook, maar het allerbest werkt schrikdraad in combinatie met al deze maatregelen.

Een zonnepaneel, een accu, een converter en een paar honderd meter draad zijn voldoende om olifanten buiten te houden. WWF steunt boeren die deze systemen willen aanleggen. Zo kregen boer Davie en zijn moeder drie jaar geleden een bijdrage om met een op zonne-energie werkend hek olifanten op afstand te houden. Het aantal incidenten is sindsdien sterk verminderd. Daarnaast leerde Davie nieuwe, duurzame landbouwtechnieken.

Door de hogere maïsopbrengsten heeft hij zelfstandig zijn bedrijf verder kunnen ontwikkelen, wat zorgt voor meer voedselzekerheid en een beter inkomen. Nog niet iedereen profiteert van deze aanpak en het vergt tijd om ervoor te zorgen dat ook andere getrofen gemeenschappen hiermee aan de slag kunnen.

Njamba bij haar maisveld dat regelmatig vertrapt wordt

Boer Davie op zijn land

Kijken, lezen, doen

Tekst: Cynthia van Zwol

Olifantenpaadjes

Wandel op zaterdag 29 juni mee tijdens de enige echte WWF Walkathon in het midden van het land bij Hooge Vuursche. Tijdens deze tocht voor jong en oud geniet je van het prachtige, zomerse bos. Bovendien zijn er de hele dag leuke activiteiten bij het startpunt. Je kunt kiezen voor 3, 6 of 12 kilometer. Met volop leuke olifantenpaadjes! wwf.nl/gooi

DOOR DE BOMEN HET BOS ZIEN

Combineer een wandel- of fietstochtje op de Veluwe eens met een bezoekje aan het Kröller Müller Museum. Hier is tot en met 15 september de tentoonstelling Door de Bomen het Bos te zien. Vier kunstenaars kijken op verschillende manieren naar de verhouding tussen mens en natuur. Andy Holden kijkt en luistert naar vogels, Eija-Liisa Ahtila gaat in gesprek met de natuur, Julian Charrière onderzoekt de rol van het landschap in kunst en Hans Op de Beeck stelt klimaatverandering aan de orde. Als onderdeel van de tentoonstelling zijn er wandelingen en activiteiten in de beeldentuin. krollermuller.nl

Pandapunten scoren

In de podcast Pandapunten (18+) probeert natuurexpert Mátyás Bittenbinder presentatrice en YouTuber Nienke Plas ervan te overtuigen dat natuur wel degelijk sexy is. Met voorbeelden uit de natuur bespreken ze onderwerpen als versieren, de dood, drugs, sporten en ouderdom. Tot slot krijgt het thema van elke aflevering een toepasselijke beoordeling: Pandapunten. Weet Mátyás Nienke een beetje op te winden of is ze halverwege de aflevering in slaap gevallen? wwf.nl/podcast

Vissen op plastic

Een heerlijk briesje op je gezicht, de stad vanuit een ander perspectief bekijken. Voor een zomers boottochtje kun je veel mensen wakker maken. Maar combineer het ook eens met een positieve actie voor de natuur. Bij Plastic Whale vis je in de grachten en wateren van Amsterdam en Rotterdam naar vervuilend plastic. Je kunt je individueel aanmelden voor speciale activiteiten of met collega’s of schoolklassen. plasticwhale.com

Met de voeten in de modder

Daar houden we bij WWF van. Dit kan ook letterlijk, bij het blotevoetenpad in het mooie Twello. Gooi die schoenen en sokken maar uit, hier staat je een avontuurlijke wandeling van 2,5 km te wachten. Je loopt door modder, moeras, bamboebos én een wijngaard. Dat is niet alleen voor kinderen een verrassende ervaring, ook als volwassene worden al je zintuigen geprikkeld. Mooi meegenomen: onderweg leer je interessante feiten over de natuur. bijbuitenpost.nl/blotevoetenpad

Sterrenchef Sidney Schutte en winkelketen Dille & Kamille hebben de handen ineengeslagen om kooken eetliefhebbers de eindeloze mogelijkheden van groente te laten ontdekken. Groentefeest bevat honderd verrassende en heerlijke gerechten die van een maaltijd zonder vlees of vis een feestje maken. Hiermee doe je niet alleen jezelf, maar ook de planeet een groot plezier. We mogen 15 boeken weggeven. Kijk op wwf.nl/winactie

Op safari in Europa

In de populaire podcast Sterrin’s Dierenencyclopedie natuur in het zonnetje gezet. En die is wilder dan je denkt. Speciaal voor de zomervakantie heeft ecoloog Sterrin Smalbrugge samen met WWF vier afleveringen gewijd aan vier bijzondere dieren die je in Europa kunt tegenkomen. Je zult ontdekken dat er volop mogelijkheden zijn om op natuursafari te gaan, zonder ver te reizen. Heerlijk om bij weg te dromen op een zomers plekje. Luister de afleveringen via de Spotify-app of je favoriete podcastplatform.

Groentefeest

Interview Harm Edens

Gelukkig is er altijd nog humor

De natuur geeft Harm Edens, naast vreugde en innerlijke rust, ook veel zorgen. Of beter gezegd: de tranentrekkend slechte staat van de natuur. Dat is de reden dat hij al meer dan 25 jaar ambassadeur is van het Wereld Natuur Fonds.

‘De onbevangen kijk uit mijn jeugd is al heel lang weg.’

Fleur Baxmeier

Tekst:

Harm Edens is al zijn hele leven gefascineerd door de natuur. Als vierjarige liet hij uit eikels kleine boompjes groeien die hij door heel Enschede plantte. Hij vond het magisch dat je van een eikeltje een grote boom kon maken. ‘Het liefst speelde ik elke dag buiten met vriendjes, lekker door de bossen lopen’, vertelt hij vanuit zijn woonplaats Zutphen. ‘Dan verwonderde ik me over alles wat ik tegenkwam. Dikke takkenbossen, wriemelende insecten, felgekleurde bladeren.’ Sindsdien vindt hij alle soorten natuur mooi. ‘Maakt niet uit waar ik kom en of het planten of dieren zijn. Ik ben altijd onder de indruk.’ Dit gevoel kan veroorzaakt worden door een piepklein lentevuurspinnetje dat door het zand loopt of door het aanschouwen van zijn favoriete boom: de ceder. ‘Als ik in Engeland in een landschap sta met grote, volwassen ceders, kan ik me enorm verwonderen over de schoonheid ervan. Dat heb ik ook bij een zonsondergang boven de Waddenzee.’

‘Wij zijn onderdeel van de natuur, dus zo moeten we ons ook gedragen’

Het gaat van heel klein naar heel groot, wil hij maar zeggen. ‘Voor Omroep Gelderland maak ik het programma BuitenGewoon. Ik begeef me daarvoor minimaal acht dagen per jaar in de natuur van Gelderland. We zoeken bewust plekken op waar niet veel andere mensen komen. Dat zorgt elke keer weer voor een enorm gevoel van rust. Laatst hebben we onderwateropnames gemaakt. Je weet niet wat je ziet! Gewoon in Gelderland, voor iedereen bereikbaar.’

Waar is de grutto

De natuur brengt Harm innerlijke kalmte, veel vreugde en oneindig veel schoonheid. Maar de staat van natuur baart hem ook veel zorgen. Dat is de reden dat hij al sinds 1999 ambassadeur van het Wereld Natuur Fonds is. ‘Die onbevangen kijk en dat zorgeloze genieten uit mijn jeugd zijn al heel lang weg. Het is maar een klein voorbeeldje, maar ik woon in Zutphen en weet nog dat ik hier de eerste jaren overal langs de IJssel en in de weilanden grutto’s zag. Nu moet ik ze echt zoeken. Waar is de grutto gebleven?’

Eenzelfde ervaring had hij toen hij vorig jaar op vakantie was op Isle of Skye in Schotland. ‘We waren daar nog nooit geweest. Er lag sneeuw, prachtig. Ik stond te genieten, totdat ik aan de praat raakte met een natuurliefhebber. Die zei: “Zie je die zalmkwekerij die in de verte wordt aangelegd? Dat is funest voor het waterbeheer.” Dan denk je: Schotland, mooi en ongerept. Maar niets is minder waar. Zo gaat dat eigenlijk met alle mooie dingen die ik waarneem. Ik denk ook steeds: oei.’

Van één keer in de week oei is dat vermenigvuldigd naar meerdere keren per dag oeioeioei. ‘De planeet is wereldwijd aangetast door klimaatverandering, ook al ontkennen we hier soms dat het heel erg is. Je ziet zoveel schade. In de vorm van regenwouden die verdrogen, woestijnen die oprukken en ga zo maar door. En je merkt het ook als je in Nederland met een vlinderdeskundige over de Veluwe loopt en ziet hoe weinig vlinders er nog zijn.’

Tranentrekkend slecht

De staat van de natuur is volgens Harm tranentrekkend slecht. ‘Ik ben negentig uur per week bezig om daar verandering in aan te brengen, samen met een heleboel andere mensen. Waar het uiteindelijk op neerkomt, is dat we in balans met de planeet moeten gaan leven. We moeten als mens niet denken dat wij beter zijn dan de natuur, of de baas zijn. Wij zijn onderdeel van de natuur, dus zo moeten we ons ook gedragen.’

Dat betekent: stoppen met het misbruiken van de planeet. ‘Op grote, maar ook op kleine schaal. Zonder dat je er depressief van wordt of te veel schuldgevoel krijgt, want dat schiet niet op. Je moet wel normaal kunnen leven.

Maar bij alles kun je je afvragen: heb ik dit echt nodig?

Neem het eten van vlees. Moet je elke dag een tartaartje of gehaktbal eten? Het liefst helemaal niet, maar is anders één keer per week vlees eten voor jou genoeg? Of word je dan doodongelukkig?’

Zo weegt Harm al jaren elke keuze in zijn leven zorgvuldig af. ‘Moet ik dit kledingstuk echt hebben? En zo ja, is het ook tweedehands te krijgen? Moet ik een nieuwe telefoon of voldoet een refurbished exemplaar ook? Waar willen we dit jaar naartoe met vakantie en is het dan nodig dat we met het vliegtuig gaan? In het geval van een vakantie is er natuurlijk nooit sprake van een echte noodzaak, dus wat doe je dan?

Ga wat minder ver, pak de auto of ga ergens naartoe met de trein.’

Relativerende humor

Zelf heeft Harm zeveneneenhalf jaar niet gevlogen. Dat gaat best goed, al mist hij New York enorm. ‘Daar ben ik vaak geweest, waarop jonge mensen zullen zeggen: “Jij wel, en wij dan?” Hetzelfde met arme landen: “Jullie hebben al zo lang welvaart gehad, en wij dan?” Ze hebben allemaal gelijk, maar wat heb je aan gelijk als je daarmee je toekomst op het spel zet? Ik kan er ook niks aan doen dat het twintig jaar geleden nog de normaalste zaak van de wereld was om in het vliegtuig te stappen.’

Het is nu zaak dat we met z’n allen goed nadenken over hoe we de jeugd een toekomst kunnen geven. ‘Als ik daar dagen achter elkaar mee bezig ben geweest en niks ben opgeschoten, is mijn goede humeur soms ver te zoeken. Gelukkig is er dan altijd nog humor. Het relativeert om af en toe een goede grap te maken over alles wat er verkeerd gaat. Zodat we daarna weer vol goede moed samen verder kunnen werken aan een betere wereld voor ons allemaal.’

‘Bij alles kun je je afvragen: heb ik dit echt nodig?’

