Wanneer een tijd schrift als PThUnie – van theologen voor theologen en theologisch geïnteresseer den – kiest voor het thema ‘hoop’, dan weet je bij voorbaat al wel zo’n beetje waar dat op uit zal draaien.
De hoop op spannende en verrassende lectuur zal niet groot zijn. Maar misschien dat de onge bruikelijke afbeelding op de voorkant toch enige verwachting wekt. Deze intrigerende ‘urbex’ foto van een verlaten gebouw roept de nodige associaties op. Is het symbolisch voor de staat van verval van de kerk? Of van de theologie? Of zegt het meer in het algemeen iets over onze samenle ving of over de toestand van de aarde? En wat doet dat licht daar? Hoor ik daar op achtergrond Le onard Cohen zingen: ‘There is a crack, a crack in everything; that’s how the light gets in’?
Die vaak geciteerde tekst uit Cohen’s ‘Hymn’ zou wel heel mooi passen bij de manier waarop wij vanuit de theologie ons licht willen laten schijnen over de wereld waarin wij leven. Als het goed is ge ven we daarbij niets minder door dan het licht van Jezus Christus. In dit nummer van PThUnie presen
teren we een aantal voorbeelden van de manier waarop we als medewerkers, studenten en alumni daarmee bezig zijn.
Theo Pleizier spreekt met podcasters Daniël Gillis sen en Dick Schinkelshoek over hoe we als kerk en theologen ons licht kunnen laten ‘streamen’. Rie mer Roukema schrijft over Bijbelse hoop ‘dwars door alles heen’. Nieuwbakken bijzonder hoogle raar Arbeid en Zingeving, Maroesjka Versantvoort, preludeert op haar inaugurele rede over geloof als drijfveer, ook voor de arbeid. Oud-docent Bert de Leede heeft goede hoop dat hij zijn ecologi sche footprint tot een acceptabele omvang terug kan brengen. Alumnus Coen Constandse reflec teert over wat de christelijke hoop doet temidden van het geloof en de liefde. Oud-student Robert Stigter vestigt zijn hoop voor de toekomst op een veelkleurige en kleinschalige kerk. Docent Erik Olsman ont dekte dat zijn ergernis over studenten die zich aanvan kelijk niets aantrokken van maatregelen tegen de corona, omsloeg in bewondering over de manier waarop zij juist de hoop levend hielden. En ook oud-studenten Car men Melissant, Jan Kroon en Tim van Iersel hebben er ieder hun eigen verhalen bij. Die vat ik hier niet meer samen. U moet tenslotte nog wat te lezen overhouden. Vergeet daarbij ook het verslag van de openingsbijeenkomst niet. Ook wie daar weinig hoop op iets nieuws had, bleek zich aangenaam te hebben vergist.
Klaas Spronk, hoofdredacteur
'There is a crack, a crack in everything; that's how the light gets in'
Hoe kan de kerk perspectief bieden in onzekere tijden? PThUnie vroeg het aan Maroesjka Versantvoort, Robert Stigter en Bert de Leede.
Riemer Roukema over de toekomstverwachtin gen in de oude kerk – en wat we daar in deze tijd mee kunnen.
‘Een kop koffie kun je niet streamen’ Corona gooide de vanzelfsprekendheid van de zondagse kerkgang behoorlijk overhoop. Theo Pleizier, Daniël Gillissen en Dick Schinkelshoek bespreken wat dit betekent.
Erik Olsman maakt een hoopvolle wandeling door Amsterdam.
Hoe houd je – en bied je – hoop in een tijd van crisis?
Lof en zotheid bij opening academisch jaar. En: Subsidie NAW voor slavernijonderzoek.
Geloof en liefde blijven wel, schrijft Coen Constandse. Maar hoe zit het met de hoop?
Met ditmaal
de
van Gerrit van Meijeren en Hanna de Jong-Markus.
Met voorlichtingsdagen en PAO-cursussen.
PThUnie is een magazine van en voor iedereen die zich met de PThU verbonden voelt.
Redactie Theo Boer, Esther van Beem (adviseur), Caspar Dullemond (eindredacteur), Henk de Roest, Klaas Spronk (hoofdredacteur), Trudy Struijs. Redactieadres Postbus 7161, 1007 MC, Amsterdam, 088 3371 866, communicatieadvies@pthu.nl. Vormgeving en realisatie PThU
Fotografie Mike van Bemmelen, Sylvia Huisman (clickflash.nl), Ton van Kattenbroek, Judith Arendsen-Fokker, Marco Bijdevaate (o.m. cover), Wouter Muskee, Jeannine Rijswijk (foto Carmen Melissant) en Grote Kerk Apeldoorn (foto koffiekopje). ISSN-nummer 1876-9233
Een afnemend vertrouwen in institu ties en in elkaar, een oorlog om de hoek en een ecologische crisis bo ven ons hoofd… De toekomst lijkt weinig goeds te beloven. Verwach tingen over kerk en theologie in 2040 kunnen dan ook niet los wor den gezien van bredere vraagstuk ken: de toekomst van de samen leving, van de mens, van de aarde zelf. Hoe kan de kerk juist op die terreinen relevant en helpend zijn? We kunnen mensen een perspectief bieden, denkt prof. dr. ir. Maroesjka Versantvoort, bijzonder hoogleraar Arbeid en Zingeving aan de PThU. La ten we werken aan karaktervorming, stelt ds. Robert Stigter voor. Inkeer en omkeer –daar komt het nu op aan, vindt PThU-emeritus dr. Bert de Leede.
Maroesjka Versantvoort denkt beroepshalve veel na over de toekomst. Als onderzoeker van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) duidt ze maat schappelijke trends en ontwikkelingen, met name op de gebieden sociale cohesie, zingeving en arbeid. Ze con stateert een maatschappelijke paradox: aan de ene kant worden mensen steeds individualistischer, aan de andere kant maken ze zich zorgen over polarisatie en een gebrek aan maatschappelijke samenhang: ‘Als je mensen expliciet vraagt hoe hun ideale samenleving er in de toekomst uitziet, dan is dat erg gericht op verbinding. Mensen verlangen naar saamhorigheid, overbrugging van verschillen, respect voor elkaar en een einde van de polarisatie.’ Wens en werkelijkheid botsen wat dat betreft nogal. ‘Daar liggen kansen voor de kerk. In een tijd van onzekerheid kan deze een wenkend perspectief bieden’, verwacht Versantvoort. In haar inaugurele rede, op 14 oktober, gaat ze nader in op dit thema, toegespitst op zinge ving in werk. [Zie kader.]
Robert Stigter, gemeentepredikant in Delfgauw, was tien jaar geleden een van de trekkers van Dominee 2.0, een groep jon ge theologen die de kerk wilde opschudden met een pleidooi voor vernieuwing, experiment en spreken over God. Niet langer zou het in de preek moeten draaien om ‘licht, liefde en liturgische kleuren’, zoals in het manifest van de groep werd gesteld. De tekst had wel enige invloed, denkt hij: ‘Er is meer ruimte gekomen voor diverse vormen van kerk-zijn en ook het geloofsgesprek wordt nadrukkelij ker en op meer plekken gevoerd.’ Over de toekomst van de kerk is hij dan ook niet pessimistisch. ‘An ders had ik dit werk niet kunnen doen’, zegt hij: ‘Ik heb mezelf geroepen geweten om dominee
te worden omdat de kerk zo’n goed verhaal heeft –hoewel het ons vaak niet lukt om het spannend te maken.’ Dat verhaal gaat ook over thema’s die de hele samenleving raken, aldus Stigter: ‘Neem kli maatverandering. Daar kunnen wij heel goed een hoopvol en realistisch verhaal over vertellen. Over God die schepper van hemel en aarde is, die ons mensen een rol geeft. We hebben een verantwoordelijkheid, waarbij we steeds zicht houden op Gods koninkrijk
Prof. dr. ir. Maroesjka Versantvoort is sinds
1 juli 2021 bijzonder hoogleraar Arbeid en Zingeving aan de PThU. Haar benoeming betekent, na het emeritaat van prof. dr. Joep de Hart, een voortzetting van de samenwerking van de univer siteit met het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP). Op 14 oktober houdt ze haar inaugurele rede, getiteld ‘Zin verzoet de arbeid; over arbeid en zingeving in een paradoxale samenleving’. Versantvoort: ‘Om menselijke gedragingen te verklaren moet je inzicht hebben in de drijfveren van mensen. Geloof is zo’n drijfveer. Bij de PThU houd ik me vooral bezig met de samen hang tussen arbeid en zingeving. We leven in een dynamische wereld, waarin werk een belangrijke factor is in het welbevinden van mensen. Maar mensen zijn onzeker over de toekomst. Technologische ontwikkelingen gaan hard: veel beroepen zullen over een poosje niet meer bestaan. Dat idee maakt mensen kwetsbaar. Mensen die hun baan kwijtraken hebben een veel la ger welbevinden, ervaren minder zin. Er ligt een taak voor de kerk om in gesprek te gaan over de rol van werk. Zij kan mensen helpen, perspectief bieden, vertrouwen geven. Mensen die zingeving in hun leven ervaren, zijn gelukkiger, actiever, hebben min der last hebben van chronische ziektes. Ook voor de samenleving heeft het allerlei voordelen als mensen hun leven als zinvol ervaren.’
dat is en nog komt. Andere partijen doen alsof het allemaal wel meevalt of ze schieten juist in de klimaatstress en de depres sie. Op zo’n moment is een hoopvol realistisch verhaal nodig. De kerk heeft dat.’ Het is een verhaal dat dringend verteld moet worden, zegt hij: ‘We kennen de toekomst natuurlijk niet. We weten dat deze in Gods hand is, dat scheelt. Maar de periode dat alles beter werd lijken we wel te heb ben gehad. Mijn kinderen gaan het slechter krijgen dan ik. Allemaal rampen die we nu al om ons heen zien gebeuren, zullen alleen maar erger worden.’
