Məhsul Yığımı Qaydaları

MƏHSUL YIĞIMI QAYDALARI

Bu təlimat vəsaiti sadə dildə yazılmış və fındıq istehsalçıları üçün nəzərdə tutulmuşdur.

Təlimatların hazırlanmasında göstərdiyi peşəkar dəstəyə görə doktor Nadia Valentiniyə xüsusi təşəkkürümüzü bildiririk.

Ferrero Group şirkəti sənəddəki məzmunun dəqiqliyinə və tamlığına görə məsuliyyət daşımır. Təlimat vəsaiti fındıq istehsalçıları üçün icbari xarakter daşımır.

Müəlliflik hüquqları qorunur- Bu sənədin mətni yalnız Ferrero Group şirkətinin icazəsi əsasında açıqlana bilər.

YIĞIMI ZAMANI, YIĞIMDAN ƏVVƏLKİ VƏ SONRAKI

GÖRÜLƏN İŞLƏRİN ƏHƏMİYYƏTİ

1.MƏHSUL YIĞIMININ PLANLAŞDIRILMASINDA YARANAN ƏSAS

Əkin sxemi və qarışıq sortlar

Mexaniki yığım vasitələrinin seçiminə ağac formasının təsiri

Pedoiqlim şəraiti (torpağın növü, sahənin quruluşu, hündürlük

səviyyəsi və iqlim şəraiti)

İllik məhsuldarlığın artım dinamikası

Yığım vaxtı və yığımdan əvvəlki dövrdə bitkinin mühafizə olunması

2. YIĞIMDAN ƏVVƏLKİ DÖVRDƏ GÖRÜLƏN İŞLƏR

2.1. 2.2. 2.3

Məhsuldarlığın hesablanması (çiçəklərin və meyvələrin sayılması)

Məhsul yığımı vaxtı və yığımdan sonrakı dövrdə görülən işlərin planlaşdırılması

Yığımdan əvvəlki dövrdə torpağın müxtəlif şəraitdə idarə olunması

3.MƏHSUL YIĞIMI

3.1. 3.2. Məhsulun vaxtında yığılmasının əhəmiyyəti və potensial yığım dinamikası (yığım mərhələlərinin sayı)

Yığım maşınları və avadanlıqları

3.2.1. Yığım maşınları və avadanlıqları

3.2.1.1. Vakuumlu yığım maşınları

3.2.1.2. Mexaniki yığım maşınları

3.2.2 . Əlavə avadanlıqlar

3.2.2.1. Üfürücü avadanlıqlar

3.2.2.2. Süpürücü yığım

3.2.2.3. Treylerlər maşını

Məhsulun əllə yığılması

Müxtəlif yığım üsullarının üstün və çatışmayan cəhətləri

Yığım maşınlarının qiyməti

Fındıq yığımı zamanı nəzərə alınan təhlükəsizlik məsələləri

Məhsul yığımından sonra görülən işlər Ədəbiyyat

siyahısı

GİRİŞ

MƏHSUL YIĞIMI ZAMANI, YIĞIMDAN ƏVVƏLKİ VƏ

SONRAKI DÖVRLƏRDƏ

GÖRÜLƏN İŞLƏRİN ƏHƏMİYYƏTİ

Məhsul yığımı məhsulun keyfiyyətini qorumaq baxımından yüksək əhəmiyyət daşıyan təsərrüfat işlərindən biridir. Avropa fındığı (Corylus avellana L.) yetişdikdən sonra yerə tökülür, ona görə də məhsulu tez bir müddətdə yığmaq lazımdır ki, onun ləpəsində heç bir arzuolunmaz dəyişiklik yaranmasın.

Fındıq bağlarını idarə edərkən məhsul yığımını asanlaşdıran və yığım işlərinin iqtisadi dayanıqlığını təmin edən bütün amillər nəzərə alınmalıdır. Məhsulu sürətlə və effektiv şəkildə yığmaq üçün torpaq sahəsini yığım avadanlıqlarına uyğun şəkildə hazırlamaq lazımdır.

Fındıq meyvəsi mədəni sortdan və iqlim şəraitindən asılı olaraq qısa və ya uzun dövr ərzində tədricən yerə tökülür. Ona görə də meyvənin keyfiyyətini qorumaq, xüsusən də maili ərazilərdə iqlim şəraitinə görə yaranan məhsul itkisinin qarşısını almaq üçün yığım prosesinin bir neçə mərhələdə aparılması məsləhət görülür. .

Yığılmış fındığı tez bir müddətdə təmizləmək, qurutmaq və uyğun şəraitdə saxlamaq lazımdır. Saxlanma müddəti isə seçilmiş konservasiya (mühafizə) növündən asılı olaraq dəyişir.

Fermerlər istehsalın səmərəliyini təmin etməklə yanaşı məhsulun keyfiyyətini və kəmiyyətini qorumalıdırlar. Onlar yadda saxlamalıdırlar ki, məhsulun vaxtında yığılmaması və ya yığımdan sonrakı dövrdə fındığın düzgün müalicə olunmaması qarşıya qoyulan məqsədlərin və nəticələrin effektivliyinə ciddi şəkildə təsir edə bilər.

MƏHSUL YIĞIMININ PLANLAŞDIRILMASINDA YARANAN ƏSAS

MƏSƏLƏLƏR

Əkin sxemi və

1.1. qarışıq sortlar

Mədəni sortun seçilməsi böyük əhəmiyyət daşıyır. Belə sortlar məhsulun yekun təyinatına və onun aqronomik xüsusiyyətlərinə (məsələn, məhsuldarlığına, müqavimətinə və ya dözümlüyünə və s.) əsasən seçilməlidir. Fındıq sortlarının əksəriyyəti emal sənayesi üçün nəzərdə tutulmuşdur, ona görə də texnoloji (orta ölçü, yumru forma, yüksək ləpə çıxımı və soyulma qabiliyyəti) və keyfiyyət (yaxşı dad) xüsusiyyətlərinə malik olan sortlara (məsələn, Tonda Gentile delle Langhe, Tonda di Giffoni, Tonda Gentile Romana, Cədvəl 1.1) üstünlük verilir.

Müxtəlif sortları seçərkən nəzərə alınmalı olan digər mühüm parametr isə iqlim şəraitidir. Hər bir mədəni sortun fenoloji xüsusiyyətləri, xüsusən də dişi və erkək çiçəklərin açıldığı dövrlər, tumurcuqlama və ləpə tutumu vaxtları əkin sahəsinin və qarışıq sortların seçilməsi zamanı nəzərə alınmalıdır. Belə xüsusiyyətlər tozlanmanın effektivliyi baxımından böyük əhəmiyyət daşıyır.

Şəkil 1.1 Avropada yetişdirilən əsas italyan sortlarının meyv ələri və ləpə əri. A= Tonda Gentile delle Langhe; B= Tonda di Giffoni; C= Tonda Gentile Romana; D= Nocchione (Mənbə: DISAFA – Turin Universiteti, Italiya).

A)

Cədvəl 1.1 Avropada yetişdirilən əsas mədəni sortların aqronomik və texnoloji xüsusiyyətləri

•Mənbəyi: Cənubi İtaliya (Kampaniya).

•Meyvəsi orta ölçüdədir (2.5-2.8 qram) və yumrudur (IR = 0.90).

•Hündür və möhkəmdir.

•Yarı-şaquli istiqamətdə boy atır.

Tonda di Giffoni

•Mövsümün ortalarından sonuna kimi (İtaliyada sentyabr ayında) yetişir.

•Məhsuldarlığı yüksəkdir.

•Qabığı asanlıqla soyulur: 80-90 %.

•Ləpə çıxımı yüksək səviyyədədir: 44-47 %.

•Mühitə asanlıqla uyğunlaşır.

•Mənbəyi: Şimal-Qərbi İtaliya (Pyemont).

•Meyvəsi orta ölçüdədir (2.2-2.4 qram) və üçbucaq-yumru formadadır (IR = 0.90).

•Hündür və möhkəmdir.

TondaGentiledelleLanghe

syn. Tonda Gentile Trilobata

•Yarı-şaquli istiqamətdə boy atır.

•Erkən yetişir (İtaliyada avqust ayında).

•Məhsuldarlığı orta-aşağı səviyyədədir.

•Qabığı asanlıqla soyulur: 80-90 %.

•Ləpə çıxımı yüksək səviyyədədir: 44-48 %.

•Mənbəyi: Mərkəzi İtaliya (Latsio).

•Meyvəsi orta ölçüdə (2.5-2.7 qram) və yumru formadadır (IR = 0.95).

•Hündürlüyü və möhkəmliyi orta-aşağı səviyyədədir.

•Yarı-şaquli istiqamətdə boy atır.

TondaGentileRomana

•Meyvəsi mövsümün ortalarından sonuna kimi (İtaliyada sentyabr ayında) yetişir.

•Məhsuldarlığı orta-yüksək səviyyədədir.

•Qabığı orta dərəcədə soyulur: 50-60%.

•Ləpə çıxımı yüksək səviyyədədir: 44-48 %.

•Mənbəyi: İspaniya. Qərbi Avropada və ABŞ-da (Oreqon ştatında) yetişdirilir.

•Meyvəsi böyük ölçüdədir (3.8 qram) və yumru formadadır (IR = 0.91).

•Hündürlüyü və möhkəmliyi yüksək səviyyədədir.

•Yarı-şaquli istiqamətdə boy atır.

Barcelona syn. Fertile de Coutard

•Meyvəsi mövsümün ortalarından sonuna kimi (İtaliyada sentyabr ayında) yetişir.

•Məhsuldarlığı orta-yüksək səviyyədədir.

•Qabığı orta dərəcədə soyulur: 50%.

•Asanlıqla qaxsıya bilir.

•Ləpə çıxımı orta səviyyədədir 39-42 %.

•Mənbəyi: Mərkəzi və Cənubi İtaliya.

•Meyvəsi orta-böyük ölçüdədir (3.0-3.2 qram) və yumru formadadır (IR = 0.92).

•Hündürlüyü və möhkəmliyi orta-yüksək səviyyədədir.

Nocchione

•Budaqları açıq olur.

•Meyvəsi mövsümün ortalarında (İtaliyada sentyabr ayında) yetişir.

•Qabığı asanlıqla soyulur: 80%.

•Məhsuldarlığı yüksək səviyyədədir.

•Ləpə çıxımı aşağı səviyyədədir: 38-40 %.

Şəkil 1.2-də verilmiş əsas mədəni sortların yetişmə vaxtı İtaliyadakı orta yetişmə vaxtına əsasən təyin edilib. Meyvənin yetişməsinə hava şəraiti və digər faktorlar, məsələn torpaq sahəsinin mövqeyi, suvarma sistemləri və s. güclü təsir edir, ona görə də fındığın tökülməyə başlaması və yetişməsi dövrü ilə bağlı məlumatlar şərti olaraq verilib.

Sortlar

TondaGentileTrilobata

Nocchione

TondaGentileRomana

TondadiGiffoni

Barcelona

Avqustun ilk 10 günü

Şəkil 1.2 İtaliyanın fındıq bağlarında əsas mədəni sortların yetişmə vaxtı

Fındıq bitkisi öz-özünü tozlandıra bilmir və külək vasitəsilə tozlanır, ona görə də çarpaz tozlandırmaya ehtiyac yaranır. Başqa sözlə desək, bir fındıq ağacı və ya eyni sorta aid olan ağaclar öz-özünü tozlandıra bilmir. Müxtəlif fındıq sortları bu baxımdan bir-birinə uyğun gəlməyə bilər.