BIO

1961 Geboren in Enschede 1987 Afgestudeerd aan de Universiteit van Amsterdam, richting theaterwetenschappen 1986 Vormt een schrijversduo met Ger Apeldoorn, met wie hij scripts, vertalingen en bewerkingen schrijft voor comedyseries als SamSam, In de Vlaamsche Pot en Het Zonnetje in Huis 1996 Betrokken bij het opzetten van Dit was het nieuws, dat hij sindsdien presenteert 1999 Ambassadeur Wereld Natuur Fonds 2017 Presentator BuitenGewoon TV 2018 Podcasts The Green Quest en Duurzaam (BNR) 2021 presentator 10 voor Taal op SBS 6

Flamingo’s, Nationaal Park Doñana © Jorge Sierra / WWF-Spain

Dieren op drift

De opwarming van de aarde drijft dieren uit hun oorspronkelijke leefgebied. Voor steeds meer soorten is het een kwestie van vluchten of uitsterven.

Tekst: Jaap Backx

Sinds mensenheugenis is Nationaal Park Doñana een toevluchtsoord voor vogels. Het Zuid-Spaanse natuurgebied is beroemd om zijn lepelaars, ooievaars, zilverreigers, grutto’s, flamingo’s en talloze andere soorten. Of misschien kun je beter zeggen: Doñana wás een vogelparadijs. Want in een verbijsterend snel tempo is het drasland opgedroogd. De oorzaak? Een combinatie van klimaatverandering en overmatig watergebruik door landbouw.

Trekvogelonderzoeker Wouter Vansteelant zag de verdroging onder zijn voeten gebeuren toen hij tussen 2019 en 2022 regelmatig in Doñana kwam. ‘In die jaren heb ik de moerassen nooit onder water gezien. Van grote kolonies lepelaars en flamingo’s was al geen sprake meer en overwinterende watervogels weken uit naar de rijstvelden naast het natuurpark. Door aanhoudende neerslagtekorten zijn ook die landbouwgronden nu drooggevallen.’

Voor trekkende watervogels als de grutto is dit een ramp. Minstens 70 procent van de grutto’s gebruikt de wetlands van Doñana als pitstop op hun jaarlijkse reis tussen Noord-Europa en Afrika. Vansteelant: ‘We wachten nagelbijtend af of deze vogels zich kunnen aanpassen. Dat onderzoeken we aan de hand van gegevens van grutto’s met GPS-zenders. Gelukkig is er hoop. Toen het afgelopen februari eindelijk regende, en delen van het moeras onder een laagje water kwamen te staan, reageerden de gezenderde grutto’s daar onmiddellijk op. Dat laat zien dat als de wetlands worden hersteld, de grutto waarschijnlijk een toekomst heeft in Doñana.’

Veranderende migratie

De grutto is een van de vele migranten in het dierenrijk. Jaarlijks verplaatsen duizenden soorten zich tussen verschillende leefgebieden. Van vlinders tot vleermuizen, van walvissen tot zeeschildpadden, van zebra’s tot keizerspinguïns. Dit gebeurt overal ter wereld – te land, ter zee en in de lucht. Vaak bestaan deze migratiestromen al eeuwen, maar onderzoekers hebben ontdekt dat dieren door klimaatverandering vaak veel sneller migreren. En niet alleen trekkende soorten passen hun gedrag aan. Ook dieren die normaal gesproken niet migreren, veranderen noodgedwongen van leefgebied. Als ze dat tenminste kunnen.

Uit een grote studie van een internationaal team van wetenschappers bleek dat vele honderden plant- en diersoorten worstelen met stijgende temperaturen en

andere klimaatproblemen als extreem weer, verdroging, bosbranden, overstromingen en zeespiegelstijging. Voor veel dieren is uitwijken naar een nieuw leefgebied de enige uitweg. Op land verruilen ze de tropen voor koelere streken. Onderzoekers volgden de verspreiding van ruim 1700 soorten en ontdekten dat deze elke tien jaar gemiddeld 6,1 kilometer verder naar de polen zijn getrokken.

De situatie in de oceanen is mogelijk nog zorgwekkender. Wetenschappers van de Universiteit van Glasgow ontdekten dat het zeeleven tot zeven keer sneller van leefgebied verandert door de opwarming van de aarde dan dieren op land. Als je kijkt naar de zeeën bij ons in de

‘We moeten nu luisteren naar signalen uit de natuur’

buurt, betekent het dat onder andere makreel en haring noordwaarts trekken naar kouder water. Van oorsprong zuidelijke soorten als de ansjovis, pijlinktvis en rode poon nemen hun plaats in.

Ineenstortende voedselketens

De ene soort komt, de andere gaat. Dat lijkt misschien geen probleem, maar dit type gedragsveranderingen schudt hele ecosystemen door elkaar. Wanneer vissoorten of koraalrifen verdwijnen, storten complete voedselketens in. Voor jagers als walvissen, dolfijnen en haaien betekent het dat ze steeds noordelijker of zuidelijker moeten zwemmen om achter hun prooien aan te gaan. Daardoor leggen ze langere afstanden af en dat kost energie en zorgt voor extra risico’s voor de dieren. Naast de oplopende temperaturen vormt de door de klimaatcrisis stijgende zeespiegel een bedreiging. Veel zeeschildpadden keren al generaties lang terug naar hun geboortestrand om daar eieren te leggen. Door zeespiegelstijging verdwijnen die stranden en kunnen de vrouwtjes hun ei niet meer kwijt. Ze moeten uitwijken naar een steeds beperkter aantal plekken, totdat ook die verdwijnen.

Grutto’s, Nationaal Park Doñana

© Jorge Sierra / WWF-Spain

Hamerhaaien

© Alexis Rosenfeld

Laatste strohalm

Op land zijn bergen vaak een laatste strohalm voor diersoorten die naar de koelere zones worden verbannen. In de jungle van Borneo gebeurt dit met orang-oetans. Door extreme regenval zijn in hun oorspronkelijke leefgebied minder vruchten te vinden. In de bergen zijn bomen nog niet door klimaatverandering aangetast, maar daar moeten de orang-oetans wel kunnen komen. Want nog steeds worden grote stukken regenwoud gekapt, waardoor de dieren geen kant meer op kunnen. Voor het voortbestaan van orang-oetans is het essentieel dat er aaneengesloten stukken regenwoud bestaan. WWF zet zich op Borneo daarom in om kap tegen te gaan en stukken bos te beschermen, herstellen en met elkaar te verbinden. Alleen dan heeft de orang-oetan een uitweg.

Winnaars en verliezers

Wat op lange termijn de gevolgen zijn van de veranderende en toegenomen migratiestromen, is moeilijk te voorspellen. Ecosystemen zijn complexe netwerken van soorten die elkaar nodig hebben. Als daar elementen uit wegvallen, klopt het geheel niet meer. Sommige migranten zullen zich aanpassen en

gaan het wellicht zelfs beter doen op hun nieuwe plek. Andere soorten kunnen de gevolgen van de razendsnelle klimaatverandering nauwelijks of niet bijbenen.

Of dieren kunnen migreren, hangt af van hun vermogen om zich tijdig te verplaatsen, geschikt voedsel te vinden en zich voort te planten. Vogels kunnen over het algemeen naar nieuwe leefgebieden vliegen, maar voor langzamere dieren als luiaards, schildpadden, koala’s en veel reptielen zijn grote afstanden onoverbrugbaar.

Daar komt bij dat in koelere gebieden de onderlinge concurrentie van soorten toeneemt en dat niet elk dier kan vluchten naar koudere oorden. Denk aan Noordpoolbewoners als de ijsbeer of pinguïns op Antarctica. Wanneer hun leefgebieden worden vernietigd, kunnen zij geen kant op.

De geschiedenis laat zien dat na veranderingen meestal een nieuw natuurlijk evenwicht ontstaat, maar daar gaan wel vaak decennia of zelfs eeuwen overheen. Het is onwaarschijnlijk dat die tijd er nu is, want opwarming in deze eeuw verloopt veel en veel sneller dan in het verleden. Als we niks doen aan de klimaatcrisis kan een derde van alle plant- en diersoorten binnen honderd jaar uitsterven.

‘De

grutto

waarschuwt

voor verdroging in Europa’

De natuur waarschuwt

Dicht bij huis is ook de toekomst van onze nationale vogel onzeker. De droogte in Zuid-Spanje heeft direct efect op de grutto’s in de Nederlandse wei. ‘Je kunt de grutto beschouwen als een early warning system met vleugels’, zegt Maarten Bruns, expert Nederlands Landschap bij het Wereld Natuur Fonds. ‘We moeten leren luisteren naar dit soort signalen uit de natuur, want alleen dan kunnen we op tijd de juiste maatregelen nemen.’ Als het gaat om zoeken naar oplossingen, zouden we volgens Bruns dus naar de natuur moeten kijken. ‘Vanzelfsprekend moeten

we zo snel mogelijk stoppen met fossiele brandstofen en het overmatig oppompen of afvoeren van water. Maar de natuur kan ons ook helpen bij het vinden van oplossingen. Door meer natuur zijn mens en dier beter bestand tegen gevolgen van klimaatverandering, zoals overstromingen en hittestress. Meer natuur zorgt bovendien voor meer CO2-opname en dus afkoeling. Het is daarom belangrijk dat we natuurgebieden uitbreiden en met elkaar verbinden. Alleen dan kunnen dieren op drift een nieuw thuis vinden en voorkomen we dat honderden soorten de komende decennia uitsterven.’

Grutto

© Michiel Schaap / WWF-Netherlands

‘Hoe kon hij zulke mooie dieren zo haten?’

Column

Elke editie schrijft een natuurliefhebber over wat hem of haar bezighoudt op het gebied van natuur en milieu.

Deze keer: ecoloog Sterrin Smalbrugge.

Starend naar de honderden kunstobjecten, stenen en fossielen in vitrinekasten, luister ik naar weer een verhaal over Nederlands-Indië. Ook al heb ik veel verhalen al tientallen keren gehoord; ik kan er geen genoeg van krijgen. Opmerkelijk genoeg staan er talloze geschubde voorwerpen tentoongesteld: van cobra’s om de nek van Vishnu tot Chinese draken. Ik hoor hoe mijn opa vertelt over het leven van toen. Over hoe boos hij was als zijn varken weer eens door een netpython was opgegeten. Of die keer dat er een slang onder het kussen van zijn zwangere zusje lag. ‘Dat is een teken dat het een meisje wordt’, hoor ik hem zeggen. En dat was ook zo. Met een gulle lach op zijn gezicht vertelt hij hoe ironisch hij het vindt dat zijn oudste kleinkind haar hele leven inzet voor de dieren die hij het meest verafschuwt – en altijd met een kapmes tegemoet ging.

Als kind raakte ik gefrustreerd door zijn verhalen. Hoe kon hij zulke mooie en belangrijke dieren zo haten? Waarom moest hij ze zo bruut vermoorden? Nu denk ik dat deze verhalen een geschenk zijn geweest. Het dwong me vanaf jonge leeftijd al om eerst te luisteren. Het is even na het middaguur wanneer ik mijn presentatie voor leden van een Masai-gemeenschap heb afgerond. Ik ben in Kenia om samen met Health Action International het aantal slangenbeten terug te dringen. Tijdens de presentatie heb ik vooral veel gevraagd. Hoe is het om met potentieel gevaarlijke slangen samen te leven? Tegen welke problemen lopen jullie aan? Wat doe je als je een slang tegenkomt? Wie heeft er een familielid verloren aan een slangenbeet? Ik wil begrijpen waar het misgaat, voordat we samen kunnen sparren over een betere toekomst. Want ík hoef niet te leven van mijn koeien, geen brandhout te verzamelen om te koken, geen kilometers op blote voeten naar school te lopen. En ik ben gelukkig nog nooit iemand verloren aan een slangenbeet. Door eerst te luisteren, is er ruimte en vertrouwen ontstaan. Ik ben geen koeienherder, maar spreek wel de taal van slangen. En nu krijg ik de kans om deze te vertalen voor de mensen die hun thuis delen met slangen. We hebben het erover dat maar een zeer klein deel van alle slangen giftig is. En dat veel slangen graag muizen en ratten eten, waar je er niet te veel van wil. Dat brengt ons op het bewaren van voedsel. Graan in open bakken trekt het lievelingseten van slangen aan, dus eigenlijk nodig je ze daarmee uit voor een all-you-can-eat-bufet. Een deksel kan al een enorm verschil maken.

