REDAKTORDAN
Azәrbaycan tarixi әnәnәlәrә malik olan aqrar ölkәlәrdәndir. Insanlarin mәşğulluğu vә tәmin etdiyi iqtisadi fayda baxımından aqrar sahә ölkә iqtisadiyyatında aparıcı rol oynayır.
Aqrar sahәdә isә bağ mәhsulları özünәmәxsus yer tutur. Bu sahәdә istehsal olunan bir sıra mәhsullar üzrә daxili bazarın tәlәbatı ödәnilmәklә yanaşı ixracı da hәyata keçirilmәkdәdir. Ölkә әhalisini vә bazarları ilboyu mövsümi meyvә-tәrәvәz vә digәr bağçılıq mәhsulları ilә tәmin etmәk üçün onun düzgün saxlanması vә nәql edilmәsi bütün dövrlәr üçün aktualdır.
İlin müxtәlif dövrlәrindә bu tipli mәhsulların dünyanın fәrqli bölgәlәrinә ixrac olunması günümüzün adi reallığına çevrilmişdir. Bәzәn istehsal olunan bağçılıq mәhsulları min kilometrlәrlә uzaqlara nәql edilәrәk oradakı ticarәt şәbәkәlәrindә realizә olunur. İlin fәrqli vaxtlarında ixrac edilәn alma, xurma (şәrq xirniyi) vә digәr mәhsulları yola salındığı vaxtadәk keyfiyyәti itirilmәdәn saxlamaq vә sonrakı әmәliyyatlar üçün düzgün qablaşdırmaq olduqca әhәmiyyәtlidir. Emala verilәcәk bәzi mәhsulların da ilboyu itkisiz saxlanılması lazım gәlir. Uzaq mәsafәlәrә çatdırılma dövründә dә mәhsulun keyfiyyәtinin pislәşmәmәsi vә itkilәrә yol verilmәmәsi әsas şәrtlәrdәndir.
Hәr mәhsula xas olan xüsusiyyәtlәri müasir saxlayıcılar vә orada mütәrәqqi saxlanma üsullarının tәtbiqi ilә tәmin etmәk mümkündür. Lakin ölkәdә istismara verilәn müasir saxlayıcılar vә onlarda tәtbiq olunan saxlanma rejimlәri kifayәt qәdәr mәnimsәnilmәmiş, bәzi hallarda bilgi çatışmazlıqları duyulmaqdadır. Eyni zamanda son dövrlәrdә hәr mәhsul növünә uyğun fәrdi saxlanma reyimlәrinin tәnzimlәnmәsi istiqamәtindә yeni elmi baxışlar ortaya qoyulmuş vә bunları tәmin etmәk üçün dә bilgilәrә malik olmaq tәlәb olunur.
Qeyd olunanların reallaşdırılması vә sәmәrәli saxlanma texnologiyalarının işlәnmәsi üçün Amerika Birlәşmiş Ştatlarının Beynәlxalq İnkişaf Agentliyinin (USAID) ölkәmizdә reallaşdırdığı Özәl Sektorun İnkişafı layihәsi çәrçivәsindә hәyata keçirilәn işlәr, o cümlәdәn mütәrәqqi üsulları ehtiva edәn yeni saxlayıcıların istismara verilmәsi, fermerlәrә mәslәhәt vә informasiya xidmәtlәri göstәrilmәsi, torpaq istifadәçilәri ilә birgә istehsal vә emal sahәlәrinin yaradılması müsbәt qiymәtlәndirilmәlidir. İri hәcmli belә bir kitabın Azәrbaycan dilindә nәşr etdirilәrәk geniş әhali tәbәqәlәrinә çatdırılması da bü cür nәcib tәdbirlәrdәndir.
Bir-birini tamamlayan vә fәrqli yanaşmalar ortaya qoyan müәlliflәr heyәti tәrәfindәn yazılmış bu kitab 20 fәsildәn ibarәtdir. Burada yığımdan әvvәlki dövrdә meyvә-tәrәvәz mәhsullarının keyfiyyәtindә rol oynayan amillәr, yetişmә prosesi vә yetişkәnlik göstәricilәri, o cümlәdәn yetişmәnin tәyini vә proqnozlaşdırılması mәsәlәlәrinә yer verilmiş, hәmçinin yığımdan sonrakı proseslәr vә bioloji xüsusiyyәtlәr әks olunmuşdur.
Tәzә meyvә bazarı üçün hazırlıq işlәri, o cümlәdәn mәhsulun sahәdә vә mәntәqәlәrdә qablaşdırılması vә bununla әlaqәdar yerinә yetirilmәsi vacib olan işlәr kimi istehsalçılar üçün vacib olan mәsәlәlәrә toxunulmuşdur.
XI REDAKTORDAN
Meyvә-tәrәvәz mәhsullarının soyutma vә saxlanma sistemlәri müasir dövrün tәlәblәrinә uyğun qaydada şәrh olunmuş, dәyişdirilmiş vә nәzarәtli saxlanma mühitlәri vә onların saxlanma vә qablaşdırmada tәtbiqi qaydalarına yer verilmişdir.
Yığımdan sonrakı texnologiyaların tәtbiqindә etilen qazının roluna xüsusi diqqәt yetirilmiş, meyvәlәrin yetişdirilmәsi zamanı etilen mәnbәlәri, etilenin arzuolunmaz tәsirlәrinin aradan qaldırılması vә buna mane olan ingibitorlar ardıcıllıqla izahını tapmışdır. Yığımdan sonrakı patologiyaların prinsiplәri vә yeyilә bilәn bağ mәhsullarında çürümәnin aradan qaldırılma yolları, müxtәlif mübarizә formalarının tәnzimlәnmәsi, seçilmiş mәhsulların yığımdan sonrakı xәstәlik vә zәrәrvericilәri, onlara qarşı aparılan mübarizә tәdbirlәri izah olunmuş, bölmәlәr praktik şәkil vә cәdvәllәrlә zәnginlәşdirilmişdir. Tәzә meyvә-tәrәvәz mәhsullarının yoxlanması vә standartlaşdırılması zamanı ABŞ vә Beynәlxalq standartların tәlәblәri açıqlanmışdır. Eyni zamanda qida xәstәliklәri vә müxtәlif tәhlükәsizlik amillәri, mәhsulda yaranan tәhlükәli hallara qarşı mübarizә tәdbirlәri, qablaşdırma vә emal müәssisәlәrinin sanitariya vә gigiyenası şәrh olunmuşdur.
XIV-XX fәsillәr ayrı-ayrı meyvә-tәrәvәzlәrin yığımdan sonrakı idarәetmә sistemlәrinә hәsr olunmuşdur. Burada tumlu, çәyirdәkli, gilәmeyvәlәr, subtropik meyvәlәr, qәrzәkli meyvәlәr, meyvәli, kökümeyvәli vә soğanaqlı tәrәvәz mәhsullarının saxlanma şәrtlәri, bazara hazırlanması, baş verәn patoloji hallar, yığımdan sonrakı idarәetmә qaydaları vә s. mәsәlәlәr ardıcıllıqla şәrh olunmuşdur.
Kitabda diqqәt çәkәn mühüm mәqamlardan biri dә hәr fәsildә aparılan eksperimental tәdqiqat nәticәlәrinә yer verilmәsi vә nәzәrdә tutulan mәsәlәlәrә dair әdәbiyyat mәnbәlәrinin göstәrilmәsidir. Eyni zamanda bir sıra Beynәlxalq terminlәr vә ölçü vahidlәrinin müxtәlif sistemlәr üzrә izahı verilmişdir.
Bütün yuxarıda göstәrilәnlәrә әsaslanaraq qeyd edә bilәrik ki, kitab bağçılıq mәhsullarının istehsalı, satışı, saxlanması, emalı vә nәql olunması ilә mәşğul olan fermerlәr vә iri istehsalçılar üçün faydalı mәnbә rolu oynaya bilәr.
Kitab Kaliforniya Universitetinin Kәnd Tәsәrrüfatı vә Tәbii Sәrvәtlәr Kafedrasının әmәkdaşları vә mәslәhәtçilәri tәrәfindәn işlәnib hazırlanmış, Azәrbaycan dilinә USAID Özәl Sektorun İnkişafı layihәsinin Proqram kömәkçisi vә Agrobiznes üzrә tәrcümәçisi olan Aqşin Hamlet oğlu Əhmәdov tәrәfindәn tәrcümә edilmiş vә texnika elmlәri doktoru, professor Hasil Kamalәddin oğlu Fәtәliyevin elmi redaktorluğu ilә sistemlәşdirilәrәk nәşrә hazırlanmışdır. Göründüyü kimi kitab geniş bir qrup yaradıcı insanların әmәyinin mәhsuludur. Bununla belә, hәr fәslin öz dәsti-xәtti olan fәrqli müәlliflәr tәrәfindәn hazırlanması, kitabın çox iri hәcmә malik olması, tәrcümә vә sonrakı işlәnmәlәr prosesindә qüsurlara yol verilmә ehtimalı da istisna edilmir. Bunları nәzәrә alan yaradıcı kollektiv kitabda nәzәrdәn qaçmış, yol verilmiş çatışmazlıq vә qüsurlara görә oxucudan üzr istәyir vә bu qüsurları göstәrәnlәrә әvvәlcәdәn öz minnәtdarlığını bildirir.
H.K.Fәtәliyev texnika elmlәri doktoru, professor
Yığımdan sonrakı proseslər və bioloji xüsusiyyətlər
Ümumi məlumat
1
Adel A. Kader
Yığımdan sonrakı proseslər və bioloji xüsusiyyətlər
Meyvә-tәrәvәz mәhsullarının yığımı ilә istehlakı arasında müәyyәn kәmiyyәt vә keyfiyyәt itkilәri baş verir. Tәzә meyvә-tәrәvәzlәrdә yığımdan sonra baş verәn itkilәr bitkinin növü, sortu vә istehsalat şәraitindәn asılı olaraq 5,0-25% (inkişaf etmiş ölkәlәrdә) vә 20-50% (inkişaf etmәkdә olan ölkәlәrdә) arasında dәyişir. İstehsalçı vә nәqledici şirkәtlәr belә itkilәrin qarşısını almaq vә ya onun miqdarını azaltmaq üçün aşağıdakıları nәzәrә almalıdırlar:
1. Keyfiyyәtin aşağı düşmәsindә rol oynayan ekoloji vә bioloji amillәr;
2. Yığılmış mәhsulun keyfiyyәtini әn yüksәk sәviyyәdә saxlamaq vә bioloji qocalma prosesini lәngitmәk üçün tәtbiq olunan texnologiyalar.
Bu fәsildә birinci, növbәti fәsillәrdә isә ikinci qrup amillәrә dair mәlumatlar verilmәsi nәzәrdә tutulur.
Tәzә meyvә-tәrәvәz vә dekorativ bitki mәhsulları yığımdan sonrakı dövrdә davamlı şәkildә müәyyәn dәyişikliklәrә mәruz qalan canlı mәhsullardır. Istehlakçilar üçün bu dәyişikliklәrin bәzilәri arzu olunan olduğu halda, bir çoxu qәbuledilmәz sayılır. Qeyd etmәk lazımdır ki, yığılmış mәhsullarda baş verәn bu cür dәyişikliklәrin qarşısını tamamilә almaq mümkün olmasa da, bәzi proseslәri müәyyәn qәdәr lәngitmәk olur. Mәlum olduğu kimi, sonuncu inkişaf fazasında bitki orqanlarında bioloji baxımdan qocalma proseslәri başlayır. Bu mәrhәlәdә baş verәn bir sıra proseslәrә müdaxilә etmәk mümkün olmadığına görә bitkinin hüceyrәlәri parçalanaraq mәhv olur.
Meyvә vә tәrәvәzlәr müxtәlif morfoloji struktura (kök, yarpaq, çiçәk, meyvә vә s.), tәrkibә vә fizioloji xüsusiyyәtlәrә malik olur. Ona görә dә yığılmış mәhsulun maksimum saxlanma müddәtinә qoyulan tәlәblәr (tövsiyәlәr) bitkinin növündәn asılı olaraq dәyişir. Tәzә meyvә-tәrәvәz mәhsullarının tәrkibindә yüksәk miqdarda su olur. Lakin belә mәhsul qaldıqca quruyur, solur vә büzüşür elәcә dә mexaniki zәdәlәrә mәruz qalır. Eyni zamanda tәzә yığılmış mәhsullar bir sıra bakteriya, göbәlәk vә digәr patogen orqanizmlәrin tәsirinә mәruz qalaraq parçalanır.
1.1. Keyfiyyәtin aşaği düşmәsindә rol oynayan proseslәr
Tәnәffüs prosesi. Tәnәffüs prosesindә mәhsulun tәrkibindә olan ehtiyat üzvi maddәlәrin (karbohidratlar, proteinlәr vә yağların) sadә maddәlәrә parçalanması vә enerji ayrılması baş verir. Bu zaman oksigen (O2↑) ) udulmaqla karbon qazı (CO2↑) ayrılır. Mәhsulda olan qida ehtiyatlarının tәnәffüs prosesinә sәrf olunması baş verir. Mәhsulun ömrünü uzatmaq üçün lazım olan enerjini tәmin edәn bu ehtiyatlar azaldıqda bioloji qocalma prosesi sürәtlәnir, istehlakçının üstünlük verdiyi qidalılıq dәyәri (enerji dәyәri) aşağı düşür, dad keyfiyyәti (xüsusilә dә, şirinlik) itir vә satışa yararlı olan quru çәki azalır. Sonuncu halın qurumağa meyilli mәhsullarda aradan qaldırılması xüsusi әhәmiyyәt kәsb edir. Yığımdan sonrakı texnologiyaların tәtbiqi zamanı, xüsusilә dә tәlәb olunan soyuğun vә havalandırma göstәricilәrinin hesablanmasında, hәmçinin tәnәffüs prosesindә istilik formasında әmәlә gәlәn (tәnәffüs istiliyi) enerji kütlәsi nәzәrә alınmalıdır. Ümumiyyәtlә, yığılmış mәhsulda tәnәffüs intensivliyi xarab olmanın sürәtinә tәsir edir. Cәdvәl 1.1-dә tәnәffüs intensivliyinә görә meyvә-tәrәvәz mәhsullarının tәsnifatı verilir. Yetişmә
1
mәrhәlәsindә baş verәn tәnәffüs intensivliyinә vә etilenin (C2H4) yaranma sәviyyәsinә görә meyvәlәri klimakterik vә qeyri-klimakterik olmaqla iki qrupa bölmәk olar (cәdvәl 1.2). Klimakterik meyvәlәr yetişmә mәrhәlәsindә yüksәk miqdarda karbon qazı (CO2↑) vә etilen (C2H4) әmәlә gәtirir. Qeyri-klimakterik meyvәlәrdә isә belә maddәlәrin yaranma sürәti zәif olur. Başqa sözlә yığımdan sonra yetişmә prosesi gedәn meyvәlәr klimakterik (mәsәlәn, alma, armud, heyva, incir, şaftalı, banan vә s.), getmәyәnlәr isә qeyri-klimakterik (mәsәlәn, limon, portoğal, üzüm, çiyәlәk vә s.) meyvәlәr adlanır.
Cәdvәl 1.1
Tәnәffüs intensivliyinә görә meyvә-tәrәvәzlәrin tәsnifatı
İntensivlik dәrәcәsi
50C temperaturda
mövcud olan hәdd (mq CO2/kq-saat)*
Çox aşağı <5
Aşağı 5-10
Mәhsullar
Xurma, qurudulmuş meyvә-tәrәvәz, qәrzәkli mәhsullar
Alma, çuğundur, kәrәviz, sitrus meyvәlәri, quşüzümü, sarımsaq, üzüm, ağ yemiş, kivi, papaya, xurma, ananas, nar, kartof (yetişmiş), balqabaq, şirin kartof, qarpız, qış balqabağı
Orta 10-20 Ərik, banan, qaragilә, kәlәm, kantalup (әtirli qovun), yerkökü (tәmizlәnmiş), kәrәviz, gilas, xiyar, әncir, quşüzümü, kahı, manqo, nektarin, zeytun, şaftalı, armud, gavalı, kartof (yetişmәmiş), qırmızı turp (tәmizlәnmiş), yay balqabağı, pomidor
Yüksәk 20-40
Çox yüksәk 40-60
Hәddindәn artıq yüksәk >60
Qeyd:
Avokado, böyürtkәn, yerkökü (yarpaqlı), gül kәlәm, kәvәr, kahı (yarpaq), Lima lobyası, qırmızı turp (yarpaqlı), moruq, çiyәlәk
Ənginar, lobya zoğu, brokkoli, Brüssel kәlәmi, çerimoya, dәrilmiş çiçәk, endiv, yaşıl soğan, kale, okra, passiflora (marakuya), adi lobya, vәzәri (acı qıjı)
Qulançar, göbәlәk, cәfәri, noxud, ispanaq, şirin qarğıdalı
Etilenin әmәlә gәlmәsi. Etilen (C2H4) qazı bitkidә tәbii yolla әmәlә gәlәn әn sadә üzvi birlәşmә olub, mәhsulda baş verәn müәyyәn fizioloji proseslәrә tәsir göstәrir. Bu maddә ali bitkilәrin toxumalarında baş verәn metabolizm proseslәrinin (o cümlәdәn bәzi mikroorqanizmlәrin) tәsiri nәticәsindә әmәlә gәlir. Etilen bitki hormonu kimi bütün boy, inkişaf vә bioloji qocalma proseslәrini tәnzimlәyir vә hәtta cüzi miqdarda olduqda belә (0.1 mq/l-dәn az), fizioloji cәhәtdәn aktiv tәsirә malik olur. Etilen hәmçinin bitki orqanlarının boşalaraq qopmasında mühüm rol oynayır.
2 FӘSİL1
Yığımdan sonrakı proseslər və bioloji xüsusiyyətlər
Cәdvәl 1.2 Meyvә-tәrәvәzlәrin yığımdan sonrakı yetişmә proseslәrinә görә tәsnifatı
Klimakterik meyvәlәr (yetişmә proseslәri gedәnlәr)
Alma Ərik
Avokado
Banan
Biriba
Qaragilә
Çörәk ağacı
Çerimoya (dondurma
meyvәsi)
Durian
Feyxoa
Əncir
Quava
Cekfrut
Kivi
Manqo
Manqustan
Ətirli qovun
Nektarin
Papaya
Marakuya
Şaftalı
Armud
Xurma
Plantayn
Gavalı
Heyva
Rambutan
Sapodilla
Sapote
Anona
Pomidor
Qeyri-klimakterik meyvәlәr (yetişmә proseslәri getmәyәnlәr)
Böyürtkәn
Kakao
Karambola
Keyşu alması
Gilas
Quşüzümü
Xiyar
Xurma
Badımcan
Üzüm
Qreypfrut
İnnab
Limon
Laym
Lonqan
Lokva
Liçi
Okra (bamiya)
Zeytun
Portağal
Noxud
İstiot
Ananas
Nar
Maldili
Moruq
Çiyәlәk
Yay balqabağı
Tamarillo
Narıngi
Qarpız
Etilenin әmәlә gәlmәsi aşağıdakı ardıcıllıqla gedir: Metionin amin turşusu S-adenozil Metioninә (SAM) çevrilir. Bu proses isә dәrhal 1-aminosislopropan-1-karboksil turşusu (ACC) vә etilenin (C2H4) әmәlә gәlmәsinә zәmin yaradır. 1-aminosislopropan-1-karboksil turşusunun sintezi prosesindә S-adenozil Metionin ACC birlәşmәsinә çevrilir vә bununla da etilenin biosintezi tәnzimlәnir. Etilenә çevrilmәdә ACC maddәsinin oksidaza forması müәyyәn rol oynayır. ACC-nin sintetazasının vә oksidazasının sintezinә vә fәaliyyәtinә müәyyәn genetik faktorlar vә mühit şәraiti (o cümlәdәn oksigenin vә karbon qazının temperaturu vә konsentrasiyası) tәsir edir.
Cәdvәl 1.3-dә etilenin әmәlә gәlmә sürәtinә görә meyvә-tәrәvәz mәhsullarının tәsnifatı verilimişdir. Qeyd etmәk lazımdır ki, hәr hansı mәhsulun etilen (C2H4) әmәlә gәtirmәk qabiliyyәti ilә xarab olma ehtimalı arasında sabit әlaqә mövcud deyil, lakin bu maddәnin tәsirinә mәruz qalan әksәr mәhsullarda bioloji qocalma prosesi sürәtlәnmiş olur.
Cәdvәl 1.3 Meyvә-tәrәvәzlәrin etilen (C2H4) әmәlә gәtirmә intensivliyinә görә tәsnifatı 3
İntensivlik dәrәcәsi
200C temperaturda mövcud olan hәdd (mq CO2/kq-saat)* Mәhsullar
Çox aşağı 0,1-dәn az
Aşağı 0,1-1
Orta 1-10
Yüksәk 10-100
Ənginar, qulançar, gül kәlәm, gilas, sitrus meyvәlәr, üzüm, innab, çiyәlәk, nar, yarpaqlı vә kökümeyvәli tәrәvәzlәr, kartof vә yığılmış gül
Böyürtkәn, qaragilә, kassaba qovunu, quşüzümü, xiyar, badımcan, okra, zeytun, istiot (şirin vә acı), xurma, ananas, balqabaq, moruq, tamarillo, qarpız
Banan, әncir, quava, ağ yemiş, liçi, manqo, plantayn, pomidor
Alma, әrik, avokado, kantalup, feyxoa, kivi (yetişmiş), nektarin, papaya, şaftalı, armud, gavalı
Çox yüksәk 100-dәn artıq Çerimoya, mammeya, passiflora (marakuya), sapota
Ümumiyyәtlә xәstәliyә yoluxmuş, fiziki zәdәyә vә su stressinә mәruz qalmış, hәmçinin yetişmiş mәhsullarda vә 30ºC-yә kimi artan temperatur hәddindә etilen (C2H4) daha sürәtlә әmәlә gәlir. Digәr tәrәfdәn isә, tәzә mәhsul aşağı temperaturda saxlandıqda, mәhsulu әhatә edәn oksigenin (O2↑) sәviyyәsini azaltmaq (8%-dәn aşağı) vә karbon qazının (CO2↑) qatılığını yüksәltmәklә (2%-dәn artıq) etilenin әmәlә gәlmә intensivliyini zәiflәtmәk olar.
Tәrkibin dәyişmәsi. Mәhsulun yetişdiyi vә formalaşdığı mәrhәlәdә meyvә piqmentlәrindә müsbәt vә mәnfi dәyişikliklәr baş verә bilir. Bu dәyişikliklәrin bәzilәri mәhsul yığımından sonra da müşahidә olunur:
● Xlorofil (yaşıl rәng) itkisi – bu dәyişikliyә meyvәlәrdә üstünlük verilsә dә, tәrәvәz mәhsulları üçün arzu olunmaz hesab olunur;
● Karotinoidlәrin (sarı vә narıncı rәng çalarının) әmәlә gәlmәsi – bәzi meyvәlәrdә, o cümlәdәn әrik, şaftalı vә sitrus meyvәlәrindә müsbәt hal kimi qiymәtlәndirilir. Çәhrayı qreypfrutda vә pomidorda qırmızı rәngin әmәlә gәlmәsinin әsas sәbәbi xüsusi karotinoidlәrin (likopenlәrin) mövcud olmasıdır. Beta karotin isә A provitamini olub, qidalılıq dәyәrinin artmasında mühüm rol oynayır;
● Antosianinlәrin (qırmızı vә mavi rәng çalarının) әmәlә gәlmәsi – bәzi meyvәlәr üçün, xüsusilә dә alma (qırmızı sortlarda), gilas, çiyәlәk vә qırmızı lәtli portağal üçün müsbәt hal kimi qiymәtlәndirilir. Suda hәll olan bu piqmentlәr karotinoidlәr kimi sabit olmurlar;
● Antosianinlәr vә digәr fenol tәrkibli mürәkkәb birlәşmәlәrdә baş verәn dәyişikliklәr bitki toxumasının qonurlaşmasına sәbәb ola bilәr. Mәhsulun belә görünüşә malik olması, tәbii ki, arzuedilmәzdir. Lakin mәhsulun tәrkibindә bu maddәlәrin olması oksidlәşmәyә qarşı ümumi müqavimәti artırmış olur. Bu isә istehlakçıların sağlamlığı üçün olduqca faydalıdır.
Karbohidrat tәrkibindә baş verәn dәyişikliklәrә misal olaraq, nişastanın şәkәrә (kartof üçün arzu edilmәz olsa da, alma, banan vә digәr meyvәlәr üçün faydalı hesab edilmәkdәdir), şәkәrin nişastaya çevrilmәsini (noxud vә şirin qarğıdalı üçün arzu edilmәdiyi halda, kartof üçün әhәmiyyәtә malikdir), hәmçinin tәnәffüs prosesindә nişastanın vә şәkәrin karbon qazına () vә suya parçalanmasını göstәrmәk olar. Pektinlәrin vә digәr polisaxaridlәrin parçalanması nәticәsindә meyvә yumşalır vә mәhsulun mexaniki zәdәlәrә qarşı davamlığı zәiflәmiş olur. Liqninin artması isә qulançarın gövdәsindә vә kökümeyvәli mәhsullarda sәrtlәşmәyә sәbәb olur.
Mәhsulun tәrkibindә olan üzvi turşular, proteinlәr, amin turşuları vә lipidlәrdә baş verәn çevrilmәlәr onun әtir vә dadına tәsir edә bilәr. Mәhsulun tәrkibindәki vitaminlәrin, xüsusәn dә askorbin turşusunun (C vitamini) itmәsi qidalılıq dәyәrini aşağı düşmәsi ilә nәticәlәnir. Yetişmә mәrhәlәsindә meyvәyә dad vә әtir verәn uçucu maddәlәrin әmәlә gәlmәsi qidalılıq keyfiyyәtinin artmasında olduqca mühüm rol oynayır. Mәhsulun cücәrmә vә inkişafı. Kartof, soğan, sarımsaq vә digәr kökümeyvәli tәrәvәz mәhsullarının cücәrmәsi qidalılıq dәyәrinin vә keyfiyyәtin çox sürәtlә aşağı düşmәsinә sәbәb olur. Soğanın vә kökümeyvәli mәhsulların kök atması müsbәt hal kimi qiymәtlәndirilmir. Yığılmış qulançarı üfüqi vәziyyәtdә saxladıqda gövdәsi böyümәyә davam edir vә uzanaraq әyilir. Eyni zamanda, mәhsulun sәrtliyi artır vә dadı itir. Kәsilmiş qladiolusu (qarğa soğanını) vә antirrinum çiçәyini üfüqi vәziyyәtdә saxladıqda eyni geotropik reaksiyanın şahidi oluruq. Bәzi mәhsulların, mәsәlәn pomidorun, istiotun vә limonun tumunun cücәrmәsi nәticәsindә arzuolunmaz çevrilmәlәr baş verir.
4 FӘSİL1
5 Yığımdan sonrakı proseslər və bioloji xüsusiyyətlər
Transpirasiya yaxud su itkisi. Mәhsulun xarab olmasının әsas sәbәblәrindәn biri dә, onda baş verәn su itkisidir. Belә ki, qurumuş mәhsul satışa yararlı kütlәsini (birbaşa kәmiyyәt itkisi), görünüşünü (büzüşmә vә solma), tekstura keyfiyyәtini (yumşalma, zәiflәmә, boşalma, quruma vә kövrәklik) vә qidalılıq dәyәrini itirir. Bitki vә mәhsulunun qabığı (xarici qoruyucu tәbәqәsi) su itkisini tәnzimlәyir. Əmәlә gәlmәsindәn vә quruluşundan asılı olaraq örtücü toxunalar üç tipә ayrılır: epiderma (yun. epi-üstdәn, derma-dәricik), periderma (yun. peri -yanında, dermadәricik) vә ölü qabıq (ritidom). Epiderma әsas hüceyrәlәrdәn, ağızcıq hüceyrәlәrindәn, kutikuladan vә trixomalardan (tükcüklәrdәn) ibarәtdir. Kutikula sәth mumundan, mumun daxilindә yerlәşәn kutinlәrdәn, elәcә dә kutin, mum vә karbohidrat polimer qarışığından ibarәt tәbәqәdәn tәşkil olunmuşdur. Kutikulanın qalınlığı, strukturu vә kimyәvi tәrkibi mәhsulun növündәn vә inkişaf mәrhәlәsindәn asılı olaraq dәyişir.
Transpirasiya (bitki toxumasından suyun buxarlanması) intensivliyinә mәhsulun xüsusiyyәtlәri vә ya digәr daxili faktorlar (morfoloji vә anatomik xüsusiyyәtlәr, sәthin hәcmә olan nisbәti, sәthdә yaranan zәdәlәr vә yetişmә mәrhәlәsi), xarici vә ya mühit amillәri (temperatur, nisbi rütubәt, havanın hәrәkәti vә atmosfer tәzyiqi) tәsir edir. Mәhsulu müalicә etmәklә (mәs. mumlamaqla vә ya plastik örtüyә bükmәklә) vә ya mühiti dәyişmәklә (pH göstәricisini yüksәk sәviyyәdә saxlamaqla vә hava axınını nәzarәt altında dövr etdirmәklә) transpirasiyaya qarşı mübarizә aparmaq mümkündür.
Fizioloji parçalanma. Arzuolunmaz temperaturun tәsirinә mәruz qalmış mәhsulda aşağıdakı fizioloji qüsurlar yarana bilәr: Mәhsulun donma temperaturundan aşağı sәviyyәdә qalaraq zәdәlәnmәsi nәticәsindә meyvә toxumaları mәhv olur vә mәhsul itkisi baş verir; Tropik vә subtropik mәnşәli mәhsulları donma temperaturundan yuxarı vә 515ºC temperatur hәddindәn aşağı sәviyyәdә saxlanması (mәhsulun növündәn asılı olaraq) nәticәsindә onun soyuqdan zәdәlәnmәsi baş verir. Mәhsulu soyuq temperaturlu mühitdәn isti temperaturlu mühitә çıxardıqda belә zәdәnin әlamәtlәri daha qabarıq nәzәrә çarpır. Mәhsulun sәthindә vә daxilindә rәngin dәyişmәsi (qaralması), qabığın sulanması vә lәkәlәnmәsi, meyvәnin bәrabәr formada yetişmәmәsi vә ya kallaşması, rәngin vә dadın itmәsi, kiflәnmә vә çürümә prosesinin sürәtlәnmәsi (adәtәn sağlam toxumada müşahidә olunmayan orqanizmlәrin yaranması vә inkişaf etmәsi) әn geniş yayılmış zәdә әlamәtlәridir; Birbaşa günәş işığının vә ya hәddindәn artıq yüksәk temperaturun tәsirinә mәruz qalan mәhsulun istidәn zәdәlәnmәsi. Belә zәdәnin әlamәtlәrinә, meyvә qabığının yanması, ağarması vә ya sulanmasını; mәhsulun bәrabәr formada yetişmәmәsini, yumşalmasını vә qurumasını aid etmәk olar.
Yığımdan әvvәlki dövrdә baş verәn qida balansının pozulması nәticәsindә fizioloji pozulmaların müәyyәn növlәri әmәlә gәlir. Mәsәlәn, kalsium çatışmazlığı nәticәsindә pomidorun uc hissәsi çürüyür vә ya alma meyvәsindә acı lәkәlәr әmәlә gәlir. Mәhsul yığımından әvvәl vә sonrakı dövrlәrdә kalsiumun miqdarını artırmaqla bitkinin fizioloji pozulmalara qarşı davamlığını yüksәltmәk olar. Kalsium elementi meyvә-tәrәvәz mәhsullarının bioloji cәhәtdәn qocalmasına vә tekstur keyfiyyәtinә tәsir edir. Qeyd etmәk lazımdır ki, mәhsulun tәrkibindәki kalsiumun miqdarını artırmaqla karbon qazı vә etilenin әmәlә gәlmә intensivliyini zәiflәtmәk, çürümә hallarının qarşısını almaq vә meyvәnin bәrkliyini qoruyub saxlamaq mümkündür. Oksigenin (<1%) çox aşağı, karbon qazının (>20%) isә yüksәk olduğu mühitdә saxlanılan әksәr bağ mәhsulları fizioloji parçalanmaya mәruz qala bilir. Etilen
(C2H4) müәyyәn mәhsullarda fizioloji pozulmalara sәbәb olur. Oksigen (O2↑), karbon qazı (CO2↑), vә etilenin (C2H4) konsentrasiyası, mühitin temperatur sәviyyәsi vә saxlanma müddәti arasındakı qarşılıqlı әlaqәlәr fizioloji pozulmaların yaranmasına vә kәskinlik dәrәcәsinә tәsir edir.
Fiziki zәdәlәr. Fiziki zәdәnin müxtәlif növlәri (mәhsulun zәrbәdәn vә silkәlәnmәdәn zәdәlәnmәsi, sәthdә müәyyәn zәdәlәrin yaranması vә s.) mәhsulun korlanmasına sәbәb olur. Hüceyrә membranlarının parçalanması nәticәsindә fenol tәrkibli mürәkkәb birlәşmәlәr polifenoloksidaza fermentinin tәsirinә mәruz qalır vә nәticәdә zәdәlәnmiş toxumalar qaralmağa başlayır. Mexaniki zәdәlәr mәhsulu qurutmaqla yanaşı, su itkisi prosesini sürәtlәndirir, göbәlәk sporlarının yayılmasına şәrait yaradır, elәcә dә karbon qazı vә etilenin әmәlә gәlmәsinә tәkan verir. Patoloji parçalanma. Bakteriyaların vә göbәlәklәrin tәsiri nәticәsindә korlanmış mәhsullarda müxtәlif әlamәtlәr әmәlә gәlir vә özünü qabarıq şәkildә biruzә vermiş olur. Qeyd etmәk lazımdır ki, fiziki zәdәlәri vә ya fizioloji parçalanmanı bır sıra orqanizmlәr törәdir. Patogen orqanizmlәr bәzi hallarda sağlam toxumaları yoluxduraraq mәhsulun korlanmasına sәbәb olur. Ümumiyyәtlә, yığımdan sonrakı dövrdә meyvә-tәrәvәz mәhsulları belә orqanizmlәrin tәsirlәrinә qarşı әhәmiyyәtli dәrәcәdә müqavimәt göstәrir, lakin bioloji cәhәtdәn qocalmağa vә yetişmәyә başlayan mәhsullar belә yoluxmalara qarşı hәssas olur. Mexaniki zәdәlәrә mәruz qalmış, yanmış vә ya donmuş mәhsulların isә patogen orqanizmlәrә qarşı müqavimәti zәiflәmiş olur.
1.2. Mәhsulun xarab olmasına tәsir edәn xarici mühit amillәri
Temperatur. Yığılmış mәhsulun daha sürәtlә xarab olmasına sәbәb olan mühit amillәrindәn biri dә temperaturdur. Temperaturun optimal sәviyyәdәn 10ºC yuxarı qalxması bu prosesin intensivliyini qat-qat (iki vә ya üç dәfә) artırmış olur (cәdvәl 1.4). Arzuolunmaz temperatur sәviyyәlәri mәhsulun fiziki cәhәtdәn korlanmasına zәmin yaradır. Oksigen (CO2↑) vә karbon qazının (CO2↑) tәsiri (elәcә dә etilen qazı) müxtәlif temperatur sәviyyәlәrindә daha da güclәnmiş olur. Dәyişәn temperatur dәrәcәlәri patogen mikroorqanizmlәrin vә onların sporlarının dirçәlmәsinә vә inkişafına müsbәt tәsir göstәrir. Mәsәlәn, yığılmış mәhsulu 5ºC-dәn aşağı temperaturda saxlamaqla Rhizopus göbәlәyinin törәtdiyi xәstәliklәrin qarşısını xeyli dәrәcәdә almaq olar. Cәdvәl 1.5-dә soyuq mühitә hәssas olan vә olmayan meyvә vә tәrәvәz mәhsullarının yığımdan sonrakı reaksiyasına müxtәlif temperatur dәrәcәlәrinin göstәrdiyi tәsirlәr verilmişdir.
Cәdvәl 1.4 Soyuğa hәssas olmayan mәhsullarda korlanma intensivliyinә temperaturun tәsiri
Temperatur Fәrz olunan Q10* qiymәti Korlanmanın nisbi sürәti Nisbi saxlanma müddәti Gündәlik itki faizi, (%) (ºF) (ºC)
Qeyd: *Q10=
6 FӘSİL1
32 0 - 1 100 1 50 10 3 3 33 3 68 20 2,5 7,5 13 8 86 30 2 15 7 14 104 40 1,5 22,5 4 25
Yığımdan sonrakı proseslər və bioloji xüsusiyyətlər
Nisbi rütubәt. Meyvә-tәrәvәz mәhsullarında su itkisinin intensivliyi mәh¬sul vә әtraf mühit arasındakı buxar tәzyiqlәri fәrqindәn asılı olaraq dәyişir. Buna temperatur vә nisbi rütubәt sәviyyәlәri dә tәsir göstәrir. Istәnilәn temperatur vә hava axını sәviyyәsindә su itkisinin intensivliyi nisbi rütubәtdәn asılı olaraq dәyişir. Eyni zamanda müәyyәn nisbi rütubәt sәviy¬yәsindә temperaturun yük-sәlmәsi su itkisinin intensivliyini artırmış olur.
Cәdvәl 1.5
Soyuğa hәssas olmayan mәhsullarda korlanma intensivliyinә temperaturun tәsiri
Soyuğa qarşı hәssas olmayan mәhsullar
Yüksәk temperaturda zәdәlәnmә
Meyvәnin yetişmәsi üçün optimal temperatur hәddi
Daşınma vә saxlanma üçün ideal temperatur hәddi
Donma zәdәsi
Soyuğa qarşı hәssas olan mәhsullar
Yüksәk temperaturda zәdәlәnmә
QRUP I
Meyvә
Alma*
Nektarin*
Şaftalı*
Ərik
Armud
Qaragilә
Çuğundur
Gilas
Xurma*
Qarağat
Qara gavalı
Xurma
Kәlәm
Əncir
Gavalı*
Üzüm
Çiyәlәk
Moruq
Kivi
Lokva
Tәrәvәz
Ənginar
Endiv (kasnı)
Qulançar
Böyürtkәn
Sarımsaq
Lima lobyası
Kahı
Göbәlәk
Brüssel kәlәmi
Soğan
Cәfәri
Brokkoli
Cır havuc
Noxud
Yerkökü
Qırmızı turp
Gül kәlәm
Kәrәviz İspanaq
Şirin qarğıdalı
Ağ turp
Meyvәnin yetişmәsi üçün optimal temperatur hәddi
Daşınma vә saxlanma üçün ideal temperatur hәddi
Soyuqdan zәdәlәnmә
Donma zәdәsi
QRUP II
Meyvә
Avokado
Banan
Çörәk ağacı
Karambola
Çerimoya
Sitrus
Quşüzümü
Durian
Feyxoa
Quava
Cekfrut
İnnab
Lonqan
Liçi
Manqo
Manqustan
Zeytun
Papaya
Passiflora (marakuya)
Pepino
Ananas
Plantayn
Nar
Maldili
Rambutan
Sapodilla
Qeyd: *Bәzi mәdәni sortlar soyuq mühitin tәsirlәrinә qarşı hәssas olur.
Tәrәvәz
Adi lobya
Maniok
Xiyar
Badımcan
Zәncәfil
Ətirli qovun
Okra
İstiot
Kartof
Balqabaq
Şirin kartof
Taro
Pomidor
Qarpız
7
Atmosfer mühitinin tәrkibi. Oksigenin azalması vә karbon qazının artması nәticәsindә (mәqsәdyönlü şәkildә - nәzarәtli vә nizamlanmış saxlanma mühitindә, qeyri-ixtiyari olaraq - nәqliyyat vasitәsindә yaxud yük konteynerindә hava axınının qarşısı kәsildikdә) tәzә meyvә-tәrәvәz mәhsullarının korlanması sürәtlәnә vә ya lәngiyә bilәr. Belә tәsirlәrin kәskinlik dәrәcәsi mәhsuldan, sortdan, fizioloji mәrhәlәdәn, oksigen vә karbon qazının sәviyyәsindәn, hәmçinin temperatur vә saxlanma müddәtindәn asılı olaraq dәyişir. Etilen. Nәqliyyat şirkәtlәrini narahat edәn әsas mәsәlәlәrdәn biri dә etilenin miqdarının tәnzimlәnmәsidir. Belә ki, etilen tәzә meyvә-tәrәvәzlәrә fәrqli (müsbәt vә mәnfi) tәsir göstәrir. Tam yetişmәmiş meyvәlәrin bәrabәr qaydada vә daha sürәtlә yetişdirilmәsi üçün etilen qazından istifadә edilir. Digәr tәrәfdәn isә, etilen dekorativ bitkilәrin vә tәrәvәz mәhsullarının keyfiyyәtinә mәnfi tәsir göstәrir. İşıq. Kartofu işığın altında saxlamaq olmaz, çünki işığın tәsiri altında әmәlә gәlәn xlorofil vә zәhәrli solanin maddәsi mәhsulun yaşıllaşmasına sәbәb olur. Belçika endivinin işıq altında yaşıllaşdırılması mәslәhәt görülmür.
Bioloyi pozulmaların qarşısının alınması.Mәhsulun bioloji cәhәtdәn korlanmasına sәbәb olan amillәri aradan qaldırmaq üçün müxtәlif kimyәvi dәrmanlardan, mәsәlәn fungisidlәrdәn, boy atmanı tәnzimlәyәn maddәlәrdәn vә s. istifadә etmәk olar.
1.3. Yığımdan sonrakı texnologiyaların tәtbiq olunma qaydaları
Temperaturun idarә olunması qaydaları. Temperaturun idarә olunması tәzә bağ mәhsullarının saxlanma müddәtini uzatmaq üçün tәtbiq olunan әn sәmәrәli vasitәdir. Mәhsulun daxili istiliyini aşağıdakı metodlarla azaltmaq olar:
1. hidro-soyutma;
2. buxarla soyutma;
3. kamerada soyutma;
4. tәzyiqli (mәcburi istiqamәtlәndirilәn) hava ilә soyutma;
5. spiralvari-tәzyiqli hava axını ilә soyutma;
6. buz ilә soyutma (qabın buzla doldurulması vә ya üst hissәnin buzla örtülmәsi); 7. vakuumla vә ya hidro-vakuumla soyutma.
Soyuducu anbarlar düzgün layihәlәndirilmәli vә müvafiq avadanlıqlarla tәchiz olunmalıdır. Anbar binasının konstruksiyası, döşәmәsi vә izolyasiyası möhkәm olmalıdır. İzolyasiya qatının isti tәrәfi buxar keçirmәyәn tәbәqә ilә örtülmәlidir. Anbarın qapıları yüklәmә-boşaltma işlәrinә uyğun olaraq qurulmalıdır. Soyuducu kameralarda soyuq havanın bәrabәr paylanması tәmin edilmәli vә idarәetmә vasitәlәri lazımi qaydada yerlәşdirilmәlidir. Spiralla havanın temperaturu arasındakı fәrqi azaltmaq üçün spiralın sәthini kifayәt qәdәr soyutmaq lazımdır. Soyuducu anbarda digәr ehtiyacların ödәnilmәsi üçün lazımi imkanlar yaradılmalıdır.
Mәhsulları kameraya elә yerlәşdirmәk lazımdır ki, hava kütlәsi qutu altlıqları (yük altlığı) ilә divar arasında sәrbәst dövr edә bilsin. Soyuducu kameraları hәddindәn artıq yüklәmәk olmaz. Əks halda mәhsulun tam soyudulması mümkün olmur. Temperatura nәzarәt edәrkәn әsasәn havanın deyil, mәhsulun temperaturu ölçülmәlidir. Mәhsulu yüklәmәzdәn qabaq nәqliyyat vasitәsini soyutmaq vә yığılmış mәhsulu dәrhal soyudaraq maşına yüklәmәk lazımdır. Yüklәmә-boşaltma işlәri zamanı temperatur lazımi sәviyyәdә saxlanılmalıdır.
Nisbi rütubәtin tәnzimlәnmәsi. Nisbi rütubәtin tәnzimlәnmәmәsi mәhsulun qurumasına, qeyri-bәrabәr yetişmәsinә, çürümәnin sürәtlәnmәsinә vә bәzi fizioloji
8 FӘSİL1
9 Yığımdan sonrakı proseslər və bioloji xüsusiyyətlər
pozulmaların yaranmasına sәbәb olur. Mәhsulun üzәrindә yaranan nәm tәbәqәnin (tәrlәmә nәticәsindә) uzun müddәtli soyuması çürümә prosesini daha da sürәtlәndirir.
Nisbi rütubәtin sәviyyәsi meyvә üçün 85-95%, tәrәvәz mәhsulları üçün isә 9098% hәddindә olmalıdır. Quru soğan vә balqabaq bu baxımdan istisna tәşkil edir, yәni bu mәhsulların 70-75% nisbi rütubәt hәddindә saxlanılması mәslәhәt görülür. Bәzi kökümeyvәli tәrәvәz mәhsullarını 95-100% nisbi rütubәt hәddindә daha yaxşı saxlamaq mümkündür.
Nisbi rütubәti aşağıdakı әmәliyyatlarla tәnzimlәmәk olar:
● nәmlәndirici cihazlar vasitәsilә, nәmlik sәviyyәsinin artırılması (suyun sәpilmәsi vә su dumanının yaradılması);
● soyuducu kamerada saxlanılan mәhsulun xüsusiyyәtlәrindәn asılı olaraq hava axınının tәnzimlәnmәsi;
● soyutma spirallarının tәxminәn 1ºC hava temperaturunda saxlanılması;
● soyuducu kameralara vә yük maşınının divarlarına su izolyasiya qatının çәkilmәsi, hәmçinin taralara polietilen içliyin qoyulması vә qablaşdırmada plastik örtük materiallarından istifadә olunması;
● soyuducu kameralarda döşәmәnin nәm saxlanılması;
● taralara vә sağlam mәhsulun saxlandığı pәrakәndә satış vitrinlәrinә buz parçalarının qoyulması;
● pәrakәndә satış zamanı mәhsulların (әsasәn soyuq mövsümdә satılan kökümeyvәli, yarpaqlı vә kal tәrәvәz mәhsulları, o cümlәdәn, adi lobya, noxud, şirin qarğıdalı vә yay balqabağı) üzәrinә su çilәnmәsi.
Temperaturun әlavә vasitәlәrlә idarә olunması. Kommersiya tәsәrrüfatlarında temperaturun idarә olunması mәqsәdilә, texnoloji әmәliyyatların әksәriyyәtindәn kömәkçi vasitә kimi istifadә olunur. Bu әmәliyyatları fәrdi vә ya kompleks şәkildә tәtbiq etmәklә temperaturu vә nisbi rütubәti optimal sәviyyәdә saxlamaq mümkün olmasa da, yığılmış mәhsulun saxlanma müddәtini uzatmaq mümkündür (cәdvәl 1.6). Mәhsulların müalicә olunması üçün aşağıdakı metodlardan istifadә edilmәsi tövsiyә olunur:
● bәzi kökümeyvәli vә soğanaqlı tәrәvәz mәhsullarının qurudulması;
● mәhsulun tәmizlәnmәsi vә sәthdә olan artıq nәmliyin çıxarılması;
● mәhsulu çeşidlәmәklә müәyyәn qüsurların aradan qaldırılması;
● mәhsulun mumlanması vә sәthin digәr vasitәlәrlә (o cümlәdәn sellafon pәrdә ilә) örtülmәsi;
● termiki müalicә (isti su vә ya hava, buxar istisi vә s. vasitәlәrlә müalicә) metodlarının tәtbiq olunması;
● yığımdan sonrakı dövrdә mәhsulun fungisidlәrlә müalicә olunması;
● cücәrmәnin qarşısını alan ingibitorlardan istifadә olunması;
● xüsusi kimyәvi müalicә tәdbirlәrinin hәyata keçirilmәsi (dekorativ bitkilәr üçün etilen әleyhinә maddәlәrin, yanmaya mane olan ingibitorların, boy atmanı tәnzimlәyәn maddәlәrin vә kalsiumun istifadә olunması);
● mәhsulun xәstәlik vә zәrәrvericilәrdәn fumiqasiya yolu ilә qorunması;
● mәhsulun etilen qazı vasitәsilә saraldılması vә yetişdirilmәsi.
10 FӘSİL1
Cәdvәl 1.6
Meyvә-tәrәvәzlәrin saxlanma müddәti vә nisbi korlanma dәrәcәsinә görә tәsnifatı (optimal temperatur vә nisbi rütubәtdә)
Nisbi korlanma
dәrәcәsi
Mümkün saxlanma müddәti (hәftә)
Çox yüksәk <2
Yüksәk
Çox aşağı
4-8
Mәhsullar
Ərik, böyürtkәn, qaragilә, moruq, әncir, gilas, çiyәlәk, qulançar, lobya zoğu, brokkoli, gül kәlәm, kantalup, yaşıl soğan, kahı, göbәlәk, noxud, ispanaq, şirin qarğıdalı, pomidor (yetişmiş), dәrilmiş gül vә yarpaq, yenicә kәsilmiş (kiçik müәssisәlәrdә emal olunmuş) meyvә-tәrәvәz mәhsulları
Avokado, banan, üzüm (SO2 ilә müalicә olunmayan), quava, lokva, mandarin, manqo, yemiş (ağ yemiş, krenşo, Fars yemişi), nektarin, papaya, şaftalı, pepino, gavalı; әnginar, yaşıl lobya, Brüssel kәlәmi, kәlәm, kәrәviz, kahının baş hissәsi, okra, istiot, yay balqabağı, pomidor (qismәn yetişmiş)
Alma vә armud (bәzi mәdәni sortlar), üzüm (SO4 ilә müalicә olunmuş), portağal, qreypfrut, laym, kivi, xurma, nar, pomello, süfrә çuğunduru, yerkökü, qırmızı turp, kartof (yetişmәmiş)
Alma vә armud (bәzi mәdәni sortlar), limon, kartof (yetişmiş), quru soğan, sarımsaq, balqabaq, qış balqabağı, şirin kartof, taro, yam (batat), dekorativ bitkilәrin soğanağı vә zoğları
Qәrzәkli mәhsullar, qurudulmuş meyvә-tәrәvәz mәhsulları
Mühitin tәnzimlәnmәsi (dәyişdirilmәsi) üçün aşağıdakı üsul vә vasitәlәrdәn istifadә olunur:
● qablaşdırma;
● havanın dövr etmәsinә vә hәrәkәtinә nәzarәt;
● hava mübadilәsinә vә ya havalandırma prosesinә nәzarәt;
● etilenin çıxarılması vә ya kәnar olunması;
● nәzarәtli (CA) vә ya dәyişdirilmiş (MA) saxlanma sistemlәrinin tәtbiq olunması;
● sanitariya tәdbirlәrinin hәyata keçirilmәsi.
1.4. Tez xarab olan mәhsullarin idarә edilmәsiüçün tәtbiq olunan әn son qaydalar
Mәdәni sortların seçilmәsi. Müasir dövrdә istehsalçılar әsasәn yüksәk keyfiyyәtli vә ya daha uzun müddәt saxlanıla bilәn mәdәni sortlardan (şirin qarğıdalı, uzun müddәt saxlana bilәn pomidor sortları vә daha şirin bostan mәhsulları) istifadә edirlәr. Fitogenetiklәr vә özәl şirkәtlәr seleksiya әmәliyyatları ilә yanaşı molekulyar biologiya metodlarından da istifadә edәrәk yeni bitki genotiplәri yaradırlar. Belә mәhsulların meyvәlәri dadlı vә bәrk olmaqla xәstәliklәrә qarşı daha güclü müqavimәt göstәrir, hәmçinin qaralmır vә digәr üstün xüsusiyyәtlәrә malik olur.
2-4
Orta
Aşağı 8-16
>16
Yığımdan sonrakı proseslər və bioloji xüsusiyyətlər
11
Qida sәnayesindә tullantıların azaldılması üçün tәkrar istifadә vә emal oluna bilәn plastik qablara daha çox üstünlük verilir. Müasir dövrdә qaytarıla bilәn standart ölçülü (tәxminәn 48-40 dyüm vә ya 120-100 sm) qutu altlıqları daha geniş istifadә olunur.
Qutu altlıqlarında nәql olunma zamanı vә istehlakçı üçün nәzәrdә tutulmuş taralarda (karton yeşik içliklәrindә) Nәzarәtli Saxlanma Mühiti (CAP) vә Dәyişdirilmiş Saxlanma Mühiti (MAP) sistemlәri daha geniş miqyasda tәtbiq olunur. CAP vә MAP sistemlәrindә etilen, oksigen, karbon qazlarını vә su buxarını udan absorberlәr daha çox istifadә edilir.
Mәhsulun soyudulması vә saxlanılması. Müasir dövrdә tәzә meyvә-tәrәvәz mәhsullarının optimal mühitdә soyudulması vә saxlanılması üçün temperaturun vә nisbi rütubәtin (NR) daha dәqiq idarә olunmasına üstünlük verilir. Adi vә soyudulan anbarlarda Temperaturun Dәqiq İdarә Olunması (Precise Temperature Management-PTM) vasitәsindәn daha geniş tәtbiq edilir. Tez xarab olan meyvә-tәrәvәz mәhsullarının tәzyiqli (mәcburi istiqamәtlәnmiş) hava ilә soyudulması isә әn üstün metod olaraq qalır. Ümumiyyәtlә, bütün mәhsul növlәrinin soyuducu anbarlardan 0,5ºC (tәxminәn 1ºF) optimal saxlanma temperaturunda çıxarılması tövsiyә olunur. Soyuducu anbarlarda etilen qazının qatılığıını lazımi sәviyyәdә saxlamaq üçün, kameraların havası vaxtaşırı dәyişdirilmәlidir. Temperaturu uyğun gәlәn, etilen әmәlә gәtirәn vә etilenә hәssas olan mәhsulların bu yolla bir kamerada saxlanması mümkün olur.
Yığımdan sonrakı dövrdә xәstәlik vә zәrәrvericilәrә qarşı kompleks mübarizә (İPM) tәdbirlәrinin hәyata keçirilmәsi. Nәzarәtli saxlanma mühiti (CA) mәhsulun bioloji cәhәtdәn qocalmasını vә yetişmәsini lәngidir, onların patogen tәsirlәrә qarşı hәssaslığını zәiflәdir. Digәr tәrәfdәn isә, әlverişsiz nәzarәtli saxlanma mühitindә saxlanılan mәhsullar fizioloji parçalanmaya mәruz qalır vә patogen orqanizmlәrin tәsirinә qarşı davamlığı zәiflәyir. Kalsiumla müalicә olunmuş mәhsullarda çürümә halları vә kәskinliyi azalır. Bәzi meyvәlәrdә isә fiziki yaraları sağaltmaqla çürümәyә qarşı dayanaqlığı yüksәltmәk mümkün olur.
Yığımdan sonrakı dövrdә әmәlә gәlәn xәstәliklәrin qarşısını almaq üçün bioloji mübarizә vasitәlәrini fәrdi şәkildә vә ya aşağı qatılıqlı fungisidlәr vә termiki müalicә vasitәlәri ilә birlikdә (fungistatik CA mühitindә) istifadә etmәk olar. Kimyәvi fumiqantlar (xüsusilә metil bromid), yığılmış meyvәlәrin hәşәratlardan qorunması üçün tәtbiq olunan әsas vasitәlәrdәndir. Bu müalicәnin aparılması mәhsulu idxal edәn ölkәnin karantin orqanları tәrәfindәn tәlәb olunur. Müasir dövrdә zәrәrvericilәrә qarşı sәmәrәli mübarizә aparmaq üçün alternativ (meyvәdә fitotoksiklik vә istehlakçının sağlamlığı üçün tәhlükә yaratmayan) metodlar işlәnib hazırlanır. Belә alternativ metodlara aşağı faizli (0.5%-dәn az) O2↑ vә ya yüksәk faizli (40–60%) CO2↑ mühiti, aşağı temperatur, isti su vә hava ilә tәtbiq olunan müalicә metodlarını, elәcә dә ionlaşdırıcı radiasiyanı (0.15–0.30 kiloqrey hәddindә ) aid etmәk olar.
Nәzarәtli (CA) vә dәyişdirilmiş (MA) saxlanma sistemlәrinin tәtbiqi. Müasir dövrdә tәzә meyvә-tәrәvәz mәhsullarının (bütöv vә ya qismәn emal olunmuş halda bazara çıxarılan) daşınması vә saxlanılması zamanı CA sistemindәn geniş istifadә olunur. Bu onunla әlaqәdardır ki, oksigen vә karbon qazını lazımi konsentrasiyada saxlayan vә tәnzimlәyәn cihazlar (o cümlәdәn azot avadanlıqları) kifayәt qәdәr tәkmillәşdirilmişdir.
Tәzә meyvә-tәrәvәzlәrin bir çoxunun daşındığı vә saxlanıldığı müddәtdә, temperatur vә nisbi rütubәti CA sistemi vasitәsilә optimal sәviyyәdә saxlamaq mümkündür. Bu sistem sayәsindә müәyyәn mәhsulları hava yolları ilә deyil, dәniz yolları ilә dә daşımaq mümkündür.
Müasir dövrdә mәhsulun keyfiyyәtini artırmaq üçün CA saxlanma mühitinә müәyyәn dәyişikliklәr edilmәsi (mәsәlәn, azotun sıxılmış havadan molekulyar ultrafiltrlәrlә vә ya membran sistemlәrlә ayrılması), mәhsulun aşağı O2↑ (1,0–1,5%) sәviyyәsindә saxlanılması, mәhsulun CA mühitindә vә aşağı etilen qazı sәviyyәsindә saxlanılması, CA mühitindә O2↑ vә CO2↑ qazlarının sürәtlә optimal sәviyyәyә çatdırılması, proqramlaşdırlımış vә ya ardıcıl CA mühitinin yaradılması (mәhsulun 2-6 hәftә әrzindә 1%-lik O2↑ mühitindә, sonrakı müddәtdә isә O2↑ 2-3%-lik mühitindә saxlanılması) tәtbiq edilmәkdәdir. Mәhsulun daşınma vә saxlanılması zamanı MA (dәyişdirilmiş saxlanma mühiti) sistemindәn dә geniş istifadә edilir. Mәsәlәn, әksәr mәhsullar yeyilә bilәn vә ya polimer tәbәqә ilә örtülür. Belә örtüklәr bәzi qazları lazımi sәviyyәdә keçirirdiyindәn mәhsulun daxilindә vә әtrafında arzu olunan MA mühiti yaratmaq mümkün olur. Dәyişdirilmiş saxlanma mühitli qablaşdırma sistemlәri (MAP) tәzә meyvә-tәrәvәz mәhsullarının satışında geniş istifadә olunur.
Mәhsulun mәdәni sortu vә yetişkәnlik sәviyyәsi, elәcә dә qoyulan sәrmayәnin müsbәt rentabelliyi (mәnfәәtin xәrcә olan nisbәti) dәyişdirilmiş saxlanma mühitinin uğurlu tәtbiqindә mühüm rol oynayır. Qeyd etmәk lazımdır ki, satış üçün nәzәrdә tutulan alma vә armud mәhsulları әsasәn CA mühitindә saxlanılır. Kivi, avokado, xurma, nar vә qurudulmuş meyvә-tәrәvәz mәhsullarının saxlanılmasında bu sistemdәn nisbәtәn az istifadә edilir. Alma, qulançar, avokado, banan, brokkoli, gilas, әncir, kivi, manqo, yemiş, nektarin, şaftalı, armud, gavalı vә çiyәlәyin uzaq bazarlara daşınması zamanı mәhsulun saxlandığı mühit dәyişdirilir. Daşınma vә saxlanmada müasir texnologiyaların davamlı inkişafı hesabına CA sistemini sәrfәli qiymәtә tәtbiq etmәk mümkündür. Bu sistem tәzә meyvә-tәrәvәz mәhsullarının saxlanılmasında mühüm rol oynayır.
Nәql etdirmә. Nәqliyyat vasitәlәrindә saxlanma mühitinin (temperatur, nisbi rütubәt, O2↑ , vә C2H4 qazları konsentrasiyasının vә s.) optimal sәviyyәdә saxlanılması üçün tәtbiq olunan metodlar getdikcә tәkmillәşdirilmәkdәdir. Ümumiyyәtlә, mәhsullar soyudulduqdan sonra yüklәnir. Bu zaman yük altlıqları ilә nәqliyyat vasitәsinin divarları arasında boş yer saxlanılır ki, temperaturu lazımi sәviyyәdә tәnzimlәmәk mümkün olsun. Mәhsul vә nәqliyyat vasitәlәrinin temperaturu haqqında mәlumatlar bәzәn peyk vasitәsilә idarәetmә mәrkәzinә yönlәndirilir vә bununla da yüklәrә müntәzәm nәzarәt etmәk mümkün olur.
Bәzi müasir yük maşınlarında pnevmatik asma sistem olur. Pnevmatik asma sistemi daşınan mәhsulun silkәlәnәrәk zәdәlәnmәsinin qarşısını alır. Sәnaye sahәlәrindә belә sistemlәrin әhәmiyyәti vә dәyәri durmadan yüksәlmәkdәdir.
Topdansatış vә pәrakәndә satış mәntәqәlәrindә müxtәlif növ mәhsulların saxlanılması. Pәrakәndә vә topdansatış bazarlarında mәhsulun saxlanaraq yetişdirilmәsi üçün avtomatlaşdırılmış sistemlәrdәn daha çox istifadә edilir. Belә sistemlәrdә mәhsulun lazımi sәviyyәdә yetişmәsi vә uyğun xüsusiyyәtlәrә malik olması üçün kameranın temperaturu, meyvәnin rәngi vә
12
FӘSİL1
Yığımdan sonrakı proseslər və bioloji xüsusiyyətlər
13
müvafiq qazlardan ibarәt olan saxlanma mühiti müntәzәm şәkildә nәzarәt altında saxlanılır vә tәnzimlәnir. Avtomatlaşdırılmış sistemlәrdә mәhsulun ideal sәviyyәdә yetişmәsi üçün bütün qabaqcıl texnologiyalar tәtbiq olunur. Tәzә meyvә-tәrәvәz mәhsulları temperatur vә nisbi rütubәti tәnzimlәyәn idarәetmә sistemlәri ilә tәchiz olunmuş vә daha yaxşı soyudula bilәn vitrinlәrdә saxlanılır. Pәrakәndә satış vә ictimai iaşә xidmәti mәrkәzlәrindә әrzaq mәhsullarının tәhlükәsiz olması üçün HACCP (Tәhlükәlәrin vә Böhran Nәzarәt Nöqtәlәrinin Tәhlili) proqramlarından istifadә olunur.
Qida tәhlükәsizliyinin tәmin edilmәsi. Qida tәhlükәsizliyi son dövrlәrdә tәzә mәhsul sәnayesinin üzlәşdiyi әn mühüm problemlәrdәn biri olaraq qalmaqdadır. ABŞ-ın ticarәt tәşkilatları, o cümlәdәn Tәzә Meyvә-Tәrәvәz Mәhsulları Assosiasiyası (UFFVA), Beynәlxalq Tәzә Mәhsullar Assosiasiyası (İFPA), Mәhsul Marketinqi Assosiasiyası (PMA) vә Qәrb İstehsalçıları Assosiasiyası (WGA) istehsalçılar üçün qida tәhlükәsizliyinә dair tәlimat vasitәlәrinin hazırlanmasında fәal iştirak edirlәr. 1998-ci ilin oktyabr ayında ABŞ-ın Ərzaq Mәhsulları vә Dәrman Preparatlarının Keyfiyyәtinә Nәzarәt Administrasiyası (FDA) “Guide to Minimize Microbial Food Safety Hazards for Fresh Fruits and Vegetables” adlı tәlimat vәsaiti nәşr etdirmişdir. Tәzә mәhsulların istifadәçilәri vә istehsalçıları gündәlik fәaliyyәtdә müvafiq aqrotexniki vә idarәetmә qaydalarını tәtbiq etmәk üçün bu vәsaitdәn istifadә edә bilәrlәr. Tәlimat vәsaitindә tәzә meyvә-tәrәvәz mәhsullarının yığımından çatdırılmasına qәdәr mövcud olan bütün mәrhәlәlәrdә tәhlükәli halların (mikrobla yoluxma hallarının) aradan qaldırılmasına xidmәt edәn aşağıdakı prinsiplәr vә qaydalar öz әksini tapmışdır: Birinci prinsip. Tәzә meyvә-tәrәvәz mәhsullarının mikrobla yoluxmasının müvafiq profilaktik-bәrpa tәdbirlәri vasitәsilә aradan qaldırılması. İkinci prinsip. İstehsalçılar, qablaşdırma vә daşınma şirkәtlәri tәzә mәhsulların mikroba yoluxaraq tәhlükә yaratmaması üçün, müvafiq sahәlәrdә qabaqlayıcı aqrotexniki vә idarәetmә qaydaları tәtbiq etmәlidirlәr.
Üçüncü prinsip. Tәzә mәhsullar tәsәrrüfatdan süfrәyә qәdәr mövcud olan qida zәncirinin istәnilәn mәrhәlәsindә mikroba yoluxaraq çirklәnә bilәr. Bu baxımdan İnsan vә ya heyvan peyini tәzә mәhsulların mikrobla çirklәnmәsindә әsas mәnbә rolu oynayır.
Dördüncü prinsip. Çirklәnmә ehtimalı mәhsulun tәmasda olduğu suyun keyfiyyәtindәn asılı olaraq dәyişir. Odur ki, tәzә meyvә-tәrәvәz mәhsulları üçün istifadә olunan suyun mikrobla çirklәnmәsinin qarşısı alınmalıdır. Beşinci prinsip. Heyvan peyini vә ya bәrk bioloji tullantılar ciddi nәzarәt altında istifadә olunmaldır.
Altıncı prinsip. İstehsal, yığım, çeşidlәmә, qablaşdırma vә daşınma zamanı işçilәrin gigiyenik vә sanitariya qaydalarına riayәt etmәlәri tәzә mәhsulların mikroba yoluxmasına ciddi şәkildә mane olur.
1.5. Ədәbiyyat
Brady, C.J. 1987. Fruit ripening. Annu. Rev. Plant Physiol. 38:155–178. 1. Cappellini, R.A., and M.J.Ceponis. 1984. Postharvest losses in fresh fruits 2. and vegetables. In H.E.Moline, ed., Postharvest pathology of fruits and vegetables: Postharvest losses in perishable crops. Oakland: Univ. Calif. Bull. 1914. 24–30.
Giovannoni, J. 2001. Molecular biology of fruit maturation and ripening. 3. Annu. Rev. Plant Physiol. Plant Mol. Biol. 52:725–749.
Grierson, D. 1987. Senescence in fruits. Hort Science 22:859–862. 4. Harvey, J.M. 1978. Reduction of losses in fresh market fruits and 5. vegetables. Annu. Rev. Phytopathol. 16:321–341.
International Institute of Refrigeration. 2000. Recommendations for chilled 6. storage of perishable produce. Paris: International Institute of Refrigeration. 219 pp.
7.
Kader, A.A. 1983. Postharvest quality maintenance of fruits and vegetables 8. in developing countries. In M. Lieberman, ed., Postharvest physiology and crop preservation. New York: Plenum. 520– 536.
Kantor, L.S., K. Lipton, A. Manchester, and V. Oliveira. 1997. Estimating 9. and addressing America’s food losses. Food Review 20:3–11.
Kitinoja, L., and A.A.Kader. 1995. Small-scale postharvest handling 10. practices: A manual for horticultural crops. 3rd ed. Davis: Univ. Calif. Postharv. Hort. Ser. 8. 231 pp.
Kitinoja, L., and J.R.Gorny. 1999. Postharvest technology for small-scale 11. produce marketers: Economic opportunities, quality and food safety. Davis: Univ. Calif. Postharv. Hort. Ser. 21.
Lidster, P.D., P.D.Hilderbrand, L. S. Bérard, and S.W. Porritt. 1988. 12. Commercial storage of fruits and vegetables. Can. Dept. Agric. Publ. 1532. 88 pp.
Lipton, W.J. 1987. Senescence in leafy vegetables. Hort Science 22:854– 13. 859.
Mayak, S. 1987. Senescence in cut flowers. Hort Science 22:863–865. 14. National Academy of Sciences. 1978. Postharvest food losses in developing 15. countries (Science and Technology for International Development). Washington, D.C.: Natl. Acad. Sci. 202 pp.
Rhodes, M.J.C. 1980a. The maturation and ripening of fruits. In K. V. 16. Thimann, ed., Senescence in plants. Boca Raton, FL:CRC Press.157–205. 1980b. The physiological basis for the conservation of food crops. Prog. 17. Food Nutr. Sci. 4(3–4):11–20.
Romani, R.J. 1987. Senescence and homeostasis in postharvest research. 18. Hort Science 22:865–868.
Shewfelt, R.L. 1986. Postharvest treatment for extending the shelf life of 19. fruits and vegetables. Food Technol. 40(5): 70–89.
Tindall, H.D., and F.J.Proctor. 1980.Loss prevention of horticultural crops 20. in the tropics. Prog. Food Nutr. Sci. 4(3–4): 25–40.
United Nations Food and Agriculture Organization (FAO). 1981. Food 21. loss prevention in perishable crops. FAO Agric. Serv. Bull. 43. 72 pp. Wang, C.Y., ed. 1990. Chilling injury of horticultural crops. Boca Raton, 22. FL: CRC Press. 313 pp.
14 FӘSİL1
15 Yığımdan əvvəlki dövrdə meyvə-tərəvəz məhsullarının keyfiyyətinə təsir edən amillər
Karlos H. Krisosto vә Cefri P. Mitçell
2.1. Sort, әkin materialı vә mineral qidalanma
Yığımdan əvvəl ki dövrdə
meyvə -tərəvəz məhsul larının keyfiyyətinə təsir edən amil lər
Yığılmış meyvә-tәrәvәz mәhsullarının keyfiyyәtini yüksәltmәk mümkün olmasa da, onu qoruyub saxlamaq mümkündür. Tumlu vә sitrus meyvәlәrindәn başqa, digәr mәhsulların yığımdan sonrakı keyfiyyәtinә tәsir edәn amillәr bir o qәdәr araşdırılmamışdır. Tәrәvәz mәhsulları qısa vegetasiya mövsümündә intensiv istehsal üsulları ilә yetişdirilir. Ona görә dә yığımdan әvvәlki dövrdә bu mәhsulların keyfiyyәtinә tәsir edәn müxtәlif amillәr vә onların yığımdan sonrakı xüsusiyyәtlәri hәrtәrәfli tәdqiq edilmişdir. Ümumiyyәtlә, yığımdan sonrakı dövrdә mәhsulun keyfiyyәtinә tәsir edәn belә amillәrin optimallaşdırılması üçün müvafiq nәzarәt tәdbirlәri hәyata keçirilmәlidir.
Yığımdan әvvәlki amillәr әksәr hallarda mәdәni sortun xüsusiyyәtlәrindәn vә müxtәlif hәssaslıq dәrәcәlәrindәn asılı olaraq mürәkkәb vә qarşılıqlı tәsir göstәrir. Qeyd etmәk lazımdır ki, meyvә-tәrәvәz mәhsulları kommersiya mәqsәdlәri üçün geniş çeşiddә istehsal edilmәsinә baxmayaraq, hәlә dә bu mәhsullarda yığımdan әvvәlki amillәrin yığımdan sonrakı keyfiyyәtә tәsiri tam araşdırılmamışdır. Ona görә dә belә tәsirlәri ümumilәşdirәrәk bütün meyvә-tәrәvәz sortlarına şamil etmәk mümkün olmur. Bununla belә, yığımdan әvvәlki amillәrin yığımdan sonrakı keyfiyyәtdә oynadığı müxtәlif rolları başa düşmәk vә idarә etmәklә istәnilәn mәdәni sortun keyfiyyәtini maksimum sәviyyәdә saxlamaq olar.
Mәdәni sortların vә calaqaltıların genotipi. Mәdәni sortun vә calaqaltının genotipi meyvә-tәrәvәz mәhsullarının dad keyfiyyәtinin, yığımdan sonrakı xüsusiyyәtlәrinin, mәhsuldarlığının vә qida tәrkibinin müәyyәnlәşmәsindә mühüm rol oynayır. Mühitә uyğun düzgün genotipi seçmәklә çürümәnin, hәşәrat yaralarının vә fizioloji pozulmaların sayını vә kәskinlik dәrәcәsini azaltmaq mümkündür. Mәlumdur ki, müxtәlif seleksiya-çoxaltma proqramları çәrçivәsindә yeni mәdәni sortlar vә çalaqaltılar yetişdirilir. Hәmin sortlar daha yüksәk keyfiyyәtә malik olmaqla әtraf mühitin vә zәrәrvericilәrin müxtәlif tәsirlәrinә qarşı güclü müqavimәt göstәrir.
Bәzi ekspertlәr meyvә-tәrәvәz mәhsullarının xәstәliklәrә, o cümlәdәn yığımdan sonrakı keyfiyyәti aşağı salanlara qarşı müqavimәtli olması üçün mәdәni sortun әn mühüm xüsusiyyәtlәrini nәzәrә alırlar. Mәhsul yığımından sonra yaranan xәstәliklәrә qarşı mübarizә aparmaq üçün patogen orqanizmә deyil, daşıyıcıya qarşı (mәsәlәn, mәnәnә, nematod, yarpaq bükәn hәşәratlar, gәnәlәrә vә s.) müqavimәtli sortların yetişdirilmәsi müsbәt nәticә verir. Mәhsulun qidalılıq dәyәri vә keyfiyyәti mәdәni sortun xüsusiyyәtlәrindәn asılı olaraq xeyli dәyişir. “Qranola” vә “Russet Norkotah” kartof sortlarında antioksidantların aktivliyi (antioksidant indeksi=88-89) “Yukon Gold” vә “Viking” sortları (antikosdant indeksi +65-68) ilә müqayisәdә daha yüksәk sәviyyәdәdir. Müxtәlif istiot sortlarında L-askorbin turşusunun miqdarı әhәmiyyәtli dәrәcәdә dәyişir. Mәsәlәn, “Jalapeño” istiotlarında askorbin
2
turşusunun әn yüksәk miqdarı “Jaloro” (131 mq/100 q) sortunda, әn az isә “Mitla” (49 mq/100 q-1) sortunda müşahidә olunur.
Şirin kartofun bәzi sortlarında beta-karotinin miqdarının da geniş intervalda dәyişmәsinә dair mәlumatlar vardır. Mәsәlәn, emal üçün tәklif olunmuş “CorciaJet” sortunda beta-karotinin qatılığı aşağıdır (6.9 mq/100q-1). Ona görә dә onun antioksidant vitamin tәrkibi yüksәk olan, emala yararlı mәdәni sortlarına tәlәbat getdikcә artmaqdadır.
Gen mühәndisliyi müәyyәn tәrәvәz sortlarının mәhsuldarlığı vә keyfiyyәtini dәyişmәk üçün uğurlu vasitә ola bilәr. Lakin bu vasitәnin tәtbiqi qida tәhlükәsizliyi mәsәlәlәrindәn vә istehlakçı istәyindәn asılıdır. Fitopatoloqlar, seleksiya mütәxәssislәri, molekulyar genetiklәr vә istehlakçı-maariflәndirmә proqramlarının birgә sәylәri sayәsindә belә sahәlәrin gәlәcәk inkişafına nail olmaq mümkün olacaqdır. Bitkilәrin mineral maddәlәrlә qidalandırılması. Yığım vә yığımdan sonrakı dövrlәrdә meyvә-tәrәvәz bitkilәrinin müvafiq qida maddәlәri ilә tәmin edilmәsi mühüm keyfiyyәt amili hesab edilir. Qida maddәlәrinin çatışmazlığı vә ya qida balansının pozulması nәticәsindә әksәr meyvә-tәrәvәz mәhsullarının ömrü qısalır vә onlarda fizioloji pozulmalar әmәlә gәlir. Gübrәlәrin tәtbiq normaları torpağın tipindәn, әkin tarixçәsindәn vә torpaq analizinin nәticәlәrindәn asılı olaraq dәyişir. Azot (N), fosfor (P) vә kaliuma (K) olan tәlәbat torpağın analizi әsasında müәyyәn edilir. Qeyd etmәk lazımdır ki, meyvә-tәrәvәz sahәlәrinin gübrәlәnmәsi üçün indiyә qәdәr verilmiş mәslәhәtlәr mәhsulun dad keyfiyyәtinin artırılmasına vә yığımdan sonrakı optimal saxlanma müddәtinin uzadılmasına deyil, mәhsuldarlığın yüksәldilmәsinә xidmәt edirdi.
Meyvәnin keyfiyyәtinә әn çox tәsir edәn qida maddәlәrindәn biri dә azotdur. Kearney Aqrar Mәrkәzinin (Parlier, Kaliforniya) son 12 il әrzindә apardığı elmi tәdqiqatların nәticәlәrinә әsasәn müәyyәn edilmişdir ki, Kaliforniya şәraitindә yetişdirilәn şaftalı vә nektarinin keyfiyyәtini әn yüksәk sәviyyәdә saxlamaq üçün, yarpaqlarda azotun miqdarını 2.6-3.0% arasında tәnzimlәmәk lazımdır (Krisosto, 1997, Krisos, 1995, Daane, 1995). Şaftalı vә nektarin ağacı azot gübrәsinә çox yaxşı reaksiya göstәrir, yәni azotun miqdarını artırdıqca ağac daha yaxşı qol-budaq atır vә әtrafa kölgә salaraq aşağı mәhsuldar oduncağın qurumasına sәbәb olur. Yüksәk miqdarda azot qәbul etmiş ağaclar sağlam vә qol-budaqlı görünsә dә, bitkinin mәhsuldarlığı, meyvәnin böyüklüyü vә hәll olan quru maddәlәrin miqdarı artmır. Bundan başqa, azotun artıq miqdarda verilmәsi nәticәsindә meyvә gec yetişir vә qabıqdakı qırmızı rәng çaları zәif inkişaf edir.
Azot çatışmazlığı meyvә dadının itmәsinә vә mәhsuldarlığın aşağı düşmәsinә sәbәb olur. Aparılmış tәdqiqatların nәticәlәrinә әsasәn, yüksәk miqdarda azot qәbul etmiş (yarpağın tәrkibindә azotun miqdarı 3.6% olmuşdur) meyvәlәr az miqdarda azot qәbul etmiş meyvәlәrә (yarpaqda azotun miqdarı 2.6% olmuşdur) nәzәrәn yığımdan sonrakı dövrdә daha tez su itkisinә mәruz qalmışdır.
Anbarda saxlanan vә boz çürümә (Monilinia fructicola [Wint.] Honey) xәstәliyi ilә yoluxmuş nektarindә olan azotun konsentrasiyası ilә, onun çürümәyә qarşı dayanıqlığı arasında әlaqәlәr geniş tәdqiq olunmuşdur (Daane, 1995). Boz çürümәyә qarşı peyvәnd olunmuş vә yarpağının tәrkibindә 2.6% azot olan nektarinin “Fantasia” vә “Flavortop” sortlarının zәdәli meyvәlәri, yarpağında 2.6% vә ya daha az azot olan sortlara aid digәr meyvәlәrlә müqayisә edilmişdir. Mәlum olmuşdur ki, birinci qrup bu xәstәliyә qarşı daha davamsız olmuşdur. “Fantasia” sortunun meyvәsindә kutikulanın sıxlıq göstәricilәri vә anatomik quruluşunun tәdqiqi zamanı mәlum olmuşdur ki, kutikulanın qalınlığı azotun aşağı, orta vә yüksәk miqdarından asılı
16 FӘSİL2
17 Yığımdan əvvəlki dövrdə meyvə-tərəvəz məhsullarının keyfiyyətinə təsir edən amillər
olaraq dәyişir. Lakin bu nәticәlәr meyvәnin boz çürümә xәstәliyinә qarşı davamlılıq dәrәcәlәri arasındakı fәrqә tamamilә deyil, qismәn aydınlıq gәtirir.
Tәrәvәz mәhsullarının tәrkibindә azotun miqdarının artıq olması yetişmә prosesini lәngidir vә yığımdan sonrakı dövrdә keyfiyyәti aşağı salan pozulma hallarının yaranmasına sәbәb olur. Ümumiyyәtlә, müәyyәn pozulmalar, bitkidә azotun yüksәk miqdarda olması ilә әlaqәlәndirilir. Mәsәlәn, pomidorun iç hissәsinin qaralması, gül kәlәmdә vә brokkolidә gövdәnin çürümәsi vә özәyin çatlaması, kartofun tәrkibindә hәll olan quru maddәlәrin aşağı qatılıqda olması, istiotda lәkәliliyin әmәlә gәlmәsi vә s. Azotun yüksәk miqdarda verilmәsi şirin kartofun saxlanma müddәtinin qısalmasına vә çәkisinin azalmasına, pomidorda isә yumşaq çürümәnin әmәlә gәlmәsinә sәbәb olur.
Azot gübrәsinin torpağa artıq miqdarda verilmәsi tәrәvәz mәhsullarının keyfiyyәtinә müxtәlif yollarla mәnfi tәsir göstәrә bilir. Mәsәlәn, mәhsulun tәrkibindәki askorbin turşusunun miqdarı (C vitamini) aşağı düşür, şәkәrin vә turşunun miqdarı azalır, әsas amin turşularının nisbәtindә dәyişikliklәr baş verir vә s. Zәif işığın altında yetişdirilәn yarpaqlı tәrәvәz mәhsullarının toxumasında artıq miqdarda nitrat toplanır. Torpağa hәddindәn artıq azot verildikdә isә kәvәrin xarakterik dadı dәyişir vә fitonsidlәrin miqdarı azalır. Azotun yüksәk miqdarda olması süfrә çuğundurunda qlutaminin azalmasına vә emal olunmuş çuğundur püresindә dad keyfiyyәtinin itmәsinә sәbәb olur.
Kalsium (Ca) ikinci dәrәcәli qida maddәsi kimi tәsnif olunsa da, bitkilәrdә baş verәn çoxsaylı biokimyәvi vә morfoloji proseslәrdә iştirak edir. Bu element meyvәtәrәvәz mәhsullarının istehsalına vә yığımdan sonrakı keyfiyyәtinә әhәmiyyәtli dәrәcәdә ziyan vurmaqla bir sıra pozulma hallarının yaranmasında әsaslı rol oynayır. Kalsium çatışmazlığı müxtәlif mәhsulların әmtәәlik görünüşünә vә keyfiyyәtinә mәnfi tәsir edәn pozuntu hallarının (mәsәlәn, almada acı lәkәlilik, kәvәrdә özәyin qaralması, pomidorda uc hissәnin çürümәsi, yerkökündә batıq vә çatlaq lәkәlәrin yaranması, kahıda uc hissәlәrin yanması vә s.) әmәlә gәlmәsinә sәbәb olur. Sahәni tәlәb olunan qaydada suvarmaq, lazımi vә әlavә gübrәlәrә olan tәlәbatı ödәmәklә bәzi pozuntu hallarının, mәsәlәn almada acı lәkәliliyin vә ya pomidorda uc hissәnin çürümәsinin qarşısını almaq olar. Qeyd etmәk lazımdır ki, isti havada vә sürәtli vegetasiya şәraitindә kalsiumun hәrәkәti zәiflәyir vә kahının uc hissәsi yanır. Halhazırda mәhsul yığımından әvvәlki dövrdә bu fizioloji pozuntuya qarşı mübarizә aparmaq üçün heç bir qayda müәyyәn edilmәmişdir.
Bәzi tәrәvәz mәhsullarının yığımdan sonrakı keyfiyyәtinә, torpaqdakı kation balansının birbaşa tәsir etmәsi müxtәlif faktlarla sübut edilmişdir. Son illәrdә aparılmış elmi tәdqiqatlar onu göstәrir ki, pomidorda iki rәng quşurunun yaranması (özәyin ağarması vә sarı lәkәlәrin yaranması) torpaqdakı kation balansının pozulmasından irәli gәlir (Hartz, 1998). Torpaqda kaliumun artması (ppm ilә vә ya kation mübadilәsinin faizi ilә ifadә olunur) rәng pozuntusunun qarşısını alır, maqneziumun artması isә meyvәdә rәng pozuntusu әmәlә gәtirir. Ümumiyyәtlә, torpağa gipsin vә kaliumun verilmәsi rәng qüsurlarının aradan qaldırılmasına kömәk edә bilәr. Lakin kalsiumun hәrәkәtinә mane olan torpaq tiplәrinә belә gübrәlәrin verilmәsi iqtisadi baxımdan sәmәrәli olmaya bilәr. Mәsәlәn, pomidor sahәlәrindә kalsiumun hәrәkәt edә bilmәmәsi vә aşağı sәviyyәdә olması müalicәnin faydasını azaldır.
Qida maddәlәrinin yarpaqdan verilmәsi. Kalsium әksәr hallarda müxtәlif meyvәlәrin, xüsusәn dә, almanın vә armudun keyfiyyәtini müәyyәn edәn әn mühüm mineral element hesab olunur. Bu kimyәvi element metabolik pozuntu vә çürümә
hallarını azaldır vә meyvәnin bәrkimәsinә sәbәb olur. Yığımdan sonrakı dövrdә almanın çürümәsinә vә yumşalmasına sәbәb olan patogen yaraların qarşısını almaq üçün meyvәnin lәtindә kalsiumun miqdarının (quru çәkiyә görә) 800-1000 µg•g-1-ә qәdәr artırılması mәslәhәt görülür. Qatılıq 1,000 µg•g-1-dәn yüksәk olduqda isә meyvәnin sәthi zәdәlәnә bilәr. Bununla belә, meyvә lәtinin toxumasında kalsiumu tәxminәn 250 µg•g-1 qatılıqda saxlamaqla acı lәkәliliyin tәsirini azaltmaq olar. Qeyd etmәk lazımdır ki, patogen orqanizmlәrin müxtәlif yaralarla törәtdiyi çürümә vә yumşalma hallarının qarşısını almaq üçün kalsiumun miqdarını kifayәt qәdәr artırmaq mümkün olmasa da, lakin acı lәkәliliyin qarşısını almaq olar. Xәstәliklәrin vә fizioloji pozuntuların sayını azaltmaq üçün meyvә lәtindә kalsiumun qatılığını normal gübrәlәmә rejimi әsasında lazımi sәviyyәyә kimi qaldırmaq adәtәn çәtin olur. Müxtәlif meyvә növlәrindә kalsium duzlarının göstәrdiyi birbaşa tәsirlәrә bir sıra elmi araşdırmalar hәsr olunmuşdur (Fallahi 1997, Ferquson 1999, Sams 1999). Almanın acı lәkәliliyini vә armudun lәkәliliyini azaltmaq üçün kalsium xloriddәn geniş istifadә edilir. Bu kimyәvi mәhlul bәzi hallarda saxlanma vә saxlanmadan sonrakı dövrlәrdә fizioloji pozuntunun kәskinlik dәrәcәsini azaldır vә meyvәnin bәrkliyini artırır. Yarpaqdan verilәn kalsiumun çәyirdәkli meyvәlәrin keyfiyyәtinә tәsiri hәrtәrәfli şәkildә tәdqiq olunmamışdır. Bәzi elmi әsәrlәrdә belә tәsirlәrin çox zәif olduğu iddia edilir (bax: Krisosto 1997). Kaliforniyanın şaftalı vә nektarin bağlarında kalsiumun yarpaqdan verilmәsi mәrhәlәlәri (tam çiçәklәmә mәrhәlәsindәn iki hәftә keçdikdәn sonra 14 gündә bir dәfә vermәklә vә müalicәni mәhsul yığımına bir hәftә qalmış dayandırmaqla) sınaqdan keçirilib. Hәmin tәcrübәlәrin nәticәlәrinә әsasәn mәlum olmuşdur ki, bu kimyәvi element orta vә gec yetişәn mәdәni sortlarda meyvәnin keyfiyyәtinә vә bәrkliyinә, hәll olan quru maddә tәrkibinә, çürümәyә, elәcә dә meyvә lәtindәki kalsium qatılığına heç bir tәsir göstәrmәmişdir.
Yığım vaxtı meyvә lәtindәki kalsium konsentrasiyasının bitkinin mәdәni sortundan asılı olaraq 200-300 µq•q–1 (quru çәkiyә görә) arasında dәyişmәsi müşahidә edilmişdir. Pensilvaniyada yetişdirilәn “Jerseyland” şaftalı sortuna yığımdan qabaq 0, 34, 67 vә ya 101 kq•ha–1 normasında kalsium xlorid (CaCl2) sәpilmiş, lakin bu, çürümәyә qarşı mübarizәdә sәmәrәli olmamışdır. Qeyd etmәk lazımdır ki, hәtta 101 kq•ha–1 normasında müalicә olunmuş vә lәtindә 70%-dәn artıq kalsium olan (quru çәkiyә әsasәn 287 µg•g–1 ilә müqayisәdә 490 µg•g–1 olan) meyvәlәrdә çürümәnin kәskinlik dәrәcәsini azaltmaq mümkün olmamışdır. Son elmi araşdırmaların nәticәlәri göstәrir ki, şaftalı vә nektarin bağlarında bu müalicәyә ehtiyatla yanaşmaq lazımdır, çünki ağır metallar (Fe, Al, Cu vә s.) meyvә qabığının rәngini poza bilәr (Krisosto, 1997). Yetişmiş şaftalıya yığımdan sonrakı dövrdә 1%, 2% vә 4% CaCl2 mәhlulu vurulmuş (vakuum infiltrasiyası) vә meyvә lәtindәki kalsiumun qatılığı quru çәkiyә görә 287 µg•g–1-dәn 1088 µg•g–1-ә kimi artırılmışdır. Soyuducu anbarda saxlanılan belә meyvәlәrdә lәtin bәrkliyi artsa da, çürümәnin qarşısını almaq mümkün olmamışdır. Qeyd etmәk lazımdır ki, soyuducu kameralarda sanitariya ilә bağlı problemlәrin yaranması vә meyvә qabığının zәdәlәnmәsi müalicәnin sәmәrәsini azaltmışdır.
2.2. Suvarma
Su meyvәnin yetişmәsindә vә formalaşmasında mühüm rol oynasa da, yığım vә yığımdan sonrakı dövrlәrdә suvarma vaxtının vә suyun miqdarının meyvә-tәrәvәzin keyfiyyәtinә nә dәrәcәdә tәsir göstәrmәsi bir o qәdәr araşdırılmamışdır.
San Xuakin vadisinin şaftalı bağlarında mәhsul yığımından dörd hәftә qabaq 50, 100, vә 150%-lik evapotranspirasiya (ET) (ET-torpaqdan vә yarpaqlardan buxar-
18 FӘSİL2
19 Yığımdan əvvəlki dövrdə meyvə-tərəvəz məhsullarının keyfiyyətinə təsir edən amillər
lanan suyun miqdarının bilinmәsi. Ona әsasәn sәmәrәli vә müasir suvarma üsulları tәtbiq edilә bilәr) sәviyyәsindә tәtbiq edilmiş suvarma rejimlәri “O’Henry” sortunda meyvәlәrin iriliyinә vә hәll olan quru maddәlәrin tәrkibinә (SSC) tәsir etsә dә, lәtin parçalanmasına mane ola bilmәmişdir. Ümumiyyәtlә, 50% ET sәviyyәsindә suvarılmış meyvәnin ölçüsü xırda olsa da, meyvәlәrin tәrkibindә hәll olan quru maddәlәrin miqdarı artmışdır.
Yayın ortalarında vә sonunda yığılmış “Regina” faraş şaftalı sortunun su stressinә mәruz qalması müәyyәn qüsurların (mәs. dәrin yaraların әmәlә gәlmәsi vә meyvәlәrin bitişmәsi) artmasına sәbәb olmuşdur. Buna oxşar tәnzimlәnmiş su stressi rejiminin tәtbiq edildiyi “RedBeaut”,“Ambra” vә “Durado” kimi faraş vә mәdәni gavalı sortlarında da eyni yaralar vә bitişik meyvәlәr müşahidә edilmişdir. “Bartlett” armud sortunda meyvәnin ölçüsü vә hәll olan quru maddәlәrin tәrkibi (SSC) su stressinin tәsirindәn asılı olaraq dәyişmişdir. Qeyd etmәk lazımdır ki, su stressinin tәsiri güclәndikcә meyvәnin bәrkliyi vә hәll olan quru maddәlәrin miqdarı artmış, lakin meyvәlәrin ölçüsü azalmaqla vegetativ inkişafı zәiflәmişdir. Bununla belә, yığımdan sonrakı pozuntu hallarının, o cümlәdәn yumşalma, lәtin parçalanması, qabığın yanması vә ya çürümәsi kimi halların yaranmasında rol oynayan aşkar tәsirlәr müşahidә olunmamışdır.
Kaliforniya vә İsrailin yarımquraq әrazilәrindә suvarmanın düzgün idarә olunması yolu ilә, bir sıra tәrәvәz sortlarının yığımdan sonrakı keyfiyyәtindә birbaşa baş vermiş dәyişikliklәr elmi cәhәtdәn araşdırılmışdır. Su ehtiyatlarının idarә olunması qaydalarını vә şәrtlәrini, elәcә dә onun yığımdan sonrakı keyfiyyәtә tәsirlәrini әtraflı şәkildә araşdıran bir neçә elmi tәdqiqat işlәrini nәzәrә almasaq, qeyd edә bilәrik ki, verilmiş mәlumatlar әsasında ayrı-ayrı tәsәrrüfat sahәlәrinә xas olan suvarma rejimlәri barәdә belә tәsirlәrin ümumilәşdirilmәsi çox vaxt çәtin olur. Mövsümün sonunda, yәni mәhsul yığımından 20 gün qabaq evapotranspirasiya tәlәbatı ödәmәyәn yarımçıq suvarma nәticәsindә, su stressinә mәruz qalmış pomidorun tәrkibindә hәll olan quru maddәlәrin miqdarının әhәmiyyәtli dәrәcәdә artması çoxsaylı faktlarla sübut edilmişdir. Suvarmanı saxlamaqla mәhsul yığımını asanlaşdırmaq, elәcә dә mexaniki yığım aqreqatlarının hәrәkәti nәticәsindә torpağın kiplәşmәsinin qarşısını almaq mümkündür. Mövsümün sonunda pomidor sahәsinin duzlu su ilә suvarılması nәticәsindә meyvәnin tәrkibindәki hәll olan quru maddәlәrin miqdarı artmışdır. Suvarma suyunun miqdarı ilә mәhsuldarlıq arasında sıx әlaqә mövcuddur, lakin suvarmanın mәqsәdi, adәtәn keyfiyyәtlә mәhsuldarlıq arasında iqtisadi tarazlığı tәmin etmәkdir.
Suvarma qaydalarının tәtbiqi sәviyyәsi yemişin yığımdan sonrakı keyfiyyәtinә güclü tәsir edir. Sahәni hәddindәn artıq suvardıqda yemişin tәrkibindәki quru maddәlәrin (SSC) miqdarı azalır, yarpaqda lәkәlәr әmәlә gәlir (şirin şeh damcıları formasında lәkәlәr müşahidә olunur) vә meyvә çürüyür. Yerkökü, kartof, pomidor vә digәr tәrәvәz sahәlәrini hәddindәn artıq suvardıqda vә sonrakı dövrlәrdә uzunmüddәtli su çatışmazlığı yarandıqda, meyvәnin çatlaması müşahidә oluna bilәr. Kartof sahәlәrini bәrabәr qaydada suvarmadıqda mәhsulun forması dәyişir vә su çatışmazlığı nәticәsindә boy atma mәrhәlәsindәn asılı olaraq mil vә ya qantel formasında kartof yumruları әmәlә gәlir.
Soğan sahәlәrindә suvarmanı düzgün idarә etmәdikdә, anbarda saxlanma dövründә mәhsulda müxtәlif xәstәliklәr (mәsәlәn, özәyin vә boğaz hissәsinin çürümәsi, boz vә bakterial çürümә vә s.) әmәlә gәlir vә nәticәdә ciddi mәhsul itkisi baş verir. Soğan bitkisinin inkişaf mәrhәlәsinә uyğun düzgün suvarma sistemini seçmәklә, suvarmanın sayını azaltmaq vә eyni zamanda yığımdan әvvәlki dövrdә lazımi müalicә tәdbirlәri hәyata keçirmәklә belә itkilәrin qarşısını almaq olar.
Suvarmanın idarә olunmaması әksәr hallarda mәhsuldarlıqla yığımdan sonrakı keyfiyyәt arasında uçurum yaradır. Mәsәlәn, suvarma suyunun artıq olması vә ya çatışmazlığı gilәmeyvәnin yığımdan sonrakı keyfiyyәtinә tәsir edә bilir. Su stressinin tәsirinә hәddindәn artıq mәruz qalmış mәhsulun keyfiyyәti vә mәhsuldarlığı aşağı düşür. Lakin bunula belә, meyvәnin bәzi keyfiyyәt göstәricilәri yaxşılaşa bilir. Su stressi yaranmadıqda mәhsuldarlıq artır, lakin yığımdan sonrakı keyfiyyәt aşağı düşә bilir. Çiyәlәyin yetişmә mәrhәlәsindә su stressinin tәbii yağıntı vә ya suvarma yolu ilә azaldılması, meyvәnin yumşalmasına vә şәkәrin azalmasına sәbәb olmaqla mexaniki zәdәlәr vә çürümә üçün әlverişli şәrait yaradır. Mәhsul yığımı dövründә çiyәlәk sahәlәrini hәddindәn artıq suvardıqda meyvәlәr yumşalır, çürümәyә vә ya zәdәlәnmәyә qarşı davamlılığı zәiflәyir.
2.3. Forma verilmәsi
Yükün verilmәsi. Əksәr bağlarda meyvәlәrin iriliyini onları seyrәltmәklә artırmaq mümkündür. Lakin bu halda ümumi mәhsuldarlıq xeyli azalmış olur. Odur ki, meyvәnin iriliyi ilә mәhsuldarlıq arasında tarazlıq yaratmaq lazım gәlir. Ümumiyyәtlә, satışa yararlı meyvәlәrlә әn yüksәk mәhsuldarlıq sәviyyәsindә maksimum gәlir әldә etmәk mümkün deyil. Çünki iriölçülü mәhsul daha baha qiymәtә satılır. Buna misal olaraq, “May Glo” faraş nektarin vә “O’Henry” gecyetişәn şaftalı sortunda aparılan budamanı göstәrә bilәrik. Mәlum olmuşdur ki, budamada artıq meyvә gözcüklәri saxlanan zaman, meyvәnin ölçüsünün kiçilmәsi (xırdalanması) vә hәll olan quru maddәlәrin miqdarının azalması baş verir. Belә budanma aparılan “O’Henry” sortunun meyvәsinin bir, iki vә üç hәftә әrzindә 5ºC temperaturda ağacda saxlanması zamanı şaftalının lәtinin parçalanması müşahidә olunmuşdur.
Aparılmış müşahidәlәr göstәrmişdir ki, meyvә yükü çox olan bağlardan yığılmış mәhsullarda lәtin qaralması vә kövrәklәşmәsi çox; satış mәqsәdlәri üçün mәhsuldarlığı artırılmış bağlarda bu göstәricilәr orta vә meyvә yükü az olan bağların mәhsullarında isә aşağı sәviyyәdә olmuşdur.
Mәlumdur ki, meyvә sayının yarpaq sayına olan nisbәti (F:L) hündür kollu gilәmeyvәlәrin keyfiyyәtinә (mineral maddәlәrlә qidalanma ilә müqayisәdә) daha çox tәsir edir. Bu nisbәtin yüksәk olması mәhsulun gec yetişmәsi, hәll olan quru maddәlәrin azalması vә gilәmeyvәnin kiçilmәsi ilә nәticәlәnir. Mәhsul yığımı dövründә F:L nisbәti 1:1-2:1 hәddinә düşәrsә, yığılan gilәmeyvәnin tәrkibindәki hәll olan quru maddәlәrin (SSC) miqdarı artmış olur. Ümumiyyәtlә, gilәmeyvә kolunda havanı maksimum sәviyyәdә dövr etdirәrәk vә çәtiri açıq saxlayaraq mәhsulun yığımdan sonrakı keyfiyyәtini yaxşılaşdırmaq olar.
Mәhsuldar çәtirin formalaşdırılması. Açıq vaza formasında olan şaftalı, nektarin vә gavalı ağaclarında çәtirin daxili vә xarici hissәlәrindәn götürülmüş meyvәlәrin turşuluğu, iriliyi vә tәrkibindәki hәll olan quru maddәlәrin miqdarında әsaslı fәrqlәr müşahidә edilmişdir.
İşıqlı mühitdә yetişәn (çәtirin yan hissәlәrindә) şaftalı meyvәsinin saxlanma müddәti vә әmtәәlik ömrü çәtirin daxili hissәsindәki meyvәlәrlә müqayisәdә daha uzun olmuşdur. Ağaca düzgün forma vermәklә günәş işığının orta vә aşağı hissәlәrә düşmәsini tәmin etmәk vә meyvәnin kölgә altında qalmasının qarşısını almaq mümkündür.
Çoxsaylı tәdqiqatların nәticәlәrinә әsasәn demәk olar ki, üzüm bağlarında günәş işığının şpalerә düzgün nüfuz etmәsi üzümün tәrkibindәki hәll olan quru maddәlәrin, fenol birlәşmәlәrinin, antosianların miqdarını artırır, gilәlәrin әtrinә vә quruluşuna
20 FӘSİL2
21 Yığımdan əvvəlki dövrdə meyvə-tərəvəz məhsullarının keyfiyyətinə təsir edən amillər
müsbәt tәsir göstәrir. lakın bu zaman mәhsulun tәrkibindә kalium vә titirlәşәn turşuların miqdarı azalmış olur (Prange vә DeEll, 1997). Kivi ağacı lazımi miqdarda günәş işığı qәbul etmәdikdә meyvәlәrin sayı vә hәll olan quru maddәlәrin miqdarı azalır, yetişmә prosesi lәngiyir vә anbarda saxlanılan meyvәlәr daha sürәtlә yumşalır. Üzüm bağlarında qida sahәsinin dәqiq müәyyәn edilmәsi, yaz budaması aparılması vә tәnәyә düzgün forma verilmәsi ilә havanın optimal dövranını tәmin etmәk mümkündür. Qeyd etmәk lazımdır ki, düzgün budama vә azot gübrәsinin lazımi miqdarda verilmәsi ilә üzüm tәnәyinin böyümәsini tәnzimlәmәk olar. Belә olduqda günәş işığı yarpaqlara daha yaxşı nüfuz edir, davamlı şәkildә fotosintez mәhsulu әmәlә gәlir vә bitki vaxtından әvvәl qocalaraq patogen daşıyıcıya çevrilmir.
Ağacın çәtirini açıq saxladıqda nәmliyin sәviyyәsi aşağı düşür, kimyәvi dәrmanlar budaqlara vә meyvәlәrә daha yaxşı nüfuz edir, xәstәlik vә zәrәrvericilәrlә bağlı yaranan problemlәrin sayı azalır vә bitkinin yarpağı qida maddәlәrini daha rahat qәbul edir. Çәtirә düzgün forma verdikdә mәhsulu daha sürәtlә yığmaq mümkün olur vә meyvәlәr hәddindәn artıq yetişmir (başqa sözlә yetişib ötmür).
Yarpağın seyrәldilmәsi. Meyvәnin әtrafındakı yarpaqları qoparmaqla vә yay budaması aparmaqla günәş işığının daha yaxşı nüfuz etmәsinә şәrait yaratmaq olar. Belә olduqda meyvәnin rәngi tündlәşsә dә, iriliyindә vә hәll olan quru maddәlәrin tәrkibindә heç bir dәyişiklik baş vermir. Şaftalı vә nektarin bağlarında yarpağın hәddindәn artıq (mәhsul yığımına çox yaxın vaxtda) seyrәldilmәsi meyvәnin tәrkibindәki hәll olan quru maddәlәrin miqdarının azalmasına vә ölçülәrinin kiçilmәsinә sәbәb ola bilәr.
Qurşaqlama. Şaftalı vә nektarin bağlarında yığımdan 4-6 gün әvvәl, ağacı vә ya tәnәyi qurşaqlamaqla (yәni bitkinin floemasını qoparmaqla) meyvәnin ölçüsünü artırmaq, yetişmә prosesini isә sürәtlәndirmәk vә sinxronlaşdırmaq mümkündür. Bәzi hallarda qurşaqlama zamanı meyvәlәrin tәrkibindәki hәll olan quru maddәlәrlә yanaşı turşuların vә fenolların miqdarı da artır vә nәticәdә hәddindәn artıq şirinlәşmәnin qarşısı alınır. Qurşaqlama nәticәsindә şaftalının vә nektarinin çәyirdәyi parçalanır vә lәti yumşalır. Çәyirdәyin bәrkidiyi mәrhәlәdә ağacın erkәn qurşaqlanması belә halların yaranmasına sәbәb olur. Qurşaqlama nәticәsindә “Black Amber”, “Santa Rosa”, “Friar” vә “Royal Diamond” gavalı sortlarının çәyirdәyi parçalanmır, lakin meyvәlәrin daha sürәtlә yumşalması vә ağacların zәiflәmәsi müşahidә edilir.
Üzüm bağlarında hәddindәn artıq qol-budaq atmış, gilәlәri xırda olan qeyri mәhsuldar tәnәklәri qurşaqlamaqla vegetativ vә barvermә mәrhәlәlәri arasındakı balansı dәyişmәk, salxımın vә gilәlәrin iriliyini artırmaq olar.
2.4. Növbәli әkin
Tәsәrrüfat sahәlәrindә mәhsulun çürümәsinә sәbәb olan amillәri aradan qaldırmaq vә yığımdan sonrakı itkilәri azaltmaq mәqsәdilә tәtbiq olunan sәmәrәli idarәetmә qaydalarından biri dә növbәli әkindir. Hәr hansı tәrәvәz bitkisini eyni sahәdә dәfәlәrlә әkdikdә, torpaqda olan göbәlәk, bakteriya vә nematodlar çoxalır vә mәhsula ziyan vurur. Ona görә dә tәrәvәz mәhsullarının intensiv şәkildә yetişdirildiyi әrazilәrdә növbәli әkin sisteminin tәtbiq olunması mәslәhәt görülür.
