KRLE 9 Grunnbok Nynorsk (utdrag)

KRLE 9 frå CAPPELEN DAMM

Grunnbok

Ingvild Tonette Abdissa

Julie Strøm

Solbjørg Øvretveit

Nynorsk

Tema i KRLE 8–10

KRLE 8

Kristendom og kulturarv

Heilage hus, stader og tekstar

Filosofi og etikk

KRLE 9

Mangfald og berekraft

Høgtider og tradisjonar

Identitet og samfunn

KRLE 10

Liv og død

Kritisk tenking

Nyreligiøsitet og livssyn

Identitet og samfunn

Mangfald og berekraft

Skal vi få til ei berekraftig, utvikling må alle bidra.

Mat og helse-timen

Det er torsdag, og endeleg er det mat og helse-time. Kasper har gledd seg til timen heile veka, for i dag skal dei lage eit skikkeleg festmåltid. Alle elevane har fått i oppdrag å førebu eit forslag til kva matretter dei skal lage, og Kasper har sett føre seg at den herlege hamburgaren hans med bacon og ost sjølvsagt vil bli ein av rettene.

Chris, Trine og ein heil gjeng frå klassen blir begeistra over forslaget til Kasper. Ali rynkar litt på nasen når han høyrer at det er med bacon, men han seier at han berre kan droppe å ha det på. Lars, som er vegetarianar, blir irritert, men han er jo alltid så vanskeleg. Siri har snakka med gjengen sin om at ho så gjerne ville lage ein samisk rett, blodpannekaker. Det er Kasper og dei andre i gjengen samde om at høyrest ekkelt ut.

Mat og helse-timen startar på uventa vis. Læraren ber klassen ha ei avstemming. Alle skal få leggje fram forslaget sitt, og så skal fleirtalet bestemme. Med ein gong blir det ein skikkeleg diskusjon i klassen. Kasper klarar ikkje dy seg, og plutseleg har han ropt høgt til Siri at han får spy i munnen av å tenkje på blodpannekaker, og at det er det sjukaste forslaget han har høyrt. Har ho gløymt at dei skal lage eit festmåltid?

Siri blir heilt kvit i ansiktet og klarar ikkje å svare.

Då reiser Carla seg. Ho seier at det som er det sjukaste, er at Kasper ikkje klarar å vere usamd med nokon utan å rope, og at han berre tenkjer på seg sjølv. – Har du nokon gong prøvd å faktisk lytte til andre?

Akkurat sånn kan vi sjå føre oss at verda er. Vi er mange ulike menneske med ulike syn, ulike meiningar og ulik religiøs og kulturell tilhøyrsel.

Korleis ser du føre deg framtida?

Dei vala vi gjer i dag, vil vere med og påverke korleis verda og samfunnet vårt ser ut i morgon.

berekraftig utvikling –samfunnsutvikling og økonomisk vekst som ikkje øydelegg for dei neste generasjonane

Dei fleste av landa i verda har gått saman om å jobbe for ei berekraftig utvikling. I fleire tiår har det blitt diskutert på møte i FN korleis vi kan skape samfunn som er gode for alle. Det å jobbe for ei berekraftig utvikling er, og har vore, eit felles mål. Ei slik utvikling skal sørgje for at menneska får dekt behova sine både no og i framtida. Det betyr at vi må gjere val som er gode for oss og naturen i dag, og som ikkje øydelegg for dei som kjem etter oss.

Døme på berekraftige val kan vere å køyre elektriske bilar eller å ete mindre kjøtt. Då vil vi sleppe ut mindre klimagassar. Men det som er berekraftig på eitt område, kan hindre berekraftig utvikling på eit anna. Til dømes er el-batteri avhengige av kobolt, som blir vunnen ut av gruvearbeidarar som ikkje alltid får oppfylt menneskerettane sine.

Det er altså ikkje alltid enkelt å vite kva som er den beste løysinga eller det beste valet. Det vanskelegaste er kanskje dei gongene vi må gi avkall på noko. Korleis ville det til dømes vore å ikkje ete kjøtt meir? Eller å ikkje kjøpe nye klede heile tida? Alt dette forureinar og kan påverke den berekraftige utviklinga negativt.

Vi må gjere val som er gode for oss og naturen i dag, men som ikkje øydelegg for dei som kjem etter oss.

FN har sett 17 berekraftsmål som landa i verda må nå i fellesskap for å skape eit godt samfunn i framtida. Måla viser korleis vi kan skape eit godt liv for menneska i dag og for dei som kjem etter oss. Mellom anna trekkjer FN fram kor viktig det er at alle barn har tilgang til god utdanning. Like viktig er det å utrydde svolt og stoppe klimaendringane. Dersom vi klarar å nå alle dei 17 måla, vil vi få eit betre samfunn for alle menneske i verda, ifølgje FN.