Tozlandırıcı sortu seçərkən aşağıdakı aspektləri nəzərə almaq lazımdır:

•mədəni sortların arasındakı genetik uyğunluq (Cədvəl 1.2).

•tozlandırıcı sortun erkək çiçəklərinin və əsas mədəni sortun dişi çiçəklərinin eyni vaxtda çiçəklənməsi.

Cədvəl 1.2 Əsas mədəni sortların tozlanma baxımından uyğunluğu

UYĞUNLUQ

Tonda G. Langhe

Tonda G. Romana Uyğundur Uyğun deyil Uyğundur Uyğundur Uyğundur

Nocchione Uyğundur Uyğundur Uyğun deyil Uyğun deyil Uyğun deyil

Tonda di Giffoni Uyğundur Uyğundur Uyğundur Uyğun deyil Uyğundur

Dişi çiçəklər, xüsusən də əlverişsiz iqlim şəraitində gec (4 həftədən artıq müddətdə) açılır. Ona görə də əsas mədəni sorta məxsus dişi çiçəklərin açıldığı dövrdə uyğun tozcuqların olması üçün 2 və daha artıq müxtəlif tozlandırıcı sortun əkilməsi məsləhət görülür. Məsələn, Tonda Gentile delle Langhe sortunun erkək çiçəkləri Tonda Gentile Romana sortunun erkək çiçəkləri ilə müqayisədə daha erkən açılır.

Fındıq bağlarında tozlandırıcı sortların mövqeyi məhsul yığımına təsir edə bilər. Meyvə bağında müxtəlif mədəni sortları düzgün qaydada yerləşdirmək üçün hər cərgəyə yalnız bir sortun əkilməsi məsləhət görülür. Bu əkin sxeminin sayəsində müxtəlif sortlara məxsus ağacların inkişafını asanlıqla müşahidə etmək və zərurət yarandıqda kimyəvi dərmanları seçilmiş hissələrə daha rahat səpmək olar.

Kiçik torpaq sahələrində əsas mədəni sortun əkildiyi hər 4-5 cərgədən sonra bir cərgə yaxud hər 8-9 cərgədən sonra 2 cərgə tozlandırıcı sort əkmək olar. Geniş sahələrdə isə 2-3 uyğun sortdan istifadə etməklə eyni sortu blok şəklində əkmək olar (Şəkil 1.3).

Bitkilərin cərgədə düzülüşü müxtəlif fındıq sortlarının yetişmə mərhələlərində məhsul yığımını asanlaşdırır. Yadda saxlamaq lazımdır ki, gecyetişən mədəni fındıq sortlarının, məsələn Tonda di Giffoni sortunun yetişməsi hətta bir ay yubana bilər. Yetişmənin yubanmasına payız aylarında (sentyabr-oktyabr) hökm sürən rütubətli hava şəraiti səbəb olur.

Bağın salınması üçün müxtəlif tinglərdən, məsələn özü kök salan və ya pöhrə əmələ gətirməyən calaqaltılara calaq olunmuş tinglərdən istifadə etmək olar. Əksər fındıq ağaclarının dibində, yəni kök boğazının ətrafında qeyriməhsuldar (bic) zoğlar əmələ gəlir. Qeyri-məhsuldar zoğları müntəzəm şəkildə budamaq lazımdır, çünki belə zoğlar ağac üçün lazım olan suyu və qida maddələrini ”oğurlayır” və becərmə işlərinə, xüsusən də məhsulun yığılmasına və torpağın təmizlənməsinə mane olur.

Corylus colurna növündən (türk fındığı da adlanır) seçilmiş və qeyri-məhsuldar zoğ əmələ gətirməyən yaxud az əmələ gətirən calaqaltılardan istifadə etdikdə ağacı həmişə zoğlardan təmizləmək ehtiyacı yaranmır (Şəkil 1.4). Yığım vaxtı meyvə bağının belə zoğlardan təmizləməklə məhsul itkisinin qarşısını almaq (yəni, məhsulu sorucu yaxud şotkalı avadanlıqların köməyi ilə daha rahat yığmaq) və torpağın hazırlanmasına daha az vaxt sərf etmək olar. Fındıq bağının qeyri-məhsuldar zoğlardan təmizlənməsi eyni zamanda ətraf mühitin qorunmasına da öz töhfəsini verir, çünki belə zoğlara qarşı mübarizə aparmaq üçün il ərzində kimyəvi dərmanlarla 3-4 dəfə müdaxilə etməyə ehtiyac qalmır. Corylus colurna növündən alınmış tinglər qeyri-məhsuldar zoğ əmələ gətirməsə də, onların müxtəlif sort calaqlara uyğunluğu və məhsuldarlığa təsiri hələ də elmi cəhətdən araşdırılır. Bundan başqa, klon calaqaltıların çatışmazlığı calaq olunmuş tinglərin daha geniş miqyasda istifadə edilməsinə mane olur.

Şəkil 1.3 Əkin sxeminin növləri: Əsas mədəni sortlar daha çox sayda əkilən sortlardır. Kiçik torpaq sahələrində əsas mədəni sortun əkildiyi hər 4-5 cərgədən sonra bir cərgə yaxud hər 8-9 cərgədən sonra 2 cərgə tozlandırıcı sort əkmək olar. Geniş sahələrdə isə ən az 2-3 uyğun sortdan istifadə edərək eyni sortu blok şəklində əkmək olar.

Şəkil 1.4 Qeyri-məhsuldar zoğ əmələ gətirməyən calaqaltıya calaq olunmuş fındıq ağacı (Mənbə: DISAFA – Turin Universiteti, İtaliya).

Mexaniki yığım vasitələrinin seçiminə ağac formasının təsiri

Fındıq bitkisini gövdələrin sayından asılı olaraq 2 formada saxlamaq olar: a) çox gövdəli (kol) forma, b) ağac və vaza-kol forması.

KOL FORMASI

Kol forması əksər Avropa ölkələrində istifadə olunan ənənəvi formalardan biridir. Kol forması verilmiş fındıq ağacının müxtəlif sayda gövdələri olur və belə fındıq kollarına əsasən dəmyə sahələrdə, eləcə də küləyin və qarın təsirinə məruz qalan maili və yüksək ərazilərdə rast gəlmək olar. Belə ərazilərdə kol formalı ağaclara üstünlük verilir, çünki ağacın hətta əsas budaqları sınsa da, məhsuldarlıq eyni səviyyədə qalır.

Kol formalı fındıq ağaclarında maksimum 4-5 gövdənin saxlanılması məsləhət görülür (Şəkil 1.5). Belə olduqda ağacın inkişafına şərait yaranır və budama, bic zoğların təmizlənməsi və məhsul yığımı kimi təsərrüfat işləri daha da asanlaşır. Hesablamalara görə, fındığın əlçatmaz gövdələrdən tökülməsi və qeyri-məhsuldar (bic) zoğların lazımi qaydada təmizlənməməsi hektar üzrə orta hesabla 25-30 kq məhsul itkisinə səbəb olur. Kol formalı fındıq bağlarında məhsul yığımının səmərəliyini təmin etmək üçün yığımdan əvvəlki dövrdə bütün lazımi tədbirləri (məsələn, məhsulun üfürücü və süpürmə üsulu ilə yığılması) həyata keçirmək lazımdır.

KOL FORMASININ ÜSTÜN CƏHƏTLƏRİ

•Kəskin hava şəraitində bitkini asanlıqla bərpa etmək mümkündür.

•Ağaca forma vermək və onun inkişafını sürətləndirmək daha asan olur.

KOL FORMASININ ÇATIŞMAYAN

CƏHƏTLƏRİ

•Məhsul yığımı çətinləşir və yığımdan əvvəlki dövrdə müəyyən tədbirlərin dəqiq və düzgün görülməsi tələb olunur.

AĞAC FORMALARI (kol-vaza və ağac forması)

Belə fındıq ağaclarında tək gövdə olur (Şəkil 1.6). Calaq olunmuş və ya öz kökü üstə bitən tingləri əkdikdən sonra birinci ildə lazımi qaydada budamaq lazımdır. Kol-vaza formalı (tök gövdəli) ağacların arasındakı məsafə daha sıx olur və belə fındıq bağlarını tamamilə mexanikləşdirmək mümkündür. Belə fındıq ağaclarını münbit, suvarıla bilən, düz və ya nisbətən maili torpaq sahələrinə əkmək olar.

KOL-VAZA (TƏK GÖVDƏ) FORMASININ ÜSTÜN CƏHƏTLƏRİ

• Məhsul yığımı və digər təsərrüfat işləri (alaq otlarına və qeyri-məhsuldar zoğlara qarşı mübarizə və s.) asanlaşır.

• Tingləri daha sıx əkmək olar.

KOL-VAZA (TƏK GÖVDƏ) FORMASININ ÇATIŞMAYAN CƏHƏTLƏRİ

• Hündür və möhkəm sortlara uyğun gəlir.

• Ağaca forma vermək daha çətin olur.

• Ciddi zədə almış bitkini əvəz etmək lazımdır.

• Birinci ildə məhsuldarlıq az olur.

•Qeyri-məhsuldar (bic) zoğlara qarşı mübarizə aparmaq çətinləşir və belə işlərə daha çox vaxt sərf olunur. 1.3.

TORPAQ

Şəkil 1.6 Kol-vaza (tök gövdə) forması verilmiş fındıq ağacı (Foto: DISAFA – Torino Universiteti, İtaliya).

Pedoiqlim şəraiti (torpağın növü, sahənin quruluşu, hündürlük səviyyəsi və iqlim şəraiti)

Torpağın növü və torpaq sahəsinin quruluşu fındığın yığımına güclü təsir edə bilər. Ağır torpaqlarda məhsul yığımı ilə bağlı problemlər yaranır, çünki yığım avadanlıqları yağıntılı havada sahəyə çətinliklə çıxa bilir. Ona görə də fındıq bağlarında cərgələrin arasına ot əkmək məsləhət görülür. Belə olduqda torpağın kiplənməsinin qarşısı alınır və avadanlıqlar daha rahat hərəkət edə bilir. Maili sahələrdə salınmış bağlarda cərgəarası otun əkilməsi çox vacibdir, çünki kəskin yağıntının və su axınının təsiri altında torpağın eroziyası baş verir və yerə tökülmüş fındıqlar torpaq çatlarında yığılaraq qalır. Cərgəarası otlar isə torpaq eroziyasının qarşısını alır. Torpaqda nəmliyin yüksək səviyyədə olması məhsulun keyfiyyətini sürətlə aşağı salır, ona görə də yığılmış fındığı dərhal qurutmaq lazımdır.

Şəkil 1.5 Kol forması verilmiş fındıq ağacı (Şəkil: AGRISERBIA).

