Cobouw special Prefab

164ste jaargang, donderdag 1 oktober 2020

04 Gevelbouw

Spaansen bouwt in Harlingen een fabriek voor prefab gevels. Duitse robots gaan er veertig verschillende typen steenstrips produceren.

Prefab

07 Biobased bouwen

Stro wekt steeds meer interesse in de bouw. Als het aan Strotec ligt, bouwt iedereen met het ouderwetse materiaal. Maar dan wel op een geprefabriceerde wijze.

19 Analyse

Tien tot vijftien procent van de Nederlandse nieuwbouwhuizen wordt op een of andere manier prefab gebouwd. De woningbouw industrialiseert gestaag.

# &$# # # +$& ( ( $)+ * # #- $ ' $$! & ! ' & & ( ( ( $- # *$$& # * ! % '( $" * # ) ('(& ! # * # '( # &$( ) ( # * # '( # # " (' !+ & ' ' )& *$ ! # $$& & * # # %! & $ & ( ( # ( " ( # # &' # # $- # *$$& # 0 # * !','( " * # # &' # # ( & " ( %& ! " #( # * # !' +$& ( & ! ' & * ' )& ($& ! &' . # &' # # ( " & # " & # * ' & # &$! ( %&$ ( ' & # $ *$$& ! * # # # & ( % # # $$& ! # + ( ( # ' ( '( + & ( ( ( * ! * & & # * ' $* & * !'( # $ ( ','( " " & $$ $* & '(&) ())& & ( & * & # # # &()'' # #- $ '( !! # + # # #$ ! * & # &' *$$& -$ !' #) !' / *$$& " & # $&" ( $* & # 0 $%

& #'% & ( * # ( %&$ ( # $

Prefab

donderdag 1 oktober 2020

3

VOORAF

Meebewegen is veranderen

D

e voordelen van prefab en bijbehorende industrialisatie zijn geen enkele bouwer onbekend. Het mantra van sneller, minder fouten en goedkoper klinkt al jaren door de bouwwereld.

En toch beweegt de bouw slechts langzaam die kant op, voorzichtig past misschien beter als stempel.

Voor prefab heb je volume en continuïteit nodig. En die zekerheid ontbreekt. Want hoewel ook op de site van Cobouw het artikel van een prachtig nieuw houten rijtjeshuis bij de best gelezen verhalen van het afgelopen jaar hoort, zie je die huizen niet massaal in projecten door het land opduiken. En hoewel de Duitse robots die nu in een Friese fabriekshal opduiken op bijzondere interesse kunnen rekenen, zijn we nog ver van een invasie van gemechaniseerde bouwvakkers die massaal kant-en-klare woningen uit Nederlandse fabrieken duwen.

Maar de groep van ondernemers die juist kansen ziet en wel willen investeren in andere manieren en nieuwe concepten, wordt ontegenzeggelijk groter. Opvallend ook is het aandeel van kleinere en niet traditionele partijen die een rol pakken en hun aandeel zo actief opeisen. Voor alle ondernemers die daar nog niet aan toe zijn: stilzitten is hier toch echt de slechtste optie.

Meebewegen is ook veranderen.

04 Duits huzarenstukje met prefab gevels in Harlingen / Alex J. de Haan 07 Serieus bouwen met legoblokken van stro / Petra Platschorre 11 Meubelmakerij bestormt bouw met maatvaste sanitaire units / Edo Beerda 13 Zonder steigers snel naar 70 meter hoogte / Ad Tissink 16 XL-foto: Prefab wereldrecord 19 In kleine stapjes naar het beloofde land van industrialisatie / Marc Doodeman 23 Industrieel bouwen aan de toekomst / Jeroen Kreule 25 Opinie: Industrialisatie, ver voorbij prefab / Jan Willem van de Groep 29 Nieuws Van onze partners 18 400 Studentenwoningen in een half jaar 22 Modulair woningbouwsysteem tackelt tekort aan woningen 24 Snel, economisch en weersonafhankelijk bouwen 28 Houtskeletbouwproducent gaat voor geAUTOmatiseerde prefabricage 31 Kingsize-wanden maken doorlooptijd nog korter De Cobouw Prefab wordt ook verzonden naar de abonnees van:

Joost Valkhoff adjunct-hoofdredacteur Cobouw joostvalkhoff@vakmedianet.nl

OMSLAG

De inhoud van deze special bevat gesponsorde onderdelen.

© Vakmedianet 2020 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande toestemming van de uitgever. Op iedere inzending van een bijdrage of informatie zijn de standaardpublicatievoorwaarden van Vakmedianet van toepassing. Deze zijn te vinden op www.vakmedianet.nl.

Foto: Shutterstock

Klantenservice (088) 584 08 88 Redactie (088) 584 08 00 Postbus 448, 2400 AK Alphen aan den Rijn Internet www.cobouw.nl/specials E-mail specials@vakmedianet.nl Adjunct-hoofdredacteur Joost Valkhoff Uitgever Mieke Luisman-Stikkelorum Eindredactie en coördinatie Ingrid de Zwart-Schaap, Hendrik Huurdeman en Anne Marieke Robertson Medewerkers Edo Beerda, Marc Doodeman, Jan Willem van de Groep, Alex J. de Haan, Jeroen Kreule, Petra Platschorre, Ad Tissink Vormgeving colorscan, www.colorscan.nl Basis ontwerp Menno van der Veen Abonnementen wijzigingen, klachten bezorging en opgave nieuwe abonnees: klantenservice@vakmedianet.nl, tel.: 088-584 08 88.

Jaarabonnement binnenland € 775,- (excl. btw).

4

Prefab

INDUSTRIALISERING

Duits huzarenstukje met prefab gevels in Harlingen In Harlingen bouwt Spaansen een nieuwe fabriek voor het fabriceren van prefab gevels. Duitse robots gaan het meeste werk doen. Ze produceren veertig typen steenstrips in drie verschillende diktes waardoor uitkragend metselwerk en vrijwel alle metselverbanden mogelijk zijn. Met voeg, maar ook zonder.

DOOR ALEX J. DE HAAN

D

e nieuwe Gevelklaar-fabriek op het terrein van de Spaansen Groep in Harlingen luidt voor het product prefab gevel een nieuw tijdperk in. In twee jaar tijd ontwikkelde het bedrijf een compleet nieuw concept voor het verlijmen van steenstrips op isolatie die op betonnen prefab gevels is aangebracht. “We hadden het net voor elkaar dat we isolatiepanelen op de nog natte gevel monteerden, maar we wilden meer innovatief aan de slag’’, aldus groepsdirecteur Ab Knook van Spaansen Groep en eerste aanspreekpunt voor de divisie Bouwsystemen. Het verlijmen van steenstrips op industriële wijze was

een stap, die met hulp van William van Rijn werd gezet. Hij is voormalig aannemer en tijdelijk in dienst van de fabrikant.

Authentieke uitstraling Voordat de plannen voor de nieuwe fabriek werden ontwikkeld, vond onderzoek naar de behoefte onder vaste klanten plaats. “De Nederlander wil een stenen gevel met een authentieke uitstraling’’, luidde de conclusie. Daarmee kwam Spaansen, dat het hoofdkantoor in het Noord-Hollandse Winkel heeft, uit op een keramisch gebakken steenstrip. Een van de grootste steenfabrieken in de Benelux, Vandersanden, levert de strips als onderdeel van het speciaal ontwikkelde concept Robo-

brick. Het bedrijf levert ook de lijm en zelfs garantie op de verlijming van de strips.

De robots in Harlingen werken zo nauwkeurig dat twintig jaar garantie op de verlijming van de steenstrips wordt gegeven. Met keuringsinstituut Kiwa is het Noord-Hollandse bedrijf druk om het nieuwe product te testen. “We zijn er momenteel volop mee bezig en de eerste resultaten zien er positief uit. Als we slagen, dan willen we voor ons product een referentieperiode van vijftig jaar kunnen afgeven, net als voor regulier metselwerk’’. De prefab gevels met steenstrips worden op tal van zaken getest, zoals vorst, dooi, veroudering, brandveiligheid, de invloed van hemelwater en windbelasting.

Een Duitse robotbouwer aan het werk in de nieuwe Gevelklaar-fabriek van Spaansen in Harlingen. Foto’s: Alex J. de Haan

Het hoge tempo waarmee de robots steenstrips kunnen plakken, zo’n 2.000 per uur, is een huzarenstukje van machinebouwer Lingl uit het Duitse Krumbach. Niet alleen het recht-toerecht-aan-werk, maar ook de verschillende metselverbanden en de hoekstrips kunnen ze aan. Het op maat zagen gaat in een zucht door. De operators hoeven alleen te zorgen dat de pallets met steenstrips op tijd worden geladen. Acht robots en twee zaagmachines zijn in de nieuwe fabriek in Harlingen actief voor het sorteren, zagen en lijmen.

Voegstraat In het hele productieproces heeft Spaansen alleen het voegen nog niet geautomatiseerd. Een voegstraat met zo’n tien voegers voor twee shifts completeert de productielijn. “We zoeken wel naar een oplossing, maar hebben nog niets gezien waarmee we uit de voeten kunnen. Als er iemand is, die ons daarin kan helpen, dan is ie welkom. We willen dat onderdeel heel graag automatiseren’’, vertelt Knook.

De fabriek moet eind oktober zijn eerste productie draaien. De onderdelen van de eerste robots zijn net aangevoerd en worden gemonteerd op de 3.200 vierkante meter grote vloer van de nieuwe fabriek in Harlingen. Zes robotstations krijgen elk hun eigen taak. De prefab gevels, voorzien van speciale isolatie van Kingspan-Unidek, worden in een carrousel ingevoerd. De zware betonelementen worden verticaal op een tafel neergezet en daarna horizontaal gekanteld. Een volgend station bewerkt de isolatie om een geringe tolerantie te bereiken. Dat is nodig om de kwaliteit van het lijmwerk en de uiteindelijke gevel te waarborgen.

Veel afval is er niet. De isolatieplaten worden op maat gemaakt en geleverd als een legpuzzel. Bij de bewerking van het EPS wordt hooguit een centimeter van de platen afgegloeid. Het overschot aan isolatiemateriaal wordt geshredderd en daarna hergebruikt, onder andere als spouwmuurisolatie.Het productieproces in Harlingen wordt continu gemonitord. Op de robotlijn worden tientallen parameters gecontroleerd.

Prefab

donderdag 1 oktober 2020

5

De robots werken zo nauwkeurig dat twintig jaar garantie op de verlijming van de steenstrips wordt gegeven.

Gekeken wordt naar bijvoorbeeld de dikte van de lijmril, de hoeveelheid aangebrachte lijm, de omgevingstemperatuur en de druk, die de robot op de steenstrip uitoefent. Van elke wand en zelfs elke steenstrip kunnen data worden uitgelezen en later gecheckt, aldus Knook. Voor het geven van de garantie zijn die gegevens van belang.

Zodra de robots zijn geïnstalleerd start het proefdraaien. “We hebben ook al projecten verkocht. Als eerste is een serie van 37 woningen in Wieringerwerf aan de beurt. Een van de vaste afnemers, Trebbe Wonen, realiseert dat project voor de woningcorporatie. We wilden de prefab gevels ervoor per se leveren. De woningen staan namelijk op vijf minuten van ons hoofdkantoor en dat is voor ons dus een mooi referentieproject.’’

Voordelen op de bouwplaats Knook schetst het toekomstperspectief: “Het gebruik van complete prefab gevels met kozijnen en steenstrips zorgt ervoor dat het straks een stuk rustiger op de bouwplaats wordt dan nu het geval is. Metselaars, voegers en steigerbouwers hoeven niet meer langs te komen. Voor de bouw van het casco zijn dan alleen nog een montageploeg en een vrachtwagenchauffeur nodig. Het transport van de gevels van en naar de

bouwplaats wordt beperkt tot één beweging.”

Spaansen sorteert met de nieuwe Gevelklaar-fabriek daarop overduidelijk voor. De bedoeling is dat jaarlijks voor 1.000 tot 1.200 woningen compleet geprefabriceerde gevels de Harlinger fabriekshal zullen uitrollen.

Op de bouwlocatie van de toekomst wordt de montage van de betonnen prefab gevels, die met hulp van robots van steenstrips zijn voorzien, straks ook anders. “De montageploeg stelt de kanten-klare gevels dan niet meer aan de binnenzijde maar aan de buitenkant.

Voordeel is dat het huis dan snel winden waterdicht is. We hebben laatst een twee-onder-een-kapwoning voor aannemer Ouwehand Bouw uit Katwijk neergezet. De metselaars van het project ernaast stonden zeer geïnteresseerd te kijken.’’

Het aantal transportbewegingen kan ook flink worden gereduceerd, omdat steenstrips vijf keer lichter dan bakstenen zijn. Volgens Knook kan zeker op de helft van de ritten worden bezuinigd, omdat transport van stenen en mortel niet meer nodig is.