Kva for nokre av dei 17 måla er viktigast? Svaret på dette vil variere frå land til land. I Noreg, der alle har rett på og tilgang til god utdanning, vil mange tenkje at dette målet allereie er nådd. Då vil det vere viktigare å redusere mengda klimagassar som vi slepper ut i Noreg. Skal vi få til ei berekraftig utvikling, må alle bidra. Landa i verda tilhøyrer den same kloden, og derfor må vi samarbeide for å komme vidare. Då er det mange ulike synspunkt vi må lytte til og respektere.

Landa i verda tilhøyrer den same kloden, og derfor må vi samarbeide for å komme vidare.

Ulike menneske har ulike perspektiv

Synest du det er lettare å samarbeide med nokon som er lik deg sjølv? Det kan faktisk vere lurt å snakke med nokon som er ulik deg sjølv. For det kan hende at du får nye perspektiv av ein som er annleis enn deg. Kanskje endrar du litt på måten du tenkjer på, fordi du har fått nye idear og oppfatningar ved å lytte til og diskutere med nokon som har opplevd noko anna enn deg sjølv. Det at menneske i ein fellesskap er ulike, kan føre til at utfordringar blir løyste på ein betre måte enn om vi alle hadde hatt det same synet på verda.

Mangfald kan forklarast som variasjonar eller ulikskapar innanfor ei gruppe eller eit samfunn. Til dømes har vi eit mangfald av religionar i Noreg, og det finst eit mangfald av plantar i skogen.

Det at menneske i ein fellesskap er ulike, kan føre til at utfordringar blir løyste på ein betre måte enn om vi alle hadde hatt det same synet på verda.

I eit samfunn vil det alltid vere ulikskap og variasjon, men òg likskap. Felles kjenneteikn kan til dømes vere dialekt og religion. Nokre av dei felles kjenneteikna er synlege, medan andre er usynlege. Førestill deg at du tilhøyrer éin av to samiske familiar i ei bygd. Dette kan vere noko som skapar ei oppleving av fellesskap. Då kan familiane dykkar identifisere seg med kvarandre, fordi de har mange felles verdiar og kjenner til mange av rituala som er ein del av samisk kultur.

Samtidig som felles kjenneteikn kan skape fellesskap, kan dei òg føre til utanforskap. Spesielt synlege kjenneteikn kan gi inntrykk av at menneske er meir ulike enn dei eigentleg er. I nokre tilfelle fører dei synlege kjenneteikna til rasisme og diskriminering. Til dømes kan menneske med funksjonsnedsetjingar eller personar som tydeleg viser tilhøyrsel til ein religion, oppleve å bli urettferdig behandla. Derfor er det så viktig at vi er klar over at samfunnet består av mange ulike grupper, og at vi veit korleis vi kan leve saman – med respekt for kvarandre – i eit mangfaldig samfunn.

Vi er alle, anten vi vil eller ikkje, ein del av ein fellesskap. Det éin meiner er eit godt samfunn, er ikkje nødvendigvis andre samde i. Vi har alle ulike meiningar, erfaringar og verdiar. Det handlar om kva perspektiv vi har, altså om kva «briller» vi ser med. Briller er i denne samanhengen eit bilete på korleis vi ser verda. Ein som veks opp på ein gard med kjøttproduksjon, vil kanskje sjå annleis på det å ete kjøtt enn andre. Å vere klar over at ikkje alle ser med dei same brillene, gjer det lettare å forstå både seg sjølv og andre.

- Kan du skildre kva briller du ser med?

Kulturelle perspektiv

Når vi snakkar om kultur, tenkjer mange på kunst, som måleri og musikk. Kultur kan òg vere ting vi opplever som felles, til dømes korleis vi lever livet vårt, kva feiringar vi har, eller kva mattradisjonar vi følgjer.

verdi – noko som har stor betyding

Kultur omfattar òg verdiane vi har, det vi ser på som ekstra viktig i livet. I Noreg er fridom og retten til å seie det vi vil –ytringsfridom – ein viktig verdi. I andre land kan det å ta vare på og vise respekt for dei eldre vere ein viktigare verdi enn det er i Noreg. Då vil det til dømes vere uhøyrt å sende bestefar på sjukeheim, fordi dette blir rekna for å vere respektlaust og for å bryte med ein viktig verdi i samfunnet.

Kultur kan altså vere korleis vi lever, kva høgtider vi feirar, og korleis vi feirar dei, og kva vi oppfattar som viktig og vakkert. Alt dette er med på å skape kulturen vi lever i.

Mangfald i den norske kulturen

Den norske befolkninga er samansett, og vi har alltid hatt eit kulturelt mangfald i Noreg med ulike kulturelle grupper. Til dømes er samar urfolk som har sin eigen kultur. Det same har dei nasjonale minoritetane kvener, taterar, skogfinnar, jødar og romar. Alle har rett til å ta vare på og styrkje sin kultur i Noreg.

I tillegg til ulike grupper finst det andre kulturelle skilnader i det norske samfunnet, mellom ulike landsdelar, stader og miljø. Til dømes kan måten folk lever på i ein storby, vere annleis enn korleis folk lever i ei lita bygd der alle kjenner alle.