Qabaqkimilәr fәsilәsinә aid olan bitkilәri müxtәlif xәstәliklәrdәn qorumaq üçün onların dörd il әrzindә bu fәsilәyә aid olmayan digәr bitkilәrlә növbәli әkilmәsi tövsiyә edilir. Yığımdan sonrakı itkilәri azaltmaq üçün sarımsaq sahәlәrindә dә dördillik növbәli әkin sistemi tәtbiq olunur. Tәrәvәz sahәlәrindә yığımdan sonrakı mәhsul itkisinin qarşısını almaq üçün plastik mulçalardan istifadә edilir, lakin mulça
sisteminin yığımdan sonrakı keyfiyyәtә tәsiri hәrtәrәfli şәkildә tәdqiq olunmamışdır. Yığımdan sonrakı dövrdә tәrәvәz mәhsullarında әmәlә gәlәn bir sıra dağıdıcı xәstәliklәr, işçilәrin vә avadanlıqların daşıdığı torpaq vә bitki qalıqları vasitәsilә sağlam sahәlәrә yayıla bilәr. Sahәlәrin çirklәnmәsinin vә mәhsul itkisinin qarşısını almaq üçün müvafiq sanitariya tәdbirlәri (mәsәlәn, avadanlıqların vә işçi formalarının yuyulması, sahәnin tullantılardan tәmizlәnmәsi vә s.) hәyata keçirilmәlidir.
2.5. Ədәbiyyat
Arpaia, M.L. 1994. Preharvest factors influencing postharvest quality of tropical 1. and subtropical fruit. Hort Science 29: 982-985.
Crisosto, C.H., F.G.Mitchell, and R.S.Johnson.1995. Factors in fresh market 2. stone fruit quality. Postharv. News and Info. 6:17N-21N.
Crisosto, C.H., R.S.Johnson, T.De Jong, and K.R.Day. 1997. Orchard factors 3. affecting postharvest stone fruit quality. HortScience 32: 820-823.
Crisosto, C.H., R.S.Johnson, J.G.Luza, and G.M.Crisosto. 1994. Irrigation 4. regimes affect fruit soluble solids content and the rate of water loss of ‘O’Henry’ peaches. Hort Science 29: 1169-1171.
Daane, K.M., R.S. Johnson, T.J.Michailides, C.H.Crisosto, J.W.Dlott, H.T.Ramirez, 5. G.T.Yokota, and D.P.Morgan. 1995. Excess nitrogen raises nectarine susceptibility to disease and insects. Calif. Agric. 49(4): 13-17.
Fallahi, E., W.S.Conway, K.D. Hickey, and Carl E.Sams. 1997. The role of 6. calcium and nitrogen in postharvest quality and disease resistance of apples. Hort Science 32: 831-835.
Ferguson, I., R.Volz, and A.Woolf. 1999. Preharvest factors affecting physiological 7. disorders of fruit. Postharv. Biol. Technol. 15: 255–262.
Hartz, T.K., K.S.Mayberry, and J.Valencia. 1996. Cantaloupe production in 8. California. Oakland: Univ. Calif. Div. Ag. and Nat. Res. Publ. 7218. 3 pp. Available via Internet at http://anrcatalog. ucdavis.edu
Hartz, T.K., C.Giannini, G.Miyao, J.Valencia, M.Cahn, R.Mullen, and K.Brittan. 9. 1998. Soil cation balance affects tomato fruit color disorders. Hort Science 33: 445-446.
Jackson, L., K.Mayberry, F.Laemmlen, S.Koike, K.Schulbach, and W.Chaney. 10. 1996. Iceberg lettuce production in California. Oakland: Univ. Calif. Div. Ag. and Nat. Res. Publ. 7215. 4 pp. Available via Internet at http://anrcatalog.ucdavis.edu Johnson, R.S., D.F.Handley, and T.DeJong. 1992. Long-term response of early 11. maturing peach trees to postharvest water deficit. J. Amer. Soc. Hort. Sci. 69: 1035-1041.
Kader, A.A. 1988. Influence of preharvest and postharvest environment on 12. nutritional composition of fruits and vegetables. In B. Quebedeaux and F.Bliss, eds., Horticulture and human health contributions of fruits and vegetables. Englewood Cliffs, NJ:Prentice-Hall. 18-22.
Kays, S.J. 1999. Preharvest factors affecting appearance. Postharv. Biol. Technol. 13. 15: 233-247.
Mattheis, J.P., and J.K.Fellman. 1999. Preharvest factors influencing flavor of 14. fresh fruits and vegetables. Postharv. Biol. Technol. 15: 227-232.
Mayberry, K. S., T. K. Hartz, and J. Valencia. 1996. Mixed melon production in 15. California. Oakland: Univ. Calif. Div. Ag. and Nat. Res. Publ. 7209. 3 pp. Available via Internet at http://anrcatalog. ucdavis.edu
22 FӘSİL2
Prange, R., and J. R. DeEll. 1997. Preharvest factors affecting quality of berry 16. crops. Hort Science 32: 824-830.
Prashar, C. R. K., R. Pearl, and R. M. Hagan. 1976. Review on water and crop 17. quality. Scientia Hort. 5: 193-205.
Sams, C. E. 1999. Preharvest factors affecting postharvest texture. Postharv. 18. Biol. Technol. 15: 249-254.
Weston, L. A., and M. M. Barth. 1997. Preharvest factors affecting postharvest 19. quality of vegetables. Hort Science 32: 812-816. 23 Yığımdan əvvəlki dövrdə meyvə-tərəvəz məhsullarının keyfiyyətinə təsir edən amillər
Yetişmə prosesi və yetişkənlik göstəriciləri
25
Maykl S. Reid
Yetişmə prosesi və yetişkənlik göstəriciləri
Mәhsulun yığımdan sonrakı ömrünün ilk mәrhәlәsini mәhz yığım dövrü tәşkil edir. Tәzә mәhsulların әksәriyyәti әllә yığılır, ona görә dә meyvәni yığan işçi mәhsulun yetişkәnlik sәviyyәsini düzgün müәyyәn etmәlidir. Tez xarab olan mәhsulların saxlanma müddәti, keyfiyyәti, daşınması vә satılması meyvәnin yetişkәnlik dәrәcәsindәn asılı olaraq dәyişir. Ona görә dә yığımdan sonrakı texnologiyaları tәtbiq etmәzdәn qabaq yetişkәnlik prosesinin mahiyyәtini anlamaq vә qiymәtlәndirmәk lazımdır. Bu fәsildә yetişkәnlik prosesinin әhәmiyyәti vә uyğun yetişkәnlik göstәricilәrinin müәyyәnlәşdirilmәsi üçün tәtbiq olunan bәzi yanaşmalar barәdә mәlumat verilir.
3.1. Yetişkәnlik anlayışının tәsviri
Insanların bir çoxu meyvәni tәsvir edәrkәn ingilis dilindә “matureyetişmiş” vә “ripe - dәymiş” sözlәrini eyni mәnada işlәdirlәr. Vebsterin lüğәtindә “mature” sözü (latınca maturus) aşağıdakı mәnaları verir: 1. a) sәbirli vә ehtiyatlı düşünmәk, b) tәbii inkişafı vә artımı tamamlamış. Bu kitabda isә “dәymiş” sözü aşağıdakı mәnalarda verilir 1. a) yetişkәnlik mәrhәlәsini tamamlamış, b) yekun vә ya arzu olunan vәziyyәtә çatmış, c) tam inkişafla әlaqәli olan. Hazırkı fәsildә isә “mature” (yetişmiş) vә “ripe” (dәymiş) sözlәri meyvәnin müxtәlif inkişaf mәrhәlәlәrini ifadә edәn iki fәrqli termin kimi işlәdilir (şәkil 3.1).
“Mature” sözü tәbii inkişafı vә artımı tamamlamış mәnasında daha dәqiq ifadә olunur. Bu söz ABŞ-ın çeşidlәmә standartlarına әsasәn yetişmә prosesinin lazımı qaydada tamamlandığı mәrhәlә kimi müәyyәn edilir. Digәr mәnalarda isә dәqiqlik çatışmır, yәni yetişmә prosesinin tamamlanması dәqiq ifadә olunmur. Texnoloqların bir çoxu belә hesab edirlәr ki, bu mәrhәlә mәhsulun yığım vә ya yığımdan sonrakı dövrdә kifayәt qәdәr inkişaf etdiyi vә istehlakçı üçün son minimal mәqbul keyfiyyәtә malik olduğu mәrhәlәdir. Bağçılıq sahәsindә yetişkәnlik mәrhәlәsi dedikdә, hәr hansı bitkinin vә ya bitki hissәsinin istehlakçının xüsusi mәqsәdlәrinә uyğun olaraq istifadә edilmәsi üçün müәyyәn ilkin xüsusiyyәtlәrә malik olduğu inkişaf mәrhәlәsi kimi başa düşülür. Bağçılıq nöqteyi-nәzәrindәn hәr hansı mәhsul istәnilәn inkişaf mәrhәlәsindә yetişmiş ola bilәr. Mәsәlәn, bitki zoğları vә ya şitillәri erkәn inkişaf mәrhәlәsindә yetişmiş olur. Lakin әksәr vegetativ toxumalar, çiçәklәr, meyvәlәr vә torpaqaltı hissәlәr aralıq mәrhәlәdә, toxumlar vә lәpәlәr isә son inkişaf mәrhәlәsindә yetişir. Bәzi mәhsullar istifadә mәqsәdindәn asılı olaraq bir neçә inkişaf mәrhәlәsindә yetişkәnliyә çatır. Mәsәlәn, zukkini balqabağı tam çiçәklәmә vә ya barvermә mәrhәlәsindә yetişmiş mәhsul kimi istifadә edilir.
Yetişkәnliklә yemәyә yararlıq arasındakı keyfiyyәt fәrqi әksәr meyvәlәri tәrәvәz mәhsullarından ayırır. Belә ki, yetişmә mәrhәlәsindә yaşıl bananın keyfiyyәti optimal sәviyyәdәn aşağı olur, yәni meyvә yalnız lazımı sәviyyәdә dәydikdәn sonra yemәyә yararlı olur. Lakin tәrәvәz mәhsullarının bir çoxunda optimal yetişkәnlik sәviyyәsi optimal qidalılıq dәyәri (keyfiyyәti) ilә üst-üstә düşür.
3
Şәkil 3.1. Bitkinin inkişaf mәrhәlәlәrinә uyğun yetişkәnlik prosesi (Vatada, 1984)
3.2. Yetişkәnlik göstәricilәri
Yuxarıda qeyd olunduğu kimi yetişkәnlik prosesi mәhsulun istehlakçı üçün son minimal mәqbul keyfiyyәtә malik olduğu inkişaf mәrhәlәsi kimi müәyyәn edilir. Bu o demәkdir ki, mәhsulun inkişafında ölçülә bilәn müәyyәn mәrhәlәlәr olur, yәni yetişkәnlik sәviyyәsinin ölçülmәsi üçün müvafiq texniki üsulların tәtbiqinә ehtiyac yaranır. Hәr hansı mәhsulun yetişib yetişmәdiyini müәyyәn etmәk üçün istifadә olunan indeksә yetişkәnlik göstәricisi deyilir. Bu göstәrici, tәzә meyvә-tәrәvәz mәhsulları üçün mühüm әhәmiyyәt kәsb edir vә bunun da bir sıra sәbәblәri vardır. Ticarәt qaydaları. İstehsalçı qruplarının, marketinq qurumlarının vә ya müәyyәn olunmuş qanuni orqanların mәsәlәn, ABŞ Kәnd Tәsәrrüfatı Nazirliyinin vә dövlәt
26 FӘSİL3
Yetişmə prosesi və yetişkənlik göstəriciləri
27
kәnd tәsәrrüfatı departamentlәrinin nәşr etdirdiyi qaydalarda hәr hansı mәhsulun minimun (bәzi hallarda maksimum) yetişkәnlik göstәricilәri barәdә mәlumat verilir. Müәyyәn mәhsulların obyektiv yetişkәnlik standartlarını hәmin mәnbәlәrdәn әldә etmәk olar vә әksәr ticarәt qaydaları yuxarıdakı izahlarla bağlı irәli sürülmüş subyektiv fikirlәrә әsaslanır.
Marketinq strategiyası. Əksәr bazarlarda tәlәb vә tәklif qanunlarına uyğun olaraq, hәr hansı xüsusi mәhsulun әn erkәn (bәzәn dә sonuncu) partiyası üçün qiymәt stimulları yaradılır. Belә olduqda mal göndәrәn şirkәtlәr vә fermerlәr öz mәhsullarını әn yüksәk qiymәtә satmaq üçün yığımı gecikdirir vә ya sürәtlәndirir. Bununla belә, çeşidlәmә standartlarında müәyyәn olunmuş minimum yetişkәnlik tәlәblәri, mәhsulun kal vә ya hәddindәn artıq yetişmiş halda satılmasının vә nәticә etibarilә müştәri inamının itmәsinin qarşısını alır. Obyektiv yetişkәnlik göstәricilәri istehsalçılara öz mәhsullarını tanımaq vә vaxtında daha baha qiymәtә satmaq imkanı verir.
Əmәk resurslarının sәmәrәli istifadәsi. Mövsüm әrzindә әksәr bitkiçilik mәhsullarının yığımı, yüklәnmәsi vә ya boşaldılması üçün müәyyәn işçi qüvvәsinә vә avadanlıqlara ehtiyac yaranır. Fermer belә işlәri planlı vә sәmәrәli şәkildә hәyata keçirmәk üçün, hәr bir mәhsulun ilkin vә son yığım tarixlәrini qabaqcadan müәyyәnlәşdirmәlidir. Yetişkәnlik göstәricilәrinin obyektivliyi yığım tarixlәrinin dәqiq proqnozlaşdırılması baxımından mühüm әhәmiyyәt kәsb edir. Yetişkәnlik göstәricilәrinin xüsusiyyәtlәri. İstehsalçıların, nәqliyyat şirkәtlәrinin vә keyfiyyәtә nәzarәt qurumlarının müәyyәn etdiklәri yetişkәnlik qaydaları (tәdbirlәri) sadә vә rahat olmalıdır. Belә tәdbirlәrin hәyata keçirilmәsi üçün nisbәtәn ucuz avadanlıqlar tәlәb olunmalıdır. Yetişkәnlik göstәricilәrinin subyektiv (vizual baxmaqla) deyil, obyektiv (tәyin edilmәklә) yolla tәyin olunması tövsiyә edilir. Bu göstәricilәr bütün tәsәrrüfat, bölgә vә dövrlәrdә mәhsulun keyfiyyәti vә yığımdan sonrakı ömrü ilә sıx әlaqә tәşkil etmәlidir.
Yetişkәnliyin obyektiv şәkildә tәyin olunması uzun illәrdir ki, müxtәlif mәhsul çeşidlәri üzәrindә çalışan bağçılıq mütәxәssislәrinin diqqәtini özünә cәlb etmәkdәdir. Bir sıra qәnatbәxş göstәricilәr tәklif olunsa da, әksәr mәhsullar üçün daha dәqiq göstәricilәrin müәyyәn olunması istiqamәtindә axtarışlar hәlә dә davam etmәkdәdir.
Bu fәsildә daha iki problemin hәlli yollarının müzakirәsi nәzәrdә tutulur. Birinci problem yığım vaxtı yetişkәnliyin ölçülmәsi vә ardıcıl yoxlama nöqtәlәrinin tәyin olunmasıdır. İkinci problem isә daha mürәkkәb olub, hәr hansı mәhsulun yetişmә vaxtının proqnozlaşdırılmasından ibarәtdir. Hәr iki problemin hәlli üçün oxşar texniki üsullardan istifadә etmәk olar, lakin belә üsulların tәtbiqi yolları fәrqlidir. Yetişkәnlik göstәricilәrinin tәyin olunması. Meyvә-tәrәvәz mәhsullarının bir sıra әlamәtlәri әsasında uyğun yetişkәnlik göstәricilәrinin tәyin edilmәsi aparılır. Belә әlamәtlәrin müәyyәn olunması üçün tәtbiq olunan bir sıra metodlar şәkil 3.2-dә verilir.
Yetişkәnlik göstәricilәri aşağıdakılar әsasında tәyin olunur:
● mәhsulun inkişafı dövründә baş vermiş dәyişikliklәrin müәyyәn edilmәsi;
● mәhsulun inkişaf mәrhәlәlәri ilә әlaqәli olan dәyişikәnlik әlamәtlәrinin (ölçü, rәng, bәrklik vә s.) müәyyәn edilmәsi;
● saxlanma vә orqanoleptik (hisslәrimiz әsasında sensor tәyin etmә) sınaqlar әsasında minimal mәqbul yetişkәnlik sәviyyәsini tәyin edәn göstәrici qiymәtlәrinin müәyyәn edilmәsi;
● mәhsulun keyfiyyәti vә saxlanma müddәti ilә yetişkәnlik göstәricilәri arasındakı
dәyişәn әlaqәlәri müәyyәn etdikdәn sonra, yetişkәnlik göstәricisinin minimal mәqbul qiymәtinin tәyin olunması; ● Mәhsulun yetişdirildiyi bәzi әrazilәrdә yetişkәnlik göstәricilәrini bir neçә il müddәtindә sınaqdan keçirmәklә, yığılmış mәhsulun sabit keyfiyyәt göstәricilәrinin müәyyәn edilmәsi.
Şәkil 3.2. Seçilmiş meyvә-tәrәvәz mәhsullarının yetişkәnlik göstәricilәri
3.3. Yetişkәnlik vә onun tәyini yolları
Xronoloji әlamәtlәr. Bitkiçilik mәhsullarının әksәriyyәtindә (tezyetişәn tәrәvәz mәhsulları, o cümlәdәn, qırmızı turp vә qısa yay mühitindә yetişәn çoxillik әkmәlәrin mәhsulları) yetişkәnlik dәrәcәsini xronoloji qaydada müәyyәn etmәk mümkündür. Xronoloji göstәricilәr nadir hallarda mükәmmәl olsa da, planlaşdırma sәviyyәsini müәyyәnlәşdirdiyi üçün tez-tez istifadә edilir. Bәzi bitkiçilik mәhsulları
28 FӘSİL3
29 Yetişmə prosesi və yetişkənlik göstəriciləri
üzrә vegetasiya müddәtindә fәal temperaturların cәmi hesablamaqla xronoloji metodlar tәtbiq olunur vә hava rejiminә uyğun olaraq xronoloji göstәricilәr modullaşdırılır.
Fiziki әlamәtlәr. Müxtәlif mәhsulların yetişkәnlik dәrәcәsi bir sıra fiziki әlamәtlәr әsasında qiymәtlәndirilir.
Ölçü, forma vә sәth xüsusiyyәtlәri. Meyvә-tәrәvәz mәhsullarının ölçü, forma vә sәth xüsusiyyәtlәri yetişkәnlik göstәricisi kimi geniş istifadә olunur. Belә ki, tәrәvәz mәhsulları, xüsusilә dә әmtәәlik ölçüdә olduqda, yәni hәddindәn artıq iri olmadıqda yığılır. Banan salxımının yetişkәnliyi isә meyvәlәrin diametrini ölçmәklә müәyyәn edilir. Bәzi yemiş sortlarının, o cümlәdәn ağ yemişin sәth parlaqlığında vә ya mumlaşmasında baş verәn dәyişikliklәrin müşahidәsi yığım prosesindә tәtbiq olunan praktiki üsullardandır.
Ayrılma. Yetişkәnliyin son mәrhәlәsindә vә dәymә prosesinin әvvәlindә әksәr meyvәlәri bitkiyә birlәşdirәn saplağın üzәrindә xüsusi hüceyrә zolağı, ayırıcı zona әmәlә gәlir. Bu zona meyvәnin bitkidәn ayrılmasına şәrait yaradır. Ayırıcı zonanın әmәlә gәlmә dәrәcәsinin (ayırma dәrәcәsinin) ölçülmәsi әn köhnә üsullardandır. Ayırma qüvvәsi (meyvәni ağacdan qoparmaq üçün tәlәb olunan qüvvә) formal yetişkәnlik göstәricisi kimi istifadә olunmasa da, әtirli qovunun yetişkәnliyi ayırma zonasına vә ya “zolağına” әsasәn qiymәtlәndirilir.
Rәng. Meyvәlәrin çoxunda rәng dәyişikliyi yetişkәnlik göstәricisi kimi geniş istifadә olunur. Rәngin obyektiv şәkildә ölçülmәsi üçün bahalı avadanlıqlardan istifadә etmәk lazım gәlir (şәkil 3.3). İnsan gözü bir rәngi yaxşı qiymәtlәndirә bilmәsә dә, müxtәlif rәng çalarlarına qarşı hәddindәn artıq hәssas olur. Rәngin müqayisәsi mәqsәdilә tәtbiq olunan texniki üsullar, meyvәnin yetişkәnlik dәrәcәsini tәyin etmәk üçün geniş istifadә edilir (şәkil 3.4). Daxili vә ya xarici rәng çalarlarını rәng kataloqları ilә müәyyәn etmәk olar. Ən müasir elektron vә optik vasitәlәrlә tәchiz edilmiş dәqiq cihazların kömәyi ilә rәng çalarlarını obyektiv şәkildә ölçmәk mümkündür. Əksәr hallarda texniki üsulların әvәzinә belә cihazlardan istifadә olunur. Mәsәlәn, mexaniki üsulla yığılmış pomidor mәhsulu rәqәmli rәng cihazları ilә çeşidlәnir.
Şәkil 3.3. Alma meyvәsindә qabığın rәngini ölçәn kolorimetr
Şәkil 3.4. Yetişmiş mәhsulun çeşidlәnmәsi üçün rәngin müqayisәli tәhlili
Şәkil 3.5. UC testerlә alma lәtinin bәrkliyinin ölçülmәsi
Şәkil 3.6. Mәhsulun tәrkibindәki hәll olan quru maddәlәrin miqdarının refraktometrlә tәyini
Şәkil 3.7. Kәsilmiş alma meyvәsinә yod mәhlulu vuraraq nişastanın müәyyәn edilmәsi (yetişmiş almada nişasta olmadığından qara lәkәlәr әmәlә gәlir)
Tekstura. Yetişmiş meyvәlәr әksәr hallarda yumşalır. Hәddindәn artıq yetişmiş tәrәvәz mәhsulları isә lifli olur vә ya sәrtlәşir. Mәhsulun yetişkәnliyini belә tekstura xüsusiyyәtlәri әsasında müәyyәn etmәk olur. Bu mәqsәdlә meyvә vә ya tәrәvәzin lәtinә diametrli zondun batırılması ilә tәlәb olunan qüvvәni ölçәn nәzarәtölçmә cihazlarından istifadә edilir (şәkil 3.5). Kahı, kәlәm vә Brüssel kәlәminin bәrkliyi mühüm keyfiyyәt vә yetişkәnlik xüsusiyyәti hesab edilir. Kahının özәyindә bәrklik dәrәcәsini ölçmәk üçün qamma şüalı cihazlar ixtira olunub. lakin bu texniki üsulun kommersiya mәqsәdlәri üçün tәtbiqi hәlә qәbul edilmәmişdir. Kimyәvi tәrkibin dәyişmәsi. Yetişmiş meyvә-tәrәvәz mәhsullarının kim yә vi tәrkibindә köklü dәyişikliklәr baş verir. Mәhsulun yetişkәnliyi ilә bağlı aparılmış elmi tәdqiqatlarda belә dәyişikliklәrin әksәriyyәti nәzәrә alınsa da, qәnaәtbәxş göstәricilәrin sayı nisbәtәn az olmuşdur. Çünki bunun üçün adәtәn mürәkkәb kimyәvi tәhlillәrin aparılması vә nümunәlәrin sәrf olunması tәlәb olunur.
Yetişkәnliyin qiymәtlәndirilmәsi zamanı aşağıdakı kimyәvi dәyişikliklәrin ölçülmәsi aparıla bilәr:
a) hәll olan quru maddәlәrdә baş verәn dәyişikliklәr (refraktometrlә tәyin olunur şәkil 3.6);
b) mәhsulun lәtindәki nişastanın paylanmasında baş verәn dәyişikliklәr (nişasta-yod reaksiyası әsasında müәyyәn edilir şәkil 3.7);
c) turşuluq sәviyyәsindә baş verәn dәyişikliklәr (titrlәmә vasitәsilә ölçülür) müәyyәn olunur;
4) şәkәrin turşuya olan nisbәti (sitrus meyvәlәri üçün qanuni yetişkәnlik göstәricisi kimi istifadә olunur).
Kimyәvi analizlәr bәzi hallarda qәnaәtbәxş olmur, mәsәlәn avokadonun tәrkibindәki yağın ölçülmәsi çox vaxt aparır. Bu meyvә mürәkkәb xüsusiyyәtlәrә malik olduğu üçün yetişkәnlik sәviyyәsi quru çәkinin faizi әsasında müәyyәn edilir.
30 FӘSİL3
Yetişmə prosesi və yetişkənlik göstəriciləri
31
Fransız alimlәri yığılmış yemişin yetişkәnliyini (keyfiyyәtini) obyektiv şәkildә müәyyәn etmәk üçün çox maraqlı yanaşma tәtbiq edirlәr. Onlar hәr yemişin lәtindәn nazik silindr formasında hissә kәsib götürür vә şirәnin refraktiv indeksini ölçmәklә şәkәr tәrkibini dәrhal müәyyәn edirlәr. Hәmin hissә bundan sonra digәri ilә әvәz edilir vә şәkәr göstәricilәri әsasında mәhsul qәbul edilir vә ya geri qaytarılır.
Kimyәvi analizlәrdә yeni imkanlar meydana çıxarılmaqdadır. Buna misal olaraq, meyvә-tәrәvәz mәhsullarının tәrkibini yoxlamaq üçün infraqırmızı texnologiyaları vә yığılmış mәhsulun uçucu birlәşmәlәr profilini müәyyәn etmәk mәqsәdilә istifadә olunan sensor texnologiyaları göstәrә bilәrik. İnfraqırmızı texnologiyaların tәtbiqi ilә meyvәni dağıtmadan şәkәr tәrkibini ölçmәk mümkündür. Bostan mәhsullarının yetişkәnlik sәviyyәsi isә sensor texnologiyaların vasitәsilә sahәdә daha tez müәyyәn olunur. Tәdqiqatçılar belә nәticәyә gәliblәr ki, şaftalının tәrkibindәki şәkәrin miqdarını, infraqırmızı udma profili (spektrin yaxın infraqırmızı sahәsindә udma prosesi) әsasında dәqiq müәyyәn etmәk olar. Yemiş yetişdikcә әtirli uçucu maddәlәr çox sürәtlә әmәlә gәlir. Belә maddәlәri ölçmәklә yığım vaxtını tәyin edәn xüsusi nәzarәt-ölçmә cihazları da ixtira olunmuşdur. Fizioloji dәyişikliklәr. Mәhsulun yetişkәnliyi fizioloji dәyişikliklәrlә sıx әlaqәlidir. Ona görә dә yetişkәnliyi müәyyәn etmәk üçün, bitkinin tәnәffüsü zamanı vә etilenin әmәlә gәlmәsindә baş verәn dәyişikliklәr ölçülür. Belә xüsusiyyәtlәrin qiymәtlәndirilmәsindә yaranan problemlәrdәn biri dә, eyni mәhsulun oxşar sortlarında etilenin mütlәq intensivliyinin vә tәnәffüs prosesinin dәyişmәsidir. Qeyd etmәk lazımdır ki, texniki üsullar mürәkkәbdir vә onların kommersiya mәqsәdlәri üçün tәtbiq olunması baha başa gәlir. Bununla belә, bәzi istehsalçılar alma nümunәlәrindә etilenin yaranma sürәtini müşahidә etmәklә mәhsulun yetişkәnliyini müәyyәnlәşdirirlәr. Belә yanaşma, xüsusәn dә nәzarәtli saxlanma mühitindә (CA), uzun müddәt saxlanıla bilәn mәhsulların seçilmәsi üçün tәtbiq edilir.
3.4. Yetişkәnlik dәrәcәsinin proqnozlaşdırılması
Mәhsulun nә vaxt yetişәcәyini proqnozlaşdırmaq, yığım vaxtı vә ya yığımdan sonrakı dövrdә yetişkәnlik sәviyyәsini qiymәtlәndirmәkdәn daha çәtindir. Mәhsulun inkişafı dövründә dәyişiklik ardıcıllığının aşkarlanması vә riyazi modellәr әsasında ölçülmәsi әsas proqnozlaşdırma faktoru kimi irәli sürülür. Belә dәyişikliklәrin ardıcıllığını müәyyәnlәşdirdikdәn sonra, mövsümün әvvәlindә aparılmış ölçmәlәri müqayisә edәrәk mәhsulun minimal vә mәqbul yetişkәnlik vaxtını (tarixini) proqnozlaşdırmaq olur. Bu strategiyanın tәtbiqi yollarına dair misallar aşağıda verilir:
Alma. Alma meyvәsindә yetişkәnliyin proqnozlaşdırılması ilә bağlı әdәbiyyatda çoxsaylı fikirlәr söylәnsә dә, hәlәlik heç bir düzgün vә qәnaәtbәxş metod tәklif olunmamışdır. Cәdvәl 3.1-dә verilmiş “tam çiçәklәmә mәrhәlәsindәn sonrakı günlәr” indeksini dәyişmәklә vә hәtta “T mәrhәlәsindәn sonrakı günlәr” indeksi vasitәsilә uyğunlaşdırmaqla meteoroloji mәlumatların әsasında yığım tarixi ilә bağlı yalnız ümumi proqnozlar vermәk mümkündür.
32 FӘSİL3
Yetişkәnliyin müәyyәn edilmәsi üçün tәtbiq olunan metodlar
Cәdvәl 3.1
Dünya alimlәri meyvәnin әmәlә gәlmә mәrhәlәsindә baş vermiş bir sıra dәyişikliklәri müşahidә etmәklә, mәhsulun yetişmә vaxtını nisbәtәn qәnaәtbәxş formada proqnozlaşdıra bilmişlәr. Lakin tәnәffüs prosesini, etilenin әmәlә gәlmәsini, şәkәr vә nişasta tәrkibini, elәcә dә meyvәnin bәrklik dәrәcәsindә baş verәn dәyişiklәrin ölçülmәsi ilә әldә edilәn nәticәlәr yetişkәnlik göstәricisi meyarlarına cavab vermәmişdir. Alimlәr bu nәticәyә gәlmişlәr ki, dәyişәn qiymәtlәr yetişmә tarixini proqnozlaşdırmaq imkanı verir. Almanın yetişkәnlik dәrәcәsini müәyyәnlәşdirmәk üçün tәtbiq olunan köhnә metodlardan biri dә “nişasta modelidir”. Bu modelә әsasәn, mәhsul yığımından әvvәlki dövrlәrdә orta nişasta tәrkibindә baş vermiş dәyişikliklәr tәhlil olunur, xәtti reqressiya tәnliyi qurulur vә minimal mәqbul yetişkәnlik tarixi bir neçә hәftә qabaqcadan proqnozlaşdırılır (şәkil 3.8).
Yetişmə prosesi və yetişkənlik göstəriciləri
Şәkil 3.8. “Qran Smit” alma sortunun nişasta göstәricilәrinin yetişkәnlik sәviyyәsinә tәsiri
Avokado. Kaliforniya ştatında neçә illәrdir ki, avokadonun standart yetişkәnlik göstәricisi minimal yağ tәrkibi әsasında müәyyәn edilir. Lakin bu göstәrici qәnaәtbәxş olmayıb, tәtbiqi çәtindir. Çünki tәrkibindә minimal sәviyyәdәn artıq yağ olan bәzi avokado sortlarının dad keyfiyyәtindә çatışmazlıq ola bilәr. Bununla belә, yağ tәrkibinin minimal sәviyyәsinin artırılması bәzi avokado sortlarının bazardan çıxarılmasına sәbәb ola bilәr. Çünki, belә sortların tәrkibindә yağın miqdarı aşağı sәviyyәdә olduqda, dad keyfiyyәti qorunub saxlanır. Dequstasiya komissiyasının qiymәtlәndirmәlәri әsasında mәhsulun keyfiyyәt sәviyyәsini müәyyәnlәşdirәn tәdqiqatçılar, bu nәticәyә gәlmişlәr ki, quru çәkinin toplanma ardıcıllığı vә ya meyvәnin formalaşma sәviyyәsi әsasında yalnız minimal mәqbul yetişkәnliyini deyil, hәtta yığım tarixini dә proqnozlaşdırmaq mümkündür (şәkil 3.9). Göründüyü 33
Şәkil 3.9. Yetişmiş avokado meyvәlәrindә yağ tәrkibinin vә mәqbulluq sәviyyәsinin dәyişmәsi (Li vә Yanq, 1983)
Şәkil 3.10. Avokadonun quru çәkisi ilә yağ tәrkibi arasındakı әlaqә (Li, 1983)
kimi, komissiyanın verdiyi ballar, mәhsulun tәrkibindәki yağın artımına uyğun olaraq yüksәlmişdir. Yağ tәrkibi bundan başqa, hәm dә quru çәkinin faizi ilә sıx әlaqә tәşkil edir (şәkil 3.10). Ona görә dә Kaliforniya ştatında mәhsulun minimal yetişkәnlik göstәricisi artıq yağ tәrkibinә görә deyil, quru çәkiyә görә tәyin edilir.
Kivi. Tәdqiqatçılar kivi meyvәsinin inkişaf mәrhәlәsindәki fiziki-kimyәvi xüsusiyyәtlәrindә baş vermiş dәyişikliklәri ölçmәklә, yetişkәnlik göstәricilәrini müәyyәn etmişlәr (şәkil 3.11). Bu mәlumatlar dequstasiya komissiyasının әldә
Şәkil 3.11. Kivi meyvәsinin inkişaf mәrhәlәsindә seçilmiş fiziki vә kimyәvi parametrlәrin dәyişmәsi
34 FӘSİL3
Yetişmə prosesi və yetişkənlik göstəriciləri
Şәkil 3.12. Kivi meyvәsinin yetişmә mәrhәlәsindә bәrkliyin dәyişmәsi
35
etdiyi nәticәlәrlә vә mәhsulun saxlanma müddәti ilә müqayisәli araşdırılmış, elәcә dә minimal mәqbul yetişkәnlik vaxtının tәyin olunması (proqnozlaş-dırılması) üçün mümkün metodların tәtbiqi müzakirә olunmuşdur. Meyvәnin bәrklik dәrәcәsinin vә hәll olan quru maddә tәrkibinin әsasında uyğun yetişkәnlik göstәricisinin müәyyәn olunması mümkün görünsә dә, tәcrübәlәrin bir neçә mövsüm әrzindә tәkrarlanması nәticәsindә aydın olmuşdur ki, bәrklik dәrәcәsi hәddindәn çox dәyişir vә meyvәnin keyfiyyәti ilә әlaqә tәşkil etmir (şәkil 3.12). Yeni Zelandiyada uzun illәrdir ki, 6.25%-lik quru maddә tәrkibi minimal yetişkәnlik göstәricisi kimi istifadә edilir. Normal yığım tarixindәn 6 hәftә qabaq, hәll olan quru maddәlәrdә baş verәn dәyişiklik (reqressiv tәhlil aparılmaqla) müxtәlif meyvә bağlarında, mövsümlәrdә vә bölgәlәrdә yığım vaxtının proqnozlaşdırılması üçün istifadә edilә bilәr.
Yığımdan 6 hәftә qabaq kivinin quru maddә tәrkibindә baş vermiş dәyişikliyi müşahidә etmәklә yığım tarixini proqnozlaşdırmaq olar (şәkil 3.13).
Şәkil 3.13. Kivi meyvәsinin quru maddә tәrkibindә baş verәn dәyişiklik
3.5. Ədәbiyyat
Arthey, V.D. 1975. Quality of horticultural products. NewYork: Wiley. 228 pp. 1. Eskin, N.A.M., ed. 1989. Quality and preservation of vegetables. Boca Raton, 2. FL: CRC Press. 313 pp. 1991. Quality and preservation of fruits.BocaRaton, FL: CRC Press. 212 pp. 3. Hulme, A.C., ed. 1971. The biochemistry of fruits and their products. 2nd Edition. 4. New York: Academic Press. 788 pp. Kader, A.A. 1999. Fruit maturity, ripening, and quality relationships. Acta Hort. 5. 485:203–208.
Pattee, H.E., ed. 1985. Evaluation of quality of fruits and vegetables. Westport, 6. CT: AVI. 410 pp.
Ryall, A.L. and W.J.Lipton. 1979. Handling, transportation and storage of fruits 7. and vegetables. Vegetable sand melons. 2nd Edition. Westport, CT:AVI. 588 pp. Ryall, A.L. and W.T.Pentzer. 1982. Handling, transportation and storage of fruits 8. and vegetables. 2nd Edition. Fruits and treenuts. 2-ci nәşr. Westport, CT: AVI. 610 pp.
Seymour, G.G., Taylor,J.E. and Tucker G.A., eds. 1993. Biochemistry of fruit 9. ripening. London: Chapman and Hall. 454 pp.
Watada, A.E., Herner, R.C., Kader, A.A., Romani, R.J. and Staby, G.L. 1984. 10. Terminology for the description of developmental stages of horticultural crops. Hort Science, 19:20–21.
36 FӘSİL3
Təzə meyvə bazarı üçün hazırlıq işləri
Ceyms
37 Təzə meyvə bazarı üçün hazırlıq işləri
F. Tompson, Elizabet J. Mitçam vә F. Qordon Mitçell
4.1. Ümumi anlayış
Bazarları yüksәk keyfiyyәtli meyvә-tәrәvәz mәhsulları ilә tәmin etmәk üçün, sahәdә tәtbiq olunan әnәnәvi aqrotexniki qaydalardan başlayaraq, mәhsulun istehlakına qәdәr olan bütün mәrhәlәlәri diqqәtlә nәzәrdәn keçirmәk lazımdır. İstehsal mövsümündә aqrotexniki qaydaların zәif sәviyyәdә tәtbiq olunması, yığılmış mәhsulun keyfiyyәtini aşağı sala bilәr. Bunlara, ağacda budanma, seyrәldilmә vә gübrәlәnmәnin düzgün aparılmaması, elәcә dә zәrәrverici vә xәstәliklәrә qarşı mübarizәnin sәmәrәli yerinә yetirilmәmәsi aiddir. Yığım vә ya yığımdan әvvәlki dövrdә mәhsulla düzgün davranılmadıqda keyfiyyәt itkisi baş verir. Cәdvәl 4.1-dәn göründüyü kimi, Kaliforniyada “Bartlett” armud sortunun müxtәlif mәntәqәlәrdә ehtiyatsız şәkildә yüklәnmәsi vә boşaldılması, mәhsulun keyfiyyәtinә mәnfi tәsir etmişdir. Kommersiya nöqteyi-nәzәrdәn, bu şәkildә baş verә bilәcәk ekstremal hallar yәni, yığımdan sonrakı yüklәmә-boşaltma әmәliyyatlarında tәkrar mexaniki zәdәlәrin keyfiyyәtә nә dәrәcәdә mәnfi tәsir göstәrmәsi araşdırmada öz әksini tapmışdır. İstehsal vә yığımdan sonrakı yüklәmә-boşaltma işlәri zamanı mәhsulun qorunması çox vacibdir, әks halda müxtәlif satış mәntәqәlәrinә paylanan mәhsulun keyfiyyәti dәrhal aşağı düşә bilәr.
Cәdvәl 4.1
“Bartlett” armud sortunun (yiğimdan sonrakı dövrdә )zәrbә tәsiri nәticәsindә sıyrılaraq zәdәlәnmә sәviyyәsi
Yer
Sıyrılmış meyvәlәr (%)
Ağac 0 Paket 14 Sahә bunkeri
sonra
Ölçüsünә görә seçildikdәn sonra 82
4.2. Mәhsulun sahәdә qablaşdırılması
Yumşaq meyvәlәr, mәsәlәn gilәmeyvә vә tәrәvәz mәhsulları birbaşa sahәdә qablaşdırılır. Belә olduqda mәhsulun yığılması ilә soyudulması arasındakı vaxt azalır, bahalı qablaşdırma mәntәqәsinin yaradadılmasına ehtiyac qalmır vә yüklәmә-boşaltma işlәri tәkrarlanmır. Lakin qablaşdırma mәntәqәsi ilә müqayisәdә sahәdә mәhsulun keyfiyyәtinә nәzarәt edilmәsi daha çәtin olur. Çünki mәhsulun yığıldığı sahәdә mexaniki çeşidlәmә/kalibrlәmә işlәrini aparmaq vә yığımdan sonrakı kimyәvi dәrmanları tәtbiq etmәk mümkün olmur. İşçilәr isә bir o qәdәr dә rahat olmayan şәraitdә işlәmәyә mәcbur olurlar.
Mәhsulun sahәdә yığılması asan (mәhsulun yeşiklәrә әllә yığması) vә ya mürәkkәb (mәhsulun xüsusi tәyinatlı avadanlıqlar vasitәsilә yığılması vә ya ayrı-ayrı kiçik qablaşdırma mәntәqәlәrinin yaradılması) ola bilәr. Mәsәlәn,
4
26 Boşaltdıqdan
38
çiyәlәk mәhsulu sәbәtlәrә, sәbәtlәr isә daha böyük qablara yığılaraq kiçik arabalarla sahәdәn daşınır. Tәzә meyvә bazarının kalibr standartlarına cavab vermәyәn çiyәlәk gilәmeyvәsini bidona yığıb emala göndәrmәk olar. Şәkil 4.1-dәn göründüyü kimi, işçilәr dolu qabları yük maşınına yüklәyir, nәzarәtçi isә mәhsulun keyfiyyәtini yoxlayaraq yığılmış qabların sayını birka ilә nişanlayır vә sonrakı mәrhәlәdә işçinin haqqı ödәnilir.
Süfrә üzümü isә tәnәk cәrgәlәrinin sonunda (kölgәli yerdә) qablaşdırılır vә arabalara yığılır (şәkil 4.2). Birinci vә ikinci dәrәcәli keyfiyyәtә malik olan meyvә yeşiklәri arabadakı xüsusi yerlәrә yüklәnir. İşçilәr mәhsulu saf-çürük edir, kalibrlәyir, çeşidlәyir vә paketlәyirlәr. Digәr işçilәr isә paketlәnmiş yeşiklәri qutu altlıqlarına (yük altlıqlarına) yığırlar.
Şәkil 4.1. Qutu altlıqlarının soyutma sisteminә yüklәnmәsi
Şәkil 4.2. Üzümün qutulara qablanması
Yarpaqlı tәrәvәz mәhsulları sәyyar qablaşdırma köşklәrindә qablara yığılır (şәkil 4.3), yәni işçilәr yetişmiş mәhsulu seçir vә avadanlıqdakı qablaşdıran işçinin yanına qoyur, hәmin şәxs isә mәhsulu sәliqәyә salır, tәmizlәyir, bükür vә yeşiyә yığır. Yeşiklәr maşın avadanlığında toplanır vә qutu altlıqlarına (yük altlıqlarına) yığılır. Qutu altlıqları hazır olduqdan sonra yük maşını asta hәrәkәt edәn qablaşdırma mexanizminә qoşulur vә qutu altlıqları maşına yüklәnir. Yük maşını isә mәhsulu soyutma avadanlığına (kulerә) daşıyır. Belәliklә, mәhsulun yığılması ilә soyudulması arasındakı vaxt intervalı bir saatdan az olur.
Şәkil 4.3. Tәrәvәz mәhsullarının sahәdә qablaşdırılması
4.3.
mәrkәzi mәntәqәlәrdә qablaşdırılması
Sahәdә istifadә olunan qablar. Hal-hazırda әksәr meyvә-tәrәvәz mәhsulları sәbәtә vә ya paketә әllә yığıldıqdan sonra, sahәdәki böyük qablara boşaldılır vә qablaşdırma mәntәqәlәrinә vә ya anbara daşınır. Bәzi tәrәvәz mәhsulları (mәsәlәn pomidor vә yemiş) treylerә qoşulmuş lifli plastmas qoşqulara (qondolalara) yüklәnir. Yumşaq mәhsullar (mәsәlәn gilas vә s.) isә metal vә ya plastik vedrәlәrә yığılır. Sıxılaraq әzilmә ehtimalı az olan mәhsullar (mәsәlәn, sitrus meyvәlәri) aşağı hissәsi açıla bilәn paketlәrә yığılır. Bәzi zәrif meyvәlәr (mәs. gilas) vedrәlәrә yığılır vә
Mәhsulun
38 FӘSİL4
Təzə meyvə bazarı üçün hazırlıq işləri
39
tutumu 9 kiloqram olan yeşiklәrә boşaldılır. Süfrә üzümü isә birbaşa vedrәlәrә vә ya sahә konteynerlәrinә yığılır. Çәyirdәkli meyvәlәr vedrәlәrә yığılaraq birbaşa qablaşdırılır. Kaliforniya ştatının tәsәrrüfatlarında istifadә olunan qabların standart ölçülәri aşağıdakı kimidir:
a) xarici uzunluğu vә eni - 119 sm (47 düym) x 119 sm (47düym); b) iç dәrinliyi – 61 sm (24 düym).
Bәzi kivi vә gilas sortları 30 santimetrlik (12 düymlük) qablara yığılır ki, sıxılaraq әzilmәsin. Taxta qablar 19 millimetrlik (3⁄4 düymlük) fanerdәn hazırlanır vә onların iç hissәsi hamar vә ya üzlәnmiş olur. Qablarda hava dәliklәri açılır vә dәliyin kәnar hissәlәri cilalanır ki, mәhsul sıyrılaraq әzilmәsin. Qabların sәthi tәmiz vә hamar olmalıdır. Qeyd etmәk lazımdır ki, fanerdәn hazırlanmış qabları tez-tez yuduqda, suya atdıqda vә ya hidro-soyutma sisteminә verdikdә sәth hissәsi qabalaşır vә mәhsulun kәsilmәsi vә ya sıyrılması kimi problemlәr yaranır. Belә problemlәrin aradan qaldırılması üçün lak vә ya boya tipli üzlüklәrdәn istifadә edilir.
Kaliforniya ştatında yetişdirilәn bütün çiyәlәk sortları demәk olar ki, sahәdә qablaşdırılır, yәni işçilәr mәhsulu birbaşa istehlakçı üçün nәzәrdә tutulmuş büzmәli kardon yeşiklәrә yığırlar. Bu yeşiklәr isә sahәnin kәnarındakı qutu altlıqlarına (yük altlıqlarına) yüklәnәrәk soyutma sisteminә (kulerә) göndәrilir (bax: şәkil 4.1).
Kaliforniya ştatında süfrә üzümü adәtәn tәnәk cәrgәsinin sonuna qoyulmuş tәkәrli arabalarda qablaşdırılır. İşçilәr isә yığılmış qutuları vaxtaşırı şәkildә açıq platformalı yük maşınlarındakı qutu altlıqlarına yüklәyirlәr (bax: şәkil 4.2).
Tәrәvәz mәhsullarının әksәriyyәti sahәdә - yığıldığı yerdә qablaşdırılır. Qablaşdırma mexanizmi sahәdә hәrәkәt etdikcә işçilәr qutu altlıqlarını maşından boşaldaraq soyutma mәntәqәsinә daşıyırlar (bax: şәkil 4.3).
Taxta qabların (bunkerlәrin) iç hissәsini plastik materialla, xüsusәn dә qabarcıqlı materialla üzlәmәklә, mәhsulun sıyrılaraq zәdәlәnmәsinin qarşısını sәmәrәli şәkildә almaq olar. Bununla belә, qutuların yan hissәlәrindә havanın dövr etmәsi üçün dәlik açmaq, onları suya batırmazdan qabaq isә plastik içliyi çıxarmaq lazımdır. Plastik qablardan da çox istifadә edilir, çünki onların bir çox üstün cәhәtlәri vardır: belә qablar daha yüngül olur, mәhsulu sıyıraraq zәdәlәmir, xәrci әhәmiyyәtli dәrәcәdә aşağı olur, havanın daha çox dövr etmәsinә şәrait yaradır, saxlanılan mәhsulun nәmliyini udmur vә asanlıqla tәmizlәnir. Taxta yeşiklәr kimi plastik yeşiklәr dә (iç hissәlәr) vaxtaşırı yuyularaq torpaqdan tәmizlәnmәlidir (bax: növbәti fәsillәrdә ventilyasiya tәlәblәri haqqında mәlumat verilir). Meyvә-tәrәvәz mәhsullarını zәdәdәn qorumaq üçün sahәni diqqәtlә müşahidә etmәk lazımdır. Mәhsulun vedrә vә ya paketlәrә atılması, qabların hәddindәn artıq doldurulması, qabların (xüsusilә dә yan tәrәflәri yumşaq olan qabların) silkәlәnәrәk budaqlara vә nәrdivanlara dәymәsi, yığım zamanı işçinin qaba söykәnmәsi, mәhsulun bunkerlәrә vә ya konteynerlәrә ehtiyatsız şәkildә yüklәnmәsi fiziki zәdәlәrin yaranmasına sәbәb olur. Hәtta meyvәnin kiçik mәsafәdәn atılması vә ya düşmәsi dә (mәsәlәn, “Bartlett” armud sortu) sıyrılmaya vә zәdәlәnmәyә sәbәb ola bilәr (cәdvәl 4.2).
Cәdvәl 4.2
Tәsadüfi düşmә hündürlüyünün meyvәlәrin zәdәlәnmә dәrәcәsinә tәsiri (“Bartlett” armud sortunda)
Düşmә hündürlüyü
Zәdәlәnmә faizi Zәdәlәnmәnin kәskinlik dәrәcәsi
Qeyd: 0-5 ballıq sistemә әsasәn 0=mәhsulun zәdәlәnmәmәmәsi, 5=mәhsulun satışa yararlı olmamasıdır.
Mәhsulun qablaşdırma mәntәqәlәrinә daşınması. Sahәdә daşınan mәhsullar mexaniki zәdәlәrә mәruz qala bilir. Qutular vә ya yeşiklәr yerә düşdükdә vә ya silklәndikdә mәhsul sıyrılaraq zәdәlәnir. Hәddindәn artıq doldurulmuş qabları üstüstә yığdıqda isә mәhsul sıxılaraq satışa yararsız olur. Alt hissәdәki mәhsulun sıxılmaması üçün qabları müәyyәn sәviyyәyә kimi doldurmaq lazımdır. Tez xarab olan mәhsullar daşınma zamanı nahamar sәthә dәydikdә vә ya silkәlәndikdә kәsilir vә ya sıyrılır. Ümumiyyәtlә, mәhsulların daşınması zamanı yaranan fiziki zәdәlәrin qarşısını almaq üçün aşağıdakı tәdbirlәri hәyata keçirmәk lazımdır:
– sahәdәki qabların daha qısa mәsafәyә avtokar vasitәsilә daşınması; – mәhsulun yüklәnmәsi zamanı ehtiyatlı davranmaq, qabları әldәn salmamaq; – tәsәrrüfatarası yolları qreyderlә hamarlamaq, çökәk yerlәri vә tәkәr izlәrini doldurmaq;
– yük maşınlarının nahamar yollarda asta sürülmәsi vә ya mümkün olduqca kәlә-kötür yerlәrdәn yan keçilmәsi; – nәqliyyat vasitәlәrinin tәkәrlәrindә havanın tәzyiqini aşağı salmaq; – taxta qabların (yeşiklәrin, bunkerlәrin vә s.) yan divarlarına plastik içlik qoymaq (dib hissә üçün lazım deyil) vә plastik qabları tәmizlәmәk; – uzun mәsafәli daşımalar üçün faner qab örtüklәrindәn istifadә etmәk.
Belә örtüklәr 10 millimetrlik (3⁄8 düymlük) fanerdәn hazırlanır vә faner materialı qaba uyğun kәsilir, alt hissәsinә ikiqat qabarcıqlı plastik içlik qoyulur, örtük isә qabın üzәrinә qoyularaq qısa rezin kәmәrlә bağlanır. Temperaturun tәnzimlәnmәsi. Mәhsul yığımı ilә daşınma arasındakı vaxt intervalının qısaldılması mühüm әhәmiyyәt kәsb edir. Yığımla soyutma arasında bir saat gecikmә olduqda әksәr mәhsullar (mәsәlәn çiyәlәk) öz çәkisini әhәmiyyәtli dәrәcәdә itirir. Ona görә dә mәhsulları soyutma vә ya qablaşdırma mәntәqәlәrinә dәrhal daşımaqla istidәn zәdәlәnmә hallarının qarşısının almaq olar. Əgәr yığım sürәti aşağıdırsa, mәhsulu müntәzәm şәkildә bir neçә kiçik yük maşını ilә daşımaq olar. Əks halda, böyük yük maşınının tam dolmasını gözlәyәnә kimi, mәhsulun keyfiyyәti xeyli aşağı düşәcәkdir.
40
FӘSİL4
Düym Sm (%) Bal 0 0 0 0 4 10 40 0.6 6 15 44 0.6 9 23 56 1.0 12 30 78 1.2 16 41 100 2.3
Təzə meyvə bazarı üçün hazırlıq işləri
41
Sahәdәki mәhsulu kölgәli yerdә saxlamaq lazımdır. Qeyd etmәk lazımdır ki, mәhsullar әtraf mühit temperaturunda әhәmiyyәtli dәrәcәdә qıza bilir (bu zaman qara rәngli mәhsullar açıq rәngli mәhsullardan daha tez qızır). Meyvә vә üzüm bağlarında mәhsulları ağacın vә ya tәnәyin altında saxlamaq olar. Əgәr tәbii kölgәlәnmәk vasitәsi mövcud deyilsә, mәhsulu hәrәkәtli vasitәlәrlә günәş işığından qorumaq lazımdır. Hәrәkәtli kölgәlәmә vasitәlәri tәbii vasitәlәrdәn daha sәmәrәli olur, çünki onların yeri günәşin hәrәkәtindәn asılı olaraq dәyişdirilә bilir. Dolu qabların üzәrinә boş qabları qoymaqla mәhsulu müәyyәn dәrәcәdә qorumaq olar. Bu vasitәlәr mәhsulu әtraf mühit temperaturundan qorusa da, xәfif külәyin dövr etmәsi nәticәsindә mәhsulun temperaturu demәk olar ki, әtraf mühitin temperaturuna çatır. Sahә temperaturunun yüksәk olduğu dövrlәrdә, mәhsulu günün erkәn çağında yığmaq lazımdır. Erkәn yığılmış mәhsulun bәrkliyi (sәrtliyi) vә iriliyi artır, zәruri soyutma xәrclәri isә azalır. Bununla belә, bәzi mәhsullar, o cümlәdәn sitrus meyvәlәri qabıqları zәdәlәnmәsin deyә günün sonunda yığılır. Mәhsulun dәrhal soyutma mәntәqәsinә çatdırılması çox vacibdir. Əgәr daşınmanın müddәti mәsafә vә ya gecikmәlәrә görә uzanarsa, yükün üstünü örtmәklә bәrabәr, hәm dә üst vә daxili hissәlәrdәn keçәn hava axınını zәiflәtmәk lazım gәlir.
Şәkil 4.4. Günәş işığından vә yeşiyin mövqeyindәn asılı olaraq sahәdәki gilas mәhsulunun qızma dәrәcәsi
Daşınma zamanı hava axınının yükdәn keçәrәk hәddindәn artıq dövr etmәsi mәhsulun sürәtlә qızmasına (mühit temperaturu sәviyyәsinә qәdәr) vә buxarlanma nәticәsindә nәmliyin itmәsinә sәbәb olur. Əgәr erkәn yığılmış soyuq mәhsulun daşınması gecikәrsә, әtraf mühit temperaturunun yüksәlmәsi nәticәsindә mәhsulun keyfiyyәti aşağı düşmәklә әlavә soyutma xәrclәri yaranmış olur. Daşınma zamanı yükü örtmәk üçün istifadә olunan brezent açıq rәngdә (ağ vә ya gümüşü) olmalı vә mütәmadi olaraq tәmizlәnmәlidir ki, istiliyi lazımi sәviyyәdә әks etdirә bilsin vә mәhsul çirklәnmәsin. Yükün üzәrindә hava boşluğu saxlamaq üçün brezentә çәrçivә ilә dayaq vermәk lazımdır. Mәhsulun qızmasını gecikdirәn izolyasiyalı brezent üçün belә çәrçivәlәr tәlәb olunmur. Əgәr brezent örtük yükün bütün yan tәrәflәrindәn uzanaraq sallanarsa, yükün daxilindә hava axınının dövr etmәsinin qarşısı alınar vә әtraf mühit temperaturu yüksәk olduqda belә, mәhsul qızmaz. Parça brezenti islatmaqla buxarlı soyutma sәthi yaratmaq vә mәhsulun temperaturunu aşağı salmaq olar. Mәhsulu tam vә kip örtmәk olmaz, әks halda isti hava kütlәsi yükün daxilindә ilişib qalmış olur. Daşınma şәraiti çәtin olduqda sahә qablarına yığılmış mәhsulun üzәrinә nәm yastıqcıqlar, buz parçaları vә ya paketi qoymaq lazımdır.
4.4. Mәhsulun qablaşdirilmasi üçün aparılan hazırlıq işlәri
Mәhsulun qablaşdırma mәntәqәsinә çatdırılması. Şәkil 4.5-dә qablaşdırma mәntәqәsindә görülәn adi işlәr tәsvir edilmişdir. Sahәdәn qәbul edilәn mәhsulun adәtәn әvvәlcә çәkisi müәyyәn edilәrәk malın partiyası vә tәsәrrüfat barәdә mәlumatlar qeydә alınır. Fermerin haqqı әsasәn qablaşdırılmış hazır mәhsulun ölçüsünә vә kәmiyyәtinә uyğun olaraq ödәnilsә dә, bәzi hallarda bu mәrhәlәdә mәhsulun keyfiyyәti dә yoxlanılır. Qablaşdırma prosesindә mal partiyası barәdә mәlumatlar qeyd edilir vә saxlanılır.
Şәkil 4.5. Mexaniklәşdirilmiş qablaşdırma mәntәqәlәrindә görülәn işlәrin sistemli tәsviri
İlkin soyutma vә saxlanma. Bәzi mәhsulları, o cümlәdәn satış dövründәn daha uzun müddәtә saxlanılan alma, armud, kivi, sitrus meyvәlәri, kartof, kәlәm, şirin kartof, sarımsaq, quru soğan, qışlıq balqabaq, vә yerkökünü qablaşdırma prosesindәn әvvәl soyutmaq olar. Bir sıra mәhsullar isә qablaşdırmadan qabaq soyuducu anbarda öz keyfiyyәtini itirmәdәn, qısa müddәt әrzindә saxlanılır vә bәrabәr templә qablaşdırılır. Başqa sözlә qablaşdırma xәtti hәr gün eyni qaydada (növbәti gün gәtirilәcәk mәhsulu gözlәmәdәn) işlәmәyә başlayır. Əgәr saxlanma müddәti qısa olarsa, mәhsul orta temperatur sәviyyәsinә kimi (qablaşdırmadan qabaq) soyudulur vә qablaşdırmadan sonra bu proses tamamlanır. Əksәr mәhsullar soyudulduqda mexaniki zәdәlәrә qarşı daha davamsız olur. Ona görә dә orta temperatur qısa müddәtli saxlanma dövründә keyfiyyәt itkisini lәngidir, aşağı temperaturda yaranan mexaniki zәdәlәrә qarşı hәssaslığı zәiflәdir vә mәhsul vahidinin soyudulmasına sәrf olunan әlavә enerji xәrclәrini aşağı salır. Mexaniklәşdirilmiş qablaşdırma mәntәqәsindә görülәn adi işlәrin sistemli şәkildә tәsviri verilir: Bәzi mәhsullar yığıldıqdan sonra qurudularaq anbara yığılır vә ya satılır. Mәsәlәn, soğanın vә sarımsağın üst qabığı qoparılır vә boğaz hissәsi qurudulur, tәzә kartofu qurutduqda kәsik yaxud sürtülmüş hissәlәrdә yara periderması әmәlә gәlir. Yığım dövründә mәhsulu optimal şәraitdә vә müddәtdә qurutmaqla müәyyәn yaraları sağaltmaq vә çürümәyә sәbәb olan mikroorqanizmlәrin qarşısını almaq mümkündür. Qeyd etmәk lazımdır ki, müxtәlif mәhsulları sahәdә, yәni isti vә quraq mühitdә (soğan, sarımsaq vә s.), xüsusi otaqlarda (şirin kartof) vә ya daşınma zamanı (yenicә çıxarılmış adi tәzә kartof) qurutmaq olar.
42
FӘSİL4
43 Təzə meyvə bazarı üçün hazırlıq işləri
Mәhsulun boşaldılması. Əksәr mәhsullar birbaşa olaraq konveyer lentinә boşaldılır. Əvvәlki dövrlәrdә sahәdәn gәtirilmiş dolu yeşiklәr әllә boşaldılırdı. Halhazırda böyük müәssisәlәrdә yeşiklәrin boşaldılması mexaniklәşdirilmişdir. Boşaltma prosesinin mexaniklәşdirilmәsi mәhsulun vahid formada axınını tәmin edir vә ehtiyatsızlıq ucbatından yaranan zәdәlәrin qarşısını alır. Asanlıqla zәdәlәnә bilәn mәhsulları bu formada boşaltmaq mümkün deyil. Əksәr meyvә-tәrәvәz mәhsulları qutu altlıqlarında daşınır, quru vә ya hidro-boşaltma mexanizmlәri vasitәsilә boşaldılır. Quru boşaltma mexanizmindә (şәkil 4.6) bunkerin qapağı yavaşca qaldırılır vә mәhsul nәzarәt altında dәlikdәn boşaldılır. Bundan sonra mәhsul ötürücü lent vasitәsilә çeşidlәmә xәttinә göndәrilir vә prosesә elektron qaydada nәzarәt edilir. Lazımi qaydada lajihәlәnmiş bunkerli boşaltma sistemlәri mәhsulun vahid formada axınını tәmin edir vә zәdәni minimum sәviyyәyә endirir. Hidro-boşaltma mexanizminin bir neçә növündәn istifadә edilir: a) mәhsul birbaşa bunkerdәn (qabdan) suya boşaldılır vә bu halda tökülәn mәhsulun miqdarına nәzarәt edilir ki, bir-birinә zәrbә ilә dәyәrәk әzilmәsin, b) dolu qablar suya batırılır vә mәhsul suyun üzünә çıxır (şәkil 4.7). Meyvә üçün istifadә olunan belә üzmә sistemlәrinin әksәriyyәtindә, bütün qablar konveyer boyunca hәrәkәt edәrәk suya batır. Nasos sistemi isә suyu dövr etdirir vә üzәn mәhsul elevatora doğru hәrәkәt edir, yaxalanır vә çeşidlәmә xәttinә ötürülür. Sudan ağır mәhsulların üzә çıxması üçün suya duz (әksәr hallarda natrum sulfat) әlavә edәrәk sıxlığı artırmaq lazım gәlir.
Şәkil 4.6. İnversiyalı quru boşaltma
Şәkil 4.7. Üzmә sistemi ilә meyvәlәrin boşaldılması
İnversiyalı quru boşaltma sistemlәri meyvә-qablaşdırma xәtlәrindә geniş istifadә edilir. İnversiyadan qabaq bunkerin üzәrindәki qapaq sıxılır,boşaltma zamanı isә qapağın şlüzü açılır vә meyvәlәr tökülür.
Üzmә sistemlәri әsasәn almanın vә armudun boşaldılması üçün istifadә edilir. Dolu qablar suya batırılır vә meyvәlәr suyun üzünә çıxır. Bundan sonra boş qablar çәndәn çıxarılır.
Bәzi tәrәvәz mәhsulları tutumu 10-12 ton olan böyük treylerlәrdә (qondolalarda) qablaşdırma mәntәqәlәrinә daşınır. Bu treylerlәrin aşağı hissәsindә yan qapılar olur. Bәzi hallarda treyler azca yan tәrәfә әyilir vә nәticәdә girdә mәhsullar, mәsәlәn yemiş, qarpız vә s. hәmin qapılardan boşaldılır. Asanlıqla diyirlәnmәyәn mәhsullar isә mәsәlәn, yerkökü, pomidor, ağ kartof vә s. su axını vasitәsilә boşaldılır, yәni treylerә böyük miqdarda su tökülür vә hәmin su yan qapılardan axaraq mәhsulu özü ilә boşaldır. Su ilә boşaltma (hidro-boşaltma) sistemlәrindә sanitariyaya xüsusi diqqәt yetirmәk lazımdır, çünki boşaldılan su kütlәsi yüksәk miqdarda göbәlәk
sporlarının vә bakteriyaların toplanmasına sәbәb olur. Bu orqanizmlәr yığım vә yüklәmә-boşaltma zamanı mәhsulda әmәlә gәlmiş tәzә yaralarda infeksiya törәdә bilir. Boşaltma çәnlәri elә düzәldilmәlidir ki, onları su ilә daha tez doldurmaq, boşaltmaq vә daxili hissәlәri asanlıqla tәmizlәmәk mümkün olsun. Əksәr hallarda mәhsulu çürüdәn orqanizmlәrә qarşı mübarizә aparmaq üçün xlordan (qatılıq sәviyyәsi: 50-200 ppm) vә sudan (pH: 6.5-7.5) istifadә edilir, lakin xlorun tәsirinә heç dә bütün mәhsullar davam gәtirmir. Xloru maye halında, natrium hipoxlorid vә ya xlor qazı kimi vermәk olar. Natrium hipoxloriddәn istifadә etdikdә su sistemlәrini tez-tez dәyişmәk lazımdır ki, natrium yığılaraq mәhsulu zәdәlәmәsin. Xlor isә su mühitindә üzvi maddәlәrlә reaksiyaya girir vә vaxt keçdikcә deqradasiyaya uğrayır. Avtomat xlorlama sistemlәri xloru tәlәb olunan qatılıq sәviyyәsindә saxlayır. Ümumiyyәtlә, xloru vaxtaşırı şәkildә әlavә etdikdә әvvәlki qatılıq lazımi hәddәn aşağı sәviyyәdә olur. Bәzi qablaşdırma mәntәqәlәrindә xlorlamaya alternativ variant olaraq, ozonlaşdırılmış sudan istifadә edilir.
İlkin çeşidlәmә (kalibrlәmә). İlkin kalibrlәmә xәtti adәtәn boşaltma mexanizmindәn sonra yerlәşdirilir vә ölçüsü minimal sәviyyәdәn az olan mәhsulların kәnar edilmәsi üçün nәzәrdә tutulur. İlkin kalibrlәmә mәhsulun miqdarı ilә qablaşdırma xәtti arasındakı tarazlığı qoruyub saxlayır vә avadanlıqların ümumi gücünü artırır. İlkin kalibrlәmә avadanlıqları adәtәn sadә quruluşa malik olur vә yalnız bir ölçüdә olan mәhsulu çıxarır. Bәrabәr mәsafәdә yerlәşәn bir sıra roliklәrdәn ibarәt kalibrlәmә avadanlıqları, daha geniş istifadә olunur. Belә roliklәrin arasından keçәn әn kiçik ölçülü mәhsullar (yәni, ölçüsü hәmin roliklәrin arasındakı boşluğun ölçüsündәn kiçik olan mәhsullar) çıxarılaraq emal mәntәqәlәrinә vә ya bunkerә daşınır. Roliklәr irәli doğru hәrәkәt edәrәk uyğun ölçülü mәhsulu növbәti xәttә ötürür. Bәzi müәssisәlәrdә mәhsulun ilkin kalibrlәnmәsi işçilәr tәrәfindәn (әllә) hәyata keçirilir. Qeyd etmәk lazımdır ki, digәr xәtlәrin çirklәnmәmәsi üçün, çürümüş mәhsulu dәrhal müәssisәdәn kәnarlaşdırmaq vacibdir.
Tәmizlәmә vә yuma. Bәzi mәhsullar, o cümlәdәn dә kökümeyvәli tәrәvәz mәhsulları yerdәn çıxarılır. Ona görә dә belә mәhsulları torpaqdan vә digәr çirklәndirici maddәlәrdәn tәmizlәmәk lazımdır. Bunun üçün adәtәn yuyucu vasitәlәrdәn, yumşaq fırçalardan vә ya süngәrdәn istifadә edilir vә tәmizlәnmiş mәhsul tәmiz suda yaxalanır. Əksәr şaftalı sortlarının trixomaları (qoruyucu tükcüklәri) nәm fırça ilә tәmizlәnir. Portağalın üzәrindәki yastıcalar vә kif kütlәsi isә, adәtәn yüksәk tәzyiqli su şırnağı ilә yuyulur.
Xüsusi tәdbirlәr. Mәhsulu yekun çeşidlәmәyә hazırlamaq üçün bır sıra xüsusi tәdbirlәr yerinә yetirilә bilәr. Buna misal olaraq, bәzi tәrәvәz mәhsullarının artıq yarpaq, çöp vә kökdәn tәmizlәnmәsini; qulançarın kәsilib tәmizlәnmәsini, gilas salxımının xüsusi mişarlarla tәmizlәnib dәnәlәnmәsini göstәrә bilәrik.
Xәstәliklәrә qarşı mübarizә. Qablaşdırma mәrhәlәsindә yığımdan sonrakı xәstәliklәrә qarşı mübarizә tәdbirlәri aparıla bilәr. Əksәr mәhsulların üzәrindә termal müalicә tәdbirlәrinin, xüsusilә dә qaynar su ilә müalicәnin tәtbiqi sınaqdan keçirilmişdir. Papaya vә portağal mәhsulları adәtәn qablaşdırma prosesindәn әvvәl vә ya sonra belә üsullarla müalicә olunur. Zәrurәt yarandıqda konveyer lenti ilә vә ya roliklәrlә ötürülәn meyvәlәri yuduqdan sonra dәrhal funqisidlә müalicә etmәk olar. Əksәr hallarda funqisid muma qarışdırılır ki, meyvәnin bütün sәthinә bәrabәr sәviyyәdә yayıla biksin. Qeyd etmәk lazımdır ki, bütün kimyәvi dәrmanlar hökumәtin qәrar vә qaydalarına uyğun olaraq tәtbiq edilmәlidir. Mumlama. Bәzi meyvәli tәrәvәz vә meyvә mәhsullarını xarici sәthi mumlanır. Bu işdә әsas mәqsәd su itkisini azaltmaq, mәhsuldan yuyulan tәbii mumu әvәz
44 FӘSİL4
45 Təzə meyvə bazarı üçün hazırlıq işləri
Şәkil 4.8. Yuyulmuş mәhsulun mumlanması
etmәk, meyvә yaralarının (mәsәlәn, şaftalının qoruyucu tükcüklәrinin tәmiz lәnmәsi zaman yaranan yaraların) üstünü örtmәk vә mәhsulun әmtәәlik görünüşünü yaxşılaşdırmaqdır.
Bәzi meyvә-tәrәvәz mәhsulları yuyulduqdan vә mumlandıqdan sonra bazara çıxarılır. Aşağıdakı şәkildә funqisid tәrkibli soyuq su emulsiyasında hazırlanmış mum maddәsinin yuyulmuş mәhsula vurulması verilir (şәkil 4.8).
Mum maddәsi mәhsulun kalibrinә/çeşidinә uyğun olaraq tәtbiq edilmәlidir. Mumun әsasәn iki növü geniş yayılıb: mineral yağ tәrkibli mum vә tәbii mum (mәsәlәn, karnauba mumu). Hәr iki mum su әsaslı emulsiya vә ya hәlledici mәhlul kimi hazırlanır. Hәlledici mәhlul tәrkibli formul daha tez quruyur, lakin atmosferin çirklәnmәsinә qarşı mübarizә qaydalarına әsasәn bu mәhlulun istifadәsi mәhdudlaşdırıla bilәr. Kaliforniya ştatında su emulsiyasından daha çox istifadә edilir. Su emulsiyası isti hava ilә qurudulmalıdır. Elmi araşdırmaların nәticәlәrinә әsasәn, mum tәbәqәsi su itkisini tәxminәn üçdә bir qәdәr azaldır, lakin mәhsuldakı qaz mübadilәsini zәiflәdir vә toxumanın normal tәnәffüsünә mane ola bilir.
Qurutma. Su emulsiyası kimi hazırlanan mum maddәsini mәhsula vurduqdan sonra qurutmaq lazımdır ki, mum öz keyfiyyәtini vә xassәlәrini itirmәsin. Bunun üçün konveksiya-quruducu avadanlıqlardan geniş istifadә edilir.Bu halda istilik dәyişdirici aparatlar hava kütlәsini qaynar su vә ya od ilә isidir. Bundan sonra enerji sәrfini azaltmaq vә rütubәtә nәzarәt etmәk mәqsәdilә, quruducu havanın әsas hissәsi tәkrar dövr etdirilir. Qeyd etmәk lazımdır ki, portağala vurulan mum emulsiyası 49ºC (120ºF) temperaturda 2.5 dәqiqә әrzindә qurudula bilәr.
4.5. Qablaşdırma xәtti
Mәhsulun әllә çeşidlәnmәsi. Mәhsulu bir çox hallarda rәng vә ölçüsünә görә әllә çeşidlәmәk olar. Bunun üçün çeşidlәmә xәttini (şәkil 4.9) düzgün lajihәlәndirmәli vә işçilәr arasında uyğun mәsafә tәmin edilmәlidir. İşçilәrin sayı bir saat әrzindә çeşidlәnәn mәhsulun miqdarına (o cümlәdәn kalibrinә, rәnginә, formasına vә qüsuruna görә ayrılmış mәhsulun miqdarına) vә verilәn qәrarlara uyğun olaraq müәyyәn edilir. İrilәrlә müqayisәdә, xırda meyvә-tәrәvәz mәhsullarının çeşidlәnmәsi ilә bağlı daha çox qәrar verilir. Bundan başqa konveyer lentinin sürәtini mәhsulun keyfiyyәt fәrqinә uyğun olaraq dәyişmәk lazımdır. Mәhsulun dәqiq çeşidlәnmәsi üçün konveyer avadanlıqlarında meyvә-tәrәvәzin bütün sәthi aydın görünmәlidir. Mәhsulu fırladan vә döndәrәn sistemlәr elә tәnzimlәnmәlidir ki, meyvә zәdәlәnmәsin vә mәhsulun bütün sәthi görünsün.
Lәkәli vә xırda meyvәlәr әsasәn әllә seçilәrәk atılır. Şәkildә qeyd olunan bu mәrhәlәdә işin yükü azalır. Meyvәnin altındakı hissәnin qara rәngdә olması tünd qırmızı meyvәnin lәkәlәrini daha tez ayırd etmәk imkanı verir (şәkil 4.9).
Şәkil 4.9. Meyvәlәrin әllә çeşidlәnmәsi
İşçilәrin yorğunluğunu azaltmaqla çeşidlәmәnin dәqiqliyini vә sabitliyini tәmin etmәk olar. Başqa sözlә desәk, әgәr onların işlәdiyi platforma tәnzimlәnәrәk konveyerә uyğun hündürlükdә saxlanılarsa, işçilәr daha rahat işlәyәr vә bir o qәdәr yorulmazlar (şәkil 4.10). İşçilәr xüsusi ayaqaltı kәtillәrdәn istifadә etmәklә gün әrzindә öz mövqelәrini asanlıqla dәyişә bilәrlәr. Çeşidlәmә, kәnarlaşdırma lentlәri vә ötürücü hissәlәr elә layihәlәnmәlidir ki, işçilәrin beli hәddindәn artıq әyilmәsin vә ya mәhsulu götürmәk üçün qabağa çox uzanmasınlar. Rahat iş mühitindә işçinin bazu әtrafı üfüqi, çiyin hissәsi isә şaquli vәziyyәtdә qalır. Bundan başqa, sәs-küyә, temperatura vә işıqlandırma sisteminә sәmәrәli nәzarәt etmәklә, işçilәrin çox tez yorulmasının qarşısını almaq olar. Çeşidlәmә sәthindә işığın adәtәn 500-100 lüks olması mәslәhәt görülür.
Şәkil 4.10. Düzgün layihәlәnmiş qablaşdırma xәttinin sxemi
Qeyd etmәk lazımdır ki, yaşlı işçilәr cavanlarla müqayisәdә işığa iki dәfә artıq ehtiyac duyurlar. İşçilәrin mәhsul çeşidlәdiyi hissәdә işığın әks olunma sәviyyәsi (parlaqlığı) 3-1 hәddindә dәyişmәlidir. Belә ki, tünd rәngli mәhsullar çeşidlәyici işçilәrә ağ lentlәrin üzәrindә ötürülmәmәlidir. Geniş yayılmış fluoresyent lampalar, adәtәn әksәr çeşidlәmә işlәrindә rәngi daha aydın fәrqlәndirmәk imkanı verir. Lampalar elә yerә qoyulmalıdır ki, işçilәrin gözü qamaşmasın. İşıq şüalarını çeşidlәmә zonasına yönәltmәk üçün işıqlandırıcı cihazların yan hissәlәrinә sipәr (örtük) qoymaq lazımdır. İşçilәrә dәqiq tapşırıqlar verilmәli, yәni onlar konkret olaraq bir işin
46
FӘSİL4
47 Təzə meyvə bazarı üçün hazırlıq işləri
icrasına, mәsәlәn, yalnız zonadakı vә ya çeşidlәyici lentin üzәrindәki mәhsulun müşahidә edilmәsinә mәsuliyyәt daşımalıdırlar. Çeşidlәmә xәttindә işçilәrin mövqeyini vaxtaşırı dәyişmәklә monotonluğun vә yorğunluğun qarşısını almaq olar. İşçilәr mәhsulun qüsurları, çıxarılma hәddi vә kateqoriyası ilә yaxından tanış olmalıdırlar. İş yerindә әyani vәsaitlәrin asılması, işçilәrin daha yaxşı tәlimatlanmasına kömәk edir. Nәzarәtçilәr işçinin mәhsuldarlıq göstәricilәrini vә çeşidlәmә yükünü bilmәlidirlәr. Bu sistemin әllә qablaşdırma vә çeşidlәmә sisteminә oxşarlıqları vardır. Mәhsulun maşınla kalibrlәnmәsi vә çeşidlәnmәsi. Bu mәqsәdlәmexaniki kalibrlәmә avadanlıqlarının müxtәlif növlәrindәn istifadә edilir. Mәhsullar belә avadanlıqlar vasitәsilә kütlәyә vә ya iriliyinә görә çeşidlәnir. Ənәnәvi kalibrlәmә avadanlıqları mәhsulun iriliyini iki, üç vә ya dörd nöqtәdә müәyyәn edir. Elektron kalibrlәmә avadanlıqları isә mәhsulun hәr hissәsinin video surәtlәrini çıxarır vә hәmin şәkillәrin әsasında hәcmi hesablayır. Çәkiyә görә çeşidlәmә avadanlıqları isә dinamometrik datçikin üzәrindәn ötürülmәklә mәhsulun çәkisini müәyyәn edir. Bu zaman ölçü sensoru kompüterә siqnal göndәrir vә mәhsulun çәkisinә uyğun qәrar verilir. Bundan sonra kompüter siqnal göndәrir vә qabaqcadan seçilmiş, kәsişәn konveyer mövqeyindәki mәhsulu buraxır vә mәhsul sensordan aralanır. Əgәr etiketlәmә avadanlığından istifadә olunarsa, kompüter mәhsulun etiketlәnmәsi üçün ayrıca siqnal göndәrir. Çәkinin dәqiq müәyyәn olunması üçün mәhsulun sıxlığı qabaqcadan mәlum olmalıdır. Mәhsulun rәngini vә deformasiya әlamәtlәrini video-surәtçıxarma sistemlәri vasitәsilә dә aşkarlamaq olar. Hal-hazırda bәzi şirkәtlәr mәhsulun tәrkibindәki şәkәrin miqdarını vә mexaniki zәdәlәri müәyyәnlәşdirmәk üçün bu sistemlәri sınaqdan keçirir. Belә tәkmillәşdirici tәdbirlәr sayәsindә mәhsulun әllә çeşidlәnmәsinә daha az ehtiyac yaranır. Elektron çeşidlәmә maşınları saniyәdә 5-10 mәhsulun iriliyini müәyyәn edә bilir. Böyük müәssisәlәrdә adәtәn on vә daha artıq çeşidlәmә zolağı eyni anda işlәyir.
Elektron çeşidlәmә maşınlarını asanlıqla tәnzimlәyәrәk mәhsulları ölçüsünә görә paylamaq olar. Belә ki, operator kompüterin idarәetmә panelinә bir neçә tәlimat yazır vә maşının yeşik doldurma gücünü hәr hansı mәhsul kalibrinә uyğun olaraq artıra bilir. Bu maşınlar hәr meyvәnin kalibrini ayrı-ayrı ölçür, ona görә dә qablaşdırılmış mәhsulun kalibrini vә miqdarını asanlıqla hesablamaq mümkün olur. Mәhsulun zәdәlәnmәmәsi üçün uyğun çeşidlәmә gücünә vә dәqiqliyinә malik olan maşınlardan istifadә etmәk lazımdır. Çeşidlәmә maşınlarının ticarәt mәqsәdlәri üçün nәzәrdә tutulmuş praktiki gücü, nәzәri cәhәtdәn hesablanmış gücünün üçdә ikisini tәşkil edir. Belә maşınların çeşidlәmә gücü mәhsulun ölçüsü ilә әlaqәli olduğundan tәlәb olunan güc mәhsulun әn kiçik çeşidinә әsasәn tәyin edilmәlidir. Çeşidlәmә maşınları hәmçinin mәhsulları xüsusi dәqiqliklә ayırmalıdır ki, hüquqi, marketinq vә eynilik tәlәblәrinә uyğunluq tәmin olunsun. Bu maşınlar mәhsulu (o cümlәdәn kommersiya mәqsәdlәri üçün qablaşdırılmış vә müxtәlif yetişkәnlik sәviyyәsindә olan bütün mәhsul növlәrini) zәdәlәmәmәli vә mәhsuldarlıq tәlәblәrinә cavab vermәlidir. Çeşidlәyici maşınlar, yalnız ötürmә sistemlәrini lazımi qaydada layihәlәndirdikdә vә tәnzimlәdikdә, yәni mәhsulları tәlәb olunan şәkildә ayıraraq, müvafiq ölçü zonasına eyni formada ötürdükdә daha sәmәrәli işlәyir.
Aşağıdakı avadanlıq mәhsulları kütlәsinә görә çeşidlәyir. Mәhsul ayrı-ayrı qablara paylanır vә hәmin qablar çәkini müәyyәnlәşdirәn bölmәdәn keçir. Mәhsullar operatorun idarә etdiyi elektron sistem vasitәsilә çarpaz lentә atılır vә bundan sonra qablaşdırma mәntәqәsinә daşınır (şәkil 4.11).
Şәkil 4.11. Kütlәyә görә mәhsul çeşidlәyici
Şәkil 4.12. Elektron çeşidlәyici maşında ölçüyә görә mәhsul çeşidlәyici
Elektron çeşidlәmә maşınlarının tәtbiqi durmadan genişlәnmәkdәdir. Aşağıdakı şәkildә mәhsulun video-surәti tәhlil edilir vә hәcmi hesablanır (şәkil 4.12). Mәlum olduğu kimi, mәhsulun hәcmi ilә çәkisi arasında sıx әlaqә vardır vә çәki bu yolla müәyyәn edilir. Bu maşınlar hәmçinin mәhsulun rәngini tәyin edәrәk mәhdud sayda qüsurları aşkarlaya bilir.
4.6.
Qablaşdırılma üsul vә vasitәlәri
Meyvә-tәrәvәz mәhsullarının әksәriyyәti büzmәli karton qutulara yığılır. Lakin bununla yanaşı tәkrar işlәdilә bilәn plastik qutular getdikcә daha çox istifadә olunmaqdadır. Bәzi mәhsullar qutulara maşınla vә qabaqcadan müәyyәn olunmuş çәkidә yığılır. Bu, hәcmin doldurulması üsulu adlanır, yәni qutu cüzi boşluqlar qalmaqla hәddindәn artıq dәrәcәdә doldurulur, sonra yüngülcә silkәlәnilir vә meyvәlәr boş yerlәri tutur. Bundan sonra mәhsulun üzәrinә yumşaq arakәsmә qoyulur vә qutu kip bağlanır. Mәhsulları plastik paketlәrә vә ya lotoklara әllә yığıb qablaşdırmaq da olar. Ticarәt mәqsәdlәri üçün avtomat paketlәmә maşınları mövcuddur. Belә avadanlıqların әksәriyyәti mәhsulu nisbәtәn dәqiq çәkidә paketlәdiyi üçün xüsusi әhәmiyyәt kәsb edir. Bәzi mәhsulları, mәsәlәn, yerkökünü vә kartofu istehlakçı üçün nәzәrdә tutulmuş kiçik ölçülü paketlәrә mexaniki yolla yığıb qablaşdırmaq vә hәmin paketlәri daha böyük paketlәrә qoymaq olar. Mәhsulun әllә qablaşdırılması. Qablaşdırma maşınlarının xәrcini ödәmәk mümkün olmadıqda vә ya әlavә diqqәt tәlәb edәn mәhsulların qablaşdırıldığı müәssisәlәrdә әllә qablaşdırmaya üstünlük verilir. Kifayәt qәdәr geniş istifadә olunan belә qablaşdırma mәntәqәlәrindә bir neçә yüz işçi işlәyә bilir. Qeyd etmәk lazımdır ki, hәr hansı mәhsulu әllә qablaşdıraraq xüsusi tәrzdә alıcıya tәqdim etmәk olar. Burada әsas mәqsәd, qutuda vә ya lotokdakı mәhsulun eyni sayda vә ölçüdә olmasını tәmin etmәkdir. Belә müәssisәlәrdә işçilәr mәhsulu qutuya qoymazdan qabaq saf-çürük edә, çeşidlәyә vә sәliqәyә sala bilir (mәhdud sayda mexaniki avadanlığı olan әllә qablaşdırma bölmәsinin layihә detalları barәdә şәkil 4.10-da mәlumat verilmişdir). İşçilәrin fiziki stressini azaltmaq üçün uyğun işıqlandırma sistemi vә rahat iş mühiti yaradılmalıdır. Konveyerlәrin hündürlüyünü asanlıqla dәyişmәk mümkün deyil, ona görә dә işçilәrin müxtәlif hündürlük sәviyyәlәrindә düzgün mövqe tutması üçün platforma quraşdırmaq lazımdır. Əllә qablaşdırma işlәrindә maşın avadanlıqları әsasәn mәhsulun çeşidlәnmәsi vә ya qablara yığılması üçün deyil, materialların yüklәnib boşaldılması üçün istifadә edilir. Mәhsullar әllә işçilәr tәrәfindәn daşınır vә ya әksinә hәrәkәt edәn konveyer lentinin üzәrinә qoyulur. Sonra işçilәr lentin üzәrindәki mәhsulu müvafiq iriliyә uyğun olaraq
48 FӘSİL4
Təzə meyvə bazarı üçün hazırlıq işləri
49
seçirlәr. Mәhsulların vә qablaşdırma materiallarının işçilәrә uyğun qaydada çatdırılması vә ya dolu qabların dәrhal çıxarılması qablaşdırmanın sәmәrәliliyini artırır. Mexaniklәşdirilmiş qablaşdırma bölmәsindә mәhsulları әllә qablaşdırmaq da olar. Bu halda işçilәr yalnız tәmizlәnmiş vә ölçüyә uyğun çeşidlәnmiş hazır mәhsulu qutulara yığırlar.
Əllә qablaşdırma bölmәsinin yuxarıdan görünüşü verilir (şәkil 4.13). Belә mәntәqәlәrdә çalışan işçilәr mәhsulun sәliqәyә salınmasına, çeşidlәnmәsinә vә qablaşdırılmasına mәsuliyyәt daşıyırlar.
Şәkil 4.13. Əllә qablaşdırma sexinin yuxarıdan görünüşü
Şәkil 4.14. Şaftalının plastik lotoklara әllә yığılaraq qablaşdırılması
Şaftalının plastik lotoklara әllә yığılaraq qablaşdırılması şәkil 4.14-dә verilir. Meyvәlәr seçilәrәk lotokdakı fincanşәkilli yuvacıqlara qoyulur ki, qabın iç kәnar hissәsinin kipliyi eyni formada olsun. Bundan sonra yığılmış meyvәnin üzәrinә yumşaq arakәsmә qoyulur, yeşiyin kәnar qapaqları bükülür vә yapışqanla bağlanır. Mәhsullar qablaşdırma bölmәsinә müxtәlif qab, bunker vә ya maili sürüşkәn kanallarla ötürülür. Lotoklar da yarı-avtomat rejimindә doldurula bilәr. Bu zaman lotoklar konveyer lenti vasitәsilә mәhsulun ötürüldüyü maili kanalın aşağı hissәsinә gәtirilir. Operator isә hәmin lentin sürәtini diqqәtlә tәnzimlәyir vә lotokdakı fincanşәkilli yuvacıqların әksәriyyәtini meyvә ilә doldurur. Digәr işçilәr isә boş qalmış yuvacıqları doldurur, artıq mәhsulu çıxarır vә lotokları yeşiklәrә qoyurlar. Əllә qablaşdırma zamanı mәhsulun ölçüsünün dәqiq müәyyәn edilmәsi vә qabın kәnar iç hissәlәrini kip yığılması lazım gәlir. Lotoku hәddindәn artıq doldurduqda mәhsulun üzәrindәki yumşaq arakәsmә vә ya lotokla daha kiçik meyvәlәrin arasında boş yer yaranır vә daşınma zamanı silkәlәnәn mәhsul zәdәlәnir. Eynilә, qablara yığılmış
mәhsulun ölçüsü kiçik olduqda kәnar iç hissәlәrin kipliyi azalır vә mәhsullar silkәlәnәrәk zәdәlәnir. Qablaşdırma materialları, o cümlәdәn lotoklar, fincanşәkilli yuvacıqlar, yumşaq aralıqlar, içliklәr vә s. mәhsulun kәnar tәsirlәrdәn tәcrid olunmasına vә ya hәrәkәtsiz qalmasına kömәk edir. Mexaniki qabladırma sistemlәri. Mexaniki qablaşdırma sistemlәri (mәhsulları hәcmә görә vә ya kip dolduran) diqqәtlә çeşidlәnmiş vә ölçüsünә görә seçilmiş mәhsulları boş taralarla birlikdә avtomat doldurma bölmәsinә ötürür. Bu bölmәdә doldurulmuş taralar yoxlamadan keçir, nişanlanır vә proses tamamlanır. Bundan sonra mәhsulun üzәrinә silkәlәnmә әleyhinә xüsusi yumşaq arakәsmә qoymaq vә ya qapağı bağlamaq (kip doldurmaq) olar. Sitrus meyvәlәri üçün xüsusi mexaniki qablaşdırma sistemlәrindәn istifadә edilir. Belә ki, seçilmiş meyvәlәr xüsusi qablara arzu olunan ardıcıllıqla tәkqat toplanır vә sorucu rezin “fincanlarla” qaba yığılır. Mәhsulun tәrpәnmәmәsi üçün hәr qatın meyvәlәri müxtәlif ardıcıllıqla düzülür.
Mexaniki qablaşdırma sistemlәri geniş hәcmli mәhsulları normal olaraq yüksәk sürәtlә qablaşdırır, ona görә dә qabları dolduran maili lentdә mәhsulu çeşidlәmәk mümkün olmur. Mәhsullar qabaqcadan uyğun qaydada çeşidlәnmәli, ölçüsünә görә seçilmәli vә qaba yığılmalıdır. Mәhsulu doldurma bölmәsinә ötürәn sistemlәr asanlıqla tәnzimlәnә bilmәlidir, çünki müvafiq ölçülәr mәhsulun növündәn, sortundan vә yetişmә şәraitindәn asılı olaraq dәyişir. Elektron çeşidlәmә maşınlarında mәhsulun ölçüsünә uyğun müvafiq dәyişiklik etmәk imkanları çoxdur.
Şәkil 4.15. Mәhsulu hәcmә görә dolduran avtomat maşınlar
Mexaniki qablaşdırma avadanlıqları elә tәnzimlәnmәlidir ki, mәhsullar qabın hәcmini tam tutsun. Əksәr doldurma avadanlıqlarında mәhsulun çәkisi hәcm göstәricisi kimi istifadә olunur (şәkil 4.15). Bәzi avadanlıqlar qabları arzu olunan çәkidәn daha az miqdarda doldurur vә hәmin qablar tәrәzi bölmәsindәn keçәrkәn mәhsulun çәkisi işçilәr tәrәfindәn artırılaraq tәnzimlәnir. Bәzi avadanlıqlar isә qabları tәyin olunmuş çәkidә doldurur vә bundan sonra yekun çәkinin yoxlanılması lazım gәlir. Doldurma çәkisinin qabaqcadan dәqiq tәnzimlәnmәmәsi mәhsulun hәcmә görә doldurulmasında uyğunsuzluq yaradır. Mәhsulun qablara düzgün hündürlükdә atılmaması mexaniki doldurma avadanlıqlarında rast gәlinәn әsas problemlәrdәn biridir.
Mәhsulu hәcmә görә dolduran avtomat maşınlar meyvәlәrin qablaşdırılmasında geniş istifadә olunur. Aşağıdakı şәkildә boş mәhsul taraları doldurma lentinә doğru dikәldilir, yenidәn üfüqi vәziyyәtә qayıdır vә qabaqcadan ölçüsü müәyyәn olunmuş meyvә ilә doldurulur.
Mәhsulun qablara düzgün hündürlükdәn atılmaması mexaniki doldurma avadanlıqlarında rast gәlinәn әsas problemlәrdәndir. Avadanlıqları lazımi qaydada layihәlәndirmәklә belә halların sayını azaltmaq olar. Atılma hündürlüyünü azaltmaq üçün әksәr hallarda müәyyәn dәyişikliklәr edilir, mәsәlәn ilkin doldurma zamanı mәhsul qabları maili vәziyyәtdә dikәldilir. Maili doldurma lentlәrinә yumşaq arakәsmәnin qoyulması vә sürәti azaldan arakәsmә pәrdәlәrin quraşdırılması zәrbәnin tәsirini zәiflәdә bilәr. Bundan başqa, qabların dibinә yumşaq arakәsmә qoymaqla doldurulan mәhsulun zәrbә nәticәsindә zәdәlәnmәsinin qarşısını almaq olar. Kip qablaşdırma üsulu qabların hәcmә görә doldurulmasına edilmiş xüsusi dәyişiklikdir. Bu üsul mәhsulun daşınma zamanı silkәlәnmәsinin qarşısını alır. Belә ki, mәhsul
50 FӘSİL4
51 Təzə meyvə bazarı üçün hazırlıq işləri
dәqiq çәkidә qaba doldurulur, diqqәtlә idarә olunan vibrasiya sistemi vasitәsilә bir neçә saniyә әrzindә yerbәyer edilir, qabın içәrisindәki boş yerlәr tutulur, meyvәnin üzәrinә xüsusi yumşaq arakәsmә qoyulur vә qutunun qapağı kip bağlanır. Mәhsulun silkәlәnәrәk rahatca yerinә oturması üçün qabların dәrinliyi meyvәnin enindәn üçdörd dәfә artıq olmalıdır. Qutunun eni vә uzunluğu yalnız möhkәmlik vә bütövlük baxımından mühüm әhәmiyyәt kәsb edir. Əgәr bütün tәdbirlәr lazımi sәviyyәdә görülәrsә vә mәhsul qabları qablaşdırma sisteminә uyğun hazırlanarsa, mәhsullar sıxılaraq zәdәlәnmәz. Qabların vә yumşaq arakәsmәlәrin dizaynı, dolma sıxlığı vә silkәlәnmә xüsusiyyәtlәrinә xüsusi tәlәblәr qoyulur. Ona görә dә mәhsulun kip yığılması üçün hәmin tәlәblәri yerinә yetirmәk lazım gәlir. Bu metod Kaliforniya Universitetinin (UC) “TightFill Fruit Packing” (Mitçell vә başqaları, 1968) adlı nәşrindә geniş izahını tapmışdır.
Mәhsulların kip doldurularaq qablaşdırıldığı bölmә şәkil 4.16-da verilmişdir. Meyvәlәr maşının vibrasiyası nәticәsindә öz yerini tutur, bundan sonra qutuların qapaqları bağlanır vә bәrkidilir.
Şәkil 4.16. Mәhsulların kip doldurularaq qablaşdırıldığı bölmә
Qutular vә paketlәr doldurulduqdan sonra qutu altlıqlarına yüklәnir, qayışla bәrkidilir vә ya bükülür. Qabları qutu altlıqlara әllә vә ya mexaniki avadanlıqlarla yüklәmәk olar. Qutu altlıqlara yığılmış yükü daha tez daşımaq vә ya boşaltmaq olur. Eyni zamanda daşınmada yükün bütövlüyü qorunub saxlanılır vә yüklәmә-boşaltma әmәliyyatında mәhsul qablarının zәdәlәnmәsinin qarşısı alınır.
Mәhsulun tәkrar çeşidlәnmәsi vә keyfiyyәtә tәminat. Bәzi mexaniki sistemlәrdә mәhsullar tәkrar çeşidlәndikdәn sonra qablaşdırılır. Mәhsulların hәcmә görә doldurulub qablaşdırıldığı sistemlәrdә tәkrar çeşidlәmәyә ehtiyac yarana bilәr, çünki meyvәlәrin kütlәvi daxil olduğu vaxtlarda sistemin çeşidlәmә gücü zәiflәyir. Meyvәlәr qabaqcadan kalibrlәnir vә çeşidlәnir, ona görә dә keyfiyyәt standartlarına cavab vermәk üçün mәhsulun yekun olaraq çeşidlәnmәsi ciddi surәtdә nәzәrә alınmalıdır. Qablaşdırma mәntәqәsindәn çıxarılmış mәhsullar adәtәn yoxlanılır vә bundan sonra onların üzәrinә yumşaq aralıq qat qoyulur vә yeşiklәrin qapaqları örtülür. Bәzi iri müәssisәlәrdә çeşidlәmә prosesinә üçüncü tәrәf cәlb olunur, yәni inspektorlar mәhsuldan nümunә götürәrәk hüquqi vә keyfiyyәt tәlәblәrinә uyğunluğu yoxlayırlar. Bundan başqa, qabların üzәrindә mәhsulun sortu, kalibri vә digәr xüsusiyyәtlәri barәdә mәlumat verilir.
Mәhsulun zәdәlәlәnmәsinin qarşısını almaq üçün avadanlıqların layihәlәndirilmәsi. Qablaşdırma xәttindә mәhsulun zәdәlәnmәsi halları minimum sәviyyәdә olmalıdır. Uzaq mәsafәdәn atılan mәhsullar bәrk sәthә dәyәrәk, maili kanalda hәddindәn artıq sürәtlә diyirlәnir vә digәr hissәlәrә yaxud bәrk әşyalara (ölçü fincanına) toxunaraq zәdәlәnә bilir. Odur ki, mәhsulun atılma hündürlüyünü mümkün qәdәr azaltmaq lazım gәlir. Əgәr mәhsullar sәthi dәyirmi olan hissәlәrә (mәsәlәn, rolikә) dәyirsә, atılma hündürlüyünün azaldılması çox vacibdir. Belә hündürlüyün azaldılması mümkün olmadıqda bәrk sәthlәri qalınlığı 89-240 kq/m3 (5,5-15 funt/fut3) olan 6 millimetrlik (0,25 düymlük) qapalı mәsamәli penoplastla örtmәk lazımdır. Əgәr mәhsullar konveyer lentinin dayaqsız hissәlәrinә düşәrsә vә ya bir-birinin
әksinә fırlanan iki fırçanın arasından keçәrsә zәrbәnin tәsiri azalacaqdır (şәkil 4.17). Fırçalar tez işlәnib yeyilir, ona görә dә onları müntәzәm olaraq dәyişmәk ehtiyacı yaranır. Maili kanallara pәrdә, örtük vә ya digәr maneәlәr quraşdırmaqla mәhsulun sürәtini azaltmaq olar. Asanlıqla zәdәlәnәn mәhsullar, mәsәlәn gilas vә alma әksәr hallarda qablaşdırma xәttinә konveyer lenti ilә deyil, su kanalı vasitәsilә ötürülür. Bu zaman meyvәlәr suya düşür vә bәrk sәthә dәymәdәn öz istiqamәtini dәyişir. 20 sm-dәn (8 düymdәn) artıq hündürlükdә düşәn su kütlәsi bәzi mәhsulları, mәsәlәn gilası vә ya yarpaqlı tәrәvәz mәhsullarını zәdәlәyә bilәr. Bundan başqa, müxtәlif mәhsullar çeşidlәnәrkәn yaxud qablara yığılarkәn axının zәiflәdiyi hissәlәrdә sıxılaraq vә ya sürtülәrәk әzilә bilәr. Müәssisәni mütәmadi olaraq tәmizlәmәklә mәhsulların zәdәlәnmәsinin qarşısını qismәn almaq olar.
Şәkil 4.17. Ötürmә xәtlәrindә mәhsulun zәdәlәnmәsinә mane olan metodlar
Mәhsulların soyudulması vә saxlanılması. Qablaşdırma prosesindәn sonra mәhsul yüklәnmiş qutu altlıqları adәtәn soyudulur vә müvәqqәti olaraq soyuducu kamerada saxlanılır. Bәzi müәssisәlәrdә müәyyәn mәhsulların, mәsәlәn pomidorun, kivinin vә armudun yetişmәsini sürәtlәndirmәk üçün dolu qablara etilen dә vurulur. Növbәti fәsillәrdә mәhsulun soyudulması, saxlanılması vә yetişmәsi barәdә daha geniş mәlumat verilәcәkdir.
4.7. Ədәbiyyat
Hardenburg, R.E.1967. Wax and related coatings for horticultural products; a 1. bibliography. USDA ARS51-15. La Rue, J.H. and F.G.Mitchell. 1964. Bulk handling of shipping fruits. Calif. 2. Agric. 18(6): 6–7.
Mitchell, F.G., J.H.La Rue, J.P.Gentry, and M. H. Gerdts. 1963. Packing 3. nectarines to reduce shrivel. Calif. Agric.17(5): 10–11.
Mitchell, F.G., N.F.Sommer, J.P.Gentry, R.Guillou, and G.Mayer. 1968. Tight- 4. fill fruit packing. Univ. Calif. Agric. Exp. Sta. Ext. Ser. Circ. 548. 24 pp.
52 FӘSİL4
O’Brien, M., B.F.Cargill, and R.B.Fridley, eds. 1983. Principles and practices 5. for harvesting and handling fruits and nuts. Westport, CT:AVI. 636 pp. Ryall, A.L., and W.J.Lipton. 1979. Handling, transportation, and storage of fruits 6. and vegetables. Vegetables and melons. Westport, CT: AVI. 43–117. Sanders, M.S., and E.J.McCormack. 1993. Human factors in engineering and 7. design. NewYork: McGraw-Hill.
Smith, R.J. 1963. The rapid pack method of packing fruit. Univ. Calif. Agric. 8. Exp. Sta. Circ. 521. 20 pp. Thompson, J.F., J.A.Grant, E.M.Kupferman, and J.Knuston. 1997. Reducing 9. cherry damage in postharvest operations. Hort Technology 7: 134–138. Wardowski, W.F., S.Nagy, and W.Grierson. 1986. Fresh citrus fruits. Westport, 10. CT: AVI.
53 Təzə meyvə bazarı üçün hazırlıq işləri
Meyvə -tərəvəz məhsul larının soyudulması
Meyvə-tərəvəz məhsullarının soyudulması
55
Ceyms F. Tompson, F. Qordon Mitçell vә Robert F. Kasmir
5.1. Yığımdan sonra mәhsulun temperaturunun idarә olunması
Tez xarab olan mәhsulların optimal temperaturdan aşağı sәviyyәdә, mümkün qәdәr az müddәtdә saxlanılması (mәhsul temperaturunun nәzarәt altında saxlanılması) keyfiyyәt itkisinin qarşısını almaq üçün tәtbiq olunan әn vacib metoddur (bax: birinci fәsil). Mәhsulun yığımdan sonrakı temperaturunun idarә edilmәsi mәhz yığımın vә digәr sahә işlәrinin planlaşdırılmasından başlayır. Bәzi mәhsullar temperaturun tәsirinә qarşı hәssas olur vә buna görә dә onları hәddindәn artıq isti mühitә yığmaq olmaz. Mәsәlәn, süfrә üzümü çәkisinin 2%-ni itirdikdә saplaqda büzüşmә әlamәtlәri müşahidә olunur. Lakin mәhsul yığımı ilә soyutmağa başlama mәrhәlәsi arasındakı dövrdә çәki itkisi 0,5%-dәn artıq olmamalıdır. Üzüm mәhsulunu soyutmazdan әvvәl 20ºC (68ºF) temperaturda sәkkiz saatdan artıq müddәtә saxlamaq mümkündür. Lakin mәhsulun soyudulmasına yığımdan sonra bir saat yarım әrzindә başlamaq lazımdır (şәkil 5.1). Bәzi fermerlәr mәhsulun hәddindәn artıq isti mühitdә zәdәlәnmәmәsi üçün yığıma gecә vaxtı başlayırlar.
Şәkil 5.1. Yığımdan soyutmaya qәdәr keçәn müddәtdә baş verәn itkilәrә üzümün vә havanın temperaturunun tәsiri
Soyutmaya qәdәr mәhsulu temperaturun tәsirindәn qorumaq üçün aşağıdakı metodlar tәtbiq olunur:
● mәhsulu soyutma mәntәqәsinә tez-tez daşımaqla, sahәdә daha az qalmasını tәmin etmәk;
● mәhsulu açıq rәngli qablara yığmaq;
● birbaşa düşәn günәş şüaları altında qalmış qapaqlı qabların üzәrini örtmәk;
● mәhsulu müvәqqәti olaraq yalnız kölgәli yerdә saxlamaq (nәzәrә almaq lazımdır ki, gün әrzindә günәşin hәrәkәtindәn asılı olaraq ağacın kölgәsi öz yerini dәyişir);
5
● mәhsulu soyutma mәntәqәsinә üstüörtülü yük maşınında daşımaq (uzaq mәsafәli daşımalar üçün soyuducu yük maşınlarından istifadә etmәk);
● mәhsulu soyutma mәntәqәsinә gәtirdikdәn sonra dәrhal soyutmağa başlamaq.
Bәzi mәhsullar yığımla soyutma arasındakı dövrdә müxtәlif tәsirlәrә qarşı kifayәt qәdәr davamlılıq göstәrir. Mәsәlәn, nәzarәtli saxlanma mühitindә (CA) almanın temperaturu yığımdan sonra bir neçә gün optimal sәviyyәyә çatmır, yaxud Kaliforniya portağalını hәr hansı ölkәyә ixrac etdikdә, mәhsulun saxlanma temperaturu yalnız dәnizdә bir neçә gün qaldıqdan sonra lazımi sәviyyәyә çatır. Ümumiyyәtlә, sürәtlә soyudulması tәlәb olunmayan mәhsullar әksәr hallarda mülayim iqlimdә yetişdirilir, daha az tәnәffüs edir vә onlarda transpirasiyanın intensivliyi aşağı sәviyyәdә olur.