De nieuwe fabriek in Harlingen is duurzaam gebouwd. Het dak telt 1.150 zonnepanelen, die de eigen warmtepomp en alle machines van energie kunnen voorzien. Grote tochtsluizen

“We willen een referentieperiode van vijftig jaar kunnen afgeven, net als voor regulier metselwerk’’

steeds minder traditioneel dan voorheen. Hij zorgt voor het contact met toeleveranciers en bewaakt de processen.’’

Vanwege de nieuwe manier van bouwen, waarbij een groot deel van de woning in een fabriekshal en dus in een geconditioneerde omgeving wordt gerealiseerd, lopen ook de faalkosten in de bouw terug als meer op prefab gevels wordt ingezet, verwacht Knook. “Daar zit straks de winst: in tijd en het verminderen van faalkosten.’’

Betonnen huizen houden de warmte binnen en samen met de vloerverwarming zorgen ze ervoor dat de fabriekshal op een temperatuur van 18 tot 25 graden Celsius blijft.

Het nieuwe pand is bewust ver van de bestaande productiehal gebouwd, aan de andere kant van het 14 hectare grote terrein in het havengebied van Harlingen. Spaansen heeft de productie vanwege de brandveiligheid gesplitst. “We hebben daar meer dan genoeg ruimte.

Voor de interne logistiek geeft dat geen problemen’’.

Regie bij de aannemer De prefab gevels uit de fabriek hebben volgens de groepsdirecteur uiteraard een toegevoegde waarde voor de klanten. “De rol van aannemer wordt anders.

Hij wordt meer regisseur en bouwt

Spaansen is in Nederland de eerste, die op deze schaal gerobotiseerd steenstrips op EPS- en betonelementen gaat verlijmen. Ook elders in West-Europa is Knook de productiemethode nog niet tegengekomen, maar dat komt mede doordat in het verre buitenland amper met bakstenen wordt gebouwd. Nieuwe ontwikkelingen op het gebied van de prefabbouw verwacht hij wel snel. Niet zozeer in industriële veranderingen als het compleet printen van betonnen huizen. “Interessant, maar ik verwacht niet dat die techniek op grote schaal snel in de praktijk wordt toegepast.’’ Hij ziet de volgende stappen vooral in het ‘Legoliseringstract’, zoals het mee monteren van bijvoorbeeld een prefab badkamer, maar ook de complete kap en zelfs binnenwanden.

Sneller industrieel prefab bouwen?

VBI Demonstratiewoning Lemelerveld

Door nauw samen te werken met ketenpartners kan de complete verdiepingsvloer, inclusief de prefab installatie-elementen voor verwarming, warm water, ventilatie en voor het rioolstelsel, in één keer in een woning geïnstalleerd. Dit maakt snelle huisvesting mogelijk en is makkelijk op te schalen naar 25.000 eenheden per jaar.

Meer weten? Bel+31 (0)26 379 79 79 of volg ons via @consolisvbi

www.vbi.nl

Prefab

donderdag 1 oktober 2020

7

BIOBASED BOUWEN

Serieus bouwen met legoblokken van stro

Energieneutrale strowoningen van Strotec op het voormalige Philips-terrein Strijp-R in Eindhoven. Foto: Architecten|En|En / BASE Photography

Het klinkt primitief en ouderwets, maar het heeft moderne voordelen: strobouw. Bij Strotec zweren ze bij het materiaal, dat steeds meer interesse wekt in de bouw. De eerste grote opdracht van 25 huizen is binnen.

DOOR PETRA PLATSCHORRE

B

ouwen met stro klinkt nogal ambachtelijk, maar de prefab stropanelen die Strotec aan de man probeert te brengen zijn toch echt van deze tijd. Het stro zit geperst in houten kratten, die prefab worden geproduceerd.

“Het is eigenlijk een houtskeletbouwsysteem, gevuld met stro”, legt Jan Walrecht van Strotec uit. Op de bouwplaats komen de panelen genummerd aan en worden ze als een soort legoblokken aan elkaar geschroefd. “Je kunt er in één dag een hele woonlaag van bouwen”, zegt Walrecht.

Dampopen bouwen Het idee om met stro te gaan bouwen, begon uit de behoefte om de woningbouw te verbeteren, zegt Walrecht. “De woningen worden steeds dampdichter.

Alles wordt dichtgeseald en wordt met mechanische installaties van verse lucht voorzien. Op het moment dat je met biobased materialen werkt, heb je de mogelijkheid om dampopen te bouwen.” Daarnaast was hij op zoek naar een bouwmateriaal dat duurzamer was dan materialen die veelal nog gebruikt worden.

Energiezuinig Het oog viel op stro. De voordelen van stro zijn groot, zegt hij. Zo zorgt stro voor een prettig dampopen binnenklimaat. Door de hoge isolatiewaarde van de panelen blijft er een constante temperatuur en maakt het de woning heel energiezuinig. Waar een RC-waarde van 4,5 de eis is, ligt dat bij de panelen zelfs op 8,3.

Daarnaast kunnen de muren gestuct worden met leem, om het zo dampopen mogelijk te houden.

Ook de voordelen op het gebied van CO2-uitstoot is groot. “Stro neemt CO2 op. Het is nu eigenlijk een rest-

“Op het moment dat je met biobased materialen werkt, heb je de mogelijkheid om dampopen te bouwen” product. Stro wordt of door de grond geploegd, of het gaat de verbrandingsovens in voor groene stroom.

Maar dat is zonde, dan komt er ook juist weer CO2 vrij.

En het idee met biobased bouwen is dat je juist CO2 opslaat in het materiaal en het zo vasthoudt. We kunnen dus per woning heel veel CO2 opslaan.”

Brandveiligheid is ook geen probleem, stelt Walrecht gerust. Doordat het stro wordt geperst, bevatten de panelen geen zuurstof en heeft het materiaal een brandwerendheid van twee uur.

Grotere projecten Maar de ouderwetse strobouw is nogal bewerkelijk.

Een modern stroproduct moest dit probleem verhelpen, zodat er wel serieus mee gebouwd kon worden.

De zoektocht naar het juiste product eindigde in Litouwen bij het bedrijf EcoCocon. De eerste stap voor bouLees verder op pagina 9

Sneller en hoger bouwen op een onmogelijke locatie?

Ontwerp: Studioninedots Fotografie: Laura Miezite

‘Modulair bouwen is hét antwoord op actuele uitdagingen in de bouw’ Modulair bouwen wint snel terrein in Nederland. Het zorgt ervoor dat er duurzamer, slimmer én sneller gebouwd kan worden, tegen een realistische prijs en met een hogere kwaliteit. Met modulair bouwen geven wij een antwoord op actuele uitdagingen in de traditionele bouw, zoals personeelstekorten, lange wachttijden en te hoge (faal) kosten. Maar ook voor de stikstofproblematiek, omdat aanzienlijk minder werkzaamheden én machines op de bouwplaats nodig zijn en transportbewegingen tot een minimum worden beperkt.

Modulair bouwen is prefab bouwen in optima forma, waarbij naar wens complete woningen, woningdelen of badkamers kant-en-klaar op de bouwplaats worden aangeleverd. Als organisatie maken we de prefabricagegraad graag zo hoog mogelijk, zodat de modules op de bouwplaats eenvoudig als

Dan moet je bij Ursem zijn!

legoblokjes gestapeld kunnen worden en een hoogwaardig gebouw ontstaat. Omdat modulaire bouw plaatsvindt in een fabriek en niet op de bouwplaats zelf, kan de productie van de modules gelijklopen met het grondwerk en de fundering.

De bouw vindt bovendien onder de beste omstandigheden plaats. Het weer heeft geen enkele invloed op het bouwproces en de monteurs hebben alle gereedschappen bij de hand. Ook is de doorlooptijd op locatie aanzienlijk korter, waardoor overlast voor de omgeving tot een minimum wordt beperkt.

Tot 70 meter en hoger Aan de basis van de modulaire bouwsystemen ligt een betonvloer. Voor de wanden hebben opdrachtgevers keuze uit houtskeletbouw of een houtskeletbouw-staal-combinatie.

Voor binnenstedelijke hoogbouwprojecten hebben wij bovendien een hoogbouwsysteem ontwikkeld met een betonnen vloer, houtskeletbouw wanden en geïntegreerde betonnen kolommen, die tot 70 meter of zelfs hoger gestapeld kunnen worden.

Als organisatie ontwikkelen we onze producten continu. Zo hebben we voor Hotel Jakarta Amsterdam modules met beton en kruislaaghout (Cross Laminated Timber) gemaakt.

Onze volgende stap is een volledig houten module, waarmee we nog beter tegemoetkomen aan de ambities voor een duurzame toekomst.

“Om maximaal voordeel te behalen is het belangrijk om zo vroeg mogelijk in het proces modulair te ontwerpen en te denken” Corporaties Over de kwaliteit zijn corporaties tevreden. Ze zien dat de conceptwoningen goed in elkaar zitten. Bouwoplossingen zijn al doordacht in het concept, die hoeven dus niet meer per project bedacht te worden. Alles is netjes afgewerkt en dat is fijn voor de bewoners. Ze hebben de ambitie om in de toekomst een forse bouwstroom te realiseren.

Wij onderstrepen het belang van omvang en continuïteit van de productie van de modulaire woonmodules. We hebben een fantastische productielocatie met innovatieve en vooruitstrevende mogelijkheden die nog meer aan kan. Om die reden voeren we gesprekken met corporatiebestuurders om de productievraag te bundelen over projecten heen. Het initiatief van corporaties om hun vraag te combineren is echt een grote stap de goede richting in.

Maak ook het verschil en bouw samen met ons modulair.

Ursem Modulaire Bouwsystemen 1200 woningen Waldorp Den Haag ontwikkeld door IC Netherlands (Beeld & architectuur: Paul de Ruiter Architects)

Prefab

donderdag 1 oktober 2020

9

Een woonlaag wordt in elkaar gezet met EcoCocon-panelen. Foto: Strotec

wen op grotere schaal is gezet met het project in Kaatsheuvel, waar 25 woningen worden gerealiseerd door Bouwfonds BPD. De bouw is net gestart.

Daarnaast heeft Strotec betaalbare woningen ontworpen die interessant kunnen zijn voor woningcorporaties. “Prefab is snelbouw. Dan kun je heel serieus bouwen, daarom gaan wij nu woningcorporaties benaderen.” Vooral de energiezuinigheid van de woningen kan interessant zijn voor woningcorporaties, denkt Walrecht, zeker in combinatie met bijvoorbeeld zonnepanelen. Ook heeft Strotec een project voor een school lopen. Zodra de afzet groot genoeg is, wordt ook een productiefaciliteit voor de stropanelen in Nederland gebouwd.

Kwestie van geduld Bij Strotec noemen ze hun woningen Columbuswoningen, verwijzend naar het ei van Columbus; de woningbouw kan anders. Maar verandering in de bouw gaat traag. Dat is Walrecht wel gewend. “Het is een kwestie van geduld. Het is een gegeven dat de bouw traditioneel is. De bouw is zo ingericht dat het heel moeilijk is om partijen zover te krijgen dat ze hiermee aan de slag willen. Dat is nog de grootse hobbel, anders waren we al veel verder.”

Verandering in de bouw wordt vooral afgedwongen, stelt Walrecht. Hij ziet dus graag extra eisen van de Rijksoverheid om bijvoorbeeld de ecologische footprint van nieuwe woningen te verlagen. “We moeten naar een CO2-vrije productie van alles. En bij de woningbouw kan het al, alleen doet nog bijna niemand het. En wij kunnen het al, dus het is een kwestie van geduld en flink stimuleren. Het wordt steeds bekender.”

Iedereen aan het stro dus, als het aan Walrecht ligt.

Het ontwerp voor de nieuwbouwwoningen in Kaatsheuvel, waar op grote schaal wordt gebouwd met stro. Foto: BPD

Zelf is hij ook een ervaringsdeskundige, want hij woont in een huis met de EcoCocon-panelen. Er staat zelfs een bordje in de tuin: ‘Je zou het zo niet zeggen, maar deze woning is gebouwd met stro’.

Alleen maar hout en stro In de toekomst zien ze bij Strotec graag huizen van alleen maar hout en stro, voor een optimale ecologische footprint. Het huis waar Walrecht zelf in woont en de

huizen die gebouwd worden in Kaatsheuvel zijn nog ‘hybride’. Ze zijn nog niet volledig gebouwd met hout en de EcoCocon-panelen. Bij de hybride woningen worden nog wel breedplaatvloeren gebruikt die op de woningscheidende wanden liggen. “De voor en achtergevels worden dan met de stro-elementen gemaakt”, zegt Walrecht. “Daarmee heb je dus wel die damopenheid van voor naar achter. Zo krijg je toch een veel beter binnenklimaat.”