Ümumiyyətlə, məhsul yığımını asanlaşdırmaq üçün digər meyvə bağlarında olduğu kimi, fındıq bağlarında da cərgələrin arasında otlara qarşı mübarizə aparmaq və torpağı nəzarət altında saxlamaq tövsiyə olunur. Torpağın bu şəkildə idarə olunması əkindən sonra ilk 2-3 il ərzində nəzərə alınmalıdır, çünki məhz bu dövrdə cavan ağaclarla qoruyucu ot bitkilərinin arasında su və qida maddələri uğrunda rəqabət yaranır. Növbəti illərdə isə bütün fındıq bağını otla örtmək və zərurət yarandıqda cərgə arasını diskli mulça avadanlığı ilə biçmək olar (Şəkil 1.7).

Fındıq bağlarında qoruyucu ot örtüyünü təbii şəraitdə və ya müxtəlif bitki toxumlarını səpməklə yaratmaq olar (Şəkil 1.8). Ən yaxşı həll yolu isə hündür olmayan ot növlərini (məsələn, Festuca ovina və Festuca rubra) və öz toxumu ilə çoxalan paxlalı bitkiləri (məsələn, Trifolium subterraneum) birlikdə əkməkdir, çünki bu bitkilər az miqdarda su mənimsəyir və kölgənin təsirinə qarşı müqavimətli olur. Məlumdur ki, böyük fındıq ağaclarının çətiri sıx olur, ona görə də günəş işığı cərgələrin arasına yaxşı yayıla bilmir. Ona görə də fındıq ağacları tam məhsula düşdükdə təbii yaxud süni yolla yaradılmış ot örtüyünü yaxşı vəziyyətdə saxlamaq çətin olur.

Qoruyucu ot örtüyü məhsul yığımı baxımından aşağıdakı üstün cəhətlərə malikdir:

•torpağın daşıma qabiliyyətinin güclənməsi,

•kənd təsərrüfatı texnikasının ağırlığı altında torpağın daha az kiplənməsi,

•məhsul yığımı zamanı tozun qalxmaması. Təsərrüfata tozun yayılması işçilərin sağlamlığı üçün əsas risk faktoru hesab edilir (bax: Fəsil 3.6),

•yağışlı havada məhsulun təmiz qalması, xüsusən də maili sahələrdə rahat daşınması.

İQLİM ŞƏRAİTİ

Qarışıq fındıq sortlarını seçərkən əkin sahəsinin iqlim şəraiti düzgün qiymətləndirilməlidir. Yayın sonlarında və payızın əvvəllərində havanın rütubətli keçdiyi ərazilərdə faraş sortların (sentyabrın sonlarında və oktyabrın əvvəllərində yetişən sortların) əkilməsi məsləhət görülür. Məhsul yığımı dövründə yağan yağışlar meyvənin yetişməsini yubadır, çünki belə hallarda bitkinin vegetasiya müddəti uzanır və qərzəyi hələ də yaşıl qalan meyvələr yerə tökülmür. Bundan başqa, yağışlı havada meyvə bağına girmək mümkün olmur və nəticədə mexaniki yığım işləri yubanır və məhsulun keyfiyyəti aşağı düşür.

Meyvənin (xüsusən də gecyetişən sortların) yetişmə dövrü ərazinin hündürlük səviyyəsindən asılı olaraq 2-3 həftə arasında dəyişir. Bununla belə, ənənəvi olaraq havanın yaxşı dövr etdiyi, eləcə də yay aylarında havaların sərin (30° C-yə kimi), qış aylarında isə soyuq keçdiyi təpəlikli ərazilərdə bəzi əsas sortlardan istifadə edilmişdir. Bu sortlar belə mühitdə yaxşı nəticə vermiş, meyvə bağının məhsuldarlığı artmış və məhsulun keyfiyyəti əla səviyyədə olmuşdur. Mədəni sortu seçməzdən qabaq ərazinin iqlim şəraitinin dəqiq qiymətləndirilməsi məsləhət görülür. Bunun üçün əraziyə yaxın yerləşən meteoroloji stansiyadan temperatur və yağıntı ilə bağlı məlumat almaq olar. Məhsul yığımı dövründə hava haqqında məlumatlara diqqət yetirmək lazımdır, çünki belə hava proqnozları yığımdan əvvəlki dövrdə və yığım vaxtı bəzi işlərin planlaşdırılmasına kömək edə bilər.

İllik məhsuldarlığın

artım dinamikası 1.4.

Əkin üçün istifadə olunan tinglərin keyfiyyəti məhsuldarlığın erkən artımına güclü təsir edir. Ən yaxşı əkin materialları basdırma (daldırma), çilik vurma və ya mikroçoxaltma yolu ilə alınır və ting təsərrüfatında ən az bir il saxlanılır. Belə tinglərin sağlam kök sistemi olur və köklərin diametri 1-2 sm arasında dəyişir. Akkreditə olunmuş tinglik təsərrüfatlarında yetişdirilən, genetik xüsusiyyətlərinə və xəstəliyin/zərərvericinin olmamasına görə sertifikatlaşdırılmış fındıq tingləri yeni bağların daha uğurla salınmasına kömək edir. Əgər meyvə bağı üçün uyğun tinglərdən istifadə edilərsə, əkindən 3-4 il sonra məhsul götürmək olar və məhsuldarlıq 8-10-cu ilə kimi artar. Müasir fındıq bağlarının ömrü təxminən 30 il olur, lakin əsas gövdələr vaxtaşırı olaraq yeniləndiyi üçün kol tipli ağacların ömrünü uzatmaq mümkündür.

Əkindən sonra birinci ildə meyvə bağının düzgün idarə olunması ağacın möhkəmliyi və sağlamlığı baxımından böyük əhəmiyyət daşıyır. Ona görə də torpağı alaq otlarından təmizləyərək bitkinin lazımi miqdarda su və qida maddəsi qəbul etməsinə şərait yaratmaq lazımdır. Suvarmanın və gübrələmənin düzgün qaydada aparılması ilkin qeyriməhsuldarlıq dövrünü qısaldır və ilaşırı barverməni (yüksək məhsuldarlığın növbəti ilə aşağı məhsuldarlıqla əvəzlənməsi halları) azaldır.

Məhsuldarlıq artımının dinamikası müxtəlif mədəni sortlardan asılı olaraq dəyişir. Çilinin fındıq bağlarında aparılmış elmi tədqiqatların nəticələrinə görə, Tonda di Giffoni və Barcelona kimi mədəni fındıq sortları əkindən sonra birinci ildə çox yüksək məhsuldarlıq nümayiş etdirmiş və qısa müddət ərzində orta maksimum məhsuldarlıq səviyyəsinə çatmışdır (Şəkil 1.9).

Bununla belə, Tonda Gentile delle Langhe (TGL) nisbətən aşağı artım sürətinə malik olmuş və orta maksimum məhsuldarlıq səviyyəsinə daha gec çatmışdır.

Şəkil 1.9 Çilinin fındıq bağlarında 3 mədəni sortun məhsuldarlığının əkindən sonra ilk 21 il üzrə artım dinamikası. (Mənbə: Bregaglio, 2020)

Yığım vaxtı və yığımdan əvvəlki dövrdə

bitkinin mühafizə olunması

Fındıq bağlarında xəstəliklərə və zərərvericilərə qarşı mübarizəni planlaşdırmaq üçün fındığa ziyan vuran əsas patogen orqanizmlərlə bağlı güclü biliyə malik olmaq lazımdır. Ümumiyyətlə, düzgün qaydada becərilmiş meyvə bağlarında fitosanitariya ilə bağlı problemlərə daha az rast gəlmək olar. Düzgün əkin sxeminin və budama sistemlərinin seçilməsi fitosanitar müalicələrin effektivliyini artırır, çünki düzgün budanmış ağacın çətirində hava daha yaxşı dövr edir, günəş işığı bitkiyə nüfuz edir və dərmansəpən avadanlıqların hərəkəti asanlaşır. Düzgün mübarizə planına qış və vegetasiya dövrünə xas olan fitosanitar müalicələrlə yanaşı aqronom müdaxilələri (məsələn, torpağın effektiv şəkildə idarə olunması və düzgün budama qaydaları) daxil edilir.

Məhsul yığımı vaxtı göbələk xəstəliklərinə və zərərverici həşəratlara qarşı tətbiq olunan bütün fitosanitar müalicələr əvvəlki dövrlərdə də aparılmalıdır. Əgər fındıq vaxtından qabaq tökülərsə, meyvə bağını diqqətlə müşahidə etmək lazımdır, çünki adətən erkən tökülən meyvələr sağlam olmur, ləpələr büzüşür və fındıq uzunburunu kimi zərərvericilərin təsirinə məruz qalır.

Fındıq bağlarına ən çox ziyan vuran zərərvericilərdən biri də qəhvəyi mərmər bağacıqlardır (Halyomorpha halys). Bu zərərverici fındıq bitkisinin bütün inkişaf mərhələlərində (meyvə tutumu mərhələsindən məhsul yığımına kimi) təsərrüfata ziyan vura bilir (Şəkil 1.10). Mərmər bağacıqlar çox güclü törəmək qabiliyyətinə malikdir və Avropada il ərzində 2 nəsil verir. Zərərvericiyə qarşı kimyəvi mübarizə aparmaq çox çətin olur, çünki yoluxma halları əsasən məhsul yığımına çox az qalmış baş verir, eləcə də birinci və ikinci yığım mərhələlərinin arasında ən kəskin həddə çatır.

Qəhvəyi mərmər bağacıqlar müxtəlif bitkilərin (məsələn, soya və ya qarğıdalı bitkisinin) arasında tez-tez uçuşaraq meyvə bağlarının kənarına yığılır. Bağacıqlar məhsul yığımından sonra müalicə olunmamış ərazilərdə, qoruyucu zolaqlarda və bağın kənar sərhədlərindəki bitkilərdə sığınacaq tapır. Ona görə də bağacıqların artdığı təqdirdə fındıq bağına yaxın ərazilərə kimyəvi preparatların səpilməsi məsləhət görülür. Bu mübarizə strategiyası geniş torpaq sahələrində daha yaxşı nəticə verir, çünki sahənin kənar hissələrini müalicə etməklə zərərvericinin meyvə bağına girməsinin və yayılmasının qarşısını almaq olar.

YIĞIMDAN ƏVVƏLKİ DÖVRDƏ GÖRÜLƏN

Şəkil 1.10 Halyomorpha halys: yetkin fərd (A), yumurtalar (B), nimfalar (C) (yetkin fərd və nimfalar, mənbə: Pansa, 2013; yumurtalar, mənbə: DISAFA Entomologiya,

İŞLƏR

Turin Universiteti, İtaliya).

Məhsuldarlığın hesablanması (çiçəklərin və meyvələrin sayılması)

Fındıq bağlarında məhsuldarlığın qiymətləndirilməsi çətin ola bilər. Avropada yetişdirilən əsas sortlar müəyyən həmcinsliyə malik olan yabanı bitkilərdən seçilmiş mədəni sortlar hesab edilir. Bununla belə, akkreditə olunmuş tinglik təsərrüfatlarında çoxaldılan əkin materialları da həmcins olur, çünki onların fitosanitar statusu və sort eyniliyi təsdiqlənərək sertifikatlaşdırılır.

Təsərrüfatın müxtəlif bölmələrində (parsellərdə) nümunələrin çiçəyini və meyvələrini sayaraq erkən məhsuldarlığı hesablamaq olar. Bu məqsədlə nümunəgötürmə yerləri ilə bağlı geniş məlumatlar (məsələn, bağın yaşı, sort, əkin sıxlığı, məhsuldarlıq səviyyələri və s.) qeydə alınmalıdır. Nümunələri bağ sahibləri və ya yerli aqronomlar götürə bilərlər.