Dat laatste is Bert de Leede zich al langere tijd steeds meer bewust. Daar om schrok de oud-rector van Hydepark en emeritus van de PThU onlangs wel, toen hij zijn ecolo gische footprint uitreken de: ‘Die bleek toch aanmerke lijk hoger dan ik dacht. Ik meende dat ik het beter deed.’
Het was voor hem een bevestiging van een allang sluimerend besef: dit kan zo niet langer. ‘Er gaan verschrikkelijke dingen over ons heen komen. Hebben we de kracht om daar iets aan te doen?
Er wordt nu echt iets van ons gevraagd!’ Wat dan precies? ‘Bekering. Metanoia. Een omkeren in ons denken, in de wijze waarop we in de wereld staan, in de goden die we dienen. Daarmee bedoel ik niet dat de ecologische crisis en de oorlog in Oekraïne een straf van God zijn. Maar ze stellen ons wel voor de vraag: hebben we niet met zijn allen in volle vaart een doodlopende weg gekozen?’
Kerkleden onder scheiden zich daarbij nauwelijks van de rest van de samen leving, moet De Leede constateren: ‘Je ziet dat de geloofs overdracht verpulvert. In onze eigen gezinnen, overal om ons heen. Onder
de dertigers en veertigers is er onvermogen om het geloof over te dragen; de noodzakelijkheid ervan wordt haast niet gezien.’
Enige tijd geleden sprak hij een jongere collega, vertelt hij: ‘Een begaafd predikant. Hij staat in een goede, meelevende gemeente waar de kerk op zondagmorgen nog altijd behoorlijk vol zit. Hij zei tegen mij: negentig procent van het leven van mijn gemeenteleden is geseculariseerd. De overige tien procent is het leven in de lichtkring: de zondagse kerkdienst, de christelijke opvoeding van de kinderen. Maar hun dagelijks leven is volledig geseculari seerd: qua vakantiegedrag, de inrichting van huizen, bestedingspatronen…
Die waarneming schokte mij. We zijn verslaafd. We zijn andere goden gaan aanbidden.’
Waar De Leede het over bekering heeft, benadrukt Stigter karaktervorming als
‘Over klimaatverandering kunnen wij een goed en realistisch verhaal vertellen’Bert de Leede
oplossing: ‘Vroeger konden chris tenen in tijden van rampspoed een verschil maken. Dat kan nog steeds, maar daar moe ten we dan wel in getraind worden. Bij de ene ramp heb je wat aan een voedselvoor raad, bij de andere heb je wat aan het dragen van een mondkap je. Maar karaktervorming is bij alles behulpzaam.’ Hoe ziet hij dat voor zich? ‘Het goede voorbeeld geven. De weg van de Bergrede gaan. Toerusting. Niet alles van de dominee ver wachten, maar samen leren, samen groeien. Wat mij betreft zou ieder gemeentelid opgeleid moeten kunnen worden tot ambtsdrager en zijn hele leven blijven geloofsleren en groeien. Daar kan de PThU dan een mooie rol in spelen. Zo leren we samen omgaan met dat idee van die onzekere toekomst.
Zo kunnen we ervoor zorgen dat we niet gaan hamsteren als er weer een epidemie uitbreekt. Dat we blijven delen, dat we blijven geloven en hopen en liefhebben, wat er ook ge beurt.’ Minstens zo belangrijk is het zoeken van bondgenoten, stelt Stigter: ‘We zijn als kerk te klein om alles zelf te doen, maar het werkt heel goed om aan te sluiten bij wat er verder nog is. Dat brengt verbinding. Je kunt je als kerk verbinden met al het goede en mooie wat er in je wijk of je dorp gebeurt. Bij ons is een grote biologische boerderij, Hoeve Biesland. Daar hou den we nu, als onderdeel van een biologisch festi val, voor de vierde keer een openluchtkerkdienst. Wij leggen ons verhaal dus onder het goede dat daar al gebeurt. Daar word je creatief van, daar leer je de taal die buiten de kerk wordt ge sproken. Dat geeft hoop: je hoeft niet groot te zijn om iets te kunnen bereiken. Je hoeft niet langer in de rats te zitten dat we maar zo’n klein kerkje zijn.’
Maar hoe ziet die kerk er uit?
De Leede en Stigter pleiten beiden voor een kerk met een meer vloeibare structuur.
Stigter: ‘We hebben ons de kerk in prak tische zin heel lang voorgesteld als een predikant die in een kerkgebouw
genoeg betalende schaapjes om zich heen verzamelt. Dat geloven we niet werkelijk, maar het is wel hoe we het in praktische zin georganiseerd hebben. We zijn de afgelopen tien jaar al hard bezig geweest om dat te veranderen. Want een kerk kan veel meer zijn dan dat. We kunnen werken met andere vormen van kennis, van overdracht, van delen. Nu moeten we nog gaan zorgen dat het ambt nog beter aansluit op die verandering. Dan kunnen we de kerk zo ombouwen dat zij veelkleurig is, met dorpsgemeentes en wijkgemeentes met genoeg kerkgangers om de boel draaiende te houden, maar ook allerlei andere vormen van kerkzijn daar omheen. Als je niet afhankelijk bent van een zware structuur met een predikantsplaats en een kerkgebouw, dan kun je met een groepje van dertig ook prima kerk zijn.’
Hij voegt eraan toe: ‘De kerk van de toekomst zal in Nederland ook voor een groot deel een gekleurde kerk zijn. Van de migranten heeft bijna iedereen een gelovige achtergrond, en ongeveer de helft is christelijk. De uitdaging voor PKN-gemeenten is om hen in de bestaande kerk te integreren. Dat vraagt dan wel een groot aanpassingsvermogen van ons. Maar ook als we dat niet doen zal er kerk zijn in Nederland – door en voor migranten.’
De Leede ziet een toekomstige kerk voor zich die een ‘binnenwereld’ heeft, een soort van klooster in de samenleving. ‘M’n zoektocht gaat heel sterk in de richting van een kerk die een sterke liturgie viert, niet alleen een uurtje op zondagmorgen, maar een die het leven doortrekt, die een dra gende grond is. Zo bed je het kloosterlijke in het gewone leven in. Daarvoor wil ik gestalten gaan
zoeken: gemeenten met retraite-achtige vormen, met catechese die jonge ren inwijdt in de weg naar binnen en het daarbij passende moreel kompas.’ Praktisch gezien vraagt dat om een kerk met een lichte structuur en een sterke prediking, zegt hij: ‘Laten we het wagen met weinig kerken, maar die dan wel altijd open zijn. Laten we het wagen met een kerk die de tijd duidt en mensen helpt in die tijd staande te blijven; met een kerk die profetisch verkondigt, die in het he den zegt wat gezegd worden, en daarvoor ook het gezag heeft doordat zij gedragen wordt door men sen die zelf de consequenties daarvan nemen.' En nee, dat betekent niet een terugkeer naar de kerk van de verzuiling en de antithese, en zeker niet een kerk waarin niets mag, benadrukt hij: ‘Maar het betekent wel dat je leert leven vanuit een intern kompas; een kompas dat je de kracht geeft om te zeggen: ik ga alleen bij heel hoge uitzon dering vliegen. Als ik dat doe, dan is dat een heel bijzondere gebeurtenis in mijn leven. De eenvoud moet terug, en daarmee de vreugde van leven van de vijf broden en twee vissen, en beginnen met die eerst nog te delen.’
'Als je niet afhankelijk bent van een zware structuur met een predikantsplaats en een kerkgebouw, dan kun je met een groepje van dertig ook prima kerk zijn'
Ik stap uit de tram en loop het laatste stukje. Even de sfeer van de hoofdstad proeven in de avondzon van augustus. Geroezemoes neemt in sterkte toe: ik nader een grote tuin met vier lange tafels, waaraan keurig geklede studenten zitten. Ze zijn er weer, denk ik. Met een glimlach herinner ik me het begin van mijn eigen studententijd. De hoop op een heerlijke tijd, dichtbij je peers, een diploma glorend aan de horizon.
Meteen gaan mijn gedachten terug naar twee jaar geleden. Geschokt was ik, toen ik in Groningen hetzelfde tafereel in zag. Corona greep om zich heen en een vaccin was nog niet voorhanden. Ter wijl de anderhalvemetermaatregelen nog heers ten, zaten daar de studenten opeengepakt aan tafels, met overal glazen wijn en bier. Toen was ik kwaad; of eigenlijk jaloers. Terwijl ik hoopte op een leven met anderen, dichterbij dan anderhalve meter, hadden deze studenten de hoop gegrepen. Terwijl de rest van het land zich staande probeerde te houden in een bestaan met karige nabijheid, hadden zij hun koninkrijk reeds gevestigd.