Slangen zijn dieren die zich het liefst verschuilen. Door brandhout naast je voordeur te bewaren, bied je ze een heerlijk bed aan. Deze stapel verplaatsen, maakt de kans op een slang in je huis al vele malen kleiner. Slangen vallen mensen alleen aan als ze zich bedreigd voelen, dus dat kapmes kunnen we beter verruilen voor afstand houden. En zo praten we uren met elkaar. We komen samen tot oplossingen die het leven van mens én slang verbeteren. Bescherming doe je samen en begint met luisteren naar de ander. Dank u wel, opa. Want uw verhalen hebben indirect meegeholpen aan de bescherming van slangen.

Hoe doen zij het

Meer groen? Zelf doen!

Van het omtoveren van versteende speelpleinen tot het terughalen van de natuur in de buurt. Kleine groenprojecten hebben een grote impact op wijken, scholen en je eigen achtertuin. Vier mensen vertellen hoe zij groene oases creëerden.

Tekst: Ernest Marx, beeld: Sicco van Grieken

‘Ik werd gewaarschuwd: dat gaat je niet lukken’

Serge Calon (51) noemt zichzelf een milieupositivist. Samen met buurtgenoten vormde hij een braakliggend terrein langs het spoor in Utrecht om tot een groene stadsoase.

‘Zo’n tien jaar geleden ontstond het plan. Van een braakliggend terrein in de buurt wilde ik een mooie plek maken die drie doelen diende. Het moest een buurtontmoetingsplek worden, een natuurspeelplek voor kinderen en een moestuin. Die wensen kwamen voort uit gesprekken met buurtgenoten. Ik werd gewaarschuwd: “Dat gaat je niet lukken, want het terrein is eigendom van NS Vastgoed.” Ik bedacht een list. Ik maakte een ludiek filmpje waarin ik uitlegde dat het terrein een verwaarloosde plek was die een veiligheidsrisico vormde voor kinderen. Ik wilde van het gebied iets moois en groens maken. Ik postte dat filmpje op sociale media met de opdracht: stuur dit zo snel mogelijk door naar de hoogste mensen bij de NS. Dat werkte. Binnen een dag werd ik gebeld en dankzij een startsubsidie van de gemeente konden we snel aan de slag en de Cremertuin maken zoals we ons die hadden voorgesteld.’

Waarom vond je het zo belangrijk dat deze plek er zou komen?

‘Ik wilde dit in eerste instantie voor mijn eigen kinderen. Zij waren toen zeven en vier. Destijds besloten wij niet te verhuizen naar een groenere plek, maar in de stad te blijven. Ik woonde vroeger in een natuurrijke buurt waar ik hutten kon bouwen en was volop met diertjes en insecten bezig. Dat heeft mij gemaakt tot de natuurbewuste persoon die ik nu ben. Ik denk dat we zulke mensen in de toekomst hard nodig hebben, want de biodiversiteit holt achteruit. Daarom vind ik het belangrijk dat we dat zaadje vroeg planten bij de opvoeding van onze kinderen. Anders hebben we later niemand die voor de natuur wil zorgen.’

‘Heel impulsief haalden we 48 tegels weg’

Met haar dochter vergroende Annelies Kooij (52) uit

Gouda de tuin. Het leverde haar de titel Tegelwipper van de Maand op bij het NK Tegelwippen.

‘Mijn dochter en ik waren ‘s zomers bezig in de tuin en hadden op de schuur een groen dak van sedum gelegd. We hielden een rol over en tussen ons terras en de schuur liep een breed tegelpad door de tuin. Heel impulsief haalden we daar 48 tegels weg en legden op die plek het sedum. Via een buurtapp hoorde ik van het NK Tegelwippen. Daar stuurden we een foto naartoe van onze aangepakte tuin en ons verhaal. Vervolgens kozen ze mij tot Tegelwipper van de Maand. Het is vooral ludiek, want uiteindelijk gaat het niet om het verwijderen van vijftig tegels. Het doel is dat je het belang van vergroening en een betere regenwaterafvoer omhelst.’

Waarom vond je het belangrijk om de tuin aan te pakken?

‘Het was nodig. Ik woon hier nu bijna dertig jaar en Gouda staat erom bekend dat de grond verzakt. Dat zien ook wij in onze tuin. Daarnaast zijn er in Nederland steeds meer gigantische regenbuien. Soms stond mijn halve tuin blank en daar wilden we iets mee. We hebben nu minder tegels waardoor het regenwater beter wegloopt. Onder ons terras hebben we een soort put gemaakt. Het is een gestut systeem dat overtollig regenwater opvangt en daarvandaan sijpelt het rustig de grond in. Onze tuin is nu voor de helft groen en voor de helft betegeld. Er is dus nog best wat te doen, maar ik ben altijd van de overzichtelijke projecten. Want je moet ook het zand weer afvoeren, hè? Dat is wel iets om je te realiseren als je begint met tegelwippen: je kunt niet zomaar plantjes in de grond zetten. Je moet ook de bodem bewerken.’

‘Je ziet nu vlinders, allerlei vogels, bloemen en insecten.’

Katja Jordanova (50) uit Leiden is van oorsprong bioloog. Met een vrijwilligersclub zet zij zich al jaren in om haar buurt groener te maken. ‘We hebben zo’n beetje alles aangepakt.’

‘Toen ik veertien jaar geleden in deze buurt kwam wonen, was hier bijna geen groen. Er stonden wel een paar bomen, maar het was vooral gericht op auto’s en alles was betegeld. Met een zevenkoppige vrijwilligersgroep besloten we dat te gaan aanpakken. Naast mijzelf zaten daar nog enkele andere biologen bij. Het was toen al bekend dat het slecht ging met verschillende stadsvogels. Een van onze eerste projecten was om de mussen terug te krijgen in de buurt. Dankzij een gemeentelijke subsidie konden we door de hele wijk veel mussenkasten ophangen. Na die actie hebben we zo’n beetje alles aangepakt wat maar te vergroenen viel en het straatbeeld is flink veranderd.’

Wat hebben jullie met Groengroep Groenoord-Zuid verder gedaan?

‘In samenwerking met de gemeente hebben we meer dan vijftig geveltuinen gerealiseerd en alle stukken grond rondom bomen zijn vergroot en vergroend. Ik heb heel lang aan de universiteit gewerkt en had daardoor veel ervaring met subsidieaanvragen. Om de financiering voor alle groene projecten rond te krijgen, heb ik bij verschillende instanties aangeklopt. Bij het Cultuurfonds, maar ook bij allerlei plaatselijke fondsen. Uiteindelijk hebben we bijna 30.000 euro aan subsidies binnengehaald. Daarvan kopen we heel veel planten en zaadjes. Maar we hebben ook ruim dertig bijenhotels opgehangen en tien egelhuisjes en verschillende watertonnen geplaatst. De meeste mensen in de wijk vinden het heel leuk. Er is zoveel meer te beleven in de straat. Je ziet vlinders, allerlei vogels, bloemen en insecten. Het is fijn dat ook de mensen die zich normaal niet direct betrokken voelen bij biodiversiteit of klimaatadaptatie de veranderingen in de buurt kunnen waarderen.’

‘We hebben een waanzinnige boomhut met een glijbaan’

Onderwijzer Robert Kwist (46) is de drijvende kracht achter de vergroening van het schoolplein van de basisschool in Rotterdam-Zuid waar hij werkt.

‘Voordat ik bij de Oranjeschool in vaste dienst kwam, kende ik het saaie, versteende schoolplein al goed. Ik heb een pedagogische achtergrond en begeleidde hier al vijftien jaar lang de tussenschoolse opvang. Toen er een nieuwe directeur kwam, vroeg hij naar mijn visie op de school. Ik vond het onderwijs goed, maar wilde graag meer aandacht voor buitenspelen en meer bewegen. De kinderen in Rotterdam-Zuid groeien sowieso niet op in een natuurrijke omgeving. Je kunt best eens met ze naar het bos gaan, maar dat is gelijk een enorme onderneming. Daarom was mijn idee om de natuur naar de kinderen toe te halen en een duurzaam schoolplein te creëren.’

Hoe heb je dat aangepakt?

‘Nadat we bij de gemeente aanklopten voor een subsidie, hebben we samen met professionals naar onze mogelijkheden gekeken. Er was sowieso hulp van experts nodig, omdat je op een school met regelgeving en veiligheidsvoorschriften te maken hebt. Ik ben voorzitter van de kinderraad en heb met de kinderen gezeten om naar hun wensen te luisteren. Het eerste wat ze noemden was een hut en een goede plek om te klimmen, maar ook een moestuin om zelf plantjes te laten groeien. We zijn nu drie jaar verder en alle wensen zijn vervuld. We hebben een waanzinnige boomhut met een glijbaan. Er is een buitenlokaal waar kinderen kunnen dansen, optreden en zelfs les krijgen. In onze moestuin groeien onder meer appels, frambozen en dadels. In plaats van tegels liggen er nu houtsnippers. Daardoor hebben we na hevige regenbuien geen last meer van plassen en in de zomer is het hier door de natuurlijke ondergrond veel koeler. Ons volgende plan is om op het schoolplein de biodiversiteit verder uit te breiden. Daarom gaan we dit jaar onder meer een bijenhotel plaatsen.

Ook je buurt vergroenen?

Lees deze 4 tips van kenners

. Laat de gemeente de tegels ophalen

‘De tegels uit je tuin hoef je niet altijd zelf af te voeren’, zegt Annelies Kooij. ‘Er zijn steeds meer gemeentes die een zogeheten tegeltaxi laten rijden. In Gouda rijdt hij vanaf de lente een paar keer per seizoen en je kunt je inschrijven. Je zet de tegels aan de straat en de gemeente haalt ze op. Wij hebben daar zelf ook gebruik van gemaakt. Het fijne is bovendien dat de tegels weer tot grondstof worden vermalen, dus dan is de cirkel weer rond.’

. Zorg dat je anderen meekrijgt

‘Om een schoolplein met succes te vergroenen moet je er ten eerste zélf vol voor gaan’, zegt Robert Kwist. ‘Je moet overtuigend zijn en anderen meekrijgen. Daarna is het een kwestie van in actie komen. Ik heb gelukkig veel steun gehad van het IVN, een organisatie die zich inzet voor natuureducatie en scholen begeleidt bij vergroenen. Ik kon er altijd terecht voor advies. Verder moeten mensen niet vergeten dat een groen schoolplein veel tijd kost qua onderhoud. Dat doe ik zelf. Maar gelukkig zijn er elke schooldag minstens twintig kinderen die daar uit eigen beweging graag bij helpen.’