Kulturen endrar seg over tid. Noreg har i løpet av historia blitt påverka av andre kulturar. I vikingtida, før år 1000, reiste vikingane ut og tok med seg inspirasjon frå andre stader. Slik blei norsk kultur påverka av kulturar frå andre land. Dei siste tiåra har teknologi og reising «gjort verda mindre» og ført til at vi har blitt endå betre kjende med og endå meir påverka av andre kulturar. Sosiale medium spelar ei viktig rolle, og sjansen er stor for at du har dei same interessene og følgjer dei same trendane som ein jamaldring i USA. Påverknad gjennom sosiale medium er med på å endre kulturen vår.

Alle har rett til

å ta vare på og styrkje sin kultur i Noreg.

Det kulturelle mangfaldet i Noreg blir òg påverka av at fleire har flytta hit frå andre land. Både i bygd og by kan vi til dømes finne restaurantar med mat frå Kina, India og Japan.

I tillegg til mat og tradisjonar er normer og verdiar frå ulike kulturar ein viktig del av samfunnet vårt. Medan nokre delar av andre kulturar, som matvanar, er lette å akseptere, kan andre delar, som ulike normer og verdiar, vere meir kompliserte. Normer og verdiar påverkar synet vårt på korleis eit godt samfunn bør vere. Til dømes meiner nokre at det er familien som bør ta vare på dei eldre, medan andre meiner at dette er ei oppgåve for staten.

Også i mindre grupper i samfunnet kan det vere ulike verdiar. Førestill deg at Karin og Kim er i same vennegjeng. Karin meiner at ingen bør kjøpe klede frå billige klesprodusentar, fordi ho meiner det er viktig at ingen støtter ein industri der arbeidarane ikkje får ordentleg betalt eller har dårlege arbeidsforhold. Kim, på si side, meiner at det ikkje er noko problem å kjøpe slike klede, fordi han meiner det bidrar til at arbeidarane faktisk har ein jobb. Her kan det oppstå ein konflikt mellom ulike verdiar.

Medan nokre delar av andre kulturar, som matvanar, er lette å akseptere, kan andre delar, som ulike normer og verdiar, vere meir kompliserte.

normer – reglar for korleis ein oppfører seg

Religiøse perspektiv

«Nordmenn trur på Gud, Allah, Altet og Ingenting.» Dette sa Kong Harald V til det norske folket under hagefesten i Slottsparken i 2016. Det var viktig for kongen å få fram at den norske befolkninga består av mange ulike menneske, og at trass ulikskapar er den norske befolkninga eitt folk. Rundt år 1000 starta kristninga av Noreg. Det vil seie at kristendommen blei den styrande religionen, og at kongen skulle tilhøyre den kristne trua. I dag er fleirtalet av befolkninga i Noreg medlem av ei kristen kyrkje, og det står framleis i Grunnlova at kongen må vedkjenne seg den kristne trua. Samtidig kjem det stadig fleire livssyn og religionar til, og i 2020 var heile 872 ulike religiøse trussamfunn registrerte i Noreg. Desse omfattar alt frå store trussamfunn, som Den norske kyrkja med ca. 3 500 000 medlemmer, til mindre trussamfunn, som Sjamanistisk Forbund med rundt 350 medlemmer (2021).

vedkjenne seg – her: erklære at ein trur på og høyrer til ein religion

Kong Harald talar i hageselskapet i 2016.

samfunnsansvar – det ansvaret ein enkeltperson eller ei gruppe har for at samfunnet skal vere så godt som mogleg

Religion og livssyn kan vere både synleg og usynleg i samfunnet vi lever i. Er det ei kyrkje, ein moské eller eit tempel i nabolaget ditt? Har du sett ei gruppe menneske utanfor eller inne i ei kyrkje ein søndag føremiddag – eller inne i eller utanfor ein moské ein fredag ettermiddag? Det religiøse mangfaldet er synleg på ulike måtar i Noreg. Det er òg mange religiøse organisasjonar som tek samfunnsansvar ved å gjere arbeid som støttar opp om verdiane deira. I fleire religionar er det ein viktig verdi å hjelpe menneske i nød. Det har til dømes den kristne organisasjonen Frelsesarmeen gjort noko med, ved mellom anna å hjelpe rusmisbrukarar med mat og klede.

menneskeverd – verdien til mennesket, det at alle menneske er like mykje verde

Religion er ein del av kulturen, sidan han er med og bestemmer korleis religiøse oppfattar verda, og kva verdiar og tradisjonar som er viktige. Synet på naturen og verdiar som menneskeverd og respekt for det levande kan bety ulike ting, både i religionar og i livssyn. Menneske med eit religiøst eller livssynsbasert verdssyn kan ha religionen sin eller livssynet sitt som grunnlag når dei skal svare på kva eit godt samfunn er.