Later zag ik hoe zwaar sommige studenten het hadden. Toen de schrikbaren
de cijfers over de mentale gezondheid van jonge ren en jongvolwassenen naar buiten kwamen, trok ik helemaal bij. Met elkaar hadden deze studenten de hoop levend gehouden. Verschillende studies bevestigen het ook: relaties zijn een belangrijke bron van hoop.
Twee vrouwen van in de zeventig wandelen me tegemoet op het trottoir. Ze groeten me, iets wat zelden gebeurt in Amsterdam. Ik denk aan een van mijn favoriete Bijbelteksten: de Emmaüsgangers (Lukas 24:13-35). ‘Brandde ons hart niet toen Hij onderweg met ons sprak en de Schriften voor ons ontsloot?’, vragen ze zich af nadat Jezus zichzelf kenbaar heeft gemaakt in het breken van het brood. Jezus als wekker van hoop.
De Emmaüsgangers maken meteen rechtsom keert naar de andere leerlingen. Die zitten bij elkaar – vast niet op anderhalve meter afstand – en houden met elkaar de hoop levend, waarop Jezus zelf in hun midden komt en hen met vrede groet. De hoop wordt begroet met vrede.
Ik bel spontaan aan bij een vriend. Om even iets af te geven. Nu maar hopen dat hij thuis is.
'Met elkaar hadden deze studenten de hoop levend gehouden'
Het Dominass team is er voor
bv
Dagelijks zetten onze specialisten zich in om de verzekeringen van inmiddels ruim 3.700 predikanten zo goed mogelijk te beheren. Kennis van zaken, een uitgekiend verzekeringspakket en een grote betrokkenheid bij uw persoonlijke situatie!
Kennismaken is eenvoudig: bel en u ervaart het Dominass gevoel.
door Riemer Roukema
hoogleraar Nieuwe Testament aan de PThU.
De apostel Paulus schreef dat geloof, hoop en liefde altijd zullen blijven. Over alle drie zou veel te zeggen zijn, maar hier gaat het vooral om de hoop. Wat bedoelde hij daarmee? Waarop hoopten de eerste christenen? En kunnen gelovigen daar nu iets mee?
In de Bijbel heeft hoop niet de onzekere klank die het woord nu heeft. Wie zegt: ‘Ik hoop het’, weet niet zeker of het zal gebeuren. In de Bijbel wijst hoop doorgaans op de verwachting dat iets zal gebeuren en goed zal aflopen. Toch lezen we daar ook vaak dat hoop op de proef wordt ge steld. Twee van Jezus’ leerlingen hadden gehoopt dat hun Meester het volk Israël zou bevrijden van de Romeinen, maar hij was vermoord (Lucas 24:21). Ook na zijn opstanding heeft hij Israël niet van de bezetters bevrijd. Jezus had de indruk gewekt dat Gods Koninkrijk weldra zou aanbre ken, maar als dat nog iets wordt, dan moeten we er wel erg lang op wachten. In dat opzicht is het raadselachtig dat hij nog steeds geloof vindt. Hoe hebben de christenen van de begintijd dat beleefd? De vroege kerk leefde in de verwach ting dat Jezus uit de hemel zou komen om op aarde orde op zaken te stellen. Paulus rekende daarbij op de opstanding van wie in het geloof in Christus al waren overleden (1 Tessalonicenzen 4:13-18). Gelovigen die dan nog zouden leven, zouden in een vernieuwd lichaam deel krijgen
aan het Koninkrijk van God. De dood zou er dan niet meer zijn en God zou ‘alles in allen’ zijn. Paulus meende dat dit niet lang meer zou duren (1 Korintiërs 7:29; 15:20-55). Dit lag in de lijn van Jezus’ eigen onderricht. Jezus was op zijn beurt beïnvloed door de oude profeten van Israël.
Toen deze hoop op een spoedig, glorieus einde niet uitkwam, werd die getemperd en aangepast. De christenen moesten zich erop voorbereiden dat het allemaal langer zou duren dan ze aanvan kelijk dachten. Zo wordt in de tweede brief aan de Tessalonicenzen uitgelegd dat er eerst nog veel strijd en geloofsafval zou plaatsvinden. In de eerste drie evangeliën lopen de beide scenario’s door elkaar: een spoedige wederkomst en een veel langere duur met veel rampen. Eerst moest ook de boodschap van Gods Koninkrijk over de hele wereld bekendgemaakt worden. Pas daarna zou het einde komen (Matteüs 24:4-14). In het evangelie van Johannes is de verwachting van Jezus’ komst naar de marge geschoven, al wordt die soms toch even vermeld. In de tweede brief van Petrus staat dat God geduld heeft en aan iedereen eerst de kans wil geven om tot bekering te komen; want met ongelovigen zou het slecht aflopen. Daarom was Christus nog niet gekomen (2 Petrus 3:8-9).
Het zal best zo zijn dat sommige christenen zo teleurgesteld waren in het uitblijven van Chris tus’ komst en van Gods Koninkrijk, dat ze hun hoop daarop hebben opgegeven. Of ze hebben zo’n andere draai aan hun geloof gegeven, dat ze buiten de hoofdstroom van de kerk terecht kwamen. Maar veel christenen maakten die keuze niet. Zij hadden in het leven met Christus al zoveel waardevols ervaren, dat ze op dat Koninkrijk bleven hopen, op aarde en in de hemel. Hij had hun leven immers vervuld van geloof en hoop en liefde. Door hem waren ze bevrijd van de onbe vredigende goden die ze vroeger vereerden. Ze waren ervan over tuigd geraakt dat Chris tus sterker was dan alle andere goden en machten en demonen. Hij was immers uit de dood opgestaan en had
daarmee zijn macht over de duivel en diens demonen ge toond. Wie gedoopt was, was met al die anderen in Christus opgenomen en had zijn Geest ontvangen. Die Geest gaf hun kracht en inspireerde hen. Dankzij Christus hadden ze God als barmhartige Vader leren ken nen. Ze hadden geleerd over ver geving en verzoening. Als kinderen van God waren ze een nieuw leven begonnen. Ze hoorden bij een nieuwe gemeenschap die ze zich vroeger niet hadden kunnen voorstellen: armen en rijken hoorden daarbij, slaven en hun heren, vrouwen en kinderen evenzogoed als mannen, mensen van Joodse en niet-Joodse afkomst. Met zijn allen at je samen aan tafel en zong je nieuwe liederen en luisterde je naar wat de anderen hadden te vertellen; en je mocht zelf ook iets zeggen.
Door het geloof en door de gemeenschap van de kerk was hun leven zo veranderd, dat ze dat nooit zouden opgeven omdat Christus nog niet was teruggekomen. Tja, daarop hadden ze vroeger gehoopt, of anders de generaties die al eerder tot geloof waren gekomen. Maar voor een latere generatie was dat niet de kern van waar het om ging. De hoop op Gods Koninkrijk was er nog wel, maar wie gedoopt werd, ging dat Koninkrijk toch ook al binnen? Dat Koninkrijk was er toch ook al als je samen bij Christus hoorde en in zijn geest in de wereld stond? Op grond van de overgeleverde teksten in en buiten het Nieuwe Testament stel ik mij voor dat het zo ongeveer is gegaan.
‘De vroege kerk kan ons inspireren om de hoop niet te verliezen, bij de kern te blijven en verantwoord te leven’
Datgene waarop gehoopt werd, bleef wel, maar verschoof, en blijvend waren ook het geloof en de liefde.
Mij dunkt dat de kerk zo ook nu kan hopen op de komst van Gods Koninkrijk, ooit, op Gods tijd en manier. Waarschijnlijk na allerlei rampen die de wereld nog zullen treffen en die zich – vaak door wanbeheer – ook nu voordoen. Maar in dat alles kun je altijd gelovig hopen op de hulp van God, op de nabijheid van Christus, op de inspi
ratie van de Geest om anderen lief te hebben, verantwoord te leven en te doen wat mogelijk is. En uiteindelijk kun je zo hopen op dat Koninkrijk, dwars door alles heen wat daartegenin gaat. Geloof, hoop en liefde: die zullen blijven. De kerk verkeert nu dan wel in heel andere omstandig heden dan de christenen van het begin, maar die vroege kerk kan ons ook inspireren om de hoop niet te verliezen, bij de kern te blijven en verant woord te leven.
Tim van Iersel (timvaniersel.nl) is dementiedominee bij WoonZorgcentra Haaglanden (WZH) en ethicus.
‘Er zijn momenten dat onze hoop op het nulpunt belandt, Ground Zero bereikt’, schrijft Tomas Halik. Dan zijn we teleurgesteld en uitgeblust en zien we er geen gat meer in. Ik denk dat we in 2022 geregeld van zulke momenten met elkaar delen in de kerk. Maar Halik schrijft ook: ‘Als een atheïst zegt: God is er niet, dan bedoelt hij: God is hier niet. Dat ben ik met hem eens. Maar onder één groot voorbehoud: Hij is hier nog niet.’ Ons geloof wordt soms zwaar op de proef gesteld en siddert en beeft, maar juist dan wordt het ondersteund door de hoop. Daarnaast is ons geloof geduldig. Als predikant kan ik alleen maar doorgeven wat ik zelf heb ontvangen. Wat ik niet heb, kan ik ook niet delen. Ik zie op dit moment niet zoveel tekens van hoop, eerlijk gezegd. Maar als ik de naam van Jezus hoor, dan klinkt daarin ook altijd iets mee van toekomst en uitzicht. Die naam houdt me op de been en ik hoop dat anderen daar ook iets van kunnen merken.