Bu fәslin birinci hissәsindә meyvә-tәrәvәz mәhsulları üçün tәtbiq olunan müxtәlif soyutma sistemlәrindәn bәhs edilir vә belә sistemlәrin istifadәsindә yaranan müxtәlif mәsәlәlәrә toxunulur. İkinci hissәdә isә soyutma sisteminin hәr hansı fәaliyyәt sahәsi üçün seçilmәsindә tәtbiq olunan sistemli yanaşmalar tәsvir edilir.
5.2. Soyutma metodları
Meyvә-tәrәvәz mәhsullarını ilkin mәrhәlәdә optimal saxlanma temperaturuna qәdәr soyutmaq üçün müxtәlif metodlardan, o cümlәdәn kamerada soyutma, tәzyiqli hava ilә soyutma, hidro-soyutma, buzla soyutma vә vakuumla soyutmadan istifadә olunur. Daşınma zamanı bәzi mәhsulların soyudulması üçün gәmilәrin mexaniki soyuducusundan vә ya soyuducu dәniz konteynerlәrindәn istifadә etmәk olar. Bәzi metodlar (mәsәlәn, kamerada soyutma, tәzyiqli hava ilә soyutma vә hidro-soyutma) geniş çeşidli mәhsulların soyudulması üçün istifadә edilir. Mәhsulların bir qrupu isә bir neçә metodla soyudula bilәr. Lakin әksәr mәhsullar üçün bir vә ya iki soyutma metodu daha yaxşı nәticә verir. Istifadәçilәrin әksәriyyәtini “tam soyutma” mәrhәlәsinә kimi sәrf olunan vaxt, yәni mәhsulun daşınmasından vә ya soyuducu anbara yerlәşdirilmәsindәn qabaq arzu olunan temperatur sәviyyәsinә çatmaq üçün sәrf olunan müddәt narahat edir.
Bununla belә, soyuma müddәti adәtәn “yarı-soyuma” yaxud “7/8 hissәnin soyuması” kimi qeydә alınır. Yarı-soyuma müddәti dedikdә mәhsulun ilkin temperaturla soyutma mühitinin temperaturu arasındakı yarı sәviyyәdә soyumasına sәrf olunan vaxt nәzәrdә tutulur. 7/8 soyuma müddәti dedikdә isә, soyuma müddәtinin yarısoyuma müddәtindәn üç dәfә artıq olması, başqa sözlә mәhsulun temperaturunun ilkin temperaturla soyutma mühitinin temperaturu arasındakı fәrqin 7/8 hissәsi qәdәr aşağı düşmәsinә sәrf olunan vaxt başa düşülür.
Orta-mülayim hava axınının tәsirinә mәruz qalan iri meyvәlәr, mәsәlәn şaftalı üçün tipik soyuma müddәti şәkil 5.2.-dә verilir.
Hәr iki soyutma vaxtı soyutma sistemindәki mәhsul qabının növü sabit әdәd kimi müәyyәn olunub, mәhsulun ilkin temperaturu, hәmçinin dә soyutma mühitinin temperaturunun dәyişmәsi bu әdәdә tәsir etmir. Meyvә-tәrәvәz mәhsulları tәdricәn soyuduqca temperaturun düşmә tempi zәiflәyir. Belә ki, tәzyiqli hava ilә soyutma mühitindә ilkin lәt temperaturu 20ºC (68ºF) olan şaftalı meyvәsinin 0ºC (32ºF) temperaturda yarıya kimi (yәni, 10ºC-yә kimi) soyuması üçün dörd saat vaxt lazımdır. Bundan sonra hәmin mәhsulun 5ºC-yә kimi soyuması üçün dörd saat, 7/8 hissәyә kimi (tәxminәn 2.5ºC (36.5ºF)-yә kimi) soyuması üçün isә әlavә dörd saat tәlәb olunur. Mәhsulun 7/8 hissәyә kimi soyuması (vә ya 3 yarı soyuma müddәti,
56 FӘSİL5
57 Meyvə-tərəvəz məhsullarının soyudulması
Şәkil 5.2. Tez xarab olan mәhsullar üçün tipik soyutma әyrisi
bizim misalda 12 saat) әksәr hallarda etalon soyuma müddәti kimi istifadә olunur. Mәhsulun soyuma müddәtinә hәm soyutma vasitәsinin temperaturu, hәm dә ilkin daxili temperatur tәsir edir. Yuxarıdakı misalda şaftalı meyvәsini Kaliforniyanın isti günlәrindә günortadan sonra deyil, sәhәr saatlarında yığmaq olar, әks halda meyvә lәtinin temperaturu 40ºC-yә çatar, meyvә lәtini 0ºC temperaturlu soyutma mühitindә 2.5ºC-yә kimi soyutmaq üçün әlavә 4 saat lazım olar vә ümumi soyutma müddәti 16 saata çatar. Əgәr soyuducu havanın temperaturu 1.2ºC (tәxminәn 34ºF) olarsa, ilkin daxili temperaturu 20ºC olan şaftalı meyvәsinin soyudulması üçün 16 saatlıq (4 yarı-soyutma dövrü) vaxt tәlәb olunur. Qeyd etmәk lazımdır ki, soyuducu kamerada vә tәzyiqli hava ilә soyutma avadanlıqlarında (kulerlәrdә) soyuq hava axınına әn yaxın olan mәhsul әn uzaqda olan mәhsuldan daha tez soyuyur. Ona görә dә belә avadanlıqları elә idarә etmәk lazımdır ki, soyutma prosesi dayandırılana kimi әn isti mәhsulun temperaturu lazımı dәrәcәyә düşmüş olsun.
5.2.1. Mәhsulun kamerada soyudulması
Daha geniş yayılmış soyutma metodlarından biri dә, sahә vә ya yük konteynerlәrinin (qablarının) birbaşa olaraq soyuducu kameraya qoyulmasıdır. Bu metod, saxlanma müddәti müqayisәdә daha uzun olan vә eyni kamerada soyudulub saxlanılan mәhsullar üçün (mәsәlәn, kartof, şirin kartof, sitrus meyvәlәri, alma, armud vә s.) tәtbiq edilir.
Kamerada dövr edәn hava kütlәsi qabların sәthindәn vә avtokara üçün nәzәrdә tutulmuş açıq hissәlәrdәn keçәrәk soyuducu spirallara qayıdır. Bu sistemdә hava
kütlәsi әn az müqavimәt göstәrәn hissәlәrdәn keçir. Mәhsul qablarının sәthindәn mәrkәzinә kimi olan hissәlәr konduksiya yolu ilә soyudulur (şәkil 5.3).
Soyuducu kamerada buxarlandırıcı cihazın (evaporatorun) spirallarından çıxan soyuq hava kütlәsi qabların yanından keçәrәk mәhsulu tәdricәn soyudur. Belә soyutmanın әsas üstün cәhәti ondan ibarәtdir ki, mәhsulu başqa yerә keçirmәdәn eyni kamerada soyutmaq vә saxlamaq mümkün olur. Lakin bunun çatışmayan
Şәkil 5.3. Soyuducu kamerada hava axını yollarının sxemi cәhәtlәri dә vardır. Belә ki, bu halda әksәr mәhsullar gec soyuyur. Ilkin mәrhәlәdә üst-üstә yığılmış qabların arasındakı döşәmәdә boş yer saxlamaq lazımdır ki, soyutma prosesi hava kanalları vasitәsilә sürәtlәnsin vә proses başa çatdıqdan sonra qabları tәkrar yüklәyib boşaltmaq mümkün olsun. Daha sürәtli soyutma sistemlәri ilә müqayisәdә bu mühitdә hәddindәn artıq su itkisi baş verә bilәr. Qeyd etmәk lazımdır ki, qablaşdırılmış mәhsulların belә mühitdә arzu olunan temperatur sәviyyәsinә çatması üçün günlәrlә vaxt tәlәb olunur, lakin qablaşdırılmamış mәhsullar soyuq havanın tәsiri altında daha sürәtlә soyuyur. Mәsәlәn vedrәyә qoyulmuş gül dәstәsi 15 dәqiqәyә soyuduğu halda qutuya yığılaraq qutu altlıqlarına yüklәnmiş eyni gül dәstәsi bir neçә gün әrzindә soyuyur.
Taralar üst-üstә elә yığılmalıdır ki, soyuq hava kütlәsi hәrәkәt edәrәk qabın bütün sәthlәrinә nüfuz edә bilsin. İsti havanın lazımi qaydada çıxarılması üçün ventilyatordan gәlәn hava axınının sürәti saxlanma hәcminin bir tonu üzrә әn azı dәqiqәdә 0,3 m3 (100 kub fut/dәqiqә/ton) olmalıdır (kamera mühitindә soyutma üçün geniş istifadә olunan hava axını sistemlәri barәdә әlavә mәlumatı növbәti fәsildәn -altıncı fәsil, şәkil 6.3-ala bilәrsiniz). Əgәr qabların arasındakı açıq yerlәr bәrabәr sәviyyәdә olarsa, hava axını daha yaxşı hәrәkәt edәr vә mәhsul sürәtlә soyuyar. Soyutma prosesi başa çatdıqdan sonra hava axınını, ilkin soyutma üçün istifadә olunan hәcmin 20-40%-nә qәdәr azaltmaq olar.
58 FӘSİL5
Meyvə-tərəvəz məhsullarının soyudulması
59
Soyutma bölmәlәri. Mәhsulun soyudulması vә saxlanılması üçün geniş soyuducu kameranı arakәsmә ilә bölmәlәrә ayırmaq olar (şәkil 5.4). Belә olduqda hava axını kanallar vasitәsilә hәr bir bölmәnin arxa hissәsinә istiqamәtlәnәcәk. Bir bölmәni isti mәhsulla doldurduqda hava tәchizatı kanalları açılır vә geniş miqdarda soyuq hava axını mәhsulun arxa hissәsinә yönәldilir. Hava axını bundan sonra mәrkәzi hissәdә avtokar üçün nәzәrdә tutulmuş açıq hissәlәrdәn keçәrәk qayıdır. Soyutma prosesi tamamlandıqda hava tәchizatını bir bölmәdә azaldaraq, arzu olunan saxlanma şәraiti yaratmaq olar. Əgәr hәr bir bölmә ayrı şәkildә soyuq hava ilә tәchiz edilәrsә, bir bölmәdәki isti mәhsul digәr bölmәdәki soyuq mәhsulu isidә bilmәz.
Şәkil 5.4. Soyuducu kamerada soyutma bölmәlәrinin yuxarıdan görünüşü
5.2.2. Tәzyiqli (mәcburi istiqamәtlәnmiş) hava ilә soyutma sistemi
Tәzyiqli (mәcburi istiqamәtlәnmiş) hava ilә soyutma metodunu, digәr metodlardan fәrqli olaraq, daha geniş çeşidli mәhsullara uyğunlaşdırmaq mümkündür. Mәhsulları bu metodla daha sürәtlә soyutmaq olur, çünki bu zaman soyuq hava kütlәsi qabların әtrafından deyil, daxilindәn keçәrәk dövr edir vә isti mәhsulla birbaşa tәmasda olur. Bu sistemi düzgün layihәlәndirdikdә soyuq hava kütlәsi qutu altlıqlarından vә ya onların üzәrindәki yük blokundan keçәrәk mәhsulu bәrabәr qaydada soyudur. Qeyd etmәk lazımdır ki, su itkisinin intensivliyi ayrı-ayrı mәhsulların xüsusiyyәtlәrindәn asılı olaraq dәyişir vә ilkin çәkinin 0 vә ya 1-2%-ni tәşkil edir. Tәzyiqli hava ilә soyutma metodu kiçik miqyaslı işlәrә daha çox uyğun gәlәn, әn sürәtli soyutma metodudur.
Tәzyiqli hava ilә soyutmanın sürәtini mәhsuldan keçәn soyuq havanın hәcmi tәnzimlәyir. Maksimum mümkün soyutma üçün tәxminәn 0,001-0,002m3∙saniyә-1∙ kq-1 (1-2 kub fut/dәqiqә/funt) tәlәb olunur. İntensivlik bundan artıq olduqda soyutma müddәti cüzi dәrәcәdә azalır, lakin havanın hәcmi artdıqca tәlәb olunan statik tәzyiq yüksәlir vә ventilyatorlar daha çox enerji sәrf edir. Bәzi mәhsullar daha zәif soyutma mühitinә davam gәtirә bilir vә bunun üçün 0,00025-0,0005 m3∙saniyә-1∙kq-1 (0,250,5 kub fut/dәqiqә/funt) hava hәcmindәn istifadә edilir. Arzu olunan hava axınını tәmin etmәk üçün lazım olan statik tәzyiq taralardakı açıq hissәlәrin düzülüşündәn vә daxili qablaşdırma materiallarından çox asılıdır. Kaliforniya Universitetinin “Commercial Cooling of Fruits, Vegetables, and Flowers” (Tompson vә başqaları, 1998) adlı nәşrindә bu mәsәlә barәdә әtraflı mәlumat verilib. Hava axını sistemini xüsusi ehtiyaclara uyğun şәkildә müxtәlif formada layihәlәndirmәk olar. Əgәr
soyutma avadanlıqlarının mәhsuldarlığı kifayәt edәrsә, mövcud soyutma mühitini asanlıqla tәzyiqli hava ilә soyutma sisteminә çevirmәk olar vә bunun üçün çox xәrc tәlәb olunmur.
Havanın çıxması üçün qablarla vә paletlәrlә tunel yaratmaq olar. Bundan sonra, kameradakı soyuq hava kütlәsi mәnfi tәzyiq sayәsindә ventilyasiya dәliklәrindәn keçir vә isti mәhsulla birbaşa tәmasda olur.
Hava axını ventilyator vasitәsilә meyvәlәrin arasından vә soyuducu spiralların üzәrindәn keçәrәk dövr edir. Brezent örtük dәyişәn soyutma yükünü tәnzimlәmәk üçün nәzәrdә tutulur. Tәzyiqli (mәcburi istiqamәtlәnmiş) hava tuneli vasitәsilә soyudulma sisteminin işi aşağıda verilir. Sorucu ventilyatorun (eksqausterin) hәr iki tәrәfindә qutu altlıqlarından vә ya yeşiklәrdәn ibarәt cәrgә yaradılır. Bundan sonra, hәmin çәrgәarası keçidlәrin açıq olan son hissәlәrinin üstü örtülür vә belәliklә dә, hava tuneli formalaşdırılır (şәkil 5.5).
Şәkil 5.5. Tәzyiqli hava ilә soyutma tunelinin sxemi
Şәkil 5.6. Qablaşdırılmış mәhsulların tәzyiqli (mәcburi istiqamәtlәnmiş) hava tuneli vasitәsilә soyudulması
Sorucu ventilyator tunelin daxilindә aşağı tәzyiqli hava axını yaradır. Kameradan gәlәn soyuq hava kütlәsi mәhsul qablarının üzәrindәki vә ya arasındakı açıq hissәlәrdәn keçәrәk aşağı tәzyiqli zonaya daxil olur vә mәhsulun istiliyini çıxarır. Sorucu ventilyator adәtәn stasionar olur vә hava kütlәsini soyutma spirallarının üzәrindәn dövr etdirәrәk kameraya qaytarır (şәkil 5.6). Belә ventilyatorlar daşınan da ola bilir, yәni müәyyәn yerә qoyularaq sorulan isti havanı kameradan vә ya buxarlandırıcı cihazdan (evaporatordan) qayıdan hava axınına qarşı yönәldir.
Soyuducu divar. Tәzyiqli (mәcburi istiqamәtlәnmiş) hava ilә soyutma sistemlәrindә sorucu ventilyatorlardan ibarәt sabit hava tәchizatı (plenumu) olur (şәkil 5.7). Bu halda tәzyiqli hava mәnbәyi soyuducu kameranın sonunda vә ya yan tәrәfindә yerlәşir vә hava axını sorucu ventilyatorlar vasitәsilә hәrәkәt etdirilәrәk soyutma spirallarının üzәrindәn keçirilir. Qutu altlıqlarının olmadığı tәqdirdә, hava axınının qarşısını kәsmәk üçün müxtәlif dempfer formalarından (lәngidici vasitәlәrdәn) istifadә edilir. Belә olduqda kameraya yerlәşdirilmiş hәr qutu
60 FӘSİL5
Meyvə-tərəvəz məhsullarının soyudulması
61
altlığındakı yük soyumağa başlayır vә tuneli tamamlamaq üçün növbәti qutu altlığının gәtirilmәsini gözlәmәyә ehtiyac qalmır. Bәzi qutu altlıqlarının qatlarını soyutmaq üçün rәf dә qurmaq olar.Dempfer sistemini düzgün layihәlәndirmәklә müxtәlif yüklәri vә hәtta yarımçıq qutu altlıqlarını da soyutmaq mümkündür. Bu cür yanaşma müxtәlif çeşidli mәhsulların soyudulmasında faydalı olur. Hәr qutu altlığının temperaturu fәrdi qaydada yoxlanılmalıdır. Qutu altlıqları soyuduqca soyutma avadanlığından (kulerdәn) uzaqlaşdırılmalıdır ki, mәhsullar sürәtli vә davamlı hava axınının tәsiri altında qurumasın.
Şәkil 5.7. Soyuq divar tipli tәzyiqli hava kulerinin en kәsiyi
Şәkil 5.8. Soyuq divar tipli tәzyiqli hava kulerindә gül dәstәlәri ilә dolu qabların yerlәşdirilmәsi
Soyuq divar tipli tәzyiqli hava kulerindә gül dәstәlәrini qablara dolduraraq saxlayırlar (şәkil 5.8).
5.2.3. İlanvari soyutma sistemi
İlanvari soyutma sistemi yeşikdәki mәhsulların tәzyiqli (mәcburi istiqamәtlәnmiş)hava ilә soyudulması üçün istifadә edilir. Bu sistemә әsasәn, taranın alt hissәsindә ventilyasiya dәliklәri olmalıdır. Taranın yan hissәlәrindәki dәliklәr soyutmaya kömәk etmir, lakin ola bilsin ki, mane dә olmur. Bu sistemi yaratmaq üçün soyuducu divarın dizaynında dәyişiklik etmәk lazımdır ki, hava axını avtokar üçün nәzәrdә tutulmuş açıq hissәlәrdәn (yeşiklәrin arasındakı) tәchiz olunsun vә qayıtsın. Bu zaman soyuq hava şaquli istiqamәtdә hәr yeşikdәn keçir vәplenumlar (hava ilә dolu hissәlәr) arasında cüzi tәzyiq fәrqi yaradır (şәkil 5.9).
Şәkil 5.9. İlanvari tәzyiqli hava ilә soyutma sistemindә hava axınının istiqamәtlәri
Arzu olunan soyutma sürәtindәn vә mövcud hava axınından asılı olaraq yeşiklәri soyuducu divar qarşısında altı cәrgә yığmaq olar. Avtokar üçün nәzәrdә tutulmuş kiçik açıq hissәlәr (plenumlar) hava axının sәrfini 0,0005 m3∙saniyә-1∙kq-1 (0,5 kub fut/dәqiqә/funt)-dәn aşağı salır. Soyutmanın sürәti adәtәn tunel tipli kulerlәrlә müqayisәdә daha zәif olur. Ümumiyyәtlә, hava axının arzu olunan rejimdә dövr etmәsi üçün soyuducu divardakı açıq hissәlәr, avtokar üçün nәzәrdә tutulmuş alternativ açıq hissәlәrә uyğun olaraq (döşәmәdәki yeşikdәn başlayaraq yuxarıya doğru) yerlәşdirilir. Yeşiklәrin kamera tәrәfindәki eyni açıq hissәlәri isә qapanmalıdır (şәkil 5.10). Belә olduqda soyuq hava yeşiklәrin arasındakı açıq hissәdәn daxil olaraq yeşiyin daxilindә yuxarıya vә ya aşağıya doğru hәrәkәt edir. Bu sistemә әsasәn yeşik cәrgәlәrinin arasında yer saxlamaq tәlәb olunmur vә yeşiklәri bәrabәr sayda soyuducu divarla eyni hündürlükdә vә ya avtokarın çata bilәcәyi hündürlükdә yığmaq olar.
62 FӘSİL5
Şәkil 5.10. İlanvari soyutma sisteminin istismarı
63 Meyvə-tərəvəz məhsullarının soyudulması
Göründüyü kimi, hava axını açıq hava dәliklәrindәn daxil olaraq mәhsulu sürәtlә soyudur vә daşınma zamanı dәliklәr qapanır.
İlanvari tәzyiqli hava ilә soyutma sistemindә hava axınının istiqamәtlәri şәkildә verilir. Meyvә ilә dolu yeşiklәr bu sistem vasitәsilә soyudulur. Bu sistemә әsasәn, ventilyatorlar işә salınır, soyuducu divardakı vә yan tәrәflәrdәki açıq hissәlәr (avtokara üçün nәzәrdә tutulmuş alternativ hissәlәr) qapanır vә hava axını şaquli istiqamәtdә yeşiklәrә daxil olaraq meyvәni soyudur.
5.2.4. Mәhsulların tәzyiqli hava konveksiyasına malik buxarlandırma mühitindә soyudulması
Tәzyiqli hava konveksiyasına malik buxarlandırma mühitindә hava kütlәsi mexaniki refrijeratorla deyil, buxarlandırıcı soyutma cihazı (evaporator) vasitәsilә soyudulur. Belә cihazları düzgün layihәlәndirdikdә, onların әmәlә gәtirdiyi hava kütlәsinin temperaturu yaş termometrdә göstәrilәn xarici mühit temperaturundanbir neçә dәrәcә yüksәk, nisbi rütubәti isә 90%-dәn artıq olur. Kaliforniya ştatının әksәr әrazilәrindә mәhsulun temperaturunu 16-21ºC (60ºF70ºF) arasında saxlamaq mümkündür. Şәkil 5.11-dә tәzyiqli hava konveksiyasına malik adi buxarlandırıcı soyutma cihazı verilmişdir. Bu soyutma metodu mülayim temperaturda saxlanıla bilәn (mәsәlәn, pomidor) vә ya yığımdan sonra bazara tez çıxarılan bәzi mәhsullara uyğun gәlir. İstehsalçılar belә cihazları çox vaxt özlәri qura bilәrlәr. Bu cihazlar mexaniki refrijeratorla müqayisәdә enerjiyә daha çox qәnaәt edir vә kameranı yüksәk rütubәtli soyutma havası ilә tәmin edә bilir.
Şәkil 5.11. Tәzyiqli hava konveksiyasına malik buxarlandırıcı soyutma avadanlığının (kulerin) görünüşü
Qabların havalandırılması. Tәzyiqli hava ilә soyutmanın sәmәrәli olması üçün mәhsul qablarının düzgün havalandırılması vacibdir. Bunun üçün soyuq hava qabın bütün hissәlәrindәn keçә bilmәlidir. Ona görә dә kameraya yığılmış qabların hava dәliklәrini mütlәq açmaq lazımdır. Əgәr qablar qutualtlıqları üzәrinә bәrabәr formada düzülübsә, yan vә son hissәlәrdәki hava dәliklәrini açmaq kifayәt edir. lakin bu zaman bütün lotoklar, yumşaq ara qatları vә digәr qablaşdırma materialları düzgün qaydada yerlәşmәlidir. Dolu qabları çarpaz şәkildә yığdıqda yan vә son hissәlәrdәki hava dәliklәri bir-birinә uyğun gәlmәlidir. 1200x1000 mm-lik (yaxud 48x40 düymlük) qutu altlıqlarına çarpaz şәkildә yığılmış 400x300 mm-lik (yaxud 16x12 düymlük)
qabların perimetri әtrafında vә 100 millimetrlik (4 düymlük) mәrkәzi hissәlәrdә şaquli hava dәliklәri saxlanılmalıdır, çünki çarpaz yığılmış qablarda belә dәliklәr bir-birinә uyğun gәlir (şәkil 5.12).
Şәkil 5.12. Hava dәliklәrinin tövsiyә olunan düzülüşü
Hava dәliklәrinin hәddindәn artıq dar olması hava axınını zәiflәdir, әks halda isә qabın möhkәmliyini azaldır. Ona görә dә hava axını yan vә son divarların tәxminәn 5-6% hissәsindәn keçmәlidir. Qeyd etmәk lazımdır ki, soyutmanın intensivliyini vә sәmәrәliliyini çoxsaylı kiçik dәliklәrlә deyil, bir neçә böyük dәliklә artırmaq olar. Əgәr mәhsulun bәzi hissәsi lotokla vә ya digәr qablaşdırma materialları ilә tәcrid olunmuşsa, bu halda hava dәliklәri yuxarıdan aşağıya kimi orta hissәlәrdә saxlana bilәr. En kәsiyi әn azı 12 mm (1⁄2 düym) olan şaquli yarıq hissәlәr dairәvi dәliklәrdәn daha yaxşı nәticә verir. Hava dәliklәri elә düzülmәlidir ki, mәhsullar hәmin dәliklәrin qarşısını kәsib hava axınına bir o qәdәr tәsir etmәsin. Qabın içәrisindәki şaquli arakәsmәlәr, içliklәr vә ya bütöv paletlәr hava dәliklәrinin qarşısını kәsir vә hava axınını zәiflәdir. Bütöv (dәliksiz) içliklәrdәn istifadә edildikdә mәhsulu nisbәtәn gec, lakin mәqbul dәrәcәdә soyutmaq olar. Bununla belә, qutular (yeşiklәr) dayaz olmalı vә elә düzülmәlidir ki, soyuq hava kütlәsi hәr qabın üzәrindәn vә alt hissәsindәn axıb keçә bilsin. Gül qutularının hava dәliklәrini әksәr hallarda bağlamaq mümkün olur. Soyutma prosesi başa çatdıqdan sonra hәmin dәliklәr qapanır ki, gülün temperaturu refrijeratorsuz mühitdә daşınma zamanı lazımi sәviyyәdә saxlanıla bilsin.
Mәhsulların daşınma zamanı soyudulması. Dәniz konteynerlәrindә vә yükdaşıyan gәmilәrdә mәhsulların tәzyiqli (mәcburi istiqamәtlәnmiş) hava ilә tәdricәn soyudulması üçün kifayәt qәdәr hava axını vә soyutma gücü olur. Soyutma mәntәqәsi olmayan әrazilәrdә yetişdirilmiş mәhsullar daşınma zamanı soyudulur. Bununla belә, mәhsulu gәmiyә vә ya konteynerә yüklәmәzdәn qabaq soyudulması mәslәhәt görülür, çünki әksәr nәqliyyat vasitәlәrindә sürәtli soyutma üçün әlavә imkanlar olmur. Buzxanalı gәmilәrin vә әksәr dәniz konteynerlәrinin alt hissәsindә hava tәchizatı sistemi olur, yәni soyutma sistemindәn gәlәn hava kütlәsi döşәmәdәki hava yollarına (plenuma) doğru hәrәkәt edir, yeşiklәrdәn keçәrәk yuxarıya qalxır vә mәhsulun üzәrindәki soyutma sisteminә qayıdır. İlanvari soyutma sisteminin istismarı zamanı avtokar üçün nәzәrdә tutulmuş açıq hissәlәr başdan ayağa plastik lentlә örtülür. Kulerin kamera tәrәfindәki açıq
64 FӘSİL5
Meyvə-tərəvəz məhsullarının soyudulması
hissәlәri dә qapanır. Bu zaman açıq kanallardan daxil olan hava mәhsulun içәrisindәn keçәrәk aşağı vә yuxarı istiqamәtdә hәrәkәt edir vә soyuducu divara qayıdır. Bu halda mәrkәzi hissәdә hava axını üçün çığır yaratmağa ehtiyac qalmadığından yeşiklәri sıx yığmaq mümkün olur (bax: şәkil 5.10). Sistemin daha yaxşı işlәmәsi üçün yeşiklәrin yuxarı vә aşağı hissәlәrindә hava dәliklәri açılmalıdır. Əgәr yeşiklәr çarpaz yığılarsa, hәmin dәliklәr bir-birinә uyğun gәlmәlidir. Hava axınının yükdәn yan keçmәmәsi üçün döşәmәnin örtülmәsi mәslәhәt görülür. Əgәr soyuducu treylerdә hava tәchizatı sistemi yuxarı hissәdә olarsa, daşınma zamanı mәhsulu soyutmaq üçün kifayәt qәdәr hava axını әmәlә gәlmir.
5.2.5. Hidro-soyutma sistemi
Qablaşdırılmış vә ya qabsız yük şәklindә olan geniş çeşidli meyvә-tәrәvәz mәhsullarının soyuq su ilә soyudulması sәmәrәli vә tez nәticә verәn metod hesab edilir (şәkil 5.13 vә şәkil 5.14).
Göründüyü kimi, hava axını nәm ara qatdan keçәrәk soyuyur, sonra isә mәhsulun daxilindәn vә әtrafından keçir.
Şәkil 5.13. Paletli (altlıqlı) yeşiklәri soyudan hidro-soyutma sisteminin yan tәrәfdәn görünüşü
Belә düzülüşdә qabın möhkәmliyi qorunmaqla hava vә su axını lazimi sәviyyәdә dövr etmiş olur.
Şәkil 5.14. Konveyer tipli hidro-kuler
65
Kiçik qabaritli mәhsulların, mәsәlәn gilasın 7/8 hissәsinin soyudulması üçün 10 dәqiqә, iriölçülü mәhsulların, mәsәlәn yemişin soyudulması üçün isә bir saatlıq vaxt lazımdır. Mәhsullara soyuq su vurmaq üçün batırma vә ya çilәmә (duş) sistemlәrindәn istifadә edilir. Hidro-soyutma sistemlәrindә su itkisinin qarşısı alınır vә hәtta cüzi dәrәcәdә soluxmuş mәhsullara, mәsәlәn yarpaqlı tәrәvәz mәhsullarına su vermәk mümkün olur. Hidro-soyutma avadanlıqlarının (hidro-kulerlәrin) portativ (daşına bilәn) növlәri dә mövcuddur. Bu sistemdә istifadә edilәn qablar suya davamlı olmalıdır. Adi duş tipli hidro-kulerlәrdә soyuq su nasosla vurulur vә dәlikli tavandan mәhsulun üzәrinә sәpilir. Mәhsulları duşun altına yeşikdә vә ya boş konveyer lentinin üzәrindә qoymaq olar. Mәhsuldan çıxan suyu isә filtrdәn keçirәrәk soyutma spirallarına (vә ya buz bölmәsinә) yönәltmәk vә tәkrar soyutmaq olar. Soyutma spiralları konveyerin altında, yaxud kәnarında vә ya duş tavanının üstündә yerlәşir. Bәzi mәhsullar, mәsәlәn gilas vә yarpaqlı tәrәvәz mәhsulları su zәrbәsinin tәsirinә qarşı hәssasdır. Ona görә dә duş tavanının ölçüsü belә mәhsullar üçün 20 santimetrdәn (8 düymdәn) artıq olmamalıdır. Hidro-soyutma sistemindә bu mәhsulları suya batıraraq da soyutmaq olar.
Soyutmanın sәmәrәliliyi mәhsulun sәthindәn keçәn su axınının sürәtindәn asılıdır. Ümumiyyәtlә, yeşiyә vә ya qutuya yığılmış mәhsullar üçün su axını sәrfi 13.6-17.0 l•saniyә–1•m–2(20-25 qal/dәq/ft2) kimi qәbul edilib. Bәzi hidro-kulerlәrdә konveyerә iki hündür yeşiyi yerlәşdirmәk mümkündür. Konveyer lentinә dayaz yığılmış qabsız mәhsulların soyudulması üçün su axını sәrfi 4.75-6.80 l•saniyә–1•m–2(7-10 qal/dәq/ft2) olmalıdır. Su adәtәn mexaniki soyutma (dondurma) sistemi ilә soyudulur, lakin bunun üçün yumruq böyüklüyündә buz parçalarından da istifadә etmәk olar. Bәzi bölgәlәrdә tәmiz quyu suyu mәhsulun ilkin vә hәtta tam soyudulmasına kifayәt edir. Hidro-kulerlәri әn azı hәr gün tәmizlәmәk vә qurutmaq lazım gәlir. Belә avadanlıqlarda suyu tәmizlәmәk üçün xüsusi filtrlәr olmalıdır. Yığılmış mәhsulun çürümәsinin qarşısını almaq vә suyu dezinfeksiya etmәk üçün adәtәn aşağı konsentrasiyalı (100-150 ppm) aktiv xlordan istifadә edilir. Hidro-soyutma sistemindә bәzi mәhdudiyyәtlәr dә ola bilir.
Buzlu su nasosla yuxarı hissәyә vurulur vә yeşikdәki mәhsuldan keçәrәk onu soyudur. Mәhsulun kulerdә qalma müddәtinә konveyerin sürәti ilә nәzarәt etmәk mümkün olur.
Mәhsullar, qablar vә qablaşdırma materialları nәmliyә, xlora vә digәr kimyәvi maddәlәrin (sanitariya mәqsәdilә işlәdilәn) tәsirinә qarşı davamlı olmalıdır. Mәsәlәn, әrik meyvәsindә bәzәn xlor zәdәlәrinin әlamәtlәri müşahidә olunur. Duş tavanındakı dәliklәr mütәmadi olaraq tәmizlәnmәlidir ki, gözcüklәri tutulmasın, әks halda soyuq suyun mәhsulun üzәrinә bәrabәr miqdarda sәpilmәsi mümkün olmur. Hidro-kulerlәr tam gücü ilә işlәyәn zaman sahәdәn gәtirilmiş isti mәhsulun әtraf mühit temperaturunda bir müddәt saxlanılması ehtiyacı da yarana bilәr. Soyudulmuş mәhsul dәrhal kameraya daşınmalıdır, әks halda yenidәn sürәtlә isinә bilәr. Hidro-kulerlәr müntәzәm şәkildә maksimum gücü ilә işlәdikdә vә soyuducu kameraya yaxud izolyasiyalı qapalı yerә qoyulduqda enerjiyә daha çox qәnaәt etmәk mümkün olur.
Duş tipli hidro-soyutma avadanlıqları (konveyer vә ya digәr) әn çox istifadә olunan soyutma sistemlәri olsa da, lakin bәzi hallarda immersiya (batırma) tipli cihazlardan da istifadә edilir. Tәzә tәrәvәz mәhsulları tez-tez su kanalları vasitәsilә ötürülәrәk soyudulur. Bu zaman qabsız yük uzun vә soyuq su çәnindәn keçәrәk su ilә birbaşa tәmasda olur. Bu metod daha çox suyun üzünә çıxmayan (üzmәyәn) mәhsullara uyğun gәlir. Mәhsulları sadәcә olaraq su ilә hәrәkәt etdirdikdә soyutma prosesi lәng gedir, ona görә dә immersiya (batırma) tipli hidro-soyutma sistemlә-
66 FӘSİL5
Meyvə-tərəvəz məhsullarının soyudulması
67
Şәkil 5.15. Qutu altlıqlarını maye buzla dolduran maşın
Şәkil 5.16. Maye buzla doldurulmuş qutuda buz qırıntılarının brokkoliyә nüfuzu
rindә mәhsullar suyun axınına әks istiqamәtdә ötürülür. Bu zaman su dalğalanır vә soyutma prosesi sürәtlәnir. Konveyerlәr elә quraşdırılmalıdır ki, mәhsullar sudan tam keçәrәk üzә çıxa bilsin. Qabların buzlanması. Bәzi mәhsulları soyudarkәn dolu qablara buz parçaları vә ya qırıntıları qoyulur. İlkin mәrhәlәdә mәhsul buzla birbaşa tәmasda olur, yәni soyuma prosesi sürәtlә gedir. Bununla belә, buz parçaları getdikcә әriyir vә soyumanın intensivliyi dә xeyli dәrәcәdә azalmış olur. Ərimә nәticәsindә davamlı şәkildә әmәlә gәlәn su kütlәsi mәhsulun әtrafındakı nisbi rütubәti artırır. Buz ilә suyun qarışığından ibarәt olan kütlә isә (maye buz) yeşiyin bütün hissәlәrinә yayılır vә mәhsula daha yaxşı nüfuz edir (şәkil 5.15 vә şәkil 5.16). Buz parçalarını qeyri-pik saatlarında, yәni elektrik xәrclәrinin çox az olduğu vaxtda hazırlayıb saxlamaq vә gün әrzindә istifadә etmәk olar. Mәhsulun buzla soyudulması üçün suya davamlı, baha qabların istifadәsi tәlәb olunur. Belә qablar nisbәtәn möhkәm olmalı, buz suyunun çıxarılması üçün qabda kifayәt sayda dәliklәr açılmalıdır. Kiçik müәssisәlәrdә buz parçaları әllә dırmıqlanaraq (vә ya kürәklә yığılaraq) qablara atılır. Böyük müәssisәlәrdә isә maye buz maşınlarından istifadә edilir. Hәmin maşınlar qutu altlıqlarına yığılmış qabları avtomatik olaraq buzlayır. Bu proses yalnız bir neçә dәqiqә davam edir vә sahәdә qablaşdırılmış bәzi tәrәvәz mәhsullarının, xüsusilә dә brokkolinin soyudulması üçün istifadә edilir. Qeyd etmәk lazımdır ki, qabları buzla doldurduqdan sonra soyuducu kameraya qoymaq lazımdır, әks halda buz parçaları daha sürәtlә әriyir. Mәhsullar 0ºC (32ºF) temperturda nәm mühitin uzunmüddәtli tәsirinә qarşı davam gәtirmәlidir. Sıxlığı az olan bәzi mәhsullar qaba yığıldıqda boş yer qalır vә hәmin yerlәrә dolmuş buz qırıntıları soyutma prosesindә әrimir vә daşınma zamanı qabda qala bilir. Başqa sözlә desәk, әgәr “soyuq zәncir” qırılarsa, artıq qalmış (izafi) buz kütlәsi daşınma zamanı mәhsulu soyuq saxlaya bilәr. Bununla belә, buzun artıq qalması o demәkdir ki, ondan sәmәrәli istifadә olunmayıb. Buzun çәkisi yükün çәkisini әhәmiyyәtli dәrәcәdә artıra bilir. Belә hallarda daşınan mәhsulun miqdarını da azaltmaq lazım gәlә bilәr. Ona görә dә ilkin soyutma mәrhәlәsindә buzun çәkisi mәhsulun çәkisinin 20-30%-ni tәşkil etmәlidir, lakin әksәr hallarda buz mayeyә çevrildikdә bu çәkilәr arasındakı fәrq bәrabәrlәşir. Bundan başqa, qarışıq yüklәrin daşınması zamanı әrimiş buz suyu әtrafdakı digәr davamsız qabları zәdәlәyә bilәr. Belә hallarda nәqliyyat vasitәsinin izolyasiya sistemi dә islanır. Yadda saxlamaq lazımdır ki, buz parçaları vә әrimiş buz suyu topdansatış mәntәqәlәrindә tәhlükә ehtimalı yarada bilәr.
Bu zaman geniş hәcmli buz suyu nasosla çәnә vurulur vә buz tәrkibli maye hava dәliklәrindәn qaba axaraq mәhsulu buzla doldurur.
Kәsilmiş gül dәstәlәri әksәr hallarda tәzyiqli hava ilә soyudulur. Lakin soyutma sistemi olmayan mühitdә, daşınan güllә dolu qutuları buz paketlәri ilә soyutmaq olar. Bu zaman buz paketlәri ölçülmüş miqdarda verilir vә nәticәdә әrimiş buz suyu yayılaraq mәhsulu vә karton qutuları zәdәlәmir.
5.2.6. Vakuumla soyutma sistemi
Mәhsulun tәrkibindәki suyun çox aşağı atmosfer tәzyiqi sәviyyәsindә buxarlanaraq çıxması zamanı vakuumla soyutma baş verir. Suyu asanlıqla buraxan mәhsulları 20-30 dәqiqә әrzindә soyutmaq mümkündür. Sәthin kütlәyә nisbәtinin daha çox olduğu bәzi mәhsullar, mәsәlәn yarpaqlı tәrәvәz mәhsulları (xüsusilә, aysberq kahısı) suyu sürәtlә buraxır. Belә mәhsulların vakuumla soyudulması müsbәt nәticә verir. Bәzi hallarda kәvәr, şirin qarğıdalı, yaşıl noxud, yerkökü vә saplaqlı istiotun soyudulması üçün bu metoddan istifadә edilir. Bu metodu yerkökünә vә istiota tәtbiq etdikdә sәth vә gövdә hissәlәri quruyur, yığımdan sonrakı çürümәnin qarşısı alınır. Hәtta nazik üzlüyә bükülmüş dolu qutuları da tez soyutmaq mümkün olur. Lakin bu halda belә üzlüklәr su buxarının asan hәrәkәt etmәsinә mane olmamalıdır. Şәkildә göründüyü kimi, geniş polad kameranın havası nasosla çıxarılır. Belә olduqda nәmlik itkisi yaranır vә mәhsul soyumağa başlayır (şәkil 5.17). Mәhsulun әtrafında atmosfer tәzyiqini azaltdıqda onun tәrkibindәki suyun qaynama temperaturu aşağı düşür. Tәzyiq aşağı düşdükcә su qaynayır vә mәhsulun istiliyi sürәtlә azalmağa başlayır. Su buxarı isә vakuum nasosu ilә paletlәrin arasındakı soyuq spiralların üzәrindә kondensasiyaya mәruz qalaraq çıxarılır. Hәr 6ºC (11ºF) temperaturda soyudulan mәhsulun çәkisi tәxminәn 1% itir (әsasәn su itkisi baş verir). Yaşıl soğan, kәvәr vә yarpaqlı kahının bәzi sortlarında belә çәki itkisini müşahidә etmәk mümkündür. Bәzi soyutma avadanlıqlarında su sәpmә sistemi olur vә soyutma prosesindә mәhsulun sәthinә bu sistem vasitәsilә su әlavә olunur. Hidro-soyutma sisteminin suyu kimi bu sistemin dә suyu (әgәr dövr edirsә) dezinfeksiya olunmalıdır. Mәhsula su sәpdikdәn sonra soyutma sisteminә yerlәşdirmәk olar. Prosesin sonunda vakuumun sürәtlә çıxarılması nәticәsindә sәth suyunun tәzyiqi altında bәzi tәrәvәz mәhsulları islana bilәr. Adi vakuum borusunda (bәzәn vakuum cihazı da adlanır) aysberq kahısı ilә dolu 800 yeşik (20 qutu altlığı) yerlәşdirmәk olar. Bәzi kiçik vakuum soyutma cihazlarına yalnız bir qutu altlığı qoymaq mümkündür. Vakuum soyutma cihazlarının әksәriyyәti daşına bilir vә il әrzindә iki vә ya daha artıq istehsal sahәsindә istifadә olunur. Ona görә dә belә cihazlar daha uzun sürәn iş mövsümündә amortizasiyaya uğrayır vә kapital xәrclәri artır. Müasir dövrdә istifadә olunan әksәr soyutma cihazlarında mexaniki soyutma (dondurma) sistemi vә rotorlu vakuum nasosları olur.
68 FӘSİL5
Şәkil
5.17. Vakuumlu soyutma sisteminә yüklәnmә
Meyvə-tərəvəz məhsullarının soyudulması
Mәhsulun qablaşdırma prosesindәn qabaq soyudulması. İçlikli qablara yığılmış vә bir qutu altlığı blokuna yüklәnmiş mәhsulların soyudulmasında müәyyәn problemlәr yaranır. Mәhsulu qablaşdırma prosesindәn әvvәl soyutmaqla belә problemlәri aradan qaldırmaq olar. Bununla belә, mәhsulu çeşidlәmәzdәn vә safçürük etmәzdәn qabaq soyutduqda soyutma xәrclәri artmış olur. Əgәr soyudulmuş mәhsulun 20%-i seçilib atılarsa, soyutma xәrci 25% artacaq. Mәhsulun 50%-i seçilib atılarsa (mәsәlәn, armudun seçilib emala göndәrilmәsi), bir ton qablaşdırılmış mәhsulun soyutma xәrclәri iki dәfә artmış olur.
Mәhsullar kameraya yerlәşdirilir, kamera bağlanır vә vakuum yaradılır. Mәhsulun daha az buxarlanması üçün soyutma dövrәsindә, sistemi su ilә tәmin edәn patentli texnologiya tәtbiq olunur.
Qablaşdırmadan әvvәl soyutmanın digәr çatışmayan cәhәti ondan ibarәtdir ki, soyuq meyvәlәr qablaşdırma prosesindә mexaniki zәdәlәrә daha çox mәruz qalır. Hidro-soyutmadan qabaq gilası vә kantalupu (әtirli qovunu) saf-çürük etmәklә belә problemlәrin qarşısını almaq olar. Soyudulduqdan sonra qablaşdırılan mәhsul müәyyәn dәrәcәdә isinir. Xәfif meh açıq qabdakı mәhsulu 30 dәqiqә әrzindә әtraf mühit temperaturuna yaxın dәrәcәdә isidә bilir. Bәzi qablaşdırma mәntәqәlәrindә belә halların qarşısını almaq üçün mәhsullar qablaşdırma prosesindәn qabaq qismәn, sonra isә tam soyudulur. Digәr mәntәqәlәrdә isә bu problem başqa yolla hәll edilir: mәhsul sahәdәn gәtirilir vә dolu yeşiklәr tәzyiqli hava ilә soyudulur. Soyudulmuş meyvә kameradan yaxın qablaşdırma mәntәqәsinә daşınır, ölçüsünә görә çeşidlәnir, saf-çürük edilir vә 3-4 dәqiqә әrzindә hәcmә uyğun olaraq qablara yığılır. Hәmin qablar soyutma kamerasına daşınır, qutu altlıqlara yığılır vә 6-7 dәqiqәdәn sonra çıxarılır. Belәliklә, mәhsulun tәkrar isinmәsinin qarşısı alınır. Nәticә olaraq qeyd etmәk lazımdır ki, mәhsulun tam soyudulması vacibdir.
5.3. Soyutma metodlarının seçilmәsinin texnoloji vә iqtisadi әsasları
Soyutma metodlarını mәhsulun fizioloji vә fiziki xüsusiyyәtlәrinә uyğun olaraq seçmәk olar. Mәsәlәn, xәstәlik vә zәdә ucbatından rütubәtli mühitin tәsirinә davam gәtirә bilmәyәn çiyәlәk sortlarını hidro-soyutma vә ya buzlama sistemlәrindә soyutmaq olmaz. Belә sortların kamera şәraitindә soyudulması mәslәhәt görülmür, çünki onları yığdıqdan sonra sürәtlә soyutmaq tәlәb olunur. Vakuumla soyutma sürәtli olsa da, gilәmeyvәlәrdә nәzәrә çarpacaq dәrәcәdә nәmlik itkisi yaradır. Belәliklә, çiyәlәyin tәzyiqli (mәcburi istiqamәtlәnmiş) hava ilә soyudulması әn sәmәrәli metod hesab edilir. Cәdvәl 5.1-dә müxtәlif meyvә-tәrәvәz mәhsulları vә gül sortları üçün istifadә olunan soyutma metodlarının siyahısı verilir.
Cәdvәl 5.1
Meyvә-tәrәvәz mәhsulları vә dekorativ bitkilәr üçün tәklif olunan soyutma metodları
69
FӘSİL5
Cәdvәl 5.1-in davamı
(R=soyutma/dondurma, FA=tәzyiqli hava ilә soyutma, HC=hidro-soyutma, VC=vakuumla soyutma, WVC=su sәpmә ilә vakuum soyutma, Pİ=buzlama, EC=buxarlandırma (evaporasiya) mühitindә soyutma)
Soyutma mәntәqәsindә bir neçә mәhsul növü saxlanılarsa, belә mәhsullara eyni soyutma metodu tәtbiq etmәk mümkün olar vә ya olmaya bilәr. Cәdvәl 5.1-ә әsasәn, vakuumla soyutma, buzlama vә kamera şәraitindә soyutma metodları yalnız bir neçә mәhsul növünә tәtbiq edilir. Hidro-soyutma metodu daha geniş çeşidli mәhsullarda müsbәt nәticә verir. Tәzyiqli hava ilә soyutma metodu isә әksәr mәhsullara uyğun gәlir vә geniş çeşidli mәhsulların soyudulmasında ideal nәticә verir. Ona görә dә tәzyiqli hava ilә vә kamerada soyutma metodları әksәr hallarda kiçik miqyaslı işlәr üçün (il әrzindә bazarda baş verәn dәyişiklәrә uyğun olaraq, müxtәlif çeşidli mәhsullardan istifadә edәn müәssisәlәr üçün) tövsiyә edilir. Bәzi hallarda qarışıq mәhsulların soyudulması üçün bir neçә metodun tәtbiq edilmәsi tәlәb oluna bilәr. Mәhsulun temperatur tәlәblәri. Optimal saxlanma temperaturları çox fәrqli olan mәhsulları ayrı-ayrı soyutma kameralarında saxlamaq lazımdır. Soyuğa hәddindәn artıq hәssas olan mәhsulları, kritik hәddәn aşağı temperaturda uzun müddәt saxladıqda zәdәlәnir. Əgәr mәhsulun temperatur tәlәblәri çox fәrqlәnmirsә, soyutma sistemini düzgün idarә etmәklә ümumi soyutma qurğusundan istifadә etmәk olar. Mәsәlәn, soyutma sistemindәn 7ºC (45ºF) daxili temperaturla çıxarılmış yay balqabağını 0ºC (32ºF) dәrәcәlik soyuducu kamerada tәzyiqli hava ilә soyutmaq olar. Bundan sonra hәmin mәhsulun 70C (450F) temperaturda saxlanılması mәslәhәt
70
Meyvə-tərəvəz məhsullarının soyudulması
görülür. Soyuğa olduqca hәssas olan әksәr mәhsulları donma temperaturu hәddindәn aşağı dәrәcәdә qısa müddәt saxlamaq olar. Soyutma avadanlıqlarının istismarı xәrclәri. Əsas istismar xәrclәri (kapital xәrclәr) soyutma avadanlıqlarının (kulerlәrin) növündәn asılı olaraq dәyişir. Maye buzla soyutma avadanlıqları (kulerlәr) әn bahalı aqreqatlardır. Vakuum-soyutma avadanlıqları (o cümlәdәn su sәpmә imkanları olan aqreqatlar), tәzyiqli hava ilә soyutma avadanlıqları vә hidro-soyutma avadanlıqları isә qiymәtinin bahalığına görә sonrakı yerlәri bölüşür. Şәkil 5.18-dә soyutma cihazının dörd növünün gündәlik soyutma gücünә uyğun kapital xәrclәri (1998-ci ilin mәlumatlarına әsasәn) verilir.
Şәkil 5.18. Geniş istifadә edilәn soyutma sistemlәrinin kapital xәrclәri (1998-ci il, ABŞ dolları)
Maye buzla soyutmanın xәrci, tәbii ki, mәhsulla dolu qaba qoyulan buzun miqdarından asılı olaraq dәyişir. Əgәr mәhsulun soyudulması üçün lazımi miqdarda buzdan istifadә olunursa vә soyutma gücü kifayәt edirsә, kapital xәrclәri azalır. Bununla belә, brokkoli kәlәmi daşıyan şirkәtlәrin әksәriyyәti soyutmaya olan tәlәbatı ödәmәk üçün әlavә buz parçalarından istifadә edir vә hәr yeşiyә 4.5 kq (10 funt) әlavә buz qoyur. Belә olduqda bazara çatdırılan mәhsulun buzu әrimir. Avadanlıqdan mümkün qәdәr çox istifadә edilmәklә soyutmaya kapital xәrclәrini azaltmaq olar. Vakuumla soyutma avadanlıqları çox yığcam olur vә әksәr hallarda daşına bilir. Kaliforniya ştatında vakuum soyutma avadanlıqları il әrzindә mәhsulun yığıldığı mәkandan asılı olaraq müxtәlif yerlәrә daşınır. ABŞ-ın qәrb bölgәsindә belә avadanlıqlar il әrzindә 10 aydan artıq işlәdilir. Yığım mövsümündә mәhsulun qısa müddәtә soyudulması üçün (elәcә dә yığım mövsümü başa çatdıqdan sonra uzunmüddәtli saxlanma üçün) tәzyiqli hava ilә soyutma sistemlәrindәn istifadә etmәk olar.
Enerji xәrclәri. Soyutmaya sәrf olunan enerji xәrclәri, soyutma avadanlıqlarından (kulerlәrdәn) asılı olaraq әhәmiyyәtli dәrәcәdә dәyişir (şәkil 5.19). Enerjinin sәrfi enerji әmsalı (EC) kimi ifadә olunur vә aşağıdakı kimi müәyyәn edilir:
Soyutma
EC= kilovat/saatla ifadә edilir) satın alınmış elektrik enerjisi (kv/saat)
EC qiymәtinin yüksәk olması enerjinin sәmәrәli istifadә edildiyini göstәrir. Soyutma avadanlıqlarının hәr bir növü üçün nәzәrdә tutulan EC hәddi, eyni növ
71
avadanlıqların dizaynından vә istismar әmәliyyatlarından asılı olaraq dәyişir. Bir soyuma avadanlığının istismarına sәrf olunan faktiki enerji xәrclәrini aşağıdakı düsturla (EC qiymәtini fәrz etmәklә) hesablamaq olar:
Şәkil 5.19. Geniş yayılmış soyutma sistemlәrindә enerjinin istifadәsi
İngilis vahidlәri ilә ifadә olunduqda,
Elektrik xәrclәri =
W·TD·R·Cp 3.413·EC
burada, W = soyudulmuş kütlә;
TD = mәhsulda temperaturun azalması –(0C);
R = elektrik enerjisinin tarifi (AZM/kilovat/saat);
EC = enerji әmsalı;
CP = 1 Btu (Britaniya istilik vahidi)/kütlә-0C; 3,413 Btu (Britaniya istilik vahidi)/kilovat/saat.
Beynәlxalq vahidlәr sistemi ilә ifadә olunduqda:
Elektrik xәrclәri =
W·TD·R·Cp 3.6·EC
burada, W = soyudulmuş kütlә;
TD = mәhsulda temperaturun azalması (0C); R = elektrik enerjisinin tarifi (AZM/kilovat/saat);
EC = enerji әmsalı;
Cp = 4,184J/kq-ºC; 36 J/kilovat/saat.
Enerji xәrclәri sәmәrәli soyutma sistemlәri üzrә ümumi xәrclәrin 5%-dәn az ola bilәr.
İşçi qüvvәsinә vә digәr avadanlıqlara çәkilmiş xәrclәr ümumi istismar xәrclәrinә daxil edilmәlidir. Bu xәrclәr barәdә konkret mәlumat mövcud olmasa da, onların bir-birindәn xeyli fәrqlәndiyini deyә bilәrik. Mәsәlәn, qablaşdırma xәttindә quraşdırılmış hidro-soyutma avadanlığı üçün tәlәb olunan işçi qüvvәsinin vә digәr avadanlıqların sayı xeyli az olduğu halda, sahәdә istifadә olunan avtonom soyutma avadanlıqlarını idarә etmәk üçün operator, elәcә dә mәhsulun avadanlığa yüklәnib boşaldılması üçün qaldırıcı yük maşınları daha çox lazım gәlir.
72 FӘSİL5
Meyvə-tərəvəz məhsullarının soyudulması
Əgәr soyutma metoduna uyğun olaraq mәhsulun xüsusi karton qutuya yığılması tәlәb olunarsa, soyutma avadanlıqlarının müxtәlif növlәrinin müqayisәsi zamanı hәmin qabın qiymәti dә nәzәrә alınmalıdır. Mәsәlәn, buzlama, hidro-soyutma vә vakuumlu soyutma (su sәpmә) sistemlәrindә suya davamlı qablardan istifadә etmәk lazımdır. Belә hallarda bir qabın (qutunun) qiymәti onun quruluşu, ölçüsü vә sayından asılı olaraq 25 sentlә bir dollar (ABŞ) arasında dәyişә bilir.
Digәr hallar. Marketinq әnәnәsi soyutma metodlarının seçimindә rol oynaya bilәr. Mәsәlәn, bәzi bazarlarda brokkolinin buzla dolu qablarda gәtirilmәsi tәlәb olunur. Ona görә dә belә bazarlara mәhsul daşıyan şirkәtlәr buzla soyutma sistemini seçmәlidir. Soyutma avadanlığının növünü mәntәqәlәrdә müәyyәnlәşdirmәk mümkündür, yәni az miqdarda mәhsulun soyudulması tәlәb olunarsa, soyuducu kameraya kiçik portativ ventilyator quraşdırmaqla tәzyiqli hava ilә soyutma sistemindәn istifadә etmәk olar. Geniş miqdarda mәhsulun soyudulması üçün, adәtәn soyutma gücünü artırmaq vә daimi ventilyasiya sistemi quraşdırmaq lazımdır. Hәr hansı bir әrazidә qısa yığım mövsümünә uyğun olaraq, daşınan soyutma avadanlıqlarının istifadәsi nәzәrdә tutula bilәr. Hәr sahә üçün daimi soyutma avadanlığını almağa ehtiyac yoxdur. Çünki, çox hallarda soyutma avadanlıqları bir istehsal sahәsindәn digәrinә daşınır vә ya daşınma şirkәtlәrinә icarәyә verilir. Ümumiyyәtlә, kapital xәrclәrini azaltmaq üçün bәzi daşınan soyutma avadanlıqlarını daşınma şirkәtlәri vә ya avadanlıq istehsalçıları ilә şәrikli işlәtmәk, yaxud icarәyә götürmәk olar.
Bәzi istehsalçılar öz mәhsullarını soyutmaq üçün ticarәt şirkәtlәri ilә müqavilә bağlayırlar. Belә olduqda birbaşa investisiya yatırmaq tәlәb olunmur vә istismar yaxud idarәetmә xәrclәri yaranmır. Bununla belә, istehsalçı mәhsula nәzarәti nisbәtәn itirir, әksәr hallarda soyutma vaxtına nәzarәt edә bilmir vә soyutmadan gәlir әldә etmәk imkanını itirir. İstehsalçılar soyutma işi ilә mәşğul olan kooperativlәr hesabına bәzi üstünlüklәri әldә edirlәr. Belә ki, onlar soyutma avadanlığının (kulerin) sahibi olmaqla şәxsi sәrmayә xәrclәrini azaldırlar.
Soyutma gücünün hesablanması. Operatorlar soyutma metodunu vә ya metodlarını seçdikdәn sonra, lazım olan soyutma gücünü hesablamalıdırlar. Belә hesablamalar soyutma cihazının gücünü müәyyәnlәşdirmәyә kömәk edir. Ümumiyyәtlә, 2.3 kilovatlıq soyutma üçün bir kilovatlıq kompressor gücü tәlәb olunur. Başqa sözlә desәk, bir ton mәhsulun soyudulması üçün 2 at gücündәn bir az zәif kompressor gücü tәlәb olunur. Tәxminәn 40 kilovatdan (11.4 ton) az soyutma gücünü tәlәb edәn avadanlıqlar әksәr hallarda istehsalçı tәrәfindәn quraşdırıla bilәr.
Böyük sistemlәr üçün lazım olan soyutma gücünü hәmin sahәnin mühәndislәri müәyyәn etmәlidir. Onlar bu zaman aşağıdakı amillәri nәzәrә almalıdırlar:
● soyudulmuş mәhsulun miqdarı;
● gәtirilmiş mәhsulun temperaturu;
● mәhsulun soyutma avadanlığına qoyulması sürәti (intensivliyi);
● tәlәb olunan soyutma sürәti;
● soyudulmuş mәhsulların çeşidi vә özünәmәxsus soyutma tәlәblәri;
● binanın layihәsi vә mәhsulun soyudulmuş hәcminin tәkrar isinmәsinә nә dәrәcәdә tәsir göstәrmәsi;
● işıq sistemindәn, ventilyator mühәrriyindәn, avtokaradan, insandan vә s. gәlәn istilik axını.
Kiçik mәntәqәlәrin soyutma gücünü әtraflı şәkildә hesablamağa ehtiyac yoxdur. Şәkil 5.20-dә verilmiş mәlumatlar әsasında bir saata 450 kq (1000 funt/saat) mәhsulu soyudan avadanlıq üçün lazım olan soyutma gücünü hesablamaq olar. Əgәr mәhsul 23.9ºC-dәn 1.7ºC -yә kimi soyudularsa (temperatur tәxminәn 22ºC düşәrsә) vә
73
soyutma avadanlığı (kuler) bir saata maksimum 400 kq (900 funt/saat) mәhsul soyudarsa o halda 16 kilovatlıq soyutma gücü tәlәb olunacaqdır. Bu şәkildәki hesablamalar mümkün qәdәr sürәtli soyutma üçün nәzәrdә tutulmuşdur. Mәhsulun kamera şәraitindә yavaş-yavaş soyudulması üçün isә nisbәtәn zәif soyutma gücü tәlәb olunur. Aşağıdakı şәkildә soyutma avadanlığına mәhsuldan başqa digәr mәnbәlәrdәn daxil olan istilik 25% götürülmüşdür.
Şәkil 5.20. Kiçik miqyaslı soyutma avadanlıqları üçün mexaniki soyutma tәlәblәri
Bәzi kiçik mәntәqәlәrdә mәhsulun soyudulması üçün buzdan istifadә edilir. Şәkil 5.21-dә verilmiş mәlumatların әsasında kiçik soyutma avadanlığının gündәlik istismarı üçün lazım olan buzun miqdarını hesablamaq olar. Mәsәlәn, әgәr gün әrzindә 2000 kq (4400 funt) mәhsul tәxminәn 220C dәrәcә soyudularsa, 1000 kiloqramdan (1.1 ton) bir az artıq buzu әritmәk lazım gәlәcәk. Bu şәklә әsasәn, mәhsulun soyudulması üçün nәzәrdә tutulan buzun 50%-i istifadә olunmuş vә soyutma potensialının yerdә qalan hissәsi isә kәnardan gәlәn isti axının tәsiri nәticәsindә itmişdir. Belә faydalı iş әmsalı әksәr hallarda izolә olunmamış soyutma avadanlıqlarında müşahidә edilir. Soyutma avadanlıqlarının dizaynı vә istismarı barәdә daha geniş mәlumat almaq üçün“Commercial Cooling of Fruits, Vegetables, and Flowers” kitabından istifadә etmәk olar (Tompson vә başqaları 1998).
Şәkil 5.21. Kiçik miqyaslı soyutma avadanlıqlarının istismarı üçün lazım olan buzun tәxmini miqdarı
Qeyd: Bu miqdar gün әrzindә soyudulmuş mәhsulun miqdarına vә mәhsul temperaturunun düşmә sәviyyәsinә әsasәn tәyin edilmişdir.
74 FӘSİL5
75 Meyvə-tərəvəz məhsullarının soyudulması
Soyutma avadanlıqlarının sәmәrәli idarә olunması. Soyutma avadanlığı (kulerin) lazımi qaydada idarә edildikdә bütün mәhsullar minimum xәrclә sәmәrәli şәkildә soyudulur. Avadanlıq barәdә mәlumatların qeyd olunması, menecer tәrәfindәn lazımi qiytmәtlәndirmәlәrin aparılması baxımından çox vacibdir. Bu zaman aşağıdakı mәlumatların qeyd olunması mәslәhәt görülür.
● hәr mal partiyası üzrә daxil olan vә çıxarılan mәhsulun temperaturu vә soyudulmuş mәhsulun növü;
● hәr soyutma dövrәsindә soyuducu agentin (mühitin) temperaturu;
● soyutma dövrәsinin müddәti;
● hәr dövrәdә soyudulmuş mәhsulun miqdarı;
● soyutma sisteminin istismar şәrtlәri, mәsәlәn sorma vә çıxış tәzyiqi vә s.;
● aylıq enerji sәrfi.
Daxil olan mәhsulun temperaturunu müәyyәn etmәklә tәlәb olunan soyutma müddәtini hesablamaq, çıxarılan mәhsulun temperaturu әsasında isә soyutma prosesinin keyfiyyәtini qiymәtlәndirmәk olar. Mәhsulun orta temperaturu mәqbul hәdd daxilindә olmalıdır. Eynilә, әn isti mәhsulun temperaturunun da hәdd daxilindә olması vacibdir. Operatorlar soyutma sistemindәn çıxarılan yükün müxtәlif hissәlәrindә mәhsulun temperaturunu ölçmәli, әn isti temperaturu olan hissәni müәyyәn etmәli vә hәmin temperaturu tәlәb olunan sәviyyәdәn aşağı salmalıdır. Mәsәlәn, tunel tipli tәzyiqli hava ilә soyutma avadanlıqlarında әn isti temperatur adәtәn ventilyatordan әn uzaq mәsafәdә yerlәşәn, yәni qayıdan hava tunelinә yaxın olan mәhsullarda müşahidә edilir.
Hidro-soyutma avadanlıqları mәhsulu nisbәtәn eyni dәrәcәdә soyudur, lakin qutunun dәliklәri düzgün tarazlanmadıqda su axını zәiflәyir vә hәmin hissәdәki mәhsul tam soyumur. Vakuumlu soyutma avadanlıqları da mәhsulu eyni dәrәcәdә soyudur. Maye buzla soyutma sistemlәrinin mәhsuldarlığı isә buz kütlәsinin hәr qutuya bәrabәr miqdarda әlavә olunub, olunmamasından asılıdır.
Soyutma avadanlıqlarının uzunmüddәtli mәhsuldarlığını digәr faktorlarla da müәyyәn etmәk olar. Mәsәlәn, әgәr soyutma vaxtı uzanırsa vә soyuducu agentin (mühitin) temperaturu dәyişmirsә, demәli, mәhsuldan keçәn soyuducu agentin qarşısı kәsilibdir. Soyutma prosesindә soyuducu agentin (mühitin) temperaturunun yüksәlmәsi, soyutma sistemindә hәr hansı problemin yaranmasından vә ya avadanlıqda hәddindәn artıq mәhsulun olmasından xәbәr verir. Soyutma sisteminin istismar şәraitinin dәyişmәsi, mümkün problemlәrin müәyyәnlәşdirilmәsinә vә hәll yollarının tapılmasına kömәk edir.
Bütün soyutma avadanlıqlarına müntәzәm texniki xidmәt göstәrilmәlidir. Vakuumlu soyutma avadanlıqlarında qapının kiplәşdiricilәri müntәzәm olaraq yoxlanılmalı vә tәzyiq manometrlәri tәxminәn ildә bir dәfә kalibrlәnmәlidir. Hidrosoyutma avadanlıqlarının lazımi qaydada işlәmәsi üçün, onların gündәlik tәmizlәnmәsi tәlәb olunur. Bütün filtrlәr, su paylama paneli vә rezervuarı hәr gün tәmizlәnmәli, xlorun qatılığı isә gündә bir neçә dәfә yoxlanılmalıdır. Soyutma sisteminin digәr xüsusiyyәtlәrini dә hәr gün yoxlamaq lazımdır. Soyuducu kameralar. Soyudulmuş mәhsulu birbaşa kameraya vә ya soyuducu nәqliyyat vasitәlәrinә yüklәmәdikdә daha sürәtlә isinmәyә başlayır. Mәhsulun tәkrarәn isinmәsi soyutmanın faydasını azaldır. Ümumiyyәtlә, isti mühitdә saxlanılan soyuq mәhsul kondensasiyaya mәruz qalaraq müәyyәn xәstәliklәrin yaranmasına sәbәb olur. Belә problemlәri aradan qaldırmaq üçün soyuducu kameranı soyutma avadanlığına birlәşdirmәk lazımdır. Başqa sözlә desәk, soyutma avadanlıqları tәzyiqli hava ilә soyutma cihazları kimi kameranın bir hissәsini tәşkil edә bilәr, lakin belә
yanaşma tövsiyә edilmir. Kiçik soyuducu kameraları ticarәt mәqsәdlәri üçün tikmәk, yarımfabrikat formasında alaraq quraşdırmaq vә ya soyuducu nәqliyyat vasitәsi kimi (dәniz konteynerlәri, treylerlәr vә ya yük vaqonu kimi) işlәtmәk olar. Soyuducu kameranın qiymәti soyuducu anbarın ümumi kapital xәrclәrinә әlavә edilmәlidir.
5.4. Fәsilә dair xülasә
Soyutmanın vә temperaturun sәmәrәli şәkildә idarә edilmәsi üçün mәhsul vә bazar tәlәblәrini, elәcә dә mövcud soyutma metodlarını tam anlamaq lazımdır. Mәhsulun soyudulması zamanı әldә olunan üstünlüklәr vә hәyata keçirilmәsi vacib olan işlәr aşağıdakılardır:
● mәhsulun tam soyudulması vә temperaturun yaxşı idarә olunması marketinqin uğuruna zәmin yaradır;
● soyutma prosesi tez xarab olan mәhsulların idarә olunmasında mühüm rol oynayır;
● qablaşdırma vә yüklәmә-boşaltma işlәrinә dәyişiklik etdikdә soyutmanın intensivliyinә tәsir edәn amillәri nәzәrә almaq lazımdır;
● soyutma prosesi vә soyuducu kamera üçün fәrqli tәlәblәr irәli sürülür. Ona görә dә soyutmanı vә kameranı iki ayrı fәaliyyәt sahәsi kimi nәzәrdәn keçirmәk lazım gәlir;
● soyutmanı sürәtlәndirmәk üçün dörd metoddan vә dәyişiklikdәn istifadә edilir. Ona görә dә müştәrinin ehtiyaclarına vә soyudulan mәhsulun çeşidinә uyğun olan metodu vә ya metodları seçmәk lazımdır;
● mövcud soyuducu anbara cüzi dәyişiklik etmәklә soyutmanın sürәtini artırmaq olar. İxtisaslı mühәndislәr bütün soyutma sistemini qiymәtlәndirdikdәn sonra dizayn tәlәblәrini müәyyәn etmәlidirlәr. Soyutma sisteminin ümumi xәrclәrini nәzәrә aldıqda soyutma sürәtinin artırılmasından yaranan xәrclәrin nisbәtәn az olduğunu görәrik;
● әksәr hallarda hava vә ya su axınının idarә olunmasına, qabların dizaynına, qablaşdırma materiallarına vә qutu altlıqlarının düzülüşünә diqqәt yetirәrәk soyutma vaxtını qısaltmaq olar;
● soyutma sisteminin mәhsuldarlıq göstәricilәrini diqqәtlә qeydә almaq lazımdır. Soyutma avadanlıqlarının daha yaxşı idarә olunması üçün mәhsulun temperaturu sistemli şәkildә ölçülmәli vә qeydә alınmalıdır.
5.5. Ədәbiyyat
Hardenburg, R.E., A.E.Watada and C.Y.Wang. 1986. The commercial storage of 1. fruits, vegetables, and florist and nursery stocks. USDA. 66. 130 pp. Isenberg, F.M.R., R.F.Kasmire and J.E.Parson.1982. Vacuum cooling vegetables. 2. Cornell Univ. Coop. Ext. Bull. 186. 10 pp. Jeffrey, J.J. 1977. Engineering principles related tothe design of systems for air 3. cooling of fruits and vegetables in shipping containers. Proc. 29th Intl. Conf. on Handling Perishable Agricultural Commodities. East Lansing: MSU. 151–164. Rij, R.E., J.F.Thompson and D.S.Farnham. 1979. Handling, precooling, and 4. temperature management of cut flower crops for truck transportation. Oakland: Univ. Calif. Ext. Leaflet 21058.
Sargent, S.A., M.T.Talbot and J.K.Brecht. 1989. Evaluating precooling methods 5. for vegetable packinghouse operations. Proc. Fla. State Hort Soc. 101:175–182.
76 FӘSİL5
77 Meyvə-tərəvəz məhsullarının soyudulması
Thompson, J.F. and R.F.Kasmire. 1981. An evaporative cooler for vegetable 6. crops. Calif. Agric. 35(3–4): 20–21.
Thompson, J.F., F.G.Mitchell, T.R.Rumsey, R.F.Kasmire and C.H.Crisosto. 1998. 7. Commercial cooling of fruits, vegetables and flowers. Oakland: Univ. Calif. Div. Of Ag. And Nat. Res., 21567: 61. Watkins, J.B. and S.Ledger. 1990. Forced-air cooling. 2nd ed. Brisbane, Australia: 8. Qweensland, Dep. Of Primary Industries. 64 pp.
Saxlanma sistemləri
Saxlanma sistemləri Ceyms F.Tompson
6.1. Mәhsulun saxlanmasını tәmin edәn şәrait
Tez xarab olan mәhsulların lazımı qaydada bazara çatdırılması üçün müvafiq saxlanma sistemlәrindәn istifadә etmәk lazımdır. Belә sistemlәr mәhsulun yığımı ilә satışı arasındakı gündәlik tarazlığı qoruyub saxlayır. Bәzi mәhsullar daha uzun müddәt saxlanılır vә yığım mövsümü başa çatdıqdan sonra bazara çıxarılır. Mәhsullar aşağıdakı şәrtlәr daxilindә saxlanılır:
● mühitin tәrkibinә nәzarәt etmәklә vә temperaturu әn aşağı sәviyyәdә (donmaya sәbәb olmayan sәviyyәdә) saxlamaqla mәhsulun bioloji fәaliyyәtinin lәngidilmәsi;
● temperaturu әn aşağı sәviyyәdә saxlamaq vә mәhsulun sәthindәki nәmliyi azaltmaqla mikroorqanizmlәrin inkişafı vә yayılmasına mane olmaq;
● mәhsulun etilen qazına qarşı hәssaslığını zәiflәtmәk.
Saxlanma mәntәqәlәrindә bәzi mәhsullar üçün xüsusi müalicә tәdbirlәri görülә bilәr. Mәsәlәn, adi vә şirin kartof yüksәk temperaturda vә nisbi rütubәtdә bir neçә gün saxlanılır ki, yığım zamanı yaranmış yaralar bәrkiyәrәk sağalsın; süfrә üzümü kükürd dioksidlә fumiqasiya edilmәklә botritis xәstәliyinin (boz çürümәnin) qarşısı alınır; armudu vә ya şaftalını etilenin tәsiri altında daha sürәtlә vә bәrabәr sәviyyәdә yetişdirmәk mümkündür. Bu fәsildә anbarın temperaturu, nisbi rütubәti vә saxlanma mühitinә nәzarәt etmәk üçün daha çox istifadә olunan avadanlıqlardan vә texniki üsullardan bәhs edilir.
6.2. Mәhsulun saxlanılmasında rol oynayan amillәr
Temperatur. Soyuducu anbarda temperaturun mәhsul üçün arzu olunan sәviyyәdә, tәxminәn ±1ºC hәdd daxilindә saxlanılması mәslәhәt görülür. Donma nöqtәsinә çox yaxın olan saxlanma mühitindә bu hәddin (diapazonun) daha da mәhdudlaşdırılması lazım gәlә bilәr. Temperatur optimal hәddәn aşağı olduqda mәhsullar donaraq zәdәlәnir, yuxarı olduqda isә mәhsulun saxlanma müddәti qısalır. Bundan başqa, temperaturun kәskin dәrәcәdә oynaması anbarda saxlanılan mәhsulun üzәrindә tәrin yaranmasına sәbәb olur vә su itkisi daha da sürәtlәnir. Əlavә A-da meyvә-tәrәvәz mәhsullarını uzun müddәt saxlamaq üçün tövsiyә olunan temperatur vә rütubәt sәviyyәlәrinin siyahısı verilir. Əksәr anbarlarda, xüsusәn dә topdan vә pәrakәndә satış mәntәqәlәrindә müxtәlif mәhsullar eyni kamerada saxlanılır. Cәvәl 6.1-dә qısa müddәt әrzindә saxlanılan mәhsullar temperatur vә rütubәt sәviyyәlәrinә görә qruplara ayrılmışdır.
79
6
Cәdvәl 5.1 10 gün әrzindә bir yerdә saxlanıla bilәn tәzә meyvә-tәrәvәz mәhsulları
80 FӘSİL6
T R V Z M HSULLARI
MEYV L R V BOSTAN M HSULLARI
T R V Z M HSULLARI
MEYV L R V BOSTAN M HSULLARI
T R V Z M HSULLARI
MEYV L R V BOSTAN M HSULLARI
Qeydl r:
81 Saxlanma sistemləri
Saxlanma temperaturunun tәlәb olunan diapazonda tәnzimlәnmәsi, dizaynla bağlı olan bәzi mühüm amillәrdәn asılıdır. Şәkil 6.1-dә süfrә üzümü saxlanan kameranın daxili görünüşü verilmişdir. Burada soyutma sisteminin ölçücü elә müәyyәn edilmәlidir ki, maksimum gözlәnilәn istilik yükünü aradan qaldırmaq mümkün olsun. Standartdan aşağı sәviyyәdә olan sistemlәrdә havanın temperaturu istilik yükünün tәsiri altında qalxır, lakin sistemin hәddindәn artıq iri ölçüdә olması lazımsız xәrclәrin yaranmasına sәbәb olur. Ona görә dә sistem elә layihәlәndirilmәlidir ki, soyutma spirallarından çıxan hava kütlәsi kameranın arzu olunan temperaturuna yaxın dәrәcәdә olsun. Belә olduqda soyutma sisteminin işә salınması vә söndürülmәsi nәticәsindә temperatur sәviyyәlәrinin kәskin dәrәcәdә dәyişmәsinin qarşısı alınar. Sorma tәzyiqini tәnzimlәyәn vasitәlәrlә tәchiz olunmuş geniş soyutma spiralları, kameranın havasının temperaturu ilә, çıxan havanın temperaturu arasındakı fәrqi azaldır vә uyğun soyutma gücünü tәmin edir. Belә temperatur fәrqinin azalması nәticәsindә kameranın nisbi rütubәti artır vә spirallar bir o qәdәr buz bağlamır. Saxlanılan mәhsulun üzәrindә boş yer saxladıqda buxarlandırıcı cihazlardan (evaporatorlardan) çıxan hava kütlәsi kameranın havasına qarışaraq mәhsula nüfuz edir.
Şәkil 6.1. Süfrә üzümünün saxlanıldığı kameranın daxili görünüşü
Havalanma. Havanı lazımi sәviyyәdә dövr etdirmәklә temperatur dәyişmәlәrinin qarşısını nisbәtәn almaq olar. Əksәr soyuducu anbarlarda saxlanılan mәhsulun maksimum miqdarından asılı olaraq saniyәdә bir ton üzrә 0.052 m3 (100 kub fut metr/ton) hava axını tәmin edilir. Bu hava axını mәhsulun saxlanma temperaturuna qәdәr soyudulması üçün lazımdır. Bundan başqa, mәhsulda tәnәffüs intensivliyi yüksәk olduqda, belә hava axınına ehtiyac yarana bilәr. Sistem elә layihәlәndirilmәlidir ki, mәhsullar saxlanma temperaturuna çatdıqdan sonra, hava axınını saniyәdә bir ton üzrә 0.0208 m3-dәn 0.0104 m3-ә (20 kub fut metrdәn 40 kub fut metrә) kimi azaltmaq mümkün olsun. Çünki axınının intensivliyi artdıqda mәhsulda hәddindәn artıq çәki itkisi baş verә bilәr. Mühәrriyin sürәtini tәnzimlәyәn sistemlәr mәsәlәn, dәyişәn cәrәyan mühәrriklәri üçün nәzәrdә tutulmuş dәyişәn tezlik nәzarәtçilәri әksәr hallarda ventilyatorun sürәtinә nәzarәt etmәk üçün istifadә olunur. Ona görә dә ventilyatorları mümkün dәrәcәdә әn aşağı sürәtdә işlәtmәk lazımdır, әks halda mәhsulun istiliyi arzu olunmaz dәrәcәdә artacaq. Ən isti mәhsullar
soyuducu kameranın isti divarına vә ya tavanına yaxın yuxarı hissәdә vә evaporatorun ventilyatorlarından çox uzaqda yerlәşir.
Sistem elә layihәlәndirilmәlidir ki, hava axını bәrabәr formada yayılaraq bütün mәhsullardan keçә bilsin. Bu zaman hava sirkulyasiyasının (dövr etmәsinin) intensivliyi aşağı sәviyyәdә olacaq. Şәkil 6.2-dә hava axınını geniş kameralarda bәrabәr sәviyyәdә paylayan bәzi sistemlәr göstәrilmişdir. Əgәr hava axını yeşiklәrin vә ya qutu altlıqlarındakı yükün yan hissәlәrindәn keçirsә, mәhsulu elә yerlәşdirmәk lazımdır ki, belә hissәlәrdә eni 10-15 sm (4-6 düym) olan hava kanalları yaransın. Bu kanallar havanın hәrәkәt istiqamәtinә paralel olmalıdır. Bundan başqa, soyudulmuş havanın xarici mühitdәn keçәn istilik axınını uda bilmәsi üçün mәhsulla divar arasında boş yer saxlamaq lazımdır. Bu mәqsәdlә kameranın döşәmәsi ilә divarın arasında çıxıntılı sәki yaradılır ki, yığılmış mәhsullar divardan aralansın vә havanın axınına şәrait yaransın. Avtokar üçün nәzәrdә tutulmuş açıq hissәlәr hava cığırının bütöv uzunluğu boyunca düzülmәlidir. İlanvari hava axını sistemi hava kütlәsini mәhsuldan tәzyiq altında keçirәn yeganә sistemdir. Bu sistemin sayәsindә ilkin soyutma prosesi sürәtlәnir, lakin uzunmüddәtli saxlanma zamanı, mәhsulun temperaturunu bәrabәr sәviyyәdә saxlamaq üçün belә hava axınına ehtiyac yaranmaya da bilәr. Hava axını zәif müqavimәt göstәrәn cığırlardan (hava yollarından) keçir. Ona görә dә yarımçıq dolmuş kameralarda havanın dövr etmәsi tez-tez lazımi sәviyyәdә olmur. Belә olduqda geniş kameraları, havanın hәrәkәti istiqamәtinә paralel olan izolyasiyasız arakәsmәlәrlә bir neçә bölmәyә ayırmaq olar. Bu zaman bir bölmәdәn çıxarılan mәhsul digәr bölmәdәki hava axınına az tәsir göstәrmiş olur.
Şәkil 6.2. Soyuducu anbarlarda istifadә olunan hava axını sistemlәri
82 FӘSİL6
83 Saxlanma sistemləri
Evaporator spiralları ilә tәchiz olunmuş daha kiçik kameralarda, hava axını tavanın altındakı boş sahәnin (plenumun) quruluşuna oxşar formada hәrәkәt edir, lakin bu halda plenuma ehtiyac yoxdur, çünki gücü yüksәk olan evaporator ventilyatorları havanı 15 metrlik mәsafәdәn çıxarır. Buxarlandırıcı cihazın (evaporatorun) altında mәhsulları divardan 20-25 sm aralı yığmaqla hava kanalı yaradılır. Tavana quraşdırılmış buxarlandırıcı soyutma avadanlığı (kuler) ilә soyudulan kameralarda hava axınının aşağı istiqamәtdә taralara paylanması üçün tavan ventilyatorlarından istifadә edilir.
Nәzarәtli vә uzunmüddәtli saxlanma mühitindә (CA), buxarlandırıcı cihazın ventilyatorlarını iş vaxtının 85-90%-i müddәtinә qәdәr dayandırmaqla hava axınını azaltmaq olar. Qış fәslinin mülayim temperaturunda buxarlandırıcı cihazın ventilyatorlarından vә motorlarından gәlәn istilik axını, soyutmaya tәlәbat yaradır. Ona görә dә ventilyatorun istismar vaxtını qısaltmaqla isti hava axınını vә eyni zamanda soyutmaya olan tәlәbatı azaltmaq mümkündür. ABŞ-ın şimal-qәrb bölgәlәrindә aparılmış sınaqların nәticәlәrinә әsasәn mәlum olmuşdur ki, ventilyatorlar elektrik enerjisi sәrfini 65% azaldır. O, eyni zamanda kameradakı nәmliyin sәviyyәsini yüksәldir vә mәhsulda baş verәn nәmlik itkisinin qarşısını ala bilәr. Termostat sensorlar soyuducu kameranın müvafiq hissәlәrindә, adәtәn döşәmәdәn 1.5 metr hündürlükdә (daha rahat yoxlamaq üçün) quraşdırılır. Bu sensorlar istilik mәnbәlәrinә, mәsәlәn qapılara vә ya divarlara yaxın yerlәşmәmәlidir. Belә sensorları soyuq hissәlәrә, mәsәlәn soyutma aqreqatının hava buraxan hissәlәrinә yaxın quraşdırmaq olmaz. Termostatı vaxtaşırı şәkildә kalibrlәnmiş termometrlә yoxlamaq lazımdır. Mәhsulun keyfiyyәtinә yalnız bir neçә dәrәcәlik xәtalar tәsir edә bilәr.
Yuxarıdakı iki dizayn әsasında yaradılmış sistemdә hava axını qutu altlıqları vә ya tara cәrgәlәrinin arasındakı boşluqlardan keçir. Aşağıdakı dizaynların әsasında yaradılmış sistemdә isә taralar sıx yığılır vә hava axını avtokar üçün nәzәrdә tutulmuş açıq hissәlәrdәn keçir.
Rütubәt. Tez xarab olan mәhsulların әksәriyyәtini uzun müddәt saxladıqda nisbi rütubәt hәddi 90-95% olmalıdır, әks halda arzuolunmaz nәmlik itkisi baş verә bilәr. Rütubәtin sәviyyәsi 100%-ә yaxınlaşdıqda isә bәzi meyvәlәrin sәthi çatlayır vә orada mikroorqanizmlәr inkişaf edәrәk çoxalır. Qeyd etmәk lazımdır ki, soyutma mәntәqәlәrindә nisbi rütubәtin belә yüksәk olması qeyri-adi haldır. Qismәn qurudulmuş mәhsullar, mәsәlәn sarımsaq, zәncәfil vә ya quru soğan 65-75% nisbi rütubәt sәviyyәsindә saxlanılır. Qurudulmuş meyvәlәrin vә qrәzәkli mәhsulların saxlanılması üçün nәzәrdә tutulan nisbi rütubәt hәddi isә 55-65%-dir. Əksәr bağ mәhsulları üçün tövsiyә olunan yüksәk nisbi rütubәt sәviyyәsindә saxlanılan fibrolit qutular uzun müddәt tәsir altında qalaraq öz möhkәmliyini itirir. 95%-lik nisbi rütubәtdә saxlanılan adi fibrolit qutu, 50%-lik nisbi rütubәtdә saxlanılan qutunun yarısı qәdәr möhkәm olur. Əgәr tez xarab olan mәhsullar nәmlik itkisinin qarşısını alan plastik paketlәrә vә ya içlikli yeşiklәrә (qutulara) yığılırsa, soyuducu kameranın nisbi rütubәtini tövsiyә olunan sәviyyәdәn aşağı salmaq olar.
Soyutma avadanlıqları nisbi rütubәti (NR) yüksәk sәviyyәdә saxlamalıdır. Bağ mәhsulları üçün nәzәrdә tutulmayan sistemlәrdә buxarlandırıcı cihazın (evaporatorun) spiralları (soyuq hava әmәlә gәtirәn) kameranın arzu olunan hava temperaturundan tәxminәn 6ºC aşağı temperaturda işlәyir. Belә olduqda hәddindәn artıq miqdarda nәmlik әmәlә gәlmәklә, spirallar tәrlәmәyә mәruz qalır vә kameranın nisbi rütubәti 70-80%-ә düşә bilir. Spiralın temperaturunu mümkün olan әn yüksәk sәviyyәdә saxlayan soyutma nәzarәtçilәri (kontrollerlәri) vә sәth sahәsi geniş olan spirallar daha kiçik spirallar kimi eyni soyutma gücünü tәmin etsәlәr dә, daha
yüksәk temperaturda işlәmәklә havadan çıxan nәmliyin miqdarını azaltmış olur. Spirallar kifayәt qәdәr böyük olmalıdır ki, kameradakı havanın temperaturundan 3ºC aşağı temperatur tәmin edә bilsin.
Soyuducu kamerada nәmliyin artırılması vә evaporator spirallarının qurumaması üçün, adәtәn mexaniki nәmlәndirici cihazlardan vә ya su püskürdәn ucluqlardan istifadә edilir. Bununla belә, nәmliyi artırdıqda spiralların donunu daha tez-tez açmaq lazım gәlir. Mәhsulları әtraf mühit temperaturundan daha isti temperaturda saxladıqda (soyuq qış aylarında aşağı temperaturun tәsiri altında zәdәlәnmә hallarının qarşısını almaq üçün, kameranın temperaturunu artırdıqda) nәmlәndirici cihazlara ehtiyac yaranır.
Bәzi soyutma sistemlәrindә rütubәti lazımi sәviyyәdә saxlamaq üçün nәm spirallı istilik dәyişdirici cihazlardan istifadә edilir. Belә sistemlәrdә suyu 0ºC-yә qәdәr vә ya zәrurәt yarandıqda daha çox soyudurlar. Bundan sonra soyudulmuş su spirallardan keçәrәk kameraya sәpilir, kameranın havası soyuyur vә hava axını yuxarı istiqamәtdә hәrәkәt edib spirallardan keçdikcә nisbi rütubәt 100%-ә yaxınlaşır. Bununla belә, hava axını mәhsulun saxlandığı sahәdә hәrәkәt etdikcә isinir vә temperaturun yüksәlmәsi nisbi rütubәtin azalmasına sәbәb olur. Bu sistem adәtәn 0.2ºC-dәn yüksәk olan hava temperaturuna uyğun gәlir vә 0ºC-yә yaxın vә ya aşağı dәrәcәdә saxlanılan mәhsullarda (suyun donma temperaturunu azaldan kimyәvi maddәlәrdәn, mәsәlәn natrium sodasından -NaOH vә ya etilen qlikoldan istifadә etmәdikdә) yaxşı nәticә vermir.
Qismәn qurudulmuş kökümeyvәli vә soğanaqlı mәhsullar, elәcә dә tam qurudulmuş qәrzәkli mәhsullar üçün nәzәrdә tutulan aşağı rütubәtlilik, adәtәn xüsusi evaporator spiralları vasitәsilә tәmin edilir. Hava axını belә spiralların birinci hissәsindә arzu olunan otaq temperaturundan aşağı dәrәcәyә kimi soyudulur vә quruyur. Bundan sonra hava axını tәkrar isinmә bölmәsindә qabaqcadan nәzәrdә tutulmuş dәrәcәyә kimi isidilir. İstilik enerjisi isә evaporator spiralının tәkrar isinmә bölmәsinә, boru ilә birlәşdirilmiş kompressor çıxışından gәlәn isti qazın vә ya elektrik-qızdırıcı cihazın vasitәsilә verilir.
6.3. Soyutma (refrijerasiya) vә onun idarә edilmәsi
Soyutma sisteminin gücü saxlanma sahәsinә daxil olaraq divarlardan, döşәmә vә tavandan keçәn, mәhsulun tәnәffüsü vә havanın infiltrasiyası nәticәsindә әmәlә gәlәn, hәmçinin işçilәrdәn vә avadanlıqlardan (mәsәlәn, lampalardan, ventilyatorlardan vә avtokaralardan) keçәn istiliyinümumi göstәricilәri әsasında tәyin edilir. İstilik, Soyutma vә Havanın Kondisiyası üzrә Amerika Mühәndislәri Cәmiyyәtinin (ASHRAE) mәlumat kitabçalarında vә “Industrial Refrigeration Handbook” adlı әsәrdә (Stoecker, 1998) istilik yükünün hesablanması barәdә geniş mәlumatlar verilmişdir. Soyutma (refrijerasiya) avadanlıqları ümumәn mәhsulun sahә istiliyini tam çıxarmaq üçün nәzәrdә tutulmayıb, çünki bunun üçün daha yüksәk soyutma gücü tәlәb olunur vә bu mәqsәdlә ayrı-ayrı soyutma qurğularından istifadә edilir. Mexaniki soyutma (refrijerasiya).Soyutma mәntәqәlәrinin bir çoxunda saxlanma temperaturuna nәzarәt etmәk üçün soyutma (refrijerasiya) sistemindәn istifadә edilir. Belә sistemlәrdә maye kütlәsi istiliyi udaraq qaza çevrilir. Ən sadә metod isә mәhsulun saxlandığı sahәdә maye azotun vә ya karbon qazının nәzarәt altında buraxılmasıdır. Maye qaynadıqca saxlanma sahәsindә soyuducu effekt yaranır. lakin bu metodda soyutma maddәsinin kәnardan daimi verilmәsi tәlәb olunur. Daha geniş yayılmış mexaniki soyutma sistemlәrindә soyutma maddәsi kimi ammonyakdan vә
84 FӘSİL6
85 Saxlanma sistemləri
ya hallogen karbon mayesinin müxtәlif növlәrindәn (bәzi hallarda flor-“freon” ticarәt adı ilә istinad edilir) istifadә edilir. Kompressorlar vә istilik mübadilәsi cihazları bu maddәlәrin buxarını asanlıqla tuta bilir.
Şәkil 6.3-dә adi buxarın tәkrar sıxıldığı (vә ya mexaniki) soyutma sisteminin komponentlәri göstәrilmişdir. Bu sistemә әsasәn soyutma mayesi genişlәndirici klapandan keçir vә hәmin nöqtәdә tәzyiq düşür. Maye isә aşağı temperaturda (saxlanma sahәsindәn istiliyi çıxarmaq üçün kifayәt qәdәr aşağı olan temperaturda) buxarlanır. Soyudulması nәzәrdә tutulan materialdan çıxan isti hava kameranın havasına qarışır vә hәmin hava axını evaporatordan - adәtәn qabırğaşәkilli borusu olan istilik dәyişdirici qurğudan - keçәrәk havadan gәlәn istiliyi soyutma maddәsinә ötürür vә onun buxarlanmasına sәbәb olur. Maye kütlәsi tam qaza çevrildikdәn sonra kompressorda tәkrar sıxılır, kondensatordan keçәrәk soyudulur vә maye halına çevrilir. Kondensator saxlanma sahәsinin xaricindә yerlәşir vә isti hava buraxır. Maye isә çәndә (rezervuarda) saxlanılır vә zәrurәt yarandıqda soyutma üçün müәyyәn dozada istifadә edilir.
Şәkil 6.2. Soyuducu anbarlarda istifadә olunan hava axını sistemlәri
Genişlәndirici klapanlar. Bәzi mexaniki soyutma sistemlәri adәtәn genişlәndirici klapanlarla idarә edilir. Bu klapanlar buxarlandırıcı cihazdakı (evaporatordakı) soyutma maddәsinin tәzyiqini tәnzimlәyir. Qeyd etmәk lazımdır ki, tәzyiqin sәviyyәsinin az olması soyutma mayesinin aşağı temperaturda buxarlanmasına sәbәb olur. Genişlәndirici klapanlar hәmçinin soyutma maddәsinin axınını tәnzimlәyir vә mövcud soyutma gücünә tәsir edir. Genişlәndirici klapanların әn geniş yayılmış iki növü vardır: kapillyar borucuqlar vә termostatik genişlәndirici klapanlar. Kapillyar borucuqlar çox kiçik soyutma avadanlıqlarında (at gücü 1-dәn az olan) işlәdilir. Bu borucuqların uzunluğu 0.6-6 metr (2-20 fut), daxili diametri isә 0.6-2.3 millimetrdir (0.025-0.090 düymdür). Borucuqdan axan mayenin müqavimәti sayәsindә sistemin aşağı vә yuxarı tәzyiqli hissәlәri arasındakı tәzyiq lazımi sәviyyәyә düşür vә soyutma maddәsinin axını tәnzimlәnir.
Kapillyar borucuqlar ucuz olur vә onların heç bir hissәsi hәrәkәt etmir. Belә boru ların ağzı tutulur vә onları dәyişәrәk sistemә uyğunlaşdırmaq mümkün olmur. Kapillyar borulu sistemlәrdә soyutma maddәsinin nisbәtәn sabit çәkildә axması tәlәb olunur. Termostatik genişlәndirici klapanlar isә soyutma maddәsinin axınını tәnzimlәyәrәk, buxarlandırıcı cihazın girişi ilә (buxarlanma temperaturu) spiralın çıxışı arasındakı temperatur fәrqini sabit sәviyyәdә saxlayır vә qızma prosesini tәnzimlәyir. Bu klapanlar hәmçinin aşağı yan tәzyiqin dәyişmәsinә şәrait yaradır ki, soyutma yükünün artırılması tәlәb olunduqda evaporator spirallarının temperaturu yüksәlsin. Genişlәndirici klapanın bu növü uzunmüddәtli saxlanma zamanı lazım olan yüksәk nisbi rütubәtin әldә edilmәsi üçün yararlı deyil. Böyük soyutma sistemlәrindә dolu spirallardan istifadә etmәk olar. Belә spiralların içindә hәmişә soyutma mayesi olur. Dolu spirallar istiliyi boş spirallardan daha yaxşı ötürür. Bundan başqa, spiralın daxilindәki soyutma maddәsi tәnzimlәnәrәk sabit sәviyyәdә saxlanılır. Bu tәnzimlәmә vasitәsi termostatik genişlәndirici klapanla paralel işlәyә bilir. Digәr tәnzimlәyici vasitәlәr, mәsәlәn sorma tәzyiq requlyatorunu maddә axınını tәnzimlәyәn vasitәlәrlә birlikdә işlәtmәk mümkündür. Soyuducu kameranın nisbi rütubәtinin vә spiral temperaturunun әn yüksәk sәviyyәyә kimi qaldırılmasında bu vasitәlәr çox mühüm rol oynayır.
Şәkil 6.4. Soyutma kompressorlarının geniş yayılmış növlәri
Buxarlandırıcı cihazlar (evaporatorlar). Müasir soyuducu anbarlarda adәtәn qabırğaşәkilli borusu olan buxarlandırıcı cihazlardan istifadә edilir. Bu zaman buxarlandırıcı cihazın ventilyatorları kameranın havasını borucuqlardan keçirir. 0ºC (32ºF)-dәn aşağı temperaturda işlәyәn buxarlandırıcı cihazlar buzlayır vә istiliyin daha yaxşı ötürülmәsi üçün onların donunu açmaq (defrostinq) lazım gәlir. Buxarlandırıcı cihazın donu müxtәlif üsullarla açılır. Mәsәlәn, spirallara su vurulur, elektrik qızdırıcılarından istifadә edilir, soyutma mәhlulunun isti qazı cihaza doğru istiqamәtlәndirilir, duz vә yaxud qlikol mәhlulu verilir.
Kompressorlar. Soyutma sistemindә porşenli vә vintli kompressorlardan çox geniş istifadә edilir (şәkil 6.4). Porşenli kompressorlar müxtәlif ölçüdә olur. Belә kompressorları, soyuducu agentin dәyişәn axın sürәtinә uyğun olaraq işlәtmәk mümkündür. Kompressor aqreqatında 6-12 silindr olur vә mayenin sәrfi (axın sürәti) silindr cütlüyünü bağlamaqla dәyişdirilir. Texniki xidmәt xәrcinin yüksәk olması porşenli kompressorların әsas çatışmayan cәhәtidir. Vintli kompressorlar üçün belә xәrclәr yüksәk olmur, lakin bu kompressorlar tәxminәn 23 kilovatdan (30 AG) aşağı ölçüdә buraxılmır. Sorma tәzyiqini әn yüksәk sәviyyәdә saxladıqda kompressorun enerji sәrfi azalır. Soyutma sisteminә olan tәlәbat azaldıqca, sorma tәzyiqini artıran geniş evaporator spirallarından vә idarәetmә sistemindәn istifadә etmәk lazım gәlir. Kompressor sistemi soyutma maddәsi üçün tәlәb olunan axın hәddi daxilindә sәmәrәli işlәmәlidir. Vintli kompressorlar yalnız özünün maksimum gücünә yaxın
86 FӘSİL6
87 Saxlanma sistemləri
olan axın sürәtindә yaxşı nәticә verir. Ona görә dә bir neçә vintli kompressordan paralel şәkildә istifadә etmәk olar. Bu zaman lazim olmayan kompressoru söndürmәk, yüklәnmә pik hәddә çatdıqda isә porşenli kompressordan istifadә etmәk lazımdır. Soyuducu agentin sәrfi yüksәk olduqda, porşenli kompressorlar sәmәrәli nәticә verir.
Kondensatorlar. Kondensatorlar iki kateqoriyaya bölünür: a) hava ilә soyudulanlar, b) su ilә soyudulanlar. Kiçik sistemlәrdә adәtәn hava ilә soyutma aqreqatlarından istifadә edilir. Əksәr mәişәt dondurucularının arxasında spiral borucuq olur. Bu borucuqlar havanın tәbii şәkildә axmasına şәrait yaradır. Böyük sistemlәrdә hava axınının kondensatordan keçmәsi üçün ventilyatordan istifadә edilir. Böyük kondensatorlar әsasәn su ilә soyutma kateqoriyasına mәxsusdur, çünki su istiliyi havadan yaxşı keçirir vә ona görә dә su kondensatorları, onunla eyni gücә malik olan tәzyiqli hava kondensatorlarından daha kiçik ölçüdә buraxılır. Bununla belә, su ilә soyutma aqreqatı üçün böyük miqdarda su tәlәb olunur. Bu miqdarda suyun alınması vә boşaldılması xәrci isә tәbii ki, yüksәk ola bilir. Qızdırılmış kondensator suyunu tәkrar dövr etdirmәklә buxarlandırıcı kondensatorun su sәrfini azaltmaq olur. Avadanlığın faydalı iş әmsalını artırmaq vә istilik dәyişdirici cihazın zәdәlәnmәsinin qarşısını almaq üçün suyun keyfiyyәtinә ciddi nәzarәt etmәk lazımdır. Soyuducu agentin temperaturunu mümkün qәdәr aşağı sәviyyәyә salan kondensatorlardan istifadә etmәklә enerjinin sәrfini azaltmaq olar. Belә ki, 0ºC (32ºF) temperaturlu saxlanma mühitinin tәmin edilmәsi üçün, 52ºC (125ºF) kondensasiya temperaturunda işlәyәn aqreqat 35ºC (95ºF) kondensasiya temperaturunda işlәyәn aqreqatdan, 50% artıq enerji (güc) sәrf edir. İsti iqlimli әrazilәrdә buxarlandırıcı vә ya su kondensatorlarına üstünlük vermәk lazımdır.
Soyutma maddәlәri. Buxarın tәkrar sıxılması sistemindә istifadә olunan soyutma maddәlәri aşağıdakı faktorların әsasında seçilir:
● Qiymәt. Hallogen karbon tәrkibli soyutma maddәlәri ammonyakdan baha olur. Ətraf mühitin mühafizәsi qaydalarında hallogen karbonun bәzi növlәrinin istifadәsinә mәhdudiyyәt qoyulub.
● Uyğunluq. Ammonyak mis tәrkibli metalla işlәnә bilmәz. Hallogen karbon soyutma maddәsini tәrkibindә 2%-dәn artıq maqnezium olan maddәlәrlә işlәtmәk olmaz, әks halda rezin materiallar zәdәlәnә bilәr.
● Toksiklik. Ən aşağı konsentrasiya sәviyyәsindә olan ammonyak tez xarab olan mәhsulları zәdәlәyә bilәr. Bu kimyәvi maddә insanlara zәhәrlәyici tәsir göstәrir. Normativ aktlara әsasәn ammonyak sistemlәrindә işçilәrin vә kәnar şәxslәrin qorunması planının hazırlanması vә bu maddәnin tәsadüfi olaraq havaya buraxıldığı tәqdirdә, yayılmanın qarşısını alan müәyyәn avadanlıqların quraşdırılması tәlәb oluna bilәr.
● Alışma qabiliyyәti. Ammonyakın alışma qabiliyyәti çox güclüdür. Ən çox istifadә olunan hallogen karbon tәrkibli soyutma maddәlәri alışa bilmir vә ya çox zәif alışma qabiliyyәtinә malik olur.
İdarәetmә sistemlәri. Geniş soyutma sistemlәrindә istismar şәraitini göstәrәn müәyyәn avadanlıqların vә idarәetmә sistemlәrinin quraşdırılması tәlәb olunur. Sistemdә ventilyatorlar, kompressor vә çәnlәrin istismar şәraitini vә artan maye sәviyyәsini göstәrәn panel indiqatorları olmalıdır. İdarәetmә vasitәlәri mühәrriklәrin әllә idarә olunmasına şәrait yaratmalıdır.
Geniş soyutma sistemlәrini mikrokompüterlәrlә vә proqramlaşdırıla bilәn nәzarәtçilәrlә daha dәqiq idarә etmәk olar. Bu vasitәlәr pik dövrlәrdә elektrik
enerjisinin azaldılması baxımından xüsusi әhәmiyyәt kәsb edir. Defrost dövriyyәsini proqramlaşdıraraq gecә vaxtı işә salmaq mümkündür. Bundan başqa, pik dövrlәrdә lazımsız ventilyator vә kompressor mühәrriklәrini sistem vasitәsilә söndürmәk olar. Absorbsiyalı soyutma. Bәzi soyutma mәntәqәlәrindә absorbsiyalı soyutma sistemindәn istifadә edilir. Bu sistemin mexaniki soyutmadan fәrqi ondan ibarәtdir ki, buxarın toplanması mexaniki gücün deyil, istiliyin sayәsindә baş verir. Absorbsiyalı soyutma sistemlәrindә mexaniki soyutmaya nәzәrәn enerjiyә az qәnaәt edilir vә adәtәn ucuz istilik mәnbәyinin mövcud olduğu yerlәrdә istifadә olunur. Bu soyutma sistemi aşağı tәzyiqli buxarın hәddindәn artıq miqdarda olduğu emal müәssisәlәrindә müsbәt nәticә verir.
İkinci dәrәcәli soyutma maddәlәri. Bәzi soyuducu anbarlar ikinci dәrәcәli soyutma maddәlәri ilә soyudulur. Bu halda natrium xlorid vә ya kalsium xlorid tәrkibli duzlu mәhlullar vә ya qlikol mәhlulu (propilen qlikol vә ya etilen qlikol) mexaniki soyutma sistemindә soyudulur vә istilik dәyişdirici cihazlara vurulur. Qeyd etmәk lazımdır ki, belә sistemlәr әnәnәvi sistemlәrlә müqayisәdә enerjiyә az qәnaәt edir vә duzlu mәhlullar korroziya yaradır. Bununla belә, ilkin mәrhәlәdә lazım olan soyutma maddәsinin miqdarını bu maddәlәr sayәsindә әhәmiyyәtli dәrәcәdә azaltmaq, әsas soyutma maddәsini isә yalnız mühәrrik bölmәsindә istifadә etmәk olar. İkinci dәrәcәli soyutma maddәlәri eyni zamanda ammonyakın alışması vә tәhlükә törәtmәsi kimi halların qarşısını almağa kömәk edir. İkinci dәrәcәli soyutma maddәlәrinin sistemә vurulması üçün adәtәn plastik borulardan istifadә edilir. Belә borular әsas soyutma maddәsinin tәzyiqinә davam gәtirmәyә dә bilәr. İstilik dәyişdirici cihazların temperaturunu qarışdırıcı ventillәrlә dәqiq tәnzimlәmәk olar. Duz vә qlikol tәrkibli mәhlullar aşındırıcı tәsir göstәrir vә ona görә dә, müәyyәn ingibitorlarla istifadә edilmәlidir. Bu mәhlullar sinklә tәmasda olmamalıdır. Natrium xlorid vә propilen qlikol qida mәhsullarının saxlanılmasına mәnfi tәsir göstәrmir.