1 På kva måte lever du i eit mangfald?

2 Korleis kan vi lære av perspektiva til andre?

3 Undersøk:

• Kor mange ulike religiøse trussamfunn finst i Noreg?

• Kva er det største og det minste trussamfunnet i Noreg?

• Er du overraska? Kvifor / kvifor ikkje?

4 Kva er moglege utfordringar med det å leve i eit mangfald?

5 Kva er moglege fordelar med det å leve i eit mangfald?

6 Kva tenkjer du på når du høyrer ordet fellesskap?

7 Har du nokon gong gjort ei stor forandring i livet? Kven blei i så fall påverka av det, og korleis blei dei påverka? Dersom du ikkje kjem på nokon gode døme, kan du sjå føre deg at du sluttar å ete kjøtt. Kven blir påverka av det, og korleis blir dei påverka?

8 Diskuter denne påstanden: «Religion bør ikkje vere synleg.» Samd/usamd?

9 Kvifor har vi fordommar? Kva kan vi gjere for å unngå at fordommane skapar splitting?

Oppgåver

Kva kan vi einast om?

Det finst ulike svar på korleis eit godt samfunn ser ut. Seinare i kapittelet skal vi utforske meiningsmangfald og usemje, men først: Finst det i det heile noko som er felles for oss alle, og som vi alle kan einast om? Og kan det som er felles, føre til at ulike menneske saman bidrar til eit godt samfunn for alle?

Den gylne regelen – like-for-like-prinsippet Vekselverknaden mellom menneske, det at vi gir og får av kvarandre, er eit viktig poeng i fleire religionar og livssyn. Likefor-like-prinsippet, som òg blir kalla den gylne regelen, går ut på at det du sjølv ønskjer at andre skal gjere mot deg, skal du gjere mot andre. Dette prinsippet kan hjelpe oss med å forstå kva som er ei rett eller galen handling. I nokre religionar er dette skrive ned i heilage tekstar, i andre kan prinsippet tolkast ut frå forteljingar i skriftene. Nedanfor ser du døme frå kristendommen, jødedommen, kinesisk filosofi og buddhismen.

Det du ikkje vil at andre skal gjere mot deg, det skal du heller ikkje gjere mot andre.

– Hillel, Talmud Shabbat 31, a

Alt de vil at andre skal gjera mot dykk, skal de òg gjera mot dei.

– Bibelen, Matt 7,12

Gjer aldri noko mot andre som du ikkje ønskjer for deg sjølv.

– Konfutse, kinesisk filosof

Sår ikkje andre, for du ønskjer ikkje sjølv å bli såra.

– Udana Varga, 5:18

I ei berekraftig utvikling

ønskjer vi at dei vala vi gjer

i dag, etterlèt kloden i ein slik stand at det er leveleg her for dei som kjem etter oss.

Den gylne regelen tek utgangspunkt i at alle menneske ønskjer det gode for seg sjølv. Derfor vil denne regelen bidra til gode val, fordi du vil behandle andre slik du sjølv ønskjer å bli behandla. Like-for-like-prinsippet kan brukast i dei fleste samanhengar og er til dømes heilt avgjerande når vi snakkar om berekraft. I ei berekraftig utvikling ønskjer vi at dei vala vi gjer i dag, etterlèt kloden i ein slik stand at det er leveleg her for dei som kjem etter oss. Det ville vi ha ønskt at andre skulle ha gjort for oss, og derfor vil vi gjere det for dei som kjem etter.

Menneskeverd og menneskerettar

Alle menneske har nokre viktige rettar i kraft av å vere menneske. Religionar og livssyn har ulike måtar å forklare menneskeverdet, altså verdien til mennesket, på. Kristne vil til dømes hevde at mennesket har ein verdi fordi mennesket er skapt av Gud. Eit vanleg menneskesyn i India er at menneske har verdi fordi dei er mor eller far til nokon, bror eller søster, venn, slektning og så vidare. Livssynshumanistar gir mennesket ein verdi i kraft av det å vere menneske.

I 1948 skreiv 48 land i FN under på Den internasjonale fråsegna om menneskerettane. Denne fråsegna skildrar ulike rettar som mennesket har berre fordi det er eit menneske. Rettane omfattar mellom anna retten til liv og tryggleik, tanke- og religionsfridom, ytringsfridom, utdanning, berekraftig miljø og vern mot diskriminering. Menneskerettane gir mennesket ei form for vern. Men sjølv om 193 land i verda no har sagt seg samde i fråsegna, er brot på menneskerettane noko vi dessverre ser fleire døme på rundt om i verda. Både historia og notida er fulle av døme på situasjonar der menneske har opplevd å bli forfølgde og fråtekne rettane sine. Kjenner du til menneskerettsbrot som har skjedd eller skjer i dag?

Vi er alle fødde frie og like. Vi har våre eigne tankar og idear. Vi bør alle bli behandla på same måten.

– artikkel 1 (forenkla versjon)

- Er menneskerettane noko vi alle er samde i, men som det ikkje er mogleg å oppnå?

Nødvendige verdiar?