‘Ik werk als geestelijk verzorger met mensen met dementie en hun naasten. Hoe ik hen hoop geef? Wat ik in diensten en in gesprekken vooral probeer over te brengen is dat ze niet alleen zijn, dat God met hen meegaat. Dat Hij er is. Dat is, bij alle eenzaamheid en onrust die ze soms ervaren, een belangrijke boodschap. Het mooie van het werken hier is dat geloven heel basaal wordt. Ook voor mezelf. Ik ben opge groeid in een vrij cognitief geloof. Als theoloog word je ook zo opge leid: nadenken, uitpluizen, het geheim proberen te snappen. Hier valt dat voor een groot deel weg. Nadenken geeft niet per se de ingang.
Het gaat om het direct ervaren van God, hier en nu en met elkaar; het besef dat Hij met je meegaat en dat je van daaruit leeft. De mensen met wie ik werk kunnen dat niet zo goed verwoorden, en in mijn omgang met hen merk ik dat dat ook voor mijzelf geldt. Omdat het zo eenvoudig is, maar ook een myste rie. Geloof is echt een kracht. En dat is een hoopvolle gedachte.’
ʻHet gaat om het direct ervaren van Godʼ
Ik denk dat ik hoop bied door zelf hoopvol te zijn. Christelijke hoop is niet slechts optimisme. Zo van: het wordt vast een keer beter. Als je een tijdje geleefd hebt, weet je dat dingen niet automatisch beter worden. Soms worden dingen eerst veel erger. Toch maakt het geloof mij optimistisch. Het maakt dat ik nieuwsgierig blijf. Dat ik geloof dat er iets nieuws kan gebeuren. Dat is belangrijk, denk ik. Je moet durven dromen voordat een droom werkelijkheid kan worden. Wie zich geen betere werkelijkheid kan voorstellen, kan er ook niet aan meewerken. Verbeeldingskracht is daarbij belangrijk. We mogen hopen en groot dromen, ook wanneer er nog geen enkele aanwijzing is dat die droom uitkomt. We mogen erop vertrouwen dat de hoop eens werkelijkheid wordt. Door het geloof durf ik dat. Omdat mijn hoop niet in de lucht hangt, maar gevestigd is op een persoon; namelijk Jezus. Christelijke hoop lééft. Heel letterlijk. De hoop is mens geworden onder ons. En Jezus heeft bewezen dat hij ons niet aan ons lot overlaat, wat het hem ook kost. Op hem mogen wij onze ogen richten. Dat geeft vertrouwen, ook bij slechte dagen.
ʻChristelijke hoop lééftʼ
ʻOns geloof wordt soms zwaar op de proef gesteld en siddert en beeft, maar juist dan wordt het ondersteund door de hoopʼ
En opeens konden we niet meer naar de kerk... Tijdens de coronapande mie werd ‘streaming’ ook in kerkelijk Nederland het toverwoord. Maar wat betekent deze verschuiving naar online voor de langere ter mijn? PThUnie liet drie ervarings deskundigen met elkaar in gesprek gaan: dr. Theo Pleizier (praktisch theoloog aan de PThU), Daniël Gil lissen (adjunct-hoofdredacteur van het Nederlands Dagblad) en Dick Schinkelshoek (chef redactie geloof & kerk bij diezelfde krant en oud-student van de PThU). Pleizier deed onderzoek naar kerk online in tijden van corona; Gillissen en Schinkelshoek maken sinds an derhalf jaar de veelbeluisterde podcast ‘Dick en Daniël geloven het wel’. Caspar Dullemond leidde het gesprek.
PThUnie: ‘Theo, jij was al in het begin van corona betrokken bij een internationaal onderzoek onder voorgangers over hun omschakeling naar online. Wat waren de conclusies?’
Theo Pleizer: ‘Opvallend was dat Nederlandse voorgan gers, zowel katholiek als protestant, aangaven dat ze me teen waren gestart met online kerkdiensten. Het streamen van kerkdiensten ging veel sneller dan in landen om ons heen. In Nederland werden normale kerkdiensten geregis treerd, met een liturgie en een preek, maar dan zonder of met heel weinig kerkgangers. In het buitenland, met name in Duits talige landen, werd de open vraag gesteld wat er nu op zondag gedaan moest worden. Mijn verklaring voor dat verschil is dat we in Nederland die streamingstructuur al een eeuw hadden liggen, eerst via de kerktelefoon en uiteindelijk via kerktelevisie.’
Dick Schinkelshoek: ‘De online kerkdienst kwam inderdaad vaak neer op een exacte kopie van wat er eerder werd gedaan. Misschien werd de collecte eruit gehaald en de preek net wat korter gemaakt, maar dat was het dan ook. De kerkdienst was het product dat je als kerk geacht werd te brengen – eerder dan een viering in een studio-omgeving of een meditatief moment.’
Daniël Gillissen: ‘Had het er ook mee te maken dat in de Nederlandse kerken werd gedacht dat het achterwe ge laten van de kerkdienst het ergste was wat je kon doen?’
TP: ‘Dat zal hebben meegespeeld. Maar er zat ook een praktische, misschien zelf therapeu tische laag in. Als alles wegvalt en je opge
sloten zit in je huis, dan is een kerkdienst die lijkt op wat je gewend bent, iets waaraan je je kunt vasthouden. Dan ben je even bij elkaar, verbonden door het scherm.’
DG: ‘Wanneer is iets een kerkdienst? Dat speelt ook een rol. Wordt het voor de camera en zonder publiek niet een beetje kerkdienst spelen? Ga je iets nadoen?’
DS: ‘Dat was het duidelijkst te zien bij Avond maalsvieringen. Van het voorjaar ontdekten we als krant dat er gemeenten zijn die al twee jaar geen Avondmaal gevierd hadden. Dat kan niet voor een camera, was het idee. Dat herken ik wel. Bij ons in de gemeente werd je geacht zelf brood en wijn in te slaan. Daar heb ik niet aan meegedaan.’
PThUnie: ‘Was dat gêne?’
DS: ‘Absoluut.’
DG: ‘Dat is dat spelen. Je zit in je huiskamer met je kinderen en je gaat dan Avondmaal doen. Dat voelt ongemakkelijk. Terwijl het in de setting van een kerkgebouw wél werkt.’
PThUnie: ‘Is wat dat betreft het streamen van een preek simpeler, omdat je dan alleen maar met z’n allen stil hoeft te luisteren?’
TP: ‘Dat roept de fascineren de vraag op waar het heilige in zit.
Verdraagt het heilige techniek en afstand? Zijn er heilige handelingen die daarmee lijken te botsen? Waarom zeggen we: bij een preek kan het wel en bij het Avondmaal niet? De preek is de ontmoeting met God. Daar word je de vergeving aangezegd. En daarvan zeggen we dus dat het wél via een scherm kan.’
DG: ‘Het Avondmaal is een handeling waarbij er meer van jezelf wordt verwacht. Avondmaal gaat om ontmoeten, om delen.’
TP: ‘Ik denk dat deze periode ons erg de licha melijkheid van de liturgie heeft geleerd. En het belang van de gemeente en de gemeenschap. Je moet elkaar kunnen zien, zeker als het om het Avondmaal gaat. Wij zeggen niet als eerste: het sacrament moet mij worden aangereikt door een ambtsdrager. Wij zeggen: het is raar om dat in je eentje achter een scherm te doen.’
PThUnie: ‘Er was sprake van een noodsituatie. Dan roei je toch met de riemen die je hebt?’
TP: ‘Bij de PThU hebben we daar ook discussie over gehad. Ik was een van de weinigen die wel ruimte zag voor een online vorm van Avondmaal vieren. Ik had het idee om diakenen op zondag morgen bij alle gemeenteleden brood en wijn voor de deur te laten zetten. Die kant is de discussie niet opgegaan. Het ging vooral om de vraag: is het wenselijk of niet?’
DG: ‘De ernst van zo’n situatie hangt vooral af van de lengte ervan.
Je kunt in het begin zeggen: we doen even geen kerkdienst. Maar langzamerhand ga je
dingen mis sen. Dan ga je dat drempeltje over – of niet natuurlijk.’
PThUnie: ‘Wat viel jullie verder op aan de manier waarop voorgangers met online diensten omgingen?’
DS: ‘Mij vielen twee dingen op. Het eerste is dat er bij de eerste lockdown een soort euforie leek te ontstaan onder predikanten: hé, ik heb meer bezoekers – meer clicks! – dan ik in mijn kerk had. Zou het zo kunnen zijn dat de coronapandemie ons weer onder het woord brengt? Dat enthousi asme bekoelde heel snel, want bereik via internet is lastig te meten. De tweede trend is wat mij betreft het rondshoppen door kerkgangers. Dat is bij ons protestanten altijd al mode geweest: je gaat naar de dominee die je het meest aanspreekt. Dat werd je nu nog eens duizend keer makkelijker gemaakt. Gemeenten die de boel goed op orde hadden, ik denk bijvoorbeeld aan Mozaïek in Veen endaal, trokken mensen uit het hele land. Daar kon je als kleine dorpsgemeente niet tegenop.’