Şәkil 6.5. Şirin kartofun buxarlandırıcı soyutma sistemindә saxlanılması
Qeyd: Şirin kartof Amerikanın tropik bölgәlәrinә aid olmaqla kumara da adlandırılır. Hal-hazırda dünyanın tropik vә subtropik bölgәlәrindә, әn çox Hindistan, Çin vә İndoneziyada yetişdirilir. Kәrәviz, çuğundur, turp vә Qüds әnginarı kimi inanılmaz dәrәcәdә sağlam kök bitkisidir.
6.4. Alternativ soyutma mәnbәlәri
İnkişaf etmәkdә olan ölkәlәrin әksәriyyәtindә mexaniki soyutma sistemlәrinin quraşdırılması, texniki xidmәti vә istismar xәrclәri hәddindәn artıq yüksәk olur. Ona görә dә soyutmanın tәmin edilmәsi üçün bir sıra texniki üsullardan istifadә edilir. Soyutmanın sәviyyәsini belә texniki üsullar sayәsindә müvafiq saxlanma şәraitinә uyğunlaşdırmaq olar. Bәzi texniki üsullar isә avadanlıq, kapital vә istismar xәrclәri ilә saxlanma şәrtlәri arasında güzәştә getmәyi tәlәb edir. Mәhsulun buxarlandırma yolu ilә soyudulması. Buraxlandırma yolu ilә soyutma üsullarının sayәsindә enerjiyә çox qәnaәt etmәk olar (şәkil 6.5). Düzgün layihәlәndirilmiş buxarlandırıcı soyutma avadanlığında әmәlә gәlәn havanın nisbi rütubәti 90%-dәn artıq olur. Belә avadanlıqlar havanı yalnız yaş termometrdә göstәrilәn xarici mühit temperaturu sәviyyәsinә kimi soyuda bilir. ABŞ-da yaş termometrin temperatur göstәricilәri mәhsul yığımı dövründә hava şәraitindәn, mәkandan vә vaxtdan asılı olaraq 10º-25ºC (50º-77ºF)
88 FӘSİL6
89 Saxlanma sistemləri
arasında dәyişir. Belә temperatur hәddi soyuğa qarşı hәssas olan bәzi mәhsullar üçün qәbul edilmişdir.
Buxarlandırıcı soyutma sistemlәri daxili mәnbәlәrdәn gәlәn su resursları ilә tәchiz edilir. Bundan başqa, kameranın soyudulması üçün mәhsuldan birbaşa çıxan suyu buxarlandırmaq da mümkündür. Bәzi hallarda yük maşınında daşınan adi lobyanın soyudulması üçün kabinәnin üzәrinә hava qәbuledicisi quraşdırılır. Bu qurğu әtraf mühitin havasını toplayaraq, tәzyiq altında mәhsula doğru istiqamәtlәndirir. Bu sistem istiliyin әmәlә gәlmәsinin qarşısını alır vә mәhsulu әtraf mühit temperaturunda vә ya ondan aşağı dәrәcәdә saxlayır. Belә sistemlәrin istәnilәn vaxt çәrçivәsindә istifadә edilmәsi mәslәhәt görülmür, çünki bu halda mәhsulda hәddindәn artıq su itkisi baş verә bilәr. Mәhsulun gecә vaxtı soyudulması. Dünyanın bәzi ölkәlәrindә gecә vә gündüz temperaturları arasında yaranan fәrqlәr mәhsulun gecә vaxtı havalandırılma yolu ilә soyudulmasına şәrait yaradır. Aralıq dәnizinin quru vә ya sәhra iqlimli ölkәlәrindә gündәlik maksimum vә minimum temperaturlar arasındakı fәrq yay aylarında 22ºC (40ºF)-yә çatır. Gecә vaxtı soyutma metodu әsasәn soyuducu mühitdә saxlanılmayan kartof, soğan, şirin kartof, bәrk qabıqlı vә adi balqabağa tәtbiq edilir. Xarici mühitin temperaturu gün әrzindә mәhsulun temperaturundan 5-7 dәrәcә aşağı olarsa, mәhsulları gecә vaxtı havalandırmaqla müәyyәn temperatur hәddindә saxlamaq olar. Mәhsulu sәhәr tezdәn yığmaqla vә aşağı gecә temperaturunda saxlamaqla sahә istiliyini (mәhsulun daxili temperaturunu) azaltmaq olar. Kaliforniyanın bәzi fermerlәri hәtta mәhsulu gecә vaxtı yığmaq üçün süni işıqlandırma sistemlәrindәn istifadә edirlәr. Istiliyi nәzәri cәhәtdәn geniş sәmaya buraxmaqla, havanın temperaturunu minimum gecә temperaturundan aşağı salmaq mümkündür. Mәlumdur ki, gecә vaxtı әtraf mühitdә hava soyuq olur. Ona görә dә şüanı buraxan (әks etdirmәyәn) materiallar, mәsәlәn qara metal dam örtüyü kimi materiallardan istifadә edilmәklә, havanın temperaturundan aşağı dәrәcәyә kimi soyuqluğa nail olmaq mümkündür. Simulyativ tәcrübәlәrlә havanın temperaturunu gecә temperaturundan 40ºC (70ºF) aşağı salmaq mümkün olsa da, bu konsepsiyadan nadir hallarda istifadә edilir.
Damda quraşdırılmış soyutma avadanlıqları kameranı davamlı olaraq soyuq hava ilә tәmin edir. Kameranın havası isә yan divarların alt hissәsindәki ventilyasiya dәliklәrindәn çıxarılır.
Mәhsulun quyu suyu ilә soyudulması. Bәzi әrazilәrdә quyu suyu effektiv soyutma mәnbәyi ola bilәr. Torpağın tәxminәn 2 metrdәn (6 futdan) artıq dәrinliyindә olan temperatur, havanın orta illik temperaturuna bәrabәr olur. Ona görә dә quyu suyunun temperaturu әksәr hallarda müvafiq saxlanma temperaturuna çox yaxın olur.
Mәhsulun tәbii buzla soyudulması. Mexaniki soyutma sisteminin yaradılmasından әvvәl, qış aylarında dayaz göldәn yığılmış tәbii buzdan istifadә edilirdi. Hәmin buz külәşin içәrisindә saxlanılır vә yaz-yay aylarında şәhәrlәrә daşınırdı. Müasir dövrdә enerji xәrclәrinin yüksәk olmasına görә, tәbii buzun uzaq mәsafәlәrә daşınması çәtinlik yaradır. Bununla belә, әlverişli iqlimi olan әrazilәrdә yerlәşәn soyutma mәntәqәlәrindә tәbii buzu saxlayaraq yayda istifadә etmәk olar, lakin bu şәrtlә ki, tәbii buz mәnbәlәri hәmin mәntәqәlәrә yaxın olsun. Bәzi hallarda tez xarab olan mәhsulların tәbii buz mәnbәlәrinә daşınaraq orada saxlanılması da mümkün ola bilәr. Bunun üçün hәmin mәnbәlәr istehsal vә istehlak sahәlәrinin arasında yerlәşmәlidir. Mәhsulun yüksәk dağlıq әrazilәrdә soyudulması. Yüksәk dağlıq әrazilәr soyutma mәnbәyi olar bilәr. Mәlumdur ki, hündürlük bir kilometr (1000 fut) artdıqca
havanın temperaturu 10ºC (5ºF) aşağı düşür. Ona görә dә bәzi hallarda mәhsulları yüksәk dağlıq әrazilәrdә saxlamaq mümkün ola bilәr. Mәsәlәn, Kaliforniya ştatında tez xarab olan mәhsulların әksәriyyәti dәniz sәviyyәsinә yaxın olan vadilәrdә yetişdirilir. Bu mәhsullar Sierra Nevada sıra dağlarından (tәxminәn 1800 m - 6000 fut) keçirilir vә şәrq bölgәlәrinә daşınır. Belә yüksәk әrazilәrdә havanın temperaturu 18ºC (32ºF) olur. Ona görә dә tez xarab olan mәhsulları vadidә deyil, hәmin dağlıq әrazilәrdә saxlamaqla enerjiyә qәnaәt etmәk olar. Mәhsulun yeraltı hissәlәrdә saxlanılması. Meyvә-tәrәvәz mәhsullarıәsrlәr boyu zirzәmilәrdә, tәrk edilmiş şaxtalarda vә digәr yeraltı hissәlәrdә saxlanılmışdır. Yeraltı temperatur müәyyәn dәrinlik sәviyyәsindә, havanın orta illik temperaturuna yaxın olur. Qeyd etmәk lazımdır ki, yeraltı hissәlәr mәhsulun daxili temperaturunu aşağı salmır, әksinә, artıq soyudulmuş mәhsulun saxlanılması üçün istifadә edilir. Mәlumdur ki, torpaq istiliyi yaxşı keçirmir, yәni isinmiş yeraltı mühit gec soyuyur. Bu problemi aradan qaldırmaq üçün yeraltı anbarın әtrafına boru basdıraraq şәbәkә yaratmaq, soyuq havanı hәmin boruların vasitәsilә anbara vuraraq soyutma gücünü artırmaq olar.
6.5. Soyuducu anbarlar
Soyuducu anbarların ölçülәri soyudulan mәhsulun әn yüksәk miqdarına uyğun olaraq müәyyәn edilmәlidir. Mәhsulun hәcmini maksimum saxlanma hündürlüyünә bölәrәk vә alınan rәqәmә avtokar, keçid vә boşaltma üçün nәzәrdә tutulmuş sahәlәrin ölçüsünü әlavә edәrәk döşәmәnin sahәsini hesablamaq olar. Maksimum saxlanma hündürlüyünü oxlu avtokaralara vә rәflәrә uyğun olaraq artırmaq olar. Ümumiyyәtlә, soyuducu kameralarda çoxmәrtәbәli konstruksiyalardan istifadә edilmir, çünki mәhsulun bir mәrtәbәdәn digәrinә ötürülmәsi çәtin olur vә әlavә xәrc yaradır. Soyuducu anbarda döşәmәnin perimetri kvadrat formasında olmalıdır. Döşәmәnin perimetri düzbucaqlı formasında olarsa, döşәmә sahәsinin hәr kvadrat metrinә düşәn divarın sahәsi genişlәnәcәk vә nәticәdә tikinti-quraşdırma xәrclәri vә istilik itkisi artmış olacaqdır. Xüsusilә, mәhsulun sahә temperaturunu aşağı salmaq üçün soyutma avadanlıqlarının (kulerlәrin) quraşdırıldığı anbarlarda giriş, çıxış vә saxlanma sahәlәri elә tәşkil olunmalıdır ki, mәhsulları kamerada bir istiqamәtdә daşımaq mümkün olsun.
Sahәnin seçilmәsi. Soyutma mәntәqәsinә bütün müvafiq kommunal xidmәtlәr göstәrilә bilmәlidir. Mәntәqәyә gedәn yolların genişlәndirilmәsi vә elektrik xәtlәrinin çәkilmәsi çox xәrc tәlәb edә bilәr. Soyutma avadanlıqlarının mühәrrikini işlәtmәk üçün üç fazalı elektrik xәtlәrinin quraşdırılması mәslәhәt görülür. Bәzi әrazilәrdә ehtiyat elektrik tәchizatı mәnbәlәrinin yaradılması tövsiyә edilir. Buxarlandırıcı kondensatorları, işçilәri vә qablaşdırma mәntәqәsini (әgәr layihәyә daxil edilibsә) kifayәt qәdәr su ilә tәchiz edәn mәnbә olmalıdır. Soyuducu anbarın tikilәcәyi sahәdә yanğından mühafizә xidmәtlәri, qaz tәchizatı vә kanalizasiya xәtlәrinin mövcudluğu nәzәrә alınmalıdır. Binanın әtrafında böyük yük maşınlarının sәrbәst hәrәkәt etmәsi üçün kifayәt qәdәr geniş sahә olmalıdır. Soyuducu anbarların sxemi. Dәhlizli kameralar, çöl qapıdan birbaşa girişi olan kameralarla müqayisәdә anbar üçün (xüsusәn dә CA mühiti üçün) daha әlverişli istismar şәraiti yaradır. Şәkil 6.6-dә verilmiş 1-ci, 2-ci vә 3-cü sxemlәrdә soyuducu kameraların daxili dәhlizinin sayәsindә boru sisteminin vә idarәetmә vasitәlәrinin istifadәsi asanlaşır. Bundan başqa, qapılar vә avadanlıqlar kәnar tәsirlәrdәn qorunur vә mәhsulu daha asan müşahidә etmәk mümkün olur. Birinci sxem kiçik miqyaslı
90 FӘSİL6
91 Saxlanma sistemləri
işlәrә, yәni mәhsulun hәm saxlandığı, hәm dә qablaşdırıldığı binalar üçün nәzәrdә tutulub. İkinci sxem mәhsulun axınına üçüncü sxemdәn daha yaxşı şәrait yaradır, lakin üçüncü sxemdә dәhliz üçün daha kiçik yer ayrılır. Dördüncü sxem әn az xәrc tәlәb edәn sxemdir, çünki soyuducu anbar binasının heç bir hissәsi daimi dәhliz kimi istifadә edilmir.
Şәkil 6.6. Soyuducu anbarların sxemi
Soyuducu anbarı müxtәlif materiallardan tikmәk olar. Döşәmә vә bünövrә adәtәn betondan hazırlanır. Nәm kütlәnin döşәmәdә yayılmaması üçün buxar keçirmәyәn izolyasiya qatı çәkilmәlidir. Bәzi hallarda baryerin üst hissәsinә vә döşәmәnin dibinә möhkәm izolyasiya qatı çәkilir. Divarları beton daşlardan, taxta karkaslı konstruksiyalardan vә ya izolyasiyalı metal panellәrdәn hazırlamaq olar. ABŞ-ın iri soyutma mәntәqәlәrindә taxta karkasların vә ya beton daşların әvәzinә daha çox metal vә digәr növ beton konstruksiyalardan istifadә edilir.
Divarlar şüşә lifli örtüklә, bәrk uretan penoplastla vә ya köpüklә (sәpilmiş) izolyasiya edilir. Yumşaq vә bәrk izolyasiya qatlarının isti olan tәrәfini buxar keçirmәyәn tәbәqә ilә qorumaq lazımdır. Lazımi qaydada sәpilmiş izolyasiya köpüyü (penoplast) nәmliyi keçirmir. Penoplast qatının çölә çıxmış hissәlәrinә yanğın әleyhinә üzlük çәkilmәlidir. Bәzi soyuducu anbarlarda izolyasiyanın növlәrindәn birgә istifadә edilir, mәsәlәn anbarın daxili hissәsinә penoplast sәpәrәk buxar әleyhinә tәbәqә yaratmaq olar. Bundan sonra hәmin hissә bәrk vә yumşaq izolyasiya qatı ilә örtülür. Əgәr soyuducu anbarda dәyişdirilmiş saxlanma mühiti (MA) üçün nәzәrdә tutulmuş texniki üsullar tәtbiq olunarsa, buxar keçirmәyәn tәbәqәni qaz әleyhinә tәbәqә kimi dә istifadә etmәk olar. Belә kameralarda qazkeçirmәyәn kip qatın yaradılması üçün bütün lazımi ehtiyat tәdbirlәri görülmәlidir.
Divarlarda izolyasiyanın ümumi sәviyyәsi istiliyә qarşı müqavimәt vahidlәri ilә ölçülür vә әksәr hallarda 3.5-7.0 m2·K/W (R20-R40) hәddi daxilindә olur. Tavanları yumşaq (yaxud doldurulmuş) izolyasiyalı asma konstruksiyadan hazırlamaq vә ya bәrk yaxud penoplast materiallarla izolә etmәk olar. Müasir soyuducu anbarlarda tavanın izolyasiya göstәricilәri әn az 10.6 m2·K/W (R60) olur. Ümumiyyәtlә, cari kommunal xәrclәrә qәnaәt etmәk üçün izolyasiyaya xüsusi diqqәt vermәk lazımdır, çünki enerjinin qiymәtini qabaqcadan müәyyәn etmәk çәtindir. Tikinti zamanı izolyasiyanın çәkilmәsi daha ucuz başa gәlir, yәni tikinti başa çatdıqdan sonra izolyasiyanın әlavә edilmәsi nәticәsindә xәrclәr artır.
Günәş işığının divarlara vә ya dam örtüyünә düşmәsi nәticәsindә sәmәrәli xarici hava temperaturu yüksәlir vә anbara keçәn isti hava axını güclәnir. Sәmәrәli xarici hava temperaturu dedikdә günәş işığının sәthә düşmәsi nәticәsindә alınan әmsalla, normal hava temperaturunun cәmi nәzәrdә tutulur. Cәdvәl 6.2-dә divarın vә ya damın oriyentasiyası vә rәngi ilә sәmәrәli xarici hava temperaturu arasındakı әlaqә göstәrilmişdir. Tünd rәngli vә yastı dam örtüyünün temperaturu, xarici hava
temperaturundan 38ºC (69ºF) yüksәk ola bilәr. Üzü cәnuba baxan vә açıq rәngdә boyanmış divarın sәmәrәli temperaturu, tünd rәngli divarla müqayisәdә 9ºC (16ºF) az olur. Soyuducu anbarın damı vә divarları açıq rәngdә boyanmalı vә ya günәş işığının birbaşa tәsirindәn qorunmalıdır.
Cәdvәl 6.2
Anbarın müxtәlif tәrәflәrinә birbaşa düşәn günәş şüalarının tәsiri ilә әmәlә gәlәn sәmәrәli xarici hava temperaturu (Frezno, Kaliforniya, 21 iyul, 40-cı en dairәsiASHRAE, 1993)
Soyuducu kameralara isti hava sızdıqda enerjinin sәrfi artır. Ona görә dә yüklәmә-boşaltma işlәri zamanı havanın sızmaması üçün qapılara plastik pәrdә çәkilmәli, boruların vә elektrik kabel borularının açıq hissәlәri kiplәnmәlidir. Yükün anbardan çıxarılması üçün istifadә olunan platformalara elastiki bamperlәr quraşdırılmalıdır. Bamperlәr platforma ilә yük maşını arasında havanın keçmәsinә mane olur. Soyuducu kameralarda enerjiyә qәnaәt edәn işıqlandırma mәnbәlәrindәn, mәsәlәn metal halogen lampalardan istifadә etmәklә istiliyi azaltmaq olar. Lampaları yalnız zәrurәt yarandıqda yandırmaq lazımdır.
6.6. Mәhsulların kiçik hәcmli soyutma mühitindә saxlanılması
Soyuducu kameralar. Kiçik miqyaslı işlәr üçün nәzәrdә tutulmuş kameraları özәl şirkәtlәrdәn satın almaq, sәrbәst şәkildә quraşdırmaq vә ya soyuducu avadanlıqlardan mәsәlәn, vaqondan, dәniz konteynerlәrindәn vә ya furqonlu nәqliyyat vasitәlәrindәn hazırlamaq olar. Belә sistemlәr әrazidә mövcud olan avadanlıqların qiymәtindәn vә kameranın quraşdırılmasına sәrf olunan vaxtdan vә qoyulan sәrmayәdәn asılı olaraq seçilir.
Soyuducu vaqonlar. Amerika Birlәşmiş Ştatlarında soyuducu vaqonlar çox möhkәm olur vә yaxşı izolyasiya qatı ilә örtülür. Bu vaqonların soyutma sistemi elektrik mühәrriki ilә işә salınır. Elektrik mühәrriki isә öz növbәsindә dizel generatoru ilә işlәyir. Generatoru vaqondan çıxarmaq vә soyutma sistemini birbaşa operatorun elektrik enerjisi mәnbәyinә dә qoşmaq olar. Tavanın hündürlüyü 2.8 metr (9 fut 4 dyüm) olur. Soyuducu vaqonlarla bağlı yaranan әn böyük xәrc vә problemlәrdәn biri dә onların sahәyә gәtirilmәsidir.
Furqonlu nәqliyyat vasitәlәri (vanlar). Bu nәqliyyat vasitәsinin әn üstün cәhәti daşınan olması, yәni bir yerdәn başqa yerә aparıla bilmәsidir. Soyutma sistemi dizel mühәrriki ilә işlәyir. Əgәr әrazidә elektrik xәtti yoxdursa, dizel mühәrrikindәn istifadә etmәk lazımdır. Bәzi әrazilәrdә soyutma aqreqatının elektrik mühәrriki ilә işlәdilmәsi daha ucuz başa gәlә bilәr, lakin bu zaman mühәrriklәrin dәyişdirilmәsindәn әmәlә gәlәn әhәmiyyәtli xәrclәri dә nәzәrә almaq lazımdır.
92 FӘSİL6
93 Saxlanma sistemləri
Furqonlu nәqliyyat vasitәlәri mümkün qәdәr yüngül olmalıdır ki, daşınan yükün miqdarını maksimum artırmaq imkanı olsun. Bu maşınların izolyasiyası öz keyfiyyәtini tez itirir vә kip olmayan qapılardan hava sıza bilir. Bundan başqa maşının kiçik ventilyatorları havanı lazımi sәviyyәdә dövr etdirmәyә dә bilәr.
Dәniz konteynerlәri. Hazırlanmış dәniz konteynerlәrinin uzunluğu 6.1, 7.3 vә 12.2 metr (20, 24 vә 40 fut) olur. Bu konteynerlәrә quraşdırılmış soyutma aqreqatları 220-440 volt gәrginlikli vә üç fazalı elektrik enerjisi ilә işlәyir. Soyutma sistemini birbaşa elektrik enerjisi mәnbәyinә dә qoşmaq olar. Konteynerlәr adәtәn möhkәm struktura malik olur vә döşәmәsinin alt hissәsi “T” formasında tirlәrlә bәrkidilir. Ventilyasiya sistemi havanı lazımi sәviyyәdә dövr etdirә bilir, yәni konteynerlәrdә mәhsulların soyudulması üçün lazımi şәrait yaranır. Ümumiyyәtlә, bütün nәqliyyat vasitәlәrinin çatışmayan cәhәti ondan ibarәtdir ki, onların soyutma sistemlәri adәtәn yüksәk sәviyyәdә nisbi rütubәt әmәlә gәtirmir. Ona görә dә saxlanılan mәhsullar quruyaraq öz çәkisini vә keyfiyyәtini itirir. Əgәr mәhsulların uzun müddәtli saxlanılması nәzәrdә tutulursa, bu problemi nәzәrә almaq lazımdır. Problemi aradan qaldırmağın yeganә yolu isә döşәmәni vә divarları nәm saxlamaqdır. Lakin nәm mühitdә korroziya güclәnir, avadanlığın ömrü azalır vә defrostinqә (donun açılmasına) tәlәbat artır. Soyuducu nәqliyyat vasitәlәrinin soyutma gücü әksәr hallarda mәhsulların sürәtlә soyudulmasına kifayәt etmir. Ona görә dә sürәtli soyutma üçün әlavә gücә ehtiyac yaranır. Bundan başqa, nәqliyyat vasitәlәri o qәdәr dar olur ki, mәhsulu istәnilәn vaxtda tәrpәtmәk mümkün olmur.
Sәrbәst şәkildә tikilmiş soyuducu kameralar. Belә kameralar әksәr istehsalçılar üçün әn az xәrc yaradan alternativ variantdır (әlavә mәlumat üçün bax: Tompson and Spinoglio 1996, - Small-Scale Cold Rooms for Perishable Commodities, UC ANR). Sәrbәst şәkildә tikilmiş kameralarda adәtәn beton vә ya taxta karkaslı döşәmә olur. Kameranın damı vә divarları isә şüşә lifli örtüklә izolә olunmuş taxta karkasdan tikilir. İzolyasiyanın isti olan tәrәfini buxar keçirmәyәn örtüklә qorumaq lazımdır. Kiçik mexaniki soyutma sistemi isә mәhsulların soyudulmasına xidmәt edir. Əgәr kameranı 10ºC (50ºF)-dәn yuxarı temperaturda saxlamaq lazımdırsa, adi otaq kondisionerlәrindәn dә istifadә etmәk olar.
6.7. Nәzarәtli saxlanma mühiti (CA)
Nәzarәtli saxlanma mühitindә (CA) 1-5% qatılığında oksigendәn vә karbon qazından istifadә edilir. Normal otaq havasında qazınınkonsentrasiyası 21%, qazınınkı isә 0.03%-ә yaxın olur. qazının aşağı, qazının isә yüksәk sәviyyәdә olması mәhsulun yetişmәsini lәngidir, saxlanma zamanı әmәlә gәlәn bәzi fiziki pozuntuları (mәsәlәn, almada yanma xәstәliyi) aradan qaldırır vә mәhsulu çürüdәn orqanizmlәrin inkişafına mane olur. Belә tәsirlәrin nәticәsindә tәzә mәhsulların saxlanma müddәti uzanır. Növbәti fәsildә (Fәsil VII) CA sisteminin faydası vә zәrәri barәdә geniş mәlumat verilir. Sadә CA sistemi. Ənәnәvi soyuducu kameralar üçün nәzәrdә tutulmuş bütün dizayn tәlәblәri CA sisteminә dә tәtbiq olunur. Bundan başqa CA kameraları saxlanma mühitinin tәrkibini ölçmәk vә tәnzimlәmәk, o cümlәdәn lazımi qazları arzu olunan konsentrasiyada saxlamaq üçün müvafiq avadanlıqlarla tәchiz edilmәlidir. Mәhsulların qaz keçirmәyәn mühitdә saxlanılması üçün әnәnәvi soyutma kameralarında plastik çadırdan istifadә olunur. Belә çadırlar 3-5 millimetrlik polietilen örtükdәn vә taxta çәrçivәdәn ibarәt olur. Çadırın dib hissәsini beton döşәmәyә kip bәrkitmәk üçün plastik örtüyü döşәmәnin dar novuna keçirmәk vә hәmin hissәyә
boru bәrkitmәk lazımdır. Döşәmәyә plastik örtük çәkmәklә vә onu taxta panellәrlә örtmәklә qaz keçirmәyәn tәbәqә yaratmaq olur. Çadırı döşәmәnin örtüyünә kip birlәşdirmәk lazımdır. Çadırın içәrisindәki ventilyator havanı dövr etdirir. İlkin mәrhәlәdә meyvәnin tәnәffüsünә şәrait yaratmaqla vә ya CA generatorlarından istifadә edilmәklә sәviyyәsini aşağı salmaq olur. Belәliklә, çadıra daxil ola bilәcәk kәnar havanın miqdarına nәzarәt edilir vә oksigen minimum sәviyyәdә saxlanılır. Bundan başqa, artıq karbon qazını udmaq üçün çadıra tәzә sönmüş әhәng (kalsium hidroksid) qoyulur vә karbonun sәviyyәsinә nәzarәt edilir.
Daimi CA anbarları. Bәzi hallarda soyuducu anbarlar mәhsulun yalnız nәzarәtli saxlanma mühitindә (CA) saxlanılması üçün nәzәrdә tutulur. CA anbarları adәtәn әnәnәvi soyuducu anbarlardan tәxminәn 5% baha olur, çünki kameraların hava keçirmәmәsi üçün müәyyәn dәyişikliklәr edilir vә bәzi hallarda әnәnәvi kameralardan daha kiçik kameralar tikilir. Belә dәyişikliklәr vә düzәlişlәr әlavә xәrc yaradır. Kameranın ölçüsü. Soyuducu CA kameraları elә ölçüdә olmalıdır ki, onları qısa müddәtdә mәhsulla doldurmaq mümkün olsun. Alma saxlamaq üçün nәzәrdә tutulan әksәr CA kameralarını bir hәftәlik yığım dövründә doldurmaq mümkündür. Əgәr operator sürәtli CA sistemini üstün tutursa, kameraların ölçüsünü azaldıb 3 gün әrzindә vә ya daha tez doldurmaq olar.
Əksәr soyuducu binalara gәtirilmiş meyvәlәrin hәcm vә sortunu, o cümlәdәn marketinq strategiyasını dәyişmәk üçün müxtәlif ölçülü kameralardan istifadә edilir. Müasir dünyada CA soyuducu anbarları birmәrtәbәli olur, yәni kameralara 10 yeşiyi üst-üstә yığmaq vә yeşiklәrlә tavanın arasında ara mәsafәsi saxlamaq mümkün olur. Buxarlandırıcı cihazdan (evaporatordan) gәlәn hava axını hәmin ara hissәdәn keçәrәk kameranın havasına qarışır vә әn uzaq küncә kimi dövr edir.
Divarlar vә tavanlar. Ən son dövrdә tikilmiş CA soyuducu anbarlarında daxili divarların vә tavanın üç növünә rast gәlmәk olar: a) yerindә vurulmuş penouretan üzlüklü beton vә ya polad divarlar, b) fanerlә örtülmüş vә şüşә liflә izolә edilmiş taxta karkaslı divarlar, c) izolyasiyalı metal üzlüklü panel divarlar. Penouretan örtük qazı vә buxarı keçirmәyәn izolyasiya tәbәqәsidir. İzolyasiyanın bu növü bahadır, çünki uretan tәbәqәsinin üzәrinә yanğın әleyhinә örtük dә çәkmәk lazımdır. Penouretanı birbaşa yerindә hörgüyә, taxtaya vә ya metal astara vurmaq olar. Bu izolyasiya maddәsini bәrk izolyasiya tәbәqәsinin (lövhәnin) üzәrinә vurmaq olmaz, çünki köpük lövhәni zәdәlәyә bilәr. Belә olduqda bir-birinә yapışmayan lövhәlәr müәyyәn müddәtdәn sonra qazı sızdırır. Şәkil 6.7-dә CA soyuducu anbarındakı uretan izolyasiyalı hermetik sistemin en kәsiyi göstәrilib.
Şәkil 6.7. Penouretan izolyasiyalı qaz keçirmәyәn hermetik sistem
94 FӘSİL6
95 Saxlanma sistemləri
CA soyuducu anbarının izolyasiyasında әn geniş tәtbiq edilәn metodlardan biri dә şüşә lifli izolyasiya tәbәqәsinin fanerlә örtülmәsidir. Bu metod yuxarıdakı üç sistemin içәrisindә әn ucuz alternativ variant hesab olunur. Faner örtüklә taxta çәrçivәnin arasında 3 mm (1/8 düym) boşluq saxlanılır vә hәmin boşluqlar butil rezin maddәsi ilә doldurulur. Birlәşmәlәr isә parça vә elastomer (rezin) kiplәmә materialı ilә örtülür. Əgәr adi fanerdәn istifadә olunarsa, hәmin lövhәni kiplәmә maddәsi ilә örtmәk lazımdır. Yüksәk sıxlıqlı fanerlәrә qaz sızması әleyhinә heç bir maddә vurulmur. Əksәr CA anbarlarında izolyasiyanın çöl (isti) tәrәfinә buxar keçirmәyәn üzlük vurulur. Belә üzlüklәr izolyasiyanın keyfiyyәtini aşağı sala bilәcәk nәmliyin qarşısını alır, lakin faner sistemi üçün tövsiyә edilmir, çünki izolyasiyanın daxilindә qaz sızıntısı әleyhinә qat olur.
İzolyasiyalı panellәr adәtәn sendviç formasında olub, 8-15 santimetrlik (3-6 düymlük) bәrk izolyasiya qatı, boyanmış metal yaxud şüşә lifli tәbәqә ilә hәr iki tәrәfdәn örtülür. Panellәrin eni 1.2-2 metr (4-6 fut) olur vә adәtәn döşәmәdәn tavana kimi uzanır.
Panellәr binanın korpusu daxilindә quraşdırılır vә mexaniki bәrkidici vasitәlәrlә birlәşdirilir. Birlәşmәlәr isә polivinilasetat kopolimer vә ya lateks emulsiya materialları ilә kiplәşdirilir. Böyük boşluqlar isә toxunmayan parça materiallarla örtülür. Döşәmәlәr. Anbarın döşәmәsi qaz sızması әleyhinә tәbәqәlәrdәn vә ya tәk lövhәlәrdәn (plitәlәrdәn) ibarәt ola bilәr. İzolyasiyalı döşәmәlәrin quruluşu adәtәn sendviçә bәnzәyir, yәni iki beton qatın arasında bәrk (lövhәli) izolyasiya tәbәqәsi yaradılır (bax: şәkil 6.7). Belә quruluşa malik olan döşәmәnin bünövrәsinә ikiqat (qaz keçirmәyәn) qaynar asfalt tökülür. Əgәr tәkcә perimetr üzrә izolyasiyadan istifadә edilәrsә, binanın döşәmәsi tәk plitә qatından ibarәt olur. Belә olduqda binanın döşәmәsi üst hissәdәn xüsusi materiallarla, mәsәlәn xlorkauçukla kiplәnir. Hәr iki dizayna әsasәn divarı döşәmәyә birlәşdirәn kiplәmә qatı tez xarab olan hissә hesab edilir. Ona görә dә döşәmә ilә divar arasında tәrpәnәn hissәlәri tәkrar doldurmaq vә kiplәşdirmәk lazımdır. Döşәmәni divarlara armaturla vә ya bünövrәnin divarına 10 sm (4 düym) dәrinlikdә vurulmuş pazla bәrkitmәk olar. Qapılar. CA soyuducu binalarında müxtәlif quruluşa malik olan qapılardan istifadә edilir. Bu qapılar möhkәm çәrçivәdәn ibarәt olur vә ara qatlı çәrçivәyә kip oturur. Qapının çәrçivәsi yaxşı kiplәşdirilmiş fanerlәr vә ya metalla örtülür. Bәzi bahalı qapılar isә alüminium çәrçivәdәn vә tәbәqәlәrdәn ibarәt olur. Qapının dib hissәsi adәtәn qapı örtüldükdәn sonra pәrçimlәnmәlidir. Əksәr qapıların eni 2.4-3 metr (8-10 düym) olur. Belә qapılardan iki böyük yeşik daşıyan qaldırıcı yük maşını keçә bilir. Hәr kameranın giriş qapısının ölçüsü 60x75 sm (24x30 düym) olmalıdır. Belә ölçüdә olan qapılardan keçәrәk meyvәlәri yoxlamaq vә әsas qapını açmadan hәr hansı tәmir işi görmәk mümkündür. Əksәr soyuducu anbarlarda divarın yuxarı hissәsindә şәffaf akril pәncәrә olur. Kameraya daxil olmadan meyvәlәri hәmin pәncәrәdәn müşahidә etmәk olur. Pәncәrә adәtәn batıq olur vә kameranın bütün hissәlәrini görmәk imkanı verir.
Tәzyiqin azaldılması. Havanın vә ya otağın temperaturunda baş verәn dәyişikliklәr soyuducu kameranın tәzyiqi ilә kәnar tәzyiq arasında fәrq yaradır. Belә tәzyiqi aşağı salmadıqda qaz keçirmәyәn kiplәşdiricilәr zәdәlәnә bilәr. Tәzyiqin bәrabәrlәşmәsi üçün adәtәn suvaırıcı sifondan istifadә edilir (şәkil 6.8). Bu sifon etilen qlikolla doldurulur. Etilen qlikol suyun buxarlanmasının qarşısını alır. Bunun üçün yaylı vә ya yaysız әks klapanlardan da istifadә etmәk olar, lakin klapanlar sifondan çox baha olur. Otağın hәr 40 m3-lik (100 fut3) hissәsi hesabı ilә 10 sm2-lik (1 düym2) hava dәliyi açılmalıdır.
Şәkil 6.8. Suayırıcı sifonu olan tәzyiq boşaltma sisteminin sxemi
Tәzyiqdә baş vermiş kiçik dәyişikliklәri tәnәffüs paketlәri ilә dә aradan qaldırmaq olar. Bu paketlәr kameradakı qaz qarışığını tutur vә bir müddәtdәn sonra buraxır. Kameranın hәr 100 m3-lik (1000 fut3) hissәsinә 0.35-0.4 m3 hәcmindә paket qoyulmalıdır. Bәzi paketlәrin hәcmi daha böyük olur. Əgәr CA kamerası tam kiplәşdirilibsә vә sәviyyәsini tәnzimlәmәk üçün kameraya müntәzәm şәkildә hava buraxmaq lazımdırsa, belә paketlәrә ehtiyac yoxdur.
Tәzyiq testi. CA kamerasının qaz keçirmәmәk qabiliyyәti müәyyәn testlәrlә yoxlanılır. Bunun üçün sistemә tәzyiq verilir vә tәzyiqin düşmә intensivliyi ölçülür. Bütün qapıları vә açıq yerlәri kip örtdükdәn sonra kameranın statik tәzyiqi kiçik ventilyatorla su sütunun 25 millimetrinә (1 düymә) kimi qaldırılır. Bundan sonra ventilyator söndürülür, kamera kiplәnir vә tәzyiqin yarıya düşmәsinә sәrf olunan müddәt testerlә ölçülür. Əgәr müddәt 20 dәqiqә vә ya daha artıq olarsa, demәli, karbon qazını lazımi sәviyyәdә saxlamaq üçün (sönmüş әhәngin istifadә edildiyi)
CA sistemi kifayәt qәdәr kiplәşdirilmişdir. Karbon vә ya su skrubberinin (tәmizlәyici cihazın) istifadә edildiyi kameralarda karbon qazını tәnzimlәmәk üçün әn az 30 dәqiqәlik vaxt lazımdır. Bәzi tәdqiqatçılar belә hesab edirlәr ki, kameraların qaz keçirmәmәk qabiliyyәti daha güclü ola bilәr. Onlar tәzyiqin yarıya düşmәsinә sәrf olunan vaxtın 45 dәqiqәdәn 2 saata kimi olmasını tövsiyә edirlәr. Qaz әleyhinә kiplәşdiricilәr vaxt keçdikcә öz keyfiyyәtini itirә bilir, ona görә dә yeni kameraların hermetikliyi üstün standartlardan artıq olmalıdır.
Əgәr soyuducu kamera arzu olunan standarta cavab vermirsә, sızmanın olub, olmadığını yoxlamaq lazımdır. Əksәr sızmalar qapıların әtrafında, divarla döşәmәnin birlәşdiyi hissәlәrdә, yaxşı kiplәşdirilmәmiş boşluqlarda vә hermetik olmayan elektrik şitlәrindә müşahidә edilir. Soyuducu kamerada cüzi vakuum yaratmaqla sızma testi aparmaq olar. Bunun üçün şübhәli hissәlәrә sabunlu su sәpilir, bu yolla qabarcığın olub olmadığı müәyyәn edilir vә ya sızan havanın sәsinә qulaq asılır. Soyuducu kameraya daxil olan kәnar hava axınını aşkarlamaq üçün arılara tüstü buraxan çubuqlardan vә digәr vasitәlәrdәn dә istifadә etmәk olar.
6.8. Dәyişdirilmiş saxlanma mühiti (MA)
Soyuducu kamerada mühitin dәyişdirilmәsi üçün tәtbiq olunan daha ucuz, lakin gec nәticә verәn metodlardan biri dә mәhsulun tәbii yolla tәnәffüsünә şәrait yaratmaqdır. Mәlumdur ki, meyvә-tәrәvәz mәhsulları oksigeni qәbul edir vә karbon qazını buraxır. Hermetik kameraya yığılmış mәhsullar müәyyәn müddәtdәn sonra oksigen qazını CA mühiti üçün lazım olan sәviyyәyә salır. Əgәr hәddindәn artıq aşağı sәviyyәdә olarsa, kәnardan hava vermәklә arzu olunan hәddi bәrpa etmәk
96 FӘSİL6
97 Saxlanma sistemləri
mümkündür. Bununla belә, mәhsulun tәnәffüsü nәticәsindә karbon qazının sәviyyәsi tәlәb olunan hәddi aşır. Ona görә dә artıq karbon qazının udulması üçün sönmüş әhәng paketlәrindәn istifadә etmәk lazımdır. Əhәngin tәlәb olunan miqdarı saxlanılan mәhsuldan, saxlanma müddәtindәn, sәth sahәsindәn vә әhәngin keyfiyyәtindәn asılı olaraq mәhsulun hәr 100 kiloqramı üçün 1-3 kq arasında dәyişir. Əhәng paketlәrini CA kamerasına tәkqat yığmaq olar. Bundan başqa, paketlәri әhәng kamerasına bitişik yığıb hәmin kameranı CA kamerasına ventilyasiya vә ya boru sistemi ilә birlәşdirmәk dә mümkündür. Kameralarda mәhsulun hәr tonuna tәxminәn 15 kq әhәng saxlamaq lazımdır. Qeyd etmәk lazımdır ki, alma mәhsulunun saxlandığı kameralarda karbon qazının sәviyyәsini әhәng paketlәri ilә sәmәrәli şәkildә aşağı salmaq olur. Karbon qazının (karbon dioksidin) sәviyyәsini aktivlәşdirilmiş karbon udma sistemlәri (molekulyar süzgәc sistemlәri) ilә tәnzimlәmәk olar. Qeyd etmәk lazımdır ki, molekulyar süzgәclәr aktivlәşdirilmiş karbon sistemlәrindәn daha çox enerji sәrf edir.
Mәhsulun tәnәffüsünә şәrait yaratmaqla O2 sәviyyәsinin aşağı salınması gec nәticә verir. Bundan başqa, soyuducu kameradan oksigeni daha sürәtlә çıxardıqda mәhsulun saxlanma müddәti artır. Bәzi soyutma mәntәqәlәrindә CA kameralarının oksigendәn tәmizlәnmәsi üçün maye formasında (alınmış vә ya sahәdә hazırlanmış) azotdan istifadә edilir. Azot әmәlә gәtirmәyin digәr yolu isә yanma prosesindә ammonyakdan istifadә edilmәsidir. Bu işdә mәqsәd mühitdә oksigeni tükәtmәklә azot vә su әmәlә gәtirmәkdәn ibarәtdir. Digәr iki sistemdә isә oksigenin çıxarılması üçün molekulyar süzgәc (tәzyiqi dәyişdirmәklә absorbsiya vә ya PSA sistemi) vә ya yarımkeçirici membranlardan istifadә edilir. Qeyd etmәk lazımdır ki, tәbii qazı vә ya propanı yandırmaqla oksigeni çıxaran maşın avadanlıqları eyni zamanda karbon qazı da әmәlә gәtirir. Bu avadanlıqlarda yanma prosesinin yarımçıq başa çatması nәticәsindә CA kamerasının partlaması vә işçilәrin dәm qazından zәhәrlәnmәsi halları müşahidә edilmişdir.
Soyutma avadanlığı. CA kameralarında da, әnәnәvi soyuducu anbarlar üçün nәzәrdә tutulmuş, soyuducu avadanlıqlardan istifadә edilir. Əksәr soyuducu anbarlarda temperatur 0ºC (32ºF), nisbi rütubәt isә 95%-lik sәviyyәdә saxlanılır. Mәhsulların saxlanılması zamanı hava axını maksimum saxlanma hәcminә uyğun olaraq 0.0208-0.0104 m3/saniyә/metrik ton (20-40 fut3/dәqiqә/ton) hәddi daxilindә dövr edir. İlkin yüklәnmәdәn sonra mәhsulun soyudulması üçün havanın dövranı tәxminәn 0.052m3/saniyә/metrik ton (100 fut3/dәqiqә/ton) olmalıdır. İdarәetmә-nәzarәt avadanlıqları. Soyuducu kameralarda oksigenin vә karbon qazının sәviyyәsinә hәr gün nәzarәt etmәk lazımdır. Bu qazlar hәmişә hәdd daxilindә olmalıdır. Operatorlar әnәnәvi olaraq Orsat qaz analizatorundan istifadә edirlәr, lakin bu sistemin istifadәsi çox vaxt aparır. Müasir dövrdә avtomatlaşdırılmış avadanlıqlardan daha geniş istifadә edilir. Bu avadanlıqlar Orsat sistemindәn daha dәqiq olub istifadәçini müxtәlif mәlumatlarla tәmin edir. Qazın konsentrasiyasını lazımi sәviyyәdә saxlamaq üçün belә avadanlıqları nәzarәt cihazlarına (kontrollerә) qoşmaq da mümkündür.
Soyuducu kameraların temperaturuna da müntәzәm nәzarәt etmәk lazımdır. Hәr kamera üçün әn azı iki әdәd kalibrlәnmiş şkalalı termometrdәn istifadә edilmәlidir. Bu termometrlәrin biri kameranın xaricindә, gözlә görülә bilәn yerdә, digәri isә mәhsulun üzәrindә olmalıdır. Mәhsulun üzәrindәki termometr tavana yaxın yerlәşәn müşahidә pәncәrәsindәn oxuna bilmәlidir. Kameranın temperaturunu elektron termometrlәrlә daha rahat müşahidә etmәk olur, çünki onlardan alınan mәlumatı çap edәrәk hәmişә istifadә etmәk mümkündür. Müasir soyuducu anbarların әksәriyyәtindә
hәr kamera üçün dörd әdәd (vә ya daha çox) zonddan istifadә edilir. Bәzi zondlar yeşiklәrә qoyulur vә mәhsulun temperaturuna bu yolla nәzarәt edilir.
Tәhlükәsizlik mәsәlәlәri. CA kameralarının mühiti insan hәyatı üçün tәhlükә yaradır. Belә kameralarda işlәyәrkәn tәnәffüs aparatından istifadә etmәyәn işçilәrin әksәriyyәti boğularaq ölür. Ona görә dә qapıların yanında xәbәrdarlıq işarәlәri qoyulmalıdır. Qapının giriş dәliyindәn (lyukundan) tәnәffüs aparatı geymiş bir işçi keçә bilmәlidir. Ümumiyyәtlә, soyuducu anbarda tәnәffüs aparatı geymiş әn az iki işçi işlәmәlidir. Onlardan biri kameranın içәrisindә, digәri isә kameradan kәnarda duraraq hәmin işçiyә nәzarәt etmәlidir.
6.9. Ədәbiyyat
ASHRAE, 1993. ASHRAE handbook fundamentals. Atlandta: ASHRAE. 1. Bartsch, J.A. and G.D.Blanpied. 1984. Refrigeration and controlled atmosphere 2. storage for horticultural crops. Cornell Univ. Coop. Exten. Bull. NRAES-22. 42 pp. Davis, D.C. 1980. Moisture control and storage systems for vegetable crops. 3. Edited by C.W.Hall, Drying and storage of agricultural crops. Vestport, CT: AVI. 310–359.
Dellino, C.V. J. 1990. Cold and chilled storage technology. Nyu York: Van 4. Nostrand Reinhold.
Dewey, D.H. 1983. Controlled atmosphere storage of fruits and vegetables. 5. Edited by S. Thorne, Developments in food preservation. London: Applied Science. 1–24.
Fokens, F.H. and H.F.Th.Meffert. 1967. Apparatus for measuring leakage from 6. C.A. storage rooms and other insulated construction, Madrid. Hallowell, E.R. 1980. Cold and freezer storage manual. Westport, CT: AVI. 356 7. pp.
Hardenburg, R.E., A.E. Watada vә C.Y.Wang. 1986. The commercial storage of 8. fruits, vegetables, and florist and nursery stocks. USDA. 66. 130 pp. Hunter, D.L. 1982. C.A. Storage structure. Edited by D. G. Richardson and M. 9. Meheriuk. Controlled atmospheres for storage and transport of perishable agricultural commodities. Beaverton, OR: Timber Press. 13–19. International Institute of Refrigeration . 1993. Cold store guide. Paris: Internat. 10. Inst. Refrig. 205 pp.
Leyte, J.C. and C.F.Forney. 1999. Controlled atmosphere tents for storing fresh 11. commodities in conventional refrigerated rooms. Hort Technology. 9: 672–675. Stoecker, W.F. 1998. Industrial refrigeration handbook. Nyu York: McGraw- 12. Hill.
Tompson, J.F. and M.Spinogolio. 1996. Small-scale cold rooms for perishable 13. commodities. Oakland: Univ. Calif. Div. Agri. Nat. Res. Leaflet 21449. 8 pp. Waelti, H. and J.A.Bartsch. 1990. Controlled atmosphere storage facilities. 14. M.Calderon vә R.Barkai-Golan, Food preservation by modified atmospheres. Boca Raton, FL: CRC Press: 373–389.
98 FӘSİL6
Dəyişdirilmiş saxlanma mühiti (daşınma və saxlanma)
7.1. Ümumi anlayış
99
Adel A. Kader
Dəyişdirilmiş saxlanma mühiti (daşınma və saxlanma)
Dәyişdirilmiş (MA) vә ya nәzarәtli (CA) saxlanma zamanı mәhsulun әtrafında adi havadan (tәrkibi-78.08% , 20.95% vә 0.03% ibarәt olan) fәrqlәnәn xüsusi tәrkibli mühit yaradılır. Bunun üçün kameraya müxtәlif qazlar әlavә olunur vә ya çıxarılır. Bu prosesdә adәtәn oksigenin () miqdarı azaldılır vә ya karbon qazının () qatılığı artırılır. MA vә CA sistemlәri yalnız nәzarәt dәrәcәsi baxımından fәrqlәnir. CA sistemindә mühitә daha dәqiq nәzarәt edilir.
Dәyişdirilmiş (MA) vә ya nәzarәtli (CA) saxlanma mühitlәri temperaturun vә nisbi rütubәtin lazımi sәviyyәdә idarә olunmasına kömәk edir (şәkil 7.1). MA sistemi mәhsuldan, onun növündәn vә ya sortundan, fizioloji yaşdan, mühitin tәrkibindәn, temperaturdan vә saxlanma müddәtindәn asılı olaraq müsbәt nәticәlәnәr vә ya tәhlükә yarada bilәr. Bu fәsildә hәr hansı mәhsula tәtbiq olunmuş MA vә ya CA sistemlәri ilә bağlı fәrqli nәticәlәri özündә әks etdirәn mәlumatlar yer alır. Davamlı olaraq tәkmillәşdirilәn MA vә CA texnologiyaları tәzә meyvә bazarı yaxud emal üçün nәzәrdә tutulmuş meyvәtәrәvәz mәhsullarının daşınması, müvәqqәti vә ya uzunmüddәtli saxlanılması zamanı daha çox tәtbiq edilir. Bәzi meyvәlәri yüksәk mühitindә müalicә etdikdәn sonra anbara yığmaq olar. Saxlanma vә daşınma zamanı bәzәn yüksәk konsentrasiyalı oksigen (21%-dәn çox) vә karbon qazlarının birlәşmәsindәn istifadә etmәk olar. Qeyd etmәk lazımdır ki, MA sistemindә mәhsulun qaralmasının vә çürümәsinin qarşısını almaq üçün karbon qazı çox mәhdud dәrәcәdә istifadә edilir.
Şәkil 7.1. Müxtәlif saxlanma üsullarının mәhsulun qalma müddәtinә tәsiri
Bu diaqram havada vә ya optimal MA mühitindә (20º- 25ºC) otaq temperaturunda saxlanılan tәzә mәhsulların, optimal temperaturda (0º-yә yaxın) saxlanılan, soyuğa hәssas olmayan mәhsulların vә 5º-14ºC temperaturda saxlanılan, soyuğa hәssas mәhsulların nisbi saxlanma müddәtini әks etdirir.
7
100 FӘSİL7
7.2. MA vә CA sistemlәrinin tәsirlәri
MA vә CA saxlanma sistemlәri mәhsulun qalma müddәtinә fәrqli tәsir göstәrir. Bu baxımdan onların üstünlüklәri vә çatışmazlıqlarına nәzәr salınmasını vacib sayırıq.
Faydalı cәhәtlәr. Uyğun MA vә ya CA sistemlәrindә temperatur lazımi qaydada idarә edilir, elәcә dә yığımdan sonrakı vә saxlanma dövrlәrindә bәzi mәhsullarda әmәlә gәlәn kәmiyyәt vә keyfiyyәt itkilәrinin qarşısı alınır. Bu sistemlәrin aşağıdakı faydalı cәhәtlәri vardır:
● Yetişmә (qocalma), bioloji vә kimyәvi dәyişikliklәr, o cümlәdәn tәnәffüs, etilenin yaranma intensivliyi, yumşalma vә mәhsulun tәrkibindә baş verәn digәr çevrilmәlәrin lәngimәsi;
● Tәxminәn 8%-dәn aşağı O2↑ vә ya 1%-dәn yuxarı CO2↑ sәviyyәsindә yaxud hәr iki qazın birlikdә olduğu mühitdә meyvәnin etilenә qarşı hәssaslığının zәiflәmәsi;
● Müәyyәn fizioloji pozuntuların, o cümlәdәn müxtәlif mәhsulların soyuqdan zәdәlәnmәsi, kahının lәkәlәnmәsi (pas xәstәliyi) vә saxlanma zamanı әmәlә gәlәn digәr pozuntuların (mәsәlәn, almada yanma hallarının) aradan qaldırılması;
● Dәyişdirilmiş saxlanma mühitinin (MA) yığımdan sonrakı dövrdә yaranan patogenlәrә birbaşa vә ya dolayı yolla tәsir etmәsi vә çürümәnin kәskinliyini azaltması. Mәsәlәn, yüksәk sәviyyәli CO2↑ (10-15%) çiyәlәkdә, gilasda vә digәr meyvәlәrdә yaranan boz çürümә (Botrytis) xәstәliyinin inkişafına әhәmiyyәtli dәrәcәdә mane olur;
● Dәyişdirilmiş saxlanma mühiti (1%-dәn az O2↑ vә ya 40-60% CO2↑) bәzi mәhsullarda hәşәratlara qarşı faydalı mübarizә vasitәsi rolunu oynaya bilir. Mümkün zәrәrli tәsirlәr. Əksәr hallarda MA kombinasiyalarının faydalı vә zәrәrli tәsirlәri bir-birindәn çox fәrqlәnmir. MA sistemi çürümәyә vә ya hәşәratlara qarşı mübarizәdә mühüm rol oynasa da, müәyyәn mәhsullar bu sistemin tәsirinә hәmişә davam gәtirә bilmir. Belә olduqda mәhsullar öz keyfiyyәtini sürәtlә itirә bilir. MA sisteminin aşağıdakı mümkün zәrәrli tәsirlәri vardır:
● Müәyyәn fizioloji pozuntuların (mәsәlәn, kartof, alma vә armudda özәyin qaralması, kahının lәkәlәnmәsi vә s.) әmәlә gәlmәsi vә ya kәskinlәşmәsi;
● 2-4 hәftәdәn artıq müddәtdә 2%-dәn aşağı O2↑ vә 5%-dәn yuxarı CO2↑ sәviyyәsindә saxlanılan müәyyәn mәhsulların, mәsәlәn banan, manqo, armud vә pomidorun qeyri-bәrabәr formada yetişmәsi;
● Aşağı O2↑ vә ya yuxarı CO2↑ konsentrasiyası sәviyyәlәrindә baş verәn anaerob tәnәffüs vә fermentativ metabolizm nәticәsindә mәhsulun әtrinin itmәsi;
● Hәddindәn artıq aşağı O2↑ vә ya yüksәk CO2↑ konsentrasiyası sәviyyәlәrindә zәdәlәnmiş mәhsulun çürümәyә qarşı daha hәssas olması;
● Bәzi kökümeyvәli tәrәvәz mәhsullarının, mәsәlәn kartofun cücәrmәsi vә peridermanın gec әmәlә gәlmәsi.
7.3. Ma vә Ca sistemlәri ilә bağli tәlәblәr vә tövsiyәlәr
CA vә MA sistemlәri son 50 il әrzindә daha geniş istifadә olunur. Bu sistemlәrin sayәsindә әksәr meyvә-tәrәvәz mәhsullarının keyfiyyәti qorunur, onların saxlanma müddәti әhәmiyyәtli dәrәcәdә uzanır. Daşınma, saxlanma, aşağı etilen tәrkibli CA saxlanma sistemi, sürәtli CA sistemi (sürәtlә yaranan optimal O2↑ vә CO2↑ sәviyyәlәrindә) vә proqramlaşdırılmış yaxud ardıcıl CA saxlanma sistemlәrindә
101 Dəyişdirilmiş saxlanma mühiti (daşınma və saxlanma)
(mәsәlәn, mәhsulun 1% O2↑ mühitindә 2-6 hәftә, sonrakı dövrdә isә 2-3% O2↑ mühitindә saxlanılması) tәtbiq olunan qabaqcıl texnologiyalar bu tendensiyanın gәlәcәkdә dә davam edәcәyindәn xәbәr verir. Mәhsulların daşınması vә paylanması zamanı MA sistemindәn daha geniş istifadә olunacağı gözlәnilir. CA sisteminin yaradılması, nәzarәti vә saxlanılma texnologiyaları getdikcә tәkmillәşir. Qeyd etmәk lazımdır ki, mәhsulların saxlandığı MA mühiti yaxın gәlәcәkdә yeyilә bilәn üzlüklәr vә ya polimer örtüklә yaradılacaqdır.
Tәzә meyvә-tәrәvәz mәhsullarının aşağı O2↑ vә yuxarı CO2↑ konsentrasiyalarına dözümlüyü әhәmiyyәtli dәrәcәdә dәyişir (cәdvәl 7.1). Fizioloji zәdәlәrә qarşı dözümlülük hәdlәri hәr mәhsul üçün tövsiyә olunan temperatur hәdlәrindәn aşağı vә ya yuxarı dәrәcәlәrdә ola bilir. Qeyd etmәk lazımdır ki, hәr hansı mәhsul yuxarı CO2↑ vә ya aşağı O2↑ sәviyyәsinin tәsirlәrinә qarşı qısa müddәt әrzindә davam gәtirә bilәr. Saxlanma temperaturu vә ya müddәti yüksәldikcә aşağı O2↑ konsentrasiyasına qarşı dözümlülük hәddi dә artmış olur, çünki temperatur yüksәldikdә toxumalar nәfәs alır (aerob tәnәffüs) vә O2↑ qazına tәlәbat artır. Mәhsuldan asılı olaraq karbon qazı ilә bağlı әmәlә gәlәn zәdәlәnmә halları temperaturun yüksәldiyi tәqdirdә arta vә ya azala bilәr. Karbon qazının yaranma intensivliyi temperaturdan asılı olaraq artsa da, hәll olma qabiliyyәti zәiflәmiş olur. Belәliklә, mәhsul toxumasındakı karbon qazının miqdarı temperatur artımından asılı olaraq arta vә ya azala bilәr.
Cәdvәl 7.1
Aşağı O2 konsentrasiyasına dözümlülük hәddinә görә meyvә-tәrәvәz mәhsullarının tәsnifatı
Bundan başqa, karbon qazının fizioloji tәsirlәri temperaturdan asılı olaraq dәyişә bilәr. Oksigenin sәviyyәsi aşağı düşdükcә yüksәk karbon qazı tәsirinә dözümlülük hәddi dә aşağı düşür. Karbon qazı sәviyyәsinin yüksәldiyi tәqdirdә isә aşağı oksigen tәsirinә qarşı dözümlülük hәddi artır.
Cәdvәl 7.2-dә meyvә mәhsulları vә 7.3-dә tәrәvәz mәhsullarına dair mövcud MA vә CA sistemlәri ilә bağlı tövsiyәlәr verilmişdir. Bu sahәdә aparılan elmi tәdqiqatlar şübhәsiz ki, MA sisteminin bәzi komponentlәrinә dәyişiklik gәtirәcәkdir. Qeyd etmәk lazımdır ki, müәyyәn mәhsulların saxlanılması zaman dәm qazının әlavә edilmәsi MA vә CA sistemlәrinin faydalı tәsirlәrini dәyişә bilәr. Aşağı tәzyiqli sistemlәrdә CA sistemi üçün yeni imkanlar yaranır. Belә ki, bәzi mәhsulları bu sistem vasitәsilә daha yaxşı müalicә etmәk mümkün olur.
Cәdvәl 7.2
Yüksәk O2 konsentrasiyasına dözümlülük hәddinә görә meyvә-tәrәvәz mәhsullarının tәsnifatı Qolden Deli es”
Cәdvәl 7.3
Seçilmiş meyvәlәrin saxlanılması vә ya daşınması zamanı tövsiyә olunan CA vә ya MA mühitlәri
ppb-d n
102 FӘSİL7
Dəyişdirilmiş saxlanma mühiti (daşınma və saxlanma)
Cәdvәl 7.3-ün davamı
M nb
Qeydlәr:
* Adi vә ya tövsiyә olunan hәdd; nisbi rütubәtin 90-95% olması mәslәhәt görülür.
† Xüsusi CA kombinasiyası mәdәni sortdan, temperaturdan vә saxlanma müddәtindәn asılı olur. Bu tövsiyәlәr 2 hәftәdәn artıq davam edәn daşınmalar vә saxlanmalar üçün nәzәrdә tutulub. Bәzi fizioloji pozuntuların, hәşәratların vә patogenlәrin aradan qaldırılması üçün aşağı sәviyyәli vә ya yuxarı sәviyyәli konsentrasiyasından istifadә etmәk olar.
Cәdvәl 7.4-dә tәzә meyvә-tәrәvәz mәhsullarının uzun müddәt saxlanılması üçün tәtbiq olunan mövcud CA sistemlәri barәdә qısa mәlumat verilir.
103
Cәdvәl 7.4
Seçilmiş tәrәvәz mәhsullarının saxlanılması vә ya daşınması zamanı tövsiyә olunan CA vә ya MA mühitlәri
M nb :
Qeydlәr:
*Optimal vә tövsiyә olunan, adi temperatur hәddi; nisbi rütubәtin 90-95% olması mәslәhәt görülür.
†CA mühiti ilә bağlı olan konkret tövsiyәlәr mәdәni sortdan, temperaturdan vә saxlanma müddәtindәn asılı olaraq verilir.
‡Otlar: kervel, soğan zoğu, şüyüd vә acı tәrә (vәzәri).
CA sistemi qurudulmuş vә qәrzәkli mәhsulların saxlanılmasında (keyfiyyәtin qorunmasında, hәşәratlara qarşı mübarizәdә vә acılaşmanın - qaxsımanın aradan qaldırılmasında) daha geniş istifadә edilir. Çünki bu sistemdә hәşәratlara qarşı mübarizә mәqsәdilә kimyәvi fumiqantlardan, mәsәlәn metil bromiddәn istifadә
104 FӘSİL7
105 Dəyişdirilmiş saxlanma mühiti (daşınma və saxlanma)
olunmur. Bundan başqa, CA sisteminin cәdvәl 7.5-dә sadalanan mәhsulların (alma vә armud istisna olunmaqla) saxlanılması üçün daha çox istifadә edilәcәyi gözlәnilir. Çünki dünya bazarında müxtәlif mәhsullara ilin hәr fәslindә tәlәbat yaranır vә odur ki, saxlanma texnologiyalarının iqtisadi sәmәrәsi getdikcә artır. Tәzә meyvәtәrәvәz mәhsullarının qısa müddәtdә saxlanılması vә daşınması üçün nәzәrdә tutulmuş CA vә MA sistemlәrinin tәtbiq sahәsi genişlәnir, daşınan konteynerlәrdә vә MA qablaşdırma sistemindә yeni texnologiyalar tәtbiq olunur vә MA mühitinin yaradılması üçün yeyilә bilәn üzlüklәrdәn istifadә edilir.
Cәdvәl 7.5
Tәzә meyvә-tәrәvәz mәhsullarının CA mühitindә uzun müddәt saxlanılması
5%-dәn aşağı O2↑, 5-10% dәm qazı (CO) әlavә etmәklә müәyyәn mәhsulların (15-20% CO2↑ konsentrasiyasına davam gәtirmәyәn) çürümәsinә qarşı sәmәrәli mübarizә aparmaq olar. Dәm qazının çox zәhәrli olduğunu nәzәrә alaraq işçilәr üçün xüsusi ehtiyat tәdbirlәri görülmәlidir.
Kәsilmiş güllәrin uzun müddәtә saxlanılmasında yaranan әsas çәtinliklәrdәn biri dә boz çürümә(Botrytus cinerea) xәstәliyinin tәsiri nәticәsindә patoloji parçalanmanın baş vermәsidir. Göbәlәyin tәsirini azaltmaq üçün karbon qazının kifayәt qәdәr verildiyi saxlanma mühitindә bәzi mәdәni sortların yarpaqları bürünc (tunc) rәngi alır. Dәm qazı belә mühitdә etilen kimi tәsir göstәrir vә demәk olar ki, funqistat kimi istifadә edilmir. Ümumiyyәtlә, dekorativ bitkilәrin saxlanılması üçün әn yaxşı MA vә ya CA kombinasiyaları hәlәlik müәyyәn olunmamışdır. Bu sahә üzrә dәqiq nәticәlәr әldә edilmәmiş vә elmi mәlumatlar yarımçıqdır.
CA vә MA mühitindә (o cümlәdәn MA qablaşdırma sistemi) bәzi fizioloji pozuntu hallarına (mәsәlәn, almanın yanmasına) qarşı tәtbiq olunan müәyyәn kimyәvi maddәlәri әvәz etmәk mümkündür. CA sistemindәn düzgün istifadә etdikdә bәzi meyvәlәrin (mәsәlәn, almanın) yetişmәsini lәngidәn tәnzimlәyici maddәlәrin yığımdan әvvәlki tәtbiqinә ehtiyac yaranmır. Bundan başqa, CA vә ya MA mühitindә patogenlәr vә ya hәşәratlarla lazımi sәviyyәdә mübarizә aparmaqla yığımdan sonrakı dövrdә funqisidlәrin vә insektisidlәrin istifadәsini azaltmaq vә ya aradan qaldırmaq mümkündür.
СA vә MA sistemlәri nisbәtәn yetişmiş (daha әtirli) meyvәlәrin yığımdan sonrakı keyfiyyәtini daşınma vә paylanma mәrhәlәlәrindә qoruyub saxlayır, onların yığımını vә satışını asanlaşdırır. Minimum emal olunmuş (doğranmış), әlavә dәyәrli meyvә-tәrәvәz mәhsullarının keyfiyyәtini vә bütövlüyünü qorumaq üçün bu sistemlәrdәn istifadә etmәk olar (cәdvәl 7.6).
Tәzә bağ mәhsullarının CA vә ya MA mühitindә qısa müddәtli saxlanılması vә daşınması
Cәdvәl 7.6
Soyuducu anbardan satışa çıxarılmış tәzә mәhsullarda CA vә MA sistemlәrinin qalıq tәsirlәrini müşahidә etmәk olar. Belә ki, bu mәhsullarda tәnәffüsün vә etilenin yaranma intensivliyi zәiflәyir, meyvәnin rәngi vә bәrkliyi dәyişmir, çürümә prosesi isә lәngiyir. Ümumiyyәtlә, O2↑ konsentrasiyası nә qәdәr aşağı sәviyyәdә olarsa, CO2↑ konsentrasiyası bir o qәdәr yüksәk sәviyyәdә (mәhsulun dözümlülük hәddi daxilindә) olacaq. Ona görә dә mәhsullar CA vә MA mühitindә nә qәdәr çox saxlanılsa, qalıq tәsirlәri bir o qәdәr qabarıq nәzәrә çarpan olacaqdır.
7.4. Karbon monoksidin (CO - dәm qazı) әlavә vasitә kimi istifadә olunması
1970-ci ilin әvvәllәrindә soyuducu anbardan satışa çıxarılmış kahının daşınması zamanı rәngin dәyişmәsinin qarşısını almaq üçün 2-3% dәm qazından istifadә edilmişdir. Müasir dövrdә dәm qazının digәr faydalı cәhәtlәri dә aşkar edilmişdir. Faydalı tәrәflәri. Aşağı sәviyyәliO2↑ (2-5%) mühitinә әlavә olunmuş dәm qazı (CO) (1-5%) kahının mexaniki zәdәlәrә mәruz qalmış toxumalarında vә özәyindә rәngin dәyişmәsinә mane olur. Oxşar tәsirlәr digәr mәhsullarda, o cümlәdәn yüngül emal olunmuş (doğranmış, dilimlәnmiş vә s.) meyvә-tәrәvәz mәhsullarında da müşahidә edilir. Qeyd etmәk lazımdır ki, MA mühitindәn açıq havaya (bazara) çıxarılan mәhsulların rәngi dәyişir.
MA mühitinә dәm qazı (5-10%) әlavә etdikdә bәzi meyvә-tәrәvәz mәhsullarının çürümәsinin vә yığımdan sonra yaranan müәyyәn patogen tәsirlәrin qarşısı alınır. Dәm qazının göbәlәyә tәsiri 5%-dәn aşağı O2↑ sәviyyәsindә maksimum dәrәcәyә çatır.
Yığılmış kahıda hәşәratlara qarşı sәmәrәli fumiqant kimi tәkcә dәm qazından istifadә etmәk olmaz. Bu qazın digәr CA kombinasiyaları ilә birlikdә tәtbiq olunması imkanları araşdırılmalıdır.
Mümkün tәhlükәli hallar. Dәm qazı müәyyәn fizioloji pozuntuları kәskinlәşdirә bilәr. Mәsәlәn, kahının daşındığı müddәtdә dәm qazının miqdarı 2%-dәn artıq olarsa, yarpaqdakı qonur lәkәlәrin sayı artacaq.
Dәm qazı (CO) da etilen kimi (C2H4) mәhsulun yetişmәsini sürәtlәndirir vә müәyyәn fizioloji pozuntulara sәbәb olur. Bununla belә, CO qazını azaldılmış O2↑ vә ya çoxaldılmış CO2↑ qazları ilә birlikdә işlәtdikdә belә tәsirlәrin gücünü azaltmaq mümkündür. Bu baxımdan C2H4 qazına qarşı hәddindәn artıq hәssas olan kivi meyvәsi istisna tәşkil edir. CO qazından istifadә etdikdә ciddi tәhlükәsizlik tәdbirlәri görülmәlidir. Çünki dәm qazı 12.5% vә 74.2% konsentrasiya sәviyyәlәrindә hәddindәn artıq zәhәrli olur vә alışa bilir. 106 FӘSİL7
Dəyişdirilmiş saxlanma mühiti (daşınma və saxlanma)
107
7.5. Mәhsulların karbon dioksidlә (CO2↑) müalicә olunmasi vә anbara yerlәşdirilmәsi
Bәzi tәcrübә stansiyalarında aparılmış sınaqların nәticәlәrinә görә alma (2 hәftә) vә armudu (2-4 hәftә) 0º-5ºC temperaturda 12% karbon qazı (CO2↑) ilә müalicә etdikdәn sonra, CA mühitindә saxladıqda meyvәnin yumşalması lәngiyir. Bununla belә, müalicә nәticәsindә mәhsulların mövsümdәn, sortdan vә istehsal sahәsindәn asılı olaraq müxtәlif daxili vә xarici zәdәlәrә mәruz qalması da müşahidә edilmişdir. Bu müalicә üsulu hal-hazırda ABŞ-ın şimal-qәrb bölgәlәrindә Qolden Delişesalma sortuna tәtbiq edilir. Artırılmış CO2↑ qazı ilә müalicә olunan bәzi subtropik vә tropik meyvәlәrdә soyuqdan zәdәlәnmә halları azalsa da, bu müalicә üsulunun kommersiya mәqsәdlәri üçün tәtbiq olunması hәlәlik tövsiyә edilmir.
7.6. Artırılmış oksigen tәrkibli saxlanma mühiti
21%-dәn yuxarı oksigen konsentrasiyaları tez xarab olan tәzә bağ mәhsullarının yığımdan sonrakı fizioloji xüsusiyyәtlәrinә vә keyfiyyәtinә birbaşa (sәrbәst radikallarla) vә ya dolayı yolla (CO2↑ vә C2H4 qazlarının yaranma intensivliyinin dәyişmәsi nәticәsindә) tәsir edә bilәr. Oksigen qazının toksikliyinә qarşı hәssaslıq dәrәcәsi mәhsulun növündәn vә inkişaf mәrhәlәlәrindәn asılı olaraq dәyişir. 30-80% O2↑ tәrkibli mühitdә yetişәn-yaşıl klimakterik meyvәlәrin yetişmәsini cüzi dәrәcәdә sürәtlәndirmәk olar. Lakin konsentrasiyasının 80%-dәn artıq olması bәzi meyvәlәrin yetişmәsini lәngidә vә toksik pozuntular yarada bilәr. Artırılmış O2↑ tәrkibli mühitdә etilenin tәsiri güclәnir, ona görә dә belә mühitdә saxlanılan tәzә meyvәtәrәvәz mәhsulları yetişir vә bır sıra fizioloji pozuntulara (mәsәlәn, kahıda pas lәkәlәri vә ya yerkökünün acılaşması) mәruz qalır. Yüksәk O2↑ konsentrasiyaları bәzi bakteriyaların vә göbәlәklәrin inkişafına tәsir edir, ona görә dә oksigen qazını artırılmış CO2↑ (15-20%) ilә birlikdә verdikdә müalicәnin sәmәrәliliyi daha da artır.
7.7. Dәyişdirilmiş saxlanma mühitindәn (MA) etilenin çıxarılması
Əksәr tәdqiqatçılar belә hesab edirlәr ki, MA kamerasından etileni çıxarmaq lazım deyil. Buna sәbәb kimi bu qazın 0º-5ºC temperaturda meyvәnin yetişmәsinә çox az tәsir etmәsi göstәrilir. Bununla belә, MA vә ya CA kameralarında etilenin әmәlә gәlmәsi uzun müddәt saxlanılan mәhsulun vaxtından әvvәl yetişmәsinә sәbәb olur. Ona görә dә alma vә armudu CA kamerasında uzun müddәt saxladıqda etilenin çıxarılması mәslәhәt görülür. Etilenin çıxarılması ona qarşı hәddindәn artıq hәssas olan mәhsullar (mәsәlәn, avokado, kivi, fuyu xurması, qәrәnfil vә digәr mәhsullar) üçün xüsusi әhәmiyyәt kәsb edir. Etilenin vә etilen olmayan uçucu maddәlәrin MA mühitindә saxlanılan digәr mәhsullara göstәridiyi tәsirlәrin qiymәtlәndirilmәsi üçün әlavә elmi tәdqiqatlar aparılmalıdır. Etilenin vә digәr uçucu maddәlәrin MA kameralarından çıxarılması üçün daha sәmәrәli metodlar tәtbiq etmәk lazımdır.
7.8. Saxlanma mühitinin dәyişdirilmәsi (generatorlar)
Oksigenә nәzarәt. CA kamerası ilә generator arasında hava axınını tәkrar dövr etdirmәklә vә ya tәmizlәmә sistemindәn istifadә etmәklә (tәmiz havanın tәrkibindәki oksigenin generatorda azaldılması vә tәkrar kameraya vurulması) oksigenin sәviyyәsini tәnzimlәmәk mümkündür. Müasir dövrdә kataliz odluqları vә ya kon-
vertorların (çevricilәrin) әvәzinә azotlu tәmizlәmә sistemlәrindәn istifadә edilir. Qeyd etmәk lazımdır ki, azotu maye azotdan vә ya separatorlardan almaq olur. Separatorlar hava axınını molekulyar süzgәcdәn vә ya membran sistemlәrdәn keçirәrәk azotu ayırır (bununla bağlı әlavә mәlumatı әvvәlki fәsillәrdәn almaq olar). Karbon dioksidin tәnzimlәnmәsi. CO2↑ adәtәn tәzyiqli qaz balonlarından әlavә edilir. Daşınma zamanı quru buz kütlәsi adәtәn CO2↑ mәnbәyi kimi nәzәrdә tutulur. CO2↑ miqdarı müxtәlif üsullarla azaldılır vә bunun üçün natrium hidroksiddәn, sudan, aktivlәşdirilmiş kömürdәn, sönmüş әhәngdәn ((Ca [OH]2) vә ya molekulyar süzgәcdәn istifadә edilir. Ən geniş yayılmış vasitәlәrdәn biri dә duz mәhluludur. Bu mәhlul nasosla evaporatorun spirallarına vurulur vә oradakı karbon qazını udur. Əksәr hallarda CA kamerasına bitişik olan otağa әhәng qutuları qoyulur vә hava dövranı sistemi bu qutudan keçәrәk kameraya daxil olur. Qutu adәtәn elә ölçüdә hazırlanır ki, meyvәnin bir tonu üçün 12 kq әhәng (26.4 funt) tuta bilsin. İşlәnmiş әhәng vaxt keçdikcә yenisi ilә әvәz edilir. CO2↑qazını udmaq üçün lazım olan miqdarda әhәngi CA kamerasına da qoymaq olar. Müasir dövrdә aktivlәşdirilmiş karbon tәmizlәmә cihazlarının (skrubberlәrin) bir neçә növündәn istifadә edilir. Karbon monoksidin әlavә olunması. 10% qatılıq sәviyyәsini aşmamaq şәrtilә karbon monoksid (CO) qazını tәzyiqli qaz balonları vasitәsilә әlavә etmәk vә azotla qarışdırmaq olar.
Etilenin çıxarılması. Etilen qazı soyuducu kameradan bir neçә metodla çıxarılır. Bunun üçün bәzi effektiv vasitәlәrdәn mәsәlәn, yalnız kalium permanqanatdan vә ya onunla birgә aktivlәşdirilmiş vә bromlaşdırılmış kömürdәn istifadә etmәk olar. Lakin bu halda hәmin maddәlәrdәn keçәn işlәnmiş hava yenisi ilә әvәz olunmalıdır. Etilenin çıxarılması üçün kataliz odluqlarından da istifadә etmәk olar. Qeyd etmәk lazımdır ki, CA kamerasında etilenin qatılığıını azaltmaq üçün ventilyasiyadan (havanın saatlıq mübadilәsindәn) istifadә etmәk olmaz. Bundan başqa, etilen qazının oksidlәşmәsi üçün ozondan istifadә etdikdә oksigen qazı kameradakı oksigendәn daha yüksәk sәviyyәdә olmalıdır. Aşağı tәzyiqli vә ya hiperbar sistem. Ümumi tәzyiqin azaldılması (qismәn vakuumlu mühitdә) havadakı ayrı-ayrı qazlarda parsial tәzyiqin düşmәsinә sәbәb olur. Bu sәmәrәli metodun sayәsindә oksigen gәrginliyini azaltmaq vә etilen qazını yaxud digәr uçucu maddәlәri daha sürәtlә çıxarmaq olar. Aşağı tәzyiqli sistemlәr (LPS) mühitin dәyişdirilmәsi üçün tәtbiq olunan digәr metodlarla müqayisәdә bir çox üstün cәhәtlәrә malikdir. Belә ki, bu sistem vasitәsilә oksigenin qatılığına daha dәqiq nәzarәt etmәk vә oksigen gәrginliyini azaldaraq etileni yaxud digәr uçucu maddәlәri kameradan çıxarmaq mümkündür. Bununla belә, dәm qazı (CO) vә ya karbon qazlarının (CO2↑) verilmәsi vacib olduqda LPS sistemindә müәyyәn çәtinliklәr yaranır. LPS sistemi ilә tәchiz olunmuş nәqliyyat vasitәlәri heyvan vә bitki mәnşәli mәhsulları daşıyaraq müәyyәn mәhdud sınaqlardan keçmişdir. Grumman Dormavac şirkәti LPS sistemi ilә tәchiz olunmuş stasionar tikililәr hazırlamış, lakin hipobar tәzyiqli saxlanma mühitinә görә bu sahәdәki fәaliyyәtini dayandırmışdır. Mәhsulun yaratdığı dәyişdirilmiş saxlanma mühiti. Bәzi hallarda mәhsulun tәnәffüsü hesabına (hava mübadilәsinin mәhdud olduğu şәraitdә) oksigen qazını azaltmaq, CO2↑ qazını isә artırmaq olar (şәkil 7.2). CO2↑ qazının sәviyyәsi artdıqda isә tәmizlәyici vasitәlәrdәn (skrubberlәrdәn) istifadә edilir. Mәhdud hava mübadilәsini aşağıdakı üsullarla tәmin etmәk olar:
Burada, B1: tәbii epiderma, qabıq, mum üzlük, polietilen pәrdә. B2: qablar –taxta, karton, plastik (әlavә içliklәr qoyula bilәr). B3: kameranın vә ya nәqliyyat vasitәsinin divarları (qaz AXCVB/z mübadilәsinә mane olmaq üçün kiplәnә bilәr).
108 FӘSİL7
Dəyişdirilmiş saxlanma mühiti (daşınma və saxlanma)
109
Şәkil 7.2. Dәyişdirilmiş mühitin yaradılması üçün istifadә olunan baryerlәr (maneәlәr)
Digәr vasitәlәrә qutu altlıqları örtüklәrini vә әsas qabların içәrisinә qoyulmuş ikinci dәrәcәli istehlakçı qablarını aid etmәk olar.
● Hava keçirmәyәn kameralardan istifadә etmәk;
● Mәhsulları paketә yığmaq vә ya polietilen pәrdәyә bükmәk;
● Qabların daxilinә polietilen içlik qoymaq;
● Qutu altlıqlarını plastik materiallarla örtmәk;
● Qablarda müxtәlif düzülüşlü hava dәliklәrindәn istifadә etmәk;
● Mumdan vә ya digәr sәth üzlüklәrindәn istifadә etmәk;
● Diffuziya mәsamәlәrindәn (polimer membranlardan) ibarәt olan lastik (rezinşin) örtüklәrdәn istifadә etmәk.
● Adәtәn saxlanma mühiti bu metodlar hesabına gec dәyişir vә MA sisteminin müsbәt tәsirlәri itә bilәr.
7.9. Daşınmalar zamani istifadә olunan saxlanma mühiti
Vaqonlar, yük maşınları vә dәniz konteynerlәrindә dәyişdirilmiş saxlanma mühitinin yaradılması. Qaz keçirmәyәn nәqliyyat vasitәlәri MA sisteminin tәtbiqindә mühüm rol oynasa da, bu sistemin daha geniş istismar olunmasına mane olur. Vaqonlar vә dәniz konteynerlәrindә istifadә olunan Tectrol sisteminә әsasәn (TransFresh Crop.) oksigen qazının sәviyyәsi azot qazı ilә aşağı salınır. CO vә ya CO2↑ qazı qarışdırıcı kollektor borularla әlavә edilir. CO2↑ qazı tәzә sönmüş әhәng paketlәri ilә çıxarılır, tәnәffüs paketlәri isә dәyişәn tәzyiq sәviyyәlәrini tәnzimlәyir. Bәzi sistemlәrlә tәchiz olunmuş nәqliyyat vasitәlәrindә maye N2 çәnini vә qaz N2 ayıran separator aqreqatı daşınır. Bu sistemlәrdә konteynerә quraşdırılmış O2↑ sensoru N2 qazının buraxılmasını tәnzimlәyir vә O2↑ qazını uyğun sәviyyәdә saxlamaq üçün lazımi miqdarda tәmiz hava buraxır. Bәzi dәniz konteynerlәrindә CO2↑ vә ya C2H4 qazı üçün tәmzilәyici vasitәlәrdәn (skrubberlәrdәn) istifadә etmәk olar. Dәniz konteynerlәrindә kiçik azot separatorları da istifadә edilir. Qutu altlığı örtüyündә dәyişdirilmiş mühitin yaradılması. Qutu altlığı üzәrinә qoyulmuş bütün dәniz taraları polietilen örtüyә bürünür. Belә örtük materialları
110 FӘSİL7
Şәkil 7.3. 5 millimetrlik polietilen materialla örtülmüş çiyәlәk vә moruq qutu altlığı
taxta yaxud plastik qutu altlığının dib hissәsindәki plastik tәbәqәyә müxtәlif vasitәlәrlә (mәsәlәn lentlә, termoizolyasiya ilә vә s.) bәrkidilir (şәkil 7.3). Bundan sonra qutu altlığı örtüyü lazımi qaz qarışığı ilә doldurulur. Çiyәlәk, gilas, әncir vә digәr mәhsulların daşınmasında bu metoddan geniş istifadә edilir. Eyni temperaturda daşınan, lakin fәrqli MA mühiti tәlәb edәn mәhsulları bu metodla qarışıq şәkildә daha rahat daşımaq mümkündür. Qutu altlığı örtüyünün cırılması vә ya dib hissәnin yaxşı kiplәnmәmәsi müәyyәn problemlәrin yaranmasına sәbәb ola bilәr.
Qutu altlığın daxilindәki mühiti 15-20% CO2↑ ilә (funqisid kimi) zәnginlәşdirmәk olar.
Ayrı-ayrı taralarda dәyişdirilmiş mühitin yaradılması. Daşınma zamanı mәhsulda yaradılan MA mühitinin ticarәt mәqsәdlәri üçün istifadәsinә aşağıdakı misalları göstәrmәk olar: gilas yeşiklәrinә polietilen içliyin qoyulması, uzaq bazarlara daşınan bananın, kәsilmiş kahının vә digәr tәrәvәz mәhsullarının polietilen paketlәrә yığılması (Banavac sistemi) vә s. Yüngül emal olunmuş (kәsilmiş vә ya doğranmış) kahını 5 millimetrlik polietilen paketlәrә yığmaq vә qismәn vakuum yaratmaq olar. Bunun üçün hermetik paketә qarışıq qazlar (3050% CO2↑ + 4-6% CO vә ya hava+10-15% CO2↑) vurulur.
7.10. Dәyişdirilmiş mühitli qablaşdırma (MAP)
Dәyişdirilmiş saxlanma mühitini (MA) passiv şәkildә (mәhsulda) vә ya aşağıdakı qaydalara uyğun olaraq mәqsәdyönlü şәkildә yaratmaq olar.
Mәhsulda yaradılan vә ya passiv MA mühiti. Əgәr mәhsul vә ya örtük materialı uyğun keçirmә xüsusiyyәtlәrinә malik olarsa, hermetik qablarda tәnәffüs yolu ilә O2↑ qazını azaltmaq vә CO2↑ qazını artırmaqla passiv saxlanma mühiti yaratmaq olar. Seçilmiş örtüyün qaz keçirmә qabiliyyәti elә sәviyyәdә olmalıdır ki, taraya daxil olan O2↑ qazı mәhsul tәrәfindәn eyni sürәtdә udula bilsin. Eynilә, mәhsulun әmәlә gәtirdiyi CO2↑ qazı taranın ventilyasiya dәliklәrindәn eyni sürәtdә çıxarılsın. Belә saxlanma mühiti sürәtlә yaradılmalıdır, yәni CO2↑ qazı yüksәk sәviyyәyә qalxaraq mәhsulu zәdәlәmәmәli vә anoksi mühit (oksigenә ac mühit) yaranmamalıdır. Aktiv MA mühiti. Passiv şәkildә yaradılan MA mühitini tәnzimlәmәk çәtin olur, ona görә dә MA qablarında belә mühitin aktiv şәkildә yaradılması vә tәnzimlәnmәsi ehtiyacı ortaya çıxır. Bunun üçün cüzi vakuum yaradılır vә qabın içәrisinә arzu olunan qaz qarışığı vurulur. Qaz qarışığını (O2↑, CO2↑ vә CO2H4 qazlarını tәmizlәyәn) absorbentlәrlә (uducu maddәlәrlә) tәnzimlәmәk olar.
Aktiv MA sisteminin yaradılması әlavә xәrc tәlәb edir. Lakin bu halda arzu olunan saxlanma mühitinin daha sürәtlә yaradılması mümkün olur. Bundan başqa, etilen absorbentlәri bәzi meyvәlәrin tәnәffüsündә baş verәn klimakterik artımı lәngidir. Karbon dioksidin absorbentlәri isә onun zәrәrli sәviyyәyә qalxmasına mane olur. Passiv MA mühitindә qablaşdırılmış bәzi mәhsullarda belә hallara rast gәlmәk mümkündür.
Mәhsulların qablaşdırılmasında müxtәlif plastik örtük materiallarından istifadә edilir. Bәzi materiallar qaz keçirmәk qabiliyyәtinә malikdir vә MAP sistemindә istifadә edilir. MAP mühitli taralarda O2 qazı әtraf mühitlә (21%) müqayisәdә 2-5%-әdüşür
Dəyişdirilmiş saxlanma mühiti (daşınma və saxlanma)
111
vә CO2↑ qazının әtraf mühitdәn fәrqli olaraq (0,03%) 16-19%-ә qalxması tәhlükәsi yaranır. Bu, normal haldır, çünki sәrf olunun O2↑ qazı ilә әmәlә gәlәn CO2↑ qazı arasında qarşılıqlı uyğunluq mövcuddur. CO2↑ qazı yüksәk sәviyyәyә çatdıqda әksәr meyvә-tәrәvәz mәhsullarını zәdәlәyir. Ona görә dә ideal örtük materialı arzu olunan saxlanma mühitindәn asılı olaraq qәbul etdiyi oksigendәn 3-5 dәfә artıq karbon qazı buraxmalıdır. Bu meyarlara cavab verәn bәzi polimer materiallardan istifadә edilir.
Meyvә-tәrәvәz mәhsullarının qablaşdırılmasında aşağı sıxlıqlı polietilen vә polivinil xlorid örtük materiallarından istifadә edilir. Eyni zamanda polistroldan da istifadә edilir, lakin Saran vә poliester örtük materiallarının qaz keçirmә qabiliyyәti zәif olub, yalnız çox az tәnәffüs edәn mәhsullara uyğun gәlir.
Son bir neçә il әrzindә polimer örtük (plyonka) texnologiyalarının tәtbiqindә böyük irәlilәyiş әldә edilib vә yaxın gәlәcәkdә bu qablaşdırma texnologiyalarının istehsal, istehlak vә xәrc baxımından tәkmillәşdirilmәsi gözlәnilir.
Bәzi yeni plyonkalı qablarda qaz keçirmә qabiliyyәti temperatura uyğun olaraq dәyişir. Onların mikroperforasiya, emal vә çap olunma qabiliyyәti, hermetiklik, tәkrar kiplәnmә, şәffaflıq vә s. kimi xüsusiyyәtlәri sayәsindә qazın diffuziyası artır. Bәzi tәtbiq sahәlәrindә qabın daxili vә xaricindәki qazın diffuziyası әsasәn mәhsula xas qaz ötürmә intensivliyinә malik olan membranlarla (mәsәlәn, FreshHold vә İntellipac membranları) tәnzimlәnir. Temperatura qarşı reaksiya verәn bu membranlar Landec Corporation tәrәfindәn hazırlanır. Mәhsula xas olmayan qoxular, etilen qazı vә digәr qazlar isә absorbent paketlәri ilә udula bilәr. Müasir dövrdә etanolu vә ya etil asetatı aşkarlayan biosensorlar (fermentativ metabolizmin göstәricisi olaraq) istehsal edilir. Bu sensorlar taralara qoyulur vә qazını içәri buraxmaq üçün dәliklәri açan mexanizmlә tәchiz edilir.
Mühitin tәrkibinә nәzarәt. O2↑ vә CO2↑ qazlarının dәqiq nәzarәt altında saxlanılması CA vә MA saxlanma sistemlәrinin sәmәrәli olmasında mühüm rol oynayır. ABŞ-ın bәzi ştatları vә sığorta şirkәtlәri CA sisteminin sertifikatlaşdırılmasını tәlәb edir.
7.11. Ədәbiyyat
Baldwin, E.A. 1994. Edible coatings for fresh fruits and vegetables: Past, 1. present, and future. Edible coatings and films to improve food quality. Lancaster, PA: Technomic. p. 25–64.
Beaudry, R.M. 1999. Effect of O2 and CO2 partial pressure on selected 2. phenomena affecting fruit and vegetable quality. Postharv. Biol. Technol. 15: 293–303.
Responses of horticultural commodities to low oxygen: Limits to the expanded 3. use of modified atmosphere packaging. HortTechnology 10:491-500. 2000. Brecht, P.E. 1980. Use of controlled atmospheres to retard deterioration of 4. produce. Food Technol. 34(3): 45–50.
Brody, A.L. 1989. Controlled/modified atmosphere/vacuum packaging of foods. 5. Trumbull, CT: Food and Nutrition Press. 179 pp. Dalrymple, D.G. 1967. The development of controlled atmosphere storage of 6. fruits. USDA Div. Mktg. Utiliz. Sci. 56 pp.
El-Goorani, M.A. and N.F.Sommer. 1981. Effects of modified atmospheres on 7. postharvest pathogens of fruits and vegetables. Hortic. Rev. 3: 412–461.
Gorny, J.R., ed. 1997. CA’97 Proceedings, Vol. 5: Fresh-cut fruits and vegetables 8. and MAP. Davis: Univ. Calif. Postharv. Hort. Ser.19. 168 pp.
Gorris, L.G.M. and H.W.Pepplenbos. 1992. Modi fied atmosphere and vacuum 9. packaging to extend the shelf life of respiring food products. HortTechnology 2: 203–209.
Jamison, W. 1980. Use of hypobaric conditions for refrigerated storage of meats, 10. fruits, and vegetables. Food Technol. 34(3): 64–71.
Kader, A.A. 1986. Biochemical and physiological basis for effects of controlled 11. and modified atmospheres on fruits and vegetables. Food Technol. 40(5): 99–100, 102–104.
Kader, A.A., ed. 1997. Fruits, other than apples and pears. Davis: Univ. Calif. 12.
Postharv. Hort. Ser. 17. 263 pp.
Kader, A.A. and S.Ben-Yehoshua. 2000. Effects of superatmospheric oxygen 13. levels on postharvest physiology and quality of fresh fruits and vegetables. Postharv. Biol. Technol. 20: 1–13.
Kader, A.A. and C.B.Watkins. 2000. Modified atmosphere packaging - Toward 14. 2000 and beyond. HortTechnology 10: 483–486.
Kader, A.A., D.Zagory and E.L.Kerbel. 1989. Modified atmosphere packaging 15. of fruits and vegetables. Crit. Rev. Food Sci. Nutr. 28: 1–30.
Lange, D.L. 2000. New film technologies for horticultural products. Hort 16. Technology 10: 487–490.
Lougheed, E.C. 1987. Interactions of oxygen, carbon dioxide, temperature, and 17. ethylene that may induce injuries in vegetables. HortScience 22:791–794.
Lougheed, E.C., D.P.Murr and L.Berard. 1978. Low pressure storage for 18. horticultural crops. HortScience 13: 21-27.
Mattheis, J. vә J.K.Fellman. 2000. Impacts of modified atmosphere packaging 19. and controlled atmospheres on aroma, flavor, and quality of horticultural commodities. HortTechnology 10:507–510.
Mitcham, E.J. 1997. Apples and pears. Davis: Univ. Calif. Postharv. Hort. Ser. 20. 16. 308 pp.
Rooney, M.L. 1995. Active food packaging. London: Chapman and Hall. 272 21. pp.
Saltveit, M.E. 1997. CA ’97 Proceedings, Vol. 4: Vegetables and ornamentals. 22. Davis: Univ. Calif. Postharv. Hort. Ser. 18. 168 pp.
Smith, J.P., Y.Abe and J.Hoshino. 1995. Modified atmosphere packaging - 23. Present and future uses of gas absorbents and generators. J. M. Farber and K. L. Dodds. Principles of modified atmospheres and sous vide product packaging. Lancaster, PA: Technomic. 287–323.
Smith, S., J.Geeson, and J.Stow. 1987. Production of modified atmospheres in 24. deciduous fruits by the use of films and coatings. Hortscience 22: 772–776. Smock, R.M. 1979. Controlled atmosphere storage of fruits. Hortic. Rev. 1: 25. 301–336.
Solomos, T. 1987. Principles of gas exchange in bulky plant tissues. HortScience 26. 22:766–771.
Thompson, A.K. 1998. Controlled atmosphere storage of fruits and vegetables. 27. Walllingford, UK: CAB International. 288 pp. Thompson, J.F. and E.J.Mitcham, eds. 1997. CA technology and disinfestation 28. studies. Davis: Univ. Calif. Postharv. Hort. Ser. 15. 159 pp.
Vineault, C., V.G.S.Raghavan and R.Prange. 1994. Techniques for controlled at-
29. mosphere storage of fruits and vegetables. T.B. 1993-18E. Kentville, NS: Agriculture Canada. 15 pp.
112 FӘSİL7
113 Dəyişdirilmiş saxlanma mühiti (daşınma və saxlanma)
Watkins C.B. 2000. Responses of horticultural commodities to high carbon 30. dioxide as related to modified atmosphere packaging. HortTechnology 10: 501–506.
Weichmann, J. 1986. The effect of controlled atmosphere storage on the sensory 31. and nutritional quality of fruits and vegetables Hortic. Rev. 8:101–127.
Zagory, D. 1995. Principles and practices of modified atmosphere packaging of 32. horticultural commodities. In J. M. Farber and K. L. Dodds. Principles of modified-atmosphere and sous vide product packaging. Lancaster, PA: Technomic. 175–206.
Yığımdan sonrakı texnologiyaların tətbiqində etilen qazının rolu
Yığımdan sonrakı texnologiyaların tətbiqində etilen qazının rolu
115
Maykl S.Reid
Etilen qazı boy atmanı tәnzimlәyәn maddә kimi bitkinin müxtәlif inkişaf mәrhәlәlәrinә tәsir göstәrir. Onun әhәmiyyәti son yüzillikdә aşkarlansa da, göstәrdiyi tәsirlәr әsrlәr boyu hiss edilmişdir. Qәdim zamanlarda meyvәlәrin daha sürәtlә yetişmәsi üçün etilenden istifadә edilirdi. Mәsәlәn, İtaliyanın cәnub bölgәlәrindә dәymiş heyvadan çıxan etilenlә almanı yetişdirirdilәr vә ya Hindistanda yandırılmış saman çöpü ilә manqoya tüstü verirdilәr. İncil kitabında deyilir ki, kәndlilәr tәzә firon әncirinin qabığı ilә meyvәlәri daha sürәtlә yetişdirirdilәr (Amos 7:14). Mәlumdur ki, zәdәlәnmiş әncirdәn çıxan etilen qazı meyvәnin daha tez yetişmәsinә şәrait yaradır.
Etilen qazı bağ mәhsullarının yığımından sonrakı dövrdә dә müәyyәn rol oynayır. Belә ki, әksәr hallarda onların qocalmasını sürәtlәndirir, saxlanma müddәtini qısaldır, bәzi hallarda isә mәhsulun keyfiyyәtini yaxşılaşdırır vә bәrabәr formada yetişmәsinә kömәk edir.
Bu fәsildә etilen qazının xassәlәri vә müsbәt tәsirlәrindәn, elәcә dә yığımdan sonrakı dövrdә tez xarab olan mәhsullara göstәrdiyi mәnfi tәsirlәrdәn vә belә tәsirlәrin aradan qaldırılması yollarından bәhs edilir.
8.1. Etilenin xassәlәri
Etilen qazının bitkilәrә tәsiri ilk dәfә Avropa küçәlәrindә alışa bilәn qazların işıqlandırma vә isitmә vasitәsi kimi istifadә edildiyi vaxtlarda nәzәrә çarpmışdır. Bu dövrlәrdә lampaların daha ışıqlı olması, yәni alovun sarı olması üçün hәmin qazlara etilen әlavә edilirdi. Belәliklә, sızan boruların yaxınlığındakı bitkilәrin anormal inkişaf etmәsi, yarpaqların vaxtından әvvәl tökülmәsi vә çiçәklәrin quruması insanların diqqәtini özünә cәlb etmiş oldu. Rusiyalı tәlәbә Neljubov ilk dәfә bu qәribә tәsirlәrin yaranmasına etilenin sәbәb olduğunu göstәrdi. Bundan sonra müxtәlif bitkilәrin inkişafında vә boy atmasında etilenin rolu araşdırıldı. Belә elmi tәdqiqatlar hazırkı dövrdә dә davam etdirilmәkdәdir.
Bitkinin boy atmasında vә inkişafında etilen qazının rolu. Tәdqiqatçılar Neljubovun araşdırmasından bir neçә il sonra sübut etdilәr ki, etilen qazı bitkinin müxtәlif boy atma vә inkişaf mәrhәlәlәrinә tәsir edir. Belәliklә, etilen qazıaşağıdakıları tәmin etmiş olur:
● sükunәtdә olan toxumların cücәrmәsini sürәtlәndirir;
● cücәrtinin boy atma istiqamәtini dәyişir, torpaqda mövcud olan maneәlәri aşaraq onun böyümәsinә kömәk edir;
● hәddindәn artıq nәm torpaq mühitindә nәfәs alan köklәrin inkişafına tәkan verir;
● quraq mühitdә stressә mәruz qalmış bitkilәrdә yarpaqların tökülmәsinә sәbәb olur;
● çiçәklәnmәni sürәtlәndirә bilir;
● әksәr hallarda meyvәnin yetişmәsinә vә tökülmәsinә sәbәb olur.
Əvvәllәr aparılan tәdqiqatlarda etilen qazı boy atmanı tәnzimlәyәn sintetik kimyәvi maddәlәrә aid edilirdi. 1930-cu illәrdә etilen qazının bitkilәrdә yaranması aşkarlandı. Güman edilirdi ki, bitkinin etilenә qarşı reaksiya göstәrmәsi onun normal inkişaf mәrhәlәsinә xas olan xüsusiyyәtdir. Müasir dövrdә etilen
8
qazı bitki hormonu hesab edilir, yәni bitkinin boy atmasını vә inkişafını tәnzimlәyәn mühüm mexanizm kimi başa düşülür. Etilenin biosintezi. Bitkidә baş verәn etilen biosintezinin biokimyәvi ardıcıllığı son illәrin tәdqiqatlarında maraqlı mövzuya çevrilmişdir (şәkil 8.1). Avropa vә Şimalı Amerika tәdqiqatçıları bu biokimyәvi ardıcıllığın mәrhәlәlәrini müәyyәn etmәyә çalışmışlar. ABŞ Kәnd Tәsәrrüfatı Nazirliyinin (USDA) Beltsvil laboratoriyasında tәdqiqat aparan professor Lieberman göstәrmişdir ki, alma meyvәsindә metionin amin turşusunun olması etilen qazının yaranmasından xәbәr verir. Ona görә dә etilen biosintezinin başlanğıc mәrhәlәsini bu kimyәvi birlәşmәnin әsasında aşkarlamaq mümkündür. Kaliforniya Universitetinin alimlәri isә etilen biosintezinin ardıcıllığında digәr әsas kimyәvi birlәşmәnin S-adenosil-metionini (SAM) olduğunu müәyyәn etmişlәr. Almaniyalı alim Lürssen Kaliforniya Universitetinin professoru Yangla birlikdә SAM birlәşmәsinin qeyri-adi qapalı quruluşa malik amin turşusuna (ACC (laminosiklopropan-l-karbon turşusu)) çevrildiyini aşkarlamışdır. Alimlәr belә hesab edirlәr ki, bu kimyәvi birlәşmә etilen qazının yaranmasından xәbәr verir. Belә olduqda, biosintez ardıcıllığının intensivliyini tәnzimlәyәn fermentlәrin (ACC sintetazasının) kofaktoru (katalizatoru) piridoksal fosfat olmalıdır. Piridoksal fosfatı tәlәb edәn ferment ingibitorlarını mәsәlәn, AVQ-ni (aminoetoksivinil qlisin) vә AOT-nu (amino-oksiasetilen turşusu) etilenin yaranmasına mane olan ingibitor kimi istifadә etmәk olar.
Şәkil 8.1. Etilen biosintezinin ardıcıllığı
Biosintez ardıcıllığında son mәrhәlәyә mane olan kobalt ionu vә aşağı konsentrasiyalı qazı da (ACC oksidaza) yaranan etilenin miqdarını azalda bilәr. Müasir elmi tәdqiqatlarda etilenin tәsir mexanizmlәri araşdırılır. Qәbul edilmiş modelә әsasәn etilen qazı proteinlә birlәşir. Hәmin mәrhәlә birlәşmә sahәsi adlanır (şәkil 8.2). Bundan sonra DNA-ya (DNK-Dezoksi Ribo Nuklein turşusu - bitkinin hüceyrәsinә mәlumat daşıyan molekullara) ikinci mәlumat göndәrilir vә etilenin tәsir göstәrmәsinә sәbәb olan mRNA (mәlumat daşıyan RNT-Ribo Nuklein Turşusu) molekulları yaranır. Hәmin molekullar poliribosomaların vasitәsilә proteinә “çevrilir”.
116
FӘSİL8
117 Yığımdan sonrakı texnologiyaların tətbiqində etilen qazının rolu
Bu yolla әmәlә gәlәn proteinlәr etilenin faktiki reaksiyasına sәbәb olan fermentlәrdir. Qeyd etmәk lazımdır ki, birlәşmә sahәsini kodlaşdıran ETR-1 genini müәyyәnlәşdirmәklә etilen qazının bitkidәki fәaliyyәtini modullaşdırmaq mümkün olmuşdur. Bu genin mutasiya olunmuş forması ilә (etr-1) dәyişdirilәn bitkilәr etilenә reaksiya vermir.
Şәkil 8.2. Etilen qazının fәaliyyәt mexanizmi
Digәr xassәlәr - fiziki xassәlәr. Etilen qazı doymamış vә ya alken sırası doymamış karbohidrogenlәrin birinci üzvüdür. Cәdvәl 8.1-dә etilenin xassәlәri barәdә qısa mәlumat verilir.
Cәdvәl 8.1
Etilen qazının fiziki xassәlәri
ppm
Toksikoloji xassәlәr. Etilen qazının özünәmәxsus şirin vә boğucu әtri vardır. Bu qaz hәm anestezik, hәm dә asfiksantdır, yәni yüksәk etilen buxarı konsentrasiyalı mühitdә insan qәflәtәn huşunu itirir vә hәtta boğularaq ölә bilir. Etilendәn boğulan, lakin nәfәs ala bilәn insanı dәrhal bayıra çıxarıb tәmiz havada hәyata qaytarmaq mümkündür. Maye etilen qazı ilә tәmas nәticәsindә dәri vә göz nahiyәsi yana bilәr. Belә hallarda hәkimә müraciәt etmәk lazımdır.
Etilenin FDA tәrәfindәn qәbul edilmiş statusu. Ərzaq Mәhsulları vә Dәrman Preparatlarının Keyfiyyәtinә Nәzarәt Administrasiyasının (FDA) 120, 1016 saylı qaydalarına әsasәn, meyvә-tәrәvәz mәhsullarının yetişmәsini sürәtlәndirmәk mәqsәdilә etilen qazından istifadә olunması qadağan edilir. Kimyәvi maddәlәrin qalıq hәdd tәlәblәri yığımdan әvvәlki vә ya sonrakı dövrlәrdә boy atmanı tәnzimlәyәn maddә kimi tәtbiq olunan etilen qazına şamil edilmir. Partlama xüsusiyyәti. Etilen qazının qatılığı hәcmdә 3.1%-dәn artıq olduqda vә havaya qarışdıqda partlayış tәhlükәsi yaranır. Bu göstәrici әksәr meyvә-tәrәvәz mәhsullarının yetişmәsini sürәtlәndirmәk üçün lazım olan qatılığın 30000 mislinә bәrabәrdir. Hәcmdә 32%-dәn artıq olan etilen-hava qarışığı partlamır.