Om vi er samde om like-for-like-prinsippet og menneskerettane, har vi eit godt grunnlag for å skape eit velfungerande samfunn. Men er dette nok? Toleranse, respekt og anerkjenning blir ofte nemnde som nødvendige verdiar for å leve saman på ein god måte. Toleranse handlar om å tole at menneske rundt deg tenkjer og handlar på ein annan måte enn du gjer. Respekt er det å akseptere noko, nokon eller det nokon gjer. Anerkjenning er å uttrykkje overfor eit anna menneske at du «ser den andre». Å møte kvarandre på ein god måte når vi er usamde, er viktig for at vi skal kunne finne løysingar.

Toleranse handlar om å tole at menneske rundt deg tenkjer og handlar på ein annan måte enn du gjer.

Verda – den felles heimen vår

Mennesket har alltid stilt eksistensielle spørsmål, det vil seie dei store spørsmåla om livet. To slike spørsmål er «korleis blei verda til» og «kvifor er vi her».

Religionar og livssyn gir ulike svar på desse spørsmåla.

I dei fleste religionar finn vi ein myte eller ei forteljing om korleis verda blei til. Desse forteljingane og mytane forklarar òg kvifor verda finst, og kva rolle menneska har i ho. Kristne, jødar og muslimar deler førestillinga om at alt er skapt av ein levande Gud. Andre overtydingar fortel om ulike guddommar som skaparar.

I hinduismen finst mellom anna myten om at Brahma er ein skapargud som skapar verda på nytt, etter at ho i kvar syklus blir øydelagd.

Naturvitskapen forklarar at verda blei til som eit resultat av ei lang utvikling over fleire millionar år, nemleg evolusjonen.

Dei ulike tankane våre om korleis verda blei til, og grunnen til at vi er på jorda, kan påverke forholdet vårt til ho.

I dei fleste religionar finn vi ein myte eller ei forteljing om korleis verda blei til.

Berekraftig utvikling

Anten du bur på Svalbard eller heilt sør i Argentina, lever du framleis på den same kloden. Jorda er den felles heimen vår, og eit viktig spørsmål blir då: «Korleis tek vi best vare på denne heimen?» I starten av kapittelet kunne du lese at berekraftig utvikling handlar om å ta vare på den verda vi lever i, både for dei som lever no, og for dei som skal komme etter oss. Då er det viktig å tenkje på korleis vi menneske brukar og fordelar pengar, korleis alle menneska har det, og korleis vi tek vare på miljøet og naturen.

Leiarane i kvart enkelt land vil nok først og fremst vere opptekne av sine eigne innbyggjarar. Men sidan landa og innbyggjarane i verda er avhengige av kvarandre, vil dei vala vi gjer i eige land, òg bety noko for befolkninga i land langt unna.

Endringar som skjer ulike stader i verda – om dei er knytte til klima, krig eller noko anna – får konsekvensar også andre stader.

ANSTENDIG ARBEID ØKONOMISK

Berekraftig utvikling handlar ikkje berre om natur- og klimautfordringar, men òg om økonomi og sosiale forhold. Arbeidet på det økonomiske feltet inneber til dømes å jobbe for å jamne ut skilnader mellom fattige og rike, og for ein økonomisk vekst som kan få fleire ut av fattigdom. Det sosiale arbeidet har som hovudmål å sørgje for at menneske har eit rettferdig og anstendig liv. Det inneber til dømes å utrydde svolt og sørgje for jamstilling mellom kjønna.

I 2015 laga FN 17 berekraftsmål som landa i verda skal nå innan 2030. For å nå måla må landa i verda samarbeide tett. Kva val må vi gjere i dag for å sikre ei god framtid?

FNs BEREKRAFTSMÅL

GOD HELSE OG LIVSKVALITET GOD UTDANNING

UTRYDDE FATTIGDOM

INDUSTRI, INNOVASJON OG INFRASTRUKTUR

REN ENERGI TIL ALLE

MINDRE ULIKSKAP

LIKESTILLING MELLOM KJØNNA REINT VATN OG GODE SANITÆRFORHOLD

UTRYDDE SULT GOD HELSE OG LIVSKVALITET GOD UTDANNING

LIKESTILLING MELLOM KJØNNENE RENT VANN OG GODE SANITÆRFORHOLD

ANSTENDIG ARBEID OG ØKONOMISK VEKST

BEREKRAFTIGE BYAR OG LOKALSAMFUNN

INDUSTRI, INNOVASJON OG INFRASTRUKTUR

INDUSTRI, INNOVASJON OG INFRASTRUKTUR

ANSVARLEG FORBRUK OG PRODUKSJON

MINDRE ULIKHET

BÆREKRAFTIGE BYER OG LOKALSAMFUNN ANSVARLIG FORBRUK OG PRODUKSJON

LIVET PÅ LAND FRED, RETTFERD OG VELFUNGERANDE INSTITUSJONAR

STOPPE KLIMAENDRINGENE LIVET I HAVET

SAMARBEID FOR Å NÅ MÅLA

LIVET PÅ LAND

FRED, RETTFERDIGHET OG VELFUNGERENDE INSTITUSJONER

SAMARBEID FOR Å NÅ MÅLENE

1 Finst det ein leveregel som alle i verda kan bli samde om?

2 a Kva går den gylne regelen ut på?

b Prøv å finne døme på at du følgjer denne regelen i livet ditt.