. Begin klein

‘Denk niet gelijk: we gaan een heel parkeerterrein vergroenen’, zegt Katja Jordanova. ‘Dat leidt vaak tot frustratie. Haal eerst gewoon een paar tegels voor je raam weg en maak een mooie geveltuin. Het is hartstikke leuk om dit samen met buurtgenoten op te pakken. Op steenbreek.nl staan waanzinnig veel tips voor wat je kunt doen voor een biodiverse leefomgeving. Maar ook organisaties zoals de Vogelbescherming of de Bijenstichting hebben websites die zich helemaal richten op het vergroenen van de stedelijke omgeving. Er is een zee aan informatie beschikbaar.’

. Vergroen de buurt met hulp van de gemeente ‘Wanneer je als buurtbewoner meer groen wil in jouw wijk, staan zowel gemeenten als andere partijen daar vaak achter’, zegt Serge Calon. ‘Wel zul je zelf echt wat werk moeten verrichten en met buurtbewoners een soort samenwerking moeten aangaan. Laat zien dat het idee vanuit meerdere personen komt. Mij viel wel op dat ze bij gemeenten echt zitten te wachten op mensen zoals ik, die het voortouw nemen. Als je een beetje snapt hoe participatieprocessen werken, neem je daarmee veel werk uit handen van de gemeente. Het vergroenen van een buurt is makkelijker dan je denkt. Begin gewoon. Kom in actie.’

Groen doen

Vernieuwende ideeën en initiatieven om de wereld beter achter te laten

Tekst: Jaap Backx

MEER

DAN EEN GROEN VELD

Klimaatactivisme en voetbal zijn geen logisch een-tweetje. Clubs en bonden sluiten lucratieve deals met fossiele bedrijven en het WK van 2034 wordt in oliegrootmacht Saudi-Arabië gehouden. Een doorn in het oog van Frank Huisingh. Met zijn actiegroep Fossil Free Football probeert hij fossiele vervuilers uit het voetbal te schoppen. Ook wil hij de voetbalkalender meer regionaal maken, zodat er minder gevlogen wordt. Tot slot adviseert Fossil Free Football clubs bij een duurzaamheidsstrategie. Want als door klimaatverandering de velden straks zijn ondergelopen of het veel te heet is, kun je niet meer voetballen.

Als de zee roept

Door eeuwenlang overmatig gebruik en verwaarlozing dreigen de ooit zo rijke oceanen te veranderen in een blauwe woestenij. Om het tij te keren, hebben we een nieuwe generatie zeebeheerders nodig. Die generatie opleiden is het doel van Sea Rangers. Via deze sociale onderneming leren werkloze jongeren tijdens een vijfweekse bootcamp alles over het werken op zee. Daarna varen ze uit op het Sea Rangers-zeilschip om zich nuttig te maken: van het planten van zeegras tot het herstellen van beschermde natuur. Mooie kans voor avontuurlijke jongeren die houden van zeilen, de zee en de natuur.

En verder:

Tofe tosti’s Sneakers van mango's Marktplaats voor medicijnen

Tofe tosti’s

Elke dag gooien plaatselijke bakkers honderdduizenden onverkochte broden weg. Zonde, want je kunt ze nog prima eten. Zeker als je ze met kaas onder de grill legt. Dat bracht Benjamin Namane op een idee. Met zijn bedrijf De Tweede Jeugd koopt hij oud zuurdesembrood om er wekelijks duizenden tosti’s mee te maken. Bij een smaaktest van Het Parool werden ze als lekkerste verkozen.

‘En met elk product dat we verkopen, redden we meer brood van verspilling’, zegt Benjamin. De Tweede Jeugd levert aan horecazaken en cateraars en je kunt de producten ook diepgevroren thuis laten bezorgen. Zin? Kijk op detweedejeugd.nl.

ONDERZOEKEN,

OPRUIMEN

& OPLOSSEN

We kennen allemaal de beelden van plasticsoep in oceanen. De bron van die vervuiling is vaak dichterbij dan je denkt, want ook in Nederlandse rivieren belandt veel plastic. Om oplossingen te bedenken, is het belangrijk te weten hoe en waar die afvalstroom ontstaat. De 1100 vrijwillige onderzoekers van Schone Rivieren, een initiatief van IVN Natuureducatie en Stichting De Noordzee, brengen dat in kaart. Daarnaast ruimen duizenden vrijwilligers jaarlijks afval op langs de oevers. Het doel: plasticvrije rivieren in Nederland in 2030. Iedereen kan helpen: als onderzoeker, opruimer, oplosser of donateur. schonerivieren.org

KOELOZE KAAS

Misschien ken je Jaap Korteweg van De Vegetarische Slager. Dat bedrijf verkocht hij, maar zijn missie om voedsel plantaardiger te maken is springlevend. Zijn nieuwe droom: melk uit gras, zonder tussenkomst van koeien. Het draait allemaal om het stofje caseïne. In een laboratorium onderzoekt een team van Kortewegs nieuwe bedrijf Those Vegan Cowboys hoe je dit voor kaasmakers essentiële eiwit met een roestvrijstalen koe kan produceren. Daarin zijn de cowboys al heel ver. Wil je weten hoe het precies zit? Luister dan naar de podcast Hoe kaas de wereld redt, waarin Simon Heijmans en Marion Oskamp zich verdiepen in de kaas van de toekomst.

Marktplaats voor medicijnen

Veel medicijnen belanden in de afvalbak bij apothekers. Omdat patiënten een andere behandeling krijgen of als mensen overlijden. Zonde van alle dure geneesmiddelen, het grondstofgebruik, de productie en afvalstromen. Twee Amsterdamse apothekers bedachten een slimme oplossing. Met PharmaSwap kunnen apotheken niet-gebruikte medicijnen ruilen. Het gaat om geneesmiddelen die onder gecontroleerde omstandigheden zijn bewaard, en dus veilig zijn. Zo’n 900 apotheken doen mee en de resultaten zijn indrukwekkend. Zo zijn er 10.000 verpakkingen met medicijnen geruild met een waarde van ruim 1 miljoen euro.

Weer wat geleerd

Duurzaamheid en leer zijn geen match made in heaven. Bij dierlijk leer komt veeteelt kijken, bij de synthetische variant wordt aardolie gebruikt. Min of meer bij toeval ontdekten de Rotterdamse designers Koen Meerkerk en Hugo de Boon een duurzame optie: leer van fruitvezels. Met hun startup Fruitleather verwerken ze mango’s die anders zouden worden weggegooid tot een leerachtig, vegan materiaal. ‘Ontwerpers uit de hele wereld gebruiken ons product voor tassen en hippe sneakers. Hoe tof is dat!’

WAAROM BIJEN KLIMAAT HELDEN ZIJN

Ze bestuiven bloemen, maken honing, zoemen en vliegen al zo’n 130 miljoen jaar op aarde rond. Maar één belangrijke eigenschap van bijen is veel minder bekend…

Onmisbare bestuivers

Als rasechte bestuivers worden bijen terecht geroemd om hun bijdrage aan onze voedselproductie. Want zonder bijen zouden veel groente- en fruitsoorten verdwijnen. Daarnaast spelen ze een belangrijke rol in de zaadproductie van duizenden soorten planten in bossen, graslanden, wetlands –en daarmee in de biodiversiteit op aarde.

Wetenschappers denken dat bijen 130 miljoen jaar bestaan en dat ze niet zo lang na de bloei van de eerste bloemen verschenen. Toen deze twee partners elkaar hadden gevonden, zorgden ze samen voor een explosie van soorten. Uiteindelijk resulteerde dat in de 20.000 soorten bijen en de 400.000 soorten bloeiende planten die we op dit moment kennen.

Bij-zondere voorkeur

Sommige bijensoorten zijn kieskeurig en voeden zich alleen met de nectar van specifieke planten. Als deze plantensoorten verhuizen, bijvoorbeeld door klimaatverandering, dan volgen de bijen hen naar hun nieuwe leefomgeving. Daardoor hebben plant en bij een grotere kans om te overleven.

Tekst: WWF-US, bewerking: Sabine Bos Beeld: WWF, Sabine Bos

Dropnetel

Korenbloem

Paardenbloem

CO2-opslag

Wild grasland bestaat niet alleen uit gras, maar uit een rijke mix aan wilde bloemen en bloeiende struiken. Zonder bijen kunnen deze soorten zich niet goed voortplanten en zouden gevarieerde graslanden verdwijnen. Dat zou een probleem betekenen voor onze planeet, want inheemse graslandplanten spelen een belangrijke rol in het vasthouden van CO2. Vaak hebben ze diepe wortels die vijftien meter of meer de grond in reiken. In die diepgelegen wortels bewaren ze veel koolstofdioxide. Dat heeft voordelen bij natuurbranden. In een bos wordt het grootste deel van de CO2 opgeslagen in stammen en takken van bomen. Tijdens een brand komt het grootste deel van die koolstofdioxide vrij in de atmosfeer. De ondergrondse CO2-opslag van een grasland blijft buiten het bereik van vuur.

Ondergrondse helden

De impact onder de grond van bezige bijen houdt niet op met het vasthouden van koolstofdioxide. Meer dan 90 procent van alle bijensoorten ter wereld zijn solitair en nestelen in de bodem. In drogere gebieden doen deze soorten dat vaak in groepen. Die bestaan soms uit honderden of zelfs duizenden individuele bijen, en hun nesten kunnen vele meters de grond ingaan. Dat zorgt voor beluchting en de bodem kan hierdoor water beter vasthouden.

Maar de belangrijkste manier waarop bijen de bodem beïnvloeden, is via de planten die ze helpen produceren. Een gezonde plantengemeenschap is belangrijk voor een gezonde bodem. De wortels van planten zijn vaak enorm vergeleken met de plant zelf. Deze wortelsystemen voeden niet alleen de plant, maar houden ook de bodem bij elkaar. Hierdoor kan de bodem voedsel en onderdak bieden aan kleine insecten en soorten die de bodem bewerken. Dit is ongelofelijk belangrijk voor de biodiversiteit en daarmee ook voor het klimaat. Want meer natuur en meer biodiversiteit betekent uiteindelijk minder klimaatverandering.

Help de bij

Wil je deze bijzondere klimaathelden bijstaan met meer natuur? Plant dan inheemse bloemen waar bijen dol op zijn. Bijvoorbeeld op je balkon, (schuur)dak, achtertuin of bij de boomspiegels en perkjes in de straat. Laat inheemse planten – door sommigen onterecht onkruid genoemd – als paardenbloemen staan. En ook heel belangrijk: vermijd het gebruik van pesticiden en ander gif.

Aardhommel

Grijze zandbij

Roodgatje

Pluimvoetbij

Vosje Honingbij

Groene bril

Tekst Marjolein Bezemer

Palmolie: vet lastig

Wat is het probleem?

In de helft van al jouw verpakte boodschappen zit palmolie: van pindakaas en chocolade tot tandpasta en lippenstift. Ook wordt deze olie gebruikt voor veevoer en als biobrandstof. De afgelopen 43 jaar is de productie van palmolie toegenomen van 4,5 miljoen ton naar 76 miljoen ton. Dat is 17 keer zoveel. Het probleem is dat niet-duurzame teelt van de oliepalm gepaard gaat met verwoesting van oeroude regenwouden en veengebieden. Dat betekent een fors verlies van biodiversiteit. Het kappen van bossen leidt niet alleen tot de vernietiging van leefgebieden van dieren, maar slingert ook miljoenen tonnen CO2 in de atmosfeer. Niet alle palmolieproducenten maken zich daar trouwens schuldig aan.

Palmolie: vet lastig

Hoe erg is het?

