Niemiecka mapa polskiej puszczy

from Zagajnik nr 4 (64) zima 2021

by Ośrodek Kultury Leśnej w Gołuchowie

Szachy znane od pokoleń

Arkusz Grossblatt nr 351: Białowieża z zaznaczonym dzisiejszym przebiegiem granicy Polski

Częścią zbiorów Ośrodka Kultury Leśnej w Gołuchowie jest pokaźna kolekcja kartografi czna, przede wszystkim związana z obszarami leśnymi. Ciekawy jej przykład stanowi niemiecka mapa taktyczna Puszczy Białowieskiej z okresu II wojny światowej.

Mapa (tzw. Grossblatt) zatytułowana Białowieża jest jedną z serii wydanych w czasie II wojny światowej przez III Rzeszę niemieckich wersji map, które przed 1939 rokiem opracował polski Wojskowy Instytut Geografi czny (WIG). Sporą część arkusza, oznaczonego numerem 351, zajmuje Puszcza Białowieska. Jej zobrazowany na mapie obszar wynosi około 71 tys. ha (60 proc. ówczesnej powierzchni), z tego część należąca dzisiaj do Polski (w okresie międzywojennym Puszcza w całości leżała w granicach naszego kraju) to mniej więcej 33 tys. ha. Warto dodać, że tylko niewielki fragment terenu widoczny na arkuszu, bo 730 km kw., znajduje się w obecnie w naszych granicach (na rycinie przebieg obecnej granicy zaznaczono czarną linią). Pośrodku każdej krawędzi prostokąta mapy zaznaczono, z jakim numerem kolejnego arkusza się ona łączy. Naniesiono na niej również szczyty wzniesień i punkty wysokościowe. Na arkuszu 351 znajdziemy ówczesne puszczańskie nadleśnictwa: Hajnówka, Jagiellońskie, Królewskie, Leśniańskie, Olszańskie, Starzyńskie, Zwierzyniec. Wynika z tego, że powierzchnia leśna przypadająca na jedno z nich wynosiła około 5 tys. ha (dziś nadleśnictwo zajmuje przeciętnie 20 tys. ha). Widoczny na karcie podział na oddziały i pododdziały leśne jest unikatowy i, podobnie jak numeracja, zachował się w niezmienionej formie do dzisiaj. W latach 1843–1846 władze carskie przeprowadziły w puszczy prace urządzeniowe, w wyniku których podzielono ją na kwadratowe oddziały. Ich granicami poprowadzono tzw. tryby – szlaki logistyczne utworzone przede wszystkim z myślą o wywozie drewna. Każdy oddział składał się z czterech (lub więcej) pododdziałów, oznaczonych literami (np. 420A, 420B itd.). Ich numeracja, co widać na naszej mapie, rośnie z zachodu na wschód i z północy na południe, inaczej niż w dzisiejszym standardzie urządzeniowym, gdzie wzrasta z północnego wschodu na południowy zachód. Na omawianym arkuszu znajduje się południowa część Puszczy, a więc jej ostatnie oddziały (do numeru 918), z których każdy standardowy ma krawędź długości jednej wiorsty (1066 m), zatem powierzchnia jednego takiego oddziału wynosi 113 ha, a pododdziału 28,25 ha. WIG, utworzony w 1919 i działający do 1949 roku, był instytucją wojskową i głównym twórcą map w II Rzeczypospolitej. W pierwszych latach istnienia, rozpoczynając prace nad ujednoliceniem i uaktualnieniem polskich map, bazował na materiałach kartografi cznych pozostałych po zaborcach. Do 1926 roku wydał mapy opisujące 40 proc. powierzchni kraju. Następnie powstawały opracowania oryginalne, z wykorzystaniem własnej sieci punktów odniesienia (tzw. typ drugi), z których część wydawana była w postaci dwubarwnej. Typ trzeci drukowano w wersji dwu- i czterobarwnej. Od 1931 roku tworzono natomiast czterobarwne taktyczne mapy w skali 1 : 100 000. Zasięg każdego arkusza obejmował 3740 km kw. obszaru II RP. Do 1939 roku WIG stworzył i wydał pokrywającą cały kraj siatkę 482 arkuszy. Mapy te były cenione w całej Europie, a dziś stanowią bardzo dobre źródło historyczne, także do dziejów leśnictwa.