8.2. Etilenin miqdarının tәyini
Etilen qazı hәtta cüzi qatılıqda bitkiyә nәzәrә çarpacaq dәrәcәdә tәsir göstәrә bilir. Mәsәlәn, etilenin 1 ppm miqdarı meyvәni, 10 ppm miqdarı isә qızılgülü yetişdirә bilir. Qaz xromatoqrafiyasının vә alov-ionlaşma detektorunun vasitәsilә aşağı konsentrasiyalı etilenin miqdarını sürәtlә tәyin etmәk mümkündür. Yeni texniki üsullar, mәsәlәn lazer-akustik cihazlar etilenin miqdarını daha dәqiq müәyyәn etmәyә imkan verir. Lakin etilenin belә hәssas cihazlarla ölçülmәsi, hәlәlik yüksәk xәrc tәlәb edir. Xromatoqrafiyanın xәrci 7000-20000 ABŞ dolları arasında dәyişir. Texnoloqlar nümunә götürәn borularda kolorimetrik reaksiyanı oxuyaraq 1 ppm-ә kimi miqdarda qatılıq sәviyyәlәrini müәyyәn edә bilirlәr. Belә göstәricilәr yetişdirmә kameralarının operatorlarını bәzәn qane etsә dә, anbarlarda vә satış mәntәqәlәrindә aşağı sәviyyәli etilenә nәzarәt etmәk üçün kifayәt etmir.
8.3. Yığımdan sonrakı tәtbiq sahәlәri
Etefon - etilen buraxan kimyәvi maddә olub kәnd tәsәrrüfatının müxtәlif sahәlәrindә boy atmanı tәnzimlәyәn vasitә kimi istifadә edilir (cәdvәl 8.2). Etilen qazı yığımdan sonrakı texnologiya sahәsindә әsasәn meyvәnin yetişmәsini sürәtlәndirmәk mәqsәdilә tәtbiq edilir. Lakin onun bir sıra mәhsullara tәsirinә dair dә mәlumatlar vardır. Bunların bәzilәri aşağıdakı cәdvәldә verilir.
Cәdvәl 8.2
ABŞ-ın kәnd tәsәrrüfatı sektorunda etefonun istifadә edildiyi tәsdiqlәnmiş sahәlәr
M nb :
118 FӘSİL8
Yığımdan sonrakı texnologiyaların tətbiqində etilen qazının rolu
119
Çiçәklәmә vә zoğ vermәnin sürәtlәndirilmәsi. Ananasın etilen vasitәsilә daha tez çiçәklәmәsi vә bunun hәmin sәnaye sahәsi üçün mühüm әhәmiyyәt kәsb etdiyi mәlumdur. Çiçәklәyәn soğanaqlı bitkilәrin etilen qazına qarşı reaksiyası xüsusi maraq doğurur. Yapon fermerlәri yarpaq xәstәliklәrinә qarşı mübarizә mәqsәdilә mövsümün әvvәlindә yandırılmış sahәlәrdә süsәn soğanağının daha erkәn çiçәk açdığını aşkarlayıblar. Mәlum olmuşdur ki, yanmış sahәnin tüstüsü yığılmış soğanaqlara da eyni cür tәsir edib. Ona görә dә Yapon tәsәrrüfatlarında süsәn soğanaqlarının tüstüyә verilmәsinә tez-tez rast gәlmәk olar. Etilen qazı tüstünün әsas aktiv maddәsi olub, bәzi bitkilәrin çiçәklәmәsini sürәtlәndirir. Buna misal olaraq nәrgiz gülünü göstәrmәk olar. Nәrgiz gülünün orta ölçülü soğanaqları (6 sm) normal halda çiçәklәmir, lakin bitkini etilenlә bir neçә saat müalicә etdikdәn sonra çiçәklәmәnin sәviyyәsi demәk olar ki, 100%-ә çatır (şәkil 8.3).
Şәkil 8.3. Nәrgiz gülünün çiçәklәmәsinә etilenin tәsiri
Müasir dövrdә belә müalicә üsullarından ticarәt mәqsәdlәri üçün dә istifadә edilir. Bu halda çiçәklәyәcәk bitkilәrin saxlandığı kameraya etefon vә ya etilen qazı verilir vә nәticәdә çiçәklәmә prosesi sürәtlәnir. Etilen qazı toxumluq kartofun daha sürәtlә çüçәrmәsinә kömәk edir, başqa sözlә desәk, etilen qazı sükunәtdә olan tumurcuqları oyadır, lakin müalicәnin müddәtini uzatdıqda tumurcuqlar inkişafdan qalır.
Qabığın boşalması vә meyvәnin tökülmәsi. Meyvә vә çiçәklәrin etilen vasitәsilә tökülmәsi uzun illәrdir ki, fizioloqlara mәlumdur. Lakin etilen qazını buraxan bәzi mürәkkәb birlәşmәlәr, mәsәlәn etefon vә silaid aşkar edildikdәn sonra bağçılıq sahәsindә bitkilәrin bu maddәlәrә qarşı reaksiyası müxtәlif tәcrübәlәrlә sınaqdan keçirildi. Etilen buraxan kimyәvi maddәlәrin tәtbiqi yığımdan sonrakı texnologiya mütәxәssislәrini maraqlandıran bir sıra sahәlәr üzrә tәsdiqini tapmışdır. Bu maddәlәri qoz vә pekan ağaclarına verdikdә meyvә qabığı boşalır vә yığımın sәmәrәsi artmış olur. Etilen buraxan kimyәvi maddәlәr mexaniki yolla yığılan meyvәlәrin, xüsusәn dә albalının saplağındakı ayrılma zonasına tәsir edir vә yığımı asanlaşdırır (şәkil 8.4).
Şәkil 8.4. Etilen qazı buraxan - etefon, silaid vә alzol molekullarının struktur quruluşu
Xlorofilin dağılması. Etilen qazı әksәr bitki toxumalarında xlorofilin (yarpaqda vә kal meyvәdә yaşıl rәngin) sürәtlә itmәsinә sәbәb olur. ABŞ tәsәrrüfatlarında yaşıl kәrәviz әvvәllәr etilen qazı ilә ağardılırdı. Müasir dövrdә etilendәn tütünün qurudulmasında istifadә edilir. Sitrus meyvәlәrinin etilenlә saraldılmasını da buna misal olaraq göstәrmәk olar.
8.4. Meyvәnin yetişdirilmәsi
Fizioloji xüsusiyyәtlәr. Mәhsulların yetişmәsi üçün tәlәb olunan etilenin qatılığı müxtәlif hәdlәrdә dәyişir. Lakin әksәr hallarda qatılıq hәddi 0.1 ppm ilә 1 ppm
120
FӘSİL8
121 Yığımdan sonrakı texnologiyaların tətbiqində etilen qazının rolu
arasında tәrәddüd edir (cәdvәl 8.3). Bundan başqa, etilenin tam yetişmә üçün lazım olan tәsir müddәti dә dәyişә bilir. Adәtәn klimakterik meyvәlәr üçün 12 saat vә ya daha artıq müddәt kifayәt edir. Etilenlә müalicә olunmuş meyvәnin yetişmәsi bir neçә gün çәkә bilәr.
Cәdvәl 8.3
Etilenin tәsir hәddi (müxtәlif meyvәlәr üzrә)
Texniki amillәr. Meyvәnin daha sürәtlә vә bәrabәr formada yetişmәsi üçün tәlәb olunan etilenin sәmәrәliliyi mәhsulun növündәn, yetişkәnlik dәrәcәsindәn, kameranın temperatur vә nisbi rütubәt sәviyyәsindәn, elәcә dә qatılıqdan vә tәsir müddәtindәn asılı olaraq dәyişir.
● Ümumiyyәtlә, meyvәlәrin yetişmәsi üçün optimal şәrtlәr aşağıdakı kimidir:
● Temperatur: 18º-25ºC;
● Nisbi rütubәt: 90-95%;
● Etilenin qatılığı: 10-100 ppm;
● Müalicәnin müddәti: meyvәnin növündәn vә yetişkәnlik mәrhәlәsindәn asılı olaraq 24-72 saat;
● Havanın dövr etmәsi: yetişmә kamerasında temperatur bәrabәr sәviyyәdә saxlanmalıdır;
● Havalandırma: karbon qazının toplanmasına mane olmaq üçün uyğun hava mübadilәsi tәmin edilmәlidir, әks halda etilenin sәmәrәliliyi azalacaqdır.
Qazın lazımi miqdarı. Müalicә üçün tövsiyә olunan qatılıq hәddi 10-100 ppm arasında (kameranın 10000 m3 sahәsi üzrә 1m3 C2H4 vә ya 10000 fut3 sahә üzrә 1 fut3 C2H4) dәyişir. Yaxşı hermetiklәşdirilmiş kameralarda etilen qazı daha aşağı qatılıq hәddindә saxlanılır. Qaz sızdıran kameralarda isә etilenin qatılığı artırılır vә müalicә zamanı sızan etilenin miqdarı bu yolla kompensasiya edilir. Qatılığı 100 ppm-dәn çox olan etilen qazı yetişmә prosesini sürәtlәndirmir. Etileni hәddindәn artıq miqdarda әlavә etdikdә partlayıcı hava-qaz qarışığı yarana bilәr.
Temperatur. Temperaturun nәzarәt altında saxlanılması mәhsulun etilen qazı ilә optimal sәviyyәdә yetişmәsindә mühüm rol oynayır. Bunun üçün nәzәrdә tutulmuş temperatur hәddi 18-25ºC (65º-77ºF) arasında dәyişir. Mәhsullar daha aşağı temperaturda gec yetişir. Lakin temperatur 25ºC (77ºF)-dәn yüksәk olduqda bakteriyaların inkişafı vә çürümә prosesi sürәtlәnә bilәr. Temperaturun 30ºC (86ºF)-dәn yuxarı olması mәhsulun yetişmәsinә mane olur. Soyudulmuş meyvәlәrin daha sürәtlә yetişmәsi üçün onların temperaturunu 20ºC (68ºF)-yә kimi qaldırmaq lazımdır. Yetişmәyә başlayan mәhsullarda baş verәn tәnәffüs nәticәsindә әlavә istilik әmәlә gәlir. Uyğun termostatlarla tәnzimlәnәn soyutma avadanlıqları isә lәt temperaturunun
122 FӘSİL8
Şәkil 8.5. Bananın yetişdirildiyi kamerada temperaturu tәnzimlәyәn termostat cihazı
yetişmәyә mane olacaq dәrәcәdә (mәhsuldan asılı olaraq 30-35ºC vә ya 86-95ºF dәrәcәdәn yuxarı) artmasının qarşısını alır (şәkil 8.5). Bәzi operatorlar bananın yetişmәsi zamanı yetişdirmә kameralarında istiliyin sәviyyәsini aşağı salmaq mәqsәdilә qutularda “göyәrçin dәliyi” açırlar.
Polietilen içlikli banan qutularında belә dәliklәrin açılması çox vacibdir, çünki içliklәr hava axınının qarşısını alır vә istiliyin çıxmasına mane olur. Müasir yetişdirmә kameralarında temperatura nәzarәt etmәk üçün tәzyiqli (mәcburi istiqamәtlәnmiş) hava ilә soyutma prinsiplәri tәtbiq edilir. Bu zaman qutu altlıqlarını boşaltmaq vә ya yeşiklәrdә dәlik açmaq üçün әl әmәyinә ehtiyac qalmır. Belәliklә, hava axını meyvәlәrә lazımi dәrәcәdә nüfuz edәrәk onların yetişmә temperaturunu tәnzimlәyir.
Ehtiyat tәdbirlәri. Etilen qazı havaya qarışaraq 330% qatılıq hәddindә partlayış tәhlükәsi yaradır. Belә halların qarşısını almaq üçün aşağıdakı qaydalara ciddi şәkildә әmәl etmәk lazımdır:
Etilen qazı ilә dolmuş vә ya qaz balonuna yaxın olan kameralarda siqaret çәkmәk, qığılcım yaradan cihazlardan vә açıq alovdan istifadә etmәk olmaz;
Etilen balonunu boşaldarkәn qazın miqdarını dәqiq ölçәn, tәsdiqlәnmiş sayğacdan istifadә etmәk lazımdır;
Elektrostatik boşalmaların qarşısını almaq üçün bütün boru sistemlәri torpaqlanmalıdır;
Etilen balonları Milli Yanğından Sığorta Şurasının (NBFU) tәlimatlarına vә standartlarına uyğun olaraq saxlanılmalıdır;
Bütün elektrik avadanlıqları, o cümlәdәn lampalar, ventilyator mühәrriklәri vә elektrik açarları Milli Elektrik kodlarına (Sinif 1, Qrup D, Avadanlıq vә Montaj) uyğun olmalıdır;
Etilen qazının havadakı qatılığını aşkarlayan nәzarәt-ölçmә cihazlarında partlayış sәviyyәlәri barәdә xәbәrdarlıq edәn hәyәcan siqnalları işә düşmәlidir.
Müalicә sistemlәri. Mәhsulların yetişmәsi üçün nәzәrdә tutulmuş kameraları müvafiq avadanlıq vә cihazlarla tәchiz etmәk olar. Belә kameralarda temperatur, rütubәt vә havalandırmanı tәnzimlәyәn xüsusi sistemlәr quraşdırılmalıdır. Kameraların tam kiplәnmәsi vacib deyil, lakin sızıntının qarşısı alınmalıdır. Əgәr mәhsullar üçün tәmiz etilendәn istifadә edilirsә, yuxarıdakı bütün tәhlükәsizlik tәlәblәri yerinә yetirilmәlidir.
Kameraları isti su-buxar boru sistemlәri vasitәsilә vә Underwriters Laboratories (U.L.) tәrәfindәn yoxlanılmış vә siyahıya alınmış qapalı qaz vә ya elektrik qızdırıcı cihazları ilә qızdırmaq lazımdır. Etilenlә fumiqasiya olunan mәhsulun tәnәffüsü zamanı istilik sürәtlә artır, ona görә dә kameranı müvafiq soyutma avadanlıqları ilә tәchiz etmәk vә temperaturu arzu olunan hәdd daxilindә saxlamaq lazımdır. Kameranın temperaturuna uzaqdan oxuna bilәn termometrlә mütәmadi olaraq nәzarәt etmәk lazımdır. Yetişdirmә kamerasında etilenin qatılığını lazımi sәviyyәdә saxlamaq üçün müxtәlif metodlardan istifadә olunur. Bu metodlar mürәkkәblik dәrәcәsinә görә bir-birindәn fәrqlәnir. Sızdırma sistemindә “vurma” sistemindәn daha çox istifadә edilir.
Yığımdan sonrakı texnologiyaların tətbiqində etilen qazının rolu
123
“Vurma” sistemi. Bu sistemә әsasәn etilen qazı kameraya ölçülmüş miqdarda vә müәyyәn intervallarla vurulur. Etilen qazı çәki әsasında (ABŞ-da nadir hallarda istifadә edilir) vә ya axınla verilә bilәr. Etilenin sәrfi manometrlә qeydә alınır vә kub fut/dәqiqә ilә ifadә edilir. Etilen qazının tәlәb olunan miqdarı vә verilmә müddәti xüsusi klapanlarla (tәnzimlәyicilәrlә) nizamlanır. Kameraya gedәn bütün boruları torpaqlamaq lazımdır. Əks halda elektrostatik boşalmaların nәticәsindә yüksәk konsentrasiyalı etilen qazı partlayış törәdә bilәr. Belә hallar әsasәn etilenin kameraya daxil olduğu açıq hissәdә baş verir. Kamera üçün lazım olan qazın miqdarı aşağıdakı düsturlarla hesablanır:
C=etilenin tәlәb olunan miqdarı, adәtәn 10-100 ppm arasında olur.
V=kameranın hәcmi, min kub futla ifadә olunur.
F=qazın sәrfi, sayğacla ölçülür vә kub fut/dәqiqә ilә ifadә olunur.
T=qazın axma müddәti, dәqiqә ilә ifadә olunur.
Əgәr etilen qazı çәki әsasında verilәrsә, qazın lazımi miqdarı aşağıdakı düsturla ifadә edilәcәk:
C x V/13000000
Misal: Kameranın hündürlüyü 20 fut, uzunluğu 100 fut vә eni 50 fut olarsa, 100 ppm konsentrasiyada neçә funt etilen qazı verilә bilәr?
Burada, C= 100.
Kameranın hәcmi (V) = 20 x 100 x 50 = 100000 fut3
Bu bәrabәrliyә әsasәn etilen qazının tәlәb olunan miqdarı aşağıdakı kimi olacaq: (100 x 100000)/13000000 = 0.77 funt.
80 funtluq qaz balonunda ¾ funtluq dәyişikliyi ölçmәk çәtindir, ona görә dә çәkinin hesablanması metodu köhnәlmiş hesab edilir.
Kameraya verilәn etilen qazının sәrfini adi sayğac sistemi ilә ölçәrәk axının müddәtini (dәqiqә ilә) aşağıdakı düsturun әsasında hesablamaq olar:
(C x V)/(F x 100000)
Eyni kamerada (V=100000) arzu olunan etilen konsentrasiyasını (100 ppm) vә sәrfini (20 kub fut/dәq) almaq üçün qaz sәrfinin müddәti aşağıdakı qaydada hesablanmalıdır:
(100 x 100000)/(20 x 1000000) = 0.5 dәqiqә.
Bunu xronometrlә ölçmәk asandır. Əgәr sayğac bir dәqiqә üzrә millilitri (ml/dәq) tәyin etmәk üçün kalibrlәnibsә, düstur bir az fәrqli ola bilәr. Belә olduqda müddәti aşağıdakı qaydada hesablamaq lazımdır:
(C x V)/(36 x F)
Axın sürәti (sәrfi) dәqiqәdә 5000 ml olan sayğacdan istifadә edilәrsә, eyni kamerada (V=100000) eyni konsentrasiyanı (100 ppm) әldә etmәk üçün lazım olan müddәtı aşağıdakı qaydada hesablamaq lazımdır:
(100 x 100000)/(36 x 5000) = 55 dәqiqә.
Əksәr kameralarda bir neçә sayğacdan paralel şәkildә istifadә olunur. Belә olduqda bütün sәrfiyyat göstәricilәri toplanır vә ümumu axın sürәti müәyyәn edilir. Bu göstәrici yuxarıdakı bәrabәrlikdә F ilә ifadә olunur.
“Vurma” sisteminә әsasәn mәhsulun yetişdirildiyi kamera kiplәnir. Meyvәnin tәnәffüsü nәticәsindә CO2↑qazı әmәlә gәlәrәk toplanır vә yetişmә prosesinә mane olur. Kameraya adәtәn gündә iki dәfә etilen vurulur. Etilen qazını vurmazdan qabaq kameranı havalandırmaq üçün qapını tәxminәn 30 dәqiqә açıq saxlamaq lazımdır. Geniş yetişdirmә kameralarında ventilyatordan istifadә edilir. Etilenә qarşı hәssas olan mәhsulların saxlandığı vә ya yüklәnib-boşaldığı kameralara mәsәlәn, topdansatış paylama mәrkәzlәrinә yaxın yerlәşәn yetişdirmә kameralarının çöl hissәsi havalandırılmalı vә çirklәnmәnin qarşısı alınmalıdır.
Şәkil 8.6. Kamerada etilen qazının axınını tәnzimlәyәn tәzyiq requlyator vә sayğacları
Şәkil 8.7. Kameraya verilәn etilen qazının axınına nәzarәt etmәk üçün sadә şüşә qab
Sızma vә ya axın sistemi. Bu sistemә әsasәn etilen qazı kameraya fasilәlәrlә deyil, davamlı olaraq verilir. Belә olduqda etilenin sәrfi çox az olur, ona görә dә qazın sәrfini diqqәtlә tәnzimlәmәk lazımdır. Bunun üçün adәtәn tәzyiqin sәviyyәsi iki mәrhәlәli tәnzimlәyici ilә aşağı salınır vә etilen qazı ölçü klapanından vә sayğacdan keçәrәk kameraya daxil olur (şәkil 8.6).
Yetişdirmә kamerasını 6 saatda bir dәfә vә lazımi sürәtdә havalandırmaqla qazının toplanmasının qarşısını almaq lazımdır. Kameranın havası arxa hissәdәki kiçik çıxış postundan buraxılır. Ventilyatorun ölçüsü (kub fut/dәqiqә ilә ifadә olunan) aşağıdakı qaydada hesablanır:
Kameranın hәcmi (kub fut)/360
Kamerada 100 ppm-lik etilen konsentrasiyasını tәmin etmәk üçün lazım olan axın sürәti aşağıdakı qaydada hesablanır:
Ventilyatorun sәrfi (kub fut/dәq) x 0.0001
Axın sürәti ml/dәqiqә ilә ifadә olunduqda
Ventilyatorun sәrfi (kub fut/dәq) x 2.8
Qeyd etmәk lazımdır ki, suayırıcı sifondan keçәn etilenin suda yaratdığı qabarcıqları müşahidә etmәklә sızma sistemi vasitәsilә verilәn qazın miqdarına asanlıqla nәzarәt etmәk olar (şәkil 8.7). “Vurma” sistemindә olduğu kimi bu sistemdә saxlanılan mәhsulların da yaxşı yetişmәsi üçün temperaturu vә havanın dövranını tәlәb olunan sәviyyәdә saxlamaq lazımdır.
124 FӘSİL8
Yığımdan sonrakı texnologiyaların tətbiqində etilen qazının rolu
8.5. Etilenin mәnbәlәri
125
Etilen qazı sәnaye sahәsindә istifadә olunan, nisbәtәn ucuz kimyәvi maddәdir. Bu qazı yuxarıda göstәrilәn balonlardan başqa, digәr rahat vә tәhlükәsiz vasitәlәrlә dә әldә etmәk olar. Etilen qazının mәnbәyindәn asılı olmayaraq yetişmә prosesinin uğurla başa çatması üçün yuxarıdakı qaydalara mütlәq әmәl etmәk lazımdır. Partlamayan etilen qarışıqları. Etilenin kameralara hәddindәn artıq miqdarda verilmәsi partlayış tәhlükәsi yaradır. Belә halların qarşısını almaq üçün etileni inert (tәsirsiz) qazlarla qarışdırmaq lazımdır. Etilenin konsentrasiyası yüksәk olmalıdır ki, inert qazı әlavә etdikdәn sonra kamerada kifayәt qәdәr oksigen qalmasın, әks halda partlayıcı qaz qarışığı әmәlә gәlә bilәr. Mәsәlәn, ticarәt mәqsәdlәri üçün hazırlanmış Ripegasqazımnın tәrkibindәki karbon qazında çәkisinә görә 6% etilen olur. Belә qarışıqlardan istifadә edәrkәn lazımi qaz hәcminin hesablanmasına dәyişiklik etmәk vә qarışığın kimyәvi tәrkibini tәlәb olunan sәviyyәdә saxlamaq lazımdır. Ripegasa gәldikdә isә, bu qazın çәkisi, hәcmi vә axın sürәti yuxarıdakı düsturlar әsasında hesablanmaqla 100/6 vә ya 17 әmsal artırılması ilә tәlәb olunan qatılıq sәviyyәsi tәmin edilmәlidir.
Etilen generatorları. Müasir dövrdә etilen generatorları kameraların etilenlә tәchiz olunmasında geniş istifadә edilir. Etilen generatorlarında mayenin katalizatorla qızması nәticәsindә etilen hasil edilir. Patentli mәhsul olan mayenin tәrkibindә etanol vә digәr maddәlәr olur. Bu kimyәvi maddәlәr mayenin qurumasını (su itirmәsini) sürәtlәndirir:
C2H5OH - H2O → C2H4
Generatorda qızdırılmış vә platinlәnmiş asbest katalizatoru vә generator mayesi ilә dolu şüşә qab olur. Şüşә qabdakı mayenin çәkisi bir pinta vә ya bir kvarta olur. Generator sәkkiz saata bir pinta maye işlәdir vә saatda tәxminәn 14 litr (0.5 fut3) etilen qazı verir. Kameranın ölçüsünә uyğun generator sayını müәyyәn etmәk üçün bu göstәricilәrdәn istifadә etmәk olar, lakin belә hesablamalarda havanın sızması vә ya ventilyatorun sürәti dә (saatlıq qaz mübadilәsi) nәzәrә alınmalıdır. Mәsәlәn, hәcmi 5000 fut3 olan kamerada hava axını saatda bir dәfә mübadilә edilәrsә, bir kvartalıq şüşә qabla 16 saat әrzindә 100 ppm-lik konsentrasiyanı tәmin etmәk olar. Etefon. Etefon (2-xloroetil fosfon turşusu) mәhlulda güclü turşuluq xassәlәrinә malik olur. Mәhlulun pH-ı tәxminәn 5-dәn yuxarı olduqda etefonun molekulu qeyriixtiyari hidroliz olunur vә nәticәdә etilen ayrılır. Etefon bazarlarda müxtәlif brend adlar (Ethrel, Florel, Cepa) altında satılır vә bir sıra mәhsulların inkişafını vә ya yetişmәsini tәnzimlәmәk üçün yığımdan qabaq tәtbiq olunur. Yığımdan sonrakı dövrdә yetişmәni sürәtlәndirmәk üçün etefondan istifadә etdikdә müәyyәn çatışmazlıqlar ortaya çıxır. Belә ki, maddәni suya qarışdıraraq meyvәyә sәpmәk vә ya meyvәni belә mәhlula batırmaq lazım gәlir ki, bu halda işçilәrin mikroba yoluxmaq tәhlükәsi yaranır. Bununla belә, mәhsulu etefonla yetişdirmәk üçün heç bir xüsusi mexanizm vә ya vasitә tәlәb olunmur. Bu mәqsәdlә әtraf mühit temperaturu sadәcә yetişmә üçün tәlәb edilәn hәdd daxilindә olmalıdır. Etefonun yığımdan sonrakı tәtbiqi yalnız bir neçә mәhsul üçün tәsdiqlәnmişdir. Mәhsulları kiçik miqyasda “vurma” metodu әsasında (etefondan ayrılmış etilenlә) müalicә etmәk olar. Bunun üçün etefon hesablanmış miqdarda (tәxminәn 200 ml (7 maye unsiyası) aktiv maddә kimi paslanmayan polad qaba tökülür vә nәticәdә 27 l (1 fut3) etilen ayrılır. Bundan sonra etefonun tam neytrallaşması üçün kifayәt qәdәr
126 FӘSİL8
natrium sodası qranulları әlavә olunmalıdır. Bu zaman hәr 200 ml (7 maye unsiyası) etefon üçün tәxminәn 85 qram (3 unsiya) soda götürülür.
Xәbәrdarliq! Natrium sodası vә etefon aşındırıcı tәsirә malik olduğundan qoruyucu gözlüklәrdәn vә rezin әlcәklәrdәn istifadә edin!
Kalsium karbid. Bozumtul bәrk maddә olan kalsium karbid (Ca2C) kalsium oksidin ağac kömürü ilә qızdırılması yolu ilә alınır. Kalsium karbidin hidrolizindәn asetilen әmәlә gәlir. Asetilenin tәrkibindә meyvәnin yetişmәsi üçün kifayәt edәn miqdarda etilen olur. Qaz lampaları üçün asetilen hazırlayan sadә generatorları qismәn havalandırılmış hissәlәrә qoyaraq müxtәlif meyvәlәri etilensiz şәraitdә yetişdirmәk olar. Bәzi hallarda isә kalsium karbidi qәzetә bükәrәk generator kimi istifadә etmәk mümkündür. Ca2C paketlәri örtüklә (mәs. polietilen brezent) kiplәnmiş meyvәnin yanına qoyulur. Meyvәdәn çıxan su buxarının tәsiri altında Ca2C maddәsindәn kifayәt qәdәr etilen ayrılır vә nәticәdә mәhsul yetişir. Meyvәlәrin istifadәsi. Ənәnәvi olaraq, kal meyvәnin daha da sürәtlә yetişmәsi üçün onun әtrafına yetişmiş meyvәlәr düzülür. Bu texniki üsul әn ucuz vә sadә yetişdirmә üsuludur. Cәdvәl 1.3-dә (Fәsil I) meyvә-tәrәvәz mәhsulları üzrә etilenin yaranma hәddi göstәrilib. Çox kiçik mәntәqәlәrdә vә ya ev şәraitindә kal meyvәlәrin yetişmәsi vә ya saralması üçün etilen qazı buraxan yetişmiş meyvәlәrdәn istifadә etmәk olar. Bәzi tropik bitkilәrin qurumuş yarpaqlarında böyük miqdarda etilen aşkarlanıb. Bir çox ölkәlәrdә meyvәni yetişdirmәk üçün belә yarpaqlardan istifadә edilir.
8.5. Etilenin arzuolunmaz tәsirlәri
Etilen vә etilenәbәnzәr digәr qazların bitkidә yaratdığı bır sıra fizioloji tәsirlәri, o cümlәdәn havanın belә qazlarla çirklәnmәsini (cәdvәl 8.4) nәzәrә alaraq demәk olar ki, bu qazın yaratdığı mühitә reaksiya verәn müxtәlif çeşidli mәhsulların keyfiyyәti aşağı düşmüş olur.
Cәdvәl 8.4
Etilen vә digәr oxşar maddәlәrin noxudun gövdә hissәsinә tәsirinin müqayisәli qiymәtlәndirilmәsi
M nb :
Mәhsulun bioloji cәhәtdәn daha sürәtlә qocalması. Etilen yaşıl toxumanın daha sürәtlә qocalmasına, xlorofil vә ya protein itkisinә sәbәb olur, mәhsulun qurumaya vә çürümәyә qarşı hәssaslığını artırır. Etilenlә çirklәnәn yarpaqlı tәrәvәz mәhsulları (ispanaq), tәzә göylәr (cәfәri) vә digәr yaşıl tәrәvәz mәhsulları (brokkoli) daha sürәtlә saralır (şәkil 8.8).
Yığımdan sonrakı texnologiyaların tətbiqində etilen qazının rolu
Şәkil. 8.8. Cәfәri bitkisinin aşağı qatılıqlı etilenin tәsiri altında sürәtlә saralması
Aşağı konsentrasiyalı etilen qazı bәzi güllәrin daha sürәtlә qocalmasına sәbәb olur (şәkil 8.9). Tәbii olaraq qocalan vә etilen qazı buraxan (qәrәnfil, şirin noxud vә s.) vә digәr güllәrdә (qızılgül, zanbaq vә s.) belә tәsirlәri müşahidә etmәk mümkündür.
Şәkil 8.9. Qәrәnfilin aşağı qatılıqlı etilenin tәsiri altında solması
127
Şәkil 8.10. Etilenin tәsirinә mәruz qalmış xiyarın vaxtından qabaq saralması
Şәkil. 8.11. Etilenin tәsiri ilә kahının orta damarlarında әmәlә gәlәn tünd qәhvәyi pas
Şәkil. 8.12. Etilenin yerkökündә izokumarinin miqdarına tәsiri
Yetişmәnin sürәtlәnmәsi. Etilen qazının faydalı cәhәtlәrindәn biri dә mәhsulun daha sürәtlә yetişmәsinә şәrait yaratmasıdır, lakin bu kimyәvi maddә bәzi hallarda mәhsula arzuolunmaz tәsirlәr dә göstәrir. Etilen mühitindә qalan xiyar mәhsulunun vaxtından qabaq saralması buna misal ola bilәr (şәkil 8.10).
Əksәr klimakterik meyvәlәr atmosferdәki etilenә qarşı (hәtta normal saxlanma temperaturunda) müәyyәn dәrәcәdә reaksiya verir. Ona görә dә bu kimyәvi maddәnin tәsiri nәticәsindә mәhsulun saxlanma müddәti qısalır. Mәsәlәn, etilenin qatılığının 20 ppb-dәn artıq olduğu kamerada kivi meyvәsinin hәddindәn artıq yumşalması müşahidә edilir. Yarpaqda pozuntuların әmәlә gәlmәsi. Əksәr bitkilәrin yarpağı etilenin tәsiri altında qaralır vә ya quruyur. Əsasәn yarpaqlı bitkilәrdә müşahidә edilәn bu tәsirlәr ciddi pul itkisinә sәbәb olur. Mәsәlәn, etilen qazı kahıda pas lәkәlәri yaradır vә buna reaksiya göstәrәn mürәkkәb fenol birlәşmәlәrinin sintezi artdıqca hәmin lәkәli hissәlәr quruyur (şәkil 8.11).
İzokumarinin әmәlә gәlmәsi. Etilen qazı yerkökündә izokumarinlәrin sintezinә vә mәhsulun acılaşmasına sәbәb olur. Son illәrin tәcrübәsi göstәrir ki, 0.5 ppm konsentrasiyalı etilen qazının (1 kq qarışıqda etilenin miqdarının 0,5 mq olduğunu ifadә edir) tәsirinә mәruz qalmış yerkökü mәhsulu hәtta 2.5ºC (36.5ºF) temperaturda saxlansa belә, iki hәftә müddәtindә acılaşır (şәkil 8.12).
Cücәrmә. İstehlak üçün nәzәrdә tutulmuş bәzi mәhsulların etilenli mühitdә cücәrmәsi arzuolunmazdır. Mәsәlәn, cücәrmiş kartof tәdricәn quruyur vә vaxtından әvvәl büzüşür.
Yarpaq, çiçәk vә meyvәlәrin tökülmәsi. Dekorativ bitkilәrdә yarpaq vә çiçәklәrin aşağı konsentrasiyalı etilenin tәsiri nәticәsindә tökülmәsi әksәr hallarda problem yaradır. Mәsәlәn, Milad kaktusu (Schlumbergera spp.) ilkin çiçәklәmә mәrhәlәsindә satışa çıxarılsa da, daşınma zamanı etilenin tәsirinә mәruz qalmış mәhsulun çiçәklәri qutunun dibinә tökülmüş olur.
Qulançarın bәrkimәsi. Etilen qulançarın gövdәsindәki ksilemanın vә lifli hissәlәrin bәrkimәsinә zәmin yaradır. Bunun nәticәsindә gövdәnin yeyilә bilәn hissәsi bәrkiyәrәk yararsız hala düşür.
Fizioloji pozuntuların yaranması. Etilen anbarda saxlanılan mәhsullarda fizioloji pozuntuların yaranmasına vә ya sürәtlәnmәsinә sәbәb olur. Tәrkibindә kalsiumun miqdarı az olan almada sürәtli yetişmә zamanı acı batıq lәkәlәr әmәlә gәlir. Soyuducu kamerada etilenin yüksәk sәviyyәdә olması nәticәsindә nәzarәtli saxlanma mühitinin (CA) sәmәrәliliyi azalır vә almanın keyfiyyәti aşağı düşür. Etilen soğanaq vә digәr hissәlәrdәki çiçәklәrin açmasına
128 FӘSİL8
129 Yığımdan sonrakı texnologiyaların tətbiqində etilen qazının rolu
kömәk etsә dә, çiçәklәmәdәn sonra әmәlә gәlәn cücәrtilәri zәdәlәyә bilir. Zanbaq gülünün satışı zamanı havanın etilenlә çirklәnmәsi, qönçәlәrin inkişafdan dayanmasına sәbәb olur.
Etilenin әtraf mühitdәki mәnbәlәri. Etilen qazı üzvi maddәlәrin oksidlәşdiyi, stressә mәruz qaldığı vә ya alışdığı tәqdirdә әmәlә gәlir. Tez xarab olan mәhsulları yığımdan sonrakı dövrdә idarә edәrkәn әtraf mühiti etilenlә çirklәndirәn müxtәlif mәnbәlәr yaranır. Yanma mühәrriklәri, yetişdirmә kameraları vә yetişәn meyvәlәr әn mühüm etilen mәnbәlәri hesab edilir. Digәr mәnbәlәrә isә işlәnmiş tәyyarә qazı, fluoresyent ballastı, parçalanan mәhsullar vә onların üzәrindә inkişaf edәn göbәlәk kütlәsi, siqaret tüstüsü, ultrabәnövşәyi işığın vә ya istiliyin tәsirinә mәruz qalmış rezin materialları vә virusa yoluxmuş bitkilәri aid etmәk olar. Etilen mәnbәlәri bәzәn açıq-aydın görünmür. Mәsәlәn, Texasın supermarketlәrindә çiçәklәrin etilenlә çirklәnmәsinin sәbәbi, yalnız gecә vaxtı istifadә edilmiş vә propanla işlәyәn döşәmә cilalayan maşın olmuşdur.
8.6. Etilenin aruzolunmaz tәsirlәrinin aradan qaldırılması
Hәssas mәhsulları etilen qazından qorumaq üçün bır sıra texniki üsullar işlәnib hazırlanmışdır. Bu metodlar mәhsula vә mәhsulun satışı zamanı tәtbiq olunan yüklәmә-boşaltma vә yerlәşdirmә qaydalarına uyğun olaraq seçilir. Ümumiyyәtlә, etilenә hәssas olan mәhsulun keyfiyyәtini qorumaq üçün onu әhatә edәn mühitdәn etilen qazının çıxarılması әn çox üstünlük verilәn metoddur. Qeyd etmәk lazımdır ki, әksәr hallarda әn sadә vә ucuz metodlar daha güclü tәsir gücünә malik olur. Etilen mәnbәlәrinin aradan qaldırılması. Mәhsulların saxlandığı vә yüklәnibboşaldığı mәntәqәlәrdә etilenin mәnbәlәrini aradan qaldırmaqla bu kimyәvi qazın artmasının qarşısını almaq olar. Etilenә hәssas olan mәhsullar elektrik avtokaralarla yüklәnib daşınmalıdır. Daxili yanma mühәrriki ilә işlәyәn maşınlar saxlama vә yüklәmә-boşaltma sahәlәrindәn tәcrid olunmalıdır. Yüklәmә-boşaltma işlәri zamanı mühәrriki qapalı mәkanda boş-boşuna işlәtmәk mәslәhәt görülmür. Belә texniki üsulları tәtbiq etmәk mümkün olmadıqda isә yanma mühәrrikinin işlәnmiş qaz çıxışına katalizli konverter (katalizli çevirici) quraşdırmaq lazımdır. Belә konverterlәr etilen emissiyasını 90% azaldır. Etilen mәnbәyi olan yetişmiş, hәddindәn artıq yetişmiş vә çürümüş mәhsulların sahәdәn çıxarılması mәslәhәt görülür. Havalandırma. Saxlanma vә yüklәmә-boşaltma sahәlәrinin xarici mühiti çirklәnmәyibsә, hәmin sahәlәri havalandırmaqla etilen konsentrasiyasını azaltmaq olar. Bunun üçün işlәnmiş qaz borusu vә sorucu ventilyator quraşdırmaq, havanı isә saatda bir dәfә dәyişmәk lazımdır. Belә sistemin xәrcini (ilkin kiçik sәrmayәlәri nәzәrә almasaq vә elektrik xәrcinin bir kilovata 7 sent olduğunu fәrz etsәk) aşağıdakı qaydada hesablamaq olar:
Xәrc/il (dollar) = 0.1 x kulerin hәcmi (fut3) x (xarici temperatur – kulerin temperaturu (0F))
Kimyәvi maddәlәrlә çıxarma. Etilen qazını aşağıdakı kimyәvi maddәlәrlә vә proseslәrlә çıxarmaq olar:
Kalium permanqanat. Bәzi sәnaye materiallarında (mәsәlәn, Purafil) etileni kalium permanqanatla (KMnO4) oksidlәşdirәrәk karbon qazı vә suya (CO2↑ vә H2O) parçalamaq mümkündür. Belә materialların sәth sahәsi hündür olmalı, permanqanatla örtülmәli vә qaz keçirmәk qabiliyyәtinә malik olmalıdır. Permanqanat
absorberlәrinin hazırlanmasında bir çox mәsamәli materiallardan, o cümlәdәn vermikulitdәn (nәmlәnmiş maqnezium, aliminium silikat mineralı), pemzadan (süngәr daşı) vә kәrpicdәn istifadә edilir. Belә materiallar absorberin hansı mәqsәdlә istifadә edilәcәyindәn asılı olaraq seçilә bilәr. Belәliklә, etilen qazını kameradan çıxarmaq üçün hәmin absorberlәr dayaz lotoklara yayılır. Kameranın havasını absorber sistemi ilә dә çıxarmaq olar. Kalium permanqanat (KMnO4) tәrkibli tәmizlәyici mayenin (maye skrubberinin) istifadәsi müsbәt nәticә vermәyibdir. Ultrabәnövşәyi lampalar. Avstraliyalı alimlәr etilenin ultrabәnövşәyi lampalarla çıxarılması metodunu kәşf etmişlәr. Bu sәmәrәli metodla işlәyәn avadanlıqlar kameranın havasını lampalardan keçirәrәk etilendәn tәmizlәyir. Ultrabәnövşәyi lampalar ozon qazı әmәlә gәtirir. Ozon qazı әvvәllәr etileni çıxaran aktiv kimyәvi maddә hesab edilirdi. Lakin sonrakı dövrlәrdә mәlum oldu ki, ozon qazının yaranma mәrhәlәsindә aralıq mövqe tutan reaktiv maddәlәr etilenin oksidlәşmәsinә sәbәb olur. Müasir dövrdә etilen qazının çıxarılması üçün titan oksidlә (TiO2) üzlәnmiş şüşә kürәciklәrdәn istifadә edilir. Bu kürәciklәr demәk olar ki, eyni mexanizmlә işlәyir, yәni ultrabәnövşәyi şüalarla işıqlandırılır. Lampaların әmәlә gәtirdiyi ozon qazı istәnilәn mexanizmdәn asılı olmayaraq tәzә mәhsullara toksik tәsir göstәrir vә dәrhal kameradan çıxarılmalıdır. Aqreqatın çıxışına quraşdılmış paslı polad yonqarlı filtrlәrin vasitәsilә belә qazları asanlıqla zәrәrsizlәşdirmәk olar.
Swingterm şirkәtinin istehsal etdiyi bu aqreqat etilen qazını oksidlәşdirici katalizatorlarla çıxarır. Avadanlıq hәmçinin enerji sәrfini azaldan istilik mübadilәsi cihazları ilә tәchiz olunmuşdur.
Aktivlәşdirilmiş vә ya bromlaşdırılmış ağac kömürü. Bromlaşdırılmış kömür tәrkibli hava tәmizlәyici maddәlәr havanın tәrkibindәki etileni uda bilir. Belә sistemlәr әsasәn laboratoriyalarda istifadә edilir, çünki kalium permanqanat absorberlәri daha ucuz vә әlçatandır.
Oksidlәşdirici katalizatorlar. Yüksәk temperaturda oksigenlә birlәşmiş etilen qazı bәzi katalizatorlar mәsәlәn, platinlәşdirilmiş asbest vasitәsilә oksidlәşir. Etileni çıxaran belә qurğular (skrubberlәr) artıq bazarda satışa çıxarılmışdır (şәkil 8.13). Belә qurğularda keramik kürәciklәrdәn ibarәt iki tәbәqә olur. Bu kürәciklәr daxil olan havanın qızmasına mane olur, qaz axını isә әks istiqamәtdә hәmin tәbәqәlәrdәn keçir. Skrubberlәr çox sәmәrәli tәsir göstәrir, yәni havadakı etilenin qatılığını bir faizә kimi azaldır. Belә qurğular kiçik hәcmli havanı tәmizlәyir, ona görә dә kiçik yerlәrә vә ya uzunmüddәtli saxlanma üçün nәzәrdә tutulmuş CA kameralarına qoyulur.
Şәkil 8.13. Svingterm şirkәtinin qurğusu
Bakterial sistemlәr. Daxili yanma mühәrriklәri hәr gün atmosferә tәxminәn 33 ton etilen qazı buraxır. Lakin bununla belә, etilenin havadakı qatılığı çox aşağı sәviyyәdә olur vә ucqar әrazilәrdә demәk olar ki, aşkarlanmır. Bu o demәkdir ki, atmosferi etilendәn nәsә tәmizlәyir, yәni müәyyәn bakteriyalar etileni biokimyәvi
130 FӘSİL8
131 Yığımdan sonrakı texnologiyaların tətbiqində etilen qazının rolu
substrat kimi istifadә edәrәk torpaqdan ayrılır. Ona görә dә anbar mühitindә belә bakteriyaların etilenlә çoxalması güman edilir.
Hipobar saxlanma mühiti. Hipobar (aşağı tәzyiqli) saxlanma mühitinin faydalı cәhәtlәrindәn biri dә endogen etilenin havadan tәmizlәnmәsidir. Belә mühitdә meyvәnin daxilindәki etilenin sәviyyәsi çox aşağı düşür. Lakin mühitә etilen әlavә edildikdә mәhsulun saxlanma müddәti qısalır. Bәzi mәhsullarda toxumanın tәrkibindәki etilenin azaldılması o qәdәr faydalıdır ki, bunun üçün mürәkkәb vә bahalı aparatlardan istifadә edilir. Aşağı tәzyiqli saxlanma mühitinin digәr faydalı cәhәti atmosfer tәzyiqi aşağı düşdükdә oksigenin parsial tәzyiqinin dә avtomatik olaraq azalmasındadır.
Şәkil 8.14. Bananın hermetik polietilen paketlәrdә daşınması
Şәkil 8.15. Gümüş tiosulfatla müalicә olunun qәrәnfilin (etilenin tәsiri altında solmadan qalan) görünüşü
Şәkil 8.16. STS ilә müalicә olunmuş Milad kaktusu çiçәklәrinin daşınma zamanı tökülmәmәsi
Belә daşınmada KMnO4 tipli etilen absorberlәri daşınan mәhsulun saralmasına mane olur.
8.7. Etilenin tәsirlәrinә mane olan ingibitorlar
Havanın tәrkibindәki etilenin qatılığını bәzәn (mәsәlәn, supermarketlәrdә) aşağı sәviyyәdә saxlamaq mümkün olmur. Belә hallarda etilenin tәsirinә mane olmaq üçün aşağıdakı texniki üsullardan istifadә edilir. Nәzarәtli saxlanma mühiti. Saxlanma mühitindә aşağı konsentrasiyalı oksigen vә yüksәk konsentrasiyalı karbon qazı yaradılır ki, bu da hәm tәnәffüsü, hәm etilenin tәsirini vә hәm dә digәr metabolik proseslәrin intensivliyini azaldır. CO2 qazı ilә zәnginlәşdirilmiş saxlanma mühiti etilen qazının hәssas toxumalara qarşı göstәridiyi tәsirlәrin qarşısını alır. Mәsәlәn, polietilen içlikli qutulara yığılmış bananı kalium permanqanat absorberi ilә 15-25ºC (59-77ºF) temperaturda daşımaq mümkündür. Absorbersiz qutularda daşınmış bananların da bazara yaxşı vәziyyәtdә çatdırılması müşahidә edilir (şәkil 8.14). Çünki meyvәdә toplanmış karbon qazı etilenin tәsirinin qarşısını almış olur.
Etilen әleyhinә xüsusi mürәkkәb maddәlәr. Dekorativ bitki sәnayesindә 20 ildir ki, mürәkkәb gümüş tiosulfat (STS) ingibitorundan istifadә edilir. Bu mürәkkәb kimyәvi birlәşmә çox aşağı sabitlik әmsalına malik olub, kәsilmiş gülün baş hissәsinә kimi hәrәkәt edәrәk etilenin arzuolunmaz tәsirlәrinin qarşısını alır. STS ingibitoru ilә müalicә olunan güllәr adi güllәrdәn iki-üç dәfә artıq qalır (şәkil 8.15). STS ingibitorunun sәpildiyi dibçәk güllәri isә daşınma zamanı çiçәyini tökmür (şәkil 8.16).
Son dövrlәrdә etilenin analoqu olan 1metilsiklopropenin (1-MCP, EthylBloc) dekorativ bitkilәrdә vә meyvә-tәrәvәz mәhsullarında etilenә qarşı effektiv tәsir göstәrәn ingibitor olması müşahidә edilir. Dekorativ bitkilәrdә 1-MCP-ninistifadәsi qeydiyyatdan keçmiş vә patentlәşdirilmişdir. STS kimi effektiv olan bu ingibitor endogen etilenin tәsirinә mәruz qalmış
mәhsulların ömrünü uzadır vә ekzogen etilen tәsirlәrinin qarşısını alır. 1-MCP ingibitorunun meyvә-tәrәvәz mәhsulları üçün qeydiyyatdan keçәcәyi gözlәnilir.
Etilenin biosintezinә mane olan ingibitorlar. Əgәr toxumalarda etilen әmәlә gәlirsә, hәtta mühiti çirklәndirmәdiyi halda, mәhsulun keyfiyyәtini aşağı sala bilәr. Buna, qәrәnfilin erkәn solması vә ya meyvәnin sürәtlә yetişmәsini misal göstәrmәk olar.
Etilenin biosintezinә mane olan infibitorlardan (mәsәlәn, AVG vә AOA) müxtәlif güllәrin güldanda qalma müddәtini yüksәltmәk vә meyvәlәrin ömrünü uzatmaq mәqsәdilә aparılmış laboratoriya tәcrübәlәrindә istifadә edilmişdir. Bu ingibitorlar әtraf mühiti çirklәndirәn etilenin tәsirlәrinin qarşısını almır. AVG-nin analoqu olan Florish gül qoruyucusu etilenә qarşı qismәn tәsir göstәrsә dә, ekzogen etilenin tәsirinә üstün gәlә bilmir.
Etilenә qarşı hәssaslığın genlәrlә idarәedilmәsi. BiotexnoloqlarACC sintetazasını (etilenin biosintezindә iştirak edәn әsas ferment) vә ETR-1 sahәsini (etilenlә birlәşmә sahәsi) kodlaşdıran genlәri müәyyәn etmәklә yanaşı, hәm dә baş verәn etilen biosintezini dәyişmәyә nail olmuşlar. Bu (kosupressiya) texnologiyalar sayәsindә etilen biosintezinin aradan qaldırıldığı “Endless Summer” standart pomidor sortu alınmışdır. Hәmin sortun ömrü uzun olub, yalnız etilenin tәsiri altında sürәtlә yetişmәyә başlayır. Etilenlә birlәşmә sahәsinin mutant forması (etr-1) ilә transformasiya olunmuş qәrәnfil vә petuniya bitkilәrinin çiçәklәri endogen vә ekzogen etilenә qarşı heç bir reaksiya göstәrmәdәn daha uzun müddәtә qala bilir. Müasir dövrdә hәm dövlәt, hәm dә özәl tәdqiqat laboratoriyalarında bu texnologiyalar müxtәlif çeşidli mәhsullar üzәrindә sınaqdan keçirilmәkdәdir. Yaxın gәlәcәkdә müxtәlif gül vә meyvә-tәrәvәz mәhsullarında etilen biosintezinin genlәrlә dәyişdirilmәsi, bu kimyәvi qazın bir sıra faydalı cәhәtlәrini ortaya çıxaracaqdır.
Qeyd: kosupressiya - yetişmәni ingibrә etmәklә mәhsulun etilenә hәssaslığının aşağı salınmasıtexnologiyası
8.8. Ədәbiyyat
Abeles, F.B., P.W.Morgan and M.E.Saltveit Jr. 1992. Ethylene in plant biology. 1. Second edition. San Diego: Academic Press. 414 pp.
Blanpied, G.D. 1985. [Symposium] Ethylene in postharvest biology and 2. technology of horticultural crops. HortScience 20: 39–60.
Blanpied, G.D., J.A.Bartson and J.R.Turk. 1985. A commercial development 3. programme for low ethylene controlled-atmosphere storage of apples. J.A.Roberts and G.A.Tucke r. Ethylene and plant development. London, 393–404.
Bleeker, A.B. 1999. Ethylene perception and signaling: an evolutionary perspective. 4. Trends in Plant Sci. 4:269–274.
Burg, S.P. and E.A.Burg. 1966. Fruit storage at subatmospheric pressure. 5. Science 153: 314–315.
Kays, S.J. and R.M.Beaudry. 1987. Techniques for inducing ethylene effects. 6. Acta Hort. 201:77–116.
Kende, H. 1993. Ethylene biosynthesis. Plant Physiol. and Plant Mol. Biol. 44: 7. 283–308.
Lafuente, M.T., M.Cantwell, S.F.Yang and V.Rubatzky. 1989. Isocoumarin 8. content of carrots as influenced by ethylene concentration, storage temperature and stress conditions. Acta Hort. 258: 523–534.
132 FӘSİL8
Lelievre, J.M., A.Latche, B.Jones and M.Bouzayen. 1997. Ethylene and fruit 9. ripening. Physiol. Plant. 101: 727–739.
Liu, F. 1970. Storage of bananas in polyethylene bags with an ethylene absorbent. 10. Hort Science 5: 25–27.
Mckeon, T.A., J.C.Fernandez-Maculet and S.F.Yang. 1995. Biosynthesis and 11. metabolism of ethylene. P.J.Davies. Plant hormones. Second edition. Dordrecht: Kluwer. 118–139.
Pratt, H.K. and J.D.Goeschl. 1969. Physiological roles of ethylene in plants. 12. Annu. Rev. Plant Physiol. 20: 541–585.
Reid, M.S. 1995. Ethylene in plant growth, development, and senescence. 13. P.J.Davies. Plant hormones. Second edition. Dordrecht: Kluwer. 486–508.
Saltveit, M.E. 1999. Effect of ethylene on fresh fruits and vegetables. Postharv. 14. Biol. Technol. 15: 279– 292.
Scott, K.J. and R.B.H.Wills. 1973. Atmospheric pollutants destroyed in an 15. ultraviolet scrubber. Lab. Pract. 22: 103–106.
Sherman, M. and D.D.Gull. 1981. A flow-through system for introducing 16. ethylene in tomato ripening rooms. Univesity of Florida, VC-30. 4 pp.
Sisler, E.C., M.Serek, E.Dupille and R.Goren. 1999. Inhibition of ethylene 17. responses by 1-methylcyclopropene and 3-methylcyclopropene. Plant Growth Reg. 27: 105–112.
Staby, G.L. and J.F.Thompson. 1978. An alternative method to reduce ethylene 18. levels in coolers. Flor. Rev. 163: 31, 71.
Union Carbide Corp. 1970. Ethylene for coloring matured fruits, melons, and 19. vegetables. New York: Union Carbide Corp. Product Information. 11 pp.
Watada, A.E. 1986. Effects of ethylene on the quality of fruits and vegetables. 20. Food Technol. 40(5): 82–85.
Wills, R.B.H., V.V.V.Ku, D.Shonet and G.H.Kim. 1999. Importance of low 21. ethylene levels to delay senescence of non-climacteric fruit and vegetables. Austral. J. Exp. Agr. 39: 221–224.
Yang, S.F. 1987. Regulation of biosynthesis and action of ethylene. Acta Hort. 22. 201: 53–59
sonrakı texnologiyaların
133 Yığımdan
tətbiqində etilen qazının rolu
TERMİNLƏRİN İZAHI
Beynәlxalq Vahidlәr Sistemi ilә digәr sistemlәrin әsas ölçü vahidlәri arasındakı nisbәt
Uzunluq vahidlәri:
1 düym (in)=25,4 mm vә ya 1 düym=25,4x10-3 m
1 fut(ft)=0,3048 m
1 mkm=10-4 m
Kütlә vahidlәri
1 ppm (bir pi-pi-em)=1 q/ton=1 mq/kq (1 ppm= milyonda bir hissә mәnasındadır)
1 ppb=1 mq/ton=1 mkq/kq=1 nq/q (1 Ppb=milyardda bir hissә)
1 funt= 453,592 qram
1 q=10-3 kq
1 mq=10-6 kq
1 mkq=10-9 kq
1 nq=10-12 kq
1 metrik ton=1000 kq
Hәcm vahidlәri:
1 unsiya (maye, ABŞ)=29,5735 sm3
1 unsiya (BK, ABŞ)=28,349523 q
1 Pinta (maye, ABŞ)=0,473176 dm3
1 pinta (quru, ABŞ)=0,55061 dm3
1 kvarta (maye,ABŞ)=0,946353 dm3
1 kvarta (quru, ABŞ)=1,101221 dm3
1 qallon (maye, ABŞ)=3,78541 dm3
1 qallon (quru, ABŞ)=4,404884 dm3
1 barrel (neft, ABŞ)=158,987 dm3
1 kub düym (in3)=16387,1 mm3
1 kub fut (ft3)=0,02831685 m3
Enerji vahidlәri:
1 kkal=4,187kC
1 Btu/ton - 1 ton buz istehsalı üçün 24 saata tәlәb olunan enerjinin miqdarını ifadә edir (Btu-Britaniya istilik vahidi = 1,055kC).
1
Selsinin Farengeytә çevirmә cәdvәli
134 FӘSİL8
Cәdvәl
Yığımdan sonrakı texnologiyaların tətbiqində etilen qazının rolu
Vermikulit – yüksәk temperaturda köpüklәnәn tәbii hidratlı magnezium alüminium silikat mineralı. 135
Cәdvәl 1-in davamı
137 Yığımdan sonrakı patologiyaların prinsipləri və yeyilə bilən bağ məhsullarında çürümənin aradan qaldırılması
Ceyms E. Adaskaveg, Helga Förster vә Noel F. Sommer
Yığımdan sonrakı patologiyaların prinsipləri və yeyilə bilən bağ məhsul larında çürümənin aradan qaldırılması
9.1. Yığımdan әvvәl vә sonrakı dövrlәrdә aparılan qabaqlayıcı tәdbirlәr
Kәnd tәsәrrüfat mәhsullarının kifayәt miqdarda istehsal olunaraq tәlәb olunan qaydada yerli, milli vә beynәlxalq bazarlara çatdırılması, müasir aqrar bölmәnin inkişafı üçün prioritet tәşkil edәn mәsәlәlәrdәndir. İstehlakçının yüksәk keyfiyyәtli mәhsulla tәmin edilmәsi marketinqin uğuru sayılır. İndiki dövrdә mәhsulun bәrabәr sәviyyәdә yetişmәsi, qabsız yığılması vә boşaldılması, hermetik vә yuvalı taraların istifadәsi, uzaq mәsafәli daşımalar vә saxlanma müddәtinin uzadılması kimi mәsәlәlәrә xüsusi diqqәt verilir. Bu baxımdan müxtәlif bakteriya vә göbәlәklәrin (mitselilәrin vә maya göbәlәklәrinin) törәtdiyi itkilәrin aradan qaldırılması vә ya azaldılması mühüm әhәmiyyәt kәsb edir.
İstehsal vә yığımdan sonrakı texnologiyaların tәkmillәşdirilmәsi, әrzaq mәhsullarının istehsalı vә paylanması baxımından daha ucuz vә sәmәrәli vasitәlәrin istifadәsinә şәrait yaradır. Eyni zamanda yığımdan sonrakı dövrdә belә vasitәlәrin istifadә olunması әksәr hallarda mәhsulların zәdәlәnmә vә çürümә ehtimalını artırır. Onu da qeyd etmәk yerinә düşәr ki, uzun müddәtә saxlanılan vә uzaq yerlәrә daşınan mәhsulların çürümә ehtimalı daha yüksәk olur. Cüzi vә ya ikinci dәrәcәli cürümә әlamәtlәri vә namәlum patogenlәr ciddi problemlәrin yaranmasına sәbәb ola bilәr. Ona görә dә mәhsulların istehsalı, emalı vә yüklәnib boşaldılması zaman baş verәn bütün dәyişikliklәri (o cümlәdәn çürümә riskini) diqqәtlә qiymәtlәndirmәk vә idarә etmәk lazımdır. Belә dәyişikliklәri müşahidә edәn alimlәr yığımdan sonrakı xәstәliklәrә qarşı mübarizә tәdbirlәrinin tәkmillәşdirilmәsi sahәsindә geniş elmi tәdqiqatlar aparmış vә uzaq mәsafәli daşınmalarda böyük uğura imza atmışlar.
Yığımdan sonrakı çürümә hallarını aradan qaldırmaq üçün ilk növbәdә mәhsulun sağlamlığını tәmin edәn vә xәstәliklәrin inkişafına şәrait yaradan әlverişli mühiti zәiflәdәn aqrotexniki qaydaların tәtbiqinә başlanılmalı, hәmçinin yığımdan әvvәlki dövrdә mәhsulu çirklәndirәn vә ya yoluxduran patogenlәrin sayı minimuma endirilmәlidir.
Yığımdan әvvәlki dövrdә tәtbiq olunan aqrotexniki qaydalara dәyişiklik edilmәsi, xüsusilә dә әkin sahәsinin genişlәndirilmәsi, mәhsul çeşidinin artırılması, yeni vә әnәnәvi qaydalardan istifadә edilmәsi (sıx әkin, asma suvarma sistemlәri vә s.), yığım mövsümünün uzadılması, hәmçinin yeni hәssas mәdәni sortların әkilmәsi ilә yığımdan sonrakı dövrdә mәhsulun çürümәsinә sәbәb olan törәdicilәrә qarşı güclü immunitet yaratmaq olar. Belәliklә, әkin sahәlәrini genişlәndirdikdә yığımdan әvvәlki istehsal strategiyaları müәyyәn iqtisadi sәbәblәrә görә sәmәrәli olmaya bilәr, yaxud geniş meyvә bağlarında lokal xәstәliklәrin yaratdığı problemlәr nәzәrdәn qaçar. Mәhsul çeşidi zәnginlәşdiyi üçün yeni vә ya mәlum olmayan xәstәliklәr dә yaranır. Bununla belә, yığımdan әvvәlki aqrotexniki qaydaların (mәsәlәn, dayanıqlı mәdәni sortların әkilmәsi, nәmliyә tәlәbat müddәtini qısaldan suvarma qaydalarının tәtbiq olunması, ağacların budanması, hәşәratlara vә alaq otlarına 9
qarşı mübarizә tәdbirlәrinin aparılması, fungisidlәrin istifadәsi vә s.) tәtbiqi sayәsindә yığımdan әvvәlki vә sonrakı dövrlәrdә meyvәnin çürümәsinin qarşısını almaq vә nәzәrdә tutulmuş patogenlәrә qarşı daha güclü immunitet yaratmaq mümkündür (Adaskaveg vә Förster 2000).
Yığımdan әvvәlki dövrdә yaranan xәstәliklәrin idarә olunması Xәstәlik vә Zәrәrvericilәrә Qarşı Kompleks Mübarizә Tәdbirlәri (İPM) strategiyasının mühüm hissәsini tәşkil edir. Yığımdan sonrakı çürümәyә qarşı mübarizә qaydaları İPM proqramına daxil edilmәlidir. Bu proqram әkin dövründә vә ya vegetasiya mövsümünün әvvәlindә başlamalı, yığımdan sonrakı dövrә kimi (qablaşdırma, daşıma vә marketinq), yәni mәhsul istehlakçıya çatana qәdәr icra edilmәlidir. Yığımdan sonrakı qaydaların tәtbiqi zamanı mәhsulun fizioloji sağlamlığına vә çürümәdәn yaranan itkilәrin azaldılmasına xüsusi diqqәt yetirilmәlidir. Aktiv metabolizm nümayiş etdirәn meyvә-tәrәvәz mәhsulları mikrobla yoluxmaya vә çürümәyә qarşı çox davamlı olur. Stressә mәruz qalmış köhnә meyvәlәr isә müxtәlif xәstәliklәrә meyl edir. Bundan başqa, çürümәyә sәbәb olan mikroorqanizmlәrin fәaliyyәti mühitin nә dәrәcәdә әlverişli olmasından asılıdır. Mikrobların inkişafına mane olan istәnilәn mühitdә mәhsulun keyfiyyәti qorunmaqla çürümә halları azalacaqdır. Mәhsulun ömrünü uzadan fiziki metodlara temperaturun idarә olunması vә saxlanma mühitinin dәyişdirilmәsini (oksigenin azaldılması vә karbon dioksidin artırılması) aid etmәk olar. Göbәlәk xәstәliklәri yığımdan sonrakı dövrdә әsas problemlәrin yaranmasına sәbәb olur. Ona görә dә bu fәsildә әsasәn müxtәlif göbәlәklәrin törәtdiyi çürümә hallarından bәhs edilәcәkdir. Yığımdan sonrakı dövrdә fungisidlә müalicә olunmuş tropik vә subtropik mәhsullarda çürümә halları әhәmiyyәtli dәrәcәdә azalır (Eckert vә Ogawa, 1985, 1988). Düzgün tәtbiq olunmuş müalicә üsulları çürümәyә sәbәb olan törәdicilәrin inkişafını lәngidir vә ya qarışını alır. Bu üsullar sәmәrәli olmaqla yanaşı, tәzә vә emal olunmuş bitkiçilik mәhsullarının keyfiyyәtini qoruyur. Müasir dövrdә kimyәvi dәrmanlar, xәstәliklәrin idarә olunması proqramının mühüm hissәsini tәşkil edir. Bioloji mübarizә vasitәlәri isә bәzi hallarda mövcud proqramlara daxil edilir. İstehlakçıların tәzә mәhsula tәlәbatı artdıqca tәrkibindә pestisid qalığı olmayan ekoloji tәmiz mәhsullara tәlәbat da yüksәlmiş olur. İşçilәrin vә istehlakçıların tәhlükәsizliyi baxımından mәlumatlılığın artırılması nәticәsindә yığımdan sonra tәtbiq olunan bәzi köhnә kimyәvi dәrmanlara müәyyәn mәhdudiyyәtlәr qoyulur. Kәnd tәsәrrüfatı mәhsullarının çürümәsinә qarşı tәtbiq olunan müalicә üsullarında mәhsulun tәhlükәsizliyinә, minimum qalıq sәviyyәlәrinә vә pestisidlәrin istifadәsini nәzәrdә tutmayan qaydalara (mәsәlәn, temperaturun idarә olunması, saxlanma mühitinin dәyişdirilmәsi vә s.) xüsusi әhәmiyyәt verilir. Bununla belә, pestisidlә aparılan müalicәlәr bağ mәhsullarının tәhlükәsiz tәdarükünü tәmin etmәklә pestisidlәrin, çürümәyә sәbәb olan mikroorqanizmlәrin vә xәrçәng törәdәn әlavә mәhsulların (mikotoksinlәrin) yarada bilәcәyi risklәri minimum sәviyyәyә endirilir (Philips, 1984).
9.2. Xәstәlik üçbucağı
Yığımdan әvvәlki vә sonrakı xәstәliklәri sahib, patogen vә mühit arasındakı qarşılıqlı әlaqәlәri özündә әks etdirәn üçbucaq formasında ifadә etmәk olar. Xәstәlik üçbucağında hәr hansı komponentin dәyişmәsi xәstәliyin miqyasına vә mübarizә tәdbirlәrinә tәsir edir. Yığımdan sonrakı fiziki (mәsәlәn, temperaturun idarә olunması, saxlanma mühitinin dәyişdirilmәsi vә s.) vә kimyәvi (mәsәlәn, fungisidlәr, bioloji mübarizә vasitәlәri vә s.) müalicә üsulları çürümәnin inkişafına mane olur.
138 FӘSİL9
139 Yığımdan sonrakı patologiyaların prinsipləri və yeyilə bilən bağ məhsullarında çürümənin aradan qaldırılması
Davranış vә müalicә strategiyaları müalicә vaxtı vә ya müalicәdәn әvvәlki dövrdә sahib ilә patogen arasında mövcud olan qarşılıqlı әlaqәlәrin әsasında müәyyәn edilmәlidir. Bu baxımdan aşağıdakı mühüm amillәri nәzәrә almaq lazımdır:
● Patogenin növlәri;
● Patogenin yeri (sahibin sәthi vә ya toxuması);
● Patogenlә yoluxmanın yeri vә vaxtı;
● ikinci xәstәlik tsiklinin qarşısını almaq üçün müalicәnin әn yaxşı vaxtı;
● sahibin xüsusi patogen törәdicilәrә hәssaslıq sәviyyәsi;
● saxlanma, daşınma vә satış zamanı yaranmış mövcud şәrait;
● mәhsulların çatdırılmasını sürәtlәndirәn saxlanma, paylanma vә marketinq strategiyaları.
Xüsusi müalicә üsulları bu parametrlәr әsasında seçilmәlidir. Bundan başqa, yığımdan sonrakı müalicәnin mәhsulun keyfiyyәtinә göstәrdiyi mәnfi tәsirlәr dә nәzәrә alınmalıdır. Mәsәlәn, saxlanma temperaturu vә ya mühiti lazımi sәviyyәdә olmadıqda meyvә öz rәngini vә әtrini dәyişir. Xәstәlik üçbucağındakı qarşılıqlı tәsirlәr sahibin fizioloji xüsusiyyәtlәrini vә ya fiziki-kimyәvi mühiti dәyişmәklә cürümәnin idarә olunmasına tәsir edir. Hazırkı fәsildә әsas diqqәt belә tәsirlәrә yönәldilir.
Mәhsulla davranış qaydalarının tәtbiqi, saxlanma mühitinin dәyişdirilmәsi (mәsәlәn, temperaturun idarә olunması, mühitә nәzarәt, etilenin istifadәsi vә s.) sahibin cürümәyә tәsiri (mәsәlәn, yığım vaxtı yetişkәnlik dәrәcәlәri, klimakterik vә qeyri-klimakterik meyvәlәr vә s.) hazırkı fәslin mövzusunu tәşkil edir. Bu fәsildә hәmçinin yığımdan sonrakı dövrdә çürümә törәdәn patogenlәrә qarşı istifadә olunan bioloji mübarizә vasitәlәri, zәrәrverici kütlәsinin müqavimәtini zәiflәtmәk üçün tәtbiq olunan strategiyalar vә bioloji-kimyәvi mübarizә vasitәlәrinin normativ statusu nәzәrdәn keçirilәcәkdir.
9.2.1. Yığımdan sonrakı dövrdә sahibin fiziologiyası
Şәkil 9.1. Meyvәnin tәnәffüs rejimi: a) şaftalının klimakterik (düz xәtt) tәnәffüsü, b) gilasın qeyrikilmakterik (qırıq xәtt) tәnәffüsü
Klimakterik vә qeyri-klimakterik meyvәlәr. Tәnәffüs prosesindә üzvi maddәlәrin fotosintezindәn qalan işıq enerjisi oksidlәşmә nәticәsindә buraxılır. Bu zaman istifadәyә yararlı kimyәvi enerji vә istilik (tәnәffüs istiliyi) әmәlә gәlir. Meyvә ana bitkinin üzәrindә olduqda oksidlәşmә nәticәsindә karbon qazına (CO2↑) vә su kütlәsinә parçalanan karbohidratların yerini ilkin fotosintez mәhsulları (bitkidә ehtiyat kimi saxlanılan vә ya yaşıl yarpaqlardan gәlәn maddәlәr) tutur. Ağacdan qoparılan meyvә karbohidrat ehtiyatlarından asılı olur. Ona görә dә tәnәffüs prosesi davam etmәlidir ki, hüceyrәlәrin fәaliyyәti üçün enerji yaransın, әks halda meyvәnin toxumaları mәhv olur. Yığımdan sonrakı mühitdә tәnәffüsün intensivliyi әn vacib proseslәrin davam etmәsi üçün tәlәb olunan minimal sәviyyәyә kimi azaldılır. Belәliklә, belә mühitdә meyvәnin yığımdan sonrakı ömrü maksimum dәrәcәdә uzadılır vә ehtiyatlar qorunub saxlanılır. Tәxminәn 200C (680F) temperaturda respirometrә yerlәşdirilmiş meyvәlәrdә iki müxtәlif tәnәffüs rejimi müşahidә edilmişdir (şәkil 9.1).
Göründüyü kimi, gilas meyvәsi yetişdikcә tәnәffüsün intensivliyi (bax: şәkil 9.1 - qırıq xәtt) tәdricәn azalır. Tam yetişmәmiş yığılan gilas meyvәsi, yetişmә prosesindә qaralaraq yumşalır. Bu zaman meyvәnin tәrkibindәki turşunun miqdarı azala bilәr, lakin şәkәrin miqdarı bir o qәdәr artmır, çünki yığım vaxtı nişasta ehtiyatı yox olur. Gilasla yanaşı sitrus meyvәlәri, üzüm, çiyәlәk vә ananasda da qeyri-klimakterik tәnәffüs rejimi müşahidә edilmişdir (birinci fәsildә belә mәhsulların bütöv siyahısı verilmişdir).
Qeyd etmәk lazımdır ki, yarpağını tökәn әksәr meyvә ağaclarında(mәsәlәn, alma, armud, әrik, şaftalı, nektarin, gavalı vә s.), tropik vә subtropik meyvәlәrdә (mәsәlәn, banan, quava, avokado, manqo vә s.) vә bәzi tәrәvәz mәhsullarında (mәsәlәn, pomidor) klimakterik tәnәffüs müşahidә edilir (bax: şәkil 9.1 - düz xәtlә göstәrilmişdir). Klimakterik artım zamanı meyvәlәr getdikcә yumşalır vә xlorofilin itmәsi vә karotinoid piqmentlәrinin artması nәticәsindә hәddindәn artıq saralır. Bu mәrhәlәdә antosianinlәr (qırmızı, mavi vә bәnövşәyi rәng çalarları) dә yarana bilәr. Etilen qazı digәr uçucu maddәlәr kimi daha çox miqdarda әmәlә gәlir vә meyvә әtrinin dәyişmәsi hiss edilir. Tәnәffüs әyrisinin әn yüksәk nöqtәsi isә meyvәnin yetişdiyi, yәni istehlaka yararlı olduğu vaxtla üst-üstә düşür. Meyvәlәr bioloji cәhәtdәn qocaldıqca hәmin nöqtәyә çatmış tәnәffüsün intensivliyi getdikcә azalır. Klimakterik meyvәlәrin yığımdan sonrakı ömrünü maksimum dәrәcәdә uzatmaq üçün onların yığımına tәnәffüsün klimakterik artımından qabaq başlamaq lazımdır. Elmi tәdqiqatlara әsasәn, etilenin tәsirinә mәruz qalan meyvәlәrdә klimakterik artım vaxtından qabaq baş verә bilәr. Əgәr meyvәnin bir hissәsi yetişmәyә başlayıbsa, hәmin hissәdә әmәlә gәlәn etilen qazı meyvәnin digәr hissәsindәki tәnәffüsün intensivliyinin artıra bilәr. Əzilmiş vә ya çürüyәn meyvәlәrdә etilen qazı әmәlә gәlir vә nәticәdә digәr meyvәlәrin yetişmәsi sürәtlәnir.
Şәkil 9.2. Tәnәffüs intensivliyinә vә klimakterik artımın lәngimәsinә temperaturun tәsiri (mәnbә: Fidler vә North, 1967)
Tәnәffüs intensivliyini minimal sәviyyәyә, yәni, hüceyrәlәrin normal fәaliyyәti üçün lazım olan ana qәdәr azaltmaqla yanaşı, eyni zamanda meyvәnin bәrkliyini dә tәmin etmәk lazımdır. Klimakterik meyvәlәrdә tәnәffüs intensivliyinin azaldılması ilә yanaşı klimakterik artımın vә әlaqәli yetişmә prosesini lәngidilmәsi (müm kün olduqda) dә mühüm әhәmiyyәt kәsb edir. Mәhsulun saxlandığı mühiti dәyişmәklә vә ya temperaturu aşağı salmaqla bu mәqsәdә çatmaq olar (şәkil 9.2).
Meyvәnin yetişkәnliyi vә hәssaslığı. Ümumiyyәtlә, meyvәlәr yetişkәnlik mәrhәlәsinә çatana qәdәr çürümәyә qarşı yüksәk dәrәcәdә müqavimәt göstәrir, lakin yetişmәyә başlayan meyvәnin müqavimәti zәiflәmiş olur. Belә meyvәlәr әn geniş yayılmış patogen tәsirlәrә qarşı hәssaslaşır vә әvvәlki dövrlәrdә müqavimәt göstәrdiyi patogen törәdicilәrә tәslim olur. Yetişkәnlik mәrhәlәsinә yaxınlaşan çәyirdәkli meyvәlәr әsas xәstәliklәrә, o cümlәdәn Monilinia fructicola göbәlәyinin törәtdiyi qonur çürümәyә vә Botrytis cinerea göbәlәyinin sәbәb olduğu boz çürümәyә qarşı daha hәssas olur. Bu meyvәlәr tam yetişdikdә vә ya bioloji cәhәtdәn qocaldıqda digәr göbәlәklәr dә (mәsәlәn, Rhizopus vә ya Penicillium) müxtәlif dәrәcәli çürümәlәrә sәbәb olur. Klimakterik meyvәlәrin patogenlәrә qarşı müqavimәtinin әhәmiyyәtli dәrәcәdә azalması demәk olar ki, tәnәffüsün klimakterik artımı ilә eyni vaxtda baş verir.
140 FӘSİL9
141 Yığımdan sonrakı patologiyaların prinsipləri və yeyilə bilən bağ məhsullarında çürümənin aradan qaldırılması
Meyvәnin zәdәlәnmәsi hüceyrәlәrin qocalmasına sәbәb olur. Zәdәlәnmiş hüceyrәlәrdә tәnәffüsün intensivliyi artır vә etilen daha sürәtlә yaranır. Belә hüceyrәlәr bir müddәtdәn sonra qocalır, ölür vә yaxud göbәlәyin tәsirinә qarşı daha hәssas olur. Sahibin göbәlәk tәsirlәrinә qarşı müqavimәti. Mәlumdur ki, patogen törәdici ilk növbәdә sağlam meyvәdә tәbii sahibin müqavimәtini qırdıqdan sonra infeksiya törәdir. Patogenin nüfuz etmәsinә mane olan (preinfeksion – infeksiya qabağı) vә ya xәstәliyә qarşı reaksiyaları lәngidәn (postinfeksion – infeksiya sonrası) baryerlәrdәn (maneәlәrdәn) istifadә etmәk olar (Adaskaveg, 1992). Bu baryerlәr yaxud sahibin müqavimәt reaksiyaları strukturlu vә ya biokimyәvi ola bilәr. Meyvәlәrin vә digәr ayrılmış bitki orqanlarının infeksiya qabağı struktur baryerlәrinә - kutikul pәrdәni, epidermisi, o cümlәdәn stomanın (bitkinin epidermisindә qazın mübadilәsinә şәrait yaradan ağızcıqlar) quruluşunu, trixomaların (bitki tükcüklәri) dәrinliyini vә sayını aid etmәk olar. Bu strukturlar patogenin birbaşa nüfuz etmәsinә mane olur vә meyvәnin sәthindәki mikromühitin dәyişmәsinә kömәk edәrәk infeksiyaya qarşı hәssaslığı zәiflәdir.
Qeyd etmәk lazımdır ki, bәzi meyvәlәrdә tәbii olaraq formalaşan kimyәvi maddәlәr (mәsәlәn, fenollar, siyanogen qlikozidlәr) vә ya onların sәlәflәri mikrobların inkişafına mane olur. Əksәr hallarda yetişәn meyvәnin tәrkibindәki ümumi polifenolların (taninlәrin) vә ya mürәkkәb fungitoksik maddәlәrin azalması nәticәsindә xәstәliklәrә qarşı hәssaslıq artır.
Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, infeksiya sonrası reaksiyalara struktur vә biokimyәvi reaksiyaları da aid etmәk olar. Meyvәnin infeksiya sonrası struktur baryerlәrinә hәmçinin müәyyәn hüceyrәlәrdә meristemanın tәkrar fәaliyyәti nәticәsindә yaranan müqavimәtli, tıxacabәnzәr tәbәqәni (yara peridermasını) vә göbәlәyin nüfuz etdiyi hissәdә hüceyrә divarının әmәlә gәtirdiyi mәmәciklәri (papillanı) aid etmәk olar. Yığımdan әvvәlki dövrdә әksәr meyvәlәr öz yarasını sağaltmaq qabiliyyәtinә malik olur. Biotik vә ya abiotik tәsirlәrdәn zәdәlәnmiş (mәsәlәn, meyvәlәrin birbirinә sürtünәrәk zәdәlәnmәsi) meyvәlәrdә bәrkimiş vә suberinlәşmiş hüceyrә baryerlәri әmәlә gәlir vә yara sağalır. Belәliklә, meyvәlәr özlәrini mikroorqanizmlәrdәn effektiv şәkildә qoruyur. Bәzi meyvәlәrdә isә ayrı-ayrı hüceyrәlәr kәnar tәsirlәrә qarşı baryer rolunu oynayır. Mәsәlәn, papayanın epidermal hüceyrәlәri göbәlәk apressorisindәn yaranmış infeksiyalı hifә (bu zaman göbәlәk hifindәki şişmiş hissәlәr yoluxmaya sәbәb olur) qarşı reaksiya göstәrir vә nüfuz edәn hifi örtәn kalloz tәbәqәsi әmәlә gәtirir (Stranghellini vә Aragaki, 1966).
Infeksiya sonrası biokimyәvi reaksiyalarda isә göbәlәyin tәsirinә cavab olaraq mürәkkәb fungitoksik maddәlәr yaranır. Bu maddәlәr (fitoaleksinlәr) әsasәn polifenollardan, izoflavonoidlәrdәn vә ya terpenoidlәrdәn ibarәt olur. Belәliklә, bitkinin biokimyәvi müdafiә sistemi passivlәşmir vә invaziv patogenlәrә qarşı kimyәvi müdafiә vasitәlәri ilә reaksiya verir. Mәsәlәn, Avropa ölkәlәrinin anbarlarında yaranan Cylindrocarpon mali (Nectria galligena) xәstәliyinә qarşı müqavimәtli mәdәni alma sortlarında hәssas sortlardan iki-üç dәfә artıq miqdarda benzoy turşusu әmәlә gәlir.
Meyvәnin zәdәlәnmiş epikarpında infeksiya törәdәn patogenlәrin qarşısını almaq olar. Bunun üçün hәmin yaraları patogen göbәlәklәrin koloniyalaşmasından qabaq sağaltmaq lazımdır. Soyuducu anbardan çıxarılmış meyvәnin yaraları әksәr hallarda göbәlәyin invaziyasına (göbәlәyin hәmin yarada yayılması) bir o qәdәr meyl etmir yәni, yaralar quruduğu üçün meyvәdә müәyyәn dәrәcәdә müqavimәt yaranır. Bununla belә, zәdәlәnmiş hüceyrәlәr dә biokimyәvi mexanizmlәrә qarşı reaksiya verir. Yaralı
hissәlәrdәki hüceyrәlәrin tәrkibi qarışıq vә hәssas olur. Bәzi fermentlәr, mәsәlәn polifenoloksidazalar sağ hüceyrәlәrdә bölünür vә hyaloplazmada (hüceyrәlәrin daxilindә mövcud maye) polifenollara qarışır. Mürәkkәb fenolların fermentativ oksidlәşmәsi vә bәrkimәsi nәticәsindә mәhsuldakı yaralar qaralmağa başlayır. Zәdәlәnmiş hissәlәrә yaxın olan salamat hüceyrәlәr hәtta әhәmiyyәtli yara әlamәtlәri büruzә vermәsә dә, metabolizmin hәddindәn artıq aktiv olması ilә müşahidә edilir. Stressә mәruz qalmış bu hüceyrәlәr artıq bәrpa prosesinә başlayır. Polifenol sintezi nәticәsindә mürәkkәb fenollar daha artıq miqdarda toplanır. Yeni mürәkkәb maddәlәr әksәr hallarda infeksiyadan sonra toplanmış mürәkkәb birlәşmәlәrә bәnzәyir vә yaralı hissәlәrdә müşahidә edilir. Bu maddәlәr polifenollar da ola bilәr. Mәhsulun zәdәlәnmәsi nәticәsindә әmәlә gәlәn mürәkkәb maddәlәr arasında göbәlәyә qarşı güclü toksik tәsir göstәrәn maddәlәr dә olur. Belәliklә, “qorunmuş” yaralarda toplanan vә inkişaf edәn sporlar mәhv olur vә ya müxtәlif maneәlәrlә üzlәşir.
9.2.2. Patogenlәrin müәyyәnlәşdirilmәsi vә biologiyası
Çürümәnin idarә olunması üçün hәr hansı müalicә üsulunu seçmәzdәn qabaq törәdici patogenlәri dәqiq müәyyәnlәşdirmәk lazımdır. Bioloji-kimyәvi müalicә vasitәlәrinin toksikliyi patogenin cinsindәn vә ya növündәn asılı olaraq dәyişir. Bakteriyalar, mayalar vә göbәlәklәr yığımdan sonrakı dövrdә yaranan patogenlәrdir. Göbәlәklәr eukariotik (nüvәli), heterotrofik (inkişaf üçün mürәkkәb üzvi maddә әmәlә gәtirmәyәn), tәk vә ya çoxhüceyrәli, lifli aerob mikroorqanizmlәrdir. Yığımdan sonrakı patologiya barәdә mәlumatı olmayan şәxslәr patogenlәri müәyyәnlәşdirmәkdә çәtinlik çәkә bilәrlәr, çünki saxlanılan mәhsulda vә ya sahәdәki meyvәdә inkişaf edәn göbәlәklәr aksenik kulturada fәrqli görünüşә malik olur. Qeyd etmәk lazımdır ki, patogenlәrin asanlıqla müәyyәnlәşdirilmәsinә şәrait yaradan göbәlәk strukturları olmaya da bilәr. Bәzi göbәlәklәri adi gözlә, digәrlәrini isә tәmiz kulturada (becәrmә mühitindә) mikroskopla ayırd etmәk mümkündür. Mәsәlәn, Rhizopus stolonifer, R.arrhizus vә R.circinans göbәlәklәrinin morfologiyası çox oxşar olsa da, müәyyәn fungisidlәrә vә temperatur sәviyyәsinә qarşı fәrqli reaksiya nümayiş etdirir (Ogava, 1963b). Gilbertella persicaria vә Mucor piriformis göbәlәklәri eyni meyvәdә müşahidә edilir vә adi gözlә baxdıqda bir-birinә bәnzәyir, lakin bu göbәlәklәrә mikroskop altında baxıldıqda bir-birindәn fәrqlәnir vә onların mitselilәrinin inkişaf etmәsi üçün müxtәlif temperatur sәviyyәlәri tәlәb olunur (Butler 1960, Smit 1962). Monilinia vә Botrytis növlәri çürümüş meyvәdә bir-birinә bәnzәsә dә, onları kulturada asanlıqla fәrqlәndirmәk mümkündür. Belәliklә, göbәlәklәr әnәnәvi olaraq kultura xüsusiyyәtlәrinin vә mikroskopik biologiyanın әsasında müәyyәn edilir. Qeyd etmәk lazımdır ki, müәyyәnlәşdirmә üçün hәr hansı fizioloji testi aparmazdan qabaq bakteriya vә mayaları tәmiz kulturada tәcrid etmәk lazımdır. Son dövrlәrdә xüsusi proteinlәri vә ya DNA ardıcıllığını müәyyәnlәşdirmәk üçün molekulyar metodlar işlәnib hazırlanır (Förster vә Adaskaveg, 2000, Schots, 1994). Bu metodlar yaxın gәlәcәkdә patogenlәrin daha dәqiq diaqnozlaşdırılmasına kömәk edәcәkdir. Ayrı-ayrı mәhsullarda yığımdan sonrakı çürümәlәrin vә әsas patogenlәrin sayı mәhdud olur. Müxtәlif kitablarda vә tәlimat vәsaitlәrindә belә patogenlәr vә onların törәtdiyi simptomlar barәdә mәlumat verilir. Əksәr hallarda patogenlәri yalnız tәcrübәli mütәxәssislәr müәyyәn edә bilirlәr. Patogenlәri ayırd etdikdәn sonra onlara qarşı mübarizә tәdbirlәri aparılmalıdır. Tәlimat vәsaitlәrindә belә tәdbirlәrlә bağlı müxtәlif yanaşmalar öz әksini tapmışdır. Uyğun idarәetmә strategiyalarını hazırlamaq
142 FӘSİL9
143 Yığımdan sonrakı patologiyaların prinsipləri və yeyilə bilən bağ məhsullarında çürümənin aradan qaldırılması
üçün patogenlәrin biologiyasını vә inkişaf mәrhәlәlәrini dәrindәn anlamaq lazımdır. Bunun üçün bәzi mühüm xüsusiyyәtlәr (mәsәlәn, bitkinin yoluxduğu hissәlәri, infeksiyanın vaxtı vә yeri, spor әmәlә gәtirmә vә yerlәşmә vasitәsilә ikinci dәrәcәli yayılma potensialı, sağ qalmağa çalışan strukturlar vә s.) nәzәrә alınmalıdır. Colletotrichum, Botrytis vә Monilinia göbәlәklәri latent (gizli) infeksiya da törәdirlәr. Sahibin fiziologiyası vә әtraf mühit şәraiti patogenin nüfuz etmәsinә yol versә dә, aktiv vә ya gözlә görülә bilәn çürümәlәrin yaranmasına mane olur (Adaskaveq, 2000). Bәzi bitkiçilik mәhsulları müxtәlif xәstәliklәrә yığım vaxtı vә ya yığımdan qabaq yoluxur. Belә infeksiyalar әlverişli şәraitdә (mәsәlәn, meyvәnin yetişdiyi mәrhәlәdә vә ya әlverişli temperaturda) fәallaşaraq meyvәnin sürәtlә çürümәsinә sәbәb ola bilir. Ona görә dә mәhsul yığımı vaxtı hәtta yetişmiş meyvәnin yoluxması üçün әlverişli şәrait olmasa da, yığımdan sonrakı itkilәr çoxala bilәr.
Yığımdan sonrakı dövrdә latent (gizli) infeksiyalar müxtәlif çürümәlәrә sәbәb olur, ona görә dә xәstәliklәrә vә zәrәrvericilәrә qarşı kompleks mübarizә proqramı icra edilmәlidir. Daxilindә patogen olan mәhsulun kontakt müalicәsi müsbәt nәticә vermir, ona görә dә digәr müalicә üsullarının tәtbiqinә ehtiyac yaranır.
9.2.3. Yığımdan sonrakı patogen göbәlәklәrә әtraf mühitin tәsiri
Göbәlәklәr adәtәn spor әmәlә gәtirәrәk inkişaf etmәyә başlayır. Rütubәtli qida mühitindә bir neçә saatdan sonra әksәr göbәlәk növlәrinin sporları şişir, borucuqlar inkişaf edir vә hiflәr uzanır. Kiçik göbәlәk koloniyasının әmәlә gәlmәsi vә inkişafına sәrf olan müddәt laq fazası adlanır. Göbәlәklәr bu mәrhәlәdәn sonra sürәtlә inkişaf mәrhәlәsinә, yәni loqarifmik fazaya keçir. Bu mәrhәlә nәsil artımının sürәti azalana kimi (buna adәtәn qida maddәlәrinin çatışmazlığı sәbәb olur), başqa sözlә әyridә göstәrilәn stasionar fazaya kimi davam edir. Artımın zamandan asılılığını qrafik tәsvir etsәk, artımın siqma vә ya S formasında olduğunu görәrik (şәkil 9.3). Qida mühitindә (kultura) artan göbәlәklәrlә müqayisәdә meyvәdәki göbәlәklәrin laq vә loqarifma fazalarının müddәti daha uzun olur vә ya gecikir, çünki göbәlәk sporları inkişaf etmәklә yanaşı sahibin müqavimәt mexanizminә qarşı mübarizә aparmalı olur. Laq fazası göbәlәyin növündәn asılı olaraq optimal temperaturda bir neçә saatdan bir neçә günә kimi, minimum temperaturda isә hәftәlәrlә yaxud aylarla davam edә bilәr.
Şәkil 9.3. Göbәlәk artımının siqma әyrisi
Göbәlәyin artımına tәsir edәn әsas amillәrdәn biri dә temperaturdur. Göbәlәklәrin әksәriyyәti 15400C (59-1040F) temperatur hәddindә inkişaf edәn mezofillәrdir. Bәzi göbәlәklәr isә (termofillәr) daha yüksәk temperaturda yaşayır. Göbәlәklәrin artımı üçün maksimum temperatur hәddi tәxminәn 35-500C (95-1220F) arasında dәyişir, lakin bir sıra göbәlәk növlәri daha yüksәk temperaturda inkişaf edә bilir. Bәzi göbәlәklәr psixrofil olub, 0-170C (32-620F) temperaturda yaşayır, lakin onların әksәriyyәti soyuğa qarşı dözümlü olur vә aşağı temperaturda sağ qalaraq çoxala bilir. Yığımdan sonrakı patogenlәrin әksәriyyәti 20-250C (68-770F) temperatur hәddindә inkişaf edir. Temperatur hәddi daxilindә artımın vә ya zәdә diametrinin
Şәkil 9.4. Şaftalı meyvәsindә Monilinia fructicola
göbәlәyinin inkişafına temperaturun tәsiri
(mәnbә: Brooks vә Cooley, 1928)
qrafik tәsvirini vermәklә müxtәlif temperatur dәrәcәlәrinin çürümәyә vә ya inkişafa göstәrdiyi tәsirlәri müşahidә etmәk olar. Şәkil 9.4-dә M.Fructicola göbәlәyinin inkişafına tәsir edәn ümumi temperatur dәrәcәlәri çürümәnin diametrinә uyğun olaraq göstәrilmişdir.
Yığımdan sonrakı çürümәlәrә sәbәb olan göbәlәklәri minimum temperaturda inkişafına әsasәn iki qrupa bölmәk olar: a) әn az 00C (320F) vә ya bir qәdәr yuxarı temperaturda çoxalan göbәlәklәr, b) 00C (320F)-dәn aşağı temperaturda çoxalan göbәlәklәr. Soyuğa qarşı hәssas olmayan bağ mәhsullarını әn aşağı temperaturda (donmaya sәbәb olmayan) saxlamaq olar. -1-00C (30320F) temperaturda saxlanma zamanı yalnız bir neçә göbәlәk növü çәtinlik yarada bilәr. Mәsәlәn saxlanma müddәti 3-4 hәftәdәn artıq olduqda B.cinerea göbәlәyinin tәsirlәri daha çox nәzәrә çarpır. Eyni zamanda yarpağini tökәn meyvә ağaclarında mavi çürümә xәstәliyinә sәbәb olan Penicillium expansum göbәlәyi dә müәyyәn problemlәr yarada bilәr. 00C (320F) temperaturda mәhsulu çürüdәn digәr göbәlәklәrә Alternaria alternata vә Cladosporium herbarim aid edilә bilәr. Monilinia fructicola 00C (320F) temperaturda zәif inkişaf edir, lakin saxlanma müddәti hәddindәn artıq uzandıqda çәyirdәkli meyvәlәrin üzәrindә qonur çürümәnin әlamәtlәrini görmәk olar. -5—20C (23-280F) minimum temperatur hәddindә yaşayan göbәlәklәrin qarşısını almaq (meyvәni dondurmadan) mümkün deyil. Bununla belә, aşağı temperatur belә göbәlәklәrin inkişafına mane olur, çünki onlar fәal olsa da, yalnız daha yüksәk temperaturda çoxala bilir. Şәkil 9.5-dә M.Fructicola sporlarının inokulyasiyasından (inokulyatların infeksiya sahәsindә yerlәşmәsi) sonra vә seçilmiş saxlanma temperaturunda şaftalıda yaranmış çürümәlәrin nә dәrәcәdә inkişaf etmәsi verilir.
Şәkil 9.5. Şaftalı meyvәsindә Monilinia fructicola
göbәlәyinin inkişafına temperaturun tәsiri
(mәnbә: Brooks vә Cooley 1928)
Termal ölüm mәrhәlәsi (temperaturdan mәrhәlәsi) göbәlәyin növündәn vә inkişaf mәrhәlәlәrindәn (mәsәlәn, mitseli, spor vә ya sağ qalan struktur) asılı olaraq dәyişir. Göbәlәklәrin әksәriyyәti yüksәk temperatura qarşı hәssas olur. 10 dәqiqә әrzindә tәsirә mәruz qalmış әksәr göbәlәk sporlarının termal ölüm hәddi 40-600C (104-1400F) arasında dәyişir. Bununla belә, temperatur tәsirlәrinin kәskinlik dәrәcәsi göbәlәkli hissәnin vә ya toxumanın nәmlik tәrkibindәn, metabolizmindәn vә yaşından da asılı olur. Yığımdan sonrakı bәzi patogenlәr, mәsәlәn Rhizopus stolonifer vә Aspergillus niger 50C (410F) temperaturda yaşaya bilir vә müәyyәn inkişaf mәrhәlәsindә aşağı temperaturun tәsirinә qarşı hәssas olur. R. stolonifer göbәlәyinin cücәrmәyәn sporlarına aşağı temperatur dәrәcәlәri tәsir etmәsә dә, cücәrmәyә başlayan әksәr sporlar 00C (320C) temperaturda bir neçә gün qaldıqdan sonra mәhv olur. Ona görә dә soyuducu anbardan çıxarılmış şaftalının yaraları sağalır vә rizopus (Rhizopus) xәstәliyi müşahidә olunmur.
Əksәr göbәlәklәr aşağı oksigen konsentrasiyasına qarşı dözümlü olan obliqat aeroblardır. Mәlumdur ki, normal tәnәffüs vә artım üçün O2↑ vә CO2↑ qazları tәlәb
144 FӘSİL9
145 Yığımdan sonrakı patologiyaların prinsipləri və yeyilə bilən bağ məhsullarında çürümənin aradan qaldırılması
Şәkil 9.6. 250C (770F) temperaturlu müxtәlif inkubasiya dövrlәrindәn sonra 00C (320F)-dә tәsirә mәruz qalmış Rhizopus stolonifer göbәlәyinin sağ qalması (mәnbә: Matsumoto vә Sommer, 1967)
olunur. Göbәlәklәr yuxarı CO2↑ (10-20%) sәviyyәsindә sıxışdırılır, lakin onların әksәriyyәti karbon qazı olmayan mühitdә dә zәif inkişaf edir, çünki yalnız müәyyәn fizioloji inkişaf mәrhәlәsindә bu qaza tәlәbat yaranır. Göbәlәyin oksigenә olan tәlәbatı ayrı-ayrı növlәrdәn vә onların çoxalma mәrhәlәlәrindәn asılı olaraq dәyişir. Mәsәlәn, B.cinerea vә R.stolonifer göbәlәklәrinin 0-4% O 2 ↑ konsentrasiyasında mitselilәr çoxalır, 0-1% O2↑konsentrasiyasında isә daha çox spor cücәrir (Uels vә Uota, 1970).
Şәkil 9.6-dan mәlum olur ki, B.cinerea vә M.fructicola göbәlәklәri 2%-lik O2↑mühitindә orta sәviyyәdә sıxışdırılır vә havadakı (21% O2↑) göbәlәklәrin çoxalma sürәtindәn tәxminәn 15% aşağı sürәtlә çoxalır (Sommer, 1981). Əgәr oksigen qazını (O2↑)1%-ә kimi azaltsaq, göbәlәklәr bir o qәdәr artmır vә bu o qәdәr aşağı sәviyyәdә olur ki, әksәr tәzә mәhsulların onlara qarşı dözümlü olmasına ehtiyac qalmır.
9.3. Yığımdan sonra çürümәlәrin idarә olunması
9.3.1. Çürümәlәrin fiziki metodlarla vә dәyişdirilmiş mühitlә idarә olunması
Mәhsul vә ya әmtәә üçün tәtbiq olunan qaydalar. Əksәr mәhsullar üçün әnәnәvi aqrotexniki qaydalar mәsәlәn, yığım tarixi (mәhsulun yetişkәnliyi) vә metodları müәyyәn edilmişdir. Şәkil 9.7-dә meyvәnin yığımından sonra tәtbiq olunan qaydalar vә müalicә üsullarının ümumi sxemi verilir. Yığım vaxtı vә yığımdan sonrakı dövrdә tәtbiq olunan bütün qaydaların әsas mәqsәdi zәdәlәnmәlәrin qarşısını almaq vә mәhsulun bioloji cәhәtdәn qocalmasına mane olmaqdır. Yığımdan sonrakı patogenlәrin әksәriyyәti meyvәlәrә yara vә zәdәlәrin vasitәsilә daxil olur. Ona görә dә bu qaydalar birbaşa çürümә vә zәdәlәnmә potensialına tәsir edir. Əllә yığılan mәhsullarla müqayisәdә mexaniki yolla yığılmış mәhsullarda infeksiya ocaqları daha çox olur (Ogava, 1963a). Sistem fungisidlәrinin verilmәdiyi tәqdirdә çürümәlәrә qarşı kimyәvi maddәlәrlә mübarizә aparmaq çәtin olur vә yığım vaxtı yoluxmuş mәhsullarda belә mübarizә tәdbirlәri әksәr hallarda heç bir nәticә vermir. Bundan başqa, qablaşdırma mәntәqәlәrinә daşınma zamanı vә sonrakı işlәrdә mәhsulun zәdәlәnmәmәsi üçün bütün sәylәr göstәrilmәlidir. Qabsız yükdә mәhsulun zәdәlәnmә ehtimalı yüksәk olur, ona görә dә hәssas mәhsulları daha kiçik qablara yığmaq lazımdır. İkinci dәrәcәli infeksiyalara yol açan bütün zәdәli vә çürük meyvәlәr safçürük edilәrәk atılmalıdır.
Uzaq bazarlara daşınan meyvәlәrin sıyrılaraq әzilmәmәsi üçün uyğun taralardan istifadә etmәk lazımdır (Ogava, 1972a). Zәdәlәrin minimal sәviyyәdә olması yığımdan sonrakı müalicәlәrin sәmәrәliliyini artırır.
Mәhsulların bioloji cәhәtdәn qocalmasını lәngitmәk üçün onları mümkün qәdәr tez soyutmaq lazımdır. Aşağı temperaturda saxlanılan klimakterik vә qeyri-klimakterik mәhsullarda sahibin metabolizmi zәiflәyir vә bioloji qocalma prosesi lәngiyir. Dәyişdirilmiş saxlanma mühiti bioloji qocalma prosesini lәngidәn digәr fizioloji proseslәrin baş vermәsindә vә tәnәffüsün zәiflәmәsindә mühüm rol oynayır (әvvәlki fәsillәrdә bu barәdә mәlumat verilmişdir). Bundan başqa, etilenin әmәlә gәlmәsinә mane olmaq üçün boy atmanı tәnzimlәyәn vә digәr kimyәvi maddәlәrlә aparılan müalicәlәr sahibin toxumasının bioloji cәhәtdәn qocalmasına mane olur vә yığımdan sonrakı dövrdә baş verәn çürümә hallarının sayını azaldır. 146 FӘSİL9 Şәkil 9.7. Meyvә mәhsullarının yığımdan sonrakı müalicәsi vә digәr işlәr (ümumi sxem)
147 Yığımdan sonrakı patologiyaların prinsipləri və yeyilə bilən bağ məhsullarında çürümənin aradan qaldırılması
Fiziki mühitin dәyişdirilmәsi. Yığılmış mәhsulun saxlandığı mühitin dәyişdirilmәsi hәm mәhsula, hәm dә patogenә tәsir edir. Mәhsulun daxili (sahә) istiliyini hidro-soyutma vә ya tәzyiqli hava ilә soyutma avadanlıqları vasitәsilә azaltdıqda yetişmәnin intensivliyi zәiflәyir vә mikroorqanizmlәrin artım sürәti azalır (Mitçel, 1972, Tompson, 1992). Temperaturun azalması (mәhsulu zәdәlәmәyәcәk sәviyyәdә) әksәr patogenlәrin, mәsәlәn M.piriformis vә B.Cinerea göbәlәklәrinin idarә olunmasında vacib rol oynayır. Çünki bu göbәlәklәr aşağı temperaturda sürәtlә çoxalmır. Soyuducu anbarda soyuqdan vә ya donmadan zәdәlәnmiş meyvәlәr mikroorqanizmlәrә vә infeksiyalara yol aça bilәr. Fiziki mühiti dәyişmәk üçün tәtbiq olunan digәr metodlara termik müalicәni aid etmәk olar. Mәhsulu zәdәlәmәyәn bu qısamüddәtli müalicәlәr adәtәn xәstәliklәrin vә zәrәrvericilәrin inkişafını dayandırmaq üçün nәzәrdә tutulur. Mühiti dәyişmәk mәqsәdilә müxtәlif kimyәvi vә ya bioloji müalicәlәrin aparılması yığımdan sonrakı çürümәlәrin idarә olunmasında tәtbiq olunan vacib strategiyalardandır. Bu müalicә üsulları çürümә törәdәn mikroorqanizmlәrin inkişafına mane olur vә onlara mәnfi tәsir göstәrir. Növbәti bölmәlәrdә bu strategiyanın müxtәlif aspektlәri müzakirә edilәcәkdir. Soyuq temperaturda saxlanma. Temperaturun idarә edilmәsi yığımdan sonrakı xәstәliklәrә qarşı mübarizәnin aparılmasında vacib rol oynayır. Digәr mübarizә tәdbirlәrinin әhәmiyyәtini aşağı salmadan deyә bilәrik ki, temperaturun idarә edilmәsi yığımdan sonrakı müasir idarәetmә sistemlәrinin әsasını tәşkil edir. Aşağı temperaturlu mühitdә göbәlәklәrin inkişafı lәngiyir vә mәhsulun yığımdan sonrakı ömrü maksimum dәrәcәdә uzanır. Xәstәliklәrlә mübarizә aparmaq üçün nәzәrdә tutulmuş soyutma (refrijerasiya) sistemlәrinin әsas mәqsәdi saxlanma temperaturunu göbәlәyin çoxalması üçün lazım olan minimal sәviyyәdәn aşağı salmaq, soyuğa qarşı hәssas olan vә cücәrәn göbәlәk sporlarını mәhv etmәk, elәcә dә mәhsul istehlak olunana qәdәr hәr hansı infeksiyanın yayılmasına mane olmaqdır. Bu mәqsәdlәri hәyata keçirmәk bәzәn mümkün olmur, çünki patogenlәrin aşağı temperatura qarşı dözümlülüyü әksәr hallarda sahibin müqavimәtindәn daha güclü olur. Başqa sözlә desәk, aşağı temperaturda patogenin inkişafı sadәcә olaraq lәngiyir ki, meyvәni yaxşı fiziki vәziyyәtdә saxlamaq mümkün olsun. Soyutma prosesinin sәmәrәliliyini tam artırmaq üçün müvafiq tәdbirlәr dәrhal yerinә yetirilmәlidir, yәni yığılmış mәhsulun sahә temperaturu (daxili temperaturu) mümkün qәdәr tez aşağı salınmalıdır. Şәkil 9.8-dә meyvәnin dәrhal soyuq mühitdә saxlanılmasının әhәmiyyәti göstәrilmişdir. Şәkildәn göründüyü kimi, şaftalının soyudulmasında baş vermiş gecikmәlәrә görә qonur çürümәnin miqdarı artır. Aparılmış tәcrübәlәr zamanı M.fructicola göbәlәyinin sporları ilә inokulyasiya edilmiş (yoluxdurulmuş) meyvәlәri 200C (680C) temperaturda 24-36 saat saxladıqdan sonra 00C (320F)-yә qәdәr soyudulmuş kameraya qoymuşlar. Digәr meyvәlәr isә birbaşa 00C (320F) temperaturlu kamerada saxlanılmışdır. Üç günlük inkubasiya dövründәn (150C (590F) temperaturda) sonra soyuducu kameradan çıxarılmış meyvәlәrdә (birbaşa 00C (320F) temperaturlu kameraya qoyulmuş) gözlә görünә bilәn xәstәlik zәdәlәri müşahidә edilmәmişdir. Digәr meyvәlәrdә isә çürümüş hissәlәr daha qabarıq nәzәrә çarpmışdır. Altı gündәn sonra әldә edilmiş mәlumatlar isә soyutmanın gecikmәsinin normal satış dövrünә dә tәsir etdiyini göstәrmişdir.