Hər bir nümunəgötürmə sahəsindən ən az 6 ağac təsadüfi olaraq seçilməlidir. Meyvə bağının perimetri boyunca yerləşən ağaclardan nümunə kimi istifadə etmək olmaz, çünki onlar xarici amillərin təsirinə məruz qalır və təsərrüfatın məhsuldarlığını özündə tam əks etdirmir.

Nümunəgötürmə sahəsi geniş/müxtəlif olarsa və ya həmin sahəyə qarışıq sortlar əkilərsə, müxtəlif istiqamətlərdə alt nümunələrin də götürülməsi məsləhət görülür. Belə nümunələrin götürülməsində əsas məqsəd meyvə bağının məhsuldarlığını daha ətraflı şəkildə qiymətləndirməkdir.

Aşağıdakı şəkillərdə 3 mədəni sortun yetişdirildiyi geniş nümunəgötürmə sahəsinin perimetri daxilində ən az 6 alt nümunə (Nümunə 1) və ya bir əsas mədəni sortun yetişdirildiyi meyvə bağında ən az 3 alt nümunə (Nümunə 2) götürülüb.

Bununla belə, əgər kiçik meyvə bağlarında çoxsaylı fındıq sortu yetişdirilərsə, hər sort üzrə alt nümunənin götürülməsi üçün ən az bir nöqtə seçmək olar (Nümunə 3).

NÜMUNƏ 3

•Kiçik meyvə bağı (9 ha

•3 əsas mədəni sort

•3 alt nümunəgötürmə sahəsi

Alt nümunənin götürülməsi üçün nəzərdə tutulmuş hər bir sahədə ən az 6 təsadüfi ağac seçilir. Belə sahələrin sayı fermerin nəzərdə tutduğu dəqiqlik dərəcəsindən asılı olaraq dəyişir. Beləliklə, seçilmiş sortların fərqli məhsuldarlıq səviyyələri yekun proqnozun verilməsi üçün nəzərə alınır.

Nümunənin götürülməsi üçün ağacları seçdikdən sonra məhsuldarlığın hesablanması məqsədilə iki yanaşma tətbiq edilir:

•Ağacın yaşı 5 ildən azdır: əgər ağac cavandırsa, məhsuldarlığın hesablanması bütöv ağac üzərində aparılır. Məhsuldarlığın yekun proqnozu mərhələsində isə ağacdakı sağlam fındıqların orta sayı müəyyən edilir və məhsuldarlıq hesablanır. Boyu 1,80 metrdən artıq olan ağaclarda nümunələrin götürülməsi çox yorucu ola bilər. Belə hallarda yaşı 5 ildən artıq olan ağaclar üçün nəzərdə tutulmuş hesablama prosedurası tətbiq edilir.

NÜMUNƏ 1

•Geniş meyvə bağı (22 ha)

•3 əsas mədəni sort

•6 alt nümunəgötürmə sahəsi

•Hər sahə üzrə 6 bitki

•Ağacın yaşı 5 ildən çoxdur: əgər ağac yetkindirsə, məhsuldarlığın hesablanması bir bütöv sağlam budağın üzərində aparılır. Bütöv budaq dedikdə gövdənin birinci səviyyəli budaqlarından fərqlənən ikinci və üçüncü səviyyəli budaqlar nəzərdə tutulur (Şəkil 2.1).

NÜMUNƏ 2

•Geniş meyvə bağı (22 ha)

•Bir əsas mədəni sort

•3 alt nümunəgötürmə sahəsi

•Hər sahə üzrə 6 bitki

Şəkil

2.səviyyə

3.səviyyə

1.səviyyə

(boz), ikinci səviyyə (qırmızı) və üçüncü səviyyə (yaşıl). Mavi ox işarəsi hesablamaya başlama nöqtəsini göstərir. Həmin başlama nöqtəsi boy atma dövründə növbəti nümunələrin götürülməsi üçün nişanlanır.

Tonda Giffoni

Nocchione Tonda Giffoni Tonda Romana

Nocchione Tonda Giffoni Tonda Romana

2.1. Ağacdakı budaqların səviyyəsi: birinci səviyyə

İşığın və kölgənin miqdarı ağacın hündürlüyündən və günəş işığının düşmə istiqamətindən asılı olaraq dəyişir və məhsuldarlığa təsir edir. Yuxarıdan aşağı istiqamətdə bütöv sağlam budaqdan nümunə götürməklə hündürlüyün təsiri də avtomatik olaraq nəzərə alınır. Məsələn, birinci seçilmiş ağacda hesablamanı cənuba tərəf baxan budağın üzərində, ikinci ağacda isə qərbə tərəf baxan budaq üzərində aparmaq olar. Bu strategiya şəkil 2.2-də sistemli şəkildə təsvir olunub.

2.Meyvə salxımlarının sayılması (May-İyun). Fındıq salxımları sayılır. Əgər fevral-mart aylarında çiçəklər sayılmayıbsa, nümunə budaq/ağac nişanlanır və eyni boy atma mövsümündə növbəti hesablamalar üçün istifadə edilir. Fındıq salxımını saymaqla daha etibarlı nəticə əldə etmək olar, çünki meyvənin sayılması gec şaxtaların məhsuldarlığa mənfi təsir etdiyi dövrdən sonrakı günlərə təsadüf edilir.

Şəkil 2.2. İstehsal potensialının hesablanması üçün budağın seçilməsi strategiyası. Nümunələr günəş işığının düşdüyü müxtəlif istiqamətlərdə götürülməlidir və hər seçilmiş ağacın bir budağından istifadə etmək lazımdır.

İstehsal potensialını meyvənin üç müxtəlif inkişaf mərhələsi üzrə qiymətləndirmək olar.

1.Çiçəklərin sayılması (Fevral-Mart). Fərqli rəng çalarlarında (açıq çəhrayı-açıq qəhvəyi) olan dişiciklərdən ibarət çiçəklər görünmə dərəcəsindən və dəqiq nümunəgötürmə tarixindən asılı olaraq sayılır. Çiçəkləri saydıqdan sonra həmin budaq işarələnir və eyni mövsüm ərzində növbəti hesablamalar üçün istifadə edilir.

Şəkil 2.3. Çiçəkləmə dövrünün sonunda müşahidə olunan dişi çiçəklər (Mənbə: AGRISERBIA).

Şəkil 2.4. İyun ayında fındıq salxımları (Mənbə: AGRISERBIA).

3.Fındığın tək-tək sayılması (iyulun ortalarından avqustun əvvəllərinə kimi). Məhsul yığımından qabaq fındığı tək-tək saymaqla bağın məhsuldarlığını dəqiq hesablamaq olar. Qeyd etmək lazımdır ki, meyvə tutumu mərhələsində ağacın meyvələri vaxtından əvvəl tökülə bilər. Bu prosesi hal-hazırda araşdırılır. Meyvənin vaxtından əvvəl tökülməsinə müxtəlif amillər, məsələn qida maddələrinin çatışmazlığı, mayın sonlarında/iyunun əvvəllərində hökm sürən kəskin hava şəraiti, bəzi mədəni sortlara yaranan genetik anormallıq, həşəratların kal meyvələri zədələməsi və s. səbəb ola bilər.

Şəkil 2.5. İyul ayında fındığın yetişməyə başlaması. Mənbə: AGRISERBIA.

Yuxarıdan görünüş

Məhsul yığımı vaxtı və yığımdan sonrakı dövrdə görülən işlərin planlaşdırılması pula və vaxta qənaət baxımından böyük əhəmiyyət daşıyır. Yerə tökülmüş meyvələri vaxtında toplamaqla məhsulun keyfiyyətini qorumaq olar. Planlaşdırma ilə bağlı irəli sürülən əsas fərziyyələr məhsuldarlığın hesablanmasına və təsərrüfatda istifadə olunan tipik texnika və avadanlıqlara əsaslanır.

Məhsuldarlığın hesablanması (Şəkil 2.6). Keyfiyyətli tinglərin əkildiyi fındıq bağları dördüncü ildə məhsul verir və bağın məhsuldarlığı 10-12-ci ilə kimi artaraq növbəti illərdə sabitləşir.

Cədvəl 2.1. Texnika və avadanlıqlar (təsərrüfatın ölçüsünə əsaslanan 5 müxtəlif ssenari)

Birinci ssenari: 10 ha Y1Y2Y3Y4Y5Y6Y7Y8Y9Y10

Ümumi istehsal (ton) 00036811162125

Yığım maşını (yedəkli və ya quraşdırılmış) 1

Yığım maşını üçün treyler (lafet) 1

Mexaniki üfürücü aqreqat 1

Əllə idarə olunan üfürücü aqreqat 4

İkinci ssenari: 30 ha Y1Y2Y3Y4Y5Y6Y7Y8Y9Y10

Ümumi istehsal (ton) 0009172433486375

Yığım maşını (quraşdırılmış və ya özüyeriyən) 1

Yığım maşını üçün treyler (lafet) 1

Mexaniki üfürücü aqreqat 1

Əllə idarə olunan üfürücü aqreqat 4

Üçüncü ssenari: 100 ha Y1Y2Y3Y4Y5Y6Y7Y8Y9Y10

Ümumi istehsal (ton) 000305580110160210250

Özüyeriyən yığım maşını 1

Yığım

Şəkil 2.6. Tonda di Giffoni sortunun əkildiyi fındıq bağında məhsuldarlığın 10 ildən sonra tədricən artması

Texnika və avadanlıqlar. İşləri planlaşdırarkən aşağıdakı fərziyyələr nəzərə alınır:

•Texnikanın faydalı iş əmsalı: bir iş növbəsi ( 8 saatlıq iş rejimi) üzrə məlumatlar.

•Məhsul yığımı dövrü: 30 yığım günü.

•Yığım maşını: 100 hektarlıq bağın məhsulunu yığmaq üçün bir maşın, eləcə də hər yığım maşını üçün bir mexaniki

üfürücü aqreqat və əllə idarə olunan 4 üfürücü aqreqat lazımdır.

•Treylerlər (lafetlər): hər yığım maşını üçün bir ədəd treyler (lafet) tələb olunur, lakin onların sayı və tutumu fermerin tətbiq etdiyi strategiyadan və logistika işlərinin təşkilindən asılı olur.

Planlaşdırmaya ən çox təsir edən amil təsərrüfatın ölçüsüdür (Cədvəl 2.1).

Təklif olunan bütün həll yolları şərti xarakter daşıyır və orta şərtlərə əsaslanır. Başqa sözlə desək, fermerlər müxtəlif parametrlərin (məsələn, boy atma, torpağın idarə olunması, orta dərəcəli hava şəraiti, iş prosesinin axını və strategiyası və s.) əsasında satınalma planı tərtib etməli və müvafiq texnikanı/avadanlıqları seçməlidirlər.

Məhsul yığımı vaxtı və yığımdan sonrakı dövrdə görülən işlərin planlaşdırılması

2.3.

