Szachy znane od pokoleń

Sygnał ważny tym bardziej, że zbliżający się jubileusz stulecia leśnictwa polskiego w niepodległym kraju obliguje badaczy, zarówno leśników praktyków, jak i zainteresowanych historią gospodarczą zawodowych historyków, do podjęcia starań o napisanie wspólnego dzieła naukowego, które uzupełniłoby i rozszerzyło wiedzę o historii gospodarstwa leśnego zawartą w Dziejach lasów, leśnictwa i drzewnictwa w Polsce, wiekopomnym dziele uczonych zrzeszonych w Polskim Towarzystwie Leśnym (wyd. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 1965). Pierwsza konferencja „Las i historia” odbyła się w roku 2011 i miała charakter międzynarodowy, a w jej wyniku powstało dwadzieścia artykułów. W sumie, jako efekt wszystkich organizowanych co dwa lata spotkań, napisano ponad sto dwadzieścia prac naukowych dotyczących historii lasu i leśnictwa i jest to największy zbiór tekstów tego typu publikowany w jednym czasopiśmie – „Studiach i Materiałach Ośrodka Kultury Leśnej”. To największe osiągnięcie naukowe gołuchowskiej konferencji.

Konrad Bul

fot. M. Grzegorek

Ryc. 1. Figury z wyspy Lewis (forma realistyczna), zbiory British Museum oraz National Museum of Scotland (fot. K. Zisopulu-Bleja)

Szachy, choć nie są grą najstarszą, to zapewne najbardziej kulturowo osadzoną w dziejach ludzkości. Bardzo trudno w krótkim tekście zawrzeć całe bogactwo ich znaczeń i historii. Obecna postać gry znana jest zaledwie od końca XV wieku, co oznacza, że przez większość czasu obowiązywały w niej zasady i forma stworzone na przełomie starożytności i średniowiecza. Jak rozumiano szachową rzeczywistość dawniej?

Szachy przedstawiają wszelką władzę i cały świat.

Jakub de Cessolis, ok. 1300

Wśród badaczy szachowych początków dominuje pogląd, że gra narodziła się w Indiach około 1,5 tys. lat temu. Pierwszą wzmiankę o czaturandze, jak pierwotnie się nazywała, zawiera Harshacharita, dokument powstały między 606 a 648 rokiem. Była to wówczas gra wojenna, w której uczestniczyły dwie armie (lub cztery, jak w 1030 roku relacjonował arabski uczony i podróżnik Al-Biruni) dysponujące takimi samymi rzeźbionymi bierkami. Po każdej stronie monochromatycznej szachownicy ustawieni byli realistycznie przedstawieni członkowie poszczególnych formacji: król, jego doradca, słoń bojowy z załogą, wojownik konny i rydwan zaprzężony w konie, a także ośmiu piechurów. Ekskluzywne komplety służyły przede wszystkim arystokratycznej edukacji: na ich podstawie uczono zarządzania wojskiem. Bardzo istotny etap historii szachów rozpoczyna się, gdy przenikają do środowisk muzułmańskich i stają się obowiązkową umiejętnością człowieka wykształconego. Z tego okresu znamy nazwiska Al-Adliego, Ar-Raziego, Al-Suliego oraz jego ucznia Al-Lajlaja (któremu przypisywano nawet wynalezienie gry) – pierwszych szachistów. To Arabowie, rezygnując z wyznaczania ruchu poszczególnych fi gur rzutami kości, zmienili szachy z gry losowej w wyzwanie czysto intelektualne. Opracowali też pierwszą specjalistyczną literaturę problemistyczną, czyli wykorzystywaną do dziś formę zadań szachowych. Jedna z najważniejszych modyfi kacji dotyczyła stylistyki: z pierwotnych trzydziestu dwóch realistycznych minirzeźb bierki stały się abstrakcyjno-geometryczne, co wynikało z obowiązującego w ortodoksyjnym islamie zakazu przedstawiania oblicza Boga oraz postaci ludzkich i zwierzęcych. Wraz z ekspansją arabską szachy oraz – na blisko czterysta lat – geometryczne kształty fi gur dotarły do Europy. Utwór Versus de scachis z około 997 roku, odnaleziony w klasztorze Einsiedeln w Szwajcarii, jest najstarszym literackim świadectwem obecności gry na Starym Kontynencie, na który przenikała przez Półwysep Iberyjski i południowe Włochy. Natomiast Ruś Kijowska zapoznała się z nią za pośrednictwem Bliskiego Wschodu, co widoczne jest do dziś w warstwie terminologicznej. Europa łacińska nadała królewskiej grze zupełnie nowe znaczenie. Dotychczas szachami toczono wyłącznie wojnę, teraz stały się odzwierciedleniem społeczeństwa, czego najbardziej wymownym przykładem była nomenklatura poszczególnych fi gur. Po raz pierwszy pojawiła się wśród nich kobieta – królowa – oraz duchowny (ang. bishop), pionki zaś zaczęły reprezentować ówczesny świat pracy: rzemieślników i rolników. Znanym przykładem jest znalezisko ze szkockiej wyspy Lewis (ryc. 1): dziewięćdziesiąt trzy realistycznie rzeźbione fi gury z kłów morsa datowane na koniec XII lub pierwszą połowę XIII wieku. Od końca dwunastego stulecia powstają przedstawienia w analogicznej manierze, odkrywane dziś na terenie Niemiec, Francji, Danii, Anglii, Skandynawii, a także Polski. Warto dodać, że szachy, związane z etosem rycerskim, były obecne w literaturze średniowiecznej Europy jako atrybut bohaterów z kulturalnego kanonu: Rolanda, Tristana i Izoldy, króla Artura czy Karola Wielkiego. W wersji europejskiej reguły gry dążą stopniowo do zwiększenia zakresu ruchów poszczególnych bierek. Ukoronowaniem tego procesu jest współczesna forma szachów, która narodziła się pod koniec XV wieku w Hiszpanii. Największy rozmach ruchów miała od teraz – dotychczas najsłabsza – królowa. Wzbudziło to szok wśród tradycjonalistów, którzy nową formułę nazwali „grą szalonej kobiety”. Prawdopodobnie niezwykły awans tej fi gury łączy się z fascynacją Izabelą Kastylijską, ówczesną władczynią Hiszpanii. Reszta bierek również zyskała znacznie poważniejszy zasięg (w wersji orientalnej mogła podążać maksymalnie tylko o trzy pola). Na koniec warto zwrócić uwagę na najstarsze ślady szachów w Polsce. Co prawda źródła pisane wspominają o nich dopiero w XIV wieku, jednak grano dużo wcześniej, czego dowodzą znane z wykopalisk bierki z pierwszej połowy XI wieku. Jeden z najsłynniejszych europejskich kompletów średniowiecznych pochodzi z Sandomierza, gdzie odkryto dwadzieścia dziewięć fi gur (brakuje jedynie trzech). Jak dowiodły ostatnie badania, trafi ły one tam w 1226 roku za sprawą dominikanów. Bardzo drobne egzemplarze z kości zwierzęcej w stylistyce arabskiej wykonali, na co wskazują cechy produkcji, rzemieślnicy z warsztatów północnowłoskich (ryc. 2). Szachy sandomierskie, które można podziwiać w tamtejszym Muzeum Okręgowym, należą do najcenniejszego dziedzictwa szachowego Europy.

Agnieszka Stempin Muzeum Archeologiczne w Poznaniu – Rezerwat Archeologiczny Genius loci