De oliepalm groeit in tropische gebieden waar veel plant- en diersoorten voorkomen. Op dit moment is Indonesië ‘s werelds grootste producent van palmolie. Het afgelopen jaar verdween daar alleen al 30.000 hectare bos voor nieuwe plantages. Dat zijn 60.000 voetbalvelden. Voor het aanleggen van nietduurzame palmolieplantages worden regenwouden afgebrand. Door de grootschalige ontbossing verdwijnt het leefgebied van bedreigde diersoorten als de orang-oetan, de dwergolifant en de Sumatraanse neushoorn. Door het verbranden van bomen en planten plus de bodemerosie die daardoor ontstaat, komt veel CO2 vrij. Op veel palmolieplantages is bovendien sprake van uitbuiting en slechte werkomstandigheden.

Palmolie: vet lastig

Hoe kan het ook?

Palmolie boycotten dan maar? Dat is volgens experts geen goed idee. Palmolie is op zichzelf niet slecht. Het is zeer efciënt te winnen en geeft een hoge opbrengst per hectare. Een ton palmolie verbouw je op een kwart hectare land. Voor het verbouwen van alternatieven als kokos- of zonnebloemolie heb je vier tot tien keer zoveel land nodig. Ook groeien palmen erg snel, zodat er al binnen drie tot vier jaar na planting olie gewonnen kan worden. Tot slot zijn miljoenen kleine boeren voor hun levensonderhoud afhankelijk van de productie van palmolie. En die boeren hebben onze steun nodig.

Het grootste deel van de palmolie die naar Europa komt, is duurzaam geproduceerd. Bedrijven en maatschappelijke organisaties als WWF hebben in 2004 de Roundtable on Sustainable Palm Oil (RSPO) opgericht. Plantages die niet meer uitbreiden ten koste van het regenwoud komen in aanmerking voor het RSPO-keurmerk. Verder is afgesproken dat bij de teelt minder pesticiden en kunstmest worden gebruikt dan gebruikelijk en dat de rechten van arbeiders en lokale bevolking gerespecteerd worden. In de Nederlandse voedingsmiddelenindustrie is 90 procent van de gebruikte palmolie RSPO-gecertificeerd.

Reportage

POSITIEVE NOOT

In de Braziliaanse Cerrado heeft een lokale gemeenschap een vergeten schat ontdekt. De inheemse barunoot biedt hoop voor honderden families en de meest biodiverse savanne ter wereld.

Tekst en beeld: WWF Brazilië, tekstbewerking: Nina Reimert

Eliane Sanches en Silvano Valério maken deel uit van de Andalucia-gemeenschap, middenin de Braziliaanse Cerrado. Het is de meest biodiverse savanne ter wereld en leefgebied van iconische dieren zoals de jaguar en de zeldzame manenwolf. In de achtertuin van het koppel vind je bananenbomen, een moestuin, een boomgaard, cassave- en bonenplanten en wat koeien, kippen en varkens. Net genoeg om het gezin, bestaande uit vier personen, te onderhouden.

Daarnaast staan er zo’n zeventig barubomen. Tot voor kort schonk het gezin geen aandacht aan deze inheemse boom uit de Cerrado. ‘De vruchten lagen te verpieteren in de tuin en in het weiland, want we hadden niemand om ze aan te verkopen’, zegt Silvano. Maar vandaag de dag verdienen Eliane en Silvano een extra inkomen aan het verzamelen en bewerken van barunoten – net als honderd andere families in hun gemeenschap.

Supernoot

De baru is de vrucht van de baruzeiro, een imposante boom die alleen voorkomt in Brazilië en inheems is in de Cerrado. Hij kan tot wel twintig meter hoog worden en heeft een dichte kruin. De vruchten worden omringd door een harde schil met daarbinnen de barunoot. Die lijkt qua smaak en

voedingswaarde nog het meest op een pinda en heeft ook wel iets weg van een amandel.

De eiwitrijke noten kunnen rauw of geroosterd gegeten worden en worden verwerkt tot vele producten. Van rauwe noten wordt olie, meel en boter gemaakt. En geroosterde noten zitten in typische Braziliaanse snoepjes en zijn lekker in allerlei recepten. Het is zelfs mogelijk om energie op te wekken met de baruvrucht door de schil te verbranden.

Barre omstandigheden

Zoals gezegd keken Eliane en Silvano vroeger niet om naar de barubomen op hun grond. Dat veranderde toen Cerrado Production, Research and Training Center (CEPPEC), een organisatie opgericht door boerenfamilies uit Andalucia en ondersteund door WWF, zich ging inzetten om inheemse producten uit de Cerrado op een duurzame manier in de markt te zetten. Zo wilde de organisatie mensen in de gemeenschap extra inkomen bieden en hun kwaliteit van leven verbeteren.

Want de leefomstandigheden waren bar voor de meeste families. Veel mensen verlieten de gemeenschap om op zoek te gaan naar een betere toekomst in de stad. ‘Onze bron van inkomsten draaide volledig om kalveren, maar het duurt acht maanden om een dier groot te brengen en

Eliane kraakt baru-noten

Baruzeiro-bomen

te verkopen. De opbrengst gebruikten we bijna volledig om verwaarloosde weilanden te herstellen’, vertelt Silvano.

‘Maar nu is het anders. Veel families kunnen hun kinderen naar de stad sturen om te studeren, maar ze blijven uiteindelijk vaak in de gemeenschap dankzij de extra inkomsten van de baru.’

Sterke keten

Dat het nu wel lucratief is om barunoten te verzamelen, komt doordat CEPPEC een sterke keten wist neer te zetten. Met steun van onder andere WWF is geïnvesteerd in betere coördinatie, logistiek en verwerking van de noten. Bijvoorbeeld in een oven die vijftig kilo noten per veertig minuten roostert, in plaats van tien kilo. Het zorgde ervoor dat de baruketen uitgroeide tot een van de best georganiseerde ketens in het gebied. De oogst, geproduceerd door verzamelaars die aan CEPPEC leveren, verdubbelde bijna tussen 2020 en 2022. Vandaag de dag wordt ongeveer 100 ton vruchten verzameld en verwerkt, waarvan meer dan honderd families meeprofiteren. Eliane en Silvano verzamelen tijdens de twee oogstmaanden zo’n vijftien zakken van dertig kilo per maand. Silvano: ‘We zijn ook begonnen met het kraken van de noten, waarvoor we extra betaald krijgen. Doordat de

vraag is toegenomen, kunnen we ons inkomen aanvullen met een voor ons aanzienlijk bedrag.’

Natuur komt terug

En de kracht van de baru reikt veel verder dan extra inkomsten. Het vermarkten van inheemse producten zorgt voor waardering van de lokale cultuur en voor meer biodiversiteit in de door sojaproductie geteisterde savanne. Barubomen worden aangeplant op uitgeputte landbouwgrond, waardoor die weer vruchtbaar wordt. De productiviteit neemt toe en de natuur komt terug.

Nu gebeurt het aanplanten nog vooral experimenteel, maar het wordt gezien als een belangrijke oplossing voor natuurherstel in de Cerrado.

CEPPEC kan verder uitbreiden dankzij de steun van diverse organisaties en door de groeiende vraag naar de baru. Steeds meer gemeenschappen leveren barunoten aan de organisatie en profiteren mee van de extra inkomsten en betere bescherming van hun gebied. ‘Tegenwoordig kijken mensen met andere ogen naar de barubomen’, zegt CEPPEC-directeur Altair Souza. ‘Niemand kapt ze nog en het landschap van onze gemeente wordt steeds mooier.’

De voetafdruk van... Hoe scoren Nederlanders op de vier thema’s die samen onze ecologische voetafdruk bepalen?

Tekst: Ernest Marx

Sanne Linders (32) werkt in een bibliotheek. Samen met haar vrouw heeft ze een zoon van drie en ze is nu zwanger van hun tweede kindje. Sanne doet veel om duurzaam te leven, maar schrikt toch van haar voetafdruk…

Wonen

‘Op dit onderdeel scoorde ik het best. We wonen sinds vijf jaar in een oude arbeiderswoning. Het is een karakteristiek rijtjeshuisje uit 1903 en er moest veel gebeuren om het wat duurzamer te maken. Vorig jaar is overal HR++ glas geplaatst, er liggen zonnepanelen op ons dak en we hebben zelf de zolder helemaal geïsoleerd. Ook kochten we een slimme thermostaat. Die is volledig voorgeprogrammeerd en springt bijvoorbeeld in de badkamer alleen ‘s ochtends een uurtje aan. Mijn vrouw en ik zijn erg gefocust op energiezuinig en duurzaam leven. Ik kan trouwens nog wel wat van haar leren. Als ik het koud vind en we kibbelen over de verwarming, zegt zij: “Dan pak je maar een extra dikke trui.” Dan denk ik: ach ja, ze heeft ook gewoon gelijk.’

Voeding

‘Ik ben niet vegetariër of vegan. Voorheen aten mijn vrouw en ik wel vis, maar nauwelijks vlees. Tot onze zoon geboren werd. Toen dachten we: we moeten zorgen dat hij alle benodigde voedingsstoffen binnenkrijgt. We willen niet te veel vleesvervangers eten. Die zijn niet per se gezond en bevatten vaak erg veel zout. Nu eten we één keer in de week vlees van de biologische slager en een of twee keer per week vis. Ik heb altijd havermelk in huis, maar eet wel meerdere keren per week zuivel. Ik hou heel erg van lekkere kaasjes. Als op dat gebied nieuwe, duurzame producten te koop zijn, probeer ik die vaak uit. Maar tot nu toe vind ik zo’n vegan kaasje gewoon echt niet lekker.’

Lifestyle

‘Ik hou erg van lezen. We hebben thuis een grote, volle boekenkast. Ik koop soms boeken, maar minder dan voorheen. Ik leen ze vaak bij de bibliotheek waar ik werk en lees op mijn e-reader. Verder had ik zelf nooit zoveel spullen nodig, maar als je eenmaal een kind hebt verandert dat. Speelgoed en kleding voor onze zoon koop ik zo veel mogelijk tweedehands. Voor mezelf probeer ik ook tweedehands te shoppen, maar soms vind ik gewoon echt niets leuks. Dan koop ik kleding nieuw en daar voel ik me weleens schuldig over. Alles wat we niet meer nodig hebben, brengen we naar de kringloop of verkopen we op Marktplaats. Bizar eigenlijk dat je voorheen naar de vuilstort ging en het weggooide. Marktplaats is zo handig. Mensen komen het nog thuis bij je ophalen ook.’

‘Op vliegvakantie gaan we al jaren niet meer’

Vervoer & vakantie

‘Ik woon in Hilversum en werk in Amersfoort. Dat is nog geen kwartier met de trein. Verder doe ik bijna alles met de fiets. Op vliegvakantie gaan we al jaren niet meer. De laatste keer was in 2020, toen waren we net getrouwd. Mijn vrouw was zwanger en we wilden zo graag met zijn tweeën op huwelijksreis. Vanwege corona konden we bijna nergens heen, dus toen zijn we naar Stockholm gevlogen. ’s Zomers gaan we tegenwoordig altijd met de auto naar Frankrijk. Mijn schoonmoeder woont in de Dordogne. Voorheen namen we weleens de trein en maakten dan een leuke tussenstop in Parijs. Ook citytrips binnen Europa deden we met de trein. Maar sinds de kleine er is, vinden we de auto makkelijker. Het is een benzineauto. We hebben een elektrische op onze wensenlijst staan, maar dat is voor nu te kostbaar.’