TP: ‘Ik herken deze waarnemingen wel. Ik denk dat veel kerken de afgelopen tijd een stap hebben overgeslagen, namelijk de vraag: wie zijn we kwijt geraakt en wat gaan we daaraan doen? Zodra het kon, gingen de kerken weer open. En dan con stateer je wel dat er gezich
ten ontbreken, maar hoe geef je daar goed aandacht aan? Je wilt verder.
Maar je moet ook verwerken wat er is gebeurd. Daar heb ik weinig van teruggezien, ook niet in kerkelijke bladen.’
DG: ‘We hebben als krant, samen met de EO, on derzoeken laten doen. In het begin zei een op de zes kerkleden: ik weet niet of ik terugkeer. In sep tember 2021 was dat een op de vier geworden. Mensen gaven aan dat ze wat tijd nodig hadden.’
PThUnie: ‘Bioscopen hebben ook veel moeite om hun klanten terug te krijgen. Kun je deze trend vergelijken met thuis Netflix kijken, in plaats van een avond naar de film gaan?’
DS: ‘Precies. Mijn indruk is dat we individualisti scher zijn gaan consumeren. En het geldt voor meer dingen. Ik kan mijn bankzaken thuis regelen, ik kan mijn boodschappen bestellen terwijl ik op de bank lig. Waarom zou ik kerkdien sten niet op mijn tijd en mijn manier tot me nemen? Als moderne geloofscon sument wil ik op mijn manier mijn geloof consumeren. En daarbij heb ik heel veel keuze.’
'De razend drukke dertigers met kinderen hebben ontdekt dat een vrije zondagmorgen heel aantrekkelijk kan zijn'
TP: ‘Daar zit een paradox in. Op het moment dat streaming beter wordt, versnelt het dat proces van individualise ring. Er zijn heel goede on
Dick Schinkelshoek en Daniël Gillisen.
PThUnie: ‘Dick en Daniël, wat zouden jullie vanuit je podcastervaring de vormgevers van online-kerkzijn willen meegeven?’
DG: ‘Je moet het volhouden. Er wordt van alles en nog wat opgestart, maar als je dan weer stopt, ben je het meteen kwijt. Je moet mensen vasthouden.’
DS: ‘In een podcast is het heel lastig om de hele tijd te moeten luisteren naar een en dezelfde stem. Dat kán wel, maar alleen als de stem ontzettend goed is en het verhaal heel interessant. Daarom hebben veel podcasts twee mensen, zodat je een gesprek kunt voeren, met eventueel geluidsfragmenten tussendoor. Daniël en ik zeggen voortdurend tegen elkaar: zorg dat je niet te lang aan het woord bent. Desnoods laat je de ander een obligate vraag stellen, want dan is er tenminste even die afwisseling.’
DG: ‘Mensen zijn gewoontedieren. Ze willen meer weten van wat ze al kennen. Daarom is het belangrijk om met een vast format te merken, waarbij je in het begin helder neerzet wat de luisteraars kunnen verwachten. En als je dingen wilt veranderen, doe dat dan niet te radicaal. Je moet een publiek met je meenemen.’
DS: ‘Herkenbare gezichten zijn ook belangrijk. Ik ben hier en daar gastvoorganger, maar daar komen altijd minder mensen op af. Als je het hebt over nieuwe vormen, zou je ook meer de persoon van de voorganger centraal kunnen stellen. Dat zijn dominees natuurlijk helemaal niet gewend. Maar het is toch leuk als iemand zegt: van die dominee wil ik meer weten?’
DG: ‘En kwaliteit is belangrijk. Als het niet goed is, komen mensen niet naar je toe.’
TP: ‘Jullie denken vanuit een speciaal mediaformat. De kerken zijn zich daar te weinig van bewust geweest. We zijn streaming en podcast voor hetzelfde gaan gebruiken, terwijl ze enorm van elkaar verschillen. Je zou voor de toekomst kunnen denken aan uitzendingen van kerkdiensten die mensen niet kunnen terugkijken, met daarnaast podcasts die korter zijn en voor een ander publiek bedoeld. Differentiatie in aanbod: daar zit een kans voor de kerk!’
demand videoservices, en je televisie thuis wordt groter en scherper. Waarom zou je dan nog naar de bioscoop gaan – of de kerk?’
DS: ‘Dat hele netwerk van kerkelijke filialen die op zondag open zijn, dat is er straks niet meer. En als je dan naar een enorm goeie show wilt, dan moet je naar een andere plek in het land.’
TP: ‘Ik weet dat niet zo. De actuele spanning tus sen de Randstad en de rest van het land heeft ook te maken met het verdwijnen van voorzieningen in dorpen: geen openbaar vervoer meer, geen zwembad… We lopen als samenleving aan tegen de randen van de centralisering. De kerk hoort bij
die plaatselijke voorzieningen. Er is in dorpen vaak nog wel een kerk, waar mensen elkaar kunnen ontmoeten. Toen er in coronatijd werd geënquê teerd onder kerkleden, werd op de vraag wat ze het meeste misten, vaak gezegd: het koffiedrinken. Zingen werd trouwens ook genoemd. Theologen en dominees, ikzelf incluis, waren natuurlijk erg te leurgesteld dat de preek niet werd genoemd. Maar wat zegt ons dat? Koffiedrinken en zingen zijn niet reproduceerbaar met digitale middelen. Een kop koffie kun je niet streamen. Die koffie staat sym bool voor het gemeenschappelijke. En dan hoef je het bij het koffiedrinken niet altijd te hebben over de preek, maar je vraagt elkaar in ieder geval: hoe is het nou met jou? Je bent bij elkaar als lichaam
Tips voor een goede kerkelijke podcast
van Christus.
Dick en Daniël geloven het wel
Een wekelijkse podcast met koffiepraat, over kerk en christelijk geloven. Iedere vrijdag een nieuwe aflevering. nd.nl/podcast/dick-en-daniel-geloven-het-wel
Mooie degelijke podcast uit Londen, met kerkdiensten van een klein halfuur. Heeft een enorm archief. allsouls.org/Media/AllMedia.aspx
Een dagelijkse Bijbelpodcast van EO en IZB voor thuis of onderweg: ‘Elke dag ontvang je in zeven minuten een bijbellezing en relevante overdenking.’ eo.nl/podcasts/eerst-dit
Ik denk dat dat onderschat is. Er werd een beetje lacherig over gedaan, maar er zit een diepe godsdienstige articulatie in, die niet te reproduceren is met een show op televisie. Misschien ga je in de toekomst twee groepen krijgen: een deel zal het met een stream kunnen doen, maar een ander deel zal bij elkaar willen blijven komen.’
Theo Pleizier: ‘Dit is een interessant initiatief van twee Zwitserse zussen die opgegroeid zijn in de pastorie. Zij bespreken Bijbelverhalen als een soort alternatieve vorm van “podcast preek”. Geen kerkdienst in de traditionele zin, met liturgie, maar wel een nieuwe vorm van preken.’ radio-nederland.nl/podcasts/ unter-pfarrerstochtern
DG: ‘Het is een kwaliteitsaspect. Ik denk dat men sen het best belangrijk vinden dat in hun dorp een kerk is, maar of ze daar zelf aan willen bijdragen, terwijl er drie dorpen verderop een schitterende show wordt neergezet? Beide hebben hun plek, maar de kleinen kunnen wel te lijden hebben on der de aantrekkingskracht van de groten.’
PThUnie: ‘Er zijn meer aspecten aan het kerkelijk leven dan alleen de kerkdienst: diaconaat, pasto raat, catechese… Kwamen die in coronatijd lang zamer weer op gang dan de streaming?’
DG: ‘Dat is mijn indruk wel ja. Op het gebied van catechese zag je dat jeugdwerkers naar manieren gingen zoeken om in contact te blijven met de jon geren. Ik heb in mijn eigen gezin gemerkt dat daar geen fluit van terecht kwam.
Als je voor school al
de hele dag ach ter zo’n verrekt schermpje zit, dan is dat al dramatisch genoeg. Maar als je dan ook nog eens ’s avonds om half acht achter je laptopje moet schuiven om bij je vrienden van de kerk te zijn… Dat is lastig. Ik zie bij mijn kinderen wel een losma kingseffect van de kerk. En dat is nog niet geheeld.’
PThUnie: ‘Nóg niet geheeld, zeg je. Hebben we het over trends die zomaar zullen doorzetten of zie je een voorzichtig herstel?’
DG: ‘Er is wel iets gebeurd hoor, met die gastjes van twaalf of vijftien jaar oud. Ze hebben een groot deel van hun leven met corona te maken gehad. En dat heeft een diepe indruk op ze gemaakt. Mijn gozer heeft net mavo-examen gedaan. Meer dan de helft van zijn middelbare schooltijd stond in het teken van corona. Dat is zó groot dat ik geen idee heb wat voor gevolgen dat voor later heeft. Voor ons als veertigers is dat echt veel gemakkelijker.’ DS: ‘In een gemeente waar ik laatst voorging, zeiden ze dat ze vóór corona wekelijks kinderne
vendienst hadden, maar dat dat sinds de laatste lockdown niet meer goed is gelukt.
Het probleem zit met name in de groep jonge ge zinnen. Er wordt gezegd: die kijken wel naar de livestream.
Nou, ik help het je hopen. De razend drukke dertigers en veertigers met kinderen hebben ontdekt dat een vrije zondagmorgen heel aan trekkelijk kan zijn.’
positief voor kerkleden die noodgedwongen thuis moeten zitten?