Mәhsulu kifayәt qәdәr tez soyutduqda sporlarla çirklәnmiş yaralı hissәlәrdә ciddi zәdәlәr yaranmaya da bilәr. Sporlar göbәlәyin artımı üçün lazım olan minimum temperatura yaxın dәrәcәdә zәif inkişaf edir vә ya inkişafdan dayanır. İnfeksiyanın yayılmasına sәbәb olan proseslәr belә temperatur sәviyyәlәrindә demәk
Şәkil 9.8. Soyutmanın gecikmәsi nәticәsindә çürümәnin yaranması
olar ki, öz funksiyasını itirir. Göbәlәyin erkәn laq mәrhәlәsindә olduğu aşağı temperaturlu mühitdә dә zәdәlәrin vә çürümәlәrin azalması müşahidә edilir. Hәtta 00C (320F) temperaturda saxlandıqdan sonra 50C (410F)-dә daşınan mәhsullarda da müxtәlif göbәlәklәrin müәyyәn dәrәcәdә inkişafdan qalması (sıxışdırılması) qeydә alınmışdır. Şaftalı meyvәlәrinin bir qismi 24-36 saatlıq gecikmәdәn sonra, digәr qismi isә dәrhal 00C (32 0 F)-lik mühitdә saxlanılmışdır. Soyuducu kameradan çıxarılmış meyvәlәrdә 3 (A) vә 6 gündәn (B) sonra әmәlә gәlmiş çürümәnin sәviyyәsi qeydә alınmışdır. Mәlum olmuşdur ki, soyuğa qarşı hәssas olan göbәlәyin törәtdiyi çürümәlәrin qarşısını birdәfәlik almaq mümkündür. Bundan başqa, mümkün qәdәr aşağı temperaturda saxlanılan mәhsulun ömrü maksimum dәrәcәdә uzanır.
Termiki vә şüa müalicәsi. Son dövrlәrdә meyvә çürümәlәrinin aradan qaldırılması üçün tәtbiq olunan termiki müalicә üsullarına olan maraq artmaqdadır (BarkaiGolan vә Filips, 1991, Lurie, 1998). Yığımdan sonrakı kimyәvi müalicәlәr üçün alternativ variantların tapılması vә ya fungisidlә müalicәnin sәmәrәliliyinin artırıl ması mәqsәdilә müxtәlif elmi araşdırmalar aparılmışdır. Mәhsul ların әksәriyyәti bir çox göbәlәk növlәrindәn fәrqli olaraq 50-600C (122-1400F) su temperaturunun tәsirinә qarşı uzun müddәt davam gәtirir. Bununla belә, qaynar su ilә müalicә metodları mәhsullarda bәzi ciddi problemlәrin yaranmasına sәbәb olur. Mәsәlәn, meyvәlәr zәdәlәnir vә ya rәngini dәyişir, saxlanma müddәti qısalır vә patogen mikroorqanizmin tәsirlәrinә qarşı hәssaslıq artır. Bu müalicә üsulu mәhsulda baş verәn tәkrar çirklәnmәyә qarşı heç bir tәsir göstәrmir vә meyvәnin soyumasını lәngidir. Soyuducu anbarlarda mәhsulun soyudulmasına göstәrilәn sәylәri nәzәrә alsaq, termiki su müalicәsinin iqtisadi cәhәtdәn sәmәrәli olmadığını deyә bilәrik. Manqoda antraknoz xәstәliyini zәiflәtmәk (Coates, 1993) vә çәyirdәkli meyvәlәrdә çürümәnin qarşısını almaq üçün (Smit, 1962, Uels vә Harvey, 1970) mәhsulu qaynar suya (vә ya kimyәvi maddәlәri әlavә etmәklә) batırmaq olar. Manqonun 51-550C (124-1310F) temperaturda 5-30 dәqiqә müalicә edilmәsi mәslәhәt görülür.
Qamma şüaları ilә müalicә üsulları әla nüfuzetmә xüsusiyyәtinә malikdir. Bu şüalar kimyәvi maddәlәri parçalayaraq vә enerji ilә tәmin edәrәk reaktiv molekullar әmәlә gәtirir. Hәmin molekullar isә patogendә baş verәn biokimyәvi proseslәrә mane olur vә onu mәhv edir. Bununla belә, bu müalicә üsulu әksәr hallarda tәzә meyvә-tәrәvәz mәhsullarının toxumasına mәnfi tәsir göstәrir (Maxie, 1971).
Dәyişdirilmiş (MA) vә ya nәzarәtli (CA) saxlanma mühiti. Oksigen, karbon dioksid, karbon monoksid, etilen vә digәr qazların miqdarını tәnzimlәmәklә mәhsulun saxlanma mühitini dәyişmәk olar. Hipobar saxlanma mühiti mәhsulun ömrünü uzadır vә müәyyәn çürümәlәrin qarşısını alır. Bu qazların ciddi nәzarәt altında olduğu süni yaradılmış mühit nәzarәtli saxlanma mühiti (CA) adlanır. “Dәyişdirilmiş saxlanma mühiti (MA)” termini isә istәnilәn süni mühiti ifadә edir. Saxlanma vә daşınma zamanı qazın tәrkibinә düzәliş etmәk mümkün olmadıqda ondan tez-tez istifadә edilir. Hәr iki saxlanma mühitinin mәqsәdi tәnәffüs intensivliyini zәiflәtmәklә meyvәnin yığımdan sonrakı ömrünü uzatmaq vә xәstәliklәrin qarşısını almaqdır.
148 FӘSİL9
149 Yığımdan sonrakı patologiyaların prinsipləri və yeyilə bilən bağ məhsullarında çürümənin aradan qaldırılması
MA mühiti yığımdan sonra yaranan xәstәliklәrә birbaşa vә ya dolayı yolla tәsir edә bilir. Mәsәlәn, etilen qazı mәhsulun yetişmәsinә vә çürümәyә dolayı yolla tәsir edir. Nәzarәtli mühitdә vә ya temperaturda isә “skrubberlәrdәn” (etileni mәhv edәn maddә vә vasitәlәrlә) istifadә etmәklә, ozonla müalicә aparmaqla vә ya meyvәnin metabolizmini lәngitmәklә etilen qazının konsentrasiyasını azaltmaq olar. Fiziki vәziyyәti yaxşı olan meyvәlәr müxtәlif xәstәliklәrә qarşı әhәmiyyәtli dәrәcәdә müqavimәt göstәrir. O2↑, CO2↑ vә CO↑ qazları yığımdan sonrakı dövrdә müxtәlif xәstәliklәrә birbaşa tәsir göstәrir. Patogen göbәlәyin yaşaması üçün O2↑ tәlәb olunur, ona görә dә bu qazın konsentrasiyasını azaltmaqla vә ya CO2↑ vә CO↑ qazlarının konsentrasiyasını artırmaqla belә patogen mikroorqanizmlәrin inkişafını zәiflәtmәk olar. Kitabın sonrakı bölmәlәrindә patogenә birbaşa tәsir göstәrәn, lakin onu mәhv etmәyәn MA mühiti, o cümlәdәn fungitoksik qazlarla (mәsәlәn, kükürd dioksid) vә ya digәr maddәlәrlә (sirkә turşusu ilә) aparılan fumiqasiya müalicәlәri müzakirә edilәcәk. Oksigenin azaldılması, karbon dioksidin artırılması vә hipobar saxlanma mühitinin yaradılması. Mәlumdur ki, hәm meyvәnin, hәm dә göbәlәyin normal nәfәs alması üçün O2↑ qazı lazımdır. Saxlanma mühitindә O2↑ qazını 5%-ә kimi azaltdıqda oksigenin meyvәyә göstәrdiyi müsbәt tәsirlәr daha qabarıq nәzәrә çarpır. CA saxlanma mühitindә O2↑ qazı tәxminәn 2-3% qatılıq hәddindә saxlanılır. Soyuducu kameraları lazımi avadanlıqlarla tәchiz etdikdә oksigenin bu sәviyyәsi ehtiyatla saxlanıla bilәn әn aşağı sәviyyә hesab edilir.
Hәddindәn artıq aşağı O2↑ sәviyyәsindә anaerob vә ya fermentativ tәnәffüs baş verir. Bu zaman meyvә öz әtrini vә dadını dәyişir, çünki onun toxumasında müxtәlif maddәlәr, xüsusilә dә alkoqol vә asetaldehid toplanır. Bundan sonra meyvәnin toxuması tam zәdәlәnir vә meyvә mәhv olur. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, O2↑ qazı 2%-lik konsentrasiya sәviyyәsindә göbәlәyin artımına orta dәrәcәdә sәmәrәli tәsir göstәrir (bax: şәkil 9.6).
Havanın tәrkibindә tәxminәn 0.03% CO2↑ qazı olur. CO2↑ qazını tәxminәn 5%dәn yuxarı artırdıqda meyvәnin tәnәffüsü әhәmiyyәtli dәrәcәdә zәiflәyir. Əgәr CO2↑ qazının konsentrasiyası hәddindәn artıq olarsa, meyvә öz dadını vә әtrini itirәrәk zәdәlәnir. Bu qazın konsentrasiyası ilә meyvәnin zәdәsi arasındakı әlaqә zamandan vә temperaturdan asılı olaraq dәyişir. Mәsәlәn, 3-50C (38-410F) temperaturda saxlanılan meyvәlәr hәddindәn artıq yüksәk konsentrasiyalı (20%-dәn artıq) CO2↑ qazının tәsirinә qarşı bir neçә gün davam gәtirir. Lakin bir neçә hәftәdәn sonra әksәr meyvәlәrin müqavimәti zәiflәyir. 50C (410F) temperaturlu mühitә 10-15% CO2↑ әlavә etmәklә sahibә vә patogenә (demәk olar ki, 00C (320F) temperaturlu mühit kimi) tәsir etmәk olar. CO2↑ qazı “Bing” gilas sortunun daşınması zamanı, xüsusilә dә B.cinerea (boz çürümә) vә M. fructicola (qonur çürümә) göbәlәklәrinin inkişafına mane olmaq üçün geniş istifadә olunur. CO2↑ qazı hәmçinin çiyәlәkdә yaranan B.cinerea göbәlәyinin çoxalmasına mane olur.
Aşağı CO2↑ vә yuxarı CO2↑ mühitinin tәsirlәri әlavә tәsirlәr hesab edilir. Geniş istifadә olunan saxlanma mühitlәri (tәxminәn 2-4% O2↑ vә 5-7% CO2↑ tәrkibli) meyvәnin tәnәffüsünü zәiflәdir vә yetişmәsini lәngidir. Adi atmosferdә ayrı-ayrı qazları dәyişmәklә belә mühiti asan şәkildә yaratmaq mümkün deyil, Bunun әsas sәbәbi ondan ibarәtdir ki, adi atmosferdә yuxarıda qeyd olunan sәmәrәni almaq yәni, tәkcә oksigenin dәyişdirilmәsi üçün 1% O2↑ qazı, CO2↑ qazının dәyişdirilmәsi üçün isә 15-20% karbon dioksid tәlәb olunur.
Son dövrlәrdә aşağı tәzyiqli vә ya hipobar saxlanma-daşınma mühitinә olan maraq artmaqdadır. 0.1 vә 0.05 atmosfer tәzyiqindә mövcud O2↑qazının miqdarı müvafiq olaraq 21%-dәn 2%-ә vә 1%-ә kimi azaldılır. Mәlumdur ki, aşağı
konsentrasiyalı O2↑ qazı mәhsulda әmәlә gәlәn etilen qazının çıxarılmasına çox sәmәrәli tәsir göstәrir. Müqayisәli tәhlillәrә әsasәn, B.cinerea göbәlәyinin 0.1 atmosfer tәzyiqindә mәruz qaldığı tәsirlәr 1-2% O2↑ tәrkibli CA mühitinin sıxışdırıcı tәsirinә bәrabәrdir. Avadanlıq xәrclәri yüksәk olduğundan bu texniki üsuldan halhazırda kommersiya mәqsәdlәri üçün istifadә edilmir.
Karbon monoksid (CO) tәrkibli nәzarәtli saxlanma mühiti (CA). Dәm qazı (CO↑) oksigenlә rәqabәtә girir vә fizioloji olaraq ferment ingibitoru funksiyası daşıyır. Havaya әlavә edilmiş dәm qazı (10%) yığımdan sonrakı patogenlәrin artımına yalnız müәyyәn dәrәcәdә tәsir edir. Ümumiyyәtlә, O2↑ azaldıqca vә CO2↑ artdıqca (mәs. 5.50C (420F) dәrәcәdә) CO↑ qazının tәsirlәri güclәnir. Göbәlәklәr aşağı O2↑ vә yuxarı CO2↑ konsentrasiyalarında müәyyәn dәrәcәdә sıxışdırılır. Ona görә dә CO↑ kimi fungistatik qazların әlavә olunması mәslәhәt görülür. CO↑ qazı bu baxımdan uyğun hesab edilsә dә, işçilәr üçün tәhlükә yaratdığı üçün hal-hazırda meyvәlәrin saxlanılmasında istifadә edilmir. Aşağıdakı bölmәlәrdә fumiqant kimi istifadә olunan digәr qazlar barәdә mәlumat verilir. Rütubәt. Su buxarı tez xarab olan mәhsulların saxlandığı mühitin bir hissәsini tәşkil edәn qazlardan hesab olunur. Su buxarının mühitdәki miqdarı doyma faizi ilә ifadә olunur (nisbi rütubәt) vә temperaturdan asılı olaraq dәyişir. Anbar mühitindә nisbi rütubәt heç vaxt doymuş sәviyyәdә olmur, lakin mәhsulun sәthindә sәrbәst su kütlәsi yarada bilir. Başqa sözlә desәk, soyuducu anbarda mәhsulun sәth temperaturu mühitin şeh nöqtәsindәn aşağı olarsa, normal temperatur dәyişmәlәri zamanı istәnilәn vaxt su әmәlә gәlәcәk. Doymuş mühit vә ya meyvәnin sәthindәki su kütlәsi bәzi patogen mikroorqanizmlәrin, mәsәlәn M. fructicola sporlarının cücәrmәsi vә yayılması üçün әlverişli şәrait yaradır. İstilikdәn izolә edilmiş kameralarda vә ya nәmliyә qarşı plastik içliklә üzlәnmiş qablarda yüksәk nisbi rütubәt (әlverişli temperatur sәviyyәsindә) müәyyәn xәstәliklәrin inkişafını sürәtlәndirә bilәr. Soyuducu kameradan xarici mühitә çıxarılmış mәhsulların sәthindә kondensasiya olunmuş su damcıları әmәlә gәlir. Meyvәlәr şeh nöqtәsindәn yuxarı temperatura kimi isindikdә kondensasiya prosesi başa çatır. Nәmliyin müddәti meyvә ilә havanın temperaturu arasındakı fәrqdәn, havanın tәsirinә mәruz qalma müddәtindәn, havanın hәrәkәtindәn, mәhsulun ölçüsündәn vә hәcmindәn asılı olaraq dәyişir. Meyvәnin sәthindә kondensasiya damlalarının әmәlә gәlmәsi daşınma şirkәtlәrini narahat edir, lakin әksәr mәhsullar o qәdәr sürәtlә isinir ki, kondensasiya damlaları hәr hansı çürümәnin yaranmasında mühüm rol oynamır. Soyuducu kameralarda nisbi rütubәtin yüksәk sәviyyәdә saxlanılmasında әsas mәqsәd nәmlik itkisini azaltmaqdır, әks halda mәhsulun toxumaları büzüşür vә öz şişkinliyini itirir. Bu baxımdan әvvәlki çәkisinin 3-4%-ni itirәn şaftalı meyvәsinin büzüşmәsi daha qabarıq nәzәrә çarpır.
9.3.2. Çürümәlәrin kimyәvi maddәlәrlә idarә olunması
Müasir dövrdә kimyәvi maddәlәr qida mәhsullarının keyfiyyәtinin qorunmasında vә çürümәdәn yaranan mәhsul itkilәrinin aradan qaldırılmasında mühüm rol oynayır (Ogawa vә Manji, 1984). Tez xarab olan tәzә mәhsulları yığım mәrhәlәsindәn istehlak vә ya emal mәrhәlәsinә kimi qorumaq lazımdır. Tәcrübә göstәrir ki, kimyәvi maddәlәr olmasa, әksәr mәhsulları istehlakçıya çatdırmaq mümkün olmaz. Bu maddәlәr inokulyatı mәhv edir, patogen mikroorqanizmlәrin çoxalmasına vә inkişafına mane olur vә onları sıxışdıraraq meyvәnin sәthindәki mühiti dәyişir.
150
FӘSİL9
151 Yığımdan sonrakı patologiyaların prinsipləri və yeyilə bilən bağ məhsullarında çürümənin aradan qaldırılması
Sıxışdırma dedikdә inkişafın qarşısının alınması, müalicә dedikdә isә yaranmış infeksiyanın mәhv edilmәsi başa düşülür. Bәzi müalicәlәrin tәsir gücü daha çox olur vә müxtәlif kateqoriyalara (mәs. sanitariya vә qoruyucu müalicә) aid edilir. Yığılmış mәhsulların kimyәvi müalicәsi lazımi qaydada aparılmalı, müalicә üsullarının sәmәrәliliyi vә tәhlükәsizliyi tәmin edilmәlidir. Növbәti sәhifәlәrdә yığımdan sonrakı dövrdә istifadә olunan mövcud kimyәvi maddәlәrin hazırkı statusu ilә yanaşı çürümәlәrә qarşı tәtbiq olunan ciddi nәzarәt metodları da müzakirә edilәcәkdir. Qeyd etmәk lazımdır ki, yığımdan sonrakı dövrdә aparılan bәzi erkәn müalicәlәr müasir tәhlükәsizlik standartlarına cavab vermәdiyi üçün qeydiyyatdan çıxarılmışdır. Bu müalicәlәr cәdvәl 9-1-dә verilmişdir. Cәdvәl 9.2dә isә yığımdan sonrakı dövrdә istifadәsi planlaşdırılan yeni maddәlәr vә mövcud qaydalar verilir.
Cәdvәl 9.1
Yığımdan sonrakı dövrdә istifadәsi qeydiyyatdan keçmәyәn kimyәvi birlәşmәlәr
Cәdvәl 9.1-in davamı
Mәnbә: Hopkins 1996, Ogava vә Manji, 1984, Spencer, 1981.
Qeyd: *ABŞ Ətraf Mühitin Mühafizәsi Agentliyinә әsasәn hәr fungisid üçün müәyyәn dözümlülük hәddi mövcud ola bilәr, lakin rәsmi qeydiyyat orqanları bu kimyәvi maddәlәrin yığımdan sonrakı tәtbiqini qәbul etmir (bax: U.S. Environmental Protection Agency 1999, 2000).
152 FӘSİL9
Yığımdan sonrakı patologiyaların prinsipləri və yeyilə bilən bağ məhsullarında çürümənin aradan qaldırılması
153
Cәdvәl 9.2
Lifli göbәlәklәr, bakteriyalar vә mayaların törәtdiyi çürümәlәrin qarşısını almaq üçün aparılan müalicәlәr (qeydiyyatdan keçmiş kimyәvi maddәlәr)
Cәdvәl 9.2-nin davamı
Mәnbә: Hopkins 1996, Ogava vә Manji, 1984, Spencer 1981.
Qeydlәr: Qalıq hәdlәri ABŞ Ətraf Mühitin Mühafizәsi Agentliyindәn (EPA, 1999,2000) götürülüb. “Sәrbәst” – ABŞ Ətraf Mühitin Mühafizәsi Agentliyinin (EPA) tәsnifatına әsasәn qalıq hәddi tәtbiq edilmir.
† Kükürd dioksid vә bisulfatlar vaxtilә qeydiyyatı tәlәb olunmayan vә normalara әsasәn tәhlükәsiz hesab edilәn kimyәvi maddәlәrin siyahısına daxil edilib, lakin bәzi insanlarda sulfitә qarşı allergiya yarandığı üçün 10 ppm qalıq hәddi tәyin edilmişdir.
154 FӘSİL9
155 Yığımdan sonrakı patologiyaların prinsipləri və yeyilə bilən bağ məhsullarında çürümənin aradan qaldırılması
Sanitariya. Sanitariya qaydalarına meyvә, avadanlıq vә meyvәnin yuyulduğu suda mövcud olan mikroorqanizm populyasiyalarının azaldılması üçün aparılan müalicәlәr vә tәdbirlәr aid edilir. Su ilә yuyulan mәhsulun sәthi qida maddәlәrindәn vә yığımdan sonrakı patogen inokulyatlarından tәmizlәnir vә mikroorqanizmlәrin inkişafına şәrait yaranır. Bununla belә, sanitariya müalicәsi aparılmadıqda tәkrar inokulyasiyanın baş vermә ehtimalı artır. Bәzi sanitariya-müalicә üsulları meyvәlәrә vә avadanlıqlara, bәzilәri isә yalnız avadanlıqlara vә anbarlara tәtbiq edilir. Meyvәnin sәthini çürüdәn mikroorqanizmlәrin inokulyat sәviyyәlәrini aşağı salan dezinfeksiya maddәlәri mәhsula sәpilәn (vә ya mәhsulun batırıldığı) suya qatılır. Belә sanitariya tәdbirlәrinә mәhsulların halogenlәşdirilmiş mürәkkәb maddә tәrkibli (mәsәlәn, xlor qazından vә ya natrium hipoxloriddәn alınmış hipoxlor turşusu) vә ya ozonlaşdırılmış suda yuyulmasını misal göstәrmәk olar. Bu zaman suda mövcud olan sporların fәaliyyәti dayanır vә inokulyatların ikinci dәrәcәli yayılmasının qarşısı alınır. Avadanlıqların vә anbarların dezinfeksiyası üçün görülәn tәdbirlәrә ammonium tәrkibli birlәşmәlәrlә yumanı vә patogen göbәlәklәrә toksik tәsir göstәrәn qazlarla (mәsәlәn, formaldehid vә etilen oksid) aparılan fumiqasiyanı aid etmәk olar. Sanitariya (yuma). Xlorlama. Natrium hipoxlorit (NaOCl), kalsium hipoxlorit (Ca[OCl]2) vә ya xlor qazını (Cl2) suya qarışdırdıqda mikrobları mәhv edәn biosid hipoxlor turşusu (HOCl) әmәlә gәlir. Bu kimyәvi mәhlul yığılmış meyvәlәrin dezinfeksiyasında geniş istifadә olunur. Qeyd etmәk lazımdır ki, hipoxlor turşusu әn effektiv, ucuz vә qalıq tәsiri göstәrmәyәn vasitәlәrdәn biri olub meyvәnin sağlam sәthini, suyu vә avadanlıqları mikrobla çirklәnmәdәn qoruyur (Uayt, 1992).
Hipoxlor turşusu karbonlu birlәşmәlәri sürәtlә oksidlәşdirәrәk göbәlәk vә bakteriyaları öldürür. Bununla belә, әgәr inokulyatlar meyvә yaralarına nüfuz edibsә, bu kimyәvi maddә sürәtlә azalacaq vә mәhlul çürümәlәrә (patogenlәrә) qarşı bir o qәdәr sәmәrәli tәsir göstәrmәyәcәk. Digәr oksidlәşdirici mürәkkәb maddәlәr (mәsәlәn xlor dioksid, ozonlaşdırılmış su vә ya ozon qazı) çürümәlәrin aradan qaldırılması baxımından üstün vә çatışmayan cәhәtlәrә malikdir. Hipoxlor turşusunun fәaliyyәti vә tәsirlәri üç amildәn asılı olaraq dәyişir: pH, temperatur vә çirklәndirici üzvi vә qeyri-üzvi maddәlәr. Natrium (yaxud kalsium) hipoxloriti suya әlavә etdikdә hipoxlor turşusu vә natrium hidroksid әmәlә gәlir:
NaOCl + H2O = NaOH + HOCl
Natrium hidroksid ayrılır, OH isә HCO3 ilә neytrallaşır. Bu proses tәbii olaraq suda baş verir. Hipoxlor turşusu pH-dan asılı olaraq ionlara ayrılır:
HOCl = H+ + OCL-
Belәliklә, mәhlulun pH-na әsasәn “aktiv” xlorun “qeyri-aktiv” hipoxlorit ionuna (OCL-) olan nisbәti müәyyәn edilir. HOCl vә OCL- isә “sәrbәst” xlorun miqdarını göstәrir. Hipoxlor turşusu vә ya aktiv xlor sәmәrәli, mürәkkәb dezinfeksiyaedici maddәdir, lakin OCL- qalığı sәmәrәli tәsir göstәrmir. Mәhlulun oksidlәşmә potensialı vә dezinfeksiya etmә gücü aktiv xlorun konsentrasiyası әsasında müәyyәn edilir. Aktiv xlorun miqdarı yüksәk pH sәviyyәsindә әhәmiyyәtli dәrәcәdә azalır. Bununla belә, xlor aşağı pH sәviyyәsindә (mәsәlәn, pH 3-6 olduqda) uçaraq xloraminә çevrilir. Aşağı pH sәviyyәsindә (mәsәlәn, pH 2 olduqda) әmәlә gәlәn xlor qazı zәhәrli vә öldürücü tәsir göstәrir. Ona görә dә pH-ın ideal olaraq 6.5-7.5 hәddindә
saxlanılması mәslәhәt görülür, çünki bu hәdd daxilindә hipoxlor turşusu ilә hipoxlorit ionunun arasında tarazlıq yaranır. Qablaşdırma mәntәqәlәrindә pH hәddi 7-9 arasında saxlanılır vә mәqbul hesab edilir. Çünki belә mәntәqәlәrdә sәrbәst xlor daha yüksәk konsentrasiyada olmalı vә ya daha uzun müddәt tәsir etmәlidir. Qeyd etmәk lazımdır ki, işçilәrin gözlәrini yaşardan xloramin qazının miqdarı yüksәk pH sәviyyәsindә azalır.
Hipoxlor turşusunun konsentrasiyasına vә kontakt müddәtinә müxtәlif temperatur sәviyyәlәri dә tәsir edir. Hipoxlor turşusu isti temperaturda uçur. Bu zaman turşunun tәsirindәn tez yayınmaq lazımdır. Mәhsulları 00C (320F) (hidro-soyutma avadanlıqları ilә), 50C (410F) (çәnlәrdә) vә ya әtraf mühit temperaturunda yumaq olar. Cәdvәl 9.3-dә pH vә temperatur sәviyyәlәrinin mövcud xlorun miqdarına göstәrdiyi tәsirlәr barәdә mәlumat verilir. Suda üzәn üzvi vә qeyri-üzvi materiallar (asılqanlar), o cümlәdәn tumlu meyvә sәnayesindә istifadә edilәn flotasiya duzları (mәhlulda batmayıb üzdә qalanlar) mikrob inokulyatının oksidlәşmәsinә mane ola bilәr.
Cәdvәl 9.3
Aktiv xlorun (HOCl) qatılığına pH vә temperatur sәviyyәlәrinin tәsiri
M nb :
Suyun tәrkibindәki mürәkkәb azot birlәşmәlәri (mәsәlәn, amin, ammonyak vә amin turşuları) aktiv xlorun miqdarını azaldır. Bu zaman arzu olunmayan “birlәşmiş” xlor әmәlә gәlә bilәr. Yuma çәnindәki xlorun miqdarını aşağıdakı bәrabәrliklә ifadә etmәk olar:
Xlorun ümumi miqdarı = sәrbәst xlor (aktiv xlor +qeyri-aktiv xlor) + birlәşmiş xlor
Birlәşmiş xlora xloraminlәrin әmәlә gәlmәsi dә aid edilir:
HOCl + RNH2 = RNHCl + H2O
Mikroblar birlәşmiş xlora qarşı çox hәssas olmur, lakin tәmiz sudakı aktiv xlora dәrhal reaksiya verir. Aktiv xlorun әn böyük itkisi yüksәk temperaturda (>30ºC vә ya 86ºF) vә xlorlanmış sudakı üzvi maddәlәrin tәsiri altında baş verir. Çәyirdәkli meyvәlәr üçün nәzәrdә tutulmuş hidro-soyutma avadanlıqlarında vә pomidor çәnlәrindә (suyun dövr etdiyi) aktiv xlorun konsentrasiyası üzvi maddә yükünә vә birlәşmiş xlora әsasәn müәyyәn edilir. Qabaqcadan yuyulmuş meyvәlәri dövr etmәyәn yuma vasitәlәri ilә (mәsәlәn, sәpici forsunka) xlorladıqda isә birlәşmiş xlorun әmәlә gәlmәsi heç bir әhәmiyyәt daşımır.
156
FӘSİL9
157 Yığımdan sonrakı patologiyaların prinsipləri və yeyilə bilən bağ məhsullarında çürümənin aradan qaldırılması
Xlor mәhsulunun fәaliyyәtinә tәsir edәn әlavә faktorlara mikroorqanizmin növünü vә kontakt müddәtini aid etmәk olar. Ümumiyyәtlә, aktiv xlorun konsentrasiyası yüksәk olduqda mikrob populyasiyası fәaliyyәtdәn mәhrum olur vә kontakt müddәti qısalır. Bununla belә, qalın qılaflı müdafiә strukturu olan vә ya spor әmәlә gәtirәn mikroorqanizmlәrin mәhv edilmәsi üçün kontakt müddәtinin daha uzun olması lazımdır.
Laboratoriya şәraitindә cüzi konsentrasiyalı (1 ppm) HOCl maddәsi çürümә törәdәn mikroorqanizmlәri mәhv etsә dә, әksәr mәhsullar NaOCl maddәsindәn alınan yüksәk konsentrasiyalı aktiv xlorla (25, 50-200 ppm) dezinfeksiya edilir. Müalicә zamanı suda yığılmış üzvi maddәlәrә vә müalicә olunan mәhsulun miqdarına görә aktiv xlorun konsentrasiyasında baş verәn dәyişikliklәr mәhz bu yolla kompensasiya edilir. Mәhsulun etiketindә qeydiyyatdan keçmiş konsentrasiya hәddi göstәrilir.
Müalicә olunan mәhsulun miqdarı vә digәr faktorlar (mәsәlәn, üzvi maddәlәr, pH, temperatur vә s.) suyun tәrkibindәki aktiv xlorun miqdarına tәsir edir. Ona görә dә hipoxlor turşusunun konsentrasiyasına vaxtaşırı olaraq nәzarәt etmәk lazımdır. Kolorimetrik test komplekti gündәlik qiymәtlәndirmәlәrin aparılmasında daha çox istifadә edilir vә әn dәqiq metod hesab olunur. Oksidlәşmә-reduksiya potensialı (ORP vә ya REDOX–i potensial) elektrod cütündәn keçәn elektrik keçiriciliyi әsasında ölçülür. Xlorun konsentrasiyası bu metodun әsasında müәyyәn edilir. Yığımdan sonrakı dövrdә torpaqdakı üzvi vә qeyri-üzvi hissәciklәrә görә ORP (oksidlәşmә-reduksiya potensialı) tәyini dәqiq nәticә vermәyә bilir, çünki suda hәll olan bәzi duzlar mәhsuldan yuyularaq itir. Belәliklә, elektrik keçiriciliyindә aktiv xlorun konsentrasiyasına tәsir edәn ani dәyişmәlәri aşkarlamaq mәqsәdilә oksidlәşmәreduksiya potensialı tәyin edilir.
Xlor dioksid isә yığımdan sonrakı sanitariya müalicәsindә istifadә edilәn digәr biosiddir (Spottts vә Peters, 1980, Roberts vә Reymond, 1994). Bu mürәkkәb kimyәvi maddә sәrbәst xlordan sәmәrәli olub, suya qarışmır vә ammonyakla reaksiyaya girәrәk xloramin; yaxud üzvi mürәkkәb birlәşmәlәrlә reaksiyaya girәrәk trihalometanlar (THM) mәsәlәn, xloroform әmәlә gәtirmir (Uayt, 1992). 6-10 pH hәddi xlor dioksidә bir o qәdәr tәsir etmir. Tәәssüflә qeyd etmәk lazımdır ki, bu maddәnin dә aşağıdakı çatışmayan cәhәtlәri vardır (Uayt, 1992):
● Xlor dioksid xlordan baha olur, çünki bu maddәni sahәdә hazırlamaq lazımdır;
● Bәzi generatorlarla hazırlanan sәrbәst xlor (xlor dioksidlә yanaşı) üzvi maddәlәrlә reaksiyaya girәrәk THM әmәlә gәtirә bilir;
● Xlor dioksid THM әmәlә gәtirmәsә dә, onun tәrkibindәki parçalanmış maddәlәr (mәsәlәn, xlorit vә xlorat) insan sağlamlığı üçün birbaşa tәhlükә yaradır;
● Vaxtaşırı qiymәtlәndirmәlәr aparılması üçün sadә nümunәlәrin götürülmәsi mümkün olmur;
● Xlor dioksidin zәhәrli әtri olur vә insanlara toksik tәsir göstәrir.
Xlor dioksid qapalı sistemlәrdә vә ya yaxşı havalandırılmış sahәlәrdә (işçilәrdәn uzaq) istifadә edilmәlidir. Ona görә dә bu kimyәvi maddәnin tövsiyә olunan konsentrasiyası 1 ppm-dir. Lakin optimal biosid tәsirin tәmin edilmәsi üçün 3-5 ppm konsentrasiya hәddi vә tәxminәn bir dәqiqәlik tәsir müddәti olmalıdır (Roberts vә Reymond, 1994).
Digәr sanitar vasitәlәr. Ozon qazı yığımdan sonrakı dövrdә su sanitariyası sistemlәrindә istifadә olunan dezinfeksiya vasitәlәrindәn biridir. Bu mürәkkәb maddә
hal-hazırda mövcud olan әn güclü oksidlәşdirici maddәlәrin sırasındadır. Ozon maddәsi әtraf mühit temperaturunda vә atmosfer tәzyiqindә qeyri-stabil olur. Belә mühitdә ozonun yarı parçalanma dövrü tәxminәn 15 dәqiqә olur vә bu kimyәvi maddә 350C (950F)-dәn yuxarı temperaturda qazına parçalanır. Ozon maddәsini xlor dioksid kimi yerindә hazırlamaq lazım gәlir.
Bәzi alimlәr 5 dәqiqә әrzindә 0.69 vә 0.99 ppm konsentrasiyalı ozon mühitinin tәsiri altında Mucor piriformis sporları vә Botrytis cinerea konidilәri üçün LD95 qiymәtlәrini (sporların 95%-ni mәhv etmәk üçün lazım olan öldürücü dozanı) hesablamışlar (Spotts vә Cervantes, 1992). Mәlum olmuşdur ki, ozon maddәsi mәhsul yaralarının dezinfeksiyasına sәmәrәli tәsir göstәrmir. Ümumiyyәtlә, 6-8 pH hәddi ozona tәsir etmir, lakin pH sәviyyәsi artdıqca (xüsusәn dә 8-dәn yuxarı olduqda) bu maddә daha çox parçalanır. Bununla belә, yüksәk pH sәviyyәsindә parçalanmış ozon maddәsi nisbәtәn sürәtli biosid tәsirinә malik ola bilir (Uayt, 1992). Ozonla dezinfeksiyanı optimallaşdırmaq üçün suyu yaxşı qarışdırmaq vә filtrdәn keçirmәk lazımdır. Ozon birbaşa THM әmәlә gәtirmir, lakin suyun tәrkibindә halogenlәr olduqda bu maddәni dolayı yolla әmәlә gәtirә bilәr. Ozon hәmçinin bir sıra halogenlәşdirilmәmiş әlavә maddә dә әmәlә gәtirir. Ozonun әn ciddi çatışmazlıqları aşağıda verilir:
● 4 ppm-dәn artıq konsentrasiyaya malik ozonun tәsirinә davamlı şәkildә mәruz qalmış insan ölә bilәr. Ona görә dә ozon generatorunun avtomatik olaraq söndürülmәsi üçün detektor quraşdırmaq lazımdır;
● Ozon maddәsi әksәr materiallara aşındırıcı tәsir göstәrir, ona görә dә paslamayan poladdan hazırlanmış qablardan istifadә etmәk lazım gәlir;
● Ozonlaşdırılmış suyu filtrdәn keçirәrәk üzvi vә digәr dәnәvәr maddәlәrdәn tәmizlәmәk lazımdır, әks halda dezinfeksiyanın sәmәrәliliyi azalır.
Avadanlıqların dezinfeksiyası üçün kation yuyucu vasitәlәrdәn (mәsәlәn, ammonium qrupuna (NH4 qruplu) malik olan mürәkkәb maddәlәr, izopropil spirti, kәskin buxar vә ya qaynar su vә s.) istifadә edilir. Ammonium qrupuna malik mürәkkәb maddәlәr meyvә çürümәsinә qarşı effektiv tәsir göstәrmәsә dә, qida emalı müәssisәlәrindә geniş istifadә olunur. Çünki bu maddәlәr suda yaxşı hәll olan vә güclü yuma qabiliyyәtinә malik olan mikrob biosidlәridir. Ümumiyyәtlә, bu maddәlәr tövsiyә olunan konsentrasiya hәddindә aşındırıcı tәsir göstәrmir. Kәskin buxarın sәmәrәliliyi temperaturun lazımi sәviyyәdә olmasından asılıdır. Tәzyiqsiz mühitdә qaynar su ilә aparılan müalicәlәr zamanı mәhsulda qısa müddәt әrzindә öldürücü tәsir göstәrәn istilik enerjisi yarana bilәr. Belә tәsirlәrә daha çox mәruz qalan mәhsullar zәdәlәnir. İzopropil spirtindәn daha az istifadә edilir. Fumiqasiya. Qapalı sahәdә aparılan kimyәvi fumiqasiya müalicәsi inokulyatın azaldılması üçün tәtbiq olunan digәr üsullardan biridir. Keçmiş dövrlәrdә әrzaq mәhsullarının, mәsәlәn quru meyvәlәrin saxlanılmasında kükürd dioksiddәn (SO2) istifadә edilirdi. Eyni zamanda kükürd dioksid müxtәlif mәhsullara mümkün fitotoksiklik sәviyyәsindәn vә mәhsulun dözümlüyündәn asılı olaraq tәtbiq edilir. Bәzi üzüm vә moruq sortları SO2 ilә fumiqasiyaya davam gәtirir. Qeyd etmәk lazımdır ki, bu müalicә üsulu 1928-ci ildәn etibarәn Kaliforniya ştatının anbarlarında vә konteynerlәrindә standart qayda olaraq tәtbiq edilmişdir (Jacob, 1928). Kükürd dioksidlә fumiqasiya müalicәsi bәzi göbәlәklәrә, mәsәlәn B. cinerea sporlarına vә mitselilәrinә fungitoksik tәsir göstәrir, meyvәnin sәthindәki inokulyatı zәrәrsizlәşdirir vә çürümüş meyvәnin yanındakı sağlam meyvәnin çürümәsinin qarşısını alır
158 FӘSİL9
159 Yığımdan sonrakı patologiyaların prinsipləri və yeyilə bilən bağ məhsullarında çürümənin aradan qaldırılması
(Nelson, 1958). Lakin müalicәdәn qabaq yoluxmuş meyvәnin çürümәsinә mane ola bilmir. Kükürd dioksid yüksәk pH sәviyyәsindә daha sәmәrәli tәsir göstәrir. Qaz halında olan SO2 maddәsindәn su mühitindә toksik kükürd turşusu әmәlә gәlir vә hüceyrәnin proteinlәri ilә birlәşir. Ümumiyyәtlә, yığılmış mәhsula 20-30 dәqiqә әrzindә dәrhal 0.01-0.05% (hәcmә görә) SO2 verilir vә bundan sonra anbar mühitindә hәr 7-10 gündәn bir 0.25%-lik SO2 ilә fumiqasiya müalicәsi (30-60 dәqiqә) aparılır. Botrytis infeksiyalarına qarşı daha güclü mübarizә aparmaq üçün SO2 maddәsi aşağı konsentrasiyada (0.05-0.01%) vә daha tez intervallarla (<7 gün) verilir (Nelson vә Beyker, 1963, Smilanick vә Henson, 1992). Üzüm gilәlәri 20-55 ppm SO2 qazı udarsa, zәdә simptomları üzümün sortundan asılı olaraq özünü büruzә verәcәk. Toksikant yüksәk qütblük sәviyyәsinә görә nәm sәthә yapışır. Ona görә dә SO2 maddәsinin nәmlәnmәsini vә toplanmasını lәngidәn uyğun qablardan (taralardan) istifadә etmәk lazımdır.
Uzaq mәsafәli ixrac bazarlarına daşınan üzüm qabları üçün SO2 paketlәrindәn istifadә edilir. Mәsәlәn, Cәnubi Afrika vә Cәnubi Amerikadan digәr ölkәlәrә mәhsul ixrac edәrkәn qabların daxilinә plastik içlik vә SO2 paketlәri qoyulur. Bu paketlәrin tәrkibindә kalium metabisulfit olur. Paketlәr daşınma vә ya satış zamanı mәhsulun üzәrinә kükürd dioksidi buraxır.
Qapalı mühitdә istifadә olunan digәr fumiqantlara sirkә turşusu vә oksidantları mәsәlәn, ozon qazı, formaldehid, etilen oksid vә propilen oksidi aid etmәk olar. Sonuncu iki fumiqant keçmişdә quru meyvә üçün istifadә edilirdi (Uelton, 1946). Lakin son illәrdә bәzi qurudulmuş mәhsullar (mәsәlәn, qoz-fındıq vә әdviyyat) üçün qeydiyyatdan keçirilmişlәr (bax: cәdvәl 9.2). Ozon maddәsi meyvәnin sәthindәki göbәlәklәrin çoxalmasına mane olur, mühitdәki inokulyatı azaldaraq çürümüş meyvәdәki sporların inkişafını lәngidir vә xoşagәlmәz qoxunu aradan qaldırır (Schomer, 1948, Spaldinq, 1966, Palou vә başqaları). Kaliforniyanın sitrus qablaşdırma mәntәqәlәrinin ilkin soyutma kameralarında, sitrus mәhsullarının saraldılması zamanı, elәcә dә anbarda saxlanılan avadanlıqlarda yaranmış Penicillium vә Geotrichum spp. sporlarina qarşı aparılan fumiqasiya müalicәlәri üçün formaldehidi qeydiyyatdan keçirmәk lazımdır. Bu maddә ildә iki dәfә tәtbiq oluna bilәr.
Kükürd dioksidin sulfit qalığı vә fitotoksikliyi narahatlıq doğurur, ona görә dә alternativ vasitәlәrdәn istifadә etmәk ehtiyacı yaranır. Yığımdan sonrakı dövrdә süfrә üzümü, çәyirdәkli meyvәlәr vә almada yaranan patogenlәrә qarşı mübarizә mәqsәdilә sirkә turşusunun buxarından fungistatik qaz kimi istifadә olunması araşdırılmışdır (Solberq, 1996). Bu tәcrübәlәr zamanı sirkә turşusu süfrә üzümündә yaranmış Botrytis cinerea sporlarının cücәrmәsinә tamamilә mane olmuş, göbәlәk sporları isә meyvәnin sәthindә qurumuşdur.
Profilaktika, sıxışdırma vә mәhv etmә. Profilaktik (qoruyucu) kimyәvi müalicә, mәhsulun patogenlә yoluxmasından әvvәl hәyata keçirilәn preinfeksion (infeksiyadan әvvәl) müalicәdir. Belә kimyәvi maddәlәr göbәlәk sporlarının cücәrmәsinin qarşısını alır vә ya mitselilәrin çoxalmasına mane olur. Ümumiyyәtlә, gizli infeksiyalar olmadıqda vә çürümә törәdәn mikroorqanizmlәrin inolkulyasiyası aşağı sәviyyәdә olduqda, elәcә dә meyvәlәr hәr hansı mexaniki vә ya hәşәrat zәdәsinә mәruz qalmadıqda profilaktik kimyәvi müalicә üsulları sәmәrәli nәticә verir. Cәdvәl 9.1 vә cәdvәl 9.2-dә verilmiş fungisidlәrin әksәriyyәti protektantlardır. Bu fungisidlәrin bәzisi sıxışdırıcı (supressiv) vә ya hәtta dağıdıcı (terapevt) tәsir göstәrir, lakin belә tәsirlәrin gücü fungisidin necә tәtbiq olunmasından asılıdır. Qeyd etmәk lazımdır ki, sıxışdırıcı vә ya dağıdıcı tәsirә malik olan müalicәlәr postinfeksion (infeksiyadan
sonra) müalicәlәr adlanır. Başqa sözlә desәk, sıxışdırıcı tәsirә malik olan kimyәvi maddәlәr göbәlәyin çoxalmasına mane olduğu halda, dağıdıcı tәsirә malik olan maddәlәr göbәlәyin inkişafını tamamilә dayandırır. Bәzi dağıdıcı (terapevt) müalicәlәr kimyәvi vә ya fiziki ola bilir. Bu müalicә metodları әsasәn tez xarab olmayan mәhsullara mәsәlәn, taxıl mәhsullarına vә quru meyvәlәrә tәtbiq edilir. Sirkә turşusu –propion turşusu ilә taxıl bitkilәrinin toxumunda vә lәpәdә yaranan orqanizmlәri mәhv edir. Bu bölmәdә profilaktik vә sıxışdırıcı müalicә üsulları birgә müzakirә edilir. Çünki fungisidlәrin müxtәlif tәsir mexanizmlәri vardır. Belә müalicәlәrdә istifadә olunan aktiv mürәkkәb maddәlәrә nisbәtәn sadә qeyri-üzvi vә üzvi mürәkkәb maddәlәri, o cümlәdәn daha çox mürәkkәb üzvi quruluşlu birlәşmәlәri aid etmәk olar. Fungisidlәr kimyәvi quruluşuna görә müxtәlif siniflәrә ayrılır (Uesugi, 1998). Bir sinfә daxil edilmiş mürәkkәb maddәlәr eyni tәsir mexanizminә malik olur vә göbәlәyin biokimyәvi reaksiya zәncirindә bir vә ya daha artıq hissәni hәdәfә alır. Yığımdan sonrakı dövrdә tәtbiq olunan fungisidlәr – karbonatlar, fenollar, dikarboksimidlәr, ftalimidlәr, benzimidazollar vә piperazinlәr әn mühüm vә “nisbәtәn köhnә” fungisid siniflәridir. Yeni siniflәrә hidroksianilidlәri, fenilpirrolları vә strobilurinlәri aid etmәk olar. Bu fungisidlәr yığımdan sonrakı müalicәlәrdә istifadә edilsә dә, bәzilәrini yığımdan әvvәlki dövrdә tәtbiq etdikdә yığımdan sonrakı çürümәlәrә qarşı güclü tәsir göstәrir. Mәsәlәn, yığımdan әvvәlki dövrdә tәtbiq olunan siprodonil vә tebukonazol hәtta yığımdan sonrakı dövrdә yuyulmuş meyvәlәrdә dә öz tәsir gücünü qoruyub saxlayır (Adaskaveg vә Förster, 2000). Ona görә dә yığımdan әvvәlki müalicәlәr ixrac bazarları üçün (xüsusilә dә yığımdan sonrakı müalicәlәrin mәhdudlaşdırıldığı ixrac ölkәlәri üçün) mühüm әhәmiyyәt kәsb edir. Bakterial xәstәliklәrә qarşı mübarizә uçun nәzәrdә tutulmuş antibiotiklәr yığımdan әvvәlki dövrdә istifadә olunsa da, yığımdan sonrakı dövrdә tәtbiq olunmaq üçün qeydiyyatdan keçmәmişdir.
Yığımdan sonrakı dövrdә istifadә üçün әvvәllәr vә indi qeydiyyatdan keçmiş fungisidlәr. Qeyri-üzvi mürәkkәb maddәlәr, mәsәlәn, elementar kükürd, kükürd dioksid vә kalium sorbat yığımdan sonrakı çürümәlәrin aradan qaldırılmasında hәmişә istifadә edilmişdir. Elementar kükürd şaftalı meyvәsini qonur çürümә infeksiyasından qorumaq üçün tәtbiq olunmuş vә müәyyәn dәrәcәdә uğurlu nәticәlәr әldә edilmişdir. Hal-hazırda kükürd maddәsi nadir hallarda istifadә edilir, çünki fitotoksiklik potensialına malik olan bu maddә rizopus (Rhizopus) çürümә xәstәliyinә tәsir etmir. Bundan başqa, fungisidlә müalicә üsulları da tәkmillәşmişdir. Yığımdan sonrakı dövrdә quru meyvәlәrә vә ya emal olunmuş qida mәhsullarına verilәn fungisidlәrdәn biri dә kalium sorbatdır. Bu fungisid geniş tәsir spektrinә malik olsa da, yüksәk konsentrasiyada verilmәdikdә vә emal olunmuş meyvәlәr tәrәfindәn lazımi miqdarda udulmadıqda Rhizopus, Pencillium vә Aspergillus kimi çürümә törәdәn göbәlәklәrin artımına mane ola bilmir.
Yığımdan sonrakı dövrdә sitrus meyvәlәrinin çürümәsinә qarşı aparılan ilkin müalicә vasitәlәrinә boraks, natrium karbonat vә natrium bikarbonat tәrkibli qәlәvi mәhlullarını aid etmәk olar. Sitrus meyvәsinin sәthindәki potensial infeksiya sahәlәrindә qәlәvinin toplanması bu müalicәlәrin effektiv tәsir göstәrmәsinә sәbәb olur (Exkert vә Sommer, 1967). Laboratoriya tәcrübәlәrindә boraks maddәsi tövsiyә edilmiş konsentrasiyada vә 43.50C (1100C) temperaturda Penicillium konidilәrini 5 dәqiqә әrzindә mәhv etmiş, lakin 380C (1000C) temperaturda zәif tәsir göstәrmişdir. 43.50C (1100C)-yә kimi qızdırılmış vә ya müalicәdәn sonra yaxalanmamış 6-8%-lik boraks maddәsi isә Penicillium çürümәsinә, elәcә dә Diplodia vә Phomopsis növlәrinin saplaq sonluğunda törәtdiyi çürümәyә qarşı sәmәrәli tәsir göstәrir (Eckert
160 FӘSİL9
161 Yığımdan sonrakı patologiyaların prinsipləri və yeyilə bilən bağ məhsullarında çürümənin aradan qaldırılması
vә Sommer, 1967). Meyvәnin sәthindә boraks qalıqlarının görünmәsi qәbul edilmәz olduğundan kommersiya mәqsәdlәri üçün aparılan müalicәlәrdә mәhsul su ilә yaxalanır. Boraks maddәsi suda müәyyәn dәrәcәdә hәll olur, ona görә dә bu maddәnin tәtbiqindә müәyyәn problemlәr yaranır. Kommersiya mәqsәdlәri üçün aparılan müalicәlәrdә adәtәn 4%-lik boraks vә 2%-lik bor turşusu 43.50C (1100C) temperaturda tәtbiq edilir. Natrium karbonat vә ya natrium bikarbonat tәrkibli qızdırılmış mәhlulların toksikliyi cüzi dәrәcәdә olur, lakin Penicillium sporlarına boraksdan zәif tәsir göstәrir. Bununla belә, kommersiya tәsәrrüfatlarında bu müalicәlәr hәlә dә sәmәrәli tәsir göstәrir (Smilanick, 1997, 1999).
Natrium orto-fenilfenatınin (SOPP) meyvә çürümәsinә qarşı göstәrdiyi tәsirlәr müәyyәn müddәt qalır. Başqa sözlә desәk, bu maddәnin qalıqları meyvәnin potensial infeksiya sahәlәrindә toplanır vә patogenlәrin inokulyasiyasına sәbәb olan çürümәnin inkişafına mane olur. Bununla belә, tәzә yaraların qarşısını almaq mümkün olmur. SOPP maddәsi suda kifayәt qәdәr hәll olur. Fenat ionları vә o-fenilfenollar 10.3 pH sәviyyәsindә tarazlaşır. Mәhlulun fungitoksik vә fitotoksik xassәlәri o-fenilfenoldan asılı olaraq dәyişir. Hidrofil o-fenilfenatlar meyvәlәrә zәdәli hissәlәrdәn daxil olur vә o-fenilfenol maddәsi kimi çökür, ona görә dә mәhlulun tәrkibindәki fenat ionunun vә ayrılmamış o-fenilfenolun nisbi konsentrasiyası mühüm rol oynamır (Eckert vә Sommer, 1967). SSOP maddәsini yüksәk konsentrasiyada tәtbiq etdikdә fitotoksikliyin qarşısını almaq üçün mәhsulu içmәli su ilә yumaq lazımdır. Sitrus meyvәlәrindә Geotrichum citriaurantii patogeninin törәtdiyi turş çürümә, P. Digitatum göbәlәyinin törәtdiyi yaşıl çürümә vә P. Italicum göbәlәyinin törәtdiyi mavi çürümә xәstәliyinә qarşı mübarizә aparmaq üçün 0.5%-lik mәhlul 430C (1090C) temperaturda vә 11.511.8 pH sәviyyәsindә mәhsula sәpilir vә ya batırma yolu ilә müalicә aparılır.
Bifenil maddәsi sitrus meyvәsinin fumiqantı kimi geniş istifadә olunur. Bu kimyәvi maddә meyvәyә hopdurulur vә ya mәhsulun büküldüyü materiallara vurulur. Belә müalicәnin unikallığı ondan ibarәtdir ki, qabların içәrisindәki sublimatlar daşınan vә saxlanılan mәhsulu fumiqasiya yolu ilә müalicә edir. Bifenil maddәsi çürümә hallarının sayını azaldır vә çürüyәn meyvәnin sәthindәki Penicillium göbәlәyinin spor әmәlә gәtirmәsinә mane olur (Tomkins, 1936). Bu mürәkkәb maddә hal-hazırda qeydiyyatdan keçmәsә dә, sitrus meyvәlәrinin qlobal ticarәtindә mühüm rol oynayır. 1950-ci illәrdә çәyirdәkli meyvәlәrin vә digәr mәhsulların yığımdan әvvәlki vә sonrakı protektantı (qoruyucu maddәsi) kimi ptalimid kaptandan geniş istifadә edilirdi. Ptalimid kaptan qeydiyyatdan keçsә dә, yığımdan sonrakı müalicәlәrdә çox az istifadә edilir. Çünki bu fungisid yüksәk normada islana bilәn toz suspenziyası kimi tәtbiq edilmәlidir. Belә normada tәtbiq olunan fungisidin gözlә görünә bilәn qalıqları meyvәnin sәthindә qalır vә nәticәdә mәhsulun görünüşü pozulur.
Keçmiş dövrdә yığımdan әvvәlki vә sonrakı müalicәlәr üçün digәr mürәkkәb maddә qruplarından, o cümlәdәn benzimidazollardan (benomil, tiofanat metil, tiabendazol, karbendazim) – istifadә edilirdi (Ogava 1968, Uels vә Gerdts, 1971). Bu fungisid müxtәlif göbәlәklәrә, o cümlәdәn Monilinia, Botrytis, Penicillium, Ceratocystis vә Gloeosporum növlәrinә qarşı protektiv (qoruyucu) vә supressiv (sıxışdırıcı) tәsir göstәrir. Benzimidazollar әvvәlki dövrdә qeydiyyatdan keçmiş qoruyucu mürәkkәb maddәlәrlә müqayisәdә daha çox uğura imza atmışdır. Çünki bu maddәlәr aşağı normada tәtbiq olunur vә güclü tәsir göstәrirdi. Hal-hazırda isә müxtәlif mәhsulların yığımdan sonrakı müalicәsi üçün qeydiyyatdan keçmiş yeganә maddә tiabendazoldur.
Keçmiş dövrdә çәyirdәkli meyvәlәrdә Monilinia spp göbәlәyinә qarşı mübarizә aparmaq üçün demetilasion – ingibitor (DMİ) piperazin fungisid-triforin dә geniş istifadә edilirdi. Lakin bu fungisid digәr göbәlәklәrә (mәsәlәn, Botrytis cinerea vә ya Rhizopus stolonifer)qarşı sәmәrәli tәsir göstәrmir.
Keçmiş dövrdә yığımdan sonrakı çürümәlәrә qarşı geniş istifadә olunan digәr fungisidlәrә dikarboksimidlәri, dixloranı vә iprodionu aid etmәk olar. Dixloran (DCNA) qeydiyyatdan keçib vә Rhizopus stolonifer göbәlәyinә qarşı effektiv tәsir göstәrir, lakin Rhizopus göbәlәyinin digәr növlәrinә qalib gәlә bilmir (Ogava 1961, 1963, Ueber vә Ogava, 1965). Bu fungisidlәr boz çürümә, qonur çürümә vә Penicillium çürümәsinә qarşı güclü tәsir göstәrmir.
Yığımdan sonrakı dövrdә әksәr çürümә xәstәliklәrini adәtәn patogenlәr kompleksi törәdir. Ona görә dә idarәetmә strategiyalarında fungisid qarışığına xüsusi әhәmiyyәt verilir. Çәyirdәkli meyvәlәrdә Monilinia, Botrytis, Penicillium vә Rhizopus növlәrinin törәtdiyi çürümәyә qarşı benomil, tiofanat-metil vә ya iprodion qarışığı çox sәmәrәli tәsir edir (Ogava vә English, 1991). Yığımdan sonrakı dövrdә şaftalının müalicәsi mәqsәdilә tәtbiq olunan DCNA vә benomil maddәlәrinin infeksiya sahәlәrinә daha dәrindәn nüfuz etmәsi vә yayılması üçün etanol da әlavә edilmişdir (Feliciano, 1992). Braziliyada şaftalı üzәrindә aparılmış tәcrübәlәrdә etanolun (etil spirtinin) әlavә edildiyi bu maddәlәrin Colletotrichum spp. infeksiyasina qarşı daha effektiv tәsir göstәrmәsi mәlum olmuşdur. Belә nәticәyә gәlmәk olar ki, qoruyucu (protektant) fungisidlәrә alkoqol әlavә etdikdә supressiv (sıxışdırıcı) tәsir göstәrir. Amerika Birlәşmiş Ştatlarında etanol (etil spirti) nәzarәt altındadır vә yığımdan sonrakı müalicәlәrdә istifadә edilә bilmәz. 1989-cu ildә ABŞ-da çәyirdәkli meyvәlәrin yığımdan sonrakı müalicәsi üçün iprodionun qalıq hәddi tәyin edilmişdir. Bu fungisid çәyirdәkli meyvәlәrdә yaranan әsas çürümәlәrә, o cümlәdәn qonur, boz vә alternariya (Alternaria) çürümәsinә qarşı çox güclü protektiv (qoruyucu) vә supressiv (sıxışdırıcı) tәsir göstәrir. Yığımdan sonrakı dövrdә bu fungisidi mum/yağ emulsiyası ilә qarışdırdıqda rizopus (Rhizopus) çürümә xәstәliyinә qarşı çox sәmәrәli tәsir göstәrir (Adaskaveg vә Ogava, 1994). Qeyd etmәk lazımdır ki, bu fungisid çәyirdәkli meyvәlәrin çürümәsinә qarşı aparılan yığımdan sonrakı müalicәlәrin әsasını tәşkil edirdi. 1996-cı ildә federal Qida Keyfiyyәtinin Qorunması Aktına әsasәn bütün mövcud pestisidlәrin maksimum qalıq hәdlәrinin tәhlükәsizlik mәqsәdilә yoxlanılması vә tәkrar qeydiyyat proqramı çәrçivәsindә yenidәn qiymtәlәndirilmәsi tәlәb edildi. İprodion maddәsi tәkrar qeydiyyat üçün nәzәrdә tutulsa da, istehsalçı şirkәt bu maddәnin yüksәk risk yaradan tәtbiq sahәlәrini, o cümlәdәn yığımdan sonrakı qeydiyyatını lәğv edәrәk ABŞ Ətraf Mühitin Mühafizәsi Agentliyinin (EPA) tәyin etdiyi risk hәddini saxladı. Yığımdan sonrakı dövrdә istifadә olunan yeni fungisidlәr. Müasir dövrdә göbәlәk xәstәliklәrinin idarә olunması üçün hazırlanan, tәqdim olunan vә qeydiyyatdan keçәn yeni fungisidlәrin sayı durmadan artmaqdadır. Yeni müalicә vasitәlәri köhnә fungisidlәrdәn fәrqli olaraq әtraf mühitin vә insan sağlamlığının qorunması meyarlarına cavab verir vә istifadәçilәrin arasında mәlumatlılığı artırır. Son illәrdә istifadәyә verilmiş әksәr fungisidlәr aşağı normada tәtbiq edilir, patogenlәrә daha sәmәrәli tәsir göstәrir, әtraf mühitә vә faydalı orqanizmlәrә minimum dәrәcәdә ziyan vurur. Elәcә dә işçilәrin vә istehlakçıların sağlamlığı üçün bir o qәdәr tәhlükә yaratmır. İprodionun yığımdan sonrakı istifadә üçün qeydiyyatı lәğv olunduqdan sonra yeni fungisid sinfi müәyyәn edildi. Bu sinfә aid olan bәzi mürәkkәb maddәlәr halhazırda müәyyәn mәhsullar üçün istifadә edilir, bәzilәri isә bir neçә ildәn sonra satışa çıxarılır.
162
FӘSİL9
163 Yığımdan sonrakı patologiyaların prinsipləri və yeyilə bilən bağ məhsullarında çürümənin aradan qaldırılması
1998-ci ildә fludioksonil maddәsinin yığımdan sonrakı tәtbiqi (çәyirdәkli meyvәlәr üçün) növbәdәnkәnar qeydiyyatdan keçmişdir. Fludioksonil maddәsi yeni fungisidlәr - fenilpirollar sinfinә aiddir. Bu fungisid yığımdan sonra yaranan әsas çürümә xәstәliklәrinә, o cümlәdәn qonur, boz, rizopus (Rhizopus) vә penisillium (Penicillium) çürümә xәstәliyinә vә mövcud fungisidlәrin gücü çatmayan Gilbertella vә Mucor növlәrinin törәtdiyi xәstәliklәrә qarşı güclü tәsir göstәrir (Förster vә Adaskveg, 1999). Fludioksonil geniş tәsir spektrinә malik olub әn aşağı normada (718 kiloqram meyvә üçün 227 qram vә ya 200000 funt meyvә üçün 8 unsiya) tәtbiq edilir. Bu fungisid yığımdan sonrakı istifadә üçün qeydiyyatdan keçmiş vә әvvәlki fungisidlәrlә müqayisәdә daha aşağı toksiklik dәrәcәsinә malikdir. Fludioksonil fungisidi sintetik yolla, lakin pirrolnitrinin kimyәvi xüsusiyyәtlәrinә әsaslanaraq istehsal edilir. Pirrolnitrin maddәsi Pseudomonas cinsinә aid olan torpaq bakteriyasının tәbii yolla әmәlә gәtirdiyi metabolitdir. Bu maddә ilk dәfә Yaponiyada kәşf edilmiş (Arima, 1965) vә yığımdan sonrakı dövrdә tumlu meyvәlәrdә әmәlә gәlәn mavi vә boz çürümә xәstәliklәrinә qarşı mübarizә mәqsәdilә qiymәtlәndirilmişdir (Janisieviç, 1998). Fludioksonilinin gәlәcәkdә bütün tәtbiq sahәlәri üzrә (sitrus meyvәlәri, tumlu meyvәlәr vә nar üçün) tam qeydiyyatdan keçirilmәsi planlaşdırılır. Bu mürәkkәb kimyәvi maddә işığın tәsiri altında parçalanır, ona görә dә yığımdan әvvәlki dövrdә yalnız toxumların vә torpağın müalicәsi üçün istifadә edilmәsi nәzәrdә tutulur.
Tebukonazol yığımdan әvvәlki dövrdә çәyirdәkli meyvәlәrdә yaranan qonur çürümә vә unlu şeh xәstәliyinә qarşı mübarizә aparmaq üçün qeydiyyatdan keçmiş daha bir yeni fungisiddir. Kaliforniyada tebukonazol fungisidinin yığılmış gilas üçün istifadә olunması qeydiyyatdan keçirilmişdir. Çünki bu maddәnin gilas üçün tәyin edilmiş yığımdan sonrakı qalıq sәviyyәsinin yığımdan әvvәlki hәdlәrdәn aşağı olduğu mәlum olmuşdur. Tebukonazol fungisidi müәyyәn normada (meyvәnin 11350 kiloqramı üçün 227 qram vә ya 25000 funt üçün 8 unsiya) tәtbiq edildikdә rizopus (Rhizopus) çürümәsi vә qonur çürümә xәstәliyinә qarşı çox sәmәrәli tәsir göstәrir. Lakin bu fungisid Botrytis cinerea göbәlәyinin törәtdiyi boz çürümә xәstәliyinә bir o qәdәr tәsir etmir.
Fenheksamid fungisidi hidroksinaliklәr, azoksistrobin fungisidi isә strobilurinlәr sinfinә aiddir. Bu fungisidlәr tebukonazol kimi yığımdan әvvәlki dövr üçün hazırlanmış vә Qida Keyfiyyәtinin Qorunması Aktının standartlarına әsasәn tamamilә tәhlükәsiz preparatlar hesab edilir. Bu mürәkkәb maddәlәrin toksiklik sәviyyәsi aşağı olduğuna görә yığımdan sonrakı istifadә üçün mәqsәdә uyğun sayılmışlar. Fenheksamid fungisidi çәyirdәkli meyvәlәrdә qonur vә boz çürümәnin müalicәsi üçün; tumlu meyvәlәr, nar vә kivi meyvәsindә isә boz çürümәnin müalicәsi üçün qeydiyyatdan keçәcәkdir.
Azoksistrobin fungisidi Pennicilium çürümәsinә qarşı sәmәrәli tәsir göstәrir. Bu fungisid çәyirdәkli vә sitrus meyvәlәrinin müalicәsi üçün qeydiyyatdan keçәcәkdir. Belәliklә, fludioksinilin qeydiyyatdan keçmәsini, fenheksamidin vә azoksistrobinin qeydiyyatının planlaşdırılmasını nәzәrә alsaq, çürümә törәdәn göbәlәk populyasiyasının inkişafına mane olmaq üçün sәmәrәli mübarizә proqramı hәyata keçirmәk olar.
9.3.3. Çürümәnin bioloji mübarizә vasitәlәri ilә (orqanizmlәrlә) idarә edilmәsi
Kimyәvi müalicәnin tәhlükәsizlik baxımından narahatlıq doğurması antaqonist orqanizmlәrin (bakteriyalar, mayalar vә bәzi hallarda lifli göbәlәklәrin) istifadәsinә
әsaslanan bioloji mübarizә metodlarının hazırlanmasına şәrait yaratdı. Belә orqanizmlәri laboratoriya şәraitindә tәyin etmәk asan olsa da, burada müşahidә olunan antaqonist tәsirlәri qablaşdırma-tәcrübә mәntәqәsindә vә kommersiya tәsәrrüfatlarında uğurlu vә sәmәrәli mübarizә vasitәsinә çevirmәk çәtindir. Bio-mübarizә fәrdi çoxlu miqdarda hazırlandıqda orijinal orqanizmin genetik fәrqliliklәri uğurlu kommersiya mәhsulunun hazırlanması üçün vacib olan bir çox xüsusiyyәtlәrin itmәsinә sәbәb ola bilәr. Xüsusi mühitdәn asılı olan vә mikroblar arasındakı mürәkkәb qarşılıqlı әlaqәlәri özündә ehtiva edәn bioloji mübarizә mexanizmlәri hәlә dә tam başa düşülmür (Larkin, 1998). Ona görә dә kommersiya mәqsәdlәri üçün yalnız bir neçә bioloji mübarizә vasitәsi uğurla tәtbiq olunur.
Yığımdan sonrakı çürümә xәstәliklәri ilә aparılan bioloji mübarizә sahәdәki xәstәliklәrә qarşı aparılan mübarizәdәn tamamilә fәrqlәnir. Mәsәlәn, yığımdan әvvәlki dövrdә meyvәnin sәthindә antaqonist orqanizmlәrin koloniya yaratması, yığımdan sonrakı çürümә xәstәliklәrinin daha uğurla idarә edilmәsinә şәrait yaradır. Belәliklә, yığım vә yığımdan sonrakı dövrlәrdә әmәlә gәlәn mәhsul yaralarını çürümә törәdәn orqanizmlәrdәn (infeksiyadan) qorumaq mümkündür. Ona görә dә yığımdan әvvәlki dövrdә patogenin mәhsula nüfuz etmәsindәn qabaq meyvәnin sәthinә bio-mübarizә vasitәsi daxil edәrәk müvafiq bioloji müalicәlәrin aparılması tәklif edilmişdir (Benbou vә Sugar, 1999). Bununla belә, bioloji mübarizә vasitәsi mәhsulda adәtәn lazımi dәrәcәdә yayılmır, çünki bioloji orqanizmlәr meyvә sәthinin lokallaşmış hissәlәrindә inkişaf edir.
Bioloji mübarizә mexanizmlәrinә antibiozu, parazitizmi, rәqabәti vә sahibin müqavimәtini aid etmәk olar (Larkin, 1998). Bu mexanizmlәr hesabına patogen inokulyatlarını azaltmaq, infeksiyadan sonrakı mәrhәlәdә xәstәliyin inkişafını zәiflәtmәk vә sahibdә müqavimәt yaratmaq olar. Müxtәlif mikroorqanizmlәr qida maddәlәri vә ya mühit uğrunda rәqabәtә girir. Mühit üçün rәqabәtә girәn patogenlәrin qarşısını almaq mәqsәdilә infeksiya sahәsindә müәyyәn fiziki baryerin (maneәnin) yaradılması tәklif edilir. Qeyd etmәk lazımdır ki, antaqonist orqanizmlәr lazımi vaxtda vә mühitdә kifayәt qәdәr toplanarsa, rәqabәt mexanizmi sәmәrәli tәsir göstәrә bilәr. Antiboz mexanizminә әsasәn antoqonist orqanizmin ifraz etdiyi müxtәlif metabolik mәhsullar, o cümlәdәn toksinlәr, antibiotiklәr vә ya enzimlәr (fermentlәr) digәr orqanizmi mәhv edir vә ya onun inkişafına mane olur (Bull, 1998, Janisieviç, 1991). Bu bioloji mübarizә mexanizminin sәmәrәli olması üçün hәmin metabolik ingibitorlar patogenlә bio-mübarizә vasitәsinin qarşılıqlı tәsir etdiyi sahәdә ifraz olunmalıdır. Metabolik ingibitorlar yalnız kifayәt qәdәr ifraz olunduqdan sonra patogenin inkişafına mane ola bilәr. Parazitizm mexanizminә әsasәn antaqonist orqanizmlәr patogenlә qidalanaraq vә ya onun daxilindә inkişaf edәrәk birbaşa patogen strukturlarını mәhv edir vә hüceyrәlәri parçalayır. Sahib bitkidә müqavimәtin yaradılmasına gәldikdә isә, bioloji mübarizә vasitәsinin sahibdә yaratdığı fiziki dәyişikliklәr patogen infeksiyasına qarşı hәssaslığı zәiflәdir. Sahibin toxumasında β-qlükanazın, çitinazın vә peroksidazın tәsirlәrinin güclәndirilmәsini (İppolito, 2000, Uilson, 1994) vә ya patogenin inkişafına mane olan tәbii mürәkkәb fenol bilrlәşmәlәrinin artırılmasını belә fiziki dәyişikliklәrә aid etmәk olar.
Sahib bitkidә müqavimәtin yaradılması mexanizmi bәzi tәbii mürәkkәb maddәlәrlә, mәsәlәn xitozan (Uilson, 1994) vә metil jasmonatla da (Meir, 2000) nümayiş etdirilmişdir. Bu iki bioloji müalicә vasitәsinin yığımdan sonrakı tәtbiqi artıq qeydiyyatdan keçirilmişdir (cәdvәl 9.4).
164 FӘSİL9
165 Yığımdan sonrakı patologiyaların prinsipləri və yeyilə bilən bağ məhsullarında çürümənin aradan qaldırılması
Cәdvәl 9.4
Yığımdan sonrakı müalicәlәr üçün qeydiyyatdan keçmiş bioloji mübarizә vasitәlәri vә boy atmanı tәnzimlәyәn maddәlәr (PGR)
Pseudomonas syringae
Penicillium
digitatum P.
italicum Geotrichum
citri-aurantii
Penicillium
expansum
Botrytis cinerea
Penicillium
expansum Botrytis
cinerea Mucor
piriformis
Fusarium
sambucinum
Helminthosporium solani
Candida oleophila
M nb
Qeyd
Bio-Save preparatı antaqonist Pseudomonas syringae bakteriyasından hazırlanır. Bu bioloji preparat sitrus meyvәlәri, gilas, çәyirdәkli meyvәlәr vә kartofu çürüdәn bir sıra patogen mikroorqanizmlәrә qarşı mübarizәdә istifadә edilir. Qeyd etmәk lazımdır ki, bioloji mübarizәyә kalsiumla müalicәni dә әlavә etdikdә yığımdan sonrakı dövrdә alma meyvәsindә yaranan Penicillium çürümәsinә qarşı aparılan mübarizәnin sәmәrәliliyi artır (Janisieviç, 1998). Tumlu vә sitrus mәhsullarının müalicәsi üçün qeydiyyatdan keçmiş Aspire preparatı Candida olephinila mayasından hazırlanır. Aspire vә Bio-Save preparatlarının iqtisadi sәmәrәsi arta vә ya azala bilir. Bu preparatlar digәr bioloji mübarizә vasitәlәri kimi meyvә çürümәsinin qarşısını tam ala bilmir. Ümumiyyәtlә, bioloji mübarizә vasitәlәri zәrәrvericilәrә vә xәstәliklәrә qarşı qismәn tәsir göstәrir vә fәrqli nәticәlәr әldә edilir (El-Gaout, 1997). Bu vasitәlәr hal-hazırda sintetik fungisidlәr kimi eyni sәviyyәdә tәsir etmir (Mari vә Guizzardi, 1998). Bioloji mübarizә vasitәlәri müalicәvi tәsir göstәrmir vә patogen konsentrasiyalarına qarşı hәssas olur (Roberts, 1994). Ona görә dә belә vasitәlәrin istehsalçıları vә tәdqiqatçıları müalicә tәdbirlәrinin kimyәvi pestisidlәrlә birlikdә hәyata keçirilmәsini tәklif edirlәr (Droby, 1998).
Bioloji mübarizә vasitәlәri yığımdan sonrakı dövrdә әmәlә gәlәn çürümәlәri idarә edәn әlavә alәt hesab edilmәli, xәstәliklәrә vә zәrәrvericilәrә qarşı kompleks
mübarizә proqramı çәrçivәsindә digәr strateji vasitәlәrlә birlikdә istifadә olunmalıdır. Qeyd etmәk lazımdır ki, bioloji mübarizә vasitәlәri yığımdan sonrakı dövrdә bağ mәhsullarının çürümәsinә qarşı tәtbiq olunan sintetik kimyәvi maddәlәr (yәni, fungisidlәr) üçün mütlәq alternativ variant olmaya da bilәr. Çürümәyә qarşı mübarizәdә tәtbiq olunan bioloji vә kimyәvi metodlarla bağlı müxtәlif fikirlәr irәli sürülür. Kimyәvi mübarizәyә gәldikdә demәk olar ki, istifadә olunan әsas maddәlәrin әtraf mühitә vә insan sağlamlığına göstәrdiyi mәnfi tәsirlәr kimyәvi vә toksikoloji cәhәtdәn araşdırılır. Bioloji mübarizәdә isә kimyәvi cәhәtdәn yaxşı xarakterizә olunmayan, lakin becәrmә vә ya fermentasiya yolu ilә hazırlanan orqanizmdәn vә ya tәbii mәhsuldan istifadә edilir. Belә orqanizmlәr vә ya onların birinci vә ikinci dәrәcәli metabolitlәri saflaşdırılmır vә onların konsentrasiya sәviyyәlәri seçilmir. Bu metabolitlәrin bәzisi geniş tәsir spektrinә malik olan antibiotiklәrdir (Bull, 1998, Janisieviç, 1991). Bu materialların vә ya digәr mürәkkәb maddәlәrin bioloji mübarizә vasitәsinә xas olan tәsir mexanizminә malik olması aydın deyil, lakin ola bilsin ki, mәlum vә namәlum metabolitlәr әlverişli mühitdә aşağı konsentrasiyada әmәlә gәlir. Sintetik mürәkkәb birlәşmәlәrin mümkün mәnfi tәsirlәrini hәrtәrәfli qiymәtlәndirmәk mümkün deyil. Ona görә dә bәzi insanlar belә maddәlәrin istifadәsindәn çәkinirlәr. Bu kitabın müәlliflәrinin niyyәti qeyd olunan mәsәlәni hәll etmәk deyil, sadәcә olaraq bu sahә ilә bağlı söylәnilmişmüxtәlif fikirlәri oxucunun nәzәrinә çatdırmaqdır.
9.3.4. Çürümәnin boy atmanı tәnzimlәyәn maddәlәrlә idarә edilmәsi
Bitkinin boy atması tәbii yolla әmәlә gәlәn hormonlarla tәnzimlәnir. Bәzi kәnd tәsәrrüfatı mәhsullarının fiziologiyasını dәyişmәk üçün boy atmanı tәnzimlәyәn süni maddәlәrdәn istifadә edilir. Bu mürәkkәb maddәlәr tәbii yolla әmәlә gәlәn maddәlәrә antaqonist tәsir göstәrә vә ya belә maddәlәrin әlavә, süni törәmәlәri kimi iştirak edә bilәr. Boy atmanı tәnzimlәyәn maddәlәr bitkinin fiziologiyasını dәyişmәklә yanaşı, yığımdan sonrakı dövrdә opportunist (fürsәtcil) patogenlәrin törәtdiyi çürümәlәrә qarşı meyvәnin hәssaslığını birbaşa zәiflә bilir.
Qeyd etmәk lazımdır ki, bitkinin bioloji cәhәtdәn qocalmasını lәngidәn istәnilәn müalicә vasitәsi nәinki yetişmәni gecikdirir, hәtta qocalmış toxumalarda infeksiya törәdәn patogenlәrә qarşı hәssaslığı da zәiflәdir. Mәsәlәn, yığımdan sonrakı dövrdә gibberellin turşusu ilә müalicә edilmiş limonun yetişmәsi (daha az etilen әmәlә gәlir) vә Geotrichum citri-aurantii patogeninin törәtdiyi turş çürümәnin inkişafı gecikir (Coggins, 1965). Sitrus meyvәsindә saplaq sonluğunun çürümәsinә qarşı müxtәlif yollarla mübarizә aparılır. Belә ki, limonun bioloji cәhәtdәn qocalmasını lәngitmәk vә alternariya (Alternaria) çürümәsinin inkişafına mane olmaq üçün 2,4D ilә müalicә aparılır (DeUolf, 1959). Portağal meyvәsindә Diplodia vә Phomopsis çürümәsi (Loest, 1954) vә narıngi meyvәsindә Penicillium, Alternaria vә Colletotrichum çürümә xәstәliklәri (Lodh, 1963) yığımdan sonrakı dövrdә kommersiya tәsәrrüfatlarında 2,4-D ilә, laboratoriya mühitindә isә 2,4,5-T ilә müalicә edilir. Etilen biosintez ingibitorları, mәsәlәn aminoetoksi-vinilqlisin hidroxlorid (AVG) (Ju vә başqaları, 1999) vә ya 1-metilsiklopropen (1-MCP) birlәşmәlәri dә gәlәcәkdә eyni tәsir potensialına malik olacaqdır.
166 FӘSİL9
167 Yığımdan sonrakı patologiyaların prinsipləri və yeyilə bilən bağ məhsullarında çürümənin aradan qaldırılması
9.4. Yığımdan sonrakı müalicә metodları
Müalicә metodları. Yığımdan sonrakı müalicә metodlarına fumiqasiya, tozlama, batırma, köpüklәmә, fırçalama, kağıza bükmә, içliyin qoyulması, islatma, böyük hәcmli(mәsәlәn, maye vә ya hava sәpmә sistemlәrini) vә kiçik hәcmli sistemlәri (mәsәlәn, nәzarәtli damcılama sistemini - CDA) aid etmәk olar. Böyük hәcmli sistemlәrdә bir metrik ton meyvә üçün 417-834 litr (bir ton meyvә üçün 100-200 qallon) mәhlul, kiçik hәcmli sistemlәrdә isә bir metrik ton meyvә (bir ton) üçün 30114 litr (bir ton meyvә üçün 8-30 qallon) mәhlul istifadә edilir. Fungisidi meyvәnin xüsusi çәkisinә uyğun olaraq etiketdә göstәrilәn miqdarda vermәk lazımdır. Böyük vә kiçik hәcmli sistemlәr daha sәmәrәli olub, әtraf mühitә ziyan vurmur. Bu onunla әlaqәdardır ki, belә sistemlәrdә çox cüzi dәrәcәdә sızıntı olur vә çirklәnmә ilә bağlı problem yaranmır. Ona görә dә bu sistemlәrdәn çox istifadә edilir. Müalicәlәr su mәhlulu vә ya mum-yağ emulsiyası ilә aparılır. Mumlar su-yağ mühitindәki hәll olma qabiliyyәtindәn asılı olaraq müxtәlif dәrәcәdә tәsir göstәrir. Yığımdan sonrakı müalicәlәr üçün istifadә olunan mumlar parafin yağlarından (mineral әsaslı yağlar), bitki yağlarından, karnauba mumundan vә şellaklardan alınır. Mumlar әsasәn saxlanma vә daşınma zamanı mәhsulda әmәlә gәlәn su itkisinin qarşısını alır vә meyvәnin ümumi görünüşünü yaxşılaşdırır. Mumların әksәriyyәti (şellakdan başqa) müxtәlif qazların, o cümlәdәn etilenin mübadilәsinә şәrait yaradır. Ona görә dә tәnәffüs zamanı minimum su itkisi baş verir. Mum vә yağ emulsiyasının hazırlanması üçün istifadә olunan hәlledici maddәlәr mәhsulun üzlәnmәsindә mühüm rol oynayır. Başqa sözlә desәk, beynәlxalq bazarlarda meyvәnin müalicәsi üçün istifadә olunan bütün vasitәlәr vә ya әlavәlәr qәbul edilmir. Ona görә dә yığımdan sonrakı müalicәlәr vә әlavәlәr nәzәrdә tutulmuş bazara görә seçilmәlidir.
Müalicәnin sәmәrәliliyinә tәsir edәn amillәr. Yığımdan sonrakı dövrdә әmәlә gәlәn çürümә hallarının azaldılması vә ya aradan qaldırılması üçün istifadә olunan bioloji mübarizә vasitәlәrinin vә qalıq fungisidlәrin sәmәrәliliyi bir sıra mühüm amillәrdәn asılıdır. Belә mühüm amillәrә müalicәnin preinfeksion (protektant) vә ya postinfeksion (supressiv) tәsirlәrini, yığımdan sonrakı dövrdә çürümә yaradan törәdici kompleksinә göstәrilәn geniş tәsir spektrini vә müalicәnin bir orqanizmә göstәrdiyi tәsiri aid etmәk olar. Müalicәnin sәmәrәliliyi tәtbiq metodundan da asılı ola bilәr. Ən sәmәrәli müalicә lazımi qaydada tәtbiq edilmәdikdә heç bir nәticә vermәyә bilәr vә mәhsulda arzu olunmayan kәnar tәsirlәr (mәsәlәn, müqavimәtli patogen populyasiyasının inkişafı vә ya meyvәnin lәkәlәnmәsi) yarana bilәr. Ümumiyyәtlә, mumlanmış meyvәnin görünüşü yaxşılaşır. Kimyәvi maddәnin hәll olma qabiliyyәti güclәnә vә ya zәiflәyә bilәr. Bәzi müalicә metodları fungisidin sәmәrәliliyini artırır. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, mum-yağ emulsiyalarına qarışdırılmış iprodion fungisidi çürümә törәdәn patogenlәrә qarşı daha güclü tәsir göstәrir (Adaskaveg vә Ogava, 1994, Adaskaveg, 1993). İmazalini daha yüksәk temperaturda vә ya su mәhlulunda (mumsuz) verdikdә limonun çürümәsinә qarşı daha sәmәrәli tәsir göstәrir (Şirra, 1997).
Yüksәk rütubәt mәhsuldakı su itkisini azaldır, lakin xәstәliyin inkişafı üçün әlverişli mühit yaradır vә nәticәdә müalicәnin sәmәrәliliyi azalır. Bundan başqa, bәzi fungisidlәr (mәsәlәn kaptan vә әvvәl qeydiyyatdan keçmiş triforin) hidroliz reaksiyasına girir vә meyvәdә yaranmış nәmlik bu maddәlәrin fәaliyyәtsizliyinә (inaktivasiyasına) sәbәb ola bilir. Aşağı O2↑ vә yuxarı CO2↑ vә ya N2↑ tәrkibli
nәzarәtli saxlanma mühitindә (CA) daşınan vә saxlanan mәhsulların kimyәvi müalicәnin sәmәrәliliyinә tәsir etmәsi müşahidә olunmamışdır.
Bәzi fungisidlәr, o cümlәdәn iprodion qәlәvi mühitdә deqradasiyaya mәruz qalır. Yeni qeydiyyatdan keçmiş fludioksinil fungisidi isә işığa qarşı hәssasdır vә günәş işığının birbaşa tәsiri altında öz keyfiyyәtini itirir. Hәr iki fungisidin effektivliyi belә mühitdә azala vә ya itә bilәr.
9.5. Kimyәvi vә bioloji müalicәlәrin tәnzimlәnmәsi
Pestisidlәrin tәnzimlәnmәsi. Son illәrdә Amerika Birlәşmiş Ştatlarında kәnd tәsәrrüfatı mәhsullarına tәtbiq olunan pestisidlәrlә (o cümlәdәn yığımdan sonrakı dövrdә meyvә-tәrәvәz mәhsullarına tәtbiq olunan pestisidlәrlә) bağlı normativ aktlara dәyişiklik edilmişdir. 1996-cı ildә federal Qida Keyfiyyәtinin Qorunması Aktına (FQPA) әsasәn Federal Qida, Dәrman vә Kosmetik Mәhsullar Aktına (FFDCA) vә federal İnsektisid, Fungisid vә Rodentisid Aktına (FİFRA) dәyişikliklәr edildi. Hәmin dәyişikliklәrә әsasәn xammalın vә emal olunmuş mәhsulların tәrkibindә pestisidlәrin qalıq hәddinin tәyin olunması üçün yeni tәhlükәsizlik standartları müәyyәnlәşdirildi. ABŞ Ətraf Mühitin Mühafizәsi Agentliyi (EPA) nәinki ümumi әhaliyә, hәmçinin körpәlәrә vә uşaqlara ümumi vә kumulyativ tәsir göstәrәn müxtәlif pestisidlәrlә vә digәr maddәlәrlә bağlı mәlumatları hәmin standartların әsasında yoxlamağa başladı. 1994-cü ildә ABŞ-ın kәnd tәsәrrüfatı sektorunda Federal Qida Keyfiyyәtinin Qorunması Aktına (FQPA) әsasәn “pestisid riskinin azaldılması tәşәbbüsü” hәyata keçirilmәklә mәhsulların qorunması üçün daha tәhlükәsiz vasitәlәr hazırlandı vә qәbul edildi. Başqa sözlә desәk, xәstәliklәrә vә zәrәrvericilәrә qarşı kompleks mübarizә tәdbirlәrinin tәtbiqinә әlverişli şәrait yaradan, insan sağlamlığı üçün risk yaratmayan, xeyirli orqanizmlәr üçün potensial toksikliyi aşağı sәviyyәdә olan, ekoloji resursları bir o qәdәr çirklәndirmәyәn, aşağı normada tәtbiq olunan vә müqavimәt potensialı zәif olan pestisidlәr aşağı riskli pestisid hesab edildi. Əvvәlki fәsillәrdә qeyd olunduğu kimi, yığımdan sonrakı müalicәlәrdә istifadә edilәn azoksistrobin, fenheksamid, fludioksonil vә yığımdan әvvәlki müalicәlәr üçün qeydiyyatdan keçmiş siprodonil vә trifloksistrobini riski azaldılmış fungisidlәrә aid etmәk olar. Federal Qida Keyfiyyәtinin Qorunması Aktına (FQPA) әsasәn riski azaldılmış pestisidlәr iki növә ayrılır: әnәnәvi pestisidlәr vә biopestisidlәr. Biopestisidlәr özünәmәxsus tәsir mexanizminә, hәdәf növlәrinin xüsusiyyәtlәrinә, aşağı toksiklik dәrәcәsinә vә tәbii yolla әmәlә gәlmә qabiliyyәtinә görә kimyәvi pestisidlәrdәn fәrqlәnir. Yığımdan sonrakı müalicәlәrdә istifadә olunan biopestisidlәrә Pseudomonas syringae (Bio-Save) vә Candida oleophila (Aspire) adlı bioloji mübarizә vasitәlәrini aid etmәk olar. 1988-ci ildә ABŞ Konqresinin federal İnsektisid, Fungisid vә Rodentisid Aktına (FİFRA) etdiyi әlavә vә dәyişikliklәrә әsasәn ABŞ Ətraf Mühitin Mühafizәsi Agentliyi (EPA) 01 noyabr 1984-cü ilә kimi qeydiyyatdan keçmiş pestisidlәrin tәkrar qeydiyyatına başladı. Bunun әsas sәbәbi hәmin dövrdә bir o qәdәr ciddi standartlar tәtbiq olunmaması idi. Buna, qeydiyyat orqanları tәrәfindәn yığımdan sonrakı dövrdә tәtbiq olunan benomil, tiofanate-metil vә triforin fungisidlәrini qeydiyyatdan keçirmәmәsini misal göstәrә bilәrik. Qeydiyyat orqanları aşağı gәlirli bazarlarda belә mәhsulların tәkrar qeydiyyatının yüksәk xәrcli olduğunu görüb bundan imtina etmişdi.
EPA agentliyi isә tәkrar qeydiyyat proqramı çәrçivәsindә hәr hansı pestisidin әtraf mühitә vә ya insan sağlamlığını göstәrdiyi “әsassız mәnfi tәsirlәri” potensial
168 FӘSİL9
169 Yığımdan sonrakı patologiyaların prinsipləri və yeyilə bilən bağ məhsullarında çürümənin aradan qaldırılması
risk baxımından qiymәtlәndirdikdәn sonra onun tәkrar qeydiyyatı ilә bağlı qәrar verir. Agentliyin rәyinә әsasәn pestisidin davamlı olaraq tәtbiq edildiyi sahәlәrә mәhdudiyyәtlәr müәyyәn edilir. İprodion fungisidinin tәkrar qeydiyyatı tәsdiqlәnsә dә, istehsalçı şirkәt 1996-cı ildә bu mürәkkәb maddәnin yığımdan sonrakı, 1999-cu ildә isә yığımdan әvvәlki istifadәsini (meyvәlәr üçün) lәğv etmişdir. Bunun sәbәbi isә fungisidin yüksәk risk yaratması ilә әlaqәdardır. Qonur çürümәyә effektiv tәsir göstәrәn fungisidin tapılmaması müxtәlif elmi tәdqiqatlara yol açdı vә nәticәdә iprodionu әvәz edәn vә әsas meyvә çürümәlәrinә qarşı güclü tәsir göstәrәn, aşağı riskli pestisid – fludioksinil - hazırlandı.
Yığımdan sonrakı yeni müalicә üsullarının hazırlanması. Ümumiyyәtlә, yığımdan sonrakı müalicәlәr yığımdan әvvәlki müalicәlәrdәn fәrqli olaraq yüksәk gәlirli bazar tәşkil etmir. Başqa sözlә desәk, aqrokimyәvi sәnaye sahәlәrindә ikinci dәrәcәli kәnd tәsәrrüfatı mәhsulları üçün yeni kimyәvi dәrmanların qeydiyyatına az maliyyә vәsaiti vә vaxt sәrf olunur. 1963-cü ildә belә mәhsullar üçün nәzәrdә tutulmuş pestisidlәrin tam qeydiyyatını (Bölmә 3) asanlaşdırmaq mәqsәdilә 4 saylı Regionlararası Elmi Tәdqiqat (İR-4) federal proqramı icra olundu. Proqramın digәr mәqsәdi isә zәrәrvericilәrә vә xәstәliklәrә qarşı mübarizә aparmaq üçün ikinci dәrәcәli kәnd tәsәrrüfatı mәhsulları istehsalçılarını vә emalçılarını mühüm idarәetmә alәtlәri ilә tәmin etmәk idi. Proqram çәrçivәsindә qalıq sәviyyәlәri barәdә mәlumat toplanırdı ki, qeydiyyat orqanları EPA-nın tәsdiqlәdiyi mәhsulların etiketinin hazırlanmasına az xәrc çәksinlәr. Qeyd etmәk lazımdır ki, keçmiş dövrdә yığımdan sonrakı müalicәlәr üçün tәtbiq olunan sәmәrәli kimyәvi dәrmanların sayı nisbәtәn az idi (Çiçester vә Tanner, 1972). Yığımdan sonrakı müalicәlәr üçün nәzәrdә tutulmuş kimyәvi maddәlәrin hazırlanması vә qeydiyyatdan keçirilmәsi vә çürümә törәdәn patogenlәrә qarşı sәmәrәli mübarizә aparan kimyәvi dәrmanların kәşf edilmәsi, faydadan çox riskә әhәmiyyәt verәn cәmiyyәtin mövqeyinә görә çәtinlәşdi. Elmi tәdqiqatlarda әsas diqqәtin qeyri-kimyәvi mübarizә strategiyalarına yönәldilmәsi vә fungisidә qarşı müqavimәtli olan patogen popuilyasiyalarının yaranması belә çәtinliklәri daha da artırdı (Eckert, 1988, Ogava, 1977, Ogava, 1988).
Federal Qida Keyfiyyәtinin Qorunması Aktı (FQPA) qüvvәyә mindikdәn sonra ikinci dәrәcәli mәhsulların müalicәsi üçün istifadә olunan aşağı riskli pestisidlәr qeydiyyat orqanlarının diqqәtini özünә cәlb etdi. Bundan başqa, yığımdan sonrakı dövrdә hәddindәn artıq tәhlükәsiz olan vә riski azaldılmış müalicә vasitәlәri getdikcә istehlakçıların rәğbәtini qazanmağa başladı. Ona görә dә gәlәcәkdә bir neçә yeni müalicә üsulunun tәtbiq olunacağı gözlәnilir. Yerli sәviyyәdә xüsusi ehtiyaclardan asılı olaraq (Bölmә 24 C-Ştat) vә ya qәza hallarında (Bölmә 18-Federal) qeydiyyatın aparılması yeni kimyәvi dәrmanların hazırlanmasına tәkan verәn amillәrdәn biridir. Yerli sәviyyәdә xüsusi ehtiyaclardan asılı olaraq qeydiyyatdan keçәn pestisidlәr mövcud qalıq hәddi daxilindә tәtbiq edilir. Qәza hallarında qeydiyyatdan keçәn pestisidlәr isә hәr hansı mәhsul üçün nәzәrdә tutulmuş mәhdud müddәtli hәdd daxilindә vә ya tәsir sәviyyәsindә tәtbiq edilir.
Pestisidlәrin istifadәsinә qoyulan mәhdudiyyәtlәr. EPA agentliyinin sәrbәst hәdd tәyin etdiyi vә ya FDA-nın GRAS (Ümumi Olaraq Tәhlükәsiz Hesab Edilәn) qrupuna daxil edilmiş müalicә vasitәlәrindәn başqa yığımdan sonrakı bütün kimyәvi müalicәlәr üçün qalıq hәddi müәyyәn edilmәlidir. Yığımdan sonrakı dövrdә tәtbiq olunan, sәrbәst hәdli (yәni, qalıq hәddindәn azad edilmiş) kimyәvi maddәlәrә xlor mәhlulu, kalium sorbat, kalium bisuilfit vә kükürd aiddir (EPA,1999). Bununla belә, sәrbәst hәdli bәzi mürәkkәb maddәlәrin tәtbiq normasına mәhdudiyyәt qoyulmuşdur.
Mәsәlәn, sәpmә vә ya batırma çәnlәrindә istifadә olunan ümumi hipoxlor turşusu üçün tәyin olunmuş hәdd 25 mq/litrdir (ppm). Hәr hansı mәhsul üçün nәzәrdә tutulmuş vә qeydiyyatdan keçmiş etiketi olan xüsusi hipoxlorit tәrkibli mәhsullar istisna tәşkil edir.
Cәdvәl 9.1 vә cәdvәl 9.2-dә digәr kimyәvi maddәlәrin qalıq hәdlәri verilmişdir. Qalıq hәddi kimyәvi maddәnin mәhsulda qalmasına yol verilәn maksimum hәddir. Qeydiyyat prosesindә qida maddәlәrinin vә içmәli suyun tәrkibindәki pestisidin birlәşmiş, ümumi vә toplu tәsirlәri qiymәtlәndirilir. Pestisid istehsalçıları vә ya qeydiyyat orqanları elmi araşdırmaların nәticәlәrini EPA agentliyinә göndәrmәlidir. EPA agentliyi hәmin nәticәlәri nәzәrdәn keçirdikdәn sonra qalıq hәddi tәyin edir. Mәlumat paketindә pestisidlәrin insan sağlamlığına göstәrә bilәcәyi zәrәrli tәsirlәr, onların kimyәvi tәrkibi, qida mәhsullarında vә digәr mәnbәlәrdә, o cümlәdәn evdә vә ya iş yerindә müşahidә edilәn qalıqları müәyyәnlәşdirilir. Belәliklә, bir pestisidin qeydiyyatdan keçmәsi üçün yol verilәn miqdar vә ya risk hәdlәri bu faktorların әsasında durur. Pestisidin risk hәddi nә qәdәr yüksәk olarsa, o, bir o qәdәr az tәhlükә törәdәr. Riskin qiymәtlәndirilmәsi zamanı pestisidlәrin tәtbiq miqyası vә istehlak olunan әrzaq mәhsullarının miqdarı vә növü dә nәzәrә alınır. Federal Qida Keyfiyyәtinin Qorunması Aktı (FQPA) çәrçivәsindә qeydiyyatdan keçmiş pestisidlәrin etiketindәki tәlimatlara әmәl etmәklә “zәrәrli tәsirlәrin yaranmayacağına әmin olmaq” olar. Qeydiyyatdan keçmiş pestisidin etiketindә tәtbiq norması göstәrilir. Hәmin tәtbiq norması müәyyәn edilmiş tәhlükәsizlik hәddinin aşılmadığını, protektiv (qoruyucu), supressiv (sıxışdırıcı) vә dağıdıcı tәsir göstәrәn kimyәvi maddәnin qalığının lazımi miqdarda olmasına dәlalәt edir.
9.6. Fungisidlәrә qarşı müqavimәtin yaranması
Tәriflәr vә konsepsiyalar. Fungisidә qarşı müqavimәt dedikdә, istәnilәn göbәlәyin hәr hansı kimyәvi maddәnin (әvvәlki dövrdә onun artmasına mane olan) tәsirinә qarşı müqavimәt göstәrmәsinә imkan verәn ümumi irsi xüsusiyyәti nәzәrdә tutulur. Yığımdan sonrakı dövrdә, xüsusilә dә hәr hansı üsulla müalicә oluna bilәn meyvә yaralarının inkişaf etdiyi mәrhәlәdә, fungisidin tәsirinә qarşı müqavimәtin yaranması hallarına tez-tez rast gәlinir. Bir tәsir mexanizminә malik olan fungisidlәr göbәlәklәrin fizioloji inkişafına yalnız hansısa mәrhәlәdә tәsir göstәrir vә bununla da onların inkişafına mane olur. Riski azadılmış bütün maddәlәr bu kateqoriyaya aiddir. Çoxsaylı tәsir mexanizminә malik olan maddәlәr isә zәrәrvericinin artmasında vacib rol oynayan bütün proseslәri pozur. Mәlumdur ki, patogenin hәdәfә alınmış populyasiyası әtraf mühit tәzyiqindә fungisidin tәsirinә qarşı reaksiya verir. Belә orqanizmlәrin әn aydın iki reaksiya mexanizmi seleksiya vә mutasiyadır (Kendall vә Holloman, 1998). Əgәr seleksiya prosesindә fungisidin tәsir mexanizmi yalnız bir sahәyә yönәlibsә, hәmin fizioloji sahәdә heterogen populyasiyadan öz hәssaslığına görә fәrqlәnәn (fungisidin çoxsaylı sahәlәrә tәsir etdiyi tәqdirdә yaranan hallardan fәrqli olaraq) fәrdlәrin seçilmәk ehtimalı olacaq. Mutasiya prosesindә isә fungisidin tәsir etdiyi sahәdә baş verәn genetik dәyişiklik fәrdin sağ qalmaq qabiliyyәtini güclәndirә bilәr. Əksәr bitki patogenlәrinin epidemik artım mәrhәlәsi qeyri-cinsi vә haploid olduğu üçün mutasiya dәyişikliyi özünü dәrhal büruzә verir. Lakin bunun üçün mutantın göbәlәk populyasiyasında sürәtlә inkişaf etmәsi vә uyğun vәziyyәtdә olması lazımdır (Hevit, 1998). Seleksiya vә mutasiya proseslәrindә fungisidin tәsir sahәsinә qarşı hәssas olmayan fәrdlәr sağ qalaraq inkişaf edir vә
170 FӘSİL9
171 Yığımdan sonrakı patologiyaların prinsipləri və yeyilə bilən bağ məhsullarında çürümənin aradan qaldırılması
müqavimәtli, üstün populyasiyaya çevrilir. Belәliklә, patogen populyasiyası bu proseslәrin nәticәsindә hәssas mәrhәlәdәn müqavimәtli mәrhәlәyә keçir. Müqavimәtli göbәlәk populyasiyasının fungisidә qarşı hәssaslığı orijinal populyasiya ilә müqayisәdә daha zәif olur. Hәssaslığın zәiflәmәsi nәticәsindә fungisidin sәmәrәliliyi itir vә mәhsul itkisi baş verir. Qeyd etmәk lazımdır ki, belә hәssaslığın dәyişmәsi yeni populyasiyanın fiziki vәziyyәtindәn asılı olaraq müvәqqәti vә ya daimi ola bilәr (“Müqavimәtin növlәri” adlı bölmәdә bu barәdә daha geniş mәlumat verilir).
Tәksahәli tәsir mexanizminә malik olan fungisidlәrә qarşı müqavimәtin yaranması daha çox müşahidә edilir. Fungisidlәr müqavimәt potensialına görә aşağıdakı qruplara bölünür:
a) Müqavimәt ehtimalı aşağı sәviyyәdә olanlar;
b) Müqavimәt ehtimalı orta sәviyyәdә olanlar;
c) Müqavimәt ehtimalı yüksәk sәviyyәdә olanlar (Hevit, 1998).
Fungisidә qarşı ümumi müqavimәtin yaranması prinsipi ondan ibarәtdir ki, göbәlәk populyasiyasında hәr hansı xüsusi sinfә aid olan fungisidә qarşı müqavimәt yarandıqda, hәmin sinfә mәxsus olan digәr fungisidlәrә qarşı da çarpaz müqavimәt yaranır. Mәsәlәn, Botrytis cinerea göbәlәyinin benomil maddәsinә qarşı müqavimәt göstәrәn populyasiyaları eyni zamanda tiofanat metilә, tiabendazola vә karbendazimә dә müqavimәtli olur. Göbәlәklәr hәmçinin müxtәlif sinfә vә fәrqli tәsir mexanizminә malik olan fungisidlәrә qarşı müxtәlif dәrәcәdә müqavimәt nümayiş etdirir. Əldә edilmiş mәlumatlara әsasәn, B.cinerea göbәlәyi benomil vә DCNA-a (Chastagner vә Ogava, 1979); P.digitatum patogeni isә bifenil, benomil, 2-aminobutan (Dave, 1980), imazalil, tiabendazol vә ortofenilfenola (Holms vә Eckert, 1999) qarşı müxtәlif cür müqavimәt göstәrir.
Müqavimәtin növlәri. Göbәlәk populyasiyalarının müqavimәti kәmiyyәt vә ya keyfiyyәt yönümlü ola bilir (Kendall vә Hollomon, 1998). Keyfiyyәt yönümlü müqavimәtin yaranması zamanı әsas genlәrdә tәk vә ya bir neçә mutasiya halı baş verir vә bunun nәticәsindә patogen populyasiyası hәssaslıq mәrhәlәsindәn dәrhal müqavimәt mәrhәlәsinә keçir. Keyfiyyәt yönümülü müqavimәtә malik olan patogen populyasiyaları fungisidsiz mühitdә stabil inkişaf edir vә yaxşı vәziyyәtdә qalır. Bunun nәticәsindә müqavimәtli populyasiyalar daima mövcud olur vә fungisidin sәmәrәliliyi itir. Misal olaraq, sitrus meyvәsindә Penicillium çürümә (Eckert, 1988) vә çәyirdәkli meyvәlәrdә qonur çürümәnin (Ogava, 1988) müalicәsi üçün tәtbiq olunan benzimidazola qarşı bu cür müqavimәtin yaranmasını göstәrә bilәrik. Kәmiyyәt yönümlü müqavimәt dedikdә isә çoxsaylı mutasiya dәyişikliklәri nәticәsindә müqavimәtli populyasiyanın müәyyәn dәrәcәdә inkişaf etmәsi başa düşülür. Bu populyasiyalar müxtәlif dәrәcәlәrdә hәssaslıq nümayiş etdirәn fәrdlәrdәn ibarәt olur. Patogen populyasiyalar belә hallarda hәssaslıq mәrhәlәsindәn müqavimәt mәrhәlәsinә dәrhal keçmir. Başqa sözlә fungisiddәn davamlı olaraq istifadә etdikdә dәyişikliklәr vә seleksiya prosesi tәdricәn baş verir. Müqavimәtli patogen populyasiyalar çoxsaylı dәyişikliklәr nәticәsindә hәssas populyasiyalardan daha zәif forma aldığı üçün, zaman keçdikcә (seleksiya tәzyiqi olmadıqda) hәssaslıq mәrhәlәsinә qayıda bilir. Sitrus meyvәsindә Penicillium çürümәsinin müalicәsi üçün tәtbiq olunan DMİ (imazalil) fungisidinә qarşı yaranan müqavimәt sәviyyәsindә belә dәyişikliklәrә rast gәlmәk olar (Holmes vә Eckert, 1999).