3 Leit i nyheitene og finn ein konflikt som går føre seg no. Korleis trur du konflikten hadde utvikla seg dersom «den gylne regelen» blei følgd?

4 Er like-for-like-prinsippet eit godt prinsipp? Kvifor / kvifor ikkje?

5 Finst det situasjonar der det kan vere vanskeleg å tolerere det andre seier? Kan du eventuelt komme på nokon døme?

6 Diskuter med læringspartnaren din. Bør påstandane nedanfor tolererast, anerkjennast og/eller respekterast?

«Det bør ikkje vere lov å samlast i religiøse grupper på skulen.»

«Å ete kjøtt er det same som å ete kjæledyret sitt.»

«Eg skal vente med å ha sex til eg giftar meg.»

«Det viktigaste ein kan gjere, er å respektere foreldra sine.»

7 Korleis vil du beskrive skilnaden på toleranse og respekt? Er det enklast å tolerere eller å respektere? Gi døme.

8 Er det mogleg å leve i ein fellesskap utan anerkjenning?

Kvifor / kvifor ikkje?

9 Nemn fem ulike personar eller organisasjonar som du meiner har ansvar for ei berekraftig utvikling. Ranger dei frå dei som har størst ansvar, til dei som har minst ansvar. Grunngi valet ditt.

10 Undersøk berekraftsmåla. Kva for nokre av behova som er omtalte her, er dekte i livet ditt? Korleis ville livet ditt ha endra seg om eit av behova ikkje blei dekt lenger? Kva behov ville du gjort mest for å behalde?

Naturvern eller naturbruk?

Vi veit at handlingane til menneska har påverka og framleis påverkar naturen. Vi veit òg at vi menneske er avhengige av at naturen skal fungere for at vi skal overleve. Betyr dette at naturen er til for oss menneske? Kan vi bruke han som vi vil, eller er naturen verdifull i seg sjølv?

forvaltaransvar – ansvar for å ta vare på skaparverket regnskog – her: tropisk regnskog i områda rundt ekvator

I eit mangfaldig samfunn vil det vere ulike oppfatningar av kva naturen er, og korleis vi bør behandle han. Nokre oppfattar naturen som ein ressurs vi kan utnytte, medan andre oppfattar han som noko heilagt vi må ta vare på. Religion kan gi oss eit ansvar for å forvalte og ta vare på verda, men religion kan òg fokusere så mykje på livet etter døden at vi ikkje blir så opptekne av å ta vare på det vi har rundt oss no.

Olje, jern og treverk er døme på ressursar som vi vinn ut frå naturen. Og alle menneske er avhengige av naturen for å overleve og tene pengar. Til dømes blir store delar av regnskogen hoggen ned for at nokon vil utvikle tømmer eller gjere skogområda om til dyrkbar mark. Slik hogst har sikra økonomisk vekst, men i dag veit vi at regnskogane er «klodens lunger» som sørgjer for eit klima i balanse. Vi veit at nedhogging av regnskogen har ført til tørke andre stader. Dersom vi berre tenkjer på naturen som ein ressurs som kan brukast, vil vi kunne øydeleggje naturen slik vi kjenner han i dag. Er det viktigare å skape økonomisk vekst enn å sikre gode vekstvilkår for naturen?

Nokre oppfattar naturen som ein ressurs vi kan utnytte, medan andre oppfattar han som noko heilagt vi må ta vare på.

Verdikonflikt og etiske spørsmål

Det at vi har ulike syn, gjer at vi meiner at ulike val er dei beste. Når vi jobbar med å få til ei berekraftig utvikling, vil vi møte mange etiske problemstillingar. Ei etisk problemstilling kan til dømes vere kva som skal prioriterast av matproduksjon og natur når matproduksjonen går utover naturen. Her vil det sjeldan vere eit fasitsvar, og derfor må vi diskutere slike problemstillingar.

I fellesskapen på kloden vår ser vi rett som det er at ulike verdiar og ønske kjem i konflikt med kvarandre. Dette skjer på ulike nivå.

Eit av dei lågaste nivåa er dei heilt lokale konfliktane, til dømes usemje mellom deg og naboen din.

Høgare opp finn vi det nasjonale nivået. Her er det konfliktar som går føre seg innanfor landegrensene. I Noreg, til dømes, har vi ein debatt om oljeutvinninga. Skal vi halde fram med å hente olje frå havbotnen, eller skal vi stoppe utvinninga? Olja blir brukt som energi og skapar viktige ressursar, men ho bidrar òg til klimaendringar og auka global oppvarming.