Aleksander Dębiński

LEŚNICZÓWKI, GAJÓWKI…

Rodzina leśniczego Antoniego Uchnasta przed leśniczówką w Krasnoglinach, lata 20. XX w.

W zależności od części kraju, lat, w których były budowane, dostępności materiałów, w końcu zasobności nadleśnictw czy prywatnego właściciela, służbowe budynki służące leśnikom bywały bardzo zróżnicowane. Świadczą o tym doskonale zdjęcia z zasobów fotografi cznych Ośrodka Kultury Leśnej w Gołuchowie.

Dom to najważniejsze dla każdego miejsce. Daje poczucie bezpieczeństwa, ciepło, schronienie. Niektóre domy są także związane z miejscem pracy, a wręcz nim bywają. Tak było (i jest nadal) w przypadku leśników. Gajówki, leśniczówki, sekretarzówki, nadleśniczówki – w takich służbowych budynkach mieszkali niegdyś, w zależności od zajmowanego stanowiska, leśni pracownicy. Dziś nie ma już gajowych, a sytuacja mieszkań służbowych w leśnictwie zmienia się z biegiem czasu. Wciąż jednak budynek opatrzony godłem i tablicą administracyjną jest niewątpliwie jednym z atrybutów leśniczego, który w nim mieszka i pracuje. Osady leśne, składające się często z budynku mieszkalnego i obiektów gospodarczych, usytuowane były niejednokrotnie w środku lasu lub na skraju wsi. Takie położenie pozwalało na bardziej komfortowe wypełnianie obowiązków leśniczemu czy gajowemu, którym do zajmowania się ponad tysiąchektarowym obszarem jako środek transportu służył na przykład rower. Leśniczówki stawiano w newralgicznych miejscach ostępów leśnych, z wielu względów kluczowych dla szeroko pojętej ich ochrony. Stanowiły centra życia społecznego, nierzadko korzystano z ich środków łączności, bywały miejscem spotkań i narad w trudnych wojennych czasach. Od kiedy zaczęły powstawać, zawsze zaznaczano je na mapach jako punkty orientacyjne. Często zdarza się, że budynki te istnieją do dziś. Wśród znajdujących się w zbiorach OKL kilkudziesięciu fotografi i leśnych mieszkań można zobaczyć wizerunki zarówno tych drewnianych, jak i murowanych, tych o prostej konstrukcji, jak i bardziej wyszukanych. W czasie woj-

Leśniczówka Teresiny, 1979 r.

ny na przykład stawiano je z tego, co było pod ręką. Świadczy o tym zdjęcie z 1940 roku przedstawiające leśniczówkę przy kieleckiej kolejce leśnej budowaną z drewna opałowego. Zgoła odmiennym przykładem jest gajówka – uwieczniona w 1929 roku podczas budowy oraz przed wojną w postaci gotowej – znajdująca się w polskich ówcześnie Karpatach Wschodnich. Był to okazały, jak na gajówkę, obiekt, z utrzymanym w tym samym stylu przynależnym budynkiem gospodarczym. Równie pokaźnie prezentuje się, także drewniana, leśniczówka Burkut (dziś na Ukrainie). Murowane osady leśne także bywają interesujące, jak chociażby te z Krasnoglin czy Sobieńczyc, a niekiedy całkiem zwyczajne, jak z leśnictwa Teresiny. Równie ciekawe i godne pokazania są dawne budynki nadleśnictw oraz odpowiedników dzisiejszych regionalnych dyrekcji Lasów Państwowych, z których część cały czas pełni swe funkcje. Ale to już inna historia.