Je kunt meebeleven op afstand. En als je zelf wat twijfelt of de kerk iets voor je is, kun je voorzichtig
aanhaken: is dit iets voor mij?’
PThUnie: ‘Wat heeft de coronacrisis de kerk in positieve zin opgeleverd?’
DG: ‘Het meest voor de hand liggende is dat kerktelevisie ingeburgerd is geraakt. Dat is toch
TP: ‘Bij ons in de gemeente zie ik dat jongeren betrokken zijn geraakt bij de uitvoering van de techniek: regie, cameravoe ring, het streamen zelf. Daarmee is in veel kerken een nieuw type vrijwilliger aangeboord. Dat vond ik wel mooi om te zien: er was een perio de dat onze zoon meer in de kerk was dan wij. De techniek hield hem erbij. En er is nog een ander aspect: corona heeft voor een aantal nieuwe preekvormen gezorgd. Vooral in het buitenland is opnieuw gekeken naar de vraag: hoe werkt pre ken? Dat heeft allerlei podcast-initiatieven opgeleverd die echt vernieuwend zijn. Daar weten die kerken een heel ander publiek mee aan te boren.’
Lof en zotheid gingen hand in hand bij de ope ning van het academisch jaar van de Protestantse Theologische Universiteit (PThU), op 30 augustus in de Nicolaïkerk in Utrecht. Masterstudent (en Jonge Theoloog des Vaderlands) Tabitha van Krimpen had de narrenkap opgezet om de aanwezigen eens flink de waarheid te zeggen.
In een uithoek van de academie, zei ze, produ ceren theologen kennis waar niemand op zit te wachten, geven antwoorden op vragen die nie mand stelt en leiden op voor een eeuwenoud en matig betaald beroep dat volgens veel mensen best afgeschaft mag worden. Ze bedoelde het als compliment. Een wereld die gefixeerd is op Instagram-schoonheid, zelfgeloof en het idee dat de meeste mensen deugen, heeft theologen nodig om de boel te ontregelen, aldus Van Krimpen. Als zelfbenoemde ‘nar in opleiding’ riep ze haar me detheologen op wakker te worden en hun tegen draadsheid te omarmen.
Deze oproep tot actie ging naadloos over in een peptalk uit misschien onverwachte hoek. Micro bioloog en NRC-columnist Rosanne Hertzberger stelde in een opgewekt betoog dat theologen alle reden hebben voor zelfvertrouwen en optimisme. Theologen wordt weleens gebrek aan afstand tot hun onderzoeksobject verweten, maar dat is in deze tijd juist een pluspunt, aldus Hertzberger, want betrokkenheid bij een onderwerp geeft agency: ‘U bent ervaringsdeskundig.’ Theologen doen ook niet mee aan het populaire maar onbe trouwbare meten dat zoveel ‘zwakke onbetrouw
bare wensdenk studietjes’ oplevert. Theologen ‘kijken, observeren’, omdat sommige dingen niet in data te vatten zijn: ‘Kwaliteit in plaats van kwan titeit.' Theologen doen maatschappelijk relevant onderzoek, wat voor geldschieters tegenwoordig uiterst belangrijk is. En daarbij kunnen theologen dan ook nog een beroep doen een enorm potenti eel netwerk van kerkelijke ‘burgerwetenschappers’. Kortom: ‘Jullie hebben bijzonder veel te bieden.’ Blijf daarbij wel jezelf, raadde ze de aanwezigen aan. Doe geen ‘hippe dingetjes’ met Instagram en gif’jes, Het is juist het ‘schaamteloze nerden over teksten’ dat nieuwe generaties gaat aanspreken.
Geloofsgemeenschappen Rector Maarten Wisse had voorafgaand aan deze frisse binnen- en buitenperspectieven het acade misch jaar geopend met een schets van het ‘trans formatieproces’ waar de PThU zich in bevindt. Praktisch gaat het daarbij vooral om de geplande verhuizing van de universiteit naar Utrecht in 2024: ‘Een gebouw in de stad moet gekozen wor den, gesprekken over samenwerking met partners zullen worden gevoerd om ons onderwijs, onder zoek en kennisbenutting straks op de nieuwe plek optimaal te kunnen vormgeven.’ Maar fundamen teel gaat het om niets minder dan een ‘nieuwe geboorte’, een antwoord op de vraag wat de bron is van de theologie van de PThU. Deze ontspringt, aldus Wisse, bij geloofsgemeenschappen, en meer precies bij het ‘zelfkritische bewustzijn’ ervan.
‘Geloofsgemeenschappen vragen niet alleen om snelle oplossingen voor simpele problemen. Ze vragen juist om theologen die diep graven en het
belang daarvan met passie en durf ter sprake durven brengen.’ Deze geloofsge meenschappen spelen ook een belangrijke rol in de serie projecten die de PThU samen met de Protestantse Kerk in Nederland (PKN) in gang heeft gezet: onder de titel ‘Kerk 2040’ gaan universiteit en kerk de ko mende jaren op zoek naar ‘veerkrachtige vormen van kerkzijn en vitale roeping’.
Het onderzoeksproject van onder meer de PThU naar kerk en sla vernij krijgt een subsidie van € 750.000 van de Nederlandse Orga nisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO). Het onderzoek gaat in op de rol van de protestantse kerk bij het Nederlands koloniaal slavernijverleden. Het NWO noemt het onderzoek van enorme waarde voor het huidig maatschappelijk debat.
Het project heeft als officiële titel ‘Church and Slavery in the Dutch Empire: History, Theology and Heritage’ en is een sa menwerkingsverband van de PThU, de Vrije Universiteit Am sterdam en de University of Curaçao. Ook is het Nationaal instituut Nederlands slavernijverleden en erfenis (NiNsee) als maatschappelijke partner aan het project verbonden en werkt PThU nauw samen met diverse kerkelijke partners. Hoofdaanvrager prof. dr. Annette Merz (PThU) is verheugd over de toekenning van de subsidie: “Een gedegen onder zoek naar de relatie tussen kerk en slavernij is niet alleen wetenschappelijk nodig, maar komt ook tegemoet aan vragen vanuit kerk en samenleving. We zijn dan ook heel blij dat we, samen met onze partners, de komende jaren aan dit project kunnen gaan werken.”
De opening academisch jaar is terug te kijken op pthu.nl. Hier is ook een deel van de redevoeringen als pdf te downloaden.
In het onderzoeksproject bestuderen de betrokken universiteiten de rol van de protestantse kerk in het Nederlands koloniaal verle den in de Oost en de West. De onderzoekers kijken naar de theologi sche en exegetische argumenten die vanuit kerk en academie werden aangedragen om slavernij te verdedigen dan wel te bekritiseren. Ook kij ken ze naar het financiële, maatschappelijke en bestuurlijke aandeel van de kerk in de slavernij en de slavenhandel (als slaveneigenaar, investeerder, missionair, pastoraal, hoeder van de samenleving). Meerdere perspectieven worden in beeld gebracht (van slaafgemaakten, voormalige slaven, inheemsen, groepen van gemengde afkomst, witte kolonisten). Ook is er oog voor de erfenis van de slavernij in de kerken en samenleving van vandaag.
Het onderzoeksproject start dit najaar met het werven van onderzoekers (twee pro movendi en een postdoc) en hoopt in juli 2023, als de honderdvijftigste verjaardag van de feitelijke afschaffing van de slavernij gevierd wordt, al enige resultaten te kunnen presenteren. De volledige tekst van de aanvraag is te vinden op pthu.nl/kerk-en-slavernij.
De drieslag van geloof, hoop en liefde is natuurlijk zo bekend dat we ons er niet over verwonderen. Voor geloof en liefde lijkt dat ook niet nodig. Liefde is de kern van de zaak, zij is, volgens Paulus, ook de meeste van de drie. En geloof is de naam voor het leven met God; wij zijn – min of meer – gelovigen en gaan door voor aanhangers van ‘het christe lijk geloof’. Maar of gelovigen ook daadwer kelijk hopenden zijn, staat nog te bezien.
Aan het begin van zijn drie boekde len over de hoop – of over wat we zouden mogen hopen – verwondert de theo loog Friedrich-Wilhelm Marquardt zich juist wel over die drieslag, namelijk over de aanwezigheid van de hoop daarin. Het leven met God gaat dus niet op in de relatie met Hem en de naaste in het nu, in het geloven, het zich toe vertrouwen, het ontvangen en doorgeven van liefde. Het neemt tijd en duur, en strekt uit zich
over het hele bestaan. God is dus nog niet klaar! Er zijn woorden en beloftes waarvan we de vervul ling nog tegemoet zien. Een andere wereld, een stad … God is nog niet klaar. Niet met ons en niet met de wereld. Dat weten we natuurlijk wel in de kerk en de theologie. Altijd al, en in onze tijd van spanningen en wat men ‘crises’ noemt alleen maar meer. Het onvolkomene is overal om ons heen. Er is nog veel te doen om de wereld beter te maken. Voor zover ik zie, heeft dat grofweg sinds de jaren zeventig veel prediking en kerkelijk leven bepaald: inzet voor de wereld, voor de naaste ver weg en dichtbij. De wereld een stukje beter achterlaten dan dat je haar aantrof.