2,4 aardbollen

De testuitslag van Sanne is 4,08 hectare. Als iedereen zou leven zoals zij, hebben we 2,4 aardbollen nodig. Daarmee doet ze het een stuk beter dan de gemiddelde Nederlander. Sanne: ‘Ik had dat wel verwacht, omdat ik echt probeer om duurzaam te leven. Toch schrik ik van mijn uitslag. Dit cijfer zegt dat als elke Nederlander een beetje beter zijn best zou doen, we er nog niet zijn. Daar word ik een beetje verdrietig van.’ De gemiddelde Nederlander heeft een voetafdruk die neerkomt op 3,3 aardbollen. De gemiddelde Amerikaan scoort 4,8 aardbollen. De gemiddelde Keniaan 0,6 aardbol.

Benieuwd naar jouw voetafdruk? Doe de test op wwf.nl/voetafdruk

‘Het klinkt misschien gek bij zo’n iconisch dier, maar er is veel wat we nog niet weten van de ijsbeer.’ Aan het woord is Melanie Lancaster, senior specialist Arctic Species bij het Global Arctic Programme van WWF. De Australische bioloog zet zich in voor de bescherming van dieren in het noordpoolgebied, zoals ijsberen, walrussen, narwals, beloega’s en rendieren. ‘We weten dat er negentien subpopulaties van ijsberen bestaan en schatten dat er zo’n 22.000 tot 31.000 individuele ijsberen zijn. Maar we weten nog onvoldoende welke populaties toenemen of afnemen. Of hoe beren zich bewegen door het gebied.’ Om daar een idee van te krijgen, zijn onderzoekers vaak aangewezen op verkenningen vanuit de lucht. ‘Ze vliegen met een vliegtuig over het ijs en kijken uit het raam om ijsberen te turven’, zegt Lancaster. Daarnaast is genetisch onderzoek belangrijk. ‘Daarvoor schieten wetenschappers vanuit de helikopter een pijltje in een ijsbeer. Dat pijltje valt er vrijwel direct weer uit, en neemt daarbij wat huidcellen mee. In die huidcellen zit DNA. Dat analyseren we om te weten te komen met welke beer van welke subpopulatie we te maken hebben.’

Digitaal sporenonderzoek

Voor dit soort genetisch onderzoek heb je altijd een klein stukje van het dier nodig dat je bestudeert. ‘De methode met de helikopter heeft nadelen’, zegt Lancaster. ‘Het veroorzaakt stress bij dieren. En de lokale bevolking vreest dat beren hierdoor hun schuwheid voor mensen verliezen. Je kunt ook DNA halen uit bijvoorbeeld de uitwerpselen,

maar een ijsberendrol kom je niet zomaar tegen.’

Nu is er een nieuwe onderzoeksmethode die de opties van biologen en natuurbeschermers spectaculair verruimt: eDNA, oftewel environmental DNA. Daarvoor is het niet meer nodig dat je de ijsbeer te zien krijgt. Je kunt namelijk heel veel te weten komen aan de hand van zijn sporen in de sneeuw. Lancasters team van eDNA-specialisten zoekt die sporen vanaf de sneeuwscooter en vindt ze vaak met hulp van de Inuit-gemeenschap in Alaska en Canada. ‘We schrapen een heel dun laagje van de sneeuw af waar de pootafdruk van een ijsbeer in staat. Dat kan gewoon met een metalen lepeltje – zolang het maar steriel is. Je wil vooral de teenafdrukken goed meenemen. De sneeuw gaat in een afsluitbaar, plastic zakje en vervolgens analyseren we het aan boord van een schip of in een laboratorium.’

Moderne alchemie

Zo’n sneeuwmonster zit vol huidcellen die de ijsbeer vanaf de zolen van zijn poten achterlaat. ‘Die cellen onderzoeken we in het lab en vervolgens vergelijken we de resultaten

met een database waarin informatie uit eerdere monsters opgeslagen is. Zo kunnen wetenschappers subpopulaties en families herkennen en de genetische diversiteit binnen een populatie vaststellen. Met deze methode – die de laatste acht jaar is ontwikkeld door WWF en partners –kunnen we zelfs individuele ijsberen herkennen via hun voetsporen. Je kunt dus gaan tellen op basis van sporen in de sneeuw. Van een zakje met sneeuw tot al die gegevens op je scherm – soms vind ik het net alchemie.’

Wetenschappelijke revolutie

De methode met eDNA is mogelijk doordat alle dieren constant stukjes van hun DNA achterlaten. In de vorm van haren, veren, schubben, huidcellen, ontlasting, slijm, bloed en meer. ‘Bij elke beweging stoot je DNA uit in je omgeving’, zegt Arjen de Groot, expert ecologische genetica bij Wageningen Environmental Research. ‘Dat betekent dat we niet alleen een schat aan informatie kunnen opdoen uit bodemmonsters en watermonsters, maar zelfs uit de lucht.’

De technologie met luchtsamplers is in een stroomversnelling gekomen na een experiment in de dierentuin van Kopenhagen in 2022. De Groot: ‘Daar werd

een soort stofzuiger op het dak gezet om te zien wat we nu allemaal kunnen opvangen. Het bleek dat van elk dier in de dierentuin sporen in de lucht getraceerd konden worden. De olifanten, de girafen, de zeeleeuwen en zelfs de vissen die de zeeleeuwen aten. Je kunt wel zeggen dat luchtsamplers en eDNA een revolutie betekenen in de onderzoeksmethoden van de wetenschap.’

Barcodes van het leven

Met zo’n monster van lucht, water of bodem kun je een soortenlijst opstellen van welke dieren in een bepaald gebied allemaal voorbij gekomen zijn, het zogenaamde metabarcoding. ‘Vergelijk het met de barcodes van producten in de supermarkt. Je checkt de code van je monster, verkregen uit DNA-sequencing, met de codes die in je referentie-database staan. Die databases zijn opgezet in grote barcoding of life-projecten waarin onderzoeksinstituten internationaal samenwerken. We hebben ze inmiddels voor heel veel diergroepen. Zo kunnen we heel snel een idee krijgen van de biodiversiteit in een bepaalde omgeving.’

Bemonstering via eDNA levert aanzienlijke voordelen op. ‘De trefkans is veel hoger dan wanneer je een soort moet spotten met je eigen ogen of een wildcamera’, zegt De Groot. ‘Ook is het veel sneller en goedkoper dan wanneer de ene expert elk spinnetje moet determineren en een andere elke worm. De techniek is ook nog eens zeer sensitief. We hebben het getest op de Veluwe en tot onze verbazing bleek dat er het DNA van een kakariki uit de lucht geplukt was. Dat is een Nieuw-Zeelandse parkiet. We dachten dat er een fout in de resultaten was geslopen, maar na enig onderzoek bleek dat er in de buurt inderdaad een volière met parkieten was.’

Ontdekkingsreis

Natuurlijk kun je niet alles te weten komen met eDNA. Metabarcoding geeft geen informatie over absolute aantallen. ‘Je weet alleen dát er een oehoe is voorbij gevlogen, maar niet hoeveel of wat ze er deden’, zegt De Groot. ‘En individuele oehoes kun je niet herkennen aan een luchtmonster.

Daarvoor heb je sporen nodig die aan één individu toebehoren, zoals veren of ontlasting. Ik zie eDNA als een geweldige aanvulling op andere onderzoeksmethoden. Het geeft een eerste overzicht. Daarna kunnen biologen met verrekijkers het veld in zodat we ook meer te weten komen over aantallen, gedrag of de gezondheid van individuen.’

De toepassingen van eDNA zijn legio. Je kunt snel biodiversiteit in kaart brengen. Of vaststellen of dieren gebruikmaken van een ecoduct over de snelweg. In het voorbeeld van de ijsberen kun je achterhalen hoe hun bewegingen worden beïnvloed door smeltend zee-ijs. Die gegevens helpen om efectieve beschermingsmaatregelen te nemen en om gevaarlijke conflicten tussen mensen en beren te voorkomen.

Voor WWF zijn de mogelijkheden van eDNA nog fonkelnieuw, zegt Melanie Lancaster. ‘Ik werk er zelf pas twee jaar mee. We zijn nu alle toepassingen aan het verkennen en bespreken. Ik heb contact met collega’s in Duitsland die werken aan de herintroductie van de lynx, en medewerkers in Nepal die zich bezighouden met sneeuwluipaarden. We wisselen ervaringen uit en hebben eigenlijk allemaal hoge verwachtingen.’ WWF werkt verder al met eDNA in Bhutan om te weten te komen of er genoeg prooidieren voor de tijger voorkomen, en in de Mekong om de aanwezigheid van de bedreigde Irawaddy-dolfijn en de

reuzenmeerval vast te stellen.

Zoals zo veel natuurbeschermers en wetenschappers voelt Lancaster zich nauw betrokken bij de dieren die ze bestudeert. Komt eDNA niet ook een beetje tussen de onderzoeker en de beren in te staan? ‘Niets is mooier dan ijsberen met je eigen ogen observeren’, beaamt ze. ‘Maar het zijn solitaire dieren die op een dag vele kilometers zwerven door onherbergzaam gebied. De kans dat je ze spot is sowieso niet groot. Ik ben blij met wat een ijsbeer me allemaal al vertelt met zijn sporen in de sneeuw. Dan vind ik het prima als ik het dier zelf niet zie. Het is genoeg om te weten dat hij daar ergens is – op het ijs, in de wildernis – en zijn eigen leven leidt.’

De stelling

Paul Q. De Vries

‘We

zijn in Nederland niet goed voorbereid op zeespiegelstijging’

Dat de zeespiegel gaat stijgen door klimaatverandering is onvermijdelijk. De gevolgen voor een land als Nederland kunnen enorm zijn. Anticiperen we daar voldoende op en richten we ons daarbij op de juiste oplossingen?

Lees verder

Tekst:

‘Een langetermijnstrategie moet er over twee jaar liggen’

Bas Jonkman

Hoogleraar Waterbouwkunde aan de TU Delft

‘Nederland is op dit moment proactief bezig met het versterken van bestaande dijken en waterkeringen. Dat beschermt ons voor de komende vijftig tot honderd jaar, maar we moeten nu echt gaan nadenken over een langetermijnstrategie voor de periode daarna. We hebben belangrijke keuzes te maken, bijvoorbeeld over de Oosterscheldekering in Zeeland en de Maeslantkering bij Rotterdam. Blijven dat open systemen? Of kiezen we voor een gesloten kering, zoals de Afsluitdijk? Beide keuzes hebben een enorme maatschappelijke impact. En elk gebied heeft eigen oplossingen nodig, het is maatwerk. Nature-based solutions als wisselpolders, wetlands en kwelders – die ruimte geven aan het water – moeten we toepassen waar dat kan. Maar als we in een delta willen wonen, ontkomen we er niet aan dat we ook technische middelen als dijken en pompen inzetten. Niet alles is op te lossen met wuivende rietlanden. In 2026 moeten we zo’n nationale langetermijnstrategie wel hebben.

Het duurde ook veertig jaar voordat de Deltawerken gereed waren, dus we mogen niet te lang wachten. Ook omdat besluitvorming in het poldermodel altijd langzaam gaat. Je ziet vaak dat mensen pas in actie komen als er eenmaal een ramp is gebeurd. Het lijkt me verstandig als we dat nu eens een keer vóór zijn.’