Yığımdan əvvəlki dövrdə torpağın müxtəlif şəraitdə idarə olunması

Fındıq bağlarında cərgələrin arası satış üçün nəzərdə tutulmuş məhsul yığımından ən az bir il qabaq düzlənməli, torpaqda yaranmış çatlar və boşluqlar doldurulmalı və kiplənməlidir. Cərgələrin arası hamar və möhkəm olduqda məhsulu daha səmərəli şəkildə yığmaq mümkün olur, çünki operatorlar süpürücü avadanlığının hündürlüyünü tənzimləyərək maksimum faydalı iş əmsalını təmin edə bilirlər. Belə olduqda yığımdan sonrakı dövrdə görülən işlərin yükü və xərci də azalır, çünki yığılmış məhsul müxtəlif qırıntılarla və ya yad cisimlərlə çirklənmir.

Yığımdan əvvəlki dövrdə görülən işlər torpağın idarəetmə formasından asılı olaraq müəyyən edilir.

Təmiz və becərilmiş torpaq sahələri. Düzləndirmə, hamarlama və bərkitmə (kipləmə) işləri məhsul yığımından 30 gün qabaq həyata keçirilməli və torpaqda yaranmış bütün dəliklər və çatlar doldurulmalıdır, çünki dəliklərə düşmüş və ya qalaqlanmış fındığın nəmliyi artır və nəticə etibarilə müxtəlif keyfiyyət dəyişikliyi baş verir. Belə məhsulu mexaniki avadanlıqlarla və ya əllə yığmaq çətin olur.

Ot örtüyü ilə idarə olunan torpaq sahələri:

•Otla (çimlə) örtülmüş torpaqlar rotasiyalı otbiçən aqreqatlarla idarə olunur (il ərzində 3-4 müdaxilənin edilməsi vacibdir). Biçin işlərinin intervalı otun böyümə sürətinə əsasən təyin edilir. Məhsul yığımından qabaq müxtəlif otları doğrayıcı otbiçən aqreqatların köməyi ilə torpaq səviyyəsinə kimi doğramaq olar. Bu avadanlıqlar eyni zamanda yerə tökülmüş yarpaqları, puç meyvələri və xırda budaqları doğrayaraq məhsul yığımına əlverişli şərait yaradır.

•Əgər meyvə bağında heç bir maneə (məsələn, damla suvarma xətləri) yaranmayıbsa, yay aylarında cərgələrin arasını çarpaz mulçalama yolu ilə və ya diskli mulçalama aqreqatı ilə düzləndirmək olar.

•Mulçalama işləri yığım üçün istifadə olunan avadanlığın xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq dəqiq və planlı şəkildə aparılmalıdır (bax: Fəsil 3).

•Torpaq münbit olarsa və ot örtüyü sürətlə artarsa, məhsul yığımından qabaq meyvə bağını herbisidlə müalicə etmək olar (Şəkil 2.7). Alaq otları orta və gecyetişən mədəni fındıq sortlarının yığımında çətinlik yarada bilər, çünki birinci və ikinci yığım mərhələlərinin arasında otu biçmək mümkün olmur.

MƏHSUL YIĞIMI

Şəkil 2.7. Yaz/yay aylarında cərgəarası hissələrin idarə olunması (solda) və məhsul yığımından qabaq herbisidlə müalicənin aparılması (sağda). Mənbə: AGRISERBIA.

Fındığın tökülməsi və hava şəraitinin əsas amil kimi rol oynaması

Əsas fındıq sortlarının meyvəsi təbii olaraq 2-6 həftə ərzində tökülür. Məhsul yükü və iqlim şəraiti meyvənin tökülmə müddətinə ən çox təsir edən amil hesab olunur.

Məhsul yığımı vaxtı əsas məqsəd yerə tökülmüş meyvələri mümkün qədər tez bir müddətdə toplamaqdır.

•Məhsulu bir dəfə yığdıqda meyvənin keyfiyyəti aşağı düşə bilər, ona görə də yığımın ən az 2 mərhələdə aparılması vacibdir.

•Birinci mərhələdə meyvələrin 40-50%-i yerə töküldükdə, o cümlədən məhsuldarlıq aşağı səviyyədə olduqda yığıma başlamaq lazımdır.

•İstənilən halda, xüsusən də əlverişsiz hava şəraiti gözlənilərsə, tökülmüş meyvələr 7-10 gündən artıq yerdə qalmamalıdır.

•Fındığı yığdıqdan sonra dərhal təmizləmək və qurutmaq lazımdır. Rütubətli havada yığılmış fındığın nəmliyi artır və bu da məhsulun keyfiyyətinə mənfi təsir edir.

İqlim şəraitinin məhsul yığımına təsiri:

•Çox isti və quraq yay aylarında fındığın qərzəyi qurusa da meyvəyə bərk yapışır.

•Yay mövsümü sərin və yağışlı keçdikdə bitkilərin vegetasiya dövrü uzanır və fındığın qərzəyi yaşıl olaraq qalır. Ona görə də meyvənin, xüsusən də gecyetişən sortların yetişmə dövrü uzanır.

•Yığım planı hava proqnozuna əsasən hazırlanmalı və meyvə bağının torpağı vaxtında idarə olunmalıdır.

•Fermerlər məhsul yığımını torpağın xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq qiymətləndirməli və optimallaşdırmalıdırlar.

Çətin hallarda, məsələn dik yamaclıqda yerləşən fındıq bağlarında texnikanın və avadanlıqların yuvarlanması riski nəzərə alınmalıdır.

Yığım maşınları və avadanlıqları

Fındığın tez və səmərəli şəkildə yığılması üçün müvafiq texnika və avadanlıqlardan istifadə etmək lazımdır. Mexanikləşdirmə ilə bağlı müxtəlif həll yolları mövcuddur, məsələn bəzi hallarda yığım aqreqatları özü hərəkət edir və ya traktora qoşulur. Qoşqulu maşınlar ucuz və etibarlı olsa da özüyeriyən aqreqatlarla müqayisədə daha çox işçi qüvvəsi və saatları tələb edir.

Yığım maşınlarını və avadanlıqlarını seçərkən aşağıdakı amilləri nəzərə almaq lazımdır:

•təsərrüfatın ölçüsü,

•işçi qüvvəsi,

•fındıq bağının yerləşdiyi ərazinin quruluşu (düz və ya maili olması).

3.2.1. Yığım maşınları və avadanlıqları

Maşın və avadanlıqların funksiya və yerdəyişmə prinsipinə görə təsnif olunması

Fındıqyığan maşınlar iş prinsipindən asılı olaraq iki əsas kateqoriyaya bölünür:

1)Vakuumlu yığım maşınları

2)Mexaniki yığım maşınları

Vakuumlu maşınlarda sorucu ventilyatorun yaratdığı hava axını meyvələri qaldıraraq çeşidləmə/təmizləmə aparatlarına göndərir. Mexaniki yığım maşınlarında isə yerə tökülmüş meyvələr fırlanan şotkaların vasitəsilə qaldırılır və yükləmə konveyerinə göndərilir.

İkinci fərq isə yerdəyişmə növünə əsaslanır:

• yedəyə alınan (qoşulan/dartılan) maşınlar traktora qoşulur və PTO (güc ayırıcı mexanizm) vasitəsilə hərəkətə gətirilir.

• quraşdırılmış maşınlar traktora arxa və ya ön hissədən 3 nöqtəli birləşmə yolu ilə qoşulur.

• özüyeriyən maşınlar öz motoru vasitəsilə hərəkətə gəlir və işləyir.

3.2.1.1. Vakuumlu yığım maşınları

Vakuumlu yığım maşınına yığılmış fındıqlar boşaltma kamerasına göndərilir və klapan vasitəsilə ventilyatorlu konveyerə boşaldılır. Ventilyatorun əmələ gətirdiyi hava axını xammalı konveyerin aşağı hissəsinə doğru itələyir və meyvələr yarpaqdan və ən yüngül qırıntılardan təmizlənir. Məhsul bundan sonra bur vasitəsilə fırlanan xəlbirə göndərilir. Həmin xəlbir iki ədəd silindrşəkilli fırlanan tor ekrandan ibarət olur. Məhsul həmin ekranların vasitəsilə çeşidlənir, yəni ekranlardan birini uyğun kalibrə və formaya malik olan ekranla əvəz etməklə müxtəlif ölçülü meyvələri çeşidləmək mümkündür. Beləliklə, məhsul paketlərə və ya treylerlərə göndərilir. Məhsulu qaldırmaq üçün istifadə olunan sorucu hava axını bir neçə silindrşəkilli siklon filtrlərdən keçir və nəticədə ətrafa toz yayılmır. Bundan sonra tozlu hava axını qıfşəkilli cihazlara daxil olur və mərkəzdənqaçan qüvvənin təsiri altında burulğan effekti yaradır. Havada üzən hissəciklər isə divarlara yapışır və sürətini itirərək aşağı düşür.

Yedəyə alınan (qoşulan) maşınlarla məhsul yığarkən diametri 100-140 mm olan bir və ya bir neçə elastiki, yüngül borulardan istifadə edilir (Şəkil 3.1). Operatorlar həmin boruları cərgələrə və ya tirələrə yaxınlaşdıraraq yerə tökülmüş meyvəni yığırlar. Yedəkli vakuum sistemindən istifadə edərkən operatorların çox hərəkət etməməsi üçün yerə tökülmüş fındığın cərgələrə və ya müəyyən nöqtələrə toplanması vacibdir.

Məhsulun vaxtında yığılmasının əhəmiyyəti və potensial yığım dinamikası (yığım mərhələlərinin sayı)

Şəkil 3.1 Elastiki borularla təchiz edilmiş və yedəyə alınmış vakuumlu yığım maşını (Mənbə: DAFNE –Viterbo Universiteti, İtaliya).

Şəkil 3.2 Elastiki borularla təchiz edilmiş və yedəyə alınmış vakuumlu yığım maşını (Mənbə: AGRISERBIA).

Traktorun gücü modelindən və ölçüsündən asılı olaraq 20kv-60kv arasında dəyişir. Ən geniş yayılmış modellərdə yığılmış məhsul sorucu və təmizləmə sistemlərinə kəmər vasitəsilə ötürülür (Şəkil 3.2).

Yedəyə alınmış vakuumlu yığım maşınlarının bəzi versiyalarına avtomatik, mərkəzi və ya yan kollektor komponenti quraşdırmaq mümkündür (Şəkil 3.3). Belə kollektorlar əksər hallarda hidravlik ox vasitəsilə qaldırılır və şotkalı başlıqlardan ibarət olur. Bu mexanizmin sayəsində işçi qüvvəsinə qənaət etmək və boruları əllə idarə etməmək mümkündür.

Yedəyə alınan vakuumlu yığım maşınlarının işçi gücü hektar üzrə 5-8 saatdır. Məhsulu yığmaq üçün ən az 4 nəfər tələb olunur, yəni yorucu borularla növbəli şəkildə işləmək üçün bir traktor sürücüsü və 3 operator lazım olur. İş rejimi və işçilərin sayı torpağın oroqrafik və nəmlik səviyyəsindən, eləcə də işçi heyəti üçün keçirilmiş təlimlərdən asılı olaraq dəyişir. Düzənliklərdə və əlverişli yolları olan ərazilərdə kiçik treylerlərdən istifadə etməklə məhsul yığımının səmərəsini artırmaq olar. Ön və yan cihazları olan maşınların sayəsində həm vaxta, həm də iş yükünə qənaət etmək olar, yəni belə hallarda aqreqatın işçi gücünü hektar üzrə 3-4 saata kimi azaltmaq mümkündür.