BUILT BY BESTCON

Snel en efficiënt bouwen met Bestcon prefab beton Bestcon is totaalaanbieder op het gebied van prefab beton.

Bestcon ontwikkelt, produceert en monteert al meer dan 60 jaar prefab betoncasco’s en betonelementen voor de Nederlandse- en Duitse markt.

Bestcon B.V. Kanaaldijk 19 - 5683 CR Best T +31 (0) 499 366 366 www.bestcon.nl

KOLOMMEN • BALKEN • WANDEN • GEVELS • SYSTEEMVLOEREN • BETON SILO’S • MONTAGE PREFAB BETONCONSTRUCTIES

Prefab

donderdag 1 oktober 2020

11

INNOVATIE

Meubelmakerij bestormt bouw met maatvaste sanitaire units Markt - De coronacrisis maakt met zijn allen op een kluitje werken lastig.

Het Popo-toilet en de Doko-badkamer komen wat dat betreft als geroepen. Beide worden kanten-klaar op de bouwplaats afgeleverd. Eén mannetje kan ze aansluiten. Daar is zelfs geen kit voor nodig.

DOOR EDO BEERDA

O

p foto’s ziet het Popo-toilet eruit als een spaanplaten WC, maar dat lijkt maar zo.

Producent Sanifab heeft de unit er tijdelijk mee afgeschermd om de achterliggende constructie aan het oog te onttrekken. “Dat is toch het geheim van de smid”, zegt Aldwin Dekker van Sanifab, maar hij moet er zelf een beetje om lachen. “Als onze producten straks de deur uit vliegen, zullen we het niet lang voor onszelf houden.”

Is het dan zo revolutionair wat er in de fabriek in het Friese plaatsje Dronrijp wordt gebouwd? Het is vooral ánders dan een standaard bouwplaatsproduct. Drijvende kracht achter Sanifab is namelijk de Friese meubelmakerij Horjus. Die is gewend om met ultraprecieze computergestuurde machines paneelkasten, wandmeubels en tafels seriematig te fabriceren. De toilet-, badkamer- en keukenunits waarmee het bedrijf nu, samen met een projectontwikkelaar, de bouw bestormt hebben een vergelijkbaar afwerkingsniveau.

“Wij snappen niets van de toleranties waarover ze praten in de bouw”, legt Dekker uit. “Bij ons is 2,50 meter gewoon 2.500 millimeter. Zeg hoe groot je het wilt hebben en wij maken het op maat.”

Maatvastheid Die buitengewone maatvastheid verklaart mede waarom het Friese sanitair geen kit nodig heeft. Meer dan “een paar bouten en moeren” komen er niet aan te pas. Kritieke punten in een standaard badkamer of keuken zijn de hoeken en randen in het tegelwerk. Maar de ‘Doko’badkamer heeft helemaal geen tegels.

Dat minimaliseert de kans op faalkosten.

De geprefabriceerde natte cel is opgebouwd uit perfect op elkaar aansluitende High Pressure Laminate (HPL)-platen.

Bij de productie van het Popo-toilet worden uitsluitend circulaire materialen en gecertificeerd hout gebruikt.

Ze zijn op maat zijn gemaakt met een CNC-gestuurde frees. “De onderdelen passen als een IKEA-kast in elkaar en vormen samen een stabiel geheel”, vertelt Dekker. “Wij halen de constructie uit de wanden en de vloeren. De units torderen daardoor niet tijdens het hijsen.”

Transformaties De douchebak bestaat uit een gietvloer met opstaande rand. Doordat de panelen over de rand heen vallen, zijn kitnaden niet nodig. Dat is hygiënischer en lekkages zijn onmogelijk. Het bedrijf geeft er tien jaar garantie op.

Sanifab bouwt losse toilet-, keuken- en badkamerunits, maar heeft ook al een alles-in-één unit. Die is specifiek bedoeld voor transformaties van winkels en kantoorgebouwen. De multifunctionele unit verandert een winkel of kantoorkamer in één keer in een appartement. Je zet hem erin en hoeft alleen de afvoer en waterleiding aan te koppelen.

Alle ontwerp- en programmeerwerk kost tijd, daarom richt het bedrijf zich vooral op seriematige projecten.

Momenteel levert Sanifab aan wooncorporatie Friesland units voor 38 zorgwoningen in Heerenveen. Het project heeft een hoge mate van prefabricage. Na plaatsing van de wanden worden keuken- en toiletunits ingehesen, waarna de vloerplaat erop gaat.

Daarna zet de bouwkraan de badkamerunit erin en gaat het dak erop.

Het gaat bij dit project om een basisver-

sie met standaard-sanitair en vaste kleuren.

Bij een ander project met 44 koopwoningen krijgen de kopers een keuzepakket: met bijvoorbeeld aangepaste kleuren, een spiegel, een luxe wc-pot, een glaswand en een regendouche. De uitwerking vergt uiteraard overleg in het voortraject met de aannemer en de ontwikkelaar. Maar als de engineeringafdeling op basis van de kopersvoorkeuren het ontwerp af heeft, kan het CNCgestuurde machinepark de elementen vlot voorbewerken en uitfrezen. Twee monteurs puzzelen het bouwpakket vervolgens in elkaar.

Twintig vakmensen Het Friese bedrijf ziet ook kansen in binnenstedelijke hoogbouwprojecten.

Bouwsnelheid is daar belangrijk en bouwplaatsen zijn klein. Dekker: “Als je toch wanden gaat hijsen, waarom dan niet meteen het toilet en de badkamer in de ruwbouwfase plaatsen?” Op de bouwplaats is vervolgens alleen een monteur nodig voor het aansluiten van de leidingen. Het vele handwerk dat gewoonlijk op de bouw komt kijken bij sanitaire ruimtes is verder helemaal uitgebannen.

Daar ben je anders al gauw maanden aan kwijt, rekent Dekker voor, en er moeten vaak wel twintig vakmensen voor langskomen. “Bij ons komt er tot aan de oplevering niemand meer in.” Dat scheelt CO2-uitstoot: er hoeven geen monteurs heen- en weer te rijden met materialen.

Prefab (‘Koko’) keukens bouwt het bedrijf ook. Een woningproject in Deventer ontvangt binnenkort kant-en-klare hijsbare keukenunits. Alle techniek en leidingen zijn in een wand weggewerkt.

Wat kosten de prefab-units eigenlijk?

Dat is sterk afhankelijk van het gekozen afwerkingsniveau. Dekker: “Ik kan alleen maar zeggen dat de prijs zeer concurrerend is, als je ze in een serie van tenminste tien afneemt.” Kunnen we de Dokobadkamer binnenkort ook als bouwpakket kopen? “Haha, nee zo simpel is het nog net niet. Dit is voorlopig puur een concept voor de zakelijke markt.”

Circulariteit Sanifab claimt dat zijn kant-enklare units voor 100 procent circulair zijn. Bij de productie worden uitsluitend circulaire materialen en gecertificeerd hout gebruikt. De hoeveelheid transportbewegingen is minimaal, CO2- en stikstofuitstoot zijn daardoor zeer beperkt.

In principe is het mogelijk de toilet-, badkamer- en keukenunits in hun geheel te verwijderen en opnieuw te plaatsen in een volgende woning. Vooralsnog neemt Sanifab units niet terug aan het einde van hun levenscyclus. “Maar daar willen we in de toekomst wel naartoe”, zegt Dekker.

Altijd een oplossing voor uw vloerveld Met een breed assortiment prefab betonnen systeemvloeren biedt Dycore complete oplossingen voor uw vloerveld. Zowel voor de woning- als utiliteitsbouw, voor de begane grond en de verdieping.

Bij ons staat het project centraal. Samen met onze klanten zorgen wij voor de best mogelijke uitvoering. Door het brede assortiment systeemvloeren kunnen we altijd de meest ideale vloeroplossing bieden waar het project om vraagt, wat resulteert in een soepel bouwproces.

Dycore denkt in oplossingen.

Breedplaatvloeren

Kanaalplaatvloeren

Ribbenvloeren

Wilt u meer informatie over onze vloeren, een offerte aanvragen of advies bij de verwerking van onze producten? Een team van specialisten staat klaar om u te helpen. Neem contact met ons op!

www.dycore.nl

Prefab

donderdag 1 oktober 2020

13

HOOGBOUW

Zonder steigers snel naar 70 meter hoogte De houtskelet gevelelementen van WEBO worden kant-en-klaar vanuit Rijssen geleverd op bouwplaatsen door het hele land. Daar vullen ze in één keer een complete beuk van de ruwbouw. In Den Haag past de timmerfabrikant het concept Steigerloos Bouwen nu tot 70 meter hoogte toe.

DOOR AD TISSINK

U

itvinders in de timmerindustrie noemen ze zichzelf.

“Want als je doet wat je altijd deed, krijg je wat je kreeg”, parafraseren ze dankbaar een bekend citaat van Albert Einstein.

Sinds de financiële crisis een slagveld aanrichtte in de timmerindustrie, ook in

standplaats Rijssen, profileert het bijna honderd jaar oude WEBO zich net even anders. En dat lijkt effect te sorteren.

Van toeleverancier die op bestelling houtskeletbouw elementen en kozijnen leverde zijn ze, onder andere met hun concept Steigerloos, gegroeid naar een van de hoofdrolspelers op de bouwplaats. Naast de betonbouwer en de binnenafbouwer. Niet voor niets zitten ze steeds vaker in een vroeg stadium aan

tafel bij de architect en de aannemer en drukken ze hun stempel op de uiteindelijke verschijningsvorm en uitstraling van een gebouw.

Houten frames De kern van de activiteiten bestaat nog altijd uit de fabricage van houten frames en kozijnen. Die worden in een vergaand geautomatiseerd proces gemaakt op CNC-gestuurde framing-lijnen, zaagstraten en freesmachines in de fabriek in Rijssen. “Maar we zetten die machines tegenwoordig wel veel gerichter in”, benadrukt projectleider Wilko Wormgoor. “We doen niet alles meer maar letten op de toekomstbestendigheid van wat er uit de fabriek rolt. Als een vraag niet in die benadering past, zullen we dat eerlijk zeggen en verwijzen we ze desnoods door naar een traditionele timmerfabriek. We hebben de

laatste jaren een aantal duidelijke keuzen gemaakt.”

Zo levert WEBO alleen nog maar kozijnen die zijn voorbereid op de BENG en NOM. Met dusdanige diktes en detaillering dat, als de opdrachtgever er niet direct voor kiest, er altijd later nog tripple glas in kan worden geplaatst. Om dezelfde reden levert WEBO alleen nog maar dikke deuren. Ietsje duurder misschien, maar dan zijn de klanten in elk geval klaar voor de toekomst.

Sowieso beschikt alles wat de fabriek verlaat over een keur aan certificaten.

Uiteenlopend van Komo, KVT+ en certificaten volgens de relevante beoordelingsrichtlijnen of BRL’s. De nieuwe bouwstandaard noemen ze dat bij de marketingafdeling van Webo. De manier waarop die afdeling de trom slaat en de publiciteit zoekt, is ook al zo’n teken van de afwijkende aanpak van Webo.

Maar het duidelijkst komt die aanpak tot uiting in het concept Steigerloos, dat Webo acht jaar terug lanceerde. Daarbij leveren ze complete gevelelementen die zo in elk skelet geplaatst kunnen worden. Gevelbekleding, kozijnen, glas, isolatie, spouw, binnenblad, elektra... Alles zit erop en eraan.

De elementen worden in één hijsbeweging geplaatst. Zodra alles goed gesteld is en folies, flappen en compriband op hun plek zitten, is de volledige beuk wind- en waterdicht. En nog wel meer dan dat ook. Daarna kan direct de binnenafbouw beginnen. Zonder dat er een steiger aan te pas is gekomen. Alles gebeurt vanuit de kraan.

Minerale strips Op de bouwplaats van de Hofbadtoren in de Haagse wijk Ypenburg laat projectleider Wormgoor zien hoe dat in zijn werk gaat. Een deel van de onderbouw van de 70 meter hoge woontoren is al voorzien van gevelelementen die van de ruwe betonconstructie ineens een woongebouw maken. Met de uitstraling van schoon metselwerk die zo typerend is voor de Nederlandse bouw.

Het zijn echter geen bakstenen die verantwoordelijk zijn voor die uitstraling, verduidelijkt Wormgoor. Ook geen steenstrips, maar zogeheten minerale strips. Die komen niet uit een baksteenoven en zijn slechts 4 millimeter dik.