Når vi jobbar med å få til ei berekraftig utvikling, vil vi møte mange etiske problemstillingar.

Det øvste nivået er globalt, der fleire land eller verdsomspennande organisasjonar er involverte. Til dømes arrangerer FN jamleg klimakonferansar der ulike problemstillingar og spørsmål blir diskuterte. Kven skal redusere forbruket av fossilt brennstoff, kor mykje skal det reduserast, og kven skal ta ansvar for verknadene av klimaendringane? Det er utfordrande for leiarane i dei ulike landa i verda å bli samde om svaret på slike spørsmål og om kva tiltak som er best for å løyse klimakrisa. Rike land har det største forbruket i dag og har gjennom historia teke i bruk mykje fossilt brennstoff for å skape velstand for seg sjølv. Fattigare land har minst skuld i klimakrisa. Likevel betalar dei den høgaste prisen, sidan verknadene av klimakrisa ofte er verre i mange av desse landa. Skal rike land vere med og betale prisen, ved å gi økonomisk støtte? Under klimakonferansen i Egypt i 2022 blei dette diskutert, og to dagar på overtid blei landa samde om at rike land skal bidra med pengar til dei landa som har opplevd mykje øydelegging på grunn av klimaendringane.

fossile brennstoff – naturressursar som ikkje kan brukast på nytt, som kol, råolje og gass

Religion, etikk og berekraftig utvikling

etikk – læra om det som avgjer kva som er moralsk rett eller gale

Dei aller fleste menneske har ei forståing av kva som er rett og gale. Religiøse og ikkje-religiøse kan vere samde om kva som er rett å gjere, og religiøse innanfor same religion kan vere usamde om kva som er etisk rett. I ulike religionar finst det tekstar, reglar og verdssyn som grunngir etikken i religionane. Sentrale forteljingar og historiske hendingar gir retningslinjer for kva som er rett og gale. Ulike menneske kan tolke heilage tekstar ulikt, og dermed kan det oppstå meiningsskilnader internt i den same religiøse fellesskapen.

Rettleiing for rett og gale kan du òg finne i andre kjelder enn religiøse tekstar. Også filosofien og menneskerettane tek opp og gir svar på etiske spørsmål.

I dag tilhøyrer meir enn 80 prosent av befolkninga i verda ein religion. Kristendommen er den største, med over 30 prosent av befolkninga i verda som tilhengjarar. Omtrent 25 prosent tilhøyrer islam. Dette viser at religiøse fellesskapar kan nå ut til veldig mange menneske. Her spelar religiøse leiarar, som prestar, imamar og guruar, ei viktig rolle.

Ulike menneske kan tolke heilage tekstar ulikt, og dermed kan det oppstå meiningsskilnader internt i den same religiøse fellesskapen.

I nokre land brukar leiarar maktposisjonen sin til å arbeide for at religionen skal få ein sterkare posisjon i samfunnet. I andre land er religion og politikk skilde frå kvarandre. Religionen blir då mindre tydeleg i politikken. Noreg er eit døme på eit slikt land. Sjølv om det står i Grunnlova at samfunnet er bygt på humanistiske og kristne verdiar, er det ingen politiske leiarar som lagar lover på bakgrunn av det som står i Bibelen.

Religion gir retningslinjer til tilhengjarane om etikk, altså kva som er rett og gale. Men kan religion òg gi retningslinjer til ei berekraftig utvikling?

Pave Frans er leiar for det største religiøse trussamfunnet i verda, den katolske kyrkja. I 2015 sa han at «om vi øydelegg skaparverket, øydelegg det oss». Kristendommen gir fleire grunnar til at mennesket skal bidra til ei berekraftig utvikling, mellom anna forvaltaransvaret, som seier at mennesket blei sett på jorda av Gud for å ta vare på skaparverket. Kristne les òg om Jesu bod om nestekjærleik, der det å elske andre som seg sjølv er ein viktig premiss. Ut frå dette kan kristne argumentere for solidaritetsarbeid og arbeid for ei berekraftig verd.

1936–

Pave Frans Jorge Mario Bergoglio

På liknande måte har òg muslimske leiarar argumentert for at alt som lever, er skapt av Gud og viser noko av Gud. Menneska blei skapte av Gud for å ta vare på jorda. Derfor har fleire muslimske trussamfunn og organisasjonar engasjert seg i kampen for ei berekraftig utvikling, til dømes ved å oppmode moskear til å få solcellepanel på taket og engasjere pilegrimar til ikkje å bruke eingongsplast.

Også i hinduismen kan vi finne grunngivingar om at berekraftig utvikling er viktig. Respekten hinduane har for naturen og alt levande, inneber å ta vare på naturen. Hinduar meiner at alt levande har noko guddommeleg i seg, og at ein derfor må ta godt vare på det. I tillegg må mennesket passe på å ikkje øydeleggje balansen som held oppe verda.