Özüyeriyən yığım maşınları 3 və ya 4 təkərli sistemlə və hidravlik transmissiya mexanizmi təchiz edilir. Bu sistemlər və mexanizmlər maşının irəliyə doğru hərəkət etməsi və müəyyən hissələrin idarə olunması üçün nəzərdə tutulub. Belə yığım maşınları su ilə soyudulan mühərriklə işləyir. Mühərrikin nominal gücü modelindən asılı olaraq 30kv-75kv arasında dəyişir.

Ön hissədə hərəkət edən kollektor başlığını rama (çərçivə)

saxlayır. Kollektor başlığının yığım hissəsinin eni 2.5 metrdir, lakin daha iri modellərdə hissənin eni 3.5 metr də ola bilir (Şəkil 3.4). Kollektor başlığı bir cüt əksinə fırlanan şotkalardan ibarətdir. Bu şotkalar məhsulu toplayaraq sorucu boruya ötürür. Sorucu boru metal hündürlük tənzimləyiciləri ilə təchiz olunmuş və mərkəzi hissədə yerləşən mexanizmdir. Beləliklə özüyeriyən maşının köməyi ilə yerə tökülmüş meyvəni toplamaq və yığmaq mümkündür. Məhsulun təmizlənməsi prosesi ilə qoşqulu maşın avadanlıqlarında olduğu kimidir.

Şəkil 3.4. Özüyeriyən vakuumlu yığım maşını (Mənbə: DAFNE –Viterbo Universiteti, İtaliya).

Bəzi yığım maşınlarının yan hissəsində üfürücü mexanizm olur. Şotkanın toplaya bilmədiyi meyvələr bu mexanizmin vasitəsilə növbəti cərgənin mərkəzinə yığılır və belə olduqda ənənəvi üfürücü aqreqatlara ehtiyac yaranmır. Optimal şəraitdə özüyeriyən maşınların işçi gücünü hətta hektar üzrə 2 saata qədər azalmaq mümkündür.

3.2.1.2. Mexaniki yığım maşınları

Mexaniki yığım maşınlarının ümumi xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, bu aqreqatlar fırlanan şotkaların vasitəsilə fiziki şəkildə meyvəni yerdən yığır və yükləmə kəmərinə (lentinə) yaxud çeşidləmə bölmələrinə göndərir. Kinetik enerjiyə malik olan hərəkətli hissələr meyvəyə dəyir, ona görə də bu maşınlar xüsusən də fındıq kimi qabıqlı meyvələrin yığılmasında istifadə olunur.

Bütün yığım maşınlarının səmərəli işləməsi üçün cərgəarası hissələr düz və hamar olmalıdır, çünki məhsulu yığan şotkalar irəliləyən maşına qarşı köndələn şəkildə fırlanır. Ona görə də torpaqda dəlik yaxud çökəklik olduqda şotkalar meyvəni çətinliklə qaldırır. Yığımın maksimum səmərəsini təmin etmək üçün torpağın qabaqcadan (əvvəlki ildə) mulça aqreqatı ilə hazırlanması məsləhət görülür.

Quraşdırılmış (yedəyə alınmayan)yığım aqreqatları yüksək funksionallıq səviyyəsinə və yığım gücünə malik olduğu üçün İtaliyada daha geniş istifadə olunur. Bu maşınlar özüyeriyən maşınlarla müqayisədə daha az xərc tələb edir, ona görə də maksimum sahəsi 15 hektar olan kiçik və orta təsərrüfatlar üçün çox yararlı aqreqat hesab edilir. Belə maşınların idarə olunması üçün bir operator, meyvələrin toplanması və cərgələrin budaqlardan təmizlənməsi üçün bir işçi tələb olunur.

Yedəyə alınan (qoşqulu) yığım maşınlarının məhsul toplaması üçün nəzərdə tutulmuş ön hissəsinin eni təxminən 150 sm olur və ümumiyyətlə meyvələr maneə kimi qalaqlanmalıdır ki, maşın onları yığa bilsin. Traktor-yığım maşınıtreyler birləşməsi məhsulun toplandığı bütöv sahəni əhatə edir, ona görə də belə aqreqatların dar və ya maili meyvə bağlarında manevr etməsi (dönməsi, əks istiqamətdə hərəkət etməsi və s.) çətinləşir.

MƏHSUL YIĞIMI QAYDALARI

Şəkil 3.3 Yan kollektorla və treylerlə təchiz edilmiş və yedəyə alınmış vakuumlu yığım maşını (Mənbə: DAFNE –Viterbo Universiteti, İtaliya).

Şəkil 3.5 Quraşdırılmış (qoşqusuz) yığım maşını (Mənbə: DAFNE – Viterbo Universiteti, İtaliya).

Quraşdırılmış (qoşqusuz) yığım aqreqatları traktora asanlıqla keçirilir, az xərc tələb edir və hektar üzrə 2-4 saat yığım gücünə malikdir, ona görə də bu avadanlıqlar kiçik və orta ölçülü fermer təsərrüfatlarında uğurla istifadə olunur (Şəkil 3.5). Bu aqreqatları traktorun ön və arxa hissələrinə 3 nöqtədən bərkitmək olar. Avadanlığın şotkaları traktorun hərəkətinə qarşı köndələn və ya irəli istiqamətdə quraşdırılır. Bəzi modellərdə maşının yan hissəsinə də şotka quraşdırılır. Bu şotkalar məhsulu ilkin mərhələdə toplayır, digər şotkalar isə fırlanaraq məhsulu qaldırır və burğu mexanizminə göndərir. Bu bölmədə isə məhsul roliklərdən keçərək yarpaqdan və torpaqdan təmizlənir. Daxili işçi kameralarda məhsulun təmizlənməsi mexaniki cihazların vasitəsilə həyata keçirilir.

Özüyeriyən yığım maşınlarının (Şəkil 3.6) modelləri mühərrikin gücünə və yığım hissəsinin eninə görə bir-birindən fərqlənir. Bu maşını bir operator idarə edə bilər, lakin zərurət yarandıqda cərgələri budaqlardan təmizləmək üçün ikinci işçidən də istifadə edilir. Maşının əhəmiyyətli dərəcədə sürətlə hərəkət etdiyini nəzərə alsaq, bir cərgədən iki dəfə keçərək məhsul yığmaq olar. Belə maşınların nəzəri yığım gücü hektar üzrə 1 saatdan az olur, lakin faktiki yığım gücü sahənin ölçüsündən, torpağın vəziyyətindən və məhsuldarlıq səviyyəsindən asılı olaraq dəyişir.

Cədvəl 3.1-də ən çox istifadə olunan yığım maşınlarının əsas texniki xüsusiyyətləri verilib. Belə maşınların müxtəlif modelləri satışa çıxarılıb. Bu modellər yığımın və təmizliyin effektivliyini artıran müxtəlif aksessuarlarla təchiz edilib.

Cədvəl 3.1 Ən çox istifadə olunan yığım maşınlarının əsas xüsusiyyətləri

Maşının növü Güc Operatorların sayı İşçi gücü

Yedəyə alınan vakuum 20-60 kW (traktor)

Yedəyə alınan vakuum (yığım cihazları ilə) 20-60 kW (traktor)

Təsərrüfatın ölçüsü

<10ha

Quraşdırılmış (qoşqusuz) yığım maşını 20-60 kW (traktor) 1-2 2-4 saat/hektar 10-20ha

Özüyeriyən yığım maşını 30-75kW1-2 1-2 saat/hektar >30ha

Maşınların işçi gücü torpaq sahəsinin hazırlanma səviyyəsindən və məhsulun miqdarından asılı olaraq dəyişir.

3.2.2. Əlavə avadanlıqlar

Fındığın mexaniki yığımından qabaq yerə tökülmüş meyvələri zolaq şəklində toplamaq lazımdır. Meyvələri əllə və ya mexaniki vasitələrlə, məsələn üfürücü aqreqatla (özüyeriyən və ya quraşdırılmış) toplamaq olar. Belə işləri asanlaşdırmaq üçün torpağı düzləndirmək, kipləmək, alaq otlarından təmizləmək və lazımi qaydada becərmək lazımdır. Bu tədbirlərin sayəsində fındığı zolaq şəklində yığarkən tozun qalxmasının qarşısını almaq mümkündür. Düzgün qaydada becərilmiş cərgəarası hissələr özüyeriyən maşınların iş prinsipinə də müsbət təsir edir.

3.2.2.1. Üfürücü avadanlıqlar

Üfürücü aqreqatlar meyvə bağının dik və ya formasız hissələrində meyvə toplamaq üçün nəzərdə tutulub. İtaliyanın dağlıq ərazilərində yerləşən fındıqçılıq bölgələrində, (məsələn, Pyemont və ya Siciliyanın Nebrodi dağlarında) belə avadanlıqlardan geniş istifadə edilir. Üfürücü aqreqat traktora qoşulan və ya çiyində daşınan kiçik avadanlıq ola bilər. Operatorlar bu aqreqatın əmələ gətirdiyi güclü hava axınını istənilən nöqtəyə və ya məhsula istiqamətləndirə bilər.

“Çiyində” daşınan üfürücü aqreqatlar (Şəkil 3.7) operatorun 2 xüsusi kəmərlə bərkidilmiş çəndən və motordan ibarətdir. Operator həmin çənə bərkidilmiş uzun elastiki borunu xüsusi dəstək vasitəsilə idarə edərək hava axınını istənilən hissəyə yönəldə bilir. Daşına bilən üfürücü aqreqatlar xüsusi idarəetmə, kilidləmə və sürət artırma mexanizmləri ilə təchiz edilib. Bu mexanizmlər mühərrikin sürətini tənzimləmək imkanı verir. Üfürücü aqreqatlarla işləyən operatorların fərdi mühafizə vasitələrindən istifadə etməsi vacibdir.

“Çiyində” daşınan üfürücü aqreqatlar hektar üzrə 6 saat işləyə bilir, lakin belə aqreqatları traktora qoşmaqla (Şəkil 3.8 və 3.9) vaxta qənaət etmək və operatorların iş yükünü azaltmaq olar. Bununla belə, daşına bilən aqreqatlar daha dəqiq işləyir və ağac gövdəsinin altına tökülmüş meyvələri də toplaya bilir.

Şəkil 3.6. Özüyeriyən yığım maşınları (Mənbə: AGRICHILE).

Şəkil. 3.7 Çiyində daşınan üfürücü aqreqat Mənbə: AGRICHILE (sol), AGRISERBIA (sağ).

Şəkil 3.10 Quraşdırılmış süpürücü aqreqat (Mənbə: AGRISERBIA).

Şəkil 3.11 Özüyeriyən süpürücü yığım maşını (Mənbə: AGRICHILE).

Özüyeriyən süpürücü yığım maşını (Şəkil 3.11) adətən 3 təkərdən (2 ön təkərdən və bir arxa təkərdən) ibarət olur. Maşının ön hissəsi isə adətən elastiki dişləri olan iki və ya daha artıq şotkalardan ibarət olur. Bu şotkalar əks istiqamətdə fırlanaraq torpağı süpürür və onların arasında qalmış meyvələr cərgənin mərkəzinə toplanır. Belə maşınlarda hərəkət istiqamətinə qarşı köndələn şəkildə quraşdırılmış və şotkalardan ibarət rotordan istifadə etmək olar.