Een deel van de onderbouw van de Hofbadtoren is al voorzien van gevelelementen, die de uitstraling hebben van schoon metselwerk. Foto: WEBO

Lees verder op pagina 15

DĂŠ isolatievloer van deze tijd

Hoge isolatiewaarde Rc > 5

Luchtdicht en geen lineaire koudebrug

Korte doorlooptijd en besparing van bouwkosten

Nijverdalseweg 145 I 7461 AG Rijssen I tel. 0548 - 540399 I info@hectar.nl I www.hectar.nl

POWERED BY:

Prefab

donderdag 1 oktober 2020

15

De naad tussen het metselwerk van twee aansluitende panelen mag van de architect niet meer dan een halve centimeter plus of min afwijken.

De ploeg plaatst in een werkweek zo’n achttien gevelelementen.

Een van de voordelen is dat ze niet gevoegd hoeven te worden. De mortel, of eigenlijk lijm wordt in de fabriek in Rijssen over het buitenblad van een vezelcementplaat uitgesmeerd waarna de strips erin worden gedrukt. De verlijming vindt dus volvlak plaats en niet met rillen zoals gebruikelijk bij steenstrips. Dat zorgde in het verleden namelijk nog wel eens voor problemen doordat de strips na tien jaar, en soms ook veel eerder, loslieten en naar beneden kwamen. Bij de 70 meter hoge Haagse woontoren moet dat te allen tijde worden voorkomen.

Wormgoor schuift een folie opzij van een element om de opbouw te laten zien. Hij wijst op een strip van dezelfde vezelcementplaat als het buitenblad, Bluclad. Daarmee wordt de luchtspouw ter hoogte van de betonnen vloer geknepen. Daar ventileert de spouw dus nog wel om vocht af te voeren, maar door de smallere opening net wat minder dan in de rest van de elementen. Dat moet brandverspreiding via de spouw voorkomen, dat bij de Grenfell toren drie jaar terug zo’n verwoestend effect had.

De elementen van de Hofbadtoren zijn weliswaar geïsoleerd met glaswol en

niet het brandbare pur-schuim van de Londense toren, maar de betrokken adviseurs en brandveiligheidsexperts wilden het zekere voor het onzekere nemen. Door deze en andere maatregelen voldoet het Steigerloos element aan alle eisen van Brandklasse B. Zo is er over elk detail van Steigerloos nagedacht. En alles is afgedekt met certificaten volgens elke BRL die maar van toepassing zou kunnen zijn. Het complete systeem beschikt over een Komocertificaat. Daarvoor komt SKH niet alleen regelmatig in de fabriek in Rijssen kijken, maar ook op menig bouwplaats.

Vorige week was de inspecteur nog bij de Hofbadtoren om te kijken hoe de montageploeg precies allerlei aansluitdetails aanbrengt.

Doel van het concept is natuurlijk om snel een hoogwaardige gevel te realiseren in nieuwbouw of renovatie met hoge Rc-waardes (tot maar liefst 8). Zonder noodzaak voor de tijdvretende opbouw van een steiger en met zo min mogelijk handelingen op de bouwplaats zelf. De drie man sterke ploeg in Den Haag plaatst in een werkweek van vier lange dagen zo’n achttien elementen.

Dat is één hele verdieping van de onderbouw van de Hofbad. Nu kan dat nog met twee verreikers, maar vanaf de zesde verdieping gaat dat met de torenkraan, terwijl een monteur in een manbakje het element bijstuurt en een collega hem aan de binnenkant van de betonconstructie begeleidt.

Kwaliteitsdienst Veel stelruimte heeft de montageploeg

“We zijn van timmerfabriek meer een complete gevelbouwer geworden. Dat is een compleet andere rol” niet, maar dat is ook niet nodig volgens Wormgoor. “Zodra het betonskelet klaar is, meet onze kwaliteitsdienst met een total-station alles zorgvuldig in. Onze elementen zijn op dat moment al zo’n beetje klaar, maar er zijn nog wel aanpassingen mogelijk. In de tunnelgietbouw heb je immers zomaar een bult van zes centimeter te pakken.”

De kaders van de tunnelconstructie bieden rondom een stelmogelijkheid van zo’n twee centimeter. Maar de naad tussen het metselwerk van twee aansluitende panelen mag van de architect van de Hofbadtoren niet meer dan een halve centimeter plus of min afwijken.

“Dat gaat heel goed, maar het is wel de reden dat we eigen montageploegen hebben rondlopen op de bouwplaats.

Dat hadden we vroeger niet. Ook onze kwaliteitsdienst komt regelmatig langs, net als de projectmanager. Omdat de binnenafbouw pas van start kan zodra onze elementen zijn geplaatst, spelen we een veel crucialere rol in het bouwproces. We zijn van timmerfabriek meer een complete gevelbouwer geworden. Dat is echt een compleet andere rol. Bijna een aardverschuiving. Maar we zijn blij dat we die stap hebben gezet.”

16

Prefab

Prefab

donderdag 1 oktober 2020

DOOR PAU AUL L PO O ELS

Een klein spekta akel kel volt ltrrok zich in ju uni in het Limbu burrgse Wan anss ssum um. Daar werrden de langs g te e pre refa fab b voor voor o ge gesp span anne nen n lig gger erss terr we were reld d gep epla laat atst st voo oorr ee een n niieuwe bru rug g ov ver de pl plaa aats tsel elij ijke ke hav ven en in het Lim imbu b rgse Wanssum.

Met 68 meter zijn dit de e lan ngste gep epre r fa fabiceerde liggers die er te er we were reld ld te

viind nden en zij ijn. n. Hai aittsma Bet eton on tekentt vo voor or diit re dit reco ordst rd dstuk uk k. De lig iggers r zijn n va vanu nuit it het et Frie ese Koo ots tste tert rtille le over he hett wa w te er na naar ar Limb Li mb bur urg g ge getr tran ansp spor orte eer erd. d.

De nie ieuw uw we Li Lien neb ebrug is inm mid idde dels ls inge in gehe hese sen,, gem emonteerd d en op 6 septembe er of offi ffici ciee eel ge g op open end.

Een Ee n br brug ug voo or in de re reco cord rdbo boek eken.

17

PARTNERNIEUWS

De 400 studentenwoningen op het Utrecht Science Park zijn verdeeld over twee vleugels. Fotoinzet van links naar rechts: de industriële gevelbeplating geeft het complex een eigen sfeer; de 18 m2 grote woonmodules worden gestoffeerd en gemeubileerd opgeleverd en hebben een eigen keuken, badkamer en toilet; een fraai gestileerde ontmoetingsruimte met mondiaal tintje.

400 Studentenwoningen in een half jaar Het klinkt als de normaalste zaak van de wereld en bij Jan Snel uit Montfoort is het dat in feite ook: 400 studentenwoningen neerzetten en opleveren binnen een half jaar. Op Utrecht Science Park staat het fraaie eindresultaat.

Hoe maak je honderden (internationale) studenten in een drukbevolkte stad als Utrecht (extra) blij? Met een eigen woonstudio natuurlijk. Op het Science Park Utrecht, naast het Androclusgebouw, wonen nu zo’n 400 studenten in tijdelijke woningen, waarvan de totale investeringskosten rond de 28 miljoen euro liggen.

Het als Campus USP 030 aangeduide complex staat er volgens afspraak voor de komende 15 jaar.

Dicht bij hun studielokalen hebben deze studenten niet alleen een zelfstandige woonstudio van 3 bij 6 meter met eigen keukentje, badkamer en toilet, maar binnen het complex ook een wasserette, ontmoetingsruimten, studieplekken, fietsenstalling, een binnentuin en niet te vergeten de centrale hal. De woonstudio’s zijn gestoffeerd én gemeubileerd, zodat de studenten er meteen in kunnen.

Ook is er een complexbeheerder aanwezig. De huur ligt onder de sociale huurgrens en dat maakt het (een deel van de) studenten mogelijk om huurtoeslag aan te vragen.

Slimme samenwerking Om het snelbouwproject te kunnen realiseren vormden Camelot vastgoed Nederland BV en Jan Snel Holding BV het samenwerkingsverband Camelot Campus Uithof 030 BV. Grondeigenaar Universiteit Utrecht koos voor deze combinatie vanwege de hoge gegarandeerde bouwsnelheid, de kwaliteit van de woongebouwen en het betrouwbare beheer op lange termijn. De keuze lag voor de hand aangezien Jan Snel, als bouwpartij, en Camelot, als inrichter en beheerder, al eerder met succes samen een

soortgelijk project hadden gerealiseerd: het WASA Student Village in Amsterdam Sloterdijk.

Binnen een half jaar Op een weiland aan de zuidkant van het Science Park Utrecht, met uitzicht op het eeuwenoude Fort bij Rijnauwen, werd op 6 januari de eerste paal geslagen. Ruim zes weken later werd op de betonnen fundering de eerste woonmodule geplaatst. In hoog tempo - 16 per dag! - gevolgd door de overige 399. De bijna klant-en-klare woonmodules worden per trailer aangevoerd, ingehesen en gekoppeld, waardoor ze alle 400 al tegen eind maart op hun plek stonden en de afwerking van gebouwen en omliggende terrein inclusief binnentuin kon beginnen. Binnen een half jaar, op maandag 8 juni, kon Anton Pijpers als voorzitter van het College van Bestuur van Universiteit Utrecht, de eerste huurder verwelkomen. Samen met Harry van Zandwijk (CEO Jan Snel) en Joost van Gestel (CEO van Camelot Europe) overhandigde hij op symbolische wijze de sleutel.

Goede voorbereiding Goede voorbereiding is het halve werk en dat geldt zeker bij de bouwwijze van Jan Snel. In de eigen fabriekshallen in Montfoort was het afgelopen jaren druk. Die snelle bouwwijze is natuurlijk te danken aan de goed doordachte prefabricage van de woonmodules. Projectleider Max Smits van Jan Snel legt dat graag nog eens uit: “Zodra het contract is getekend beginnen we met de voorbereidingen. Wij verzamelen al heel vroeg in het traject alle benodigde onderdelen en bouwen de woonmodules in onze hallen op. Dat betekent staalconstructies aan elkaar lassen, betonvloeren storten, wanden plaatsen, bedrading en leidingen aanbrengen enzovoort. Binnen twee dagen is een module klaar voor transport, compleet met vloer-

bedekking, keukenblok, badkamer en toilet, en kan de module naar de bouwplaats worden vervoerd.” En dat dan 400 keer voor het project in Utrecht. Max kan het niet laten om er als welgemeende uitsmijter aan toe te voegen: “Een normale bouwer is bij zo’n project misschien wel één of anderhalf jaar bezig, maar wij doen wij dat in krap een half jaar. Zo denken wij in millimeters in plaats van centimeters, in maanden in plaats van jaren en in oplossingen in plaats van problemen.”

Duurzaam bouwen Stikstofproblemen kent Jan Snel nauwelijks, doordat de meeste bouwactiviteiten in de fabriek plaatsvinden en daarvoor al een vergunning aanwezig is. Bovendien wordt ook in de hallen zoveel mogelijk duurzaam gewerkt, bijvoorbeeld door de inzet van elektrische bovenloopkranen en hergebruik van het bouwafval.

Omdat op het Science Park Utrecht met een tijdelijk bouwbesluit wordt gebouwd, zijn de eisen voor installatie en geluid minder zwaar. Max Smits voegt er wel aan toe: “De woonmodules voldoen geheel aan de eisen die het permanente bouwbesluit stelt. Hierdoor kan de universiteit de woningen dus gemakkelijk nog langer laten staan dan de nu afgesproken 15 jaar. Deze modules doen in alle opzichten niet onder voor traditionele bouw.”

Ook bij de ontwikkeling van deze studentenwoningen was duurzaamheid een belangrijk uitgangspunt. Ze voldoen dan ook aan een EPC van 0,4 dankzij de goede isolatie, een warmtepompinstallatie en de 270 PV-panelen op het dak. Het gebruik van een dergelijke duurzame energiebron beperkt niet alleen de belasting op het milieu, maar houdt ook de energiekosten van de bewoners binnen de perken.

Dit artikel is gesponsord door Jan Snel.

Prefab

donderdag 1 oktober 2020

19

ANALYSE

In kleine stapjes naar het beloofde land van industrialisatie Tien tot vijftien procent van de Nederlandse nieuwbouwhuizen wordt op een of andere manier prefab gebouwd. Industrialisatie begint op gang te komen in de woningbouw.

DOOR MARC DOODEMAN

D

e bouw is de grootste industrie ter wereld en toch presteert ze niet goed. De afgelopen twee decennia kende de sector een magere productiviteitsgroei van 1 procent per jaar. Kostenoverschrijdingen en te late opleveringen zijn de norm. Ondanks de hoge risico’s bedraagt de brutowinst slechts zo’n 5 procent.