Müqavimәtin qarşısını almaq üçün tәtbiq olunan qaydalar vә strategiyalar. Yığımdan sonrakı dövrdә elә uyğun müalicәlәr seçilmәlidir ki, müqavimәtli patogen populyasiyaların inkişafını zәiflәtmәk mümkün olsun. Ona görә dә hәdәfә alınmış
populyasiyalarda müqavimәtin yaranmasını lәngidәn xüsusi strategiyalar hazırlanmalı vә tәtbiq olunmalıdır. İlk növbәdә hәr hansı yeni kimyәvi dәrmanı tәtbiq etmәzdәn qabaq patogenin ona qarşı nә dәrәcәdә hәssas olması araşdırlmalıdır. Bundan sonra fungisidә qarşı müqavimәt xәtlәrininin erkәn aşkarlanması üçün xüsusi nәzarәt proqramının icrası hәyata keçirilmәlidir. Mәsәlәn, qablaşdırma mәntәqәsindә limonun müalicәsi üçün istifadә olunan әlaqәsiz fungisidlәrә - tiabendazol, 2-aminobutan, imazalil vә bifenilә nәzarәt etmәklә Penicillium populyasiyasının müqavimәt sәviyyәlәrini aşkarlamaq mümkündür (Ogava vә başqaları, 1983).
Müqavimәt xәtlәrinin inkişafını lәngitmәk üçün yeni kimyәvi dәrmanı mövcud proqram çәrçivәsindә tәdricәn vermәk lazımdır. Mәlumdur ki, davamlı olaraq fungisidin tәsirinә mәruz qalan patogenlәrdә müqavimәtli populyasiyalar sürәtlә seçilir. Ona görә dә bir tәsir mexanizminә malik olan fungisidlәri tәk halda davamlı şәkildә işlәtmәk olmaz. Əksәr mübarizә strategiyalarında müxtәlif sinfә mәxsus olan fungisidlәrin növbәli vә ya qarışıq şәkildә tәtbiq olunmasına xüsusi diqqәt verilir. Patogen müqavimәtinin idarә edilmәsi mәqsәdilә müxtәlif fungisidlәrin qarışığından istifadә edilәrsә, ilk növbәdә tәksahәli tәsir mexanizminә malik olan fungisid tәtbiq edilmәlidir. Fungisid qarışığı hәr bir fungisid üçün nәzәrdә tutulmuş sәmәrәli normada tәtbiq edilmәlidir. Bundan başqa, qarışığı tәşkil edәn hәr bir fungisidin sәmәrәliliyi vә mәhsuldarlığı oxşar olmalıdır. Əks halda müqavimәtli populyasiyaların seleksiyası baş verә bilәr. Benomil maddәsinә qarşı müqavimәtin yaranmasını tәsvir edәn modeldә göstәrilir ki, populyasiyada müqavimәt yaranan kimi digәr maddә qarışığı yalnız müqavimәtli populyasiyanın әlavә seleksiyasını zәiflәdir (Delp, 1979). İki mürәkkәb birlәşmәnin növbәli şәkildә sәmәrәli istifadә edilmәsi onların kombinә edilәrәk tam dozada verilmәsindәn daha ucuz başa gәlir (Ogava vә Manji, 1984). Yığımdan әvvәl vә ya sonrakı dövrdә iki vә ya daha artıq fungisidi növbәli şәkildә tәtbiq etmәklә xәstәliyә qarşı güclü mübarizә aparmaq vә fungisidә müqavimәt göstәrәn populyasiyaların sürәtlә artmasının qarşısını almaq olar. Ona görә dә, yığımdan әvvәlki müalicәlәr üçün qeydiyyatdan keçmiş fungisidlәrdәn yalnız fәrqli sinfә mәxsus olanlarının yığımdan sonrakı müalicә üçün qeydiyyatdan keçmәsi mәslәhәt görülür. Yığımdan sonrakı dövrdә çәyirdәkli meyvәlәrdә vә digәr mәhsullarda yaranan çürümәlәrin idarә olunması üçün, fludioksonil hazırlanması vә qeydiyyatında mәhz bu prinsip tәtbiq edilmişdir (Förster vә Adaskaveg, 1999). Fludioksonil fungisidi bu sәbәbdәn yalnız yığımdan sonrakı müalicәlәrdә istifadә olunur. Fungisidlәrin idarә olunması. Fungisidlәrin xәrci vә sәmәrәliliyi tarixәn hәlledici faktor rolunu oynasa da, patogen populyasiyasının hәr hansı mәhsula qarşı müqavimәt yaratması idarәetmә baxımından mühüm faktor kimi nәzәrә alına bilәr. Müqavimәtin idarә olunması barәdә strateji mәlumatları özündә әks etdirәn müxtәlif tәlimatlar vә tövsiyәlәr mövcuddur. Bundan başqa, bәzi istehsalçı şirkәtlәr Fungisidә Qarşı Müqavimәt Komitәsinin (FRAC) proqramları çәrçivәsindә müqavimәtin idarә olunması istiqamәtindә müxtәlif tәdbirlәr hәyata keçirirlәr. Fungisidin idarә olunmasının әn mühüm aspektlәrindәn biri dә istehsalçı vә ya istifadәçilәrin kimyәvi dәrmanların sәmәrәliliyi ilә yanaşı, onların xassәlәrini dә (o cümlәdәn dәrmanın hәddindәn artıq miqdarda istifadә edildiyi tәqdirdә yarana bilәcәk fәsadları) bilmәli olmalarıdır. Ona görә dә seçilmiş fungisidlәr vә onların tәtbiq tezliyi qiymәtdәn asılı olmayaraq әtraflı şәkildә götür-qoy edilmәlidir. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, xәstәliyin idarә edilmәsi üçün hәr hansı fungisid proqramını hazırlamazdan qabaq hәmin xәstәliyi vә sahibin hәssaslıq mәrhәlәlәrini dәrindәn anlamaq lazımdır.
172 FӘSİL9
173 Yığımdan sonrakı patologiyaların prinsipləri və yeyilə bilən bağ məhsullarında çürümənin aradan qaldırılması
Bundan başqa, hazırkı dövrdә qeydiyyatdan keçmiş fungisidlәr, onların tәsir spektri vә mexanizmi, sinfi vә müxtәlif şәraitdә davamlı tәsir göstәrmәk qabiliyyәti barәdә әn son mәlumatlar әldә edilmәlidir. Fungisidlәrә dair mövcud tәlimatlarda hәdәfә alınmış patogen populyasiyaların müqavimәt riskini azaltmaq üçün aşağıdakı tövsiyәlәr verilir:
● fungisidlә müalicә proqramının icra edilmәsi. Bu proqrama әsasәn çox sahәli tәsir mexanizminә malik olan fungisidlәrin tәtbiqinә başlanılması, mәhsul yığımına kimi vә yığımdan sonrakı dövrdә tәksahәli tәsir mexanizminә malik olan fungisidlә müalicәlәr aparılması;
● tәksahәli tәsir mexanizminә malik olan fungisidlәrin etiketdә göstәrilәn normada verilmәsi;
● müxtәlif sinfә mәxsus olan fungisidlәrin növbәli şәkildә tәtbiq olunması;
● hәr sinfә aid olan fungisidin mövsüm üzrә dörd dәfә vә ya az verilmәsi.
9.7. Fәsilә dair nәticәlәr
Kәnd tәsәrrüfatının tarixinә nәzәr salsaq görәrik ki, yığımdan sonrakı dövrdә çürümә nәticәsindә yaranan mәhsul itkilәrinin qarşısının alınması hәmişә çәtin olmuşdur. Hal-hazırda müqavimәtli mәdәni sortların seçilmәsi vә ya yığımdan sonrakı mühitin dәyişdirilmәsinә xidmәt edәn müasir texnologiyalardan istifadә edilmәsi ilә mәhsulun ömrünü vә saxlanma müddәtini uzatmaq mümkündür. Aşağı temperaturlu vә nәzarәtli saxlanma mühitindә sahibin metabolik fәaliyyәti lәngidilir vә patogenin potensial inokulyat mәnbәlәri mәhv edilir. Avadanlıq istismarının vә yüklәmә-boşaltma işlәrinin tәkmillәşdirilmәsi nәticәsindә mәhsulun keyfiyyәti qorunub saxlanılır vә çürümәdәn yaranan itkilәrin miqdarı azaldılır. Bununla belә, daşınma vә satış zamanı hәlә dә mәhsul itkisi baş vermәkdәdir. Mәlumdur ki, aqrar iqtisadiyyat yerli bazardan qlobal bazar sәviyyәsinә kimi inkişaf etmişdir. Başqa sözlә desәk, gәlir marjası üzunmüddәtli daşınma vә saxlanma xәrclәrinә, o cümlәdәn yüksәk keyfiyyәt standartlarına әsaslandığı üçün mәhsulun çürümәsinә qәtiyyәn yol vermәk olmaz. Belә halların qarşısını almaq üçün fiziki vә kimyәvi metodları özündә ehtiva edәn kompleks yanaşmalar müәyyәn edilmişdir.
Kimyәvi idarәetmә vasitәlәri vә alәtlәri sadә qeyri-üzvi molekuldan mürәkkәb üzvi birlәşmәlәrә qәdәr inkişaf etmişdir. Patogenin daxilindә çoxsaylı sahәlәri hәdәfә alan vә protektiv (qoruyucu) tәsir göstәrәn köhnә mürәkkәb maddәlәrdәn fәrqli olaraq, yeni kimyәvi maddәlәr әksәr hallarda hәm protektiv (qoruyucu), hәm dә supressiv (sıxışdırıcı) tәsir göstәrir vә patogenin biokimyәvi inkişaf zәncirindә bir sahәni hәdәfә alır.
Yığımdan sonrakı dövrdә aparılan әn son müalicәlәrin bәzi xüsusiyyәtlәri (mәsәlәn, toksilkliyin әn aşağı sәviyyәdә olması vә müәyyәn әhali qrupları, etnik qruplar, körpәlәr vә uşaqların sağlamlığı üçün tәhlükә yaratmaması) istehlakçıların rәğbәtini qazanmışdır. Bu mürәkkәb maddәlәr torpaqdan keçmir, әtraf mühitә ziyan vurmur vә xeyirli orqanizmlәrә, mәsәlәn mәmәlilәrә, quşlara vә hәşәratlara toksik tәsir göstәrmir. Müasir dövrdә fungisidlәr yığımdan sonrakı çürümәlәrin qarşısını alan әn sәmәrәli müalicә vasitәsi olub, kompleks mübarizә sisteminin bir hissәsini tәşkil edir. Ümumiyyәtlә, zәrәrvericilәrә vә xәstәliklәrә qarşı kompleks mübarizә sistemi tәkcә fungisidlәri deyil, hәmçinin sahәdә tәtbiq olunan idarәetmә qaydalarını, yığımdan sonrakı istifadә vә saxlanma qaydalarını, sanitariya-müalicә üsullarını vә bioloji mübarizә vasitәlәrini özündә birlәşdirir.
Yeni bioloji mübarizә vasitәlәri (orqanizmlәri) hazırlansa da, sәmәrәliliyi artırmaq mümkün olmadıqda onların tәtbiq sahәsi mәhdudlaşmalı olur. Qeyd etmәk lazımdır ki, tәbii vә ya bioloji sistemlәrin mexanizminә әsaslanan idarәetmә qaydaları aşağı-riskli olub, fungisidlәrin mәsәlәn, azoksistrobin vә fludioksonilin hazırlanmasında mühüm rol oynayır. Fungisidlәrin kәşf edilmәsindә vә optimallaşdırılmasında kompüter modellәşdirilmәsinin rolu çox böyükdür (Steffen vә Kleier, 1995). Ona görә dә gәlәcәkdә kimyәvi “dizayner” maddәlәrindәn daha çox istifadә edilәcәkdir. Əgәr hәdәfә alınmış sahәlәr kimyәvi cәhәtdәn daha yaxşı xarakterizә edilәrsә, mövcud mürәkkәb maddәlәri optimallaşdırmaq vә ya yeni maddә hazırlamaq mümkündür. Fungisidlәrin hazırlanması ilә bağlı yeni fikirlәrin irәli sürülmәsi, kimyәvi dәrman istehsalçılarının yığımdan sonrakı müalicәlәrә daha çox maraq göstәrmәsi, әtraf mühitin mühafizәsinin vә insan sağlamlığının diqqәt mәrkәzindә olması, elәcә dә yığımdan sonrakı patogenlәrә qarşı kimyәvi vә bioloji mübarizә tәdbirlәrinin uğurla hәyata keçirilmәsi parlaq gәlәcәkdәn xәbәr verir. Bununla belә, istehsalçılar vә qablaşdırma şirkәtlәrinin qarşısında yeni çәtinliklәr durmaqdadır. Tәzә dәrmanların әksәriyyәti әvvәlki mürәkkәb maddәlәrdәn fәrqli olaraq hәr hansı mәhsuldakı patogen göbәlәyә qarşı geniş spektrli tәsir göstәrә bilmir. Bundan başqa, yeni fungisidlәrin әksәriyyәti tәksahәli tәsir mexanizminә malikdir. Ona görә dә patogen populyasiyasında müqavimәtin yaranma riski daha yüksәkdir. Odur ki, xәstәliklәrә qarşı komplekt mübarizә proqramlarında fungisid komponentinin hazırlanması vә saxlanılması üçün yeni yanaşmalar tәtbiq etmәk vә “fungisidin idarә edilmәsi” kimi hәrtәrәfli konsepsiyalara әsaslanmaq lazımdır.
Müasir dövrdә yeni aktiv mürәkkәb maddәlәr kәşf edilmişdir. Ona görә dә tәhlükәsizlik qaydalarına әsasәn, kәnd tәsәrrüfatı vә sәhiyyә sektorlarında, xәstәliklәrә qarşı mübarizәdә oxşar tәsir mexanizminә malik olan xüsusi kimyәvi dәrmanların istifadәsi mәhdudlaşdırılmalıdır. Hәdәf populyasiyalarında yaranmış müqavimәtin insan vә bitki patogenlәrinә keçmәsinә mәhz bu yolla mane olmaq mümkündür. Bu praktika insanda vә әrzaq mәhsullarında yaranmış xәstәliklәrә qarşı çoxsaylı mübarizә vasitәlәrindәn istifadә etmәk imkanı verir.
9.8. Ədәbiyyat
Adaskaveg, J.E. 1992. Defense mechanisms in leaves and fruit of trees to fungal 1. penetration. Redaktorlar: R.A.Blanchette vә A.R.Biggs. Defense mechanisms of woody plants against fungi. Nyu York: Springer-Verlag. 207–245. 1995. Postharvest sanitation to reduce decay of perishable commodities. 2. Perishables Handling, Bull. 82: 21–25.
Adaskaveg, J.E. and H.Förster. 2000. Preharvest fungicide treatments for man- 3. agement of postharvest decays of stone fruit crops. Phytopathology. 90:S2. Adaskaveg, J.E. and J.M.Ogawa. 1994. Penetration of iprodione into mesocarp 4. fruit tissue and suppression of gray mold and brown rot of sweet cherries. Plant Dis. 78: 293–296.
Adaskaveg, J.E., H.Förster and D.F.Thompson. 2000. Identification and etiology
5. of visible quiescent infections of Monilinia fructicola and Botrytis cinerea in sweet cherry fruit. Plant Dis. 84: 328–333.
Adaskaveg, J.E., J.M Ogawa and K.E.Conn. 1993. Iprodione-wax/oil mixtures
6. for control of postharvest decays of fruit crops, Absracts, 6th International Cong. of Plant Path. Monreal.
174 FӘSİL9
175 Yığımdan sonrakı patologiyaların prinsipləri və yeyilə bilən bağ məhsullarında çürümənin aradan qaldırılması
Arima, K., M.Imanaka, M.Kousaka, A.Fukuda and G.Tamura. 1965. Studies on 7. pyrrolnitrin, a new antibiotic. J. Antibiot. Ser. A 18:201–204.
Barkai-Golan, R. and D.J.Phillips. 1991. Postharvest heat treatment of fresh 8. fruits and vegetables for decay control. Plant Dis. 75:1085–1089.
Benbow, J.M. and D.Sugar. 1999. Fruit surface colonization and biological 9. control or postharvest diseases of pear by preharvest yeast application. Plant Dis. 83: 839–844.
Brooks, C. and J.S.Cooley. 1928. Time-temperature relations in different types 10. of peach rot infection. J. Agric. Res. 37:507–543.
Bull, C.T., M.L.Wadsworth, K.N.Sorensen, J.Y.Takemoto, R.K.Austin and 11. J.L.Smilanick. 1998. Syringomycin E produced by biological control agents controls green mold of lemons. Biol. Control 12:89–95.
Butler, E.E., J.M.Ogawa and T.A.Shalla. 1960. Notes on Gilbertella persicaria 12. from California. Bul. Torrey Bot. Club 87:397–401.
Chastagner, G.A. and J.M.Ogawa. 1979. DCNA-benomyl multiple tolerance in 13. strains of Botrytis cinerea. Phytopathology. 69:699–702.
Chichester, D.F. and F.W.Tanner. 1972. Antimicrobial food additives. T.E.Furia, 14. Handbook of food additives. Volume I. Kleveland, OH: CRC Press. 115–184. Coates, L.M., G.I.Johnson and A.W.Cooke. 1993. Postharvest disease control in 15. mangoes using high humidity hot air and fungicide treatments. Ann. Appl. Biol. 123:441–448.
Coggins, C.W., H.Z. Hield, I.L.Eaks, L.N.Lewis and R.M.Burns. 1965. Gibberellin 16. research on citrus. Calif. Citrogr. 50:457–466, 468.
Dave, B.A., H.J.Kaplan and J.F.Petrie. 1980. The isolation of Penicillium 17. digitatum Sacc. strains tolerant to 2-AB, SOPP, TBZ and benomyl. Proc. Fla. State Hort. Sci. 93:344–347.
Delp, C.J. 1979. Resistance to plant disease control agents–How to cope with it. 18. Absracts, 9th International Cong. of Plant Path. Washington, D.C. 10 August, 1979. 12 pp.
DeWolfe, T.A., L.C.Erickson and B.L.Brannaman. 1959. Retardation of Alternaria 19. rot in stored lemons with 2,4-D. Proc. Am. Soc. Hortic. Sci. 74:367–371.
Droby, S., L.Cohen, A.Daus, B.Weiss, B.Horev, E.Chalutz, H.Katz, M.Keren- 20. Tzur and A.Shachnai. 1998. Commercial testing of Aspire: A yeast preparation for the biological control of postharvest decay of citrus. Biol. Control 12:97–101.
Eckert, J.W. 1988. Dynamics of benzimidazole-resistant Penicillia in the devel- 21. opment of postharvest decays of citrus and pome fruits. C.J.Delp, Fungicide resistance in North America. St. Paul, MN: 31–35.
Eckert, J.W. and J.M.Ogawa. 1985. The chemical control of postharvest diseases: 22. Subtropical and tropical fruits. Ann. Rev. Phytopathol. 23:421– 454. 1988. The chemical control of postharvest diseases: Deciduous fruits, berries, 23. vegetables, and root/tuber crops. Ann. Rev. Phytopathol. 26:433–469. Eckert, J.W. and N.F.Sommer. 1967. Control of diseases of fruits and vegetables 24. by postharvest treatments. Ann. Rev. Phytopathol. 5:391–432.
El-Ghaouth, A. 1997. Biologically-based alternatives to synthetic fungicides for 25. the control of post- harvest diseases. J. Ind. Microbiol. Biotechnol. 19:160–162. Feliciano, A., A.J.Feliciano, J. Vendrusculo, J.E.Adaskaveg and J.M.Ogawa. 26. 1992. Efficacy of ethanol in postharvest benomyl-DCNA treat- ments for control of brown rot of peach. Plant Dis. 76:226–229.
Fidler, J.C. and C.J.North. 1967. The effect of the conditions of storage on the 27. respiration of apples: I, The effects of temperature and concentrations of carbon dioxide and oxygen on the production of carbon dioxide and uptake of oxygen. J.Hortic. Sci. 42:189–206.
Förster, H. and J.E.Adaskaveg. 1999. Fludioxonil, a new reduced risk postharvest
28. fungicide for management of fungal decays of stone fruit. Phytopathology 89:S26.
2000. Early brown rot infections in sweet cherry fruit are detected by Monilinia- 29. specific DNA primers. Phytopathology. 90:171–178.
30. national. 221 pp.
Hewitt, H.G. 1998. Fungicides in crop protection. Cambridge, UK: CAB Inter-
Holmes, G.J. and J.W.Eckert. 1999. Sensitivity of Penicillium digitatum and P. 31. italicum to postharvest citrus fungicides in California. Phytopathology. 89:716–721.
32. formation Services. 148 pp.
Hopkins, W.L. 1996. Global fungicide directory. Indianapolis, IN: Ag Chem In-
Ippolito, A., A.El-Ghaouth, C.L.Wilson and M.Wisniewski. 2000. Control of 33. postharvest decay of apple fruit by Aureobasidium pullulans and induction of defense responses. Postharvest Biol. Technol. 19:265–272.
Jacob, H.E. 1929. The use of sulfur dioxide in shipping grapes. University of 34. California, Bull. 24 pp.
Janisiewicz, W.J., W.S.Conway, D.M.Glenn and C.E.Sams. 1998. Integrating bi-
35. ological control and calcium treatment for controlling postharvest decay of apples. Hortscience. 33:105–109.
Janisiewicz, W.J., L.Yourman, J.Roitman and N.Mahoney. 1991. Postharvest
36. control of blue mold and gray mold of apples and pears by dip treatment with pyrrolnitrin, a metabolite of Pseudomonas cepacia. Plant Dis. 75:490–494.
Ju, Z., Y.Duan and Z.Ju. 1999. Combinations of GA3 and AVG delay fruit
37. maturation, increase fruit size, and improve storage life of “Feicheng” peaches. J. Horticult. Sci Biotech. 74:579–583.
Kendall, S.J. and D.W.Hollomon. 1998. Fungicide resistance. In D.Hutson and 38. J.Miyamoto, eds., Fungicidal activity: Chemical and biological approaches to plant protection. New York: Wiley. 87–108.
Larkin, R.P., D.P. Roberts and J.A.Gracia-Garza. 1998. Biological control of 39. fungal diseases. D.Hutson and J.Miyamoto, Fungicidal activity: Chemical and biological approaches to plant protection. New York: Wiley, 149–191.
Lodh, S.B., S.De, S.K.Mukherjee, and A.N.Bose. 1963. Storage of mandarin 40. oranges. II. Effects of hormones and wax coatings. J. Food Sci. 28:519–524.
Loest, F.C., H.T.Kriel and J. duT Deetlefs. 1954. Citrus wastage studies. Citrus 41. Grower (S. Afr.) 243:3–8.
Lurie, S. 1998. Postharvest heat treatments. Postharvest Biol. Technol. 14:257– 42. 269.
Mari, M. and M.Guizzardi. 1998. The postharvest phase: Emerging technologies 43. for the control of fungal diseases. Phytoparasitica. 26:59–66.
Matsumoto, T.T. and N.F.Sommer. 1967. Sensitivity of Rhizopus stolonifer to 44. chilling. Phytopathology. 57: 881–884.
45. fresh fruits and vegetables. Hortscience. 6: 202–204.
Maxie, E.C., N.F.Sommer vә F.G.Mitchell. 1971. Infeasibility of irradiating
176 FӘSİL9
177 Yığımdan sonrakı patologiyaların prinsipləri və yeyilə bilən bağ məhsullarında çürümənin aradan qaldırılması
Meir, S., S.Philosoph-Hadas, R.Porat, H.Davidson, S.Salim, L.Cohen, B.Weiss
46. vә S.Droby. 2000. Methyl jasmonate induces resistance against postharvest pathogens of cut rose flowers and citrus fruits. Post. Hand. Conf. March 26-31, 8 pp.
Mitchell, F.G., R.Guilloun and R.A.Parsons. 1972. Commercial cooling of fruit 47. and vegetables. University of California, 44 pp.
Nelson, K.E. 1958. Some studies of the action of sulfur dioxide in the control of 48. Botrytis rot of Tokay grapes. Amer. Soc. Hort. Sci. Proc. 71:190–198.
Nelson, K.E. and G.A.Baker. 1963. Studies on the sulfur dioxide fumigation of 49. table grapes. Am. J. Enol. Vitic. 14:13–22.
Noble, J.P. and R.Drysdale. 1983. The role of benzoic acid and phenolic 50. compounds in latency in fruits of Malus to Venturia inaequalis. Phytopathology. 54:92–97.
Ogawa, J.M. and H.English. 1991. Diseases of temperate tree fruit and nut 51. crops. Oakland: University of California, Div. of Agr. and Nat. Res. 461 pp.
Ogawa, J.M. and B.T.Manji. 1984. Control of postharvest diseases by chemical 52. and physical means. H.E.Moline, Postharvest pathology of fruits and vegetables: Postharvest losses in perishable crops. University of California, NE-87 (UC Bull. 1914). 55–66.
Ogawa, J.M., J.D.Gilpatrick and L.Chiarappa. 1977. Review of plant pathogens 53. resistant to fungicides and bactericides. FAO. Bull. 25: 97–111.
Ogawa, J.M., S.D.Lyda and D.J.Weber. 1961. 2,6-Dichloro-4-nitroaniline effective 54. against Rhi- zopus fruit rot of sweet cherries. Plant Dis. Rep. 45: 636–638.
55. reducing fruit rot of stone fruits. Plant Dis. Rep. 52: 722–726.
Ogawa, J.M., B.T.Manji and E. Bose. 1968. Efficacy of fungicide 1991 in
Ogawa, J.M, J.L.Sandeno and J.H.Mathre. 1963a. Comparisons in development
56. and chemical control of decay-causing organisms on mechanical and handharvested stone fruits. Plant Dis. Rep. 47:129–133.
Ogawa, J.M., E. Bose, B.T. Manji and W. R. Schreader. 1972. Bruising of sweet
57. cherries resulting in internal browning and increasing susceptibility to fungi. Phytopathology. 62: 579–580.
Ogawa, J.M., B.T.Manji, J.E.Adaskaveg and T.J.Michailides. 1988. Population
58. dynamics of benzimidazole-resistant Monilinia species on stone fruit trees in California. C.J.Delp. Fungicide resistance in North America. St. Paul, MN: American Phytopathological Society Press. 36–39.
Ogawa, J.M., B.T.Manji, C.R.Heaton, J.Petrie and R.M.Sonoda. 1983. Methods
59. for detecting and monitoring the resistance of plant pathogens to chemicals. G.P.Georghiou, Pest resistance to pesticides. New York: Plenum. 117– 162. Ogawa, J.M., J.H.Mathre, D.J.Weber and S.D.Lyda. 1963b. Effects of 2,6- 60. dichloro-4-nitroaniline on Rhizopus species and its comparison with other fungicides on control of Rhizopus rot of peaches. Phytopathology. 53:950–955. Palou, L., C.H.Crisosto, J.L.Smilanick, J.E.Adaskaveg and J.P.Zoffoli. 2001. 61. Effect of continuous ozone (0.3 ppm) exposure on fungal growth, fruit decay, and responses of peach and table grape fruit in cold storage. Postharvest Biol. Technol.
Phillips, D.J. 1984. Mycotoxins as a postharvest problem. In H.E.Moline, 62. Postharvest pathology of fruits and vegetables: Postharvest losses in perishable crops. University of California, NE-87 (UC Bulletin 1914). 50–54.
63. management strategies. Hortscience. 29:758–762.
Roberts, R. 1994. Integrating biological control into postharvest disease
Roberts, R.G. and S.T.Reymond. 1994. Chlorine dioxide for reduction of
64. postharvest pathogen inoculum during handling of tree fruits. Appl. Environ. Microbiol. 60:286–284.
Schirra, M., P.Cabras, A.Angioni, G.D’hallewin, R.Ruggiu and E.V.Minelli.
65. 1997. Effect of heated solutions on decay control and residues of imazalil in lemons. J. Agric. Food Chem. 45:4127– 4130.
66. Circ. 765.
Schomer, H.A. 1948. Ozone in relation to storage of apples. U.S.Dept. of Agric.
Schots, A., F.M.Dewey and R. Oliver. 1994. Modern assays for plant pathogenic
67. fungi: Identification, detection, and quantification. Oxford, UK: CAB International. 267 pp.
68. with acetic acid to prevent postharvest decay. Plant Dis. 80:1425–1428.
Sholberg, P.L., A.G.Reynolds and A.P.Gaunce. 1996. Fumigation of table grapes
Smilanick, J.L. and D.J.Henson. 1992. Minimum gaseous sulphur dioxide con-
69. centrations and exposure periods to control Botrytis cinerea. Crop Protection 11: 535-540.
Smilanick, J.L., B.E.Mackey, R.Reese, J.Usall and D.A.Margosan. 1997. Influence
70. of concentration of soda ash, temperature, and immersion period on the control of postharvest green mold of oranges. Plant Dis. 81: 379–382.
Smilanick, J.L., D.A.Margosan, F.Mlikota, J.Usall and I.F.Michael. 1999. Control
71. of citrus green mold by carbonate and bicarbonate salts and the influence of commercial postharvest practices on their efficacy. Plant Dis. 83:139–145. Smith, W.L., Jr. 1962. Reduction of postharvest brown rot and Rhizopus decay 72. of eastern peaches with hot water. Plant Dis. Rep. 46: 861–865.
Smith, W.L., Jr., H.E.Moline and K.S.Johnson. 1979. Studies with Mucor species 73. causing postharvest decay of fresh produce. Phytopathology. 69: 865–869.
Sommer, N.F., R.J.Forlage, J.R.Buchanan and A.A.Kader. 1981. Effect of oxygen 74. on carbon monoxide suppression of postharvest diseases of fruit. Plant Dis. 66: 357–364.
Spalding, D.H. 1966. Appearance and decay of strawberries, peaches, and 75. lettuce treated with ozone. ARS-USDA Mktng. Res. Rep. 756. Spencer, E.Y. 1981. Guide to the chemicals used in crop protection. Seventh 76. Edition. Agriculture Canada, Publication 1093. 595 pp. Spotts, R.A. and L.A.Cervantes. 1992. Effect of ozonated water on postharvest 77. pathogens of pear in laboratory and packinghouse tests. Plant Dis. 76: 256–259. Spotts, R.A. and B.B.Peters. 1980. Chlorine and chlorine dioxide for control of 78. ‘d’Anjou’ pear decay. Plant Dis. 64:1095–1097.
Stanghellini, M.E. and M.Aragaki. 1966. Relation of periderm formation and 79. callose deposition to anthracnose resistance in papaya fruit. Phytopathology. 56: 444–450.
Steffens, J.J. and D.A.Kleier. 1995. Computer aided discovery and optimization 80. of fungicides. H.Lyr, Modern selective fungicides–Properties, applications, mechanisms of action. Nyu York: Fischer Verlag. 517–542.
Thompson, J.F. 1992. Storage systems. A.A.Kader, Postharvest technology of 81. horticultural crops. İnkinci nәşr. Oakland: University of California, Div. of. Agr. and Nat. Res. 69–78.
178 FӘSİL9
179 Yığımdan sonrakı patologiyaların prinsipləri və yeyilə bilən bağ məhsullarında çürümənin aradan qaldırılması
Tomkins, R.G. 1936. Wraps for the prevention of rotting of fruit. Gt. Brit. Dept. 82. Sci. Ind. Res., Food Invest. Board Rpt., 1935:129–131.
Uesugi, Y. 1998. Fungicide classes: Chemistry, uses and mode of action. 83. D.Hutson vә J.Miyamoto, Fungicidal activity: Chemical and biological approaches to plant protection. Nyu York: Wiley. 23–56.
U.S.Environmental Protection Agency (EPA). 1999. EPA Compendium of 84. Registered Pesticides, Vol. I and II. Vaşinqton, D.C. 2000. Pesticide tolerance index system (TIS) information retrieval. Version 1.0 85. Computer program available at the US-EPA BBS.
Weber, D.J. and J.M.Ogawa. 1965. The mode of action of 2,6-dichloro-4- 86. nitroaniline in Rhizopus arrhizus. Phytopathology. 55:159–165.
Wells, J.M. and M.H.Gerdts. 1971. Pre- and postharvest benomyl treatments for 87. control of brown rot of nectarines in California. Plant Dis. Rep. 55:69–72. Wells, J.M. and J.M.Harvey. 1970. Combination heat and 2,6-dichloro-4- 88. nitroaniline treatments for control of Rhizopus and brown rot of peaches, plums, and nectarines. Phytopathology 60:116–130.
Wells, J.M. and M.Uota. 1970. Germination and growth of five fungi in low 89. oxygen and high-carbon dioxide atmospheres. Phytopathology. 60:50–53.
Whelton, R., H.J.Phaff, E.M.Mrak and C.D.Fisher. 1946. Control of microbiological 90. food spoilage by fumigation with epoxides. Sec. I and II. Food Ind. 18:23–25, 174–176, 318–20.
White, G.C. 1992. Handbook of chlorination and alternative disinfectants. Third 91. Edition. New York: Van Nostrand Reinhold. 1, 308 pp. Wilson, C.L., A.El-Ghaouth, E.Chalutz, S.Droby, C.Stevens, J.Y.Lu, V.Khan 92. and J.Arul. 1994. Potential of induced resistance to control postharvest diseases of fruits and vegetables. Plant Dis. 78: 837–844.
181 Seçilmiş məhsulların yığımdan sonrakı xəstəlikləri
Noel F. Sommer, Robert J. Fortlaj vә Donald C. Edvards
Seçilmiş
məhsul ların yığımdan sonrakı xəstəlikləri
Tәzә bağ mәhsullarının әksәriyyәti üçün yiğimdan sonrakı xәstәliklәr tәhlükә yaradır. Ona görә dә belә xәstәliklәri törәdәn mikroorqanizmlәrin xüsusiyyәtlәrini, sahibin (daşıyıcının) fiziologiyasını, mәhsulların qablaşdırma vә daşınma metodlarının tәsirini, elәcә dә meyvә-tәrәvәz mәhsullarını stressә salan mühiti dәrindәn anlamaq lazımdır. Mәlumdur ki, yüklәnmә vә boşaldılma zaman yaranan zәdәlәr (kәsilmiş, sürtülmüş vә deşilmiş hissәlәr) patogenin mәhsula nüfuz etmәsinә şәrait yaradır. Temperaturun dәyişmәsi mәhsulun fizioloji xüsusiyyәtlәrinә tәsir edir vә müәyyәn patogenlәrә qarşı hәssaslığı artırır. Yığımdan sonrakı xәstәliklәrә qarşı mübarizә apararkәn nisbi rütubәti (buxar tәzyiqinin çatışmazlığı) vә atmosferin tәrkibini nәzәrә almaq lazımdır. Çünki patogen mikroorqanizmlәr xәstәlik üçbucağını (sahib-mühit-patogen) tamamlayan sonuncu komponentdir. Xәstәliyin yayılma vә intensivlik dәrәcәsi mövcud göbәlәk sporlarının sayından vә patogenin törәtdiyi xәstәliyin sәviyyәsindәn asılı olaraq dәyişir.
10.1. Patogen mikroorqanizmlәr vә infeksiya prosesi
Patogen mikroorqanizmlәr. Yığımdan sonrakı dövrdә meyvә-tәrәvәz mәhsullarında yaranan xәstәliklәrә әsasәn göbәlәklәr sәbәb olur. Bakteriyalar da tez-tez müәyyәn tәrәvәz mәhsullarında xәstәlik törәdir, lakin onlar meyvә vә gilәmeyvәdә demәk olar ki, müşahidә olunmur. Yığımdan sonrakı dövrdә müәyyәn kökümeyvәli mәhsullarda virus xәstәliyi әmәlә gәlә bilәr vә ya intensivlәşәr. Bununla belә, yığılmış meyvәlәrdә bu cür xәstәliyә rast gәlinmir. Patogen göbәlәklәr Ascomycota şöbәsinin ayrı-ayrı sinflәrinin vәbununla әlaqәli olan Fungi İmperfecti (natamam göbәlәklәr) şöbәsinin geniş yayılmış nümayәndәlәridir. Fikomisetlәri isә Rhizopus cinsi vә ona qohum olan digәr cinslәr, elәcә dә Phytophthora vә Pythium cinslәri tәmsil edir.Bazidiomycota şöbәsinin çoxsaylı patogen göbәlәklәri yığımdan sonrakı saxlanma dövründә (bәzi növlәr istisna olmaqla) tәhlükәli deyildir.
Askomycoata şöbәsinә daxil olan ayrı-ayrı sinflәrin bәzi patogen göbәlәklәri yığımdan sonrakı xәstәliklәrdә adәtәn qeyri-cinsi (konidi) mәrhәlәdә olur. Başqa sözlә desәk, xәstәliyә yoluxmuş mәhsullarda vә ya kulturada (becәrmә mühitindә) bu göbәlәklәrin cinsi mәrhәlәsinә nadir hallarda rast gәlmәk olar. Müәyyәn göbәlәklәr mәsәlәn, çәyirdәkli meyvәlәrdә qonur çürümәyә sәbәb olan Monilinia fructicola vә ya Sclerotinia sclerotiorum göbәlәklәri bu baxımdan istisna tәşkil edir. Bu göbәlәklәrin qeyri-cinsi spor әmәlә gәtirmә mәrhәlәsi olmur. İnfeksiya prosesi. Ümumiyyәtlә, sporlar göbәlәyi yayan vegetativ çoxalma orqanıdır (propaqula), lakin digәr vegetativ çoxalma orqanları da mövcuddur. Göbәlәyin әn canlı hissәlәri әlverişli mühitdә çoxalmaq vә xәstәlik әmәlә gәtirmәk qabiliyyәtinә malikdir. Yığımdan sonrakı göbәlәklәrin sporları müxtәlif ölçüdә vә formada olur. Onlar vegetativ vә ya cinsi mәrhәlәdә ola bilir. Cinsi mәrhәlәdә olan sporlar göbәlәyin hәyat siklinin bir hissәsini tәşkil 10
182 FӘSİL10
edir, yәni belә sporlar әlverişsiz şәraitdә göbәlәyin hәyatiliyini tәmin edir. Xәstәliklәr isә әsasәn vegetativ sporlar vә mitsel vasitәsilә yayılır.
Sporların cücәrmәsi. Qeyri-aktiv sporlar adәtәn sükunәt halında olmur. Nәm hissәlәrә vә ya tәzә yaraya yığılmış göbәlәk sporları әlverişli mühitdә vә temperaturda dәrhal cücәrir. Sporların cücәrmәsi üçün sudan başqa aşağıdakı maddәlәr dә tәlәb olunur:
● oksigen, lakin bu qazın aşağı miqdarda olması kifayәt edir; ● ümumiyyәtlә, sporlar karbon dioksidin olmadığı mühitdә yaxşı cücәrmir; ● mayenin tәrkibindә maddәlәr mübadilәsi zamanı dәyişә bilәn üzvi mürәkkәb maddәlәr sporların cücәrmәsini sürәtlәndirdiyindәn, bәzәn tәlәb oluna bilәr; ● ilkin cücәrmә mәrhәlәsindә, nәmlik udulduqdan sonra, sporlar şişmәyә başlayır. Bu zaman bәzi sporlar daha çox, digәrlәri isә az şişir. Sporlar kifayәt qәdәr şişdikdәn sonra oksigen sәrfinin azalması vә karbon dioksidin artması nәticәsindә maddәlәr mübadilәsi sürәtlәnir.
Cücәrmәdәn qabaq sporlarin metabolizmi minimum sәviyyәdә olur. Başqa sözlә desәk, göbәlәk sporları RNA (RNT-Ribonuklein turşusu), DNA (DRTDezoksiribonuklein turşusu) vә protein sintezinin sürәtlә artması nәticәsindә cücәrmәyә başlayır. Bunun nәticәsindә endoplazmatik şәbәkәnin (retikulumun) miqdarı vә mitoxondrilәrin sayı da artır.
Göbәlәk sporlarının üzәrindә qalın örtük olur. Şişmiş sporun qalın örtüyündәn borucuq çıxır. Borucuğun divarı spor örtüyünün daxili dәrin qatının bir hissәsini tәşkil edir, yәni hәmin qat böyüdükcә borucuq da böyüyür. Borucuğun çıxması vә sporların şişmәsi protein sintezindәn asılıdır. Belәliklә, borucuq uzandıqca kәnarlara doğru şaxәlәnir (şәkil 10.1).
Şәkil 10.1. Rhizopus stolonifer göbәlәyinin sporangiosporları: (A) cücәrmәmiş sporlar, (B) cücәrmiş sporlar (400 dәfә böyüdülüb)
Sporların cücәrmәsi göbәlәyin hәyat siklindә әn tәhlükәli dövr hesab olunur. Şişәn sporlar qamma vә ultrabәnövşәyi şüaların öldürücü tәsirlәrinә, aşağı vә yuxarı temperatura, oksigen çatışmazlığına vә toksik kimyәvi maddәlәrә qarşı hәssas olur. Cücәrmә prosesi yalnız normal çoxalmaya başlamaq qabiliyyәti itdikdәn sonra dayana bilәr.
Sporların yayılması.Açıq strukturda әmәlә gәlәn sporların әksәriyyәti unlu olub, külәk vә hava cәrәyanı ilә yayıla bilir. Nisbәtәn qapalı strukturda әmәlә gәlәn sporlar isә jelatin vә ya yapışqanlı maddә formasında ifraz olunur. Belә sporlar әksәr hallarda uzaq mәsafәlәrә yağışla vә ya dumanla yayılır.
183 Seçilmiş məhsulların yığımdan sonrakı xəstəlikləri
Yığımdan sonra yaranan bәzi patogen göbәlәklәrdә, xüsusilә dә Phytophthora göbәlәyindә zoosporangi strukturu әmәlә gәlir. Zoosporangi kütlәsi spor kimi böyüyәn borucuqlardan cücәrir. Bununla belә, әlverişli mühitdә zoosporanginin daxilindә hәrәkәtli zoosporlar da әmәlә gәlә bilәr. “Yoluxmada” bu sporlar damcı suyunda üzür vә müәyyәn müddәtdәn sonra mәskunlaşır. Sporlar әlverişli şәraitdә borucuq әmәlә gәtirmәklә cücәrir. Bu zoosporangilәr vә ya hәrәkәtli sporlar adәtәn ağac çәtirinin aşağı hissәsindәki (palçıqlı suyun sıçradığı) meyvәlәrin sәthinә yığılır. Sporların yayılmasına sprinkler (yağmurlama) suvarma sistemlәri, hәşәratlar, kiçik heyvanlar, quşlar vә insanlar kömәk edir.
İlkin nüfuzetmә.Yığımdan sonrakı dövrdә meyvәyә qabıqdan daxil olan patogen göbәlәklәr iki qrupa ayrılır. Birinci qrupa aid olan göbәlәklәr qabıq yaraları, kәsilmiş, sürtülmüş vә deşilmiş hissәlәrdәn vә hәşәrat zәdәlәrindәn meyvәyә daxil olur. Bu zaman sporlar cücәrәrәk meyvәnin açıq toxumasında koloniya әmәlә gәtirir. Digәr qrupa aid olan göbәlәklәr isә appressori (göbәlәyin meyvә kutikulası vә epidermisinә nüfuz etmәsinә şәrait yaradan xüsusi struktur) әmәlә gәtirir. Bu infeksiyalar ilkin mәrhәlәdә gizli baş verir, yәni çürümә yaradan zәdәlәr meyvә yetişәnә kimi nәzәrә çarpmır.
Yığımdan sonrakı dövrdә әmәlә gәlәn bütün patogen göbәlәk sporlarının bir neçә saat әrzindә cücәrmәsi üçün yüksәk rütubәt vә ya sәrbәst su mühiti tәlәb olunur. Sporlar әksәr hallarda meyvәnin sәthindә deyil, yaraların daxilindә cücәrir, çünki meyvәnin sәthi quru, yaralar isә şirәli olur. Yığım vaxtı kәsilmiş saplaqda әmәlә gәlәn infeksiya saplaq sonluğunun çürümәsinә sәbәb olur.Buna misal olaraq, Lasiodiplodia theobromae patogeninin sitrus meyvәlәrindә, manqoda, papayada vә qarpızda saplaq sonluğunu çürütmәsini göstәrә bilәrik.
Thielaviopsis paradoxa göbәlәyi ananasın vә bananın toxumalarını zәdәlәyir. Botrytis cinerea vә ya Penicillium expansum göbәlәklәri almanın vә armudun kәsilmiş saplağında koloniya yarada bilir. Belә xәstәliklәr anbar mühitindә saplaqdan meyvәyә keçir. Bәzi meyvәlәrin bioloji cәhәtdәn qocalan birinci hissәsi saplaq ola bilәr. Sitrus meyvәlәrindә alternariya (Alternaria), yәnisaplaq sonluğunun çürümәsi nәticәsindә bioloji qocalma prosesi dә baş verir. Göbәlәklәr bitkinin (çiçәklәmiş yaşıl hissәlәrindә) koloniya әmәlә gәtirir vә o, bir müddәtdәn sonra inkişaf edәrәk meyvәnin çürümәsinә sәbәb olur. Mәsәlәn, Botrytis cinerea göbәlәyi Bartlettarmud sortunun çiçәyindә infeksiya törәdә bilir. Göbәlәyin koloniya yaratdığı qurumuş erkәkciklәr vә dişiciklәr çiçәk boşluğunda, yәni özәyә yaxın hissәdә qalır. Qeyd etmәk lazımdır ki, patogen göbәlәklәr saxlanma müddәti başa çatmış, yәni bioloji cәhәtdәn qocalmış meyvәnin lәtinә asanlıqla yayılır.
Göbәlәklәr meyvәnin qabığına birbaşa aşağıdakı qaydada nüfuz edir: göbәlәk sporları әlverişli rütubәt vә temperatur şәraitindә meyvәyә düşür vә bir neçә saatdan sonra spor borucuqları cücәrir. Hәmin borucuqlar tam formalaşdıqdan sonra qalın divarlı struktur, appressori әmәlә gәlir (şәkil 10.2). Appressori vә borucuqlar bundan sonra yapışqanlı maddә ilә meyvәnin sәthinә yapışır. Yapışqanlı maddәni borucuqlar ifraz edir. Belәliklә, appressorinin divarları tam qalınlaşır, lakin bu strukturun meyvә sәthinә birlәşәn alt hissәsindә mәsamә әmәlә gәlir. Hәmin hissәni yalnız borucuğun nazik divarı örtür. Meyvәnin sәthinә (o cümlәdәn epidermisin üzәrindәki kutin maddәsini hidrolizә uğradan kutinaza fermenti) hәmin mәsamәdәn ferment ifraz edilir. Borucuğabәnzәr xırda infeksiya mitsellәri appressorinin mәsamәsindәn keçәrәk kutikulaya nüfuz edir vә fermentlәrin tәsiri altında zәiflәyir (şәkil 10.3). Appressorinin
Şәkil 10.2. Colletotrichum sp. göbәlәyinin orağabәnzәr konidilәrinin qısa borucuqlarında әmәlә gәlmiş appressorilәr (700 dәfә böyüdülüb)
Şәkil 10.3. Sahibә nüfuz edәn Colletotrichum gloeosporioides göbәlәyinin elektron mikroqrafı (Mәnbә: Dok. Eldon Braun, Florida Universiteti, Leyk Alfred Elmi Araşdırma vә Mәslәhәt Mәrkәzi,
Şәkil 10.4. CA mühitindә 3.5ºC (38ºF) temperaturda 6 ay saxlanmış “Sarı Nyuton” alma sortunda yaraların sağalması (yaralara yaxın olan hüceyrәlәrin qılafları qalınlaşır)
tәzyiqi infeksiya mitselisinin nüfuz etmәsinә çox kömәk edir. İnfeksiya mitselisi bundan sonra göbәlәk mitseli üçün lazım olan normal ölçüdә formalaşır, şaxәlәnir vә meyvәnin toxumasına nüfuz edir vә yayılır.
İnfeksiya mitselinin birbaşa nüfuzundan sonra fasilә yaranır vә gizli infeksiyalar baş verir. Sahibin müqavimәtinә üstün gәlә bilmәyәn infeksiya mitselilәri meyvәnin müqavimәti zәiflәyәnә kimi gizli inkişaf edir. Mәsәlәn, Colletotrichum gloeosporioides göbәlәyi әksәr meyvәlәrdә, o cümlәdәn alma, avokado, manqo vә papayada antraknoz xәstәliyi törәdir. Bu patogen göbәlәk meyvәlәrә bağda nüfuz edir. Kal meyvәnin göbәlәyә qarşı müqavimәti güclü olsa da, yetişmiş meyvәnin ona hәssaslığı artır. Ona görә dә antraknoz xәstәliyi әsasәn yetişmiş meyvәlәrdә müşahidә edilir. Toxumanın zәbt olunması vә çürümәsi.Nüfuz etmiş mitselilәr böyüyәrәk şaxәlәnir vә meyvәnin lәtini tamamilә zәbt edir. Mitselilәr irәlilәyir vә meyvәnin toxumasına toksin ifraz edәrәk hüceyrәlәri öldürür. Bundan sonra ekzofermentlәr әmәlә gәlir. Ekzofermentlәr toxumanın tәrkibindәki maddәlәri parçalayır, yәni mürәkkәb maddәlәr deqradasiyaya uğrayaraq molekul çәkisi az olan maddәlәrә çevrilir vә göbәlәyin hüceyrәsinә daxil olur. Bu mürәkkәb maddәlәr göbәlәyin çoxalması vә yaşaması üçün tәlәb olunan maddәlәrin sintezindә vacib rol oynayır.
Spor әmәlәgәtirmә. Göbәlәk sporlarının әmәlә gәlmәsi meyvәnin çürümәsi prosesindә son mәrhәlәni tәşkil edir vә vegetativ spor әmәlә gәtirmә sikli mәhz bu mәrhәlәdә tamamlanır.
Meyvә-tәrәvәz mәhsullarının infeksiyaya qarşı müqavimәti.Meyvә-tәrәvәz mәhsulları yığımdan әvvәlki dövrdә infeksiyalara qarşı periderma vasitәsilә müqavimәt göstәrәrәk öz yaralarını sürәtlә sağalda bilir. Periderma tәbәqәsi liqninәbәnzәr maddәlәrdәn ibarәtdir (şәkil 10.4). Meyvә (alma, armud, sitrus meyvәlәri vә s.) yaralarının әtrafındakı bu qoruyucu tәbәqәlәr yığımdan sonra uzun müddәt keçdikdәn sonra da formalaşa bilir. Kal meyvәlәrin әksәriyyәti patogen vә hәşәrata qarşı güclü müqavimәt göstәrir, insanları vә ya heyvanları özünә cәlb etmir. Kal almanı yeyib mәdәsi ağrıyan uşaqları buna misal göstәrmәk olar. Tumu yetişmiş meyvәlәr heyvanları özünә cәlb edir. Meyvәlәrin xәstәliyә qarşı müqavimәti әsasәn yetişmә mәrhәlәsindә zәiflәyir. Başqa sözlә desәk, kal meyvәnin tәrkibindәki maddәlәr fenol tәbiәtli olur vә göbәlәklәrә qarşı toksik tәsir göstәrir. Bu maddәlәr infeksiyanın yayılmasını lәngidәn ingibitorlardır. İnfeksiyaya cavab olaraq
184 FӘSİL10
Seçilmiş məhsulların yığımdan sonrakı xəstəlikləri
185
formalaşmış digәr ingibitorlar yığımdan sonrakı fitoaleksinlәr vә ya ingibitorlar adlanır.
10.2. Meyvәlәrdә yığımdan sonra baş verәn xәstәliklәr
10.2.1. Tumlu meyvәlәr (yarpağını tökәn ağac meyvәlәrinin yığımdan sonrakı xәstәliklәri - alma vә armud)
Mavi çürümә. Cinsi mәrhәlә: Mәlum deyil.
Qeyri-cinsi mәrhәlә: Penicillium expansum Link = Coremium glaucum Link = Penicillium glaucum Link.
Penicillium expansum adәtәn mavi kif çürümәsini törәdәn göbәlәk hesab edilir. ABŞ, Cәnubi Afrika vә Polşada aparılmış elmi tәdqiqatlara әsasәn, mavi vә ya mavi-yaşıl Penicillium göbәlәklәrinin digәr növlәri dә eyni xәstәliyi törәdә bilir, lakin Penicillium expansum patogeni anbarda saxlanılan almanın çürümәsindә böyük rol oynayır.
Şәkil 10.5. Bartlett armud sortunun yetişmiş meyvәsindә mavi çürümә xәstәliyi (Penicillium expansum)
Mavi çürümә zәdәlәri әvvәlcә yumşaq olur vә açıq rәngә çalır. Yaralar dәrinlәşdikcә çürümüş hissәni toxumadan asanlıqla ayırmaq mümkün olur. Zәdәli sәthdә artan göbәlәk kütlәsi әvvәlcә ağarır, amma sporlar artdıqca mavilәşir (şәkil 10.5). Mavi çürümә zәdәlәri infeksiyalı yaralarda yaransa da, çürümüş meyvәdәki göbәlәklәr digәr sağlam meyvәyә keçib mәskunlaşaraq “ocaq” yaradır. Penicillium expansum göbәlәyinin konidilәri havadan keçir vә getdikcә artır. Penicillium expansum göbәlәyi mәhsulu ciddi şәkildә zәdәlәyәn parazitdir. Mavi çürümә yaradan göbәlәklәr kәsilmiş vә ya deşilmiş hissәlәrdә koloniya әmәlә gәtirir. Göbәlәklәr bәzәn meyvәnin qalın saplağında koloniya yaradır (şәkil 10.6 vә şәkil 10.7). Qeyd etmәk lazımdır ki, zәdәlәnmiş meyvәnin mәsamәli toxumasında infeksiya yarana bilәr. Bәzi mәdәni alma sortlarında, mәsәlәn Qolden Delişessortunda meyvәnin mәsamәli toxumaları zәif olduğundan tәzyiq altında asanlıqla parçalana bilir. Ona görә dә hәddindәn artıq
Şәkil 10.6. Qran Smit alma sortunda saplaq sonluğunun mavi çürümә xәstәliyi
Şәkil 10.7. Anju (Beurre d’Anjou) armud sortunda saplaq sonluğunun mavi çürümә xәstәliyi (Penicillium expansum) “Granny Smith” alma sortunda saplaq sonluğunun mavi kif xәstәliyi (Penicillium expansum).
çürümәlәrin qarşısını almaq üçün almanı benzimidazol fungisidi ilә müalicә etmәk (sәpmә vә ya batırma yolu ilә) lazım gәlir. Bu onunla әlaqәdardır ki, almanı adi suda yuyarkәn zәdәlәnmiş mәsamәli toxumalar infeksiyaya meyilli olur. Boz çürümә. Cinsi mәrhәlә: Botryotinia fuckeliana (de Bary) Whetzl. = Sclerotinia fuckeliana (de Bary) Fuckel.
Qeyri-cinsi mәrhәlә: Botrytis cinerea Pers.:Fr = Haplaria grisea Link. = Botrytis vulgaris Link: Fr. Botrytis cinerea göbәlәyinin bәzi izoluyatları külli miqdarda spor әmәlә gәtirir vә sklerotiya yaranmır. Digәr izolyatlar isә külli miqdarda sklerotiya әmәlә gәtirir vә sporların sayı az olur. Belәliklә, çoxalmanın intensivliyi çox dәyişir. Boz çürümәnin zәdәlәdiyi hissәlәr açıq qonur vә ya qәhvәyi, bәzәn isә tünd qәhvәyi rәngdә olur. Bu yaralar mavi çürümә yaralarından bәrk olur. Onların sәrhәdi aydın görünür vә çürümüş toxumanı sağlam toxumadan sәliqә ilә ayırmaq mümkün olmur. Boz çürümәnin zәdәlәdiyi hissәlәr әlverişli rütubәt sәviyyәsindә spor әmәlә gәtirәn, boz mitseli ilә örtülür.
Botrytis cinerea göbәlәyi әsasәn anbarda saxlanılan almanın vә armudun çürümәsinә sәbәb olur. Patogen göbәlәklәr hәmçinin meyvәnin qalın saplağında, mәsәlәn Sarı Nyutonalma vә ya Anju(Beurre d’Najou) armud sortuna mәxsus meyvәnin qalın saplağında koloniya әmәlә gәtirir. Saplaqda yaranan infeksiya meyvәyә yayılaraq bütöv koloniya әmәlә gәtirә bilәr (şәkil 10.8).
Şәkil 10.8. Anju (Beurre d’Anjou) armud sortunda boz çürümә xәstәliyi (Botrytis cinerea)
Saplağın kәsilmiş hissәlәrindә vә digәr meyvә yaralarında belә koloniyalar daha da artır.
Kaliforniyada yetişdirilәn Bartlett (Williams vә ya bon Christien kimi dә tanınır) vә Cәnubi Afrikada yetişdirilәn Packham’s Triumph vә Beurre Bosc (Bere bosk)armud sortlarında kasacığın çürümәsi geniş yayılmışdır. Çiçәklәmә mәrhәlәsindә infeksiya baş verir vә patogen göbәlәklәrin koloniya әmәlә gәtirdiyi erkәkciklәr vә dişiciklәr (xüsusilә dә, dişiciklәr) meyvәnin çiçәk borucuğunda qalır (şәkil 10.9) Amma anbar mühitindә meyvәnin rәngi dәyişәrәk sarımtıl-yaşıl olarsa, demәli, çürümә baş vermişdir. Bu zaman meyvәnin müqavimәti dә dәyişir vә göbәlәk mitselilәrinin çoxalması üçün әlverişli şәrait yaranır (şәkil 10.10).
Botrytis cinerea göbәlәyinin cücәrәn sporları sağlam alma vә armuda nüfuz edә bilmir. Lakin mәhsula әsasәn zәdәlәnmiş mәsamәli toxumalardan vә ya yaralardan daxil olur. Bu göbәlәk birbaşa çiçәyә dә nüfuz edә bilir. Göbәlәk mitselilәri yayılaraq әtrafdakı meyvәlәrlә tәmasda olur vә yaralanmamış meyvә sәthinә nüfuz edә bilir.
Antraknoz. Cinsi mәrhәlә: Pezicula malicorticis (Jacks) Nannf.
= Neofabraea malicorticis Jacks
= Neofabraea perennans Kienholz
Qeyri-cinsi mәrhәlә: Cryptosporiopsis curvispora (Peck) Gremmen.
= Cryptosporiopsis malicorticis (Cordl) Nannf.
= Gloeopsorium perennans Zeller & Childs.
Pezicula malicorticis göbәlәyi ABŞ-ın şimal-qәrb bölgәlәrindә (Oreqon, Vaşinqton, Aydaho) vә Britaniya Kolumbiyasında, o cümlәdәn Britaniya, Fransa vә Şimali Avropanın digәr ölkәlәrindә ciddi mәhsul itkisinә sәbәb olur. Bu xәstәlik Kaliforniya ştatında vә alma yetişdirәn әksәr ştatlarda müşahidә edilir. Pezicula malicorticis
186 FӘSİL10
187 Seçilmiş məhsulların yığımdan sonrakı xəstəlikləri
Şәkil 10.9. Bartlett armud sortunda saplağın qocalması vә saplaq әtrafı hissәnin
Şәkil 10.10. Bartlett armud sortunda kasacıq sonluğunun çürümәsi (Botrytis cinerea)
göbәlәyinin konidilәri alma vә armuda birbaşa nüfuz edir vә ya meyvә yaralarını zәbt edir. İnfeksiyalar meyvәnin formalaşdığı mәrhәlәdә adәtәn gizli inkişaf edir, lakin meyvә yetişdikcә daha da fәallaşır. Uzun müddәt anbarda saxlanmış meyvәdә gözlә görünә bilәn müxtәlif zәdәlәr müşahidә edilir vә mәhsul öz müqavimәtini itirәrәk hәssaslaşır.
Alimlәr vaxtilә belә hesab edirdilәr ki, meyvәdә әmәlә gәlәn öküz gözünә bәnzәyәn çürümәni vә çoxillik ağac xәrçәngini bu iki törәdici әmәlә gәtirir. Lakin müasir dövrdә bu xәstәliklәr eyni törәdicinin cinsi vә qeyri-cinsi mәrhәlәsinin әlamәtlәri hesab edilir. Meyvә yaraları adәtәn dairәvi, yaranın orta hissәsi isә açıq rәngdә olur (şәkil 10.11). Yaralar böyüdükcә açıq qәhvәyi rәngindә nәmli konidi kütlәsindәn ibarәt konsentrik çevrәli zolaqlar daha qabarıq nәzәrә çarpır (şәkil 10.12). Diametri 5 santimetrdәn (2 düymdәn) kiçik olan budaqlarda xәrçәng yaraları әmәlә gәlir. Xәstәliyin ilkin әlamәti ağac qabığında rәngin dәyişmәsi vә payızın sonlarında kambi qatına kimi nüfuz etmәsidir (şәkil 10.13). Yaz aylarında xәrçәng yaraları adәtәn ellips şәklindә (uzunluğu 2.5-25 sm - 1-10 düym, eni isә 5-7.5 sm2-3 düym) olur. Yaralarda toplanmış göbәlәklәr qeyri-cinsi yolla spor әmәlә gәtirir.
Şәkil 10.11. Sarı Nyuton alma sortunun meyvәlәrindә öküz gözünә oxşar çürümә (Pezicula mali corticis)
Şәkil 10.12. Öküz gözünә oxşar çürümә (Pezicula mali corticis). (Yoluxmuş hissәdә sporların әmәlә gәlmәsi)
Şәkil 10.13. Alma ağacında xәrçәng xәstәliyi (Pezicula mali corticis) (Mәnbә: Dok. A. Helton, Aydaho Universiteti)
Bir müddәtdәn sonra cinsi mәrhәlә başlayır, yәni cinsi sporlar әmәlә gәlir. Meyvәnin infeksiyasına, әsas etibarı ilә ağacın çoxillik xәrçәng yaralarında әmәlә gәlmiş konidilәr sәbәb olur.
Nöqtәyәbәnzәr lәkә vә ya mәsamәli toxuma lәkәsi. Cinsi mәrhәlә: Pezicula alba Guthrie
Qeyri-cinsi mәrhәlә: Phyctema vagabunda Desmaz.
= Gloeosporium album Oster
= Gloeosporium llentoidem Peck
= Gloeosporium allantosporum Fautrey
= Gloeosporium diervillae Grove
= Gloeosporium frigidum Sacc.
= Gloeosporium tineum Sacc.
= Trichoseptoria fructigena Maublanc.
Bu xәstәliyin törәdicisi Pezicula alba göbәlәyidir. İnfeksiya әsasәn meyvәnin mәsamәli toxumasında әmәlә gәlir, lakin meyvә yaraları da alternativ infeksiya mәnbәyi ola bilir. Pezicula alba göbәlәyi mәhsulları P. malicorticis patogeni kimi çox zәdәlәmir vә әsasәn Avropanın alma tәsәrrüfatlarında müşahidә edilir. Bu xәstәlik Şimali Amerikada da qeydә alınmış, lakin tәsәrrüfatlara ziyan vurmadığı bildirilir. Fermerlәr Pezicula alba göbәlәyini P. malicorticis ilә sәhv sala bilәrlәr.
Acı çürümә. Cinsi mәrhәlә: Glomerella cingulata (Stonem) Spauld & Schrenk.
Qeyd: Bu adın әn az 14 sinonimi vardır.
Qeyri-cinsi mәrhәlә: Colletotrichum gloeosporioides (Penz) Penz & Sacc. = Gloeosporium fructigenum Berk.
Qeyd: 100-dәn artıq sinonimin olması güman edilir.
Şәkil 10.14. Qolden Delişes alma sortunda acı çürümә (antraknoz) xәstәliyi (Colletotrichum gloeosporioides)
Acı çürümә xәstәliyi әsasәn ABŞ-ın cәnub-şәrq bölgәlәrindә, isti vә rütubәtli әrazilәrdә müşahidә edilir. ABŞ-ın qәrbindәki alma vә armud bağlarında isә bu xәstәliyә nadir hallarda rast gәlmәk olar. Mülayim, subtropik vә ya tropik zonalarda göbәlәyin sahibi daha çox olur. Başqa sözlә desәk, bu patogen göbәlәyin ilk dәfә müşahidә edildiyi әrazilәrlә vә ya sahiblәrlә bağlı әdәbiyyatda yüzdәn artıq ad vardır. 1970-ci ildә aparılmış elmi araşdırmalarda göbәlәyin bir neçә yüz növünün adı ixtisar olunaraq sinonimlәrlә ifadә edildi. Colletotrichum gloeosporioides göbәlәyinin inkişafı üçün lazım olan minimum temperatur hәddi 3-50C (37-410F) arasında dәyişir. Lakin tropik meyvәlәrdә bәzi izolyatlar üçün minimum temperatur hәddi daha yüksәk olur. Xәstәlik bәzәn kal meyvәdә müşahidә edilsә dә, xarakterik simptomları әsasәn tam vә ya qismәn yetişmiş meyvәlәrdә görmәk olar. Yaralar әvvәlcә açıq qәhvәyi rәngdә olur, lakin dairәvi lәkәlәr sürәtlә genişlәnir vә batır (şәkil 10.14). Rütubәtli mühitdә yarımjelatin konidi kütlәsi әmәlә gәlir. Konidi kütlәsi tez-tez çәhrayı konsentrik çevrәlәrlә әhatәlәnir. Yaralar köhnәldikcә spor әmәlә gәtirmә prosesi dayanır vә zәdәli hissәlәr tünd qәhvәyi-qara rәng alır. Göbәlәklәr bәzәn tumlu meyvә ağaclarının budaqlarında xәrçәng yaraları әmәlә gәtirir, digәr xәstәliklәrin zәdәlәdiyi hissәlәrdә saprofit kimi çoxalır, könidi vә ya askospor әmәlә gәtirir. Xәstәlik yoluxmuş meyvәlәr ağacda vә ya torpaqda mumiyalaşmış kimi qışlayır vә konidi әmәlә gәtirir. Göbәlәklәr sağlam meyvәyә nüfuz edә bilir. İnfeksiyalar sağlam meyvәdә gizli inkişaf edir vә meyvәnin yetişmә mәrhәlәsindә daha da fәallaşır.
FӘSİL10
188
189 Seçilmiş məhsulların yığımdan sonrakı xəstəlikləri
Meyvә bağını xәrçәng yaralarından vә çürümüş meyvәlәrdәn tәmizlәmәklә inokulyat mәnbәlәrinin sayını azaltmaq olar. Benzimidazol fungisidlәri inokulyatların әksәr hissәsini mәhv edir vә meyvәni infeksiyadan qoruyur. Yığılmış mәhsulu 0-30C (320F-370F) temperaturda müalicә etmәklә xәstәliyin qarşısını almaq olar.
Qara çürümә. Cinsi mәrhәlә: = Botryosphaeria obtusa (Schw.) Shoem.
= Physalospora obtusa (Schw.) Cooke
= Physalospora everhartii Sacc.
Qeyri-cinsi mәrhәlә: = Sphaeropsis malorum Berk.
= Sphaeropsis biformis Peck
= Sphaeropsis cerasina Peck
= Sphaeropsis druparum (Schw.) Cooke
= Sphaeropsis fertilis Peck
= Sphaeropsis maclurae Cooke
= Sphaeropsis pennsylvanica Berk & M.A. Curtis
= Sphaeropsis phlei Ellis & Everh.
= Sphaeropsis rosarum Cooke & Ellis
Şәkil 10.15. Sarı Nyuton alma sortunda qara cürümә xәstәliyi (Botryosphaeria obtusa)
Qara çürümәni törәdәn mikroorqanizmlәr yarpaqlarda infeksiya (mәsәlәn, qurbağa gözünә bәnzәyәn yarpaq lәkәlәri) törәdir, ağaclarda xәrçәng yaraları әmәlә gәtirir vә meyvәni çürüdür. Bu xәstәlik, xüsusәn dә qış aylarında zәdәlәnmiş vә ya baxımsız qalmış meyvә bağlarında ağacları mәhv edә bilir. Sphaeropsis malorum patogeni meyvәlәri adәtәn yaraların vasitәsilә yoluxdurur. Çürümüş hissәlәr әvvәlcә qәhvәyi rәngdә, bir müddәtdәn sonra isә tünd qәhvәyi-qara rәngdә olur (şәkil 10.15). Yaraların әtrafındakı tünd qәhvәyi vә ya qara zolaqlar getdikcә konsentrik zolaqlarla әvәzlәnir. Mumiyalaşmış meyvәlәrdә vә ya xәrçәng yaralarında konidi әmәlә gәtirәn qara piknidi toplusu yaranır. Göbәlәk sporları bәzәn spiral şәklindә yapışqanlı, hәlmәşik, selik maddә kimi çıxır vә әsasәn yağış, duman vә ya sıçrayan yağış damcıları ilә yayılır.
Sphaeropsis malorum konidilәrinin cücәrmәsi üçün optimal temperatur hәddi 25-270C (77-810F)-dir. Konidilәr 150C (590F) temperaturda zәif inkişaf edir. Göbәlәklәr soyuducu mühitdә vә ya daşınma şәraitindә çoxala bilmir.
Ağ çürümә. Cinsi mәrhәlә: Botryosphaeria dothidea (Moug.:Ferg) Ces & De Not.
= Botryosphaeria berengeriana De Not.
= Physalospora suberumpens Ellis & Everh.
Qeyri-cinsi mәrhәlә: Dothiorella gregaria Sacc.(bәzi taksonomistlәr Fusicoccum aesouli-ni dә bu siyahıya daxil edir).
Ağ çürümә xәstәliyi ABŞ-ın rütubәtli şәrq bölgәsindәki alma, armud vә şaftalı bağlarında müşahidә edilәn meyvә çürümәsidir. Bu xәstәlik Kaliforniyada sitrus meyvәlәrinin vә avokadonun saplaq sonluğunun çürümәsinә sәbәb olur. Ağ çürümә xәstәliyi Cәnubi Afrikanın alma bağlarında da qeydә alınmışdır. Xәstәliyin tәsiri nәticәsindә çürüyәn almalar ağarır (şәkil 10.16). Ağacın xәrçәng yaralarında isә göbәlәk sporları әmәlә gәlir. Bu sporlar hava, su vә ya duman ilә yayılır. Mukor (Mucor). Patogen: Mucor piriformis Fisher. Mukor çürümәsini törәdәn göbәlәklәr Şimali Amerika, Avropa, Avstraliya vә Cәnubi Afrikanın alma vә armud bağlarında geniş yayılmışdır. Ümumiyyәtlә, mukor çürümәsi ciddi mәhsul itkisinә
Şәkil 10.16. Sarı Nyuton alma sortunda ağ cürümә xәstәliyi (Botryosphaeria dothidea)
sәbәb olmur. Amma ABŞ-ın şimal-qәrb bölgәsindәki soyuducu anbarlarda saxlanılmış Anju (Beurre d’Anjou)armud sortu meyvәlәrinin çürüyәrәk mәhv olması istisna tәşkil edir. Mukor çürümәsi Kaliforniyanın alma vә armud bağlarında heç bir problem yaratmır. Bununla belә, geniş yayılmış Mucor piriformis göbәlәyi çiyәlәk vә feyxoa bağlarında da qeydә alınmışdır. Çilidәn idxal edilәn çәyirdәkli meyvәlәrdә bәzәn mukor çürümәsinә rast gәlmәk olar.
Mukor çürümәsi ilk baxışdan Rhizopus çürümәsinә bәnzәyir, lakin Mucor piriformis göbәlәyinin әmәlә gәtirdiyi ağ vә uzun sporangioforların ucunda qara sporangium olur. Rhizopus spp. göbәlәyinin sporangioforları isә çox qısa olur. Mucor piriformis göbәlәyi meyvәni 00C (320F) temperaturda, Rhizopus spp. göbәlәyi isә 50C (410F) vә ya aşağı temperaturda çürüdür.
Xәstәliyә yoluxmuş Anju (“Beurre d’Anjou”) armud sortunun meyvә qabığında, adәtәn saplaq sonluğuna vә ya yaralara yaxın hissәlәrdә sulu lәkәlәr әmәlә gәlir. Sporangioforlar qabığın parçalanmış hissәlәrindәn çıxsa da, әksәr hallarda çürüyәrәk mәhv olan tumlu meyvәlәrdә çoxalır. Mucor piriformis sporangioforları meyvә bağlarında torpağın sәthinә yaxın hissәlәrdә çoxala bilir. Torpaqla tәmasda olmuş meyvәlәr anbar mühitindә infeksiya riskini artırır. Sporangiospor populyasiyalarının toplanmasına mane olmaq üçün mәhsulları xlor vә ya natrium ortofenilfenat tәrkibli su mәhluluna batırmaq lazımdır. Növbәti ildә inokulyatların çoxalmaması üçün mәhsul yığımından sonra çürük meyvәlәrin toplanması vә mәhv edilmәsi mәslәhәt görülür.
Alternariya (Alternaria). Cinsi mәrhәlә: Mәlum deyil.
Qeyri-cinsi mәrhәlә: Alternaria alternate (Fr.:Fr.) Keissl.
= Alternaria tenuis Nees
= Alternaria fasciculate (Cooke & Ellis) Jones & Grout
= Macrosporium fasciculatum Cooke & Ellis
Macrosporium maydis Cooke & Ellis
Alternaria alternata güclü patogen olmayıb, -2—30C (28-260F) temperaturda çoxala bilir. Bu göbәlәk bәzi mәdәni sortların, o cümlәdәnAnju (Beurre d’Anjou) armud vә Sarı Nyutonalma sortunun qalın saplağına vә yaralarına sürәtli şәkildә sirayәt edir. Alternaria alternata göbәlәyi günәş işığında yandıqdan sonra anbara qoyulmuş meyvәlәrә yayılan göbәlәklәrdәn biridir (şәkil 10.17). Hәddindәn artıq
Şәkil 10.17. Günәş altında yanmış Sarı Nyuton alma sortunda alternariya xәstәliyi (A. alternata)
Şәkil 10.18. Soyudulmuş Sarı Nyuton alma sortunda saplaq sonluğunun çürümәsi (A. alternata)
190 FӘSİL10
191 Seçilmiş məhsulların yığımdan sonrakı xəstəlikləri
Şәkil 10.19. Bartlett armud sortunun yetişmiş meyvәlәrindә kladosporium çürümә xәstәliyi
Şәkil 10.20. Sarı Nyuton alma sortunda pleospora çürümә xәstәliyi (Stemphyllium botryosum)
soyuğa hәssas olan mәdәni alma sortları, mәsәlәn Sarı Nyuton alma meyvәlәri soyuqdan zәdәlәndikdә alternariya (Alternaria) çürümәsinә qarşı daha hәssas olur (şәkil 10.18). Bu göbәlәk meyvәlәrdә “kifli özәyin” vә ya “çürümüş özәyin” yaranmasına sәbәb olur.
Kladosporium. Cinsi mәrhәlә: Mycosphaerella tassiana (De Not.) Johans.
Qeyri-cinsi mәrhәlә: Cladosporium herbarim (Pers.:Fr.) Link
= Cladosporium caricicola Corda
= Cladosporium epiphyllum (Pers.:Fr.) Fr.
= Cladosporium fasciculatum Corda
= Cladosporium fuscatum Link
= Cladosporium graminum (Pers.:Fr.) Link
= Helminthosporium flexuosum Corda
Cladosporium göbәlәyi әsasәn saprofit olsa da, hәddindәn artıq yetişmiş vә bioloji cәhәtdәn yaşlanmış meyvәlәrin yaralarına yayılan patogendir (şәkil 10.19). Bu göbәlәk Sarı Nyutonalmasının günәşdәn yanmış hissәlәrindә koloniya әmәlә gәtirir. Meyvәnin әzilmiş vә ya yaralanmış toxumasında, xüsusilә dә saxlanma müddәti başa çatmış meyvәlәrdә göbәlәyin koloniyalarına rast gәlmәk olar. Cladosporium göbәlәyi hәmçinin “kifli özәkdә” vә “quru, çürük özәkdә” müşahidә edilir.
Pleospora. Cinsi mәrhәlә: Pleospora spp.
Qeyri-cinsi mәrhәlә: Stemphylium botryosum Wallr.
Pleospora zәif parazit olub hәddindәn artıq yetişmiş, günәşdәn yanmış vә ya soyuqdan zәdәlәnmiş meyvәlәrdә yayılır. Bu göbәlәk әsasәn Sarı Nyutonalma sortunda meyvәnin günәşdәn yanmış hissәlәrindә koloniya әmәlә gәtirir (şәkil 10.20). Pleospora göbәlәyi hәmçinin “kifli özәkdә” vә ya “quru vә çürük özәkdә” müşahidә edilir. Göbәlәyin әlamәtlәrini adәtәn dәqiq tәsvir etmәk mümkün deyil, yәni belә әlamәtlәri müәyyәnlәşdirmәk üçün göbәlәyi becәrmәk vә tәhlil etmәk lazımdır.
Fomopsioz (Phomopsis). Cinsi mәrhәlә: Diaporthe perniciosa Marchal
Qeyri-cinsi mәrhәlә: Phomopsis mali Roberts
Fomopsioz çürümә xәstәliyi 1975-1976-cı illәrdә Kaliforniyanın Santa Kruz әyalәtindә, CA mühitindә saxlanmış Sarı Nyutonalma sortunun saplaq sonluğunda müşahidә edilmişdir (şәkil 10.21).
Meyvәlәrin üzәrindә soyuqdan zәdәlәnmә әlamәtlәri dә qeydә alınmışdır. Meyvә qabığının qaralması, lәt rәnginin dәyişmәsi, havada yayılan mitselilәrinolmaması vә ya çox az sayda olması xәstәliyin simptomları hesab edilir. Ümumiyyәtlә, fomopsioz çürümә xәstәliyinin әlamәtlәrini digәrlәrindәn ayırmaq üçün göbәlәyi becәrmәk vә tәyin etmәk lazımdır. Göbәlәk inokulyatlarının yarpaq lәkәlәrindә, piknidi toplusunda, tökülmüş vә mumiyalaşmış meyvәlәrdә әmәlә gәlmәsi ehtimal edilir. Çәhrayı çürümә. Cinsi mәrhәlә: Mәlum deyil.
Şәkil 10.21. Sarı Nyuton alma sortunda fomopsioz çürümә xәstәliyi (P. mali)
Şәkil 10.22. Bere Bosk armud sortunda yan hissәnin çürümәsi (Phialophora malorum)
Qeyri-cinsi mәrhәlә: Trichothecium roseum (Pers.:Fr.) Link
= Cephalothecium roseum Corda
Temperaturun idarә olunması üçün müasir sistemin tәtbiq olunmasından vә dәmgil xәstәliyinә qarşı effektiv mübarizәnin aparılmasından qabaq alma vә armud meyvәlәrindә Triochothecium roseum göbәlәyi müşahidә edilir. Meyvәdә dәmgil yaralarının yaranmasına әsasәn Venturia inaequalis patogeni sәbәb olurdu. Şimalı Hindistanda, Himalay dağlarının әtәyindә tez-tez musson yağışları yağır. Ona görә dә yığımdan әvvәl vә sonrakı dövrlәrdә bu әrazilәrdә T. roseum göbәlәyi geniş yayılır.
Yan hissәnin çürümәsi. Cinsi mәrhәlә: Mәlum deyil.
Qeyri-cinsi mәrhәlә: Phialophora malorum (M.N. Kidd & A. Beaumont) McColloch
Sporotrichum malorum M.N. Kidd & A. Beaumont. = Sporotrichum carpogenum Rühle.
ABŞ-ın şimal-qәrb bölgәlәrindә yan hissәnin çürümәsi nәticәsindә Bere Boskarmudunda ciddi itkilәr baş vermişdir. Bu armud sortundan başqa digәr meyvәlәrdә yan hissәnin çürümәsinә nadir hallarda rast gәlmәk olar. Zәdәlәnmiş hissәlәr adәtәn dairәvi olur. Göbәlәklәr zәdәnin sәthindә adәtәn spor әmәlә gәtirmir (şәkil 10.22).
Cladosporium herbarim patogeni dә oxşar zәdәlәrә sәbәb olur vә zәdәnin sәthindә spor әmәlә gәtirmir. Ona görә dә xәstәliyin törәdicisini müәyyәnlәşdirmәk üçün göbәlәyi tәmiz kulturada becәrmәk lazımdır. Phialophora malorum göbәlәyi natrium silikat tәrkibli mәhlulla әlavә edilmiş natrium ostofenilfenata qarşı hәssasdır.
Hisli lәkә vә milçәk lәkәsi. Hisli lәkә vә milçәk lәkәsini iki ayrı mikroorqanizm törәdir. Bu mikroorqanizmlәr almanın sәthindә birgә inkişaf edir. Hisli lәkәni, yәni asimmetrik nazik, boz mitseli tәbәqәsini cinssiz Gloeodes pomigena göbәlәyi törәdir. Milçәk lәkәsini isә (meyvәnin sәthindә milçәyin zәdәlәdiyi xırda qara lәkәlәrә bәnzәyir) cinssiz Zygophiala jamaicensis göbәlәyi әmәlә gәtirir. Milçәk lәkәsi ilә hisli lәkәnin arasında sıx әlaqә vardır. Ona görә dә hәr iki mikroorqanizm bir xәstәliyin törәdicisi hesab edilir. Hisli lәkә vә milçәk lәkәsi yağıntının yüksәk olduğu isti әrazilәrdә yaranır. lakin bu xәstәlik Kaliforniyanın isti vә quraq iqlimli San Xuakin vadisindә dә müşahidә edilmişdir. Qran Smitalma sortunda meyvәlәrin günәşdәn yanaraq zәdәlәnmәmәsi vә soyuması üçün mәhsulun üzәrinә su sәpdikdә hisli lәkәlәr vә milçәk lәkәlәri әmәlә gәlә bilәr. Bu lәkәlәri yaradan mikroorqanizmlәr meyvәdә infeksiya törәtmәsә dә qabığın sәthindә inkişaf edir. Göbәlәk mitselilәrini meyvәnin qabığından tәmizlәmәk çәtin olur vә mәhsul öz görünüşünü itirir. Qonur (qәhvәyi) çürümә. Cinsi mәrhәlә: Monilinia fructigena Honey
192 FӘSİL10
193 Seçilmiş məhsulların yığımdan sonrakı xəstəlikləri
= Sclerotinia fructigena Adehold ex. Sacc.
Qeyri-cinsi mәrhәlә: Monilia fructigena Pers. ex Fr.
Şimali Amerikada almanın qonur çürümәsinә nadir hallarda rast gәlindiyi halda, Avropa ölkәlәrindә bu xәstәliyin geniş yayıldığı bildirilir. Xәstәliyi törәdәn orqanizm çәyirdәkli meyvәlәrdә qonur çürümәni törәdәn Monilinia fructicola vә M. laxa göbәlәklәrinә çox bәnzәyir. Bartlett armud sortunda nadir hallarda rast gәlinәn qonur çürümәnin törәdicilәri M. laxa vә ya M. fructicola göbәlәyidir. M. fructigena göbәlәyinin hәyat sikli çәyirdәkli meyvә orqanizmlәrin hәyat siklinә bәnzәyir.
Fitoftoroz (Phytophthora). Patogen mikroorqanizmlәr: (1) Phytophthora cactorum (Lebert & Cohn) Schröt.
Şәkil 10.23. Meyvә bağlarında Bartlett armud sortunun fitoftoroz çürümә xәstәliyi (P. cactorum)
(2) Phytophthora syringae (Kleb.) Kleb. Fitoftoroz meyvә çürümәsi bәzәn “sprinkler çürümәsi” dә adlanır, çünki bu xәstәlik әksәr hallarda ağacın aşağı (suvarma suyunun sıçradığı) hissәlәrindә yerlәşәn meyvәlәrә sirayәt edir. Əgәr suvarma suyunun tәrkibindә göbәlәk olarsa vә ya çirklәnmiş torpaq hissәciklәri su ilә birlikdә meyvәyә sıçrayarsa, qabığın sәthindә sporangilәrin vә ya zoosporların toplanmasına şәrait yaranır. Belә olduqda göbәlәk sporları meyvәnin sәthinә asanlıqla nüfuz edir vә çürümә prosesini sürәtlәndirir (şәkil 10.23). Xәstә meyvәlәrlә tәmasda olan sağlam meyvәlәr dә tez-tez bu xәstәliyә yoluxur. Bartlettarmud sortunun meyvәlәrindә xәstәliyin sirayәt etdiyi hissәlәr tünd qәhvәyi rәngdә olur. ABŞ-ın qәrb bölgәlәrindә fitoftoroz meyvә çürümәsinә qarşı mübarizә tәdbirlәrinә nadir hallarda ehtiyac yaranır. Yağış yağdırma (sprinkler) sisteminә mis fungisidi әlavә etmәklә infeksiyanın qarşısını almaq olar. Bu göbәlәklәr meyvә bağlarında kök boğazını vә ya sistemini çürüdә bilәr.
10.2.2. Çәyirdәkli meyvәlәr (әrik, gilas, nektarin, şaftali, gavalı vә qara gavalı)
Qonur (qәhvәyi) çürümә. Cinsi mәrhәlә: (1) Monilinia fructicola (Wint) Honey
= Sclerotinia fructicola (Wint) Rehm
Qeyri-cinsi mәrhәlә: (1) Monilia sp. Cinsi mәrhәlә: (2) Monilinia laxa (Alderh & Ruhl) Honey
= Sclerotinia laxa Alderh & Ruhl
Qeyri-cinsi mәrhәlә: (2) Monilia laxa (Ehrenb.) Sacc. & Voglino
= Monilia cineria Bonord.
Kaliforniyada qonur çürümәni törәdәn milroorqanizmlәrin iki növü mövcuddur. Bu növlәr çәyirdәkli meyvәlәrin әksәriyyәtindә çox ciddi xәstәliklәr törәdir. Üçüncü mikroorqanizm Monilinia fructigena göbәlәyi isә Avropanın meyvә bağlarında çürümüş alma, armud vә çәyirdәkli meyvәlәrә yayılır.
Əsasәn yazın әvvәllәrindә, çiçәklәnmә mәrhәlәsindә vә ya yetişmә mәrhәlәsindәn sonra fәallaşan bu göbәlәklәr inkişaf edәrәk çürümüş çiçәklәrә, saplağa vә xırda zoğlara yayılır vә cavan yarpaqları qurudur. Meyvә çürümәsi mәhsul yığımından әvvәl baş verә bilir, lakin yığımdan sonrakı dövrdә dә daha tez-tez müşahidә edilir.
Monilinia laxa göbәlәyi әsasәn çiçәklәrin vә xırda zoğların solmasına sәbәb olur. M. fructicola göbәlәyi isә meyvәni çürüdür. Bu iki mikroorqanizm morfoloji cәhәtdәn bir-birinә o qәdәr oxşayır ki, onları adi mikroskopik metodlarla fәrqlәndirmәk çәtin olur. M. fructigena göbәlәyini dә digәr iki mikroorqanizmdәn ayırmaq çox çәtindir. Ona görә dә dünyanın meyvәçilik regionlarında qonur çürümәni törәdәn mikroorqanizmlәrin hәqiqi “kimliyi” kifayәt qәdәr çaşqınlığa sәbәb olur.
Havada yayılan göbәlәk konidilәri kal meyvәnin üzәrinә düşәrәk cücәrir vә meyvәnin qabığına nüfuz etsә dә,inkişafa davam etmir. Gizli infeksiyalar yalnız meyvә yetişdikdәn sonra fәallaşır (şәkil 10.24) vә külli miqdarda konidilәrin әmәlә gәlmәsinә sәbәb olur. Bu göbәlәklәr xәstә meyvәdәn sağlam meyvәyә keçәrәk “ocaq” yaradır (şәkil 10.25). İnfeksiyalar әsasәn mexaniki yaralarda inkişaf edir (şәkil 10.26). Yığım vaxtı cüzi dәrәcәdә sıyrılmış şaftalı saplağının sonluğu çürüyür (şәkil 10.27).
Şәkil 10.24. Yığılmamış nektarindә qonur çürümә xәstәliyi (Monilinia fructicola)
Şәkil 10.25. Şaftalı meyvәsindә qonur çürümә xәstәliyi (M. fructicola)
Şimal iqlimindә cinsi mәrhәlә göbәlәyin qışlaması üçün mühüm әhәmiyyәt kәsb edә bilәr. Kaliforniyada belә mәrhәlәyә ehtiyac yaranmır, çünki göbәlәklәr mumiyalaşmış çürümüş meyvәlәrdә vә xәstә budaqlarda qışlayır. Göbәlәyin konidilәri әlverişli rütubәt vә temperaturda әmәlә gәlir.
Şәkil 10.26. Nektarin meyvәsinin dırnaq zәdәsindә qonur çürümә xәstәliyi (M. fructicola)
Şәkil 10.27. Şaftalı meyvәsindә saplaq sonluğunun çürümәsi (M. fructicola)
194 FӘSİL10
195 Seçilmiş məhsulların yığımdan sonrakı xəstəlikləri
Monilinia fructicola göbәlәyi becәrmә mühitindә (kulturada) tәxminәn 00C (320F) temperaturda zәif inkişaf edir. Bәzi hallarda göbәlәyin meyvәdәki müqavimәtә üstün gәlmәsi üçün daha minimum inkişaf temperaturu daha yüksәk ola bilәr. Daşınma zamanı göbәlәklәr 2-50C (36-410F) temperatur hәddindә zәif inkişaf edir. Ona görә dә daşınma zamanı meyvәni tәlәb olunan qaydada soyutduqda, daşınan meyvә hәddindәn artıq yetişmәdikdә vә temperatur 50C (410F)-dәn yüksәk olmadıqda qonur çürümә xәstәliyi adәtәn baş vermir.
Boz çürümә. Cinsi mәrhәlә: Botryotinia fuckeliana (De Bary) Whetzel
Qeyri-cinsi mәrhәlә: Botrytis cinerea Pers.: Fr.
Boz çürümә xәstәliyi bütün çәyirdәkli meyvәlәrdә, tәrәvәz mәhsullarında vә dekorativ bitkilәrdә müşahidә edilir. Kaliforniyanın şaftalı, gavalı, nektarin vә gilas bağlarında Botrytiscinerea göbәlәyi ciddi çiçәk solmasına sәbәb olmur. Lakin bununla belә, rütubәtli yaz aylarında Botrytiscinerea ilә digәr qohum göbәlәklәrin (Sclerotinia sclerotiorum) tәsiri altında әrik çiçәyinin solması vә ya kal meyvәnin çürümәsi müşahidә edilir.
Boz çürümә xәstәliyi ciddi iqtisadi itkilәrә sәbәb olur. Bunu xәstәliyin törәdicisinin 00C (320F) temperaturda saxlanılan meyvәdә inkişaf etmәsi ilә әlaqәlәndirmәk olar. Boz çürümәnin simptomları qonur çürümәnin simptomlarına bәnzәyir. Tәcrübәsiz fermerlәr bu xәstәliklәri sәhv sala bilәrlәr.
B. cinerea göbәlәyinin cücәrәn sporları çiçәyin kutikulasına vә epidermisinә, kal meyvәlәrә vә cavan yarpaqlara nüfuz edә bilir. Çәyirdәkli meyvәlәrdә B. cinerea infeksiyalarının әksәriyyәti yığım vә yüklәmә-boşaltma zamanı zәdәlәnmiş mәhsulun çirklәnmәsi nәticәsindә baş verir. Göbәlәk mitselilәri çürüyәn meyvәdә inkişaf edәrәk әtrafdakı sağlam meyvәlәrә dә keçir vә infeksiya bütün qablara sirayәt edir.
Rhizopus (Rhizopus) vә ya “bığcıqlı” çürümә xәstәliyi.
Patogen mikroorqanizmlәr: Rhizopus stolonifer (Ehr.:Fr.) Vuil.
= Rhizopus nigricans Ehrenb.
Rhizopus arrhizus Fischer
= Rhizopus nodosum Namyslowsky
= Rhizopus oxyzae Went & Prinzen Geerlics
= Rhizopus tritici K. Saito
Gilbertella persicaria (Eddy) Hasseltine = Choanephore persicaria Eddy
Rizopus (Rhizopus) çürümә xәstәliyi yetişmiş vә ya nisbәtәn yetişmiş meyvәlәrdә 20-250C (68-770F) temperatur hәddindә çox sürәtlә inkişaf edir. Meyvәni 50C (410F) vә ya aşağı temperatura kimi dәrhal soyutduqda göbәlәyin inkişafı demәk olar ki, dayanır. Cücәrәn sporlar vә cavan mitselilәr daha aşağı temperatur sәviyyәsindә çoxala bilmәdiyinә görә, göbәlәk mәhv olur.
Soyudulmadan qaba yığılmış şaftalının sürәtlә çürümәsi tez-tez müşahidә edilir. Əgәr şaftalını 0ºC (32ºF)-yә kimi soyutsaq vә tәxminәn 1-30C (34-370F) temperatur hәddindә daşısaq, soyuducu anbardan çıxarılmış meyvәdә rizopusxәstәliyi әmәlә gәlmәz.
Rhizopus göbәlәyinin cücәrәn sporları әvvәlcә meyvә yaralarını zәbt edir vә әtrafdakı sağlam meyvәlәrә keçәrәk “ocaq” yaradır. Meyvәnin sәthindә şirә olarsa, göbәlәk sporları kutikulaya vә epidermisә dә nüfuz edә bilir. Əgәr konteynerin içәrisindә infeksiyalı meyvә olarsa vә temperatur yüksәlәrsә, göbәlәk mitselilәri sürәtlә inkişaf edәrәk әtrafdakı meyvәlәrә sirayәt edir. Zәdәli hissәlәrә ağ mitseli kütlәsi toplanır, lakin qara sporangilәr әmәlә gәldikdә kütlәnin rәngi qaralır (şәkil 10.28, şәkil 10.29).
Şәkil 10.28. Şaftalı meyvәsindә rizopus infeksiyası
Şәkil 10.29. Qablaşdırılmış şaftalıda rizopus xәstәliyi (R. stolonifer)
Cәnubi Afrika, Avropa, Avstraliya vә ABŞ-ın Kaliforniya ştatında Rhizopus göbәlәyinә görә konservlәşdirilmiş әrik mәhsullarında ciddi problemlәr yaranmışdır. Belә ki, konservlәşdirilmiş meyvәlәr doqquz aydan sonra kәskin dәrәcәdә yumşalmağa başlamışdır. Çürümüş meyvәdәn axan şirәnin tәrkibindә pektolitik fermentlәr aşkarlanmışdır. Konservlәrin yuyulmasına vә qızdırılmasına baxmayaraq, fermentlәr bütün meyvәlәri yumşaltmışdır. Lakin meyvәnin natrium hidroksid tәrkibli mәhlullarla işlәmәsi fermentin fәaliyyәtini dayandırmış olur (şәkil 10.30).
Şәkil 10.30. Konservlәşdirilmiş әrik (10 aydan sonra):
(A) Mürәbbәnin bişirilmәsindә pektolitik fermentlәr öz fәaliyyәtini tamamilә itirmәdiyindәn meyvә şirәsindә rizopus infeksiyası yaranmış vә nәticәdә meyvәlәr parçalan-mışdır;
(B) Konservlәşdirmә prosesindәn qabaq 0.5 N natrium hidroksidlә 2 dәqiqә müddәtindә pörtülmüş (müalicә edilmiş) nümunә.
196 FӘSİL10
197 Seçilmiş məhsulların yığımdan sonrakı xəstəlikləri
Şәkil 10.31. Çilidәn ABŞ-a ixrac edilmiş nektarindә mukor xәstәliyi (Mucor spp.)
Mukor (Mucor). Patogen mikroorqanizmlәr: Mucor piriformis Ficsher
Mucor hiemalis Wehmer
Mucor spp. göbәlәyi becәrmә mühitindә (kulturada) vә çürümüş meyvәdә ümumi xüsusiyyәtlәrinә görә Rhizopus spp. göbәlәyinә bәnzәyir. Lakin birinci göbәlәyin sporangioforları yüksәk rütubәtli mühitdә çox uzanır. Çilidәn idxal edilmiş şaftalı vә nektarin partiyasında mukor çürümәsi müşahidә edilmişdir (şәkil 10.31). Mucor spp. göbәlәyi uzun müddәtdir ki, Kaliforniyada qeydә alınmış vә bәzi hallarda çiyәlәyin çürümәsinә sәbәb olduğu bilinir. Mucor piriformis göbәlәyi -10C (300F) temperaturda meyvәni çürüdә bilir.
Atılmış meyvәdә vә ya torpaqdakı müxtәlif üzvi maddәlәrdә inkişaf edәn göbәlәk inokulyat әmәlә gәtirir. Cücәrәn göbәlәk sporları meyvәnin sağlam qabığına nüfuz edә bilmir. Lakin yığım vә ya yüklәmә-boşaltma әmәliyyatları zamanı yaranmış zәdәli hissәlәrdә koloniya әmәlә gәtirir. Mucor spp. göbәlәyi çürük meyvәdәn sağlam meyvәyә yayılır vә Rhizopus stolonifer göbәlәyi kimi eyni qaydada “ocaq” yaradır.
Mavi çürümә. Cinsi mәrhәlә: Mәlum deyil.
Qeyri-cinsi mәrhәlә: Penicillium expansum Lk. (Thom).
Mavi çürümә xәstәliyi 00C (320F) temperaturda saxlanılan şaftalı, gavalı vә nektarindә yalnız bir hәftәdәn sonra әmәlә gәlir. Bir neçә hәftәdәn sonra isә botritioz (Botrytis) xәstәliyi onu üstәlәyir. Soyuq vә rütubәtli iqlim şәraitindә yığılmış vә soyuducu anbara qoyulmuş gilasda mavi çürümә xәstәliyinә tez-tez rast gәlmәk olar.
Penicillium expansum göbәlәyi çürük meyvәlәrdәn sağlamlara yayılaraq “ocaq” yarada bilir. Lakin bu törәdicilәr dә Monilinia fructicola vә ya Botrytis cinerea kimi sürәtlә çoxala bilmәdiyindәn, qısa müddәtdә saxlanılan çәyirdәkli meyvәlәrdә tam yayılmır.
Penicillium expansum göbәlәyinin sporları torpaqdakı müxtәlif üzvi maddәlәrdә vә meyvәlәrdә әmәlә gәlir. Sporlar hәmçinin havada vә avadanlıqların sәthindә yayıla bilir. Onlar әvvәlcә meyvә yaralarını çirklәndirir, sonra isә mәhsulu zәdәlәyir. Zәdәlәnmiş hissәlәr yumşalır, lakin onlar rizopus (Rhizopus) çürümә xәstәliyinin yaraları kimi sulu olmur. Zәdәli hissәlәrdә әvvәlcә ağ mitseli kütlәsi әmәlә gәlir. Spor әmәlә gәtirmә prosesindә kütlәnin rәngi dәyişәrәk parlaq vә mavi olur (şәkil 10.32). Penicillium expansum göbәlәyi meyvәlәri 00C (320F) temperaturda çürüdür. Göbәlәyin çoxalması üçün lazım olan minimum temperatur hәddi tәxminәn -3.3 - -2.20C (260F-280C) arasında dәyişir.
Şәkil 10.32. 0ºC (32ºF) temperaturda saxlanılmış nektarindә mavi çürümә xәstәliyi
Alternariya (Alternaria). Cinsi mәrhәlә: Mәlum deyil.
Qeyri-cinsi mәrhәlә: Alternaria alternata (Fr.) Keissler
Alternariya (Alternaria) xәstәliyi qara gavalıda geniş yayılmışdır. Göbәlәklәr әsasәn gavalının günәşdәn yanmış toxumasında koloniya әmәlә gәtirir (şәkil 10.33). Kaliforniya ştatında qoşa, bitişik gilas salxımında bu göbәlәyin koloniyalarına rast gәlmәk olar. Alternariya (Alternaria) xәstәliyi hәmçinin güclü yağıntı nәticәsindә çatlamış әrik meyvәsinә dә yayılır. Bu xәstәlik әsasәn
günәşdәn yanmış meyvәlәrә yığımdan qabaq sirayәt edir. Zәdәlәnmiş hissәlәr yığımdan sonrakı dövrdә böyüyür (şәkil 10.34). Alternariya xәstәliyini törәdәn mikroorqanizmlәr bәzәn yığım zamanı yaranmış mәhsul yaralarında koloniya әmәlә gәtirir. Bu mikroorqanizmlәr digәr güclü patogen mikroorqanizmlәrin rәqabәt aparmadığı mühitdә daha geniş yayılır.
Şәkil 10.33. Gavalı meyvәsindә alternariya xәstәliyi (A. alternata)
Şәkil 10.34. Nubiana gavalı sortunun meyvәlәrindә alternariya xәstәliyi (A. alternata)
A.alternata göbәlәyinin meyvә toxumasında әmәlә gәtirdiyi zәdәlәr rizopus (Rhizopus) vә ya mukor (Mucor) çürümә xәstәliklәrinin (müәyyәn dәrәcәdә qonur, boz vә mavi çürümәnin) zәdәlәrindәn daha bәrk vә quru olur. Alternaria alternata göbәlәyi 00C (320F) temperaturda inkişaf edir, lakin göbәlәyin çoxalma sürәti zәif olduğu üçün aşağı temperaturda uzun müddәt saxlanmış meyvәlәri tam zәdәlәyә bilmir.
Kladosporium (Cladosporium). Cinsi mәrhәlә: Mycosphaerella tassiana (De Not.) Johans
Qeyri-cinsi mәrhәlә: Cladosporium herbarim (Pers.:Fr) Link
Qeyd: Əlavә mәlumat almaq üçün alma vә armudda kladosporium çürümәsinin sinonim adlarına baxa bilәrsiniz.
Soyuducu kamera mühitindә uçuşan sporları araşdırarkәn mәlum olmuşdur ki, Cladosporium göbәlәyi bәzi hallarda әn geniş yayılmış patogen mikroorqanizmә çevrilә bilir. Göbәlәyin çoxalmaq qabiliyyәti 00C (320F) temperaturda güclәnir. Bununla belә, patogen göbәlәklәr bir aydan artıq müddәtdә saxlanılmış çәyirdәkli meyvәlәrә nadir hallarda sirayәt edә bilir.
10.2.3. Yalançı meyvәlәr (kivi)
Botritioz (Botrytis). Cinsi mәrhәlә: Botryotinia fuckeliana (De Bary) Whetzel
Qeyri-cinsi mәrhәlә: Botrytis cinerea Pers.:Fr.
Qeyd: Əlavә mәlumat almaq üçün, alma vә armudda botritioz xәstәliyinin sinonim adlarına baxa bilәrsiniz.
Botritioz (Botrytis) xәstәliyi Kaliforniya ştatında kivinin yığımdan sonra yaranan әn ciddi xәstәliklәrindәn biridir. Bu xәstәlik 00C (320F) temperaturda saxlanılan meyvәlәrdә dörd aydan sonra müşahidә edilir. B. cinerea göbәlәyinin ilkin әlamәti saplağın vә sonluğunun hәddindәn artıq yumşalmasıdır (şәkil 10.35). Çürümә bәzi hallarda meyvәnin yan tәrәfindәki yaralarda da müşahidә edilir. Ümumiyyәtlә, B. cinerea göbәlәyi әvvәlcә meyvәnin sәthindә ağ mitseli kütlәsi әmәlә gәtirir, sonra isә zәdәlәnmiş hissәlәri örtür. Sporlar әmәlә gәldikcә mitselinin rәngi bozarır. Bәzi
198 FӘSİL10
199 Seçilmiş məhsulların yığımdan sonrakı xəstəlikləri
hallarda meyvәnin sәthindә normal spor әmәlә gәtirәn mitseli deyil, dәyişik formalı sklerosiya әmәlә gәlir. Sklerosiya әvvәlcә boz olsa da, yetişdikcә qaralır (şәkil 10.36).
Şәkil 10.35. Kivi meyvәsindә saplaq sonluğunun çürümәsi (Botrytis cinerea)
Şәkil 10.36. Kivi meyvәsindә sklerosiya vә saplaq sonluğunun çürümәsi (Botrytis cinerea)
Anbar mühitindә әmәlә gәlәn konidilәr kiviyә güclü tәsir göstәrmir, çünki göbәlәyin sporları meyvәyә nüfuz edә bilmir, lakin mitselilәr sağlam meyvәyә yayıla bilir. Göbәlәk mitselilәri xәstә meyvәlәrdәn sağlam meyvәlәrә yayılır vә çürüyәn meyvәdәki yuvasını genişlәndirir (şәkil 10.37).
Şәkil 10.37. Kivi meyvәsindә Botrytis cinerea göbәlәyinin pambıqvari örtüyü
Soyuducu anbarlarda B. cinerea göbәlәyi -20C (280F) temperaturda zәif inkişaf edir vә meyvәni çürüdür. Bununla belә, göbәlәyin 00C (320F) temperaturdakı artım sürәti yüksәk temperatur dәrәcәlәri ilә müqayisәdә cüzidir. Ona görә dә yığılmış meyvәni dәrhal 00C (320F)-yә kimi soyutmaq lazımdır.
Kaliforniyada kivi meyvәsi yetişmә mәrhәlәsinә qәdәr bütün xәstәliklәrә nisbәtәn müqavimәt göstәrir. Yetişmәnin intensivliyini diametri 8 mm (5⁄16 düym) olan penetrometrlә yoxlamaq olar. 00C (320F) temperaturda saxlanılan kivi meyvәsinin bәrkliyi 40-50 gündәn sonra tәxminәn yarıya kimi azalır. Başqa sözlә desәk, bәrklik sәviyyәsi tәxminәn 6.6-9.0 Nyuton (1.5-2 lbf) olan kivi meyvәsi xәstәliyә qarşı hәssaslaşır. Mәlumdur ki, soyuducu anbar mühitindә әmәlә gәlәn etilen qazı (o cümlәdәn meyvә yaraları) kivi meyvәsinin yumşalmasını sürәtlәndirir vә saxlanma
müddәtini qısaldır. Ona görә dә yığılmış mәhsulu dәrhal soyudaraq 00C (320F) temperaturda saxlamaq vә etileni qazını soyuducu kameradan çıxarmaq lazımdır. Alternariya (Alternaria), sәth kifi, şirәli lәkә. Cinsi mәrhәlә: mәlum deyil. Qeyri-cinsi mәrhәlә: Alternaria alternata (Fr.) Keissler.