3.2.2.3. Treylerlər

Treylerlər fındığın yığımında vacib rol oynayaq avadanlıqlardan biridir. Bu avadanlıqlar az tutumu olan yığım maşınlarının boşaldılması baxımından da əhəmiyyət daşıyır. Ümumiyyətlə, yığım vaxtı fındıq meyvələri özüyeriyən maşınının və ya traktorun arxasındakı treylerə ötürülür (Şəkil 3.12). Belə qabların tutumu 400-2000 kq arasında dəyişir və dolu qablar dərhal kollektor-treylerə boşaldılır (Şəkil 3.13).

Şəkil 3.8. Quraşdırılmış (qoşqusuz) üfürücü aqreqatın bir cərgədə işləməsi (Mənbə: AGRICHILE).

3.2.2.2. Süpürücü yığım maşını

Şəkil 3.9 Quraşdırılmış (qoşqusuz) üfürücü aqreqatın iki cərgədə işləməsi (Mənbə: AGRISERBIA).

Süpürücü yığım maşınları meyvə bağının əlçatan olmayan hissələrində üfürücü aqreqatların əvəzinə istifadə edilir. Bu maşınlar özü yeriyə və ya traktora qoşula bilir. Maşınların işçi gücü bağın məhsuldarlığından və torpağın vəziyyətindən asılı olaraq çox dəyişir. Bununla belə, süpürücü yığım maşınları üfürücü aqreqatlar üçün tələb olunan vaxtın təxminən yarısını sərf edir (1.5 ton/hektar üçün təxminən 2.5 saat/hektar; 3 ton/hektar üçün təxminən 5 saat/ hektar).

Quraşdırılan (qoşqusuz) süpürücü yığım maşınları (Şəkil 3.10) üfüqi oxlu köndələn rotordan ibarət olur. Bu rotor traktorun güc ayırıcı mexanizminə (PTO mexanizminə) birləşdirilir. Daraqlar və ya rezin zolaqlar isə fırlanan rotora keçirilir və yerə tökülmüş meyvələr belə daraqların və zolaqların vasitəsilə süpürülür və bir cərgəyə toplanır.

Şəkil 3.12 Treylerli özüyeriyən yığım maşını (Mənbə: AGRISERBIA).

Şəkil 3.13 “Qayçı” tipli treylerin böyük kollektor-treylerə boşaldılması (Mənbə: AGRICHILE).

Fındıq yığımında treylerin müxtəlif növlərindən istifadə etmək olar. Yığım maşınları ilə birgə istifadə olunan ən geniş yayılmış treylerlər aşağıdakı kimidir:

•Hidravlik qaldırıcı mexanizmi olan treylerlər. Bu avadanlıqları yığım maşınının istənilən növünə qoşmaq olar (tutumu: 400-500 kq).

•“Qayçı” tipli qaldırıcı mexanizmi olan (Şəkil 3.14) treylerlər. Bu avadanlıqlar məhsulun 3.6 metrə kimi boşaldılması və daşınması üçün nəzərdə tutulub (tutumu: 1400-1600 kq).

•Arxa boşaltma mexanizmi olan treyler (Şəkil 3.15). Bu avadanlıqlar məhsulların boşaldılması və daşınması üçün nəzərdə tutulub. (tutumu: 1200-1800 kq).

Şəkil 3.14 “Qayçı” tipli qaldırıcı mexanizmi olan treylerin bunkerə boşaldılması (Mənbə: AGRISERBIA).

Şəkil 3.15 Arxa boşaltma mexanizmi olan treylerdən məhsulun boşaldılması (Mənbə: AGRISERBIA).

Fındığı iri qablarda (yeşiklərdə) daşıyarkən belə qabları traktora qoşulmuş treylerə yığmaq olar. Belə qablar avtokarların vasitəsilə götürülür. Yığılmış məhsulun daşınması üçün kifayət sayda qab olmalıdır, çünki belə qablar boşaldılmadan birbaşa olaraq müəssisəyə aparılır. Kiçik təsərrüfatlarda fındığı 50-70 kiloqramlıq cut kisələrə yığırlar. Belə kisələrin toplanaraq treylerə boşaldılması və dəyişdirilməsi daha uzun vaxt tələb olunur. Ona görə də kisələri əllə daşıyan operatorların belində hər hansı zədə riski də yaranır.

Kollektor-treylerlər meyvə bağının əlverişli və ya mərkəzi hissələrində yerləşməlidir ki, yığım maşınına qoşulmuş treyleri asanlıqla sahədən çıxarmaq və ya boşaltmaq mümkün olsun. Belə treylerlər müxtəlif ölçüdə (tutumu 5-20 ton) ola bilər (Şəkil 3.16).

Şəkil3.16 Emal müəssisəsində kollektortreylerin boşaldılması (Mənbə: AGRISERBIA).

İtaliyanın və Türkiyənin bəzi bölgələrində yerləşən ənənəvi fındıq bağları mexanikləşməyib, ona görə də məhsulun əllə yığılması hələ də davam edir. Ümumiyyətlə, fındığın əllə yığılması məqsədəuyğun deyil, çünki belə yığım üsulunun xərci yüksək olur və yığıma daha çox vaxt sərf edildiyi üçün məhsulun keyfiyyəti azala bilər.

Məhsulun əllə yığılmasının aşağıdakı əsas səbəbləri vardır:

•həddən artıq dik olan ərazinin mürəkkəb oroqrafik quruluşa malik olması, •ağacların çox sıx olması, •torpaq səthinin nahamar olması, •təsərrüfatda lazımi səviyyədə təşkil edilməməsi və idarə olunmaması, •əkindən sonra birinci ildə məhsuldarlığın çox aşağı səviyyədə olması.

Məhsulun əllə yığılması asanlıqla əldə olunan bilən ucuz (plastik) vedrələrlə, kisələrlə və ya digər vasitələrlə həyata keçirilir (Şəkil 3.17). Əllə yığımın faydalı iş əmsalı cavan fındıq bağlarında 5-7 kq/saat, ideal şəraitdə isə (yetkin ağacların bərabər səviyyədə paylandığı və təcrübəli işçilərin yığıma cəlb olunduğu yaşlı bağlarda) 15kq/saat ola bilir. Belə yığımın xərci isə illik məhsul xərcinin 50%-i təşkil edə bilər.

3.3. 3.4.

Məhsulun əllə yığılması Müxtəlif yığım üsullarının üstün

və çatışmayan cəhətləri

Məhsulun əllə yığılması

ÜSTÜN CƏHƏTLƏR

Şəkil 3.17. Cavan bağlarda fındığın plastik vedrə ərə yığılması (Mənbə: AGRISERBIA).

•Xüsusi şəraitdə, məsələn dik yamaclı ərazilərdə və ya ağacların çox kiçik olduğu bağlarda tətbiq oluna bilər.

ÇATIŞMAYAN CƏHƏTLƏR

•Mexaniki yığımla müqayisədə daha çox vaxt sərf olunur, xərclər artır, ağır zəhmət tələb edir və işçilərin sayını artırmaq (qabları tez-tez boşaltmaq) lazım gəlir.

•Ağır çəkili məhsulun (məsələn, 60 kiloqramlıq cut kisələrin) daşınması işçilərin sağlamlığına ziyan vura bilər.

•Yığıma daha çox vaxt sərf edilir, ona görə də uzun müddət yerdə qalmış fındığın keyfiyyəti azala bilər.

Vakuumlu yığım maşını

ÜSTÜN CƏHƏTLƏR

•Vakuumlu yığım maşınları mexaniki maşınlarla müqayisədə daha çox imkanlara malikdir, çünki bu aqreqatlar qeyrioptimal şəraitdə də (maili ərazilərdə, nahamar səthdə və s.) işləyə bilir.

•Vakuumlu maşınların, xüsusən də qoşqulu modellərin xərcləri az olur.

•Yığımdan qabaq məhsulu toplanmasına olan ehtiyacı aradan qaldırmaq üçün maşının kənarlarına birbaşa olaraq üfürücü aqreqat quraşdırmaq olar.

ÇATIŞMAYAN CƏHƏTLƏR

•Maşının sadə modellərindən istifadə etdikdə fındığın qabaqcadan üfürülərək toplanılması lazım gəlir, ona görə daha çox işçi qüvvəsinə ehtiyac yaranır.

•Vakuumlu maşınlarla, xüsusən də borulu sadə modellərlə məhsul yığan işçilər çox yorulur və ətrafa toz yayılır.

•Üfürmə və toplama prosesini nəzərə alsaq, məhsulun yığılmasına daha çox vaxt sərf olunur.

Mexaniki yığım maşınları

ÜSTÜN CƏHƏTLƏR

•Məhsulun daha sürətlə yığılması maşının üstün cəhətlərindən biridir, çünki belə olduqda meyvələr uzun müddət yerdə qalmır və məhsulun keyfiyyətini qorumaq mümkün olur.

Şəkil 3.18. 2017-ci ilin məlumatlarına əsasən yığım maşınlarının müxtəlif növlərinin xərc baxımından (€/ha) müqayisə

edilməsi: yedəyə alınmış vakuumlu yığım maşını + traktor (qırmızı xətt); quraşdırılmış yığım maşını + traktor (yaşıl xətt) və özüyeriyən yığım maşını (mavi xətt) (Mənbə: Franco e Monarca, 2001).

Fındıq yığımı zamanı nəzərə

•Yığıma bir neçə operator cəlb olunur.

•Vakuum boruları ilə işləməyə ehtiyac yaranmır, ona görə də operatorların fiziki yorğunluğu azalır.

•Torpağı lazımi qaydada hazırladıqda yığım zamanı ətrafa toz yayılmır.

ÇATIŞMAYAN CƏHƏTLƏR

•Torpağın optimal səviyyədə hazırlanması və düzlənməsi, eləcə də ot örtüyünün müvafiq hündürlükdə biçilməsi və idarə edilməsi tələb olunur.

•Orta və iri fermer təsərrüfatları üçün nəzərdə tutulmuş maşınların xərci yüksək olur.

3.6. 3.5.

Yığım maşınlarının qiyməti

Satışa çıxarılan yığım maşınlarının qiyməti müxtəlif modellərdən asılı olaraq dəyişir, məsələn ən kiçik qoşqulu vakuum maşının qiyməti 5000 avrodur, lakin özüyeriyən yığım maşınlarının qiyməti 50000-70000 avro arasında dəyişir. Mövsüm ərzində işçi qüvvəsi çatışmadığı üçün yığım maşınları hətta kiçik təsərrüfatlarda da istifadə olunur.

İtaliyanın Viterbo Universitetində aparılmış yığım xərclərinin təhlilinə əsasən (Şəkil 3.18), fındıqyığan maşınların istifadəsinin rahatlığı təsərrüfatın ölçüsündən asılı olaraq dəyişir:

•kiçik (< 10 ha) təsərrüfatlar: yedəyə alınmış vakuumlu yığım maşınları üçün nəzərdə tutulmuş ənənəvi sistem daha çox məqsədəuyğundur.