Adviesbureau McKinsey is niet erg enthousiast over de vorderingen die de bouw maakt. Industrialisatie en prefab is volgens de consultants een van de disruptieve ontwikkelingen die de bouw wereldwijd op het goede pad zullen brengen. Naast nieuwe materialen, digitalisering en nieuwe toetreders. Maar kun je eigenlijk wel van disruptie spreken in Nederland? Prefabriceren doen we al zo’n vijftig jaar. Betonfabrieken met prefab elementen deden al na de oorlog hun intrede. In de wederopbouwperiode werden woningen volop seriematig geproduceerd. In de jaren vijftig, zestig en zeventig zijn ruim 400.000 systeemwoningen gebouwd.

Het aantal manuren op de bouwplaats halveerde.

Standaardisatie Maar toen de woningnood voorbij was, pakte de ambachtelijke woningbouw terrein terug. Er was genoeg geld mee te verdienen, dus de noodzaak om de autoindustrie achterna te gaan was niet bijster groot.

De lopende band en de zwarte Ford bleven voor de vastgeroeste woningbouwers aanlokkelijk, maar pas tijdens de financiële crisis zagen ze dat ze toch echt in beweging moesten komen. Bouwen moest goedkoper, door in de fabriek efficiënter te werken en de faalkos-

ten tot nul te reduceren. VolkerWessels-eigenaar Dik Wessels gaf een aftrap met MorgenWonen, het geprefabriceerde woningconcept dat in één dag in elkaar gezet kon worden op de bouwplaats. Standaardisatie in optima forma. “Bij mij kunnen ze niets wijzigen.

Nog geen plintje. Nog geen stopcontact, niks”, zei Wessels toen hij in 2015 het 250’ste fabriekshuis inwijdde.

In de jaren negentig wilde hij eigenlijk al een huis bouwen als een Volkswagen, vertelde Wessels trekkend aan een Lucky Strike- filtersigaret. In de sector was er nooit veel “sympathie” geweest voor fabriekswoningen. “Zo’n huis brengt voor een bouwondernemer niks, hè? Als dat huis in een dag gebouwd wordt door vijf jongens, wat heeft een aannemer er dan aan? Dus dat idee vindt wel wat weerstand in de bouwmarkt”, vertelde Wessels. De bouw was te conservatief, meende hij. “Zijn er nou echt grote innovatieve dingen gebeurd? Nee. Hetzelfde deurtje hangt daar nog. Toen ik een kleine jongen was hing het er ook al.”

Een spurt maakte de bouw de afgelopen decennia misschien niet, maar de snelheid begint wel te komen. VolkerWessels maakt inmiddels zo’n vijfhonderd fabriekswoningen per jaar. BAM timmert al lang aan de weg en Van Wijnen belooft met investeerder HAL vaart te maken.

Steeds meer bouwers omarmen nieuwe technieken en de vooruitgang. Alleen al om als werkgever aantrekkelijk te blijven voor talenten die een uitdagende broodheer zoeken. Ambitieuze jonge professionals willen niet bij bouwbedrijven werken die in de jaren tachtig van de vorig eeuw blijven hangen.

Kruispunt Grote woningbouwers brengen industrialisatie en prefab steeds meer in de praktijk. “10 tot 15 procent van de Nederlandse nieuwbouwhuizen wordt op een of andere manier prefab gebouwd”, wist Jan van der Doelen, sectorbankier bouw bij ING eerder dit jaar na een onderzoek van de bank. Een fors deel van de grote bouwbedrijven met een omzet boven de 50 miljoen bouwt deels in de fabriek. Het zijn bedrijven als BAM, Heijmans, VolkerWessels, Van Wijnen, Dijkstra Draisma en Roosdom Tijhuis.

Toch aarzelen veel bouwondernemingen om grootschalig in industrialisatie te investeren. Met de sterk fluctuerende vraag naar woningen is het risico te groot dat de fabriek te lang stil komt te liggen. Te veel vaste kosten kunnen dodelijk zijn. “Eigenlijk zit de bouw op een bijzonder kruispunt”, zag Ton Hillen, ceo van Heijmans begin dit jaar. “Bouwbedrijven hebben best

redelijk gepresteerd afgelopen jaar. Maar de toekomst is hartstikke onzeker. Iedereen wil dat de bouw innoveert en industrialiseert. Leuk, maar dat kun je alleen als je een continue werkstroom hebt. Ik durf te zeggen: alle bouwbedrijven zijn bezig het aantal uren on site terug te brengen en prefabricage en industrialisatie meer handen en voeten te geven. Maar als je geen continuïteit hebt, kun je niet investeren. Dat zijn economische wetten.”

Bouwstroom Maar hoe houdt je die werkstroom op gang? Tientallen corporaties, bouwers en toeleveranciers dachten vorig jaar de oplossing te hebben: De Bouwstroom. Corporaties gingen proberen om de fabrieken bij de bouwers continu in beweging te krijgen en te houden. Als ze de productieaantallen gezamenlijk langjarig kunnen garanderen, beloven de bouwers de woningen goedkoper te kunnen leveren. In ieder geval 15 procent. Dat is substantieel als je het hebt over prijzen van 180.000 à 190.000 euro voor een woning.

Tot nu toe is het opvallend stil rond De Bouwstroom en zijn er nog geen doorbraken gemeld. Dus blijven bouwbedrijven aarzelen. Ga niet 100 procent van de te bouwen woningen industrieel produceren, luidt een advies van ING Economisch Bureau. Zorg ervoor dat de

“Alle bouwbedrijven zijn bezig het aantal uren on site terug te brengen en prefabricage en industrialisatie meer handen en voeten te geven” maximale industriële productie bijvoorbeeld op 50 procent ligt en dat de andere helft traditionele bouw is. “Zo profiteer je van de voordelen van industrialisatie, maar verlies je niet de flexibiliteit die je nodig hebt in het geval de markt tegenzit”, aldus Van der Doelen. De beloning: “Een kostprijsbesparing van 10 à 15 procent moet mogelijk zijn”. Daarmee behaal je genoeg concurrentievoordeel om langere tijd in de kopgroep te komen.

Maar met een lagere kostprijs zijn de winsten niet gegarandeerd beter, plaatste hij een kanttekening. Als de grondbezitter ziet dat de bouwkosten lager zijn, kan hij de grondprijs verhogen, waardoor de totale stichtingskosten toch ongeveer gelijk blijven. Winsten van bouwbedrijven nemen in dat geval niet of nauwelijks toe, maar omdat de woningfabrikanten met hogere vaste kosten zitten, zijn de risico’s wel groter. Bovendien is er nog een ander nadeel. Hoewel het woningteLees verder op pagina 21

1

2

3

4

Balkons monteren vanuit de kraan Met Schöck Isokorf® IQlick

Binnen Binne nnen 15-25 15 25 minuten mi balkons ba achtera achteraf ach eraf monteren monter mo vanuit uit de kraan?

Schöck maakt het SSchöc et m mogelijkk met m de nieuwe nieuwe system systemen voor or achte a hterafmontag fmontagge.

Prefab, steigerloo loos én met et Isoko Isokorf® okorff® tthermische therm onderbrekin rbrekin king.

M er infor Meer formatie over ov het he nie nieuwe Isokorf® IQLick syysteem vindt u oop www. ww.acht chterafmontage. ge.nl.. ge.nl

Schöck Nederland b.v. | Amersfoortseweg Amersfoo Am 15A A | 731 7313 AB Apeldoorn A n | Telefo ellefoon: + 31 55 526 888 20 | w ww.schoc hock.nl

1

2

3

4

Balkons monteren vanuit de kraan Met Schöck Isokorf® IQlick

Binnen 15-25 minuten balkons achteraf monteren vanuit de kraan?

Schöck maakt het mogelijk met de nieuwe systemen voor achterafmontage.

Prefab, steigerloos én met Isokorf® thermische onderbreking.

Meer informatie over het nieuwe Isokorf® IQLick systeem vindt u op www.achterafmontage.nl.

Schöck Nederland b.v. | Amersfoortseweg 15A A | 7313 AB Apeldoorn | Telefoon: + 31 55 526 88 20 | www.schock.nl

Prefab

donderdag 1 oktober 2020

21

Modulaire woningen zullen de industrialisatie verder aanwakkeren.

kort nu groot is, krimpt de vraag naar nieuwbouwwoningen op lange termijn. Dat maakt investeren in iets dat je moeilijk op lange termijn kan terugverdienen een ongewis avontuur. ING: “Een fabriekshal kost al snel 25 à 50 miljoen euro. De vaste kosten lopen hierdoor enorm op, wat catastrofaal kan zijn als de bouwproductie terugvalt.”

Atypische bouwers Dat fabriekswoningen bouwen niet eenvoudig is en dat kapitaalkracht nodig is, bewijst ook de aarzelende opkomst van de kleinere, verplaatsbare fabriekswoningen. Van deze flexwoningen – die vooral worden gebruikt voor jongeren, statushouders en arbeidsmigranten – werden vorig jaar maar net iets meer dan duizend gebouwd. Dit jaar worden volgens Watkostdebouwvan-

eenhuurwoning en Expertisecentrum Flexwonen echter ruim vierduizend eenheden verwacht.

Het zijn atypische bouwers, of liever flexibele huisvesters als Jan Snel en De Meeuw (Nezzt) die in deze niche een groot marktaandeel hebben. Veel kleine bouwers van flexwoningen gingen ten onder. Vorig jaar ging de Brabantse start-up Cubicco failliet, begin dit jaar ging nieuwkomer Plekvoor bankroet en Think Wonen is nog wel in leven, maar heeft de productielocatie in Drunen vorig jaar verlaten en broedt nog op de toekomst.

Moeilijk of niet, McKinsey kent geen aarzelingen.

Modulaire woningen, off site productieautomatisering en on site assemblage-automatisering zullen industrialisatie verder aanwakkeren. “De verschuiving naar een meer gecontroleerde omgeving zal nog waardevoller

zijn naarmate de covid-19-pandemie zich verder ontvouwt. De volgende stap naar efficiënte off-site fabricage is de integratie van geautomatiseerde productiesystemen, waardoor het fabriceren van woningen steeds meer op het produceren van auto’s gaat lijken.”

Welke bouwer droomt daar niet van? Als de Nederlandse bouwers de handschoen niet oppakken, dan zullen buitenlandse toetreders dat mogelijk doen. Prefab-woningbouw is in landen als Japan en Scandinavië groot. Wereldwijd lijken een paar grote bedrijven zich warm te lopen om de wereldmarkt met fabriekshuizen te bestormen. Zo heeft Amazon geïnvesteerd in een prefabfabriek in de Verenigde Staten en wil het snel groeiende Amerikaanse bedrijf Katerra met prefab de Tesla van de bouw worden. Het worden interessante tijden voor de woningbouw.

PARTNERNIEUWS

Modulair woningbouwsysteem tackelt tekort aan woningen Verschillende partijen uit de prefab bouwindustrie hebben de koppen bij elkaar gestoken om het woningtekort in Nederland aan te pakken.

Prefab vloerproducent VBI, Rc Panels, Factory Zero en de Modulefabriek maken gebruik van een modulair en innovatief bouwsysteem waarbij een complete verdiepingsvloer, inclusief de prefab installatie-elementen voor verwarming, warm water, ventilatie en voor het rioolstelsel, in ĂŠĂŠn keer in een woning wordt geĂŻnstalleerd.

Met dit modulaire bouwsysteem kan in een dag een standaard woning worden gemonteerd. Het maakt snelle huisvesting mogelijk en is makkelijk op te schalen naar 25.000 eenheden per jaar. “De bedoeling is dat elke aannemer met dit systeem aan de slag kan en fors voordeel haalt uit aanzienlijke tijdswinst en een hoge productiviteit�, zegt Rik van Dieren, werkzaam als expert in systeemintegratie modulaire woningen voor onder andere VBI en betrokken bij de ontwikkeling van dit modulaire bouwsysteem. “Met name voor het middenen lage segment woningbouw biedt dit industrieel bouwsysteem een snelle oplossing voor het groeiend tekort aan woningen.�

Innovatief bouwsysteem Volgens Van Dieren snakt de markt naar snelle en effi f ciĂŤnte woningbouw die elke aannemer moet kunnen toepassen.

Van Dieren: “Dit bouwsysteem kenmerkt zich door een one-piece-flow-benadering waarin alle installaties en componenten voor de gevel, vloer en binnenmuur in een frame op de bouwplaats worden aangeleverd.� Het is toegepast in een modelwoning in Lemelerveld. Hierin zijn componenten tegelijkertijd gemonteerd zoals een complete verdiepingsvloer met de prefab kanaalplaatvloeren van VBI, leidingsegmenten voor de W- en E-installaties en de vloerverwarming, volledig volgens het ontwerpadvies. “Hiermee kan dus in een dag een nieuwe woning worden gebouwd�, zegt Van Dieren.

