Z MUZEALNEJ KOLEKCJI
NIEMIECKA MAPA POLSKIEJ PUSZCZY Częścią zbiorów Ośrodka Kultury Leśnej w Gołuchowie jest pokaźna kolekcja kartograficzna, przede wszystkim związana z obszarami leśnymi. Ciekawy jej przykład stanowi niemiecka mapa taktyczna Puszczy Białowieskiej z okresu II wojny światowej.
Mapa (tzw. Grossblatt) zatytułowana Białowieża jest jedną z serii wydanych w czasie II wojny światowej przez III Rzeszę niemieckich wersji map, które przed 1939 rokiem opracował polski Wojskowy Instytut Geograficzny (WIG). Sporą część arkusza, oznaczonego numerem 351, zajmuje Puszcza Białowieska. Jej zobrazowany na mapie obszar wynosi około 71 tys. ha (60 proc. ówczesnej powierzchni), z tego część należąca dzisiaj do Polski (w okresie międzywojennym Puszcza w całości leżała w granicach naszego kraju) to mniej więcej 33 tys. ha. Warto dodać, że tylko niewielki fragment terenu widoczny na arkuszu, bo 730 km kw., znajduje się w obecnie w naszych granicach (na rycinie przebieg obecnej granicy zaznaczono czarną linią).
Arkusz Grossblatt nr 351: Białowieża z zaznaczonym dzisiejszym przebiegiem granicy Polski
Pośrodku każdej krawędzi prostokąta mapy zaznaczono, z jakim numerem kolejnego arkusza się ona łączy. Naniesiono na niej również szczyty wzniesień i punkty wysokościowe. Na arkuszu 351 znajdziemy ówczesne puszczańskie nadleśnictwa: Hajnówka, Jagiellońskie, Królewskie, Leśniańskie, Olszańskie, Starzyńskie, Zwierzyniec. Wynika z tego, że powierzchnia leśna przypadająca na jedno z nich wynosiła około 5 tys. ha (dziś nadleśnictwo zajmuje przeciętnie 20 tys. ha). Widoczny na karcie podział na oddziały i pododdziały leśne jest unikatowy i, podobnie jak numeracja, zachował się w niezmienionej formie do dzisiaj. W latach 1843–1846 władze carskie przeprowadziły w puszczy prace urządzeniowe, w wyniku których podzielono ją na kwadratowe oddziały. Ich granicami poprowadzono tzw. tryby – szlaki logistyczne utworzone przede wszystkim z myślą o wywozie drewna. Każdy oddział składał się z czterech (lub więcej) pododdziałów, oznaczonych literami (np. 420A, 420B itd.). Ich numeracja, co widać na naszej mapie, rośnie z zachodu na wschód i z północy na południe, inaczej niż w dzisiejszym standardzie urządzeniowym, gdzie wzrasta z północnego wschodu na południowy zachód. Na omawianym arkuszu znajduje
się południowa część Puszczy, a więc jej ostatnie oddziały (do numeru 918), z których każdy standardowy ma krawędź długości jednej wiorsty (1066 m), zatem powierzchnia jednego takiego oddziału wynosi 113 ha, a pododdziału 28,25 ha. WIG, utworzony w 1919 i działający do 1949 roku, był instytucją wojskową i głównym twórcą map w II Rzeczypospolitej. W pierwszych latach istnienia, rozpoczynając prace nad ujednoliceniem i uaktualnieniem polskich map, bazował na materiałach kartograficznych pozostałych po zaborcach. Do 1926 roku wydał mapy opisujące 40 proc. powierzchni kraju. Następnie powstawały opracowania oryginalne, z wykorzystaniem własnej sieci punktów odniesienia (tzw. typ drugi), z których część wydawana była w postaci dwubarwnej. Typ trzeci drukowano w wersji dwu- i czterobarwnej. Od 1931 roku tworzono natomiast czterobarwne taktyczne mapy w skali 1 : 100 000. Zasięg każdego arkusza obejmował 3740 km kw. obszaru II RP. Do 1939 roku WIG stworzył i wydał pokrywającą cały kraj siatkę 482 arkuszy. Mapy te były cenione w całej Europie, a dziś stanowią bardzo dobre źródło historyczne, także do dziejów leśnictwa. Aleksander Dębiński
7