•orta ölçülü (10-20 ha) təsərrüfatlar: quraşdırıla bilən (qoşqusuz) yığım aqreqatları üstün tutulur. •iri təsərrüfatlar: bahalı olmasına baxmayaraq özüyeriyən yığım maşınlarının istifadəsi məsləhət görülür, çünki bu aqreqatlar daha güclü və tutumlu olduğu üçün yığım xərclərini hektar üzrə 500 avro azaldır və işçi qüvvəsinə olan ehtiyacı müəyyən dərəcədə aradan qaldırır.

alınan təhlükəsizlik məsələləri

Fındığın yığılması/toplanılması zamanı tozun və səs-küyün təsirinə məruz qalan işçilər müxtəlif xəstəlik riski ilə üzləşə bilərlər. Bundan başqa, dağlı-təpəli ərazilərdə yığım maşınlarının sabitliyinin itməsi nəticəsində ciddi qəzalar və fəsadlar da yaranır. Belə hallar fermerlərin ölümünə səbəb olan əsas amil hesab edilir.

Fındığın mexaniki üsulla yığımı zamanı tozun ətrafa yayılması insan sağlamlığını təhlükə altında qoyan əsas risk amilidir (Şəkil 3.19). Tənəffüs yollarına keçən tozlar (əsasən havada yayılan qeyri-üzvi hissəciklər) bərk hissəciklərdən ibarət olub insanlar tərəfindən udulur və seliyin ifrazı zamanı xaric olmur. Ona görə də bu hissəciklər tənəffüs aparatının üst hissəsində heç bir maneəyə rast gəlmədən bronx və ağciyər boşluqlarına yayıla bilir. Təəssüflə qeyd etməliyik ki, İtaliyada aparılmış eksperimental testlərin nəticələrinə görə, tövsiyə olunan konsentrasiya səviyyələri həmişə normadan artıq olub.

Qeyd etmək lazımdır ki, tozun azaldılması üçün nəzərdə tutulmuş siklon separatorlar havada mövcud olan hissəciklərin miqdarını əhəmiyyətli dərəcədə azaldır. Tənəffüs yollarına keçən tozun konsentrasiyasına təsir edən digər amillərdən biri də torpağın nəmliyidir. Ona görə də tozun konsentrasiyasını təxminən 50% azaldan nəmləndirmə sistemi ilə təchiz olunmuş özüyeriyən yığım maşınları ilə bağlı maraqlı təkliflər irəli sürülüb.

Şəkil 3.19 Fındıq yığımı zamanı tozun əmələ gəlməsi və yayılması (Mənbə: AGRICHILE).

Məhsul yığımı zamanı və yığımdan əvvəlki dövrlərdə təsərrüfatlarda işləyən operatorlar toz və səs-küy əleyhinə fərdi mühafizə vasitələrindən istifadə etməlidirlər (Şəkil 3.20):

Fərdi mühafizə vasitələrinə aşağıdakılar daxildir:

•tozdan qorunmaq üçün KN95 və ya FFP2 maskaları, •səs-küy əleyhinə SRPS EN 352-1-2008 qulaqlıqları və qulaq tıxacları, •zərbə əleyhinə qoruyucu dəbilqələr (məcburi deyil), •qoruyucu əlcəklər.

Fındıqyığan maşının əmələ gətirdiyi səs təzyiqinin həddi işçilərin gündəlik olaraq rastlaşdığı səs-küy həddi ilə eyni deyil.

3.7.

Məhsul yığımından sonra görülən işlər

Məhsul yığımından sonra meyvə bağının idarə olunması üçün tövsiyə olunan aşağıdakı təsərrüfat işləri vegetasiya və yetişmə mövsümünə müsbət təsir göstərir:

•cərgəarası hissələrdə qalmış meyvələrin, xırda və iri budaqların doğranaraq torpağa qarışdırılması,

•yarpağı tam tökülmüş ağacların budanması,

•zərurət yarandıqda bakteriyalarla yoluxmanın qarşısını almaq üçün mis tərkibli dərmanların və funqisidin səpilməsi,

•yeni bic zoğların, eləcə də yay aylarında aparılmış mexaniki və ya kimyəvi müalicələrdən sonra qalmış qeyriməhsuldar pöhrələrin bərkimiş dib hissələrinin məhv edilməsi,

•texnikanın hərəkəti nəticəsində bərkimiş torpağın təxminən 30-40 sm dərinlikdə yumşaldılması. Yumşalmış torpaqda hava yaxşı dövr edir, nəmliyin infiltrasiyası yaxşılaşır, xüsusən də lilli və gilli-gillicəli torpaq mühitində köklər daha yaxşı yayılır. Maili ərazilərdə torpağın yumşaldılması eroziyanın qarşısını alır (Şəkil 3.22).

•aşağı azot tərkibli üzvi gübrələrin verilməsi. Gübrələri oktyabr ayında, yəni ağac hələ də vegetasiya mərhələsində olduqda vermək lazımdır ki, qış üçün qida maddələrinin ehtiyatı təmin olunsun.

Şəkil 3.20 Fərdi mühafizə vasitələrindən istifadə edən operator: qoruyucu dəbilqə, üz maskası və qulaqlıqlar. (Mənbə: AGRICHILE).

Traktorun/yığım maşınının aşması nəticəsində yarana bilən zədələrin, tozun və səs-küyün qarşısını əhəmiyyətli dərəcədə almaq üçün maşının növündən asılı olaraq müxtəlif operator kabinələrindən istifadə edilir. Belə kabinələrdə maşın idarə edən operator rahat işləyir və toz udmur (Şəkil 3.21).

Məhsul yığımından qabaq:

Bütün avadanlıqların təhlükəsizliyi və funksionallığı (əlçatanlığı, strukturu, görmə sahəsi, işəsalma və söndürmə mexanizmi, əllə idarə olunan aqreqatlar, əyləc sistemi, eşidilə bilən xəbərdarlıq siqnalları, işıqlar, istilik və elektrik izolyasiyası, təkərlər və s.) yoxlanılmalıdır.

DAFNE – Viterbo

MƏHSUL YIĞIMI QAYDALARI

Şəkil 3.21 Kabinəli özüyeriyən yığım maşını (Mənbə: AGRISERBIA)

Şəkil 3.22 Fındıq bağında cərgəarası hissələrin yumşaldılması (Mənbə:

Universiteti, İtaliya).

ƏDƏBİYYAT SİYAHISI

Bessone W. 2013. Prospettive per il rilancio della corilicoltura in zone a rischio di abbandono, attraverso la gestione meccanizzata dei corileti. Tesi di Dottorato in Meccanica Agraria, XXV CICLO. Università degli Studi della Tuscia. Viterbo, Italia Pp: 177.

Botta R., Molnar T.J., Erdogan V., Valentini N., Torello Marinoni D., and Mehlenbacher S.A., 2019. Hazelnut (Corylus spp.)

Breeding: 157-219. Chapter 6 in: Advances in Plant Breeding Strategies, Vol 4: Nut and Beverage Crops. Al-Khayri JM, Jain SM, Johnson DV (eds). Springer Nature, Switzerland. 607 p. DOI: 10.1007/978-3-030-23112-5_6; https://www.springer. com/gp/book/9783030231118

Bregaglio et al., 2020

Cecchini M., Monarca D., Biondi P., Colantoni A., Panaro A., 2005. Il rischio da esposizione a polveri per gli addetti alla raccolta delle nocciole. AIIA 2005: L’ingegneria agraria per lo sviluppo sostenibile dell’area mediterranea, 27-30 giugno.

Corte M., Sonnati C., Peraldo N., Michelatti G., Massobrio V., 2012. Confronto di diverse metodologie chimiche, fisiche e meccaniche per la gestione ed il controllo dei polloni della varietà ‘Tonda Gentile Trilobata’. Ricerca applicata in corilicoltura. Sintesi dei risultati 2012. Supplemento al n. 80 di “Quaderni della Regione Piemonte – Agricoltura”. Pg: 82-96.

Cristofori V., De Gregorio T., 2018. Chapter: Gestione del corileto. In: Il nocciolo. Progettazione e coltivazione del corileto. Edagricole, pg: 77-109.

Franco S., Monarca D., 2001. Technical and economical aspects of hazelnut mechanical harvesting. Acta Horticulturae, 556: 445-451.

Hazelnut Production Manual: Better Management for Higher Yields and Increased Profits. EPI https://prettyedibles.weebly. com/uploads/4/9/1/5/49153815/georgia_epi__hazelnut_production_manual_11.pdf

Hedstrom C., Walton V., Wiman N.G., Shearer P.W., Miller J., Brewer L., 2014 How to Recognize Brown Marmorated Stink Bug Damage in Commercial Hazelnuts. Oregon state University, Extension Service https://catalog.extension.oregonstate. edu/sites/catalog/files/project/pdf/em9102.pdf

Lingero E. 2013. Determinazione e messa a punto di modalità di gestione meccanizzata per la raccolta delle nocciole in aziende corilicole della Provincia di Cuneo”. Tesi di Dottorato, XXV CICLO. Università degli Studi della Tuscia. Viterbo, Italia Pp: 145.

Monarca D., Cecchini M., Guerrieri M., Santi M., Colopardi F., 2009. The evolution of the hazelnut harvesting technique. Acta Horticulturae, 845: 353-358.

Monarca D., Cecchini M., 2018. Chapter: Raccolta delle nocciole. In: Il nocciolo. Progettazione e coltivazione del corileto. Edagricole, pg:111-122.

Monarca D., Cecchini M., Biondi P., Colo-pardi F., Guerrieri M. (2012). Machines for Shell Fruits Harvesting: Technical and Economic Aspects. Acta Horticulture 940: 171-178.

Olsen J., Peachey E., 2013. Growing Hazelnuts in the Pacific Northwest: Orchard Floor Management. Oregon state University, Extension Service Publication.

Pagano M., 2008. Evoluzione della raccolta meccanizzata delle nocciole (Corylus avellana L.) nelle aree vocate della Provincia di Viterbo e messa a punto di un nuovo prototipo di macchina raccattatrice semovente. Tesi di Dottorato in Meccanica Agraria - XIX CICLO. Università della Tuscia di Viterbo, Italia. Pp: 201

Pansa M. G., Asteggiano, L., Costamagna, C., Vittone, G., Tavella, L., 2013. Primo ritrovamento di Halyomorpha halys nei pescheti piemontesi. Informatore Agrario, 69 (37): 60-61.

Valentini N., Botta R. 2018. Chapter: Progettazione del corileto. In: Il nocciolo. Progettazione e coltivazione del corileto. Edagricole, pg:33-62.

Zambon I, Delfanti L, Marucci A, Bedini R, Bessone W, Cecchini M, Monarca D. 2017. Identification of Optimal Mechanization Processes for Harvesting Hazelnuts Based on Geospatial Technologies in Sicily (Southern Italy). Agriculture, 7(7):56. https://doi.org/10.3390/agriculture7070056

Vebsayt:

https://www.gf-srl.it/en

https://cerquetani.com/trailers-equipments/?lang=en

https://www.giampimacchineagricole.com/

https://www.facma.it/

https://rivmec.com/en/raccoglitrice-nocciole/

https://www.nocciolare.it/partner/facma-company/gestire-bene-la-raccolta-e-lessicazione-per-avere-nocciole-di-qualitaintervista-ad-un-esperto

QEYDLƏR QEYDLƏR

YIĞIMI QAYDALARI

MƏHSUL YIĞIMI QAYDALARI

QEYDLƏR