Het systeem bevat voor verwarming en warm water een warmtepompsysteem, voor ventilatie een wtw-systeem. De afwerkvloer kan na het plaatsen van het bouwsysteem exact op de hoogte van het kant-en-klaar trapgat worden aangebracht.

Volgens Van Dieren vertaalt dit systeem zich in lagere bouwkosten en een effi f ciĂŤnt bouwproces. Van Dieren geeft ft aan dat het hierbij wel belangrijk is dat het proces op de bouwplaats op orde is en soepel verloopt. “Het montage-

systeem is ontwikkeld voor een specifiek type woning, kantoor of appartementencomplex, waarbij het realiseren in ÊÊn dag het uitgangspunt is.�

Lees het complete artikel op https://vbi.nl/nieuws

Dit artikel is gesponsord door VBI.

Met het modulair bouwsysteem kan in een dag een standaard woning worden gemonteerd.

! ! " !!

%! ! % "! #

$

#

#

Prefab

donderdag 1 oktober 2020

23

BOUWBERICHT

Industrieel bouwen aan de toekomst Novito is vlak na de bouwvak begonnen met de realisatie van veertien levensloopgeschikte en CO₂-neutrale woningen op het Indië-terrein in Almelo. Op dit terrein was tot 2019 textielfabrikant Koninklijke Ten Cate gehuisvest.

DOOR JEROEN KREULE

D

e industriële bouwer en Ter Steege Gebiedsontwikkeling – ontwikkelaar van het voormalige industrieterrein – hebben in februari een overeenkomst ondertekend voor de realisatie van de modulaire woningen. IAA Architecten – een van de vaste partners van Novito – heeft de woningen ontworpen. De onderbouwmodule is gemaakt van beton, het bovenste deel is houtskeletbouw (met sidings van thermisch gemodificeerd hout). Opvallend aan het ontwerp zijn de sheddaken. Op de daken komen zonnepanelen, verder worden de woningen voorzien van een warmtepomp.

De achtertuinen van deze veertien woningen liggen aan een gezamenlijk tuinpad. Na oplevering worden de woningen verhuurd in de vrije sector.

Betaalbare woningen Het jonge bedrijf uit Hengelo wordt geleid door Niek Nijenhuis en richt zich met name op de een- en twee persoonshuishoudens. Denk aan starters op de woningmarkt, maar ook aan senioren of zorgbehoevenden.

Nijenhuis: “Er is grote behoefte aan dit soort woningen. In Nederland zijn we gewend om veel dezelfde eengezinswoningen te maken, wij doen het graag een beetje anders dan anderen. Juist voor de kleinere huishoudens maken we betaalbare woningen met toekomstwaarde. Het is bovendien een manier om de doorstroming op de woningmarkt te bevorderen: je ziet te vaak dat een huis van 130 vierkante meter wordt bewoond door een persoon, terwijl hij of zij het prima vindt om kleiner te wonen. Wij voorzien in die behoefte.”

Novito staat voor industrieel bouwen aan het wonen van de toekomst. Nijenhuis: “We maken complete woningen met zelf ontwikkelde modules. Deze woningen worden grotendeels in onze fabriek gemaakt, zodat de elementen op de bouwlocatie in zeer korte tijd in elkaar gezet kunnen worden.” Het bedrijf beschikt over twee productiehallen: een voor de productie van betonelementen en een voor kantoor, prefab inbouw en expeditie.

Modulair en aanpasbaar De woningen bestaan uit een onderbouwmodule van prefab beton, vervolgens kan worden gekozen uit verschillende houtskeletbouw dakmodules. Het bedrijf

Nijenhuis: “We maken de woningen modulair en aanpasbaar. Zo is de woning het ene moment geschikt voor bijvoorbeeld een oudere en later juist voor een starter.” Beeld: Novito

heeft een eigen, integraal en bovenal flexibel systeem ontwikkeld met een speciale fundering, een integrale prefab draagstructuur met gevelconstructie en een flexibele inbouw. Hierbij worden de constructie, de inbouw en de installaties fysiek van elkaar gescheiden.

Nijenhuis: “Deze modules zijn op verschillende manieren te combineren. Hiermee maken we de woningen modulair en aanpasbaar. Zo is de woning het ene moment geschikt voor bijvoorbeeld een oudere en later juist voor een starter.”

Alle individuele onderdelen kunnen hoogwaardig hergebruikt worden. Daarmee is het concept volgens Nijenhuis in grote mate circulair. “Bijna alle elementen zijn remontabel. Voor de bouw van dit project in Almelo hebben we bijvoorbeeld ons nieuwe systeem met binnenwandpanelen doorontwikkeld. Als het nodig is, kunnen deze panelen over tien jaar elders worden hergebruikt. We stellen nu als het ware onze eigen bibliotheek samen.”

Plaats: Almelo Opdrachtgever: Novito Ramingsgroep: tussen 1.5 en 2 miljoen euro Nummer: 530721 Uitgebreide informatie over dit project zien, inclusief alle contactpersonen en marktpartijen? Bekijk dit project op bouwberichten.nl. Heeft u een inhoudelijke vraag of opmerking, neem dan contact op met het redactieteam van Cobouw Bouwberichten: content@vakmedianet.nl

Speerpunt Nijenhuis noemt voortdurende ontwikkeling een van de belangrijkste speerpunten van zijn bedrijf. “We zijn momenteel gefocust op de vraag hoe we al die losse elementen zo hoogwaardig mogelijk kunnen houden.

Soms zit dat in technische details. Een voorbeeld?

Wanneer je elementen uit elkaar haalt, wil je dat doen zonder dat je iets beschadigt. Dat proces zijn we aan het optimaliseren.”

Novito heeft intussen twee projecten gerealiseerd: een collectieve woonvorm in Hengelo met 11 woningen (Noabers) en 8 woningen in Wierden.

330 jaar Koninklijke Ten Cate Het Indië-terrein, met een oppervlakte van 23 hectare,

is de plek waar Koninklijke Ten Cate 330 jaar heeft gezeten. Hier werd katoen gemaakt en verscheept naar Indië. Uiteindelijk komen hier circa 600 woningen: van eengezinswoningen, tweekappers en seniorenwoningen tot vrijstaande woningen en appartementen. Ter Steege Bouw Vastgoed uit Rijssen is de ontwikkelaar van het project en bouwt eveneens het merendeel van de woningen. Indië ligt vlakbij het centrum van Almelo. ‘Geen nette straatjes, maar een divers en inspirerende omgeving, waar wonen en ondernemen, historische fabrieksgebouwen, monumentale eiken, water, cultuur en horeca elkaars pad kruisen’, zoals Ter Steege het project omschrijft.

PARTNERNIEUWS

Van Berlo heeft de beschikking over een eigen prefab fabriek waar de divisie Systeemfunderingen gretig gebruik van maakt.

Snel, economisch en weersonafhankelijk bouwen Van Berlo is alom bekend om zijn vlakke bedrijfsen industrievloeren. Maar de ‘vloerenspecialist’ is ook bedreven in het realiseren van prefab funderingen, dockconstructies, laadkuilen, goten en putten. Hiervoor heeft de firma een aparte divisie opgericht: Van Berlo Systeemfunderingen, gericht op snel, economisch en weersonafhankelijk bouwen. Commercieel directeur Glenn Verhoef vertelt over de meerwaarde van deze divisie in eigen huis.

Dé totaaloplossing voor opdrachtgevers Al meer dan veertig jaar houdt Van Berlo zich bezig met het realiseren van (super)vlakke bedrijfs- en industrievloeren. “Om opdrachtgevers een totaalpakket te kunnen aanbieden, hebben we in 2003 een eigen engineeringsafdeling opgericht”, zegt Verhoef. “Dat smaakte naar meer, want amper een jaar later zag de divisie Van Berlo Systeemfunderingen het licht gevolgd door de divisie Van Berlo Funderingstechnieken, die vloerpalen produceert. Het waren logische stappen, vooral ook door vragen vanuit de markt naar het kunnen bieden van een totaaloplossing. Intussen is de afdeling Systeemfunderingen uitgegroeid

naar een serieuze organisatie van ruim dertig medewerkers.”

Snelheid en kwaliteit Sinds de verhuizing in 2008 naar de huidige locatie heeft het bedrijf de beschikking over een eigen prefab fabriek waar de divisie Systeemfunderingen gretig gebruik van maakt.

“Het ligt volledig in lijn met onze filosofie”, oppert Verhoef. “Alles wat je onder een TL-lamp kunt maken, is prettiger voor onze medewerkers dan wanneer zij in een plas met modder moeten staan én het verhoogt de kwaliteit van het eindproduct. De productie verloopt niet alleen sneller, maar ook economischer en weersonafhankelijk. Voor wat betreft de prefab funderingsbalken is het op locatie een kwestie van de elementen met een kraan op hun plek hijsen en volstorten met beton.”

Diverse oplossingen voor distributiecentra en magazijnen Van Berlo Systeemfunderingen heeft diverse oplossingen ontwikkeld speciaal voor bijvoorbeeld distributiecentra en magazijnen, waar hoogwaardige laad- en loskuilen van cruciaal

Er zijn diverse oplossingen ontwikkeld speciaal voor bijvoorbeeld distributiecentra en magazijnen, waar hoogwaardige laad- en loskuilen van belang zijn.

belang zijn om intern en extern transport naadloos op elkaar aan te laten sluiten.

Verhoef: “We kunnen de complete funderingsconstructie in prefab leveren voor het hele pand tot aan de laaddocks en laadkuilconstructies, zoals keerwanden, goten en putten. Uniek is daarbij ons ‘massief holle-wand systeem’ dat bestaat uit een geprefabriceerde massieve keerwand met een geïntegreerde funderingsbalk. In één handeling wordt zowel de fundering als de grondkerende gevelplint gerealiseerd.”

Prefab is de toekomst De prefab fabriek van Van Berlo draait overuren. Verhoef. “Prefabriceren is dé methode om bouwen in de toekomst nog aantrekkelijk te maken. Door in een vroeg stadium met alle betrokken partijen aan tafel te zitten, kunnen we meedenken voor een optimaal ontwerp.

Daarbij kunnen wij opdrachtgevers ontzorgen in het gehele traject, van weiland tot ankerbout.”

Dit artikel is gesponsord door Van Berlo.

En groot deel van de productie vindt plaats in de fabriek, waardoor het werk op de locatie zelf beperkt blijft.

Prefab

donderdag 1 oktober 2020

25

OPINIE

Industrialisatie, ver voorbij prefab

Katerra uit de VS laat zien dat de bouw ook een techprofiel is aan te meten.

Er is veel verwarring over het begrip industrialisatie en de betekenis die het gaat hebben voor de bouwopgave en de bestaande bouwpraktijk. Veel mensen denken dat we al volop industrialiseren in de bouw en verwijzen dan naar de prefab industrie. Het verplaatsen van werkzaamheden van de bouwplaats naar een overdekte werkplaats moeten we echter niet verwarren met de vorm van industrialisatie die nodig is om betere, duurzamere en goedkopere huizen te maken en/of te renoveren (de kernopgave). Er zijn gelukkig veelbelovende ontwikkelingen.

DOOR JAN WILLEM VAN DE GROEP

A

rtikelen en rapporten over industrialisatie zijn altijd opgebouwd rondom de spil van de traditionele bouwpraktijk: de aannemer. Dat is lastig. Het gemiddelde projectenbedrijf beschikt namelijk over een (ongewild) veranderimmuunsysteem waardoor industriële transformaties

moeizaam verlopen en vaak mislukken.

Dat is geen diskwalificatie van de aannemer, het is slechts de realiteit. Het vraagt een ongekende dosis uithoudingsvermogen en leiderschap om die stap als aannemer te maken.

Pioniers op dat gebied zijn Biense Dijkstra (Dijkstra Draisma) en Peter Hutten (Van Wijnen). Maar weet dat deze mannen al meer dan acht jaar bezig zijn met het ontwikkelen van ideeën en praktijken

die hebben geleid tot de positie die ze nu hebben. Daarnaast vraagt het ook om een visie op schaal. De grootste woningbouwer van Nederland zal rond de 3.000 woningen per jaar produceren. De focus ligt op het organiseren van projecten en niet op het exploiteren van bouwstromen. Wil je echt profiteren van industrialisatie dan zal de schaal een factor 8 hoger moeten liggen. Dat is een compleet andere business dan het runnen van een bouwbedrijf.

Wie dan wel?

Het ligt meer voor de hand dat de grotere prefab fabrikanten (zowel gevels, daken, casco’s als installatiemodules) gaan investeren in fabrieken. Voorwaarde is dat ze zowel verticaal als horizontaal gaan integreren. Verticaal betekent dat ze zelf bepaalde componenten gaan maken die eerder werden ingekocht of dat ze productleveranciers vragen componenten of halffabricaten te leveren op eigen specificatie die perfect aansluiten op de innovaties die ze bedenken (OEM-leveranties).