Maarten Kleinhans Hoogleraar Fysische Geografie aan de Universiteit Utrecht

‘We zijn niet voorbereid op de zeespiegelstijging, omdat we nog steeds volharden in ons maakbaarheidsdenken. We willen de natuur naar onze hand zetten met dammen en dijken, zeeweringen en waterkeringen. Maar daarmee houden we het niet droog. We hebben het telkens over zeespiegelstijging, maar in Nederland gaat het feitelijk vooral over landspiegeldaling. Door inpoldering, veenwinning en een kunstmatig lage grondwaterspiegel is het land op veel plekken enorm ingezakt. Soms wel tot negen meter onder de zeespiegel. Op de plekken waar dat kan, moet je het land gaan ophogen. Daar kan de zee juist bij helpen. Daarvoor moeten we het water van de Westerschelde en de Dollard toestaan op bepaalde plekken het land binnen te komen. Het zeewater laat dan sediment achter en daar gaan planten op groeien die de boel bij elkaar houden tijdens een storm. Zo ontstaat nieuw land van kwelders en schorren. Daarachter, meer landinwaarts, bouw je nieuwe dijken voor de veiligheid. Het nieuwe voorland is meteen een plek voor natuur en biodiversiteit en de begroeiing trekt koolstofdioxide uit de atmosfeer. Er wordt al geëxperimenteerd met zulke sedimentatieoplossingen, maar nog niet genoeg. We moeten daarvoor in Nederland echt veel meer ruimte vrijmaken.’

‘We volharden in ons maakbaarheidsdenken’

‘We kunnen absoluut niet achterover leunen’

Marjolijn Haasnoot

Onderzoeker waterbeheer bij Deltares en hoogleraar

Klimaatadaptatie aan de Universiteit Utrecht

‘Ons bestaande beleid houdt rekening met een zeespiegelstijging van één meter in deze eeuw. Daarmee zijn we voorlopig veilig. Maar ook als de opwarming van de aarde beperkt blijft tot de anderhalve graad uit het Klimaatakkoord van Parijs, zal de zeespiegel de komende eeuwen met nóg een of twee meter stijgen. Dat vertragingseffect heeft onder andere te maken met het langzame smelten van de ijskappen op Antarctica en noemen we de zeespiegelerfenis. Als we afstevenen op drie graden opwarming, moeten we rekening houden met vier tot tien meter zeespiegelstijging over de komende eeuwen. Het kan decennia duren om aanpassingen te implementeren en bij een hoge opwarming kunnen we ook twee meter stijging krijgen aan het eind van deze eeuw. Dus we kunnen absoluut niet achterover leunen. We moeten rekening houden met allerlei scenario’s, ook als die onzeker zijn. Ik heb een routekaart ontwikkeld met zogenaamde aanpassingspaden, die helpt om keuzes te maken op de korte termijn die weer verbonden zijn met de lange termijn. Investeringen en aanpassingen nu vormen de bouwstenen voor de toekomst. Waarbij we deels vertrouwen op infrastructurele oplossingen zoals dijken, maar ook meebewegen met het water en bijvoorbeeld ruimte gunnen aan rivieren en de zee. Beide zitten in het DNA van de Nederlander, want we zijn niet alleen maar dijkenbouwers.’

Jim van Belzen Estuariene ecoloog. Verbonden aan het Koninklijk Nederlands Instituut voor Onderzoek der Zee (NIOZ) en Wageningen Marine Research

‘Het besef is niet ingedaald wat zeespiegelstijging echt betekent voor hoe we leven, wonen en werken. Het is nog een ambtelijke discussie, niet het gesprek aan de keukentafel. Terwijl oplossingsstrategieën die worden uitgedacht vergaande gevolgen hebben voor ons land. Er ligt een “zeewaartse” strategie, waarbij we een dam in de Noordzee aanleggen en een groot kustmeer creëren. Bij de denkrichting “meebewegen” geven we juist meer ruimte aan het water en bij “beschermen” gaat het over dijken ophogen en water wegpompen. De laatste twee richtingen hebben mijn voorkeur. Een dam in de Noordzee stopt het natuurlijke proces van landophoging, waarbij de zee slib afzet op het land. In dat geval gaat het proces van golven die zand meenemen – de zogenaamde zandhonger –onverminderd door. Daarmee krijg je uiteindelijk dieper water en dus hogere golven tegen de dijk en verziltende polders binnendijks. Dijken zijn in dat geval vooral kortetermijnoplossingen. Als je de natuur voor je laat werken, is dat goed voor de waterveiligheid en voor de biodiversiteit. Je krijgt weer getijdengebieden en zoutmoerassen. We moeten de waarde van die natuurlijke systemen gaan inzien, waarbij de natuur naast dijken wordt ingezet als techniek om ons te beschermen tegen het water.’

‘Natuur en techniek moeten ons samen beschermen’

Geef ook je mening op wwf.nl/stelling

Afdrogen met restjes

Deze kleurrijke keukenhanddoeken van ontwerpster Foekje Fleur maken afdrogen net wat leuker. De katoenen doeken zijn gemaakt van restanten garen uit de textielindustrie en die restjes leiden tot de mooiste kleurencombinaties.

€ 9,90 foekjefleur.com

Shopping

Tekst: Audrey Oey

Druiven aan

je voeten

Sneakers gemaakt van druiven. Je leest het goed. Nou ja, deels dan. Van druivenschillen om precies te zijn, die overblijven na het maken van wijn. Wat blijkt? De schillen zijn een goede basis om alternatief leer van te maken!

€ 149 wwf.nl/druiven

Krijt kleien

Maak je eigen stoepkrijt met het Nederlandse merk Creall. Kneed elke vorm die je kunt bedenken, laat je creatie drogen en vrolijk je stoep op. De stoepkrijtklei bestaat voor 98 procent uit natuurlijke grondstofen, is vegan en plakt niet aan de handen.

DOE-HET-ZELF IJSTHEE

Met deze mooie fles maak je in een handomdraai je eigen ijsthee. Je hebt alleen wat losse thee en koud water nodig. Dankzij de ingebouwde filter blijven de theeblaadjes netjes in de fles. Verkrijgbaar bij onder andere Simon Lévelt en Mevrouw Cha.

€ 34,90 simonlevelt.nl mevrouwcha.nl

€ 8,95 creallshop.com

Huren bij de buren

Lekker klussen of aan de slag in de tuin? Zal je net zien dat je het juiste gereedschap niet hebt. Gelukkig kun je via Peerby voor een prikkie spullen huren van je buren. Of zelfs lenen voor nop.

Handig!

peerby.com

Rijszakje

Handig, klein en supersterk. Een ideaal zakje om tijdens je vakantie je shampoobar of andere kleine spulletjes in te bewaren. Handgemaakt van gerecyclede rijstzakken door Sri Lankaanse vrouwen.

€ 4,50 ecomondo.nl

Shampoo bars

Vanaf € ,9 wwf.nl/shampoo-bar

Kook het seizoen

Koken met seizoensgroenten is goed voor onze aarde. Want dat betekent vaak dat ze uit eigen land komen en dus geen verre reis hebben afgelegd. Op deze kalender zie je meteen welke groenten op welk moment in het seizoen beschikbaar zijn en welke maaltijden je ermee kan maken.

€ 19 wwf.nl/seizoen

Mooi bewaard

Met Stasher Bags kan je eten bewaren, verwarmen en bevriezen. De luchtdichte, herbruikbare siliconen zakken zijn er in verschillende maten en kleuren en zijn BPA-vrij. Stop ze in de vriezer, magnetron, oven of pan.

vanaf € 11,9 greenjump.nl

In beeld

Voor wilde natuur hoef je niet ver te reizen. Ook in Europa vind je spectaculaire gebieden met rivieren, hoge bergtoppen en adembenemende watervallen. Je kunt beren, lynxen, walvissen en nog veel meer dieren spotten. Reis mee naar vijf bijzondere plekken op ons eigen continent.

Europa

Tekst: Sanne Messnig

Uniek pannenkoekengebergte

Torcal de Antequera

Voor indrukwekkende rotsformaties en uitzichtpunten hoef je niet naar de Grand Canyon. In Andalusië vind je een van de meest spectaculaire en mooiste natuurgebieden van Spanje: Torcal de Antequera. Het staat bekend om zijn unieke rotsen, die als een soort pannenkoeken op elkaar zijn gestapeld. Torcal wordt daarom ook wel het ’pannenkoekengebergte’ genoemd.

De natuur in El Torcal is verrassend groen. Tussen de rotsformaties vind je een mozaïek van klimop, haagdoorn, wilde rozen, pioenrozen, bramenstruiken, eiken, meidoorn, lijsterbes, esdoorn, rozenbottel en ongeveer dertig orchideeënsoorten. Op de rotsen kun je zomaar een Spaanse steenbok of berggeit spotten. In lagere gebieden leven wilde zwijnen, dassen, wilde katten en vossen. Het gebied kent een aantal zeer bijzondere vogelsoorten, zoals de vale gier, slechtvalk en de Spaanse keizerarend.

Kroatisch waterparadijs

Nationaal Park Krka

Krka Nationaal Park ligt in het zuiden van Kroatië, op iets meer dan een uur rijden van de havenstad Split. Het is een waterparadijs rondom de rivier de Krka met kilometers vlonderpaden, ontelbare groenblauwe heldere poeltjes en fabelachtige watervallen. Minstens zo indrukwekkend en een stuk dichterbij dan de Victoria Falls in Zambia. In Krka vind je diverse ecosystemen met een grote diversiteit aan planten en bloemen. Het is het op een na dichtst met lavendel begroeide gebied in Europa,

waardoor er veel bijen voorkomen. In totaal zijn er 860 plantensoorten geteld, waarvan sommige alleen in dit gebied voorkomen. In het water leven achttien vissoorten, waarvan tien kenmerkend zijn voor Krka. In en bij het water leven reptielen, amfibieën en veel zoogdieren, zoals vleermuizen en otters. Het nationaal park heeft bovendien een perfecte ligging voor migrerende vogels in de lente en herfst. Er komen 222 vogelsoorten voor, waaronder veel roofvogels, uilen en bijeneters.

Schots sprookje

Isle of Skye

Groene, heuvelachtige landschappen en majestueuze rotsen. Een kilometerslange kustlijn met hier en daar een kasteel. Hier waan je je in het filmdecor van The Lord of the Rings. Dit is niet Nieuw-Zeeland, maar het eiland Skye in het noordwesten van Schotland. Het heeft een oppervlakte van 1656 vierkante kilometer en de hoogste bergtop, de Sgurr Alasdair, heeft een hoogte van 952 meter.

De natuur is ruig en ongerept met steile klifen, spitse bergtoppen, sprookjesachtige landschappen en overweldigende uitzichten. Je vindt er indrukwekkende en kleurrijke rotsen, schiereilanden, watervallen en meertjes. Een grillige kust met korte strandjes en groene landschappen met verschillende soorten heide, wilde gagel en zwenkgras.

Op Skye leeft de grootste populatie edelherten van het Verenigd Koninkrijk. In de zomermaanden grazen ze op hoger gelegen gebieden en hebben ze een donkerroodbruine vacht. In de winter wordt die lichtgrijs van kleur. Er leven ook Schotse wilde katten, boommarters en berghazen. Langs de gehele kustlijn komen zeehonden en Europese otters voor en je kunt er dolfijnen, walvissen en zelfs de reuzenhaai spotten.

Europa’s Amazone

Het Mur-Drava-Donau-gebied

Mur-Drava-Donau wordt ook wel de Amazone van Europa genoemd. Het gebied strekt zich uit over vijf landen: Oostenrijk, Slovenië, Kroatië, Hongarije en Servië. Met de Mur, de Drava en de Donau loopt er in totaal 700 kilometer aan rivieren doorheen. Met een oppervlakte van bijna 1 miljoen hectare –ongeveer twee keer de provincie Gelderland – is dit het grootste beschermde rivierengebied van ons continent.