Sәth çürümәsi. Alternaria alternata göbәlәyi әsasәn anbar mühitindә bioloji cәhәtdәn yaşlanmış vә fırça ilә tәmizlәnmәmiş meyvә kasacığında inkişaf edir (şәkil 10.38). Göbәlәk mitselisi vә ya digәr ölü üzvi maddәlәr meyvәyә tәsir etmir, lakin kasacığı örtәrәk mәhsulun görünüşünü dәyişir vә alıcılar meyvәnin çürüdüyünü zәnn edirlәr. Daşınma zamanı kiflәnәn meyvәni yüksәk rütubәtli yük maşınından çıxarıb atmaq lazımdır. Belә olduqda göbәlәk mitselilәri quruyaraq mәhv olacaq vә heç bir xәstәlik yaranmayacaq.
Alternariya (Alternaria). Cavan vә seyrәk sarmaşıqların üzәrindәki kivi meyvәlәri günәşdәn yanaraq zәdәlәnir vә ya müqavimәtini itirir. Belә olduqda Alternaria alternata göbәlәyi üçün әlverişli şәrait yaranır, yәni patogen göbәlәklәr meyvәnin yanmış hissәlәrindә koloniya әmәlә gәtirir (şәkil 10.39).
Şәkil 10.38. Kivi meyvәsinin kasa yarpağında Alternaria alternata göbәlәyinin çoxalması
Şәkil 10.39. Günәşdәn yanmış kivi meyvәsindә alternariya xәstәliyi (A. alternata)
Şirәli lәkә. Yüklәmә-boşaltma işlәri zamanı әzilmiş kivi meyvәsindә şirәli lәkәlәr әmәlә gәlir. Hәmin meyvәdәn axan şirә digәr meyvәlәrә vә qablaşdırma avadanlıqlarına yayılır. Sağlam meyvәnin üzәrindәki şirә kütlәsi A. alternata vә digәr patogen göbәlәklәrin çoxalması üçün әlverişli şәrait yaradır. Hәmin şirә ilә qidalanan göbәlәklәr meyvәdә qara suluqlar әmәlә gәtirir vә onun әmtәәlik görünüşünü dәyişir. Ümumiyyәtlә, soyuducu anbarda bir aydan çox saxlanılmış kivi meyvәsi yumşalır vә hәssaslaşır. Ona görә dә belә mәhsulu qablaşdırma xәtti ilә digәr xәttә ötürdükdә şirәli lәkәlәr (suluqlar) әmәlә gәlә bilәr.
Dotiorella (Dothiorella). Cinsi mәrhәlә: Botryosphaeria dothidea Sacc. Qeyri-cinsi mәrhәlә: Dothiorella gregaria (bәzi taksonimistlәrә görә ikinci adı Fusicoccum aesculi Corda-dır).
Dothiorella gregaria göbәlәyi Kaliforniyada sitrus meyvәlәrini vә avokadonu zәdәlәmәklә yanaşı, cәnub-şәrq bölgәlәrindә şaftalı bağlarına “hücum edir” vә alma meyvәsindә “ağ çürümә” törәdir. Bu göbәlәk hәmçinin şaftalı ağaclarında xәrçәng xәstәliyi dә yaradır. Kaliforniyanın kivi tәsәrrüfatlarında bu göbәlәyin ciddi fәsadları
200 FӘSİL10
201 Seçilmiş məhsulların yığımdan sonrakı xəstəlikləri
qeydә alınmamışdır. Soyuducu anbarlarda isә bu xәstәliyә yalnız hәddindәn artıq yetişmiş kivi meyvәsindә rast gәlmәk olar.
Ümumiyyәtlә, xәstәliyin sirayәt etdiyi kivi meyvәsinin qabığı vә toxuması tamamilә zәdәlәnir (şәkil 10.40). Bu xәstәliyi fomozçürümә xәstәliyindәn ayırmaq üçün göbәlәyi bәzәn xüsusi mühitdә (kulturada) becәrmәk vә tәyin etmәk lazım gәlir.
Fomoz (Phoma). Cinsi mәrhәlә: Mәlum deyil.
Qeyri-cinsi mәrhәlә: Phoma spp.
Fomoz xәstәliyi, xüsusilә dә saxlanma mövsümünün sonlarına doğru kivi meyvәsindә müşahidә edilir. Xәstәliyinin sirayәt etdiyi meyvәnin yan hissәlәri çürüyür, qabığı isә vulkan krateri kimi batıq olur (şәkil 10.41). Zәdәli hissәnin әtrafındakı toxuma öz rәngini dәyişir vә әksәr hallarda çәhrayı vә ya bәnövşәyi rәngә çalır. Meyvәnin sәthindә göbәlәk mitselilәri toplanmır. Törәdici mikroorqanizmin meyvә yaraları vasitәsilә yayılması güman edilir.
Şәkil 10.40. Kivi meyvәsindә dotiorella yumşaq çürümә xәstәliyi (D. gregaria)
Şәkil 10.41. Kivi meyvәsinin fomoz xәstәliyi (Phoma spp.)
“Granny Smith” alma sortunda
Fomopsis (Phomopsis). Cinsi mәrhәlә: Diaporthe actinidiae Som. & Ber. Qeyri-cinsi mәrhәlә: Phomopsis sp. Fomopsis (Phomopsis) xәstәliyi Kaliforniyanın vә Yeni Zelandiyanın kivi tәsәrrüfatlarında müşahidә edilmişdir (şәkil 10.42). Bu xәstәlik hәddindәn artıq yetişmiş kivi meyvәsinә sirayәt etsә dә, yığımdan sonrakı dövrdә ciddi xәstәlik kimi inkişaf etmir. Phomopsis spp. göbәlәyi kivi bağlarında yarpaq lәkәlәrinin әmәlә gәlmәsinә vә sarmaşan budaqların solmasına sәbәb olur. Göbәlәklәr meyvә saplağının sonluğunda koloniya әmәlә gәtirir vә әksәr hallarda hәmin hissәlәrdәn köpüklü şirә axır. Zәdәli hissәlәrә drozofil milçәyinin yığılması göbәlәk mayasının yaranmasından xәbәr verir. Belә hissәlәr geniş vә boş olur.
Şәkil 10.42. Kivi meyvәsindә meyvә saplağı sonluğunun çürümәsi (fomopsis) vә şirәnin axması (Diaporthe actinidiae)
Sklerosiya (Sclerotinia). Cinsi mәrhәlә: (1) Sclerotinia sclerotiorum (Lib.) De
Bary
= Whetzelinia sclerotiorum (Lib.) Korf & Dumont
= Sclerotinia libertiana Fuckel
(2) Sclerotinia minor Jagger
= Sclerotinia intermediya Ramsey
= Sclerotinia sativa Drayton & Groves
Qeyri-cinsi mәrhәlә: Mәlum deyil.
Sclerotinia sclerotiorum vә S. minor göbәlәklәri 0ºC (32ºF)-dәn aşağı temperaturda inkişaf edir vә anbarda saxlanılan müәyyәn tәrәvәz mәhsullarında, o cümlәdәn yerkökü vә kәlәmdә ciddi xәstәlik törәdir. Bu mikroorqanizmlәr Kaliforniyanın soyuducu anbarlarında kivi meyvәsinә nadir hallarda sirayәt edir.
Mukor (Mucor). Patogen: Mucor piriformis Fischer Mucor piriformis göbәlәyi 0ºC (32ºF)-dәn aşağı temperaturda inkişaf edir. Bu patogen mikroorqanizm kivinin saxlandığı soyuducu anbarlarda bәzәn müşahidә edilsә dә, ciddi mәhsul itkisinә sәbәb ola bilәr.
Mavi çürümә. Cinsi mәrhәlә: Mәlum deyil.
Qeyri-cinsi mәrhәlә: Penicillium expansum (Lk.) Thom Penicillium expansum göbәlәyi kivi meyvәsini yumşaldaraq nәm çürümә әmәlә gәtirir. Mavi çürümә xәstәliyi әsasәn hәddindәn artıq yetişmiş kivi meyvәsinә sirayәt edir (şәkil 10.43). Patogen göbәlәk meyvәnin qabığında infeksiya törәdir vә ya digәr göbәlәklәrin, mәsәlәn Botrytis cinerea göbәlәyinin zәdәlәdiyi hissәlәri zәbt edir. Mavi çürümә xәstәliyi adәtәn kivi meyvәsinin yan hissәlәrini dә çürüdür. Penicillium expansum göbәlәyi 0ºC (32ºF) temperaturda inkişaf edir. Göbәlәyin koloniyası әvvәlcә ağarır, lakin konidilәr әmәlә gәldikcә mavilәşir.
Tifulyoz. Patogenmikroorqanizm: Typhula spp. Typhula spp. göbәlәyi Kaliforniya ştatının soyuducu anbarlarında saxlanılan kivi meyvәsindә müşahidә edilmişdir. Bu xәstәlik meyvәnin sәthindә dairәvi, qara sklerotiya әmәlә gәtirir (şәkil 10.44). Patogen göbәlәk 0ºC (32ºF) temperaturda zәif inkişaf edir. Sürәtli çoxalması 20ºC (68ºF)-dә deyil, 15ºC (59ºF)-dә müşahidә edilir.
10.2.4. Gilәmeyvәlәr (çiyәlәk, üzüm)
Çiyәlәk
Boz çürümә. Cinsi mәrhәlә: Botryotinia fuckeliana (De Bary) Whetzel. Qeyri-cinsi mәrhәlә: Botrytis cinerea Pers.:Fr.
202 FӘSİL10
Şәkil 10.43. Kivi meyvәsindә saplaq sonluğunun çürümәsi (penisillium - P. expansum)
203 Seçilmiş məhsulların yığımdan sonrakı xəstəlikləri
Şәkil 10.44. Anbarda saxlanılmış kivi meyvәsindә tifulyoz xәstәliyi (Typhula spp.)
Boz çürümә xәstәliyi müasir soyuducu anbarlarda vә daşınma vasitәlәrindә çiyәlәyә ziyan vuran әn ciddi xәstәliklәrdәn biridir. Göbәlәyin çoxalması üçün minimum temperatur tәxminәn –2ºC (28ºF)-dir. Xәstәlik әsasәn yetişmәkdә olan vә ya tam yetişmiş çiyәlәyә sirayәt edir. Patogen göbәlәklәr çürük meyvәdәn sağlam meyvәlәrә keçәrәk yayıla bilir. Soyuducu anbarda saxlanılan çiyәlәk şitillәrindә dә göbәlәk kütlәsinә rast gәlmәk olar. Göbәlәk infeksiyası kal meyvәdә, xüsusәn dә nәm mühitdә әmәlә gәlir. Qeyd etmәk lazımdır ki, xәstәliyә yoluxmuş meyvәnin istәnilәn hissәsi tamamilә çürüyә vә çox az şirә ifraz oluna bilәr. Belә meyvәlәrin toxuması tutqun çәhrayı-qәhvәyi rәng alır. Meyvәnin zәdәli sәthindә ağ mitseli kütlәsi әmәlә gәlir, lakin sporlar inkişaf etdikcә kütlәnin rәngi bozarır (şәkil 10.45 vә şәkil 10.46). Göbәlәk mitselilәri çürüyәn meyvәyә nüfuz edir vә әtrafdakı meyvәlәrdә koloniya әmәlә gәtirir. 0ºC (32ºF) temperaturda bir aydan çox saxlanmış meyvәnin sәthindә bәzәn diametri 1-7 mm (1⁄25 - 1⁄4 düym) olan, dәyişik formalı qara skleresiya kütlәsi әmәlә gәlә bilәr. Göbәlәk infeksiyası müxtәlif yollarla inkişaf edir. Çiçәklәmә mәrhәlәsindә göbәlәk konidilәri çiçәyin erkәkciklәrinә vә lәçәklәrә yayılır vә cücәrir. Patogen göbәlәk infeksiyalı erkәkciklәrdәn vә lәçәklәrdәn kasacığın
Şәkil 10.45. Botrytis cinerea göbәlәyinin çürütdüyü çiyәlәk
Şәkil 10.46. Boz çürümә xәstәliyinin müxtәlif inkişaf mәrhәlәlәri
alt hissәsinә sirayәt edir. İnfeksiyalı lәçәklәr meyvәnin üstünә tökülәrәk xәstәlik yarada bilәr. Torpaqla tәmasda olan sağlam meyvәlәri torpaqdakı konidilәr, mitsellәr vә ya sklerotilәr yoluxdura bilәr. Konidilәr sıçrayan su damcıları, hava vә ya dumanla yayılır.
Botrytis cinerea göbәlәyindә Colletotrichum spp. patogen mikroorqanizmindәn fәrqli olaraq sağlam meyvәyә nüfuz edә bilәn vә tam formalaşmış appressori olmur. Bununla belә, aydın fәrqlәnәn mitselilәr çürük meyvәdәn sağlam meyvәyә asanlıqla yayılır vә nüfuz edir.
Çiyәlәyi B. cinerea konidilәrindәn, sklerotilәrindәn vә ya mitselilәrindәn qorumaq üçün tirәlәrә plastik örtük çәkmәk vә çiyәlәk şitillәrini hәmin örtüyün dәliyindәn keçirәrәk torpağa әkmәk lazımdır. Plastik örtük meyvәnin torpaqla tәmasda olmasının qarşısını alır. Çiyәlәk sahәlәrindә boz çürümәnin qarşısını fungisidlә dә almaq olar.
Şәkil 10.47. Tam vә ya nisbәtәn yetişmiş çiyәlәkdә rizopus xәstәliyi (R. stolonifer)
Şәkil 10.48. Sәbәtdәki çiyәlәyә
Mukor göbәlәyinin sirayәtlәnmәsi (M. Piriformis, göbәlәyin sporangioforlarında hәlәlik qara sporangilәr әmәlә gәlmәmişdir)
Yığılmış çiyәlәyi sahәdәn dәrhal soyutma avadanlığına (kulerә) daşımaq vә mәhsulu soyutmaq lazımdır. Saxlanma temperaturunun 0ºC (32ºF) olması mәslәhәt görülür. Çiyәlәyin mәdәni sortlarından asılı olaraq 10-20% karbon tәrkibli dәyişdirilmiş saxlanma (MA) mühitindәn istifadә etmәk olar. MA mühiti göbәlәyin inkişafına mane olur vә meyvәnin bioloji cәhәtdәn qocalmasını lәngidir. Rizopus (Rhizopus) vә ya sızıntılı çürümә. Patogen mikroorqanizm: Rhizopus stolonifer (Ehrenb. ex Fr.) Vuill. Çiyәlәyin yetişdirildiyi bütün bölgәlәrdә rizopus (Rhizopus) xәstәliyinә vә ya sızıntılı çürümәyә rast gәlmәk olar. Yetişmiş meyvә sahәdә çürüyә bilir, lakin әsas mәhsul itkisi yığımdan sonrakı dövrә tәsadüf edir (şәkil 10.47). Əgәr Rhizopus stolonifera göbәlәyi aktivdirsә, temperaturu tәlәb olunan qaydada idarә etmәk lazımdır, әks halda yığılmış mәhsulun ömrü 1-3 gün azalır. Rhizopus stolonifera göbәlәyi çürüyәn üzvi maddәdә saprofit kimi inkişaf edir vә tam yetişmiş meyvәnin yaralarına nüfuz edәrәk hәr yerә yayılır. Göbәlәyin әks ştammları cütlәşәrәk cinsi spor (ziqospor) әmәlә gәtirir.
Müasir dövrdә temperaturun idarә edilmәsi tәdbirlәrinә çiyәlәyin sahә (daxili) temperaturunun dәrhal aşağı salınması, 0ºC (32ºF) temperaturda saxlanılması vә ya daşınması aiddir. Sızıntılı çürümә xәstәliyi mәhz belә tәdbirlәr hesabına aradan qaldırılır. Yığımdan sonrakı dövrdә temperatur sәviyyәlәri (saxlanma temperaturu) adәtәn göbәlәyin artması üçün lazım olan minimum temperaturdan aşağı olmalıdır. Cücәrәn sporangiosporlar aşağı temperaturda mәhv olur, ona görә dә anbar dan çıxarılmış mәhsul әtraf mühit temperaturunda, adәtәn cüzi dәrәcәdә çürüyür.
Mukor (Mucor). Patogen mikroorqanizmlәr: Mucor piriformis
Fischer
Mucor hiemalis Wehmer
Mukor (Mucor) çürümәsi rizopus (Rhizopus) xәstәliyinә o qәdәr bәnzәyir ki, onları bir-birindәn ayırmaq bәzәn çәtin olur (şәkil 10.48). Bu iki xәstәlik arasında әn çox nәzәrә çarpan fәrq ondan ibarәtdir ki, Mucor piriformis göbәlәyi Rhizopus göbәlәyinә nәzәrәn aşağı temperaturda (göbәlәyin artması üçün lazım olan
204 FӘSİL10
205 Seçilmiş məhsulların yığımdan sonrakı xəstəlikləri
Şәkil 10.49. Sahәdәki çiyәlәkdә antraknoz xәstәliyi (Colletotrichum acutatum)
Şәkil 10.50. Kal çiyәlәkdә soluxma xәstәliyi (Phytophthora cactorum)
Şәkil 10.51. Yetişәn çiyәlәkdә soluxma xәstәliyi (Phytophthora cactorum)
minimum temperatur 0ºC (32ºF)-dәn aşağıdır) inkişaf edә bilir. Göbәlәyin sporangiforları R. stolonifer ilә müqayisәdә çox uzundur. Mucor piriformis göbәlәyi R. stolonifer kimi hәddindәn artıq miqdarda çiyәlәk şirәsinin axmasına sәbәb olur. Mucor piriformis göbәlәyinin aşağı temperaturda inkişaf edә bilmәsinә baxmayaraq, Kaliforniya ştatında yetişdirilәn çiyәlәk sortlarında bu xәstәlik Botrytis cinerea xәstәliyindәn daha az müşahidә edilir. Mәlumdur ki, Botrytis cinerea göbәlәyi dә 0ºC (32ºF)-dәn aşağı temperaturda inkişaf edә bilir.
Antraknoz. Cinsi mәrhәlә: Glomerella cingulata (Stoneman)
Splaud & Schrenk
Qeyri-cinsi mәrhәlә: Colletotrichum gloeosporioides (Penz.) Penz. & Sacc.(bu cinsin yüzlәrlә sinonimi vardır).
Aşağıda göstәrilәn qeyri-cinsi göbәlәklәrdә cinsi çoxalma mәrhәlәsi mәlum deyil:
Colletotrichum acutatum Summonds
Colletotrichum fragariae Brooks
Colletotrichum dematium (Pers.) Grove
Antraknoz xәstәliyini törәdәn mikroorqanizmlәr çiyәlәk bitkisinә sirayәt edәrәk onun zoğları, lәçәklәri, kök boğazı, yarpaqları vә meyvәsini zәdәlәyir. ABŞ-ın Florida ştatında vә digәr rütubәtli bölgәlәrdә bu xәstәlik daha geniş yayılmışdır. Antraknoz xәstәliyi çiyәlәyә әsasәn sahәdә sirayәt etsә dә, mәhsul yığımından sonra da inkişafı müşahidә oluna bilәr.
Yetişәn vә ya yetişmiş meyvәlәrdә antraknoz xәstәliyinin zәdәlәdiyi hissәlәr dairәvi, açıq qәhvәyi vә batıq olur (şәkil 10.49). Subepidermal kist tәbәqәsindә çәhrayı vә ya narıncı spor kütlәsi әmәlә gәlir.
Antraknoz göbәlәklәri infeksiyalı bitkilәrdә sükunәtdә olan mitseli formasında qışlayır. Konidilәr külәk, duman, hәşәrat vә sıçrayan su damlaları ilә yayılır.
Meyvәyә yayılmış konidilәr cücәrәrәk apprssori әmәlә gәtirir. Appressori kütlәsi isә meyvәnin sağlam epidermisinә nüfuz edir. Zәdәli hissәlәrdә әmәlә gәlmiş kist tәbәqәsindә konidilәr inkişaf edir vә xәstәlik daha geniş yayılır.
Qonur çürümә (soluxma) xәstәliyi. Patogen mikroorqanizm: Phytophthora cactorum (Leb. & Cohn) Schroet. Phytophthora cactorum torpaqda yaşayan patogen mikroorqanizm olub, müxtәlif sahiblәrin kök sistemini vә kök boğazını çürüdür. Bu göbәlәk meyvәni (o cümlәdәn yaşıl meyvәni) müxtәlif yetişmә mәrhәlәlәrindә zәdәlәyә bilir (şәkil 10.50). Tam vә ya nisbәtәn yetişmiş, infeksiyalı meyvәnin rәngi sağlam meyvәdәn fәrqli olaraq açıq rәngә çalır. Xәstә meyvәnin qabığı dәri kimi sәrt vә möhkәm olur (şәkil 10.51). İnfeksiyalı gilәmeyvәlәr xoşagәlmәz dad verdiyi üçün onları asanlıqla ayırd etmәk olur.
Soluxma xәstәliyi hәddindәn artıq rütubәtli hava şәraitindә çox yayılır. Kaliforniyanın çiyәlәk sahәlәrindә әkin tirәlәri plastik mulça ilә örtülür vә meyvәnin torpaqla birbaşa tәmasda olmasının qarşısı bu yolla alınır. Ona görә dә bu çiyәlәk sahәlәrindә soluxma xәstәliyinә nadir hallarda rast gәlmәk olar.
Süfrә üzümü. Boz çürümә (Botrytis). Cinsi mәrhәlә: Botryotinia fuckeliana (De Bary) Whetzel
Qeyri-cinsi mәrhәlә: Botrytis cinerea Pers.:Fr. Botritiozxәstәliyi süfrә üzümünün saxlanmasında vә satışında yaranan әn ciddi problemlәrdәn biridir (şәkil 10.52). Bu göbәlәk üzüm bağlarına, xüsusilә dә yığımdan qabaq uzunmüddәtli yağışlı hava şәraitindә üzüm gilәlәrinә sirayәt edir vә infeksiya törәdir. Bununla belә, patogen göbәlәklәr әksәr hallarda üzüm gilәsinin saplağa bitişdiyi hissәdәki yaralara nüfuz edir. Ona görә dә infeksiyalı üzüm gilәlәri daşınma vә yüklәmә-boşaltma işlәri zamanı qismәn boşalır.
Anbar mühitindә saxlanılan üzüm mәhsulunda digәr patogen mikroorqanizmlәr, mәsәlәn Penicillium expansum (şәkil 10.53), Alternaria alternata vә Cladosporium herbarum da tez-tez müşahidә edilir.
Şәkil 10.52. 0ºC (32ºF) temperaturda saxlanılmış üzümdә boz çürümә xәstәliyi (Botrytis cinerea)
Şәkil 10.53. 0ºC (32ºF) temperaturda saxlanılmış üzümdә penisillium xәstәliyi (P. expansum)
Kommersiya tәsәrrüfatlarında bu xәstәliyә qarşı mübarizә aparmaq üçün mәhsul yığımı vaxtı plastik içlikli yeşiklәrә kükürd-dioksid paketlәri qoyulur vә ya anbarda saxlanılan mәhsullar 0ºC (32ºF) temperaturda kükürd dioksid qazı ilә fumiqasiya edilir. Kükürd dioksid paketinin tәrkibindә sulfit duzları olur. Bu duzlar yeşiyin daxilindә aşağı sürәtlә vә davamlı olaraq qaz buraxır. Soyuducu kamera isә yığımdan sonra әvvәlcә 12 saat müddәtindә, bundan sonra hәr hәftә (aşağı sürәtlә) fumiqasiya edilir. Köhnә fumiqasiya qaydalarına әsasәn tәtbiq norması 10000 ppm-ә qәdәrdir vә bu miqdarda qaz 30 dәqiqә әrzindә sorularaq atmosferә qarışır. Son dövrdә yeni fumiqasiya metodu - “ümumi utilizasiya üsulu” - müәyyәn edilmişdir. Bu metoda әsasәn soyuducu kameraya aşağı konsentrasiyada (200 ppm) qaz vurulur, lakin hәmin qaz sorularaq atmosferә buraxılmır. Kükürd dioksidin dozasını dozimetrlә ölçmәk lazımdır. Kükürd dioksidin dozası saatda 100 ppm-dәn artıq olmamalıdır. Əgәr güclü yağıntı vә ya digәr sәbәblәrә görә xәstәliyin geniş yayılacağı gözlәnilirsә, kükürd dioksidi adәtәn daha yüksәk dozada vermәk olar. Üzüm bağlarında mәhsul yığımından qabaq inkişaf etmiş infeksiyalara kükürd dioksid zәif tәsir göstәrir. Lakin bununla belә, meyvәlәr arasında infeksiyanın yayılmasına vә müxtәlif göbәlәklәrin meyvә ilә dolu qablarda “ocaq” yaratmasına mane olur.
Fumiqasiya zamanı gilәmeyvәdә olan yaralar kükürd dioksidi udaraq daha da dәrinlәşә bilәr. Bu zәdәnin әlamәti gilәlәrin saplağa birlәşdiyi hissәnin vә ya yaraәtrafı toxumanın ağarmasıdır.
206 FӘSİL10
207 Seçilmiş məhsulların yığımdan sonrakı xəstəlikləri
10.2.5. Subtropik meyvәlәr (avokado)
Avokado. Dotiorella (Dothiorella). Cinsi mәrhәlә: Botryosphaeria dothidea (Mout.:Fr.) Ces & De Not.
Qeyri-cinsi mәrhәlә: Dothiorella gregaria Sacc.(bәzi taksonomistlәr Fusicoccum aesculi Corda göbәlәyini dә bu siyahıya daxil edirlәr).
Dotiorella (Dothiorella) xәstәliyi әsasәn yetişmiş meyvәlәrdә yayılır. Meyvәnin zәdәli hissәlәrindә dairәvi, qara vә batıq olmayan lәkәlәr әmәlә gәlir. Bu lәkәlәrin diametri 3-4 gün әrzindә 1.3 santimetrә (0.5 düymә) çatır. Xәstәliyin sirayәt etdiyi hissәlәr müәyyәn qәdәr yumşalır. Əksәr çürümәlәr qabıqda baş versә dә, meyvә toxumasının әn üst hissәsinin cüzi dәrәcәdә suluqlanması da müşahidә olunur. Bu mәrhәlәdә lәkәlәr daha sürәtlә yayılır, yumşalır vә kәlә-kötür forma alır. Meyvә lәtinin suluqlanmış yaraları isә tәdricәn dәrinlәşir vә saplaq sonluğu infeksiyadan zәdәlәnir. Saplaq sonluğunun vә meyvә lәtinin yaraları qabıq lәkәlәrindәn daha erkәn nәzәrә çarpır vә sürәtlә yayılır (şәkil 10.54).
Saplaq sonluğunun çürümәsi. Cinsi mәrhәlә: Botryosphaeria rhodina (Cooke) Arx
Qeyri-cinsi mәrhәlә: Lasiodiplodia theobromae
Qeyd: Lasiodiplodia theobromae patogeninin sinonim adları, sitrus meyvәlәrindә saplaq sonluğunun çürümәsi bölmәsindә verilmişdir.
Lasiodiplodia theobromae göbәlәyi müxtәlif sahiblәrdә yaşayır vә rütubәtli, isti әrazilәrdә ciddi mәhsul itkisinә sәbәb olur. Bu göbәlәk müxtәlif mәhsullarda, mәsәlәn sitrus meyvәlәri vә qarpızda saplaq sonluğunu çürüdür, şirin kartofda isә qara çürümә xәstәliyi törәdir. Qeyd etmәk lazımdır ki, avokado meyvәsindә Lasiodiplodia çürümәsinin simptomları Dothiorella çürümәsinin simptomlarına bәnzәyir (şәkil 10.55).
Şәkil 10.54. Avokado meyvәsindә saplaq sonluğunun çürümәsi (dotiorella - D. gregaria)
Şәkil 10.55. Avokado meyvәsindә saplaq sonluğunun çürümәsi (lasiodioplodia - L. theobromae)
208 FӘSİL10
Fuzarioz (Fusarium). Patogen mikroorqanizm: Fusarium spp İsraildә aparılmış elmi tәdqiqatlara әsasәn, avokado meyvәsini çürüdәn Fusarium spp. göbәlәyinin 36 izolyatı arasında - 19 Fusarium roseum (Snayder vә Hansen), 8 Fusarium moniliforme (Şeld), 5 Fusarium solani (Mart.) vә 4 Fusarium oxysporum (Şlextend) patogeni aşkarlanmışdır. Bu növlәrin çoxalması üçün lazım olan optimal temperatur hәddi 20-300C (68-860F) arasında dәyişir. Xәstәliyin vurduğu zәdәlәr (әksәr hallarda saplaq sonluğuda) meyvәnin qabığını qaraldır. İnfeksiyalı lәtin isә rәngi dәyişir (açıq qәhvәyi vә ya qara) vә yumşalır, lakin zәdәli toxumadan demәk olar ki, şirә sızmır. Göbәlәyin zәbt etdiyi toxuma tez-tez büzüşür vә müәyyәn boşluqlar vә ya qazlı köpük әmәlә gәlir. Belә boşluqda açıq rәngli mitseli kütlәsi dә yarana bilәr.
Şәkil 10.56. Avokado meyvәsindә antraknoz xәstәliyi (Colletotrichum gloeosporioides)
Antraknoz. Cinsi mәrhәlә: Glomerella cingulata (Stonem) Spauld & Schrenk
Qeyri-cinsi mәrhәlә: Colletotrichum gloeosporioides (Penz.) Sacc.
Qeyd: Bu göbәlәk cinsinin yüzlәrlә sinonimi vardır. Rütubәtli әrazidә yetişәn avokadoda әn ciddi problem yaradan xәstәliklәrdәn biri dә antraknozdur. Meyvә bağlarında patogen göbәlәklәr qurumuş budaqlarda, çәtirdә vә yarpaq ayalarında inkişaf edәrәk spor әmәlә gәtirir. Göbәlәyin konidilәri külәklә vә yağış damcıları ilә ağacdakı meyvәlәrә yayılır. Meyvәlәr yığımdan sonra yumsalana kimi infeksiya gizli inkişaf edir. Antraknoz xәstәliyinin sirayәt etdiyi avokadonun qabığında dairәvi lokal vә ya dağınıq lәkәlәr әmәlә gәlir. Zәdәli hissәlәrin mәrkәzindә cüzi batıqlar olur. Göbәlәyin sporları adәtәn zәdәli hissәlәrin mәrkәzindә әmәlә gәlir vә suluqlanmış toxumadan narıncı-çәhrayı spor kütlәsi çıxır (şәkil 10.56). Zәdәli hissәlәrin altındakı meyvә lәti çürüyәrәk yaşımtıl-qara rәng alır vә yumşalır.
Yığımdan әvvәlki dövrdә mәhsulun mәdәni sortundan asılı olaraq meyvә bağına benizimidazol fungisidi sәpmәklә vә ya anbar mühitindә optimal saxlanma temperaturunu 7-130C (45-550F) hәddindә saxlamaqla antraknoz xәstәliyinә qarşı mübarizә aparmaq olar.
Digәr xәstәliklәr. Avokadonun yetişdirildiyi әrazilәrdә yuxarıdakı xәstәliklәrlә yanaşı, Phomopsis spp., Rhizopus stolonifer vә digәr patogen göbәlәklәrin törәtdiyi xәstәliklәrә dә rast gәlmәk olar.
10.2.6. Sitrus meyvәlәri (portağal, narıngi, qreypfrut, limon)
Mavi vә yaşıl kifli çürümә. Cinsi mәrhәlә: Mәlum deyil.
Qeyri-cinsi mәrhәlә: Mavi kif: Penicillium italicum Wehmer
Yaşıl kif: Penicillium digitatum (Pers. Fr.) Sacc.
Mavi vә yaşıl kifli çürümә sitrus bağlarında hәmişә müşahidә edilәn әn ciddi xәstәliklәrdir. Sitrus meyvәlәrinin bütün növlәri bu xәstәliyә qarşı hәssasdır. Mavi vә yaşıl kif xәstәliyi ağacdakı meyvәyә sirayәt edir vә yüklәmә-boşaltma, saxlanma, daşınma vә satış zamanı sitrus mәhsullarında müşahidә edilir. Çürümәnin ilkin әlamәti meyvәnin sәthindә diametri adәtәn 0.5-1.3 sm (1⁄4-1⁄2 düym) olan yumşaq vә islaq hissәlәrin әmәlә gәlmәsidir. Zәdәli hissәlәr әlverişli isti hava şәraitindә 2436 saat әrzindә böyüyәrәk 3.8-5.0 santimetrә (1.5-2.0 düymә) çatır. Bu mәrhәlәdә meyvәnin sәthindә rәngsiz göbәlәk mitselilәri görmәk olar.
209 Seçilmiş məhsulların yığımdan sonrakı xəstəlikləri
Mavi çürümә adi otaq temperaturunda yaşıl çürümәdәn zәif inkişaf etsә dә, aşağı temperatura daha yaxşı uyğunlaşır. Penicillium italicum göbәlәyinin sporları mavi olur vә onların әtrafında ağ mitseli zolağı әmәlә gәlir. Yaşıl çürümә isә, adından göründüyü kimi, zeytuni rәngdә olur, geniş, ağ mitseli zolağı vә dar nәmli lәkәlәrlә әhatәlәnir. Mavi vә yaşıl çürümә әksәr hallarda qarışıq infeksiya kimi ortaya çıxır. Mavi kifli zәdәlәr sürәtlә böyümür vә daha geniş yayılan yaşıl kifli çürümә ilә “zәbt olunur” (şәkil 10.57).
Şәkil 10.57. Portağal meyvәsindә mavi vә yaşıl çürümә (Penicillium italicum vә P. digitatum)
Şәkil 10.58. Sitrus meyvәsindә qonur çürümә xәstәliyi (Phytophthora citrophthora)
Əksәr infeksiyalar patogen göbәlәklәrin meyvә qabığındakı yaralara nüfuz etmәsi nәticәsindә әmәlә gәlir. Penicillium italicum göbәlәyi isә çürük meyvәlәrdәn sağlamlara yayılaraq “ocaq” yarada bilir. Hәr iki göbәlәk mәhsulu әn az 70C (450F) temperaturda çürüdür.
Qonur çürümә. Patogen mikroorqanizm: Phytophthora citrophthora (R.E.Smith & E.H.Smith) Leonian.
Qonur çürümә xәstәliyini P. citrophthora ilә yanaşı, Phytophthora spp. göbәlәklәri dә törәdir. Bu xәstәlik dünyanın bütün sitrus bölgәlәrindә müşahidә edilir. Patogen göbәlәklәr bütün sitrus meyvәlәrinә tәsir edir. Limon şirәsinin tәrkibindә turşu olduğu üçün qonur çürümә yalnız onun qabığı, özәyi vә seqmentlәrarası toxumasına sirayәt edә bilir.
Çürümәnin ilkin әlamәtlәri meyvә sәthindә rәngin dәyişmәsi, lәkәlәrin sürәtlә böyümәsi, açıq qәhvәyi vә ya yaşımtıl zәdәlәrin әmәlә gәlmәsidir. Infeksiyalı meyvә codlaşır vә özünәmәxsus kәskin qoxuya malik olur. Meyvәnin sәthindә adәtәn kif yaranmır. Hәddindәn artıq rütubәtli hava şәraitindә ağ göbәlәk kütlәsinә rast gәlmәk olar (şәkil 10.58).
Qonur çürümә xәstәliyi әsasәn rütubәtli hava şәraitindә әmәlә gәlir. Göbәlәyin hәrәkәtli sporları torpaqdan ağaca sıçrayır vә aşağı hissәdәki meyvәlәri yoluxdurur. Torpaq sәthindәn 1.8 metr (6 fut) hündürlükdә olan meyvәlәr infeksiyaya mәruz qalır. Eyni zamanda güclü külәklәr xәstәliyin yuxarıdakı meyvәlәrә dә yayılmasına şәrait yaradır. Ümumiyyәtlә, patogen göbәlәklәr uzun müddәt davam edәn rütubәtli hava şәraitindә xәstәlik törәdir. Göbәlәyin hәrәkәtli sporları sağlam meyvәnin qabığına nüfuz edә bilir.
Qonur çürümә törәdәn göbәlәyә yoluxmuş meyvәlәrә termiki müalicә üsulları tәtbiq edilir. Başqa sözlә desәk, infeksiyalı meyvәlәr 46-480C (115-1200F) temperaturlu suda 2-4 dәqiqә saxlanılır. Meyvә qabığının xarici qatındakı göbәlәklәr bu yolla mәhv edilir, lakin bu zaman dәrin qatdakı patogen mikroorqanizmlәr sağ qalır. Qeyd etmәk lazımdır ki, isti su ilә müalicә olunan bәzi meyvәlәr, xüsusilә dә limon meyvәsi şişәrәk zәdәlәnir. Ona görә dә soyuq vә rütubәtli havada yığılmış limon meyvәsi 1-2 gün saxlandıqdan sonra müalicә olunur.
Meyvә saplağı sonluğunun fomopsisi (Phomopsis) xәstәliyi. Cinsi mәrhәlә: Diaporthe citri Wolf.
Qeyri-cinsi mәrhәlә: Phomopsis citri Fawc. Saplaq sonluğunun fomopsioz (Phompsis) xәstәliyi rütubәtli әrazilәrdә, mәsәlәn, Florida ştatında geniş yayılıb vә ciddi mәhsul itkilәrinә sәbәb olur. Mәhsulun çürümәsi üçün lazım olan optimal temperatur hәddi 23-240C (73-750F), minimum temperatur isә 100C (500F)-dir. İnfeksiyalı meyvәnin qabığı yumşalır vә cüzi dәrәcәdә islaq vә açıq qәhvәyi zәdә әmәlә gәlir. Çürümüş meyvә lәtinin rәngi dәyişmir. Göbәlәk mitselilәri bәzәn meyvәnin sәthindә әmәlә gәlir (şәkil 10.59, şәkil 10.60).
Şәkil 10.59. Portağal meyvәsindә saplaq sonluğunun çürümәsi (fomopsioz - P. citri)
Şәkil 10.60. Portağal meyvәsindә saplaq sonluğunun çürümәsi (lasiodiplodiya - L. theobromae)
Vegetasiya dövründә göbәlәk infeksiyası kasacıqda әmәlә gәlir vә mәhsul yığımına kimi gizli inkişaf edir. Yığımdan sonrakı dövrdә kasacığın sonluğu (saplaq sonluğu) vә meyvәnin yan hissәlәri zәdәlәnir. Yığım vaxtı meyvәnin yaşı nә qәdәr çox olarsa, xәstәliyә qarşı hәssaslıq da bir o qәdәr güclü olar.
Phomopsis citri göbәlәyi hәmçinin meyvә bağlarında melanoz xәstәliyi törәdir. Rütubәtli hava şәraitindә göbәlәk sporları cavan meyvәnin qabığındakı azsaylı epidermal hüceyrәlәrini xәstәliyә yoluxdurur. Su tәrkibli sporlar meyvәnin sәthinә yayıldıqca infeksiyalı hissәlәr birlәşәrәk müxtәlif cür forma alır. Göbәlәklәr adәtәn meyvә yetişәnә kimi mәhv olur.
Meyvә saplağı sonluğunun çürümәsi. Cinsi mәrhәlә: Botryosphaeria rhodina (Cooke) Arx
Qeyri-cinsi mәrhәlә: Lasiodiplodia theobromae (Pat.) Griffon & Maubl.
Qeyd: Lasiodiplodia theobromae patogeninin cinsi çoxalma mәrhәlәsi zәif olduğuna görә o, Botryosphaeria rhodina ilә birlәşir.
Saplaq sonluğunun çürümәsi üzün müddәtdir ki, diplodiya (Diplodia) xәstәliyi kimi tanınır. Xәstәliyin әlamәtlәri Phomopsis citri göbәlәyinin törәtdiyi xәstәliyin simptomlarına bәnzәyir. Xәstәlik normal olaraq saplaq sonluğunda (kasacığın sonluğunda) әmәlә gәlsә dә, meyvәnin istәnilәn hissәsindәki yaralara sirayәt edә bilir. Bununla belә, lasiodiplodiya (Lasiodiplodia) çürümәsi nәticәsindә yaranan zәdәli hissәlәrin qәhvәyi rәngi fomopsioz (Phomopsis) çürümәsi ilә müqayisәdә daha tünddür. Belә zәdәlәr әsasәn dilim vә ya barmaq formasında genişlәnir (şәkil 10.60). Lasiodiplodiya (Lasiodiplodia) xәstәliyi sürәtlә inkişaf edir vә 28-300C (820F-860F) optimal temperatur hәddindә mәhsulu 3-4 gün әrzindә çürüdә bilәr. Meyvә saplağı sonluğunun alternariya (Alternaria) xәstәliyi. Cinsi mәrhәlә: Mәlum deyil.
210
FӘSİL10
Seçilmiş məhsulların yığımdan sonrakı xəstəlikləri
211
Qeyri-cinsi mәrhәlә: Alternaria citri Ellis & N. Pierce. Ümumiyyәtlә, bütün sitrus bölgәlәrindә hәddindәn artıq yetişmiş vә ya stressә mәruz qalmış meyvә saplağının sonluğunda alternariya (Alternaria) çürümә xәstәliyi müşahidә edilir. Bu xәstәlik mәhsulun satışı baxımından böyük әhәmiyyәt kәsb edir, çünki daxildәn çürümüş meyvәni istehlakçı görә bilmir. Patogen göbәlәklәr uzun müddәt anbarda vә ya ağacda qalmış meyvәnin qocalmış saplaq sonluğundan başlayaraq (şәkil 10.61) qabığın daxili toxumasına vә özәyin damarlı toxumasına kimi yayılır. Qabığın daxili toxuması vә özәk hissә tamamilә çürüsә dә, qabıq sәthinin çürümәsi adәtәn müşahidә edilmir (şәkil 10.62).
Şәkil 10.61. Qreypfrut meyvәsindә saplaq sonluğunun çürümәsi (alternariyaAlternaria citri)
Şәkil 10.62. Portağal mevәsindә alternariya xәstәliyi (A. citri)
Xәstәliyin yayılması saplaq sonluğunun fizioloji vәziyyәtindәn asılıdır. Ona görә dә hәmin hissәnin bioloji cәhәtdәn qocalmasını gecikdirmәk üçün 2,4 dixlorofenoksi sirkә turşusu (2,4-D) ilә müalicә aparılır.
Antraknoz. Cinsi mәrhәlә: Glomerella cingulata (Ston.) Spauld & Schrenk
Qeyri-cinsi mәrhәlә Colletotrichum gloeosporioides (Penz.) Sacc.
Şәkil 10.63. Meyer limon sortunda antraknoz xәstәliyi (Colletotrichum gloeosporioides)
Antraknoz xәstәliyi sitrus bağları, anbarlar vә ya bazarlarda sitrus meyvәlәrinә sirayәt edir. Meyvә qabığının aservuli tәbәqәsindә әvvәlcә açıq çәhrayı göbәlәk konidilәri әmәlә gәlir. Konidilәrin rәngi bir müddәtdәn sonra tündlәşir (şәkil 10.63). Göbәlәklәr meyvәyә mexaniki yaralardan vә ya qocalmış saplaq sonluğundan nüfuz edir.
Quraqlıq, donmadan zәdәlәnmә vә digәr amillәr ağacın xәstәliyә qarşı hәssaslığını artırır. Etilen qazı ilә yetişdirilәn kal narıngi C gloeosporioides patogeninin tәsirinә qarşı hәssas olur. Antraknoz xәstәliyinin qarşısını almaq üçün mәhsulu yetişdikdәn sonra yığmaq, yığımdan sonrakı dövrdә görülәn işlәr zamanı mühitin temperaturunu 100C (500F)-dәn aşağı sәviyyәdә saxlamaq, ehtiyatlı davranmaq, mәhsulu anbarda uzun müddәt saxlamamaq vә yetişdirmә metodlarından hәddindәn artıq istifadә etmәmәk lazımdır. Turş çürümә . Cinsi mәrhәlә: Galactomyces geotrichum (E.E.Butler & L.J.Petersen) Redhead & Malloch Qeyri-cinsi mәrhәlә: Geotrichum candidum Link = Geotrichum citriauranti (Ferraris) R. Cif. & F. Cif.
Şәkil 10.64. Navel portağal sortunda turş çürümә xәstәliyi (Geotrichum candidum)
Şәkil 10.65. Anbarda saxlanılmış limon meyvәlәrindә sklerotiniya xәstәliyi (S. sclerotiorum)
Şәkil 10.66. Portağal meyvәsindә trixoderma xәstәliyi (T. viride)
= Oospora lactis (Fresen.) Sacc.
= Oospora lactis, var. parasitica Prit. & Port
Turş çürümә xәstәliyini sitrus meyvәlәrinin yetişdirildiyi әksәr bölgәlәrdә müşahidә etmәk olar. Bu xәstәlik әsasәn soyuducu anbarlarda saxlanılan yetişmiş vә ya hәddindәn artıq yetişmiş meyvәlәrә yayılır. Çürük hissәlәr yumşaq vә kifli olub, xoşagәlmәz turş iy verir. Xәstәliyin sirayәt etdiyi meyvәlәrә milçәk yığılır.
Geotrichum candidum göbәlәyi әvvәlki illәrdә torpağa düşmüş çürük, xәstә meyvәlәrdә yaşayır. Ona görә dә meyvә bağlarını hәr il çürük meyvәlәrdәn tәmizlәmәk lazım gәlir. Patogen göbәlәklәr çürük meyvәdә “ocaq” yaradaraq әtrafdakı sağlam meyvәlәrә dә infeksiya yayır (şәkil 10.64).
Turş çürümә xәstәliyi 50C (410F)-dәn aşağı temperaturda inkişaf edә bilmir. Bu temperatur sәviyyәsi portağal vә narıngi üçün uyğundur. limon, laym vә qreypfrut meyvәlәri isә 100C (500F)-dәn aşağı temperaturda zәdәlәnә bilәr.
Sklerotiniya (Sclerotinia). Cinsi mәrhәlә: Sclerotinia sclerotiorum (Lib.) de Bary.
Qeyri-cinsi mәrhәlә: mәlum deyil.
Sclerotinia sclerotiorum göbәlәyi meyvә bağlarında apotesi (meyvә bәdәni) әmәlә gәtirir. Apotesinin daxilindәki kisәlәrdә isә cinsi sporlar yaranır. Bu sporlar külәklә yayılaraq meyvә yaralarına vә ya saplaq sonluğuna nüfuz edir. Çürüyәn meyvәnin qabığı codlaşır, lakin qabığın üzәrindәki ağ mitseli kütlәsi meyvәni yumşaq göstәrir (şәkil 10.65). Patogen göbәlәklәr çürük meyvәdә “ocaq” yaradaraq qabdakı sağlam meyvәlәrә dә infeksiya yayır.
Sclerotinia sclerotiorum göbәlәyi torpaqdakı çürük meyvәlәrdә vә ya bәzi sahib bitkilәrdә inkişaf edir. Uzunluğu 1 sm (0.4 düym) olan sklerotilәrdәn apotesi (meyvә bәdәni) әmәlә gәlir. Bәzi hallarda isә sklerotilәrdә göbәlәk mitselilәri yaranır. Bu mitselilәr hәssas bitkilәrә “hücum edir”. Xәstәliyin qarşısını almaq üçün meyvә bağlarının alaq otlarından tәmizlәnmәsi (kultivasiya) mәslәhәt görülür.
Trixoderma (Trichoderma). Cinsi mәrhәlә: Hypocrea sp. Qeyri-cinsi mәrhәlә: Trichoderma viride Pers.:Fr. = Trichoderma lignorum Tode
Qeyd: Trichoderma viride vә Hypocrea sp. arasında zәif әlaqә vardır.
Trixoderma (Trichoderma) çürümә xәstәliyi torpaqla çirklәnmiş meyvә yaralarında әmәlә gәlir. Patogen göbәlәklәr infeksiyalı meyvәdәn sağlam meyvәlәrә yayılır. Uzun müddәt anbarda saxlanmış limonun bu xәstәliyә yoluxma ehtimalı yüksәkdir. Trixoderma (Trichoderma) çürümә xәstәliyi qreypfrutda vә portağalda da geniş yayılmışdır. Çürümüş meyvә qәhvәyi rәngә çalır, meyvәnin teksturası isә bәrkiyir vә elastiki forma alır. Xәstәliyin sirayәt etdiyi mәhsuldan adәtәn kokos iyi gәlir. Xәstәliyә qarşı mübarizә aparmaq üçün torpaqla tәmasın qarşısını almaq vә sanitariya tәdbirlәri görmәk lazımdır (şәkil 10.66).
212 FӘSİL10
213 Seçilmiş məhsulların yığımdan sonrakı xəstəlikləri
Şәkil 10.67. Portağal meyvәsindә botritioz xәstәliyi (B. cinerea)
Boz çürümә (Botrytis). Cinsi mәrhәlә: Botryotinia fuckeliana (De Bary) Whetzel
Qeyri-cinsi mәrhәlә: Botrytis cinerea Pers.:Fr. Botrytis cinerea göbәlәyi yaz aylarında, rütubәtli vә dumanlı hava şәraitindә yaşlı çiçәklәrin lәçәklәrindә çoxalır. Lәçәklәr isә meyvәnin sәthinә yapışaraq mitselilәrin infeksiya yaymasına şәrait yaradır. Meyvә saplağının sonluğunda gizli infeksiyalar da inkişaf edә bilәr. Anbar mühitindә patogen göbәlәklәr infeksiyalı meyvәdәn sağlam meyvәlәrә yayılaraq “ocaq” yaradır (şәkil 10.67).
10.2.7. Tropik meyvәlәr (banan, manqo, papaya, ananas)
Banan. Saplaq boğazının çürümәsi xәstәliyi. Patogen mikroorqanizmlәr: Banan saplağının çürümәsinә bır sıra mürәkkәb patogen mikroorqanizmlәr, mәsәlәn Fusarium roseum, Lasiodiplodia theobromae, Thielaviopsis paradoxa, Verticillium theobromae, Nigrospora sphaerica, Deightoniella torulosa vә Colletotrichum musae sәbәb olur. Müxtәlif göbәlәklәrin, mәsәlәn T.paradoxa, L.theobromae, C.musae vә D.torulosa patogenlәrinin inokulyatları birlәşәrәk mәhsula ciddi ziyan vurur. Fusarium roseum göbәlәyi isә mәhsula bir o qәdәr ciddi tәsir etmir. Banan meyvәsindә saplaq boğazının çürümәsi әsasәn texnoloji dәyişikliklәrin nәticәsindә әmәlә gәlir. Belә ki, müasir dövrdә meyvә salxımları gövdә ilә birlikdә deyil, gövdәdәn ayrılaraq karton qutulara yığılır vә daşınır. Belәliklә, kәsilmiş gövdәnin sәthini bürümüş mikroorqanizmlәr daşınma zamanı meyvәnin toxumasına da yayılır. Xәstәliyin sirayәt etdiyi salxımlar vә onların saplaq hissәsi qaralır vә salxım meyvәni saxlaya bilmir (10.68). Salxım saplağının toxumasını çürüdәn göbәlәklәr çoxalaraq saplaq boğazına yayılır vә meyvәni zәdәlәyir. Banan qabığının kәsilmәsi vә ya sıyrılması saplağın büzüşmәsinә vә xәstәliyin әmәlә gәlmәsinә sәbәb olur (şәkil 10.69).
Şәkil 10.68. Banan meyvәsindә saplaq boğazının çürümәsi (Xәstә-liyi bir neçә göbәlәk törәtmişdir)
Şәkil 10.69. Banan meyvәsinin zәdәli saplağı vә kәsik hissәlәri potensial infeksiya mәnbәyi kimi
214 FӘSİL10
Şәkil 10.70. Banan meyvәsindә antraknoz xәstәliyi (Colletotrichum musae)
Antraknoz. Qeyri-cinsi mәrhәlә: Colletotrichum musae (Berk & Curt.) Arx
= Gloeosporium musarum Cooke & Max = Myxosporium musae Berk & Mass.
Antraknoz xәstәliyi әsasәn yetişmiş meyvәdә nәzәrә çarpır. Xәstәliyin sirayәt etdiyi meyvә qabığında nisbәtәn dairәvi vә batıq lәkәlәr әmәlә gәlir. Hәmin lәkәlәr bir müddәtdәn sonra qaralır vә meyvәnin qabığı çatlayır (10.70). Zәdәli hissәnin aservuli tәbәqәsindә narıncı-çәhrayı spor kütlәsi әmәlә gәlir. Xәstәliyin sirayәt etdiyi zәdәlәr nadir hallarda meyvә lәtinә nüfuz etsә dә, mәhsulun әmtәәlik görünüşünü dәyişir. Colletotrichum musae göbәlәyi digәr göbәlәklәrlә birlikdә saplaq boğazının çürümәsindә iştirak edir.
C. musae patogeni rütubәtli mövsümdә banan bitkisinin yerüstü hissәlәrindә, xüsusilә dә çiçәk altlığında çoxalır. Rütubәtin sәviyyәsi yüksәk olduqda göbәlәk sporları kal meyvәnin üzәrindәki sәrbәst su damlaları ilә qidalanaraq cücәrir. Borucuqların üzәrindә appressori әmәlә gәlir. Appressoridәki infeksiya yayan hiflәr meyvәnin kutikulasına nüfuz edir, lakin infeksiya gizli inkişaf edir. İnfeksiya adәtәn bitişik epidermal hüceyrә arasında yaranır vә yalnız meyvә yetişdikdәn sonra әlverişli şәraitdә üzә çıxır. Yüklәnmә-boşaltma zamanı yaranan mәhsul yaralarında vә ya qabığın çatlamış hissәlәrindә infeksiya törәdir.
Lasiodiplodiya (Lasiodiplodia). Cinsi mәrhәlә: Botryosphaeria rhodina (Cooke) Arx
= Physalospora rhodina (Berk & Curt) Cooke
Qeyri-cinsi mәrhәlә: Lasiodiplodia theobromae (Pat.) Griffin & Maubl.
= Botryodiplodia theobromae Pat.
= Diplodia theobromae (Pat.) W. Nowell
= Botryodiplodia gossypii Ellis & Barth.
= Diplodia gossypina Cooke
= Diplodia natalensis Pole-Evans
= Lasiodiplodia triflorae Higgins
= Diplodia tubericola (Ellis & Everh.) Tauben.
= Lasiodiplodia tubericola Ellis & Everh.
Qeyd: Botryosphaeria rhodina vә Lasiodiplodia theobromae arasında zәif әlaqә vardır.
Lasiodiplodiya (Lasiodiplodia) xәstәliyini törәdәn göbәlәklәr banan bitkisinin qurumuş yarpaqlarında, çiçәk altlığında vә çürük meyvәlәrindә piknidi әmәlә gәtirir. Digәr sahib bitkilәrin bioloji cәhәtdәn qocalmış vә ya qurumuş hissәlәri göbәlәyin koloniyalaşması vә piknidilәrin inkişaf etmәsi üçün substrat rolunu oynayır. Göbәlәyin konidilәri yağış, külәk vә ya sıçrayan yağış damlaları ilә havada yayılır. Banan meyvәsi vә saplağının yeni kәsilmiş hissәlәrindә kondilәrin cücәrmәsi vә çoxalması üçün kifayәt qәdәr qida maddәlәri vә şirә olur (şәkil 10.71). L theobromae göbәlәyinin çoxalması üçün lazım olan optimal temperatur hәddi tәxminәn 27-300C (81-860F) arasında dәyişir. Göbәlәyin әksәr izolyatları 15-370C (59-970F) temperatur hәddindә kütlә әmәlә gәtirir. 100C (500F) temperaturda (kulturada) becәrilmiş göbәlәyin dörd hәftәdәn sonra çoxalmadığı müşahidә edilmişdir.
Seçilmiş məhsulların yığımdan sonrakı xəstəlikləri
Şәkil 10.71. Banan meyvәsindә saplaq sonluğunun çürümәsi (lasiodiplodiya - L. theobromae)
Şәkil 10.72. Banan meyvәsindә tielaviopsis xәstәliyi (T. paradoxa)
Şәkil 10.73. Banan meyvәsindә “siqaret kötüyü” xәstәliyi
215
Tielaviopsis (Thielaviopsis) vә ya Keratokistis (Ceratocystis). Cinsi mәrhәlә: Ceratocystis paradoxa (Dade) Moreau
Ceratostomella paradoxa Dade
Endoconidiophora paradoxa (De Seyn) Davidson
Ophiostoma paradoxum (Dade) Nannf. Qeyri-cinsi mәrhәlә: Thielaviopsis paradoxa (De Seyn) Hohnel
Qeyd: Bәzi alimlәr Chalara paradoxa göbәlәyini dә bu siyahıya daxil edir.
25-30 0 C (77-86 0 F) optimal temperatur hәddindә becәrilmiş Thielaviopsis paradoxa göbәlәyi tropik meyvәlәri çürüdәn digәr göbәlәklәrlә müqayisәdә daha sürәtlә çoxalır. 12-140C (54-570F) temperatur hәddindә daşınan banan meyvәsindә göbәlәyin artım sürәti zәiflәyir.
Thielaviopsis paradoxa patogeni meyvә yarasına çox sürәtlә yayılır vә mәhsula әhәmiyyәtli dәrәcәdә ziyan vura bilir. Yetişmiş meyvәlәrdә çürümәnin sürәti vә intensivliyi artsa da, T. paradoxa patogeni әsasәn kal meyvәlәri vә saplaq toxumasını zәbt edir. Patogen göbәlәk yığım vaxtı meyvәnin kәsilmiş saplağına vә ya salxımına yayılır (şәkil 10.72). Başqa sözlә desәk, bu göbәlәyi meyvәnin istәnilәn yarasında görmәk olar. Satış mәntәqәlәrindә nisbәtәn vә ya tam yetişmiş meyvәlәr bu göbәlәyin tәsiri altında çürüyәrәk yumşalır vә islanır.
“Siqaret kötüyü” xәstәliyi. Bu xәstәliyi Verticillium theobromae vә Trachysphaera fructigena patogen mikroorqanizmlәri törәdir.
Cinsi mәrhәlә: Mәlum deyil.
Qeyri-cinsi mәrhәlә: Verticillium theobromae (Turc.) Mason & Hughes
= Stachylidium theobromae Turc.
Trachysphaera fructigena Tabor & Bunt.
“Siqaret kötüyü” xәstәliyi Karib bölgәsindә, Kanar adalarında, Afrikada, İranda vә Hindistanda ciddi mәhsul itkilәrinә sәbәb olur. Mәrkәzi vә Cәnubi Amerikanın banan plantasiyalarında bu xәstәlik müşahidә edilmir. Amerikanın istehsal bölgәlәrindә Verticillium theobromae patogeni qeydә alınsa da, Trachysphaera fructigena patogeni müşahidә edilmәmişdir.
İnfeksiya әsasәn banan çiçәyinin yaşlanmış hissәlәrindә әmәlә gәlir vә meyvәlәrә yayılır. Bu xәstәlik Misirdә banan meyvәsinin yarısına sirayәt edә bilmişdir. Meyvәnin çürümüş hissәsi quruyur vә qopmur. Ona görә dә meyvә yanmış siqaret kötüyünә bәnzәyir (şәkil 10.73).
Yaş çürümә xәstәliyi. Cinsi mәrhәlә: Mәlum deyil.
Qeyri-cinsi mәrhәlә: Nigrospora sphaerica (Sacc.) = Trichosporum sphaerica Sacc.
Yaş çürümә xәstәliyi Avstraliya (xüsusilә Kvinslenddә), Kuk adaları vә Norfolk adasında qeydә alınıb. Bu xәstәlik Avstraliyada
216 FӘSİL10
bananın ayrılmış şәkildә vә soyuducusu olmayan nәqliyyat vasitәlәrindә daşınması nәticәsindә yaranır. İnfeksiyalı meyvәni qablaşdırma prosesindә aşkarlamaq mümkün olmur. Lakin daşınma vә ya yetişmә zamanı mәhsul çürüyür. Xәstәliyin sirayәt etdiyi meyvәnin lәti qaralır vә sulanır. Meyvәnin lәti tәzyiq altında maye buraxdığı üçün xәstәlik “yaş çürümә” adlanır. Xәstәliyin әn erkәn aşkarlana bilәn әlamәti orta hissәnin vә ya özәyin qaralmasıdır. Bәzi hallarda özәyin әtrafına saqqızabәnzәr, tünd qırımızı maddә yığılır. Patogen göbәlәklәr adәtәn yeni kәsilmiş meyvә saplağına nüfuz edir. Sporlar kәsilmiş sәthdә cücәrir vә saplaq ksilemasının damarlarına yayılır. Göbәlәk hiflәri dә saplaq ksilemasının damarlarına nüfuz edәrәk çoxalsa da, saplağa bir o qәdәr tәsir etmir. Belәliklә, ilkin әlamәtlәr meyvәnin daxilindә özünü büruzә verir vә xarici hissә ilә aydın әlaqә tәşkil etmir.
Aqar mühitindә N. sphaerica patogeninin çoxalması üçün lazım olan optimal temperatur 22-250C (72-770F) arasında dәyişir; maksimum temperatur 32.50C (90.50F), minimum temperatur isә 50C (410F)-dir. Nigrospora sphaerica patogeni Qәrb yarımkürәsi üzrә banan plantasiyalarında geniş yayılsa da, sulu çürümә xәstәliyinin әlamәtlәri müşahidә edilmir. Bәzi alimlәr belә hesab edirlәr ki, bu xәstәliyi başqa mikroorqanizm törәdir vә hәmin patogen mikroorqanizmin Nigrospora musae adlandırılması tәklif edilir. Bu tәklif nәinki qәbul edilmәmәiş hәtta әksinә, Avstraliya mәnşәli mikroorqanizm N. Sphaerica növünün patogen ştammı hesab edilmәkdәdir.
Şәkil 10.74. Banan meyvәsindә fuzarioz xәstәliyi (F. roseum)
Fuzarioz. Cinsi mәrhәlә: Mәlum deyil.
Qeyri-cinsi mәrhәlә: Fusarium roseum Link ‘gibbosum’ Snyder & Hans
Fuzarioz xәstәliyini törәdәn göbәlәklәr bananın saplağı, tacı vә lәtindә müşahidә edilir. İnfeksiya adәtәn çiçәkdә inkişaf edir vә kasacığın sonluğundan meyvәyә yayılır. Tac hissәnin çürümәsi “siqaret kötüyü” xәstәliyini xatırladır (şәkil 10.74), lakin fuzarioz xәstәliyi adәtәn zәif inkişaf edir. Bu xәstәlik saplaqdan vә ya sütuncuğun sonluğundan yayılır vә meyvәni tamamilә bürümür. Patogen göbәlәklәr bәzәn meyvә qabığında koloniya yaradır. Qabığın sirayәtlәnmiş hissәlәri qaralır vә quruyur. Qurumuş qabıqdakı çatlardan meyvәnin lәti görünür. Göbәlәklәr koloniya yaratdıqca yaşıl qabıqlı meyvәnin lәti quruyur vә qәhvәyi yaxud çәhrayı rәng alır. Meyvә yetişdikdә isә lәtin zәdәli hissәlәri quruyaraq bәrkiyir.
Banan plantasiyalarında Fusarium roseum ‘gibbosum’ patogeni dә geniş yayılmışdır. Bu törәdici kal meyvәnin dişicik ağzında vә sütuncuğunda, çiçәyin qurumuş hissәlәrindә vә yerә düşmüş çürük meyvәdә koloniya әmәlә gәtirir. Göbәlәk sporları sıçrayan yağış damlaları vә külәklә yayılır.
Manqo. Antraknoz. Cinsi mәrhәlә: Glomerella cingulata (Stonem.) Spauld et. Schrenk
Qeyri-cinsi mәrhәlә: Colletotrichum gloeosporioides (Penz).
Qeyd: Bu adın bir neçә yüz sinonimi vardır. Antraknoz xәstәliyi yetişmiş vә kal manqo meyvәlәrinә sirayәt edir. Kal meyvәdә infeksiya gizli inkişaf edir vә yalnız meyvә yetişmәyә başladıqda üzә çıxır. Bәzi infeksiyalı hissәlәr böyüyür vә qaralır. Meyvә kutikulasının altında konsentrik
217 Seçilmiş məhsulların yığımdan sonrakı xəstəlikləri
Şәkil 10.75. Manqo meyvәsindә saplaq sonluğunun çürümәsi (antraknoz-Colletotrichum gloeosporioides)
çevrәli aservuli әmәlә gәlir. Kutikula hәmin tәbәqәnin tәsiri altında parçalanır vә yapışqanlı mayeyә qarışmış narıncı-çәhrayı göbәlәk sporları üzә çıxır (şәkil 10.75). Bu sporlar yüksәk rütubәtli hava şәraitindә zәdәli hissәlәri örtür. Bәzi hallarda sporlar daha az nәzәrә çarpır vә zәdәli hissәlәr qara lәkә kimi görünür (şәkil 10.76). Ümumiyyәtlә, belә zәdәlәr yalnız meyvә qabığında yarana bilir vә ya meyvә lәtini çәyirdәyә kimi qaralda bilir. Bu törәdicinin almada vә armudda yaratdığı acı dad manqo meyvәsindә bir o qәdәr hiss edilmir. Tropik mәnbәdәn gәlәn Colletotrichum gloeosporioides göbәlәyinin (törәdicilәri) izolyatları 5ºC (41ºF) dә deyil, 10ºC (50ºF)-dә inkişaf edir. Saplaq sonluğunun çürümәsi. Cinsi mәrhәlә: Botryosphaeria rhodina (Cooke) Arx
Qeyri-cinsi mәrhәlә: Lasiodiplodia theobromae (Pat.) Griffin & Maulb.
Qeyd: Cinsin sinonim adları barәdә mәlumat almaq üçün bananın lasiodiplodiya xәstәliyinә aid olan bölmәyә baxın. Botryosphaeria rhodina vә Lasiodiplodia theobromae arasında zәif әlaqә vardır.
Patogen göbәlәk sporları 30ºC (86ºF) temperaturda vә yüksәk rütubәtli hava şәraitindә meyvә qabığı vә saplağının zәdәli hissәlәrindә infeksiya törәdir. Saplağın inokulyatlı hissәlәrindә, xüsusilә dә damarlı toxumada vә qabıqda mitseli kütlәsi әmәlә gәlir. Göbәlәklәr saplağın әtrafına dairәvi vә qara zәdә formasında yayılır. Patogen göbәlәklәr bundan sonra qarışıq şәkildә çoxalır, yәni bir nöqtәdәki zәdәli hissә digәrindәn daha sürәtlә böyüyür (şәkil 10.77). Göbәlәklәrin bu şәkildә artması sitrus meyvәlәrindә dә müşahidә edilir.
Şәkil 10.76. Manqo meyvәsindә antraknoz xәstәliyi (Colletotrichum gloeosporioides)
Şәkil 10.77. Manqo meyvәsindә lasiodiplodiya xәstәliyi (L. theobromae)
Digәr xәstәliklәr. Yığımdan sonrakı dövrdә manqoda digәr xәstәliklәri dә müşahidә etmәk olar. Soyutma imkanlarının mәhdud olduğu bölgәlәrdә Rhizopus spp., Aspergillus niger, Macrophomina spp. vә digәr göbәlәklәr manqonun çürümәsinә sәbәb olur. Hindistanın yüksәk yağıntı olan bölgәlәrindә hisli kif xәstәliyinin kәskinlәşmәsi qeydә alınmışdır. Amerika qitәsindә yetişdirilәn vә ABŞ-a ixrac olunan manqo meyvәsindә saplaq sonluğunun vә yan hissәlәrin çürümәsinә әsasәn Lasiodiplodia theobromae patogeni sәbәb olur, antraknoz xәstәliyini isә Colletotrichum gloeosporioides göbәlәyi törәdir.
Papaya. Antraknoz. Cinsi mәrhәlә: Glomerella cingulata (Stonem.) Spauld & Schr.
Qeyri-cinsi mәrhәlә: Colletotrichum gloeosporioides (Penz.) Arx.
Antraknoz xәstәliyi demәk olar ki, papayanın yetişdirildiyi bütün bölgәlәrdә yayılmışdır. Bu xәstlәlik sirayәtlәndikdә mәhsula ciddi ziyan vurur. İnfeksiya meyvә
FӘSİL10 Şәkil 10.78. Papaya meyvәsindә antraknoz xәstәliyi (Colletotrichum gloeosporioides)
bağında, hәlә kal meyvәdә yaranır vә yığımdan sonra meyvә yetişәnә qәdәr gizli inkişaf edir. Colletotrichum gloeosporioides patogeninin hәddindәn artıq dәyişәn xüsusiyyәtlәrinә görә, göbәlәyin tәxminәn 600 sinonimi vardır. Patogen göbәlәk müxtәlif sahib bitkilәrdә, o cümlәdәn yarpaqlar, cavan zoğlar vә meyvәlәrdә yaşayır.
Antraknoz xәstәliyi nәinki papayanı, hәtta digәr müxtәlif mәhsulları da çürüdür. Patogen törәdicilәrin papayada çoxalması üçün lazım olan optimal temperatur hәddi 26-290C (79-840F), minimum temperatur isә 90C (480F)-dir. Havay papayasında әmәlә gәlәn izolyatlar 50C (410F)-dә deyil, 100C (500F)-dә inkişaf edir.
Antraknoz xәstәliyinin törәdicilәri bioloji cәhәtdәn yaşlanmış yarpaq, saplaq, yerә düşmüş meyvәlәrdә vә digәr üzvi maddәlәrdә çoxalır. Göbәlәk konidilәri aservulilәrdә әmәlә gәlәrәk quru külәklә yayılmır. Göbәlәk sporları yağışla vә yağışlı külәklә yayılır. Meyvәnin üzәrinә düşәn konidilәr cücәrәrәk borucuq әmәlә gәtirir. Borucuqda isә appressori yaranır. Appressoridәn çıxan infeksiya hiflәri meyvәnin kutikulasına nüfuz edir. Əgәr meyvә kaldırsa, göbәlәklәr adәtәn gizli inkişaf edir. Meyvә yetişmәyә başladıqda göbәlәklәrin çoxalması üçün әlverişli şәrait yaranır vә zәdәli hissәlәr daha çox nәzәrә çarpır.
Stressә mәruz qalmış meyvәlәr xәstәliyә daha da hәssas olur. Belә ki, meyvә milçәklәrinә qarşı mübarizә aparmaq üçün metil bromidlә fumiqasiya olunmuş meyvәlәrdә antraknoz xәstәliyi daha sürәtlә inkişaf edir.
İlkin mәrhәlәdә diametri 2.5 sm (1 dütm) vә ya daha çox olan, nәmli, qәhvәyi vә xırda zәdәlәr әmәlә gәlir. Bәzi zәdәli hissәlәr isә birlәşәrәk genişlәnir vә dәyişik forma alır. Belә hissәlәr nisbәtәn batıq olsa da, adәtәn meyvә lәtinә nüfuz etmir (şәkil 10.78). Xәstәliyin sirayәt etdiyi meyvәlәr acı dadır. Meyvәnin sәthindә narıncıçәhrayı spor kütlәsi әmәlә gәlir. Ona görә dә zәdәli hissәlәr nöqtәyә vә ya öküz gözünә bәnzәyir. Spor kütlәsi bәzәn nәzәrә çarpmır.
Yığımdan sonrakı dövrdә aparılan termiki müalicәlәr xәstәliyә qarşı әn güclü mübarizә vasitәsi hesab edilir. Çünki papaya meyvәsi istiliyә qarşı dözümlüdür vә gizli infeksiyaları sәmәrәli şәkildә aradan qaldırmaq mümkün olur. Yığım vaxtı zәdәlәnmәyәn infeksiyalı meyvәlәri müalicә etmәk lazımdır. Bu mәqsәdlә meyvәni 42ºC (108ºF) temperaturda 30 dәqiqә, sonra isә 49ºC (120ºF) temperaturda 20 dәqiqә isitmәk lazımdır. Meyvә bağında xәstәliyә qarşı aparılmış mübarizә tәdbirlәri müsbәt nәticә vermәmişdir.
Qeyd etmәk lazımdır ki, daşınma vә satış zamanı temperaturun lazımi qaydada idarә edilmәsi antraknoz xәstәliyinә vә yığımdan sonra yaranan digәr meyvә çürümәlәrinә qarşı mübarizәdә mühüm rol oynayır. Əgәr meyvәni tәxminәn 13ºC
218
219 Seçilmiş məhsulların yığımdan sonrakı xəstəlikləri
(55ºF)-yә kimi dәrhal soyutmaq mümkün olarsa, patogenlәrin inkişafı zәiflәyir vә yetişmiş meyvәlәrdә bir o qәdәr dәyişiklik baş vermir. Əgәr meyvәlәr daşınma zamanı 20ºC (68ºF) temperaturda sürәtlә yetişәrsә, normal satış mühitindә xәstәliyin inkişaf etmәsi üçün bir az imkan yaranır. Belә halların qarşısını almaq üçün meyvәni 15-170C (59-630F)-dә tәdricәn yetişdirmәk lazımdır. Çünki patogen göbәlәklәr meyvәnin yetişmәsi üçün tәlәb olunan müddәtdә vә yuxarıdakı temperatur sәviyyәsindә çoxala bilir.
Fomoz (Ascochyta). Cinsi mәrhәlә: Mycosphaerella caricae.H. vә P.Sydow.
Qeyri-cinsi mәrhәlә: Phoma caricaepapayae (Tarr.) Punith.
= Ascochyta caricaepapayae (Tarr.)
Phoma caricaepapayae patogeni, xüsusilә dә qış aylarında vә yazın әvvәllәrindә gövdәyә, yarpağa, yarpaq vә meyvә saplağına, o cümlәdәn kal vә dәymiş meyvәlәrә sirayәt edir. Ağacdakı meyvәnin quru yarpaqla vә infeksiyalı yarpaq saplağı ilә tәmasda olduğu nöqtәdәn vә ya saplaq sonluğundan başlayaraq qara çürük lәkәlәr yayılır. İlkin mәrhәlәdә xırda, nәmli lәkәlәr әmәlә gәlir vә dairәvi zәdәli hissәlәr büzüşәrәk qaralır. Zәdәli hissәlәrin diametri 2.5-7.5 sm (1-3 düym) olur. Çoxsaylı infeksiyalar meyvәnin böyük hissәsinin çürümәsinә sәbәb olur. Xәstәliyin sirayәt etdiyi meyvәlәr yetişmәdәn tökülür. Phoma caricaepapayae göbәlәyi bitkinin gövdәsinә yayılır vә gövdә üzәrindә olan köhnә yarpaqların saplağında koloniya әmәlә gәtirir. İnfeksiyalı meyvәlәr yığım vaxtı zәdәlәnir.
Yığımdan sonrakı dövrdә xәstәliyin әmәlә gәtirdiyi zәdәli hissәlәr әvvәlcә meyvәnin saplağında müşahidә edilir. Saplağın toxuması çürüyәrәk bәrkiyir, quruyur vә tünd qәhvәyi vә ya kömür rәngi alır (şәkil 10.79 vә şәkil 10.80). Zәdәli hissәlәrin sәthindә piknidilәr әmәlә gәlir vә epidermisi zәdәlәyir. Ona görә dә belә hissәlәr bәrkiyir vә kәlә-kötür forma alır.
Şәkil 10.79. Papaya meyvәsindә saplaq sonluğunun çürümәsi (Phoma caricaepapayae)
Şәkil 10.80. Kәsilmiş papaya meyvәsindә saplaq sonluğunun çürümәsi (Phoma caricaepapayae)
Fomopsis (Phomopsis). Cinsi mәrhәlә: Mәlum deyil
Qeyri-cinsi mәrhәlә: Phomopsis caricaepapayae Petr. & Cif.
Phomopsis caricaepapayae patogeni papayanın bioloji cәhәtdәn köhnәlmiş yarpaq saplağını vә piknidilәrin çoxaldığı digәr çürük hissәlәri zәbt edir. Göbәlәk sporları yağışla vә külәklә yayılır.
Fomopsioz xәstәliyi meyvә qabığının yaralarında vә ya saplaqda әmәlә gәlir. Başqa sözlә desәk, göbәlәk sporları meyvәyә әsasәn yaralardan vә ya zәdәlәnmiş saplaqdan nüfuz edir. Bu xәstәlik yetişmiş meyvәdә daha sürәtlә inkişaf edir.
Xәstәliyin sirayәt etdiyi meyvәnin qabığı vә lәti yumşalır, nәmlәnir vә cüzi dәrәcәdә qaralır (şәkil 10.81 vә şәkil 10.82). Meyvәnin sәthindә demәk olar ki, göbәlәyә mәxsus mitseli olmur, lakin digәr göbәlәklәri müşahidә etmәk olur. Göbәlәk piknidilәri isә adәtәn meyvә tam yetişdikdәn sonra әmәlә gәlir.
Şәkil 10.81. Papaya meyvәsindә fomopsioz xәstәliyi (Phomopsis caricaepapayae)
Şәkil 10.82. Kәsilmiş papaya meyvәsindә fomopsis xәstәliyi (Phomopsis caricaepapayae)
Lasiodiplodiya (Lasiodiplodia). Cinsi mәrhәlә: Botryosphaeria rhodina (Cooke) Arx
Qeyri-cinsi mәrhәlә: Lasiodiplodia theobromae (Pat.) Griffin & Maulb. Qeyd: Botryosphaeria rhodina vә Lasiodiplodia theobromae arasında zәif әlaqә vardır.
Lasiodiplodiya (Lasiodiplodia) xәstәliyi meyvәnin saplağına yaxın hissәdә әmәlә gәlir vә saplaq sonluğunun çürümәsinә sәbәb olur. Bu xәstәliyi saplaq sonluğunun fomoz xәstәliyi ilә sәhv salmaq olar. Lasiodiplodiya xәstәliyi adәtәn meyvә qabığının yaralarında әmәlә gәlir. Göbәlәk konidilәri sağlam meyvә qabığına nüfuz edә bilmir. Saplağın meyvәyә bitişdiyi hissәdә әmәlә gәlәn mexaniki yaralar vә ya saplağın tәmiz sәthi ideal infeksiya mәnbәlәri hesab edilir. Lasiodiplodia theobromae patogeni yerә düşmüş meyvәdә, köhnәlmiş vә ya çürümüş üzvi maddәlәrdә yaşayır. Göbәlәk sporları rütubәtli havada külәk vә sıçrayan yağış damlaları ilә yayılır. Göbәlәklәr әn azı 100C (500C)-dә vә ya nisbәtәn yuxarı temperaturda çoxalır. Göbәlәyin sürәtlә çoxalması üçün lazım olan optimal temperatur hәddi isә 25-300C (77-860F)-dir.
Fitoftoroz (Phytophthora). Patogen mikroorqanizmlәr: Phytophthora nicotianae, Bredade Haan var. parasitica (Dast.) Waterh.
Meyvә bağlarında fitoftoroz xәstәliyini Phytophthora spp. vә ya Pythium spp. patogenlәrinin törәtdiyi xәstәliklәrlә sәhv salmaq olar. Ağacdakı meyvәlәr istәnilәn yaşda xәstәliyә yoluxa bilәr. Xәstәlik inkişaf etdikcә meyvә büzüşmәyә başlayır, tünd qәhvәyi rәng alır, tökülür vә mumiyalaşır. Yığımdan sonrakı dövrdә isә adәtәn meyvә saplağının sonluğu çürüyür. Patogen göbәlәk ayırıcı qata yaxın olan hissәdәn toxumaya yayılır vә meyvә tam çürüyәnә kimi bütün daxili hüceyrәlәri zәdәlәyir. Meyvәnin lәti vә epidermisi islansa da, normal rәngini dәyişmir. Meyvәnin sәthi ağ mitseli ilә örtülür (şәkil 10.83).
Şәkil 10.83. Papaya meyvәsindә saplaq sonluğunun çürümәsi (fitoftoroz - P. nicotianae var. parasitica)
Alternariya (Alternaria). Cinsi mәrhәlә: Mәlum deyil. Qeyri-cinsi mәrhәlә: Alternaria alternata (Fr.) Keissler
Alternaria alternata göbәlәyi anbarda saxlanılan vә daşınan papaya meyvәsinә 12ºC (54ºF) temperaturda ciddi
220 FӘSİL10
221 Seçilmiş məhsulların yığımdan sonrakı xəstəlikləri
tәsir göstәrir. Papaya meyvәsi adәtәn bu temperaturda bir müddәt sağlam qala bilir, lakin getdikcә soyuqdan zәdәlәnәrәk A. alternata göbәlәyinә vә digәr göbәlәklәrә qarşı hәssaslaşır (şәkil 10.84).
Şәkil 10.84. Soyudulmuş papaya meyvәsindә alternariya xәstәliyi (A. alternata)
Ananas. Tielaviopsis (Thielaviopsis), qara çürümә xәstәliyi,qovuqcuqların әmәlә gәlmәsi
Cinsi mәrhәlә: Ceratocystis paradoxa (Dade) C. Moreau
= Ceratostomella paradoxa (Dade)
= Ophiostoma paradoxa (Dade) Nannf.
Qeyri-cinsi mәrhәlә: Thielaviopsis paradoxa (de Seyn.)
= Thielaviopsis paradoxa (de Seyn.) Hohnel
Qeyd: Bәzi alimlәr qeyri-cinsi mәrhәlәni Chalera paradoxa (de Seyn.) da adlandırır.
Tielaviopsis (Thielaviopsis) xәstәliyi ananas tәsәrrüfatları vә bazarlarında geniş yayılmışdır. Ananas istehsalı vә satışında ciddi problem yaradan xәstәliklәrdәndir. Əldә edilmiş mәlumatlara qeyd etmәyә imkan verir ki, Nyu York bazarında Puerto Rikodan gәtirilmiş ananasın 3-5%i mәhz bu xәstәlikdәn çürüyәrәk mәhv olur. Digәr müşahidәlәrә görә, yağışlı havada vә ya güclü yağışlardan sonra yığılmış ananasın tәxminәn 25%-i çürüyür. Mülayim vә tropik iqlimli ölkәlәrdә bu xәstәliyin törәdicilәri müxtәlif sahiblәrdә yaşaya bilir. Tәcrübәyә әsasәn demәk olar ki, eyni patogen mikroorqanizm hәm ananasa, hәm dә banana sirayәt etsә dә, çürük bananda әmәlә gәlәn izolyatlar (törәdicilәr) ananası çürütmür. Çürüyәn ananasda әmәlә gәlmiş izolyatlar da öz növbәsindә bananı çürütmür.
Göbәlәyin çoxalması üçün lazım olan optimal temperatur 240C (810F), maksimum temperatur tәxminәn 370C (990F), minimum temperatur isә 0-50C (32-410F)dir. Bununla belә, meyvәnin çürümәsi demәk olar ki, 100C (500F) temperaturda dayanır.
Tielaviopsis (Thielaviopsis) xәstәliyi adәtәn sürәtlә yayıldıqdan sonra nәzәrә çarpır. İlkin mәrhәlәdә saplağın sonluğu çürüyür vә xәstәlik meyvәnin lәtinә yayılır. Meyvәnin qabığı isә çürümә әlamәtlәrini çox az büruzә verir (şәkil 10.85, şәkil 10.86 vә şәkil 10.87). Meyvә qabığında çürümәnin yeganә әlamәti isә çürümüş lәtin üzәrindәki hissәlәrin nәmlәnәrәk qaralmasıdır. Meyvәnin lәti yumşaldıqca zәdәlәnmiş toxumanın üzәrindәki qabıq cüzi tәzyiq altında parçalanır.
Göbәlәyin yayıldığı meyvә lәti getdikcә yumşalır, sulanır vә qaralır. Xәstәliyin son mәrhәlәsindә meyvәnin özәyi çürüyәrәk parçalanır. Çürümüş meyvәdәn şirin
Şәkil 10.85. Ananasda tielaviopsis xәstәliyi, ilkin zәdәlәr (Thielaviopsis paradoxa)
Şәkil 10.86. Ananasda tielaviopsis xәstәliyi, toxumanın çürümәsi
Şәkil 10.87. Ananasda tielaviopsis xәstәliyi, meyvәnin tam çürümәsi
Şәkil 10.88. Meyvә özәyinin çürümәsi (Penicillium funiculosum vә Fusarium moniliforme)
qoxu gәlir. Bu qoxu göbәlәk mayasının turş qoxusundan seçilir. Göbәlәk mayası әksәr hallarda çürük vә zәdәli hissәlәrdә әmәlә gәlir vә drozofil milçәklәrini özünә cәlb edir. Meyvә özәyinin çürümәsi. Cinsi mәrhәlә: (1) Gibberella fujikori (Sawada & İto)
Qeyri-cinsi mәrhәlә: (1) Fusarium moniliforme (Sheld) (2) Penicillium funiculosum (Thom). Ananas plantasiyalarında özәyin çürümәsi tez-tez müşahidә olunur. Xәstәliyin sirayәt etdiyi ananas dilimlәri çürüyür vә meyvә lәti adәtәn öz rәngini dәyişәrәk qaralır. Penicillium funiculosum vә ya Fusarium moniliforme konidilәri qarışaraq meyvәcik özәyinin çürümәsinә sәbәb olur (şәkil 10.88). Hәr iki patogen mikroorqanizmin törәtdiyi xәstәliyin iki әlamәti vardır: a) yetişmiş vә şirәli meyvәdә nәm çürümәnin әmәlә gәlmәsi; b) kal vә şirәsiz meyvәdә quru lәkәlәrin әmәlә gәlmәsi.
Əgәr çiçәk boşluğunun epidermisi zәdәlәnmәyibsә, heç bir göbәlәk infeksiya törәdә bilmir. Çiçәk boşluğunda nektar axtaran hәşәratlar göbәlәk sporlarını çiçәklәrә yayaraq müxtәlif zәdәlәrә sәbәb olur. Bundan başqa, çiçәk boşluğunun böyümәsi nәticәsindә çatlayan hissәlәr infeksiya mәnbәyi ola bilәr.
Göbәlәk mayalarının fermentasiyası
Qeyri-cinsi mәrhәlә: Saccharomyces spp. (digәr göbәlәk mayaları da iştirak edә bilәr).
Göbәlәk mayalarının fermentasiyası adәtәn hәddindәn artıq yetişmiş meyvәlәrdә (yığımdan әvvәl vә sonra) baş verir. Patogen mikroorqanizmlәr meyvәyә müxtәlif yaralardan daxil olur. Meyvәnin lәti yumşalır, açıq sarı rәng alır vә qaz boşluqlarının tәzyiqi altında parçalanır. Başqa sözlә desәk, ölü toxuma hüceyrәlәrindәn axan şirә qazın tәzyiqi altında meyvә çatlarından vә yaralarından köpüklü vә yapışqanlı maye formasında çıxır (şәkil 10.89). Toxumadakı şirә qıcqırır vә boşluq әmәlә gәtirir (şәkil 10.90).
“Mәrmәr” xәstәliyi. Patogen mikroorqanizm: Erwinia carotovora (Jones), Bergey.
“Mәrmәr” xәstәliyini Erwinia carotovora bakteriyası törәdir, lakin digәr bakteriyalar da oxşar simptomlara sәbәb ola bilәr. Bu xәstәlik turşuluğu aşağı sәviyyәdә olan meyvәdә, xüsusilә dә daha isti bölgәlәrdә yetişәn yaylıq ananas sortunda әmәlә gәlir. Xәstәliyin simptomlarına daxili toxumanın lәkәlәnmәsini, qәhvәyi rәng almasını vә anormal dәrәcәdә bәrkimәsini aid etmәk olar. Zәdәli toxumalar sarımtıl vә ya qırmızımtıl-qәhvәyi rәngdәn tünd vә tutqun qәhvәyi rәngә kimi dәyişir. Toxumanın bәrkimәsi vә codlaşması әsasәn qәhvәyi hissәlәrdә müşahidә edilir, lakin normal rәngdә olan bitişik toxumalar da kövrәklәşә bilәr. Belә simptomları bütöv meyvә lәtindә
Şәkil 10.89. Ananasda mayaların fermentasiyası
222 FӘSİL10
223 Seçilmiş məhsulların yığımdan sonrakı xəstəlikləri
Şәkil 10.90. Ananasda mayaların fermentasiyası (son mәrhәlә)
Şәkil 10.91. Yerkökündә bakterial yaş çürümә xәstәliyi (Erwinia carotovora)
Şәkil 10.92. Yerkökündә boz çürümә xәstәliyi (Botrytis cinerea)
vә ya tәk meyvәcikdә görmәk olar. Infeksiya çiçәklәmә mәrhәlәsindә vә ya bu mәrhәlәdәn bir az sonra yaranır, lakin xәstәlik yalnız yetişmә mәrhәlәsindә әmәlә gәlir. İri meyvәlәrin tәrkibindә turşunun miqdarı az olduğu üçün onların hәssaslığı daha da artır.
10.3. Tәrәvәz mәhsullarında yığımdan sonra baş verәn xәstәliklәr (yerkökü, kәrәviz, kahı, bostan mәhsulları, soğan, kartof, lobya, şirin kartof, pomidor)
Yerkökü. Bakterial yaş çürümә. Patogen mikroorqanizm: Erwinia carotovora (Cons) Bergey. Yaş çürümә xәstәliyini törәdәn bakteriyalar yerkökü sahәsindә bitkinin yarpaqlarına vә kök sisteminә tәsir edir. Bakteriyalar әsasәn yığım vaxtı yaranmış meyvә zәdәlәri vә hәşәrat yaraları vasitәsilә bitkinin köklәrinә nüfuz edir.
Bakteriyalar yerkökünün toxumasını otaq temperaturunda daha sürәtlә çürüdür. Xәstәliyin sirayәt etdiyi toxuma nәmlәnir vә yerkökünün nazik tәbәqәsi pektolitik göbәlәk fermentlәrinin tәsiri altında hәll ola bilir. Bunun nәticәsindә yumşaq, nazik, pis qoxulu, nәm hüceyrә kütlәsi yaranır (şәkil 10.91).
Bakterial yaş çürümә xәstәliyi 50C (410C)-dәn aşağı temperaturda gec әmәlә gәlir, lakin bakteriyaların çoxalması üçün lazım olan minimum temperatur hәddi 0-20C (32360F)-dir. Bu xәstәlik lazımi sәviyyәdә soyudulmamış vә ya gec soyuldulmuş yerkökü mәhsuluna ciddi ziyan vurur.
Boz çürümә. Cinsi mәrhәlә: Botryotinia fuckeliana (De Bary) Whetzel.
Qeyri-cinsi mәrhәlә: Botrytis cinerea Pers.:Fr.
Qeyd: Alma vә armudun boz çürümә xәstәliyinә aid olan bölmәdә bu oqranizmlәrin sinonim adları verilmişdir.
Bozçürümә xәstәliyi, xüsusilә dә soyuducu anbarlarda 5 aydan artıq saxlanmış yerkökündә geniş tәsadüf olunur.
Zәdәli hissәlәri adәtәn ağ göbәlәk mitselilәri ilә örtülür. Göbәlәk sporları әmәlә gәldikcә mitseli kütlәsinin rәngi bozarır (şәkil 10.92). Bundan sonra sahibin sәthindә dәyişik formalı, qara sklerosiya yaranır.
B. cinerea konidilәri toxumaya birbaşa nüfuz edә bilir. Bununla belә, soyuducu anbarda әksәr infeksiyaların yaranmasının sәbәbi yığım vә yüklәmә-boşaltma işlәri zamanı meyvә yaralarına düşәn torpaq hissәciklәrinә mitselilәrin vә ya sklerotilәrin yayılmasıdır. Göbәlәk mitselilәri S.sclerotiorum vә ya S. minor patogenlәri kimi xәstә köklәrdәn sağlam köklәrә yayılaraq yerkökündә “ocaq” yaradır.
Ağ çürümә xәstәliyi. Cinsi mәrhәlә: 1) Sclerotinia sclerotiorum (Lib.) de Bary. 2) Sclerotinia minor Jagger.
Qeyri-cinsi mәrhәlә: Mәlum deyil.
Qeyd: Şәkil 10.124-dә Sclerotinia sclerotiorum patogeninin apotetsilәri göstәrilmişdir.
Adi lobyanın ağ çürümә xәstәliyi bölmәsindә bu mikroorqanizmlәrin sinonimlәri verilmişdir.
Şәkil 10.93. Yerkökündә ağ çürümә xәstәliyi (Sclerotinia minor)
Ağ çürümә xәstәliyini törәdәn mikroorqanizmlәr 00C (320CF) temperaturda saxlanmış yerkökünün köklәrini çürüdәrәk yumşaldır. Əgәr patogen mikroorqanizmlәr yığım vaxtı aktiv olarsa, yәni kök sistemindә yumşaq ağ mitseli kütlәsi әmәlә gәlәrsә, bu xәstәlik müәyyәn müddәtdәn sonra ciddi tәhlükә yarada bilәr (şәkil 10.93). Kök sistemindә yumru, qara sklerotiya da әmәlә gәlir. Xırda mikrokonidilәr isә spermatium (erkәk hüceyrә) rolunu oynayır vә askosporların әmәlә gәlmәsinә şәrait yaradır. Askosporlar anbar mühitindә yetişmiş yerkökünün köklәrindә demәk olar ki, infeksiya yaratmır. Torpaqdakı mitselilәr infeksiya hiflәri әmәlә gәtirir vә bu hiflәr dә sahibin kutikulasına nüfuz edir. Göbәlәk mitselilәri әksәr hallarda yığım vә yüklәmә-boşaltma işlәri zamanı yaranmış zәdәli hissәlәrә yayılır. Misellәr kök sistemindә koloniya yaradaraq әtrafdakı sağlam köklәrdә infeksiya törәdir. Belәliklә, mәhsulun kök sistemindә çürük köklәrdәn ibarәt, geniş mitseli “ocağı” yaranır.
Fuzarioz (Fusarium) quru çürümә. Fusarium spp. patogeni anbar mühitindә yerkökünü zәdәlәyәrәk quru, mәsamәli, çürük kütlә әmәlә gәtirir. Xәstәlik adәtәn bir neçә aydan sonra müşahidә edilir vә 8-100C (46-500C) temperatur hәddindә yayılır.
Qara çürümә xәstәliyi. Cinsi mәrhәlә: Mәlum deyil.
Qeyri-cinsi mәrhәlә: Thielaviopsis basicola (Berk. & Br.) Ferr. = Trichocladium basicola (Berk. & Br.) Carmikael.
Şәkil 10.94. Yerkökündә qara çürümә xәstәliyi (Thielaviopsis basicola)
Qara çürümә xәstәliyi yerkökündә bir o qәdәr müşahidә edilmir (şәkil 10.94). Ümumiyyәtlә, Thielaviopsis basicola göbәlәyi әksәr bitkilәrin, xüsusilә dә bostan bitkilәrinin, paxlalı bitkilәrin vә badımcankimilәr fәsilәsinә aid olan digәr bitkilәrin kök sistemini zәdәlәyir. Patogen göbәlәk iki cür konidi әmәlә gәtirir: a) konidiforda әmәlә gәlәn, bir neçә konidi zәncirindәn çıxan vә yaşlandıqca parçalanan hialin konidilәri. b) hialin konidilәrdә әmәlә gәlәn qonur divarlı xlamidosporlar. Qara çürümә xәstәliyi yalnız 50C (410F)-dәn yuxarı temperaturda vә bioloji cәhәtdәn qocalmış kök sistemindә inkişaf edir.
Rizoktonioz. Cinsi mәrhәlә: Mәlum deyil.
Qeyri-cinsi mәrhәlә: Rhizoctonia carotae, Rader. Şimali Avropada vә ABŞ-ın şimal-şәrq bölgәlәrindә rizoktonioz xәstәliyi soyuducu anbarda saxlanılmış yerkökü mәhsuluna ciddi ziyan vurmuşdur. Rhizoctonia carotae göbәlәyi Rhizoctonia solani patogeninә oxşasa da, yalnız yerkökünü zәdәlәyir. Mitselin üzәrindә bәrk birlәşmiş struktur onu göstәrir ki, bu iki göbәlәk Agonomisetlәrdir vә onların arasında sıx әlaqә mövcuddur.
224
FӘSİL10
225 Seçilmiş məhsulların yığımdan sonrakı xəstəlikləri
Şәkil 10.95. Yerkökündә rizoktonioz xәstәliyi (Rhizoctonia carotae)
Patogen göbәlәk 0-240C (<32-750F)-dәn aşağı temperaturda çoxalır. Göbәlәyin çoxalması üçün lazım olan optimal temperatur isә 210C (700F)dir. Göbәlәklәr doyma sәviyyәsinә yaxınlaşan rütubәtli mühitdә yerkökünü zәdәlәyir. Yerkökü sahәlәrindә inokulyatlar әmәlә gәlir. Yerkökünün köklәri yığım vaxtı vә ya yığımdan bir az sonra bu xәstәliyә yoluxa bilәr. Xәstәliyin sirayәt etdiyi köklәrdә vulkan kraterinә bәnzәyәn, böyük vә batıq yaralar әmәlә gәlir. Rizoktonioz xәstәliyinin qarşısını almaq üçün yığım vә yüklәmә-boşaltma işlәri zamanı bitki köklәrini zәdәdәn qorumaq lazımdır. Soyuducu anbarlarda nisbi rütubәti 95%-dәn aşağı salmaq vә temperaturu 0ºC (32ºF)-yә kimi azaltmaqla mәhsul itkisinin qarşısını almaq olar.
Kәrәviz. Bakterial yaş çürümә. Patogen mikroorqanizm: Erwinia carotovora (Cons) Dye.
Bakterial yaş çürümә xәstәliyi bitkinin yarpaq saplağına kimi yayılır. Xәstәlik bәzәn bir saplaqda müşahidә edilir vә digәr yarpaqlara sirayәt etmir vә ya az tәsir edir (şәkil 10.96 vә şәkil 10.97). Mәhsulun gec soyudulması vә ya isti mühitdә daşınması bu xәstәliyin inkişafına kömәk edir.
Şәkil 10.96. Kәrәvizin yarpaqlarında bakterial yaş çürümә xәstәliyi (Erwinia carotovora)
Şәkil 10.97. Kәrәvizin saplağında bakterial yaş çürümә xәstәliyi
Şәkil 10.98. Kәrәvizdә çәhrayı çürümә xәstәliyi (Sclerotinia sclerotiorum)
Sklerotiniya (Sclerotinia), çәhrayı çürümә. Cinsi mәrhәlә: Sclerotinia sclerotiorum (Lib.) de Bary; Qeyri-cinsi mәrhәlә: Mәlum deyil.
Qeyd: Kivi meyvәsinin sklerotiniya xәstәliyi bölmәsindә mikroorqanizmlәrin sinonim adları verilmişdir.
Kәrәviz sahәlәrindә çәhrayı çürümә xәstәliyini törәdәn göbәlәklәrә rast gәlmәk olar. Torpaqdakı göbәlәk mitselilәri sağlam bitkilәrә saplağın dibindәn nüfuz edir. Kәrәviz sahәlәri, anbarlar vә daşınma vasitәlәrindә xәstәliyin sirayәt etdiyi yarpaq saplağı yumşalaraq çәhrayı rәng alır (şәkil 10.98). Kahı, adi lobya vә yerkökünün ağ çürümә xәstәliyinә aid olan bölmәlәrdә bu xәstәlik barәdә daha әtraflı mәlumat verilir.
Kahı. Bakterial yaş çürümә. Patogen mikroorqanizm: Erwinia carotovora (Jones) Dye. Kahı sahәlәrindә bakterial yaş çürümә xәstәliyini Erwinia carotovora patogeni törәdir. İnfeksiya yayıldıqca yarpaqlar yumşalaraq mәhv olur (şәkil 10.99). Bu xәstәlik yığımdan sonrakı dövrdә mәhsula ciddi ziyan vurur. Ümumiyyәtlә, gec soyudulmuş vә ya lazımi qaydada soyudulmamış mәhsulda xәstәliyin inkişaf etmәsi üçün әlverişli şәrait yaranır. Xәstәlik baş vermәzdәn
Şәkil 10.99. Kahıda bakterial yaş çürümә xәstәliyi (Erwinia carotovora)
qabaq kahının yarpaqları bioloyi baxımdan qocalır vә çürümәyә qarşı daha da hәssas olur.
Ağ çürümә. Cinsi mәrhәlә: 1.Sclerotinia sclerotiorum (Lib.) de Bary. 2.Sclerotinia minor Jagger.
Qeyri-cinsi mәrhәlә: Mәlum deyil.
Qeyd: Kivi meyvәsinin sklerotiniya xәstәliyi bölmәsindә bu mikroorqanizmlәrin sinonim adları verilmişdir.
Xәstәliyi törәdәn göbәlәklәr kahının tökülmәsinә sәbәb olur. Yığılmamış kahının baş hissәsi saralır vә infeksiya nәticәsindә tamamilә mәhv olur. Yığımdan sonrakı dövrdә kahının vә digәr mәhsulların çürümәsi ümumi olaraq “ağ çürümә” adlanır, çünki çürüyәn mәhsulun üzәrindә ağ mitseli kütlәsi әmәlә gәlir. Göbәlәk mitselilәri sağlam mәhsullara yayılaraq onları xәstәliyә yoluxdurur. Xәstәliyi törәdәn bu iki mikroorqanizm, әmәlә gәtirdiyi sklerotiyanın ölçüsünә görә bir-birindәn fәrqlәnir. Sclerotinia sclerotiorum göbәlәyinin әmәlә gәtirdiyi sklerotiya nisbәtәn böyük olur. Göbәlәyin heç bir növü qeyri-cinsi spor әmәlә gәtirmir. Hәr iki göbәlәk әt rәngindә, kiçik, yastı vә ya nәlbәkişәkilli apotetsi әmәlә gәtirir. Apotetsidәn çıxan askosporlar isә yaz aylarında qısa müddәt әrzindә havaya yayılır (bax: şәkil 10.124).
Göbәlәklәr torpaqdakı üzvi maddәlәrdә saprofit kimi inkişaf edir vә bitkilәrә yayılır. Göbәlәk mitselilәri bitkiyә birbaşa nüfuz edib infeksiya törәdir. Kahının yarpaqlarına düşәn askosporlar yerli iqlim şәraitindәn asılı olaraq infeksiya törәdә bilәr. Boz çürümә. Cinsi mәrhәlә: Botryotinia fuckeliana (de Bary) Whetzel.
Qeyri-cinsi mәrhәlә: Botrytis cinerea Pers.:Fr.
Qeyd:Alma vә armudun boz çürümә xәstәliyi bölmәsindә oqranizmlәrin sinonim adları verilmişdir.
Boz çürümә әksәr әlamәtlәrinә görә ağ çürümә xәstәliyinә oxşayır. Patogen göbәlәklәr hәm sahәdә, hәm dә istixanada әkilmiş kahını çürüdәrәk palçığabәnzәr çürük yarpaq kütlәsi әmәlә gәtirir. Boz çürümә xәstәliyini törәdәn göbәlәklәr ağ çürümә patogenlәri kimi müxtәlif sahiblәrdә yaşayır. Botrytis cinerea göbәlәyi Sclerotinia spp. patogenindәn fәrqli olaraq külli miqdarda konidi әmәlә gәtirir. Ona görә dә göbәlәk kifinin rәngi bozarır. B. cinerea vә Sclerotinia spp. patogenlәrinin әmәlә gәtirdiyi sklerotiyanın funksiyaları oxşar olsa da, formasına görә bir-birindәn fәrqlәnir. Göbәlәyin cinsi sporları nadir hallarda müşahidә edilir vә daşınan mәhsulların çürümәsindә demәk olar ki, heç bir rol oynamır.
Botrytis cinerea göbәlәyi kontakt infeksiyanın hesabına yayılır, yәni xәstәliyin sirayәt etdiyi kahı yarpaqları sağlam kahını da yoluxdura bilir. Mәhsulu 0ºC (32ºF)yә kimi dәrhal soyutmaqla vә aşağı temperaturda daşımaqla müәyyәn itkilәrin qarşısını almaq olar.
Bostan mәhsulları. Turş çürümә. Cinsi mәrhәlә: Galactomyces geotrichum (Butl. vә Peter.) Redh. vә Mall.
Qeyri-cinsi mәrhәlә: Geotrichum candidum Lk.
Qeyd: Sitrus meyvәsinin turş çürümә xәstәliyinә aid olan bölmәdә mikroorqanizmlәrin sinonim adları verilmişdir.
Turş çürümәni törәdәn göbәlәklәr torpaqda vә bitki qalıqlarında yaşayır. Bu göbәlәklәr meyvәnin istәnilәn yarasında koloniya әmәlә gәtirә bilәr. Mәsәlәn, әtirli
226 FӘSİL10
Seçilmiş məhsulların yığımdan sonrakı xəstəlikləri
227
qovunun zәdәli saplağında belә koloniyaları müşahidә etmәk olar. Xәstәlik inkişaf etdikcә yemişin daxili hissәsindә turş, yapışqanlı, çürük kütlә әmәlә gәlir. Çürümüş yemişin xoşagәlmәz qoxusu drozofil milçәklәrini (Drosophila spp.) özünә cәlb edir. Xәstәliyin sirayәt etdiyi yemişin lәti yumşalır vә büzüşür (şәkil 10.100, şәkil 10.101 vә şәkil 10.102). Turş çürümә xәstәliyi bәzәn qarpızda da (saplaq sonluğunda vә ya yaralarda) müşahidә edilir.
Şәkil 10.100. Yemişdә yaş çürümә xәstәliyi (Geotrichum candidum)
Şәkil 10.101. Yemişdә turş çürümә xәstәliyinin inkişaf etmәsi (Geotrichum candidum)
Geotrichum candidum patogeni әksәr torpaq tiplәrindә geniş yayılmışdır. Meyvәnin saplağı tәrkibindә göbәlәk propaqulaları olan torpaqla çirklәnir. Göbәlәyin akrosporları külәklә, dumanla vә sıçrayan su damlaları ilә yayılır. Drozofil milçәklәri göbәlәk sporlarını çürük meyvәdәn sağlam meyvәlәrә yaya bilәr. Yetişmiş qovun turş çürümә xәstәliyinә qarşı daha da hәssas olur.
Rizopus (Rhizopus). Patogen mikroorqanizm: Rhizopus stolonifer (Ehrenb.: Fr.) Vuill.
Qeyd: Çәyirdәkli meyvәlәrin rizopus çürümә xәstәliyi bölmәsindә mikroorqanizmlәrin sinonim adları verilmişdir.
Rhizopus stolonifer vә Rhizopus spp. göbәlәyinin digәr növlәri yemişin yaralarında vә ya saplaq zәdәlәrindә infeksiya törәdir (şәkil 10.103). Saplağın infeksiyası daha çox kantalupda (әtirli qovunda) müşahidә edilir. Xәstәliyin sirayәt etdiyi
Şәkil 10.102. Yemişdә yaş çürümә xәstәliyinin son mәrhәlәsi (Geotrichum candidum)