Dat werkt alleen op grote schaal (5.000+ eenheden per jaar). Horizontale integratie is nog belangrijker. Een prefab dakleverancier die plotseling een dak levert inclusief zonnepanelen, energiesysteem, dakbedekking, goten en afwerking, gemonteerd en al in het werk.

Een mooi voorbeeld daarvan is Emergo.

Een bedrijf dat nu zelfs complete woLees verder op pagina 27

Flexibel Prefab-bouwen.

Kan dat?

Aan de bouwkolom worden steeds hogere eisen gesteld. Denk aan milieu-normeringen, circulair bouwen, Wet kwaliteitsboring, stofarm werken en ga zo maar door. De oplossing hiervoor is prefab bouwen, maar als uitvoerder wil je toch flexibel blijven bouwen. Net door de flexibele en volautomatische productie van Struxura “kan dat”!

De wanden worden gemaakt volgens de richtlijnen van Eurocode 6 en zijn ATG gekeurd.

Meer bouwen, zonder extra kosten De bouwdelen worden digitaal op elkaar afgestemd. Een uniek, digitaal model van de wanden stuurt de volautomatische productie aan.

BUITENGEWONE BINNENMUREN +32 57 33 91 00 | Nijverheidsstraat 12 8970 Poperinge | info@struxura.be www.struxura.be

Prefab

donderdag 1 oktober 2020

27

nieuwe gigafabriek van Tesla verbeterd werd ten opzichte van de leerervaringen bij de voorgaande fabrieken en of dat was te vergelijken met de verbeteringen die continu bij de auto’s doorgevoerd werden. De treffende reactie van Elon Musk: “Gigafactory is the product even more than the car”. Dat is de spijker op de kop.

Casco Het verschil tussen nieuwbouw en een hoog-niveaurenovatie is het casco. Dat betekent dat industriële aanpakken zich ook uitstekend lenen voor de renovatiemarkt. Sterker nog, de roep van goedkoper en beter komt grotendeels uit die hoek. Wanneer producenten beide markten bedienen zijn ze in staat om een stabielere bouwstroom te organiseren waardoor ze minder afhankelijk worden van de volatiele nieuwbouwmarkt. De ontwikkeling van nieuwe producten kan dan best verrassend zijn.

Bij een renovatie willen we bijvoorbeeld dat installaties zo veel mogelijk worden geïntegreerd in de elementen die in de fabriek vervaardigd worden, het dak en de gevel. Nodig om zo min mogelijk handelingen in de woning zelf uit te voeren. Dat blijkt bij nieuwbouw plotseling ook best handig te zijn. Niet meer alle ingewikkelde kabels, leidingen en kanalen in het casco (die dus steeds ‘dommer’ wordt) maar alles naar gevel en dak waardoor sneller gebouwd kan worden en complexe handelingen verschuiven naar de fabriek.

Van vragen naar aanbieden

Jan Willem van de Groep. Foto: Guido Benschop

ningen (volledig in hout) aanbiedt aan aannemers, gemonteerd in het werk en binnen vijf dagen sleutelklaar. De aannemer is alleen nog maar degene die de bouwplaats levert en het gedoe eromheen regelt. Een situatie waarbij het natuurlijk niet meer is uit te leggen dat de aannemer nog de gebruikelijke percentages over de omzet rekent voor de bouwplaatskosten en algemene kosten.

Andere verdienmodellen Aannemers moeten in die markt dus op zoek naar andere verdienmodellen.

Lukt het aannemers niet om deze stap te maken dan is verdere voorwaartse integratie door de fabrikanten niet uit te sluiten.

Betekenisvolle industrialisatie (goedkoper, beter, duurzamer) vraagt om investeringen die ongekend zijn voor de bouwsector. Het is dan ook oprecht een bijzondere prestatie dat het Peter Hutten van Van Wijnen is gelukt om voor het eerst in de geschiedenis van de Nederlandse bouw (voor zover ik heb kunnen nagaan) een private-equitypartij fors te laten investeren in deze sector.

Men heeft immers het idee om te investeren in bedrijven met lage marges die opereren in uiterst volatiele markten.

Uitleggen dat een nieuwe bouwpraktijk juist gaat leiden tot een controleerbare bouwstroom met voor onze sector ongekende marges is dan echt een prestatie.

Wellicht is HAL Investements ook geïnspireerd door.

Dijkstra Draisma, Rc-panels en Factory Zero studeren (ondersteund door een forse subsidie door het ministerie van Binnenlandse Zaken) op dit moment op de ontwikkeling van een mega-factory waar 25.000 eenheden (huizen en/of renovaties) per jaar kunnen worden geproduceerd. Een dergelijke fabriek vraagt om een investering van 150 miljoen euro. Een klein bedrag voor techbedrijven maar enorme bedragen voor de bouw. Bedragen en aantallen die laten zien dat industrialisatie ver voorbij gaat aan prefab. Het beoogde resultaat is minimaal 40 procent kostenverlaging.

Vermijden van vaste kosten In het meest recente rapport van de ING-bank over industrialisatie in de

“Opdrachtgevers gaan niet meer uitvragen op basis van specificatie, maar zullen kiezen uit producten die voorzien zijn van een specificatie en keuzeopties” bouw wordt de verschuiving van variabele kosten naar vaste kosten als een risico gezien. Dat is vreemd. De kern van industrialisatie is namelijk het vermijden van variabele kosten. Hoe hoger de vaste kosten hoe meer voordeel er is te halen uit schaal; de kostprijs per eenheid gaat immers omlaag. Ook voor de bouwplaats moeten productiemiddelen ontwikkeld worden die leiden tot lagere variabele kosten. Bijvoorbeeld trucks die zijn uitgerust met werkplatformen (steigerloos), die gelijktijdig elementen kunnen hijsen en zijn uitgerust met alle benodigde gereedschappen.

Kortgeleden werd aan Elon Musk de vraag gesteld op welke manier iedere

De markt verandert flink. De producten die uiteindelijk veel goedkoper de markt op gaan zullen worden aangeboden als een keuze voor de opdrachtgever. Opdrachtgevers gaan niet meer uitvragen op basis van een specificatie, maar zullen kiezen uit producten die voorzien zijn van een specificatie en keuzeopties.

De best passende is de koop.

Het stimuleren van deze ontwikkeling door overheden zal om die reden ook niet moeten gebeuren door het creëren van condities waarmee de vraagkant kan schalen. Het zijn de aanbieders die de risico’s nemen en de investeringen doen waarmee de opdrachtgevers hun voordeel kunnen behalen (beter, duurzamer, goedkoper).

Circulair en bio De opschaling van circulaire- en (bij voorkeur) bio-materialen verloopt moeizaam. Dat maakt enerzijds onderdeel uit van het al eerder genoemde veranderimmuunsysteem, maar anderzijds ook met de complexe normering die wordt opgesteld in samenwerking met de gevestigde industrieën. Die instapdrempels zijn met industrialisatie te slechten.

Industrialisatie creëert nieuwe perspectieven voor kleine producenten die moeten opschalen om te kunnen concurreren met traditionele materialen.

Niet meer met je product leuren bij de architect, opdrachtgever of aannemer voor een experiment of pilot, maar onderdeel uitmaken van een industrieel opschaalbaar concept. De opgave rondom deze thema’s krijgt daarmee ook een extra impuls.

PARTNERNIEUWS

Fraai voorbeeld van een door De Mar in houtskeletbouw geleverde kapconstructie voor seriematige bouw.

Houtskeletbouwproducent gaat voor geAUTOmatiseerde prefabricage Wat is dat eigenlijk: Conceptueel bouwen?

Conceptueel bouwen is één van de oplossingen om opgaves binnen de woningbouwmarkt aan te pakken. Door te werken met concepten kan het hele ontwikkel- en bouwproces efficiënter en effectiever worden uitgevoerd.

Door een verbeterde afstemming en voorspelbaarheid is bij conceptueel bouwen de productiecapaciteit maximaal te benutten. Integratie van bouwdelen tot modules draagt bij aan de bouwsnelheid en het stroomlijnen van processen. Kanttekening: soms is de kostprijs van concepten hoger, maar zijn de bouw- en ontwikkelprocessen dermate gestroomlijnd, dat de totale stichtingskosten lager zijn en de kans op fouten kleiner is.

Door een betere afstemming zal foutreductie ontstaan en verlaging van de faalkosten optreden. Prestatiegericht uitvragen “dwingt” de vragers vooraf goed na te denken over de gewenste prestaties van de woning en biedt de aanbieders de mogelijkheid de garantie daarop af te geven.

Prestatiegericht uitvragen vereist professioneel opdrachtgeverschap: hoe minder onzekerheden in de vraag, des te beter en scherper het antwoord van de aanbieder wordt.

“Hoe kun je daadwerkelijk op de manier van de automobielindustrie, dus snel en efficiënt, prefabelementen in hout produceren?” Die vraag zet Klaas Droog van houtskeletbouwproducent De Mar in dit artikel centraal. En hij geeft natuurlijk een passend antwoord…..

We kijken al decennia naar de fantastische wijze waarop autofabrikanten voertuigen produceren, op hoge snelheid en met een betrouwbaarheid en kwaliteit waar menige andere sector jaloers op is en - helaas - vaak nog geen antwoord op heeft. De bouw is zo’n sector. Prefabricage van bouwelementen lijkt in menig opzicht nog iets teveel op handwerk. Dat kan én moet anders, vindt Klaas Droog. De algemeen directeur van De Mar 2D en Block2build BV en eigenaar van De Mar groep BV, is sinds kort ook voorzitter van het Netwerk Conceptueel Bouwen. Dat is een organisatie waar coöperaties, aannemers en industrie in samenwerken aan het standaardiseren van aanbod en vraag (zie de kadertekst).

Kennis en ervaring delen Compleet geïntegreerde wanden, daken, vloeren, casco’s, dakkapellen en (meerlaagse) casco’s in houtskeletbouw worden door De Mar prefab geproduceerd voor villa’s, cascobouw, vrijstaande nieuwbouw en seriematige woningbouw. Een goede calculatie, engineering,

productie en montage zijn niet het enige om tot een succesvol eindproduct te komen: “Samenwerken, nauwkeurig afstemmen en effectief communiceren vinden wij minsten zo belangrijk. Wij denken met opdrachtgevers mee in slimme oplossingen. Wij hebben zicht op het hele bouwscala en onze kennis en jarenlange ervaring delen wij graag.”

Geheel passend in deze tijd staat duurzaamheid hoog in het vaandel. De Mar heeft het STIP-certificaat. FSC-hout is het meest circulaire bouwmateriaal dat een houtskeletbouwer kan verwerken. “Verder zijn we continu op zoek naar slimm(er)e en duurzame (circulaire) oplossingen, waarbij het prefab produceren van een huis in één dag de ultieme uitdaging is”, zo verklaart Klaas Droog.

Het Dak 2.0 De eerste stappen zijn al gezet. Neem het Dak 2.0. Wie in de fabriek van De Mar rondkijkt ziet daar straks een machine één element per minuut produceren. Inderdaad, het lijkt sterk op geAUTOmatiseerde prefabricage. Klaas Droog: “Voortborduren op het bestaande levert zelden baanbrekende innovaties op. We zijn dus helemaal opnieuw begonnen met het concept dak. Normaliter zijn dakelementen elke keer anders: 200-300-400 kilogram. Dus dat werkt niet. We hebben het proces omgedraaid en ons afgevraagd: wat is bepalend voor

een dakelement? Door zo’n beetje alle ons bekende woningconcepten in kaart te brengen, konden we een soort standaard formuleren.

Het resultaat is een modulair dak en de modules daarvan - dakelement, nok, goot, overstek, woningscheiding enzovoort - laten zich prima geAUTOmatiseerd produceren.”

Faalkosten naar nul GeAUTOmatiseerd produceren valt en staat bij de variatiemogelijkheden, zoveel is duidelijk.

“Daar moet je dus beperkingen in aanbrengen.” Klaas Droog geeft als voorbeeld het autostuur: “dat is wel in diepte, maar niet zijdelings verstelbaar, want daar vraagt de klant niet naar en zou het alleen maar ingewikkelder dus duurder maken. Iets dergelijks zien we bij dakramen, met 4 of 5 posities dekken we alle mogelijkheden en creëren we een modulaire standaard. De bouw zelf doet dit soort onderzoek niet, wij wel en door hierop onze ‘massaproductie’ te baseren brengen we de faalkosten naar nul. Het resultaat wordt vastgelegd in BIM-modules waarmee architecten aan de slag kunnen.”

De ‘wij’ van Klaas Droog is overigens een team van zeven ontwerpers (waarvan vijf industrieel gericht), die heel anders kijken naar bepaalde details, gebruik en de kans op misbruik enzovoort.