Dat de wereld nog niet klaar is, is dus duidelijk. En als daar vervolgens bij gezegd wordt dat God geen andere handen heeft dan de onze, is de boodschap duidelijk en vult zich het gelovige leven met activiteit. Daar verdwijnt al snel en bijna ongemerkt uit waar het mee begon:
‘Over geloof en liefde blijft het gaan in de kerk en de theologie. Maar hoe vaak gaat het nog over hoop?’
dat God nog niet klaar is. Met zijn Woord, zijn wil, zijn toekomst. Dat is ook niet zo gek. God ligt nooit voor de hand. Zijn Woord is niet zomaar te vatten in een preek, een praxis of een programma. Vrij naar Karl Barth: we moeten, als het om redding gaat, om goed samenleven, over de grote, levende God spreken. Maar we zijn mensen, en hoe kunnen we dat ooit? Het aardse en menselijke ligt meer voor de hand en voordat we er erg in hebben vullen zich ons hoofd en ons hart vooral daarmee en verliezen God, zijn belofte en gebod steeds meer terrein. Hier lijkt de hoop, in tegenstelling tot de zegswijze, als eerste te sterven.
Hij blijft ons roepen Geloof en liefde blijven nog wel. Daarover blijft het gaan in de kerk en de theologie. Maar hoe vaak gaat het nog over hoop? Ook daarom is God nog niet klaar. Om te beginnen: niet klaar met ons. Dat klinkt ook dreigend. En terecht. Daar zit het oordeel in. Wij zullen het Woord telkens weer ontrouw worden en het niet, of maar gedeeltelijk, horen en doen. Hij blijft zijn Woord spreken en blijft ons roepen, ons ook ter verantwoording roepen. Hij is nog niet klaar met ons en wil opnieuw – om het bijbels te zeggen – zijn Woord laten geschieden. De taak van de theoloog (v/m/x) is om dat Woord zo volledig mogelijk te laten spreken en werken. Zo volledig mogelijk, dat zou je met bovengenoemde drieslag zo kunnen zeg gen: dat het vertrouwen – in de Altijd Be trouwbare en tussen mensen onderling –wekt en vergroot, en dat het ons en onze praktijken liefdevol ler maakt. Maar dus ook dat het de hoop voedt, verdiept en versterkt.
Als predikant en theoloog ervaar ik die opdracht als steeds urgenter. Dertien jaar geleden kreeg mijn proefschrift de titel Het gebod van de hoop, maar pas de laatste jaren ervaar ik steeds klem mender dat hoop geboden is: ons gegeven, maar vooral ook opgedragen. Het gaat niet vanzelf. Spanningen, conflicten, crises en trends in onze wereld stemmen namelijk helemaal niet hoopvol. De wereld een stukje beter achterlaten dan je haar aantrof wordt met de dag lastiger te volbrengen. De hoop op een betere wereld valt ons meer en meer uit handen en alle inzet, appel en activiteit krijgen steeds meer het karakter van ‘kop in het zand’ en ‘met de moed der wanhoop’. Dan zijn we, zoals telkens weer gebeurt, van God en zijn Woord losgeraakt, en is het aan de theoloog om op te staan en hoop te putten, daar waar die uiteindelijk alleen te vinden is, door ons te helpen herinneren dat God er ook nog is. En dat Hij nog niet klaar is met ons.
De PThU start samen met het Centrum voor Bibliodrama een opleiding tot groepsbegeleider Biblioloog. Biblioloog is een vorm van interactieve uitleg van de Bijbel, die wereldwijd wordt beoefend in preek en catechese.
De methodiek is eind twintigste eeuw in Duitsland ontwikkeld. In juni vond de eerste basiscursus Biblioloog in Nederland plaats met deelnemers
die ervaren zijn in bibliodrama. Enkele deelnemers zullen zich verder gaan ontwikkelen tot trainer. Met hen en ervaren gekwalificeerde docenten biedt de PThU vanaf nu regelmatig de basiscursus Biblioloog aan. Deze is onderdeel van het aangestuurde cursusaanbod in het kader van de Permanente Educatie en SKGV-geaccrediteerd. De cursus omvat twee tweedaagsen en de eerstvolgende staat gepland op 14-15 november en 12-13 december 2022.
Advertentie
Promotie Hanna de Jong-Markus Amsterdam, 27 juni 2022
Omdat de diversiteit in de samenleving de afgelopen decennia is gegroeid, wordt het belang van burgerschapsonderwijs en het bevorderen van sociale cohesie vaak benadrukt. Voor orthodox-christelijke scholen, waar de eigen religieuze overtuiging en eigen gemeenschap centraal staan, roept dat vooral met betrekking tot religieuze diversiteit specifieke vragen op. Op deze vragen gaat Hanna de Jong-Markus in haar promotiestudie Reconciling Religious Diversity and Mono-Religiosity: The Case of Teachers at Orthodox Protestant Primary Schools in the Netherlands. Onder leraren blijken drie verschillende perspectieven van belang te zijn, namelijk de eigen rol die zij voor zichzelf zien in de geloofsopvoeding van kinderen, hun perceptie van niet- of andersgelovigen, en spanningen of tegenstrijdigheden in hun opvattingen over monoreligiositeit en religieuze diversiteit. Voor de opleiding van deze leraren geldt dat ontmoetingen met niet-/andersgelovigen meer gestimuleerd kunnen worden, maar dat ook meer aandacht voor het omgaan met de interne religieuze diversiteit in het orthodox-christelijke onderwijs waardevol is. De Jong-Markus’ promotor was prof. dr. Marcel Barnard (PThU). Haar copromotoren waren prof. dr. Jos de Kock (ETF, Leuven), prof. dr. Gerdien Bertram-Troost (VU) en prof. dr. Abraham de Muynck (TUA). Hanna de Jong-Markus (1987) is verbonden aan Driestar hogeschool als docent in de educatieve masteropleidingen en als senior onderzoeker binnen het lectoraat Protestants godsdienstig vormingsonderwijs.
Dit boek gaat over een discussie die rond 1912 door alle Vrije Evangelische Gemeenten heen ging. Onderwerp was de vraag of er een geloofsbelijdenis voor de Bond moest komen en wat daar dan in zou moeten staan. Onder die inhoud zat de vraag in hoeverre de landelijke Bond een eigen geluid en getuigenis zou moeten laten horen. Het boek bestaat uit zes hoofdstukken waarin de hoofdrolspelers, de voorgeschiedenis en de verwikkelingen rond de zogeheten Uniform Belijdenis worden beschreven.
In het zevende hoofdstuk zijn diverse documenten te vinden zoals de geloofsbelijdenis die door enkele Engelstalige congregationalistische kerken in 1883 werd opgesteld, The ‘Commission’ Creed, en de twee verschillende versies van de Uniform Belijdenis. Het boek maakt onder meer duidelijk dat het voor evangelische kerken moeilijk kan zijn om niet meegezogen te worden in een chiliastische eindtijdverwachting die wereldmijding in de hand werkt. Dr. Maarten J. Aalders schrijft in een recensie: ‘Leo Mietus heeft met dit goed leesbare en rijk gedocumenteerde boek een belangrijke aanzet gegeven tot nader onderzoek van de Bond van Vrije Evangelische Gemeenten.’ Het boek is verkrijgbaar via het Bondsbureau van de Bond, info@bondveg.nl.
Een reconstructie van spanningen en conflicten in de Bond van Vrije Evangelische Gemeenten rond 1912.
Stichting Seminarium
Bond VEG, 2021, 200pp., €20,00.
Theo Pleizier, Bärry Hartog en Benno van den Toren (red.), Improviseren in Gods drama. De theologie van Kevin Vanhoozer voor de kerk in Nederland, KokBoekencentrum 2022, € 20,-.
De invloedrijke theoloog Kevin Vanhoozer biedt een fris en orthodox geluid voor postmoderne gelovigen. Volgens Vanhoozer bestaat er voor het leven met God geen universele blauwdruk. Aan de hand van het script van de Heilige Schrift improviseert de kerk binnen het drama van God. Trouw en creativiteit staan niet tegenover elkaar, maar zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. In dit boek vertalen theologen en predikanten Vanhoozers theologie naar de Nederlandse context. Zij laten zien wat de kerk in Nederland kan leren van deze uiterst originele theoloog. Deze bundel met bijdragen van predikanten is ontstaan vanuit een PAO cursus die de PThU hield rond het boek The Drama of Doctrine (2005) van Kevin Vanhoozer. In de verschillende hoofdstukken gaat het over de samenhang tussen theologie en drama, over improvisatie en verbeelding, en over improviserende praktijken van kerk-zijn. Het boek bevat bijdragen van Susanne Freytag, Benno van den Toren, Bärry Hartog, Peter van de Berg, Roelof de Wit, Jan Reijm, Roelof Kloosterziel, Coen Wessel, Tiemo Meijlink, Theo Pleizier, Thomas Bakker, Wim Vermeulen, Greteke de Vries en Gerard Kansen.