Innanfor dei fleste religionar finst det folk som ønskjer å gjere noko for ei berekraftig utvikling. Eit døme på det er organisasjonen Religions for Peace, som har samla representantar for 11 ulike religionar frå 100 land og starta eit initiativ for å redde regnskogen.

1 Undersøk berekraftsmåla.

a Kva for tre mål meiner du er viktigast for at flest mogleg skal få eit godt liv? Grunngi svaret.

b Kan det oppstå konfliktar når ein skal arbeide for å nå desse måla samtidig? Kvifor / kvifor ikkje?

2 Kva kunne menneska rundt deg gjort for å leve eit meir berekraftig liv? Lag ein plakat eller presentasjon som viser fram korleis ei enkel endring kan ha mykje å seie.

3 Er det etisk problematisk å ønskje seg ein ny jeans til jul sjølv om du ikkje treng han? Kvifor / kvifor ikkje? Grunngi svaret ditt.

4 Har menneske eit ansvar for å ta vare på naturen? Kvifor / kvifor ikkje?

Urfolk og verdikonflikt

urfolk – folk som opphavleg har budd i eit område

Mange urfolk lever tettare på naturen enn resten av befolkninga. Derfor får endringar i natur og klima store konsekvensar for det tradisjonelle levesettet til urfolk. Urfolk har til alle tider måtta kjempe for å ta vare på landområda sine og naturressursane der. I altfor mange tilfelle har majoritetsbefolkninga gjort krav på desse. I konflikten om dei same ressursane er urfolk så å seie alltid i ein underlegen maktposisjon i forhold til majoriteten.

Til dømes har samiske reindriftsutøvarar i Noreg fleire vintrar opplevd at reinen ikkje klarar å beite om vinteren slik han gjorde før. Grunnen til det er varmare vêr, som gjer at snøen smeltar og så frys til is. Reinen klarar ikkje å komme til lavet han lever av, fordi det er dekt av is. Dette gjer at reindriftsutøvarar må fôre reinen med pellets, små kuler av gras. Pellets er dyrt, og mange har derfor måtta søkje om økonomisk hjelp frå staten for å kunne drive med rein.

Nokre stader i Noreg har ein gjort inngrep i naturen for å lage miljøvennleg kraft. Det er til dømes bygt store vindmølleparkar som skal gi fornybar vindkraft i område der det har vore tradisjonell reindrift i mange generasjonar. Mange reindriftsutøvarar argumenterer med at vindmøller øydelegg for reindrift, og dette har blitt ein verdikonflikt: Medan samiske reindriftsutøvarar kjempar for livsgrunnlaget sitt og den tradisjonelle næringa si, ønskjer den norske staten å lage fornybar energi.

Tenkjer du at fleirtalet må få bestemme? Det vil i så fall bety at samar eller andre minoritetar aldri blir høyrde. Samar i Noreg har sidan 1980-åra vore anerkjende som urfolk, og denne anerkjenninga har gitt dei ein tydelegare rett til mellom anna å bevare og styrkje institusjonane sine og kulturen sin. Det inneber at samar bør ha ein særleg råderett over landområda som dei er avhengige av for å bevare det tradisjonelle levesettet sitt. Konflikten med vindmølleutbyggjarar som ønskjer å skape meir fornybar energi i reindriftsområde, held likevel fram. I 2021 gav Høgsterett samane medhald og sa at vindmøllebygginga i reindriftsområdet Fosen ikkje var lovleg, fordi ho krenkte urfolksrettane.

Det inneber at samar bør ha ein særleg råderett over landområda som dei er avhengige av for å bevare det tradisjonelle levesettet sitt.

1 Kan du finne nokon religiøse grupper som har engasjert seg for berekraft? Kva kjempar dei for? Kvifor har gruppene engasjert seg, og korleis grunngir dei at engasjementet er viktig?

2 Kan minoriteten ha rett? Diskuter med læringspartnaren din om det finst tilfelle der minoriteten har rett i ei sak. Kom med konkrete døme.

3 Skriv eit brev til ein organisasjon (religiøs eller annan) der du argumenterer for kva dei kan gjere for å bidra til ei berekraftig verd. Ta òg med nokre tankar rundt kvifor dei bør gjere dette.

4 Filosofisk samtale i grupper: Diskuter ei utfordring knytt til berekraft. De kan anten velje sjølv, eller de kan snakke om vindmøller i vakre naturlandskap. I ein filosofisk samtale er vi opptekne av gode spørsmål og av å lytte.

a Start med å få fram dei ulike etiske problemstillingane som utfordringa gir.

b Diskuter kven som blir påverka, kva som skjer med dei, kvifor det skjer, og korleis utfordringa kan løysast.

c Avslutt samtalen når de har komme til ei felles forståing rundt noko. Dersom de ikkje klarar å bli samde, er det viktig at de får ei felles forståing av kva de er usamde om.

5 Er de samde eller usamde i denne påstanden: «For at verda skal ha ei berekraftig utvikling, må religiøse grupper bli med og finne løysingar.» Diskuter.

Oppgåver