HSB is de toekomst Hoe je het ook wendt of keert: houtskeletbouw is van nu en de toekomst, en De Mar staat bovenaan het lijstje. Klaas Droog onderstreept hierbij, dat aannemers, technische ontwerpers of andere duurzaamheidsfanaten in de bouwwereld zich te allen tijde bij hem kunnen melden. “Ben je enthousiast over onze innovaties en wil je de boot niet missen. Je bent van harte welkom, kom gerust eens kijken bij de groep incubators van De Mar Block 2 Build. Corona proof uiteraard. Of kijk op www.demar.nl”.

Dit artikel is gesponsord door De Mar. www.demar.nl

Prefab

donderdag 1 oktober 2020

29

NIEUWS Sneller bouwen dankzij Kant-en-klare meterkast ‘all in’-verdiepingsvloer als eerste op bouwplaats Vloerproducent VBI, gevelproducent Rc Panels, energiemoduleproducent Factory Zero en de woonmodulefabrikant Modulefabriek gaan samenwerken om een verdiepingsvloer al in de fabriek te verrijken met prefabinstallatie-elementen voor verwarming, warm water, ventilatie en het rioolstelsel. De bouwtijd buiten kan daardoor verkort worden naar een dag per woning.

Een proefwoning met het concept staat op het terrein van Rc Panels in Lemelerveld. Volgens de makers leidt het modulaire bouwsysteem tot lagere bouwkosten. Bouwen in één dag is het uitgangspunt. “De toegepaste prefabproducten zijn gestandaardiseerd en

interfaces worden voortdurend verbeterd om snel een woning in elkaar te zetten, zonder gebruik te maken van kit en purschuim”, zegt Kaj Huttenga innovatiemanager van Rc Panels.

Volgens Thies van der Wal, manager duurzaamheid en maatschappelijk verantwoord ondernemen bij VBI, wordt met dit modulair systeem de aannemer ontzorgd. “Dit modulair systeem past perfect in het principe van remontabel bouwen waar de bouwbranche nu sterk om vraagt. De aannemer is spin in het web. Hij speelt een cruciale rol in het bouwproces door het monteren en remonteren van woningen te coördineren”, geeft hij aan.

De woning van de toekomst krijgt eerst een meterkast en dan pas muren en een dak. Wel zo handig, want dan ben je als aannemer meteen klaar met het energiebedrijf, zeggen de bedenkers. Dankzij de prefab-kast kun je als bouwer opleveren wanneer het jou schikt.

De kant-en-klare meterkasten zijn vervaardigd uit stevige houten panelen, zijn wind- en waterdicht en met een slot afsluitbaar. Als ze een keer op hun plek staan, bouwt de aannemer het huis eromheen.

Bouwer Van Wijnen, die het idee samen met Enexis initieerde en ontwikkelde, liet de meterkasten in elkaar zetten bij De Verbinding BV. Dat is een sociale

Tijdelijke brug helpt bij wegwerkzaamheden KWS introduceert een innovatieve composieten hulpbrug die verkeershinder bij wegwerkzaamheden aanzienlijk moeten gaan verlagen. De lichte kunststof hulpbrug houdt bruggen en viaducten berijdbaar tijdens groot onderhoud. De maatschappelijke baten door minder files en afsluitingen zijn zo groot, dat de brug zichzelf al bij één werk terugverdient.

De tijdelijke hulpbrug ‘HUGO’ (Hulpbrug bij Groot Onderhoud) is ontwikkeld in nauwe samenwerking met Rijkswaterstaat, CT deBoer en FiberCore. Het laatste bedrijf levert de composiet dekken voor de demontabele constructie. Waar FiberCore normaal gesproken vooral glasvezelwapening verwerkt hebben ze in de negen meter lange hoofdoverspanning voor de hulpbrug flink wat koolstofvezels toegepast. Daardoor blijft het gewicht van de brug beperkt en kan hij gemakkelijk gemonteerd en verplaatst worden.

KWS beschikt inmiddels over twee bruggen van elk een rijstrook breed en met een lengte van 90 meter. Onder de bruggen is twee meter werkhoogte beschikbaar om bijvoorbeeld voegovergangen te vernieuwen of andere werkzaamheden uit te voeren. De wegenbouwer is nu samen met Rijkswaterstaat nu op zoek naar de eerste projecten voor toepassing van de hulpbrug.

werkplaats voor dove timmermannen.

Het Tilburgse woningbouwproject Willemsbuiten – een project van Van Wijnen – is het eerste reguliere bouwproject waar ze zijn geplaatst – 98 in totaal.

De twee partijen gaan het concept landelijk uitrollen. Want ze zijn ervan overtuigd dat deze kant-en-klare meterkast een grote toekomst heeft. Het idee is simpel: zodra de fundering en de beganegrondvloer zijn gestort zet je meterkast op zijn plek. Dat is een mooi moment, want het is nog rustig op de bouwplaats. Schilders, metselaars en tegelzetters zijn er nog niet, steigers en andere bouwmaterialen staan niet in de weg.

)

+

+ !# " ' ! ! &

,

*

, ,

, ,

, ,

, ,

!# # & (

PARTNERNIEUWS

In de knusse buurt De Houtwal zet Dura Vermeer meerdere geprefabriceerde eengezinswoningen neer. Op de foto BIM Engineer Frank Heisterkamp en algemeen directeur Mark Faay.

De toegepaste verdiepingshoge Faay Kingsize-wand en de prefab meterkast worden compleet aangeleverd en ingehesen, inclusief in de fabriek aangebrachte installaties qua elektravoorbereiding.

Kingsize-wanden maken doorlooptijd nog korter In Almere benut ontwikkelende bouwer Dura Vermeer Bouw Hengelo al in de ruwbouw de voordelen van door Faay geleverd prefab meterkasten en verdiepingshoge Kingsize wanden. Innovatie in het teken van een zo kort mogelijke doorlooptijd op de bouwplaats.

Dura Vermeer bouwt volop mee aan Almere’s jongste nieuwbouwwijk Nobelhorst. Projectdeel Veld 14 is onderdeel van de knusse buurt De Houtwal. Dura Vermeer zet er meerdere geprefabriceerde eengezinswoningen neer en heeft daarbij als uitgangspunt: één woning in één dag wind- en waterdicht. Uitvoerder Sjon de Vries licht dat graag toe: “Door minder vocht in de woning en er minder disciplines aan het werk te laten is de doorlooptijd van de bouw fors te verkorten. Dat is prettig voor zowel bouwer als opdrachtgever.”

Bekend probleem Minder werknemers op de bouwplaats, stijgende bouwkosten, strakke planningen en het terugdringen van stikstof en CO2. Het zijn goede redenen om de huidige traditionele bouwwijze eens goed onder de loep te nemen en te kijken

naar nieuwe bouwmethodes. Op dat punt hebben Dura Vermeer en Faay elkaar gevonden.

Standaardiseren zonder al te veel de ‘vormgevings- en indelingsvrijheid’ van architect en particuliere woningkoper aan te tasten, dat wordt de kunst van het toekomstige bouwen.

Met in het achterhoofd natuurlijk altijd: duurzaamheid en wooncomfort. Alles bij elkaar een goede basis voor innovatie.

Ruwbouwwanden De firma Faay uit Vianen is bekend van niet-dragende binnenwanden en plafonds.

Interessant is dus, dat Faay nu ook wanden heeft die geschikt zijn voor ruwbouw/nieuwbouw. “Deze Faay Kingsize (XL) - want verdiepingshoog - is een complete wand, met in de fabriek aangebrachte installaties qua elektravoorbereiding en badkamerinrichting”, zo vertelt algemeen directeur Mark Faay op het project in Almere. De Kingsize wand is ontwikkeld voor snel en efficiënt bouwen en geschikt voor prefab woningbouw. Pluspunt is dat er geen restvocht in de wanden zit, een logisch gevolg van de geheel geconditioneerde fabrieksmatige prefabricage. De tijdwinst bij

BIM zorgt voor plug and play-bouwsysteem Door de inzet van BIM-modellen en -tekeningen verloopt de fabrieksmatige productie van de wanden snel en nauwkeurig, zo zien we in de Faay-fabriek in Vianen.

Door BIM is het geen probleem meer om de wanden al in de fabriek volledig te voorzien van de benodigde elektra, inclusief alle uitsparingen voor schakelaars, leidingen en dergelijke. Doordat alles op de juiste plek in de wand is opgenomen, kan er op de bouwplaats razendsnel worden gemonteerd. BIM Engineer Frank Heisterkamp: “We noemen het ‘plug and play’ door de toepassing van de prefab binnenwanden van Faay in combinatie met ons prefab betoncasco en installatievloer, waardoor het lukt het om woningen in één dag wind- en waterdicht te realiseren. Bijkomend voordeel is dat de afbouw slimmer, sneller én schoner verloopt en daardoor de kans op fouten wordt gereduceerd. Het voor alle partijen aantrekkelijke resultaat daarvan is, dat de faalkosten fors omlaag gaan.”

Prefab meterkasten Bij de prefab meterkasten is er in overleg met de elektricien veel mogelijk, van een gedeeltelijk op de bouwplaats af te maken systeem tot een compleet in de fabriek voorbereide unit die meteen kan worden aangesloten op het net. Uitvoerder Sjon de Vries is ook om die reden blij met de prefab meterkasten. Dat er meteen een elektrische aansluiting in de woning is, werkt natuurlijk een stuk handiger bij de verdere afbouw.

inzet van deze wanden is enorm: “Door onze efficiënte manier van werken kunnen we de bouwtijd met vele weken verkorten.”

De Kingsize wanden zijn standaard opgebouwd uit biobased materialen, zoals vlasscheven en vezelplaat. Daardoor passen ze uitstekend in De Houtwal, waar duurzaamheid een groot goed is.

Diepgaand partnerschap Bij het werken met steeds meer geprefabriceerde elementen is een optimale logistieke afstemming essentieel. Faay beschouwt zich in dat opzicht meer als ‘partner’ dan als enkel ‘toeleverancier’. Mark Faay legt uit: “Als partner trek je samen op en zit je met gelijke pet aan tafel. Dat maakt een vergaande innovatie mogelijk, omdat je gezamenlijk het ontwikkelproces doorloopt en daar waar nodig verbeteringen doorvoert.” Frank Heisterkamp, BIM Engineer bij Dura Vermeer, vult aan: “Innovatie verloopt het best en snelst als je dezelfde verwachtingen en doelstelling hebt en niet bang bent om te zeggen waar het mis gaat.”

Projectoverschrijdend Het mag duidelijk zijn: alle partners zijn hier projectoverschrijdend bezig met de toepassing van de Kingsize wanden en prefab meterkasten: “Het resultaat bij dit project zijn Kingsize wanden waar al in de fabriek de leidingschachten en elektradozen zijn ingefreesd en waar desgewenst ook al bedrading is ingebracht.

Die is vooraf custom-made bij ons aangeleverd door de bij het project betrokken (huis)installateur; immers, wij zijn producent van kanten-klare wanden, maar geen installatiebedrijf.”

De wanden hebben een kern van vlasscheven en zijn aan weerszijden voorzien van een gladde, kras- en stootvaste vezelplaat. Ook verjongingen en andere frezingen zijn al in de fabriek te integreren. De Kingsize wand is maximaal 3 meter hoog en tot 5 meter breed en kan al in de ruwbouwfase worden ingehesen en geplaatst op de ruwe betonvloer of betonnen afwerkvloer.

Dit artikel is gesponsord door Faay.

Itho Daalderop warmtepompen; altijd een geschikte oplossing!

WPU 5G - benut energie uit de bodem Nieuwbouw

Projectmatig

Renovatie De best presterende bodemwarmtepomp van Nederland. Door de bodemenergie is voor het verwarmen ĂŠn koelen van de woning zeer weinig energie nodig. Er zijn verschillende hoogwaardige voorraadvaten beschikbaar voor elke warmwaterbehoefte.

HP-S - benut energie uit de buitenlucht Nieuwbouw

Projectmatig

Renovatie

Particulier

Deze warmtepomp kan de woning zowel verwarmen als koelen. Met een prachtig design, een uisterstille werking en hoog rendement, kan deze warmtepomp zowel hybride als all-electric opgesteld worden. Er zijn verschillende hoogwaardige voorraadvaten beschikbaar voor elke warmwaterbehoefte.

HP-M 25 i - benut energie uit de buitenlucht en ventilatie retourlucht Projectmatig Renovatie

Particulier

Deze warmtepomp bestaat alleen uit een binnendeel. Handig wanneer een buitendeel niet gewenst of niet mogelijk is. Door de combinatie van ventilatieretourlucht en buitenlucht kan fors op het gasverbruik worden bespaard. Deze warmtepomp wordt hybride opgesteld en werkt samen met

20_0182 | ID 2020-09-17

elke cv-ketel.

www.ithodaalderop.nl