Het landschap bestaat uit meanderende rivieren, zand- en grindbanken, eilanden, binnenwateren en de zeldzame alluviale bossen (bossen op bodems van rivierslib).

Mur-Drava-Donau herbergt een buitengewone biodiversiteit. Je vindt er de hoogste dichtheid van broedende zeearenden op Europa’s vasteland, net als bevers, bijeneters en ernstig bedreigde steuren. Ook is het gebied een belangrijke tussenstop voor meer dan 250.000 trekvogels per jaar.

Impact

Wat hebben we bereikt? En welke ontwikkelingen verdienen onze serieuze aandacht?

Tekst: Audrey Oey

Kaspische comeback

Al tien jaar werkt WWF aan de terugkeer van de tijger in Kazachstan. Bossen zijn hersteld en oorspronkelijke prooidieren zijn opnieuw geïntroduceerd in het natuurreservaat Ile-Balkhash. Het tijgerproject krijgt nu een Nederlands tintje. Stichting Leeuw levert de tijgers die gaan helpen bij het creëren van een gezonde tijgerpopulatie in Kazachstan. De dieren, gered uit het illegale circuit of uit circussen, worden gebruikt voor het fokprogramma in een semi-wilde omgeving.

© Chen Jianwei / Wild Wonders of China

Natuur in de koelkast

Tot grote ontsteltenis van WWF komt de Europese natuurherstelwet er toch (voorlopig) niet. De wet, die EU-lidstaten verplicht om natuurgebieden te herstellen, leek er te komen. De laatste stemming moest een formaliteit zijn, maar onder meer Nederland was van plan om in deze eindfase alsnog tegen te stemmen. Omdat te weinig lidstaten de wet steunen, zijn de natuurplannen voorlopig in de koelkast gezet.

WWF blijft zich inzetten voor de goedkeuring van deze belangrijke wet.

Girlpower

in de Pantanal

Een belangrijk deel van de ZuidAmerikaanse Pantanal is beschermd gebied dankzij vier vrouwen uit het Boliviaanse dorpje Motacosito. De dames schakelden de hulp in van WWF-partner Voices for Just Climate Action (VCA) om hun waterbron en omliggende tropische wetland te beschermen. VCA hielp met de juridische aanvraag en zorgde voor data over het belang van de waterbron en de rijke biodiversiteit die eromheen te vinden is. Met succes: het gebied van 881 hectare is ofcieel beschermd verklaard.

Deze huisdieren worden verboden

Vanaf 1 juli mag je in ons land niet langer exotische dieren als servals, stokstaartjes en wallaby’s houden als huisdier. De nieuwe huis- en hobbydierenlijst van de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland wordt vanaf dan van kracht. Ook dieren als damherten, egels en de Campbelli dwerghamster staan er niet langer op. Had je een verboden dier al voordat de regeling van kracht wordt? Dan mag je het houden tot het doodgaat.

Rifen toen en nu

Koraalrifen hebben iets betoverends. Het kleurrijke onderwaterleven is niet alleen erg belangrijk voor de biodiversiteit, maar lokale gemeenschappen zijn er ook vaak van afhankelijk voor hun voedsel en inkomen. Op de Nederlandse Cariben is dat niet anders. Om het belang van de koraalrifen voor deze regio duidelijk te maken, heeft WWF de website Historic Reef Study gelanceerd. Hier zie je hoe de rifen door de jaren heen zijn veranderd, wat wij doen om ze te beschermen en hoe je zelf kan helpen. Neem dus snel een kijkje! wwfdutchcaribbean.org

Koraalmedicijn

Op Curaçao zijn hoopvolle resultaten geboekt in de strijd tegen de koraalziekte, die ook wel bekendstaat als de witte pestziekte. Deze besmettelijke infectie dook in 2014 voor het eerst op in Florida en heeft zich verspreid op Aruba, Bonaire en Curaçao. Door de ziekte sterven in korte tijd grote delen van het rif af. Om dit op Curaçao te voorkomen, experimenteerde de overheid met een speciale antibioticapasta. Dit lijkt te werken. WWF steunt het project financieel zodat hopelijk meer rif gered kan worden.

Rofa redt het rif

Startup RofaReefs ontwikkelde een innovatief systeem waarmee larfjes en eitjes van tropische vissen worden gekweekt. Wat begon als experiment in het Oceanium van Diergaarde Blijdorp, groeide uit tot een belangrijke schakel in het redden van de koraalrifen bij Bonaire. RofaReefs is zo succesvol dat het gaat opschalen. De organisatie wordt opgenomen in het Caraïbische knooppunt van Blijdorp, waarvandaan de Rotterdamse dierentuin lokale en regionale natuurprojecten helpt. WWF-Nederland steunt de ontwikkeling van RofaReefs sinds het begin.

© Mike Harterink / WWF

© Casper Douma/WWF

©Dos Winkel / WWF

Ontsnapt aan een olieramp

In februari kapseisde bij het Caraïbische eiland Tobago een spookschip met aan boord 35.000 vaten ruwe stookolie. Een grote olievlek spoelde weken later en 1000 kilometer verderop aan op de stranden van Bonaire. De lokale overheid en natuurorganisatie STINAPA zetten vliegensvlug een opruimactie op touw. Medewerkers en vrijwilligers maakten de stranden schoon waardoor een olieramp lijkt afgewend.

© Casper Douma / WWF

Hoopvol rivierenbeleid

Eind vorig jaar presenteerden WWF en twaalf partners een toekomstplan voor ons rivierenlandschap. Hierin riepen we de rijksoverheid op om in het nieuwe rivierenbeleid rekening te houden met meer natuur en ruimte om te recreëren. Gelukkig is er naar ons geluisterd. Samen met provincies, waterschappen en gemeentes werkt het Rijk komende jaren aan een toekomstbestendig rivierengebied waarin het veilig wonen en werken blijft.

Bruinvis in bestuur

Stichting Rugvin heeft een bijzonder nieuw bestuurslid: bruinvis Sedna. Zo wil het bestuur de bruinvis, en al het andere zeeleven, een stem geven. ‘Het is een signaal om je te verplaatsen in het recht dat alle dieren hebben: om te leven in een wereld die rekening houdt met hen’, aldus de stichting. Omdat Sedna lekker rondzwemt in de Oosterschelde, is een ander bestuurslid als voogd aangewezen. Deze voogd zal tijdens overleggen namens Sedna en haar soortgenoten spreken.

Stichting Rugvin / Ernst Schrijver / WWF

Dubbel goed

WWF roept het al een tijdje en nu krijgen we bijval van de Gezondheidsraad: meer plantaardig eten is goed voor de aarde én goed voor je gezondheid. De onafhankelijke adviesraad onderzocht wat het efect is als mensen meer plantaardige in plaats van dierlijke eiwitten eten. De Gezondheidsraad stelt dat het risico op hart- en vaatziektes, diabetes en kanker afneemt. Bovendien zou meer plantaardig eten de impact van ons voedselsysteem op de natuur met 25 procent verkleinen. Klinkt als een win-winsituatie!

©WWF-Sweden

Betere bedrijfslunch

Ben jij WWF al tegengekomen op je werk? Dankzij een samenwerking met cateraar Sodexo zijn onze plantaardige gerechten sinds april in meer dan honderd bedrijfsrestaurants te vinden. ‘De manier waarop we eten heeft een gigantische invloed op natuur, biodiversiteit en klimaat’, zegt WWF-expert duurzame voedselconsumptie Corné van Dooren. ‘We weten dat het maken van andere voedselkeuzes niet altijd makkelijk is. Bedrijfsrestaurants zijn de plek om mensen op een laagdrempelige manier te laten kennismaken met eten met een minder grote impact op natuur.’

8,3

miljoen kilo vlees

Afgelopen maart deden we massaal mee aan de zevende editie van de Nationale Week zonder Vlees en Zuivel. Dit keer sloten onze zuiderburen ook aan. Bij elkaar opgeteld deden een indrukwekkende 2,8 miljoen mensen in Nederland en België mee. Samen lieten we 8,3 miljoen kilo vlees en zuivel staan. Daarmee bespaarden we een CO2-uitstoot die gelijkstaat aan bijna 220 miljoen kilometer autorijden!

/ Ola Jennersten

etrovsky & Ramone

MEUBELSTUK

DEEL VAN EEN KOLENKACHEL

Maak 10x kans op dit unieke T-shirt

Win !

Met dit fraaie Relephant T-shirt laat je zien op te komen voor de Afrikaanse bosolifant, want helaas zijn al veel van deze bijzondere dieren verloren gegaan. Het duurzame en exclusieve T-shirt is ontworpen door Tess van Zalinge.

VOORZETSEL BRUGGELD DICHT

Zweedse puzzel

Breng de letters uit de genummerde vakjes over naar de gelijkgenummerde vakjes van de oplossingsbalk.

Geef de oplossing voor 1 augustus 2024 door op wwf.nl/puzzel

Colofon

Be one with nature Nr. 2 2024

Uitgave van Wereld Natuur Fonds wwf.nl - info@wwf.nl 0800-1962 (gratis)

Wijzigingen in adres of e-mail: wwf.nl/gegevenswijzigen

Concept & Redactie

Wereld Natuur Fonds, Zeist

Redactie: Anita van der Aa (hoofdredacteur), Sabine Bos, Annemiek Heuvelmans, Sanne Messnig, Awi Rabelista Nijhof, Audrey Oey, Nina Reimert, Ellen de Wolf

Vormgeving: Alexander Kahrel Met medewerking van: Jaap Backx (eindredactie), Bouwien Jansen (correctie)

Druk

Roularta Printing

Productiebegeleiding

DPG Media SCM

Digitaal

Als WWF-donateur dit magazine liever digitaal lezen? wwf.nl/digitaalmagazine

Volg ons op social media wereldnatuurfonds wnfnederland wwfnederland

WWF-Netherlands wwf_nederland

Zelf geld inzamelen? wwf.nl/start-je-eigen-actie

Gift geven?

NL31RABO0300000030,

t.n.v. Wereld Natuur Fonds te Zeist of wwf.nl/gift

Vrijwilliger worden? wwf.nl/vrijwilliger

Artikelen uit Be one with nature mogen uitsluitend na schriftelijke toestemming vooraf van het Wereld Natuur Fonds te Zeist en met bronvermelding worden overgenomen. Het panda-logo is een beschermd beeldmerk.

WWF-Rangers:

Donateurs ontvangen het magazine 3x per jaar. wwf.nl/donateur

Heb je het magazine uit?

Geef het door en maak er iemand anders blij mee

Ontdek alles over wilde dieren en

natuur

Jong geleerd is oud gedaan. WWF-Rangers is hét jeugdprogramma voor kinderen die meer willen weten over natuur en wilde dieren, wwf.nl/aanmeldenranger

3 t/m 6 jaar

WWF YOUTH

Een community voor en door jongeren. Met als doel: jongeren samenbrengen, informeren en uiteindelijk inspireren tot een duurzame lifestyle.

Nieuwsgierig?

Follow / Like / Join us wwf.nl/youth

t/m 12 jaar

Dit magazine is speciaal voor jou. Omdat we dankzij jouw steun goed werk kunnen blijven doen!

Het volgende nummer verschijnt in oktober 2024

Daar

De Amerikaanse bizon leeft in nationale parken in NoordAmerika en Canada in open bos en op prairies.

© Thomas Lee

De Europese bizon (wisent) wordt sinds enkele jaren in het wild geherintroduceerd in Roemenië.

Ola Jennersten

Retouradres: Postbus 7, 3700 AA Zeist