Voor de theoloog F.O. van Gennep (1926-1990) behoorde het tot de opdracht van de praktische theologie zich buiten de muren van de kerk in de cultuur te begeven. In zijn proefschrift
Slenteren in de stad van de mens. Positie en betekenis van F.O. van Gennep als cultuurtheoloog vanuit zijn omgang met de literatuur, met het oog op het goede leven bestudeert Gerrit van Meijeren Van Genneps cul tuurtheologie vanuit diens aandacht voor literatuur. Van Meijeren plaatst Van Gennep binnen de theologische leestraditie van literatuur en brengt zijn werk en praktisch-theologische methode in gesprek met drie hedendaagse stemmen: Hans Boutellier, Erik Borgman en Oek de Jong. Van Meijeren concludeert dat de praktisch-theologische aanpak van Van Gennep verrijkend is voor theologie en literatuur en urgente inzichten bevat voor de praktijk van het goede leven. Van Meijerens promotor was prof. dr. Henk de Roest (PThU); zijn copromotor prof. dr. Erik Borgman (Tilburg University). Van Meijeren (1965) studeerde Godgeleerd heid in Utrecht (1985-1990) en voltooide de hervormde kerkelijke opleiding in 1992. Van 1992-2010 was hij gemeentepredikant. Daarna was hij werkzaam als interim-predikant en predikant voor het beroepingswerk.
Sinds 2018 is hij classispredikant van de Protestantse Classis Zuid-Holland Zuid.
Promotie Gerrit van Meijeren Groningen, 16 juni 2022
Hanna Rijken, ‘’My Soul Doth Magnify’. The Appropriation of Anglican Choral Evensong in the Netherlands’. 180pp. Amsterdam: VU University Press 2020, € 34,50.
In 2020 promoveerde Hanna Rijken op de praktijk van choral evensong in Nederland. Er komen veel bezoekers op deze evensongs af: kerkelijken uit de hele breedte van de kerk, maar ook randkerkelijken en niet-kerkelijken. Deze paradox, de populariteit van de choral evensong in een – wat genoemd wordt – geseculariseerde maatschappij trekt de aandacht en roept vragen op. Wat gebeurt hier? Waarom is de evensong zo geliefd in Nederland? Het onderzoek dat in de dissertatie gepresenteerd wordt, richt zich op de toeeigening van de Anglicaanse choral evensong in de Nederlandse context in relatie tot transformatie van religiositeit in Nederland. Dit boek is de Engelse handelseditie van dit proefschrift.
Er is in Nederland een groeiende belangstelling voor de anglicaanse choral evensong. Op steeds meer plekken worden choral evensongs gehouden, waarin koren een complete anglicaanse liturgie zingen. Schoonheid en heiligheid zijn belangrijke aspecten daarvan. Dit boek leidt de lezer binnen in de geheimen en de schoonheid van de evensong, door dieper in te gaan op de historische en liturgische achtergronden en door de opbouw van de evensong stap voor stap door te nemen. Daarnaast komt ook de praktijk in Nederland aan de orde. Het boek is onmisbaar voor theologen, zangers, dirigenten, organisten en iedereen die van anglicaanse kathedrale muziek en liturgie houdt. Hanna Rijken, theoloog en musicus, promoveerde op de toe-eigening van de choral evensong in Nederland en werkt sinds juni 2022 als universitair docent Theology & Arts aan de PThU. Haar vervolgonderzoek richt zich onder andere op Choral Evensong Experiences in Nederland en Engeland. Ook is ze docent en onderzoeker aan het Rotterdams Conservatorium (Codarts) en dirigent van het Vocaal Theologen Ensemble.
Hanna Rijken, De Choral Evensong in de praktijk. TheologischLiturgischMuzikaal, Utrecht: KokBoekencentrum 2022, € 17,99.
Neil Pembroke, Ewan Kelly, Theo Pleizier, William S. Schmidt, Jan-Albert van den Berg, Spiritual Formation in Local Faith Communities. A Whole-Person, Prompt-Card Approach, Wipf & Stock 2022.
Hoe krijgt geestelijke vorming gestalte in de plaatselijke gemeente, en welke rol kan pastoraat daarbij spelen? Dit boek presenteert een innovatieve benadering van geestelijke vorming in kerkelijke gemeenten. De pastorale methode maakt gebruik van gesprekskaarten die aanzetten tot reflectie. In gesprek met de pastor kiezen pastoranten thema’s uit waar ze in de pastorale ontmoeting met de pastor over willen doorpraten. De thema’s hebben betrekking op vier domeinen: geloofspraktijken, persoonlijke ethiek, geestelijk leven en emotioneel welzijn. De benadering is ontworpen door een internationaal team van vijf pastoraal theologen, waaronder PThU-docent praktische theologie Theo Pleizier, is in vijf regio’s uitgeprobeerd door predikanten en gemeenteleden. Keer op keer bleek hoe een proces van zes weken aanzette tot verdieping van het geestelijk leven. Sommige deelnemers gaven aan dat ze in deze weken leerden om voor het eerst in hun leven regelmatig te gaan bidden. Anderen merkten hoe de Bijbel voor hen op een nieuwe manier ging leven. In het boek presenteren de auteurs een eenvoudige maar krachtige methodiek en bieden sluiten zij in hun theologische reflecties aan bij benaderingen van geestelijke vorming uit de vroege kerk, integreren ze hedendaagse therapeutische inzichten en bespreken ze de verbinding tussen morele deugden en spiritualiteit.
Van de hand van Jan Dirk Wassenaar, als lid van de Societas Doctorum Ecclesiae geassocieerd onderzoeker aan de PThU, verscheen deze liefdesgeschiedenis. In 1884 kregen Anna Noordmans en Hantje van Dijk verkering. Totdat ze in 1890 trouwden, hebben ze met elkaar gecorrespondeerd. Anna schreef de meeste brieven in Scharnegoutum, waar ze in een boerengezin opgroeide. Haar halfbroertje Oepke zou later bekend worden als de theoloog dr. O. Noordmans. Hij noemt haar in een meditatie ‘een zes jaar oudere zuster, die nu reeds lang met Gods engelen zijn aangezicht aanschouwt’.
Jan Dirk Wassenaar, Wanneer toch mijn liefste? Anna
Noordmans & Hantje van Dijk, een liefdesgeschiedenis in de schaduw van de Doleantie.
Uitgeverij Groen / Royal Jongbloed, Heerenveen, € 29,99.
Over haar jaren als jongvolwassen vrouw lag nog iets van de naschemer van het (Friese) Reveil, haar brieven weerspiegelen het geestelijke en kerkelijke klimaat in het voorlaatste decennium van de negentiende eeuw in de Friese Zuidwesthoek. De brieven van Hantje, die student theologie aan de in 1880 opgerichte Vrije Universiteit in Amsterdam was, geven een goede indruk van het reilen en zeilen van die instelling in haar begintijd. Universiteitshistoricus van de VU Ab Flipse schrijft daarover: ‘De stukken over de VU geven echt een inkijkje van onderaf, dat nog nauwelijks bekend was.’ Tevens bieden de brieven van Hantje inzicht in de Doleantie van 1886 in de hoofdstad van ons land en in de opbouw van het gereformeerde kerkelijke leven aldaar sedert die breuk op het kerkelijke erf.
Dr.Wanneer toch mijn liefste?
Studiedag (en boekpresentatie) met en over de invloedrijke theoloog Kevin Vanhoozer. Zie ook de boekbespreking op p. 28. Plaats: PThU, De Boelelaan 1105, Amsterdam (én online). Aanmelding via pthu.nl.
Wil je weten wat de bachelor Theologie bij de Rijksuniversiteit Groningen met PThU-traject inhoudt? Volg een webklas! Je kunt je inschrijven voor een webklas op rug.nl.
Ben je benieuwd naar de joint bachelor Theologie van de PThU en de Vrije Universiteit Amsterdam? Kom dan naar de VU Bachelordagen en maak kennis met de opleiding. Plaats: PThU en VU, De Boelelaan 1105, Amsterdam. Aanmelding via vu.nl.
Theologie is een studie voor het leven. Een keuze voor zo'n studie maak je bewust en het liefst met zo veel mogelijk informatie. Daarom organiseren wij de TOP-dag: Theology on purpose. Hier leer je de studie theologie van binnen en van buiten kennen. Plaats: Jacobikerk, St. Jacobsstraat 171, Utrecht. Aanmelding via pthu.nl
In deze cursus krijg je inzicht in de eigen mogelijkheden, valkuilen en eigenheden in het vervullen van een leiderschapsrol in de gemeente. Docenten: Nadine van Hierden MA en dr. Henk van den Bosch. Plaats: Nieuw Hydepark, Driebergsestraatweg 50, Doorn. Aanmelden vóór 17 oktober 2022. Kosten € 720,-.
13-14 FEBRUARI 2023
Wie graag de Psalmen leest, dicht bij de Hebreeuwse tekst blijft en tegelijk ook die tekst heel aansprekend bij de hoorders van nu wil brengen, zal in deze cursus kunnen opademen. Docenten: dr. Marjo C.A. Korpel en dr. Gerrit Vreugdenhil. Plaats: Nieuw Hydepark, Driebergsestraatweg 50, Doorn. Aanmelden vóór 2 januari 2023. Kosten € 720,-.
15-16 FEBRUARI 2023
Hoe spreken de Bijbelse teksten in onze actualiteit? Deze tweedaagse cursus zoomt in op de stap van de tekst naar de preek. Docenten: dr. Marco Visser en dr. Ad van Nieuwpoort.Plaats: Nieuw Hydepark, Driebergsestraatweg 50, Doorn. Aanmelden vóór 16 januari 2023. Kosten € 720,-.
Het complete PAO-aanbod vindt u op pthu.nl/onderwijs/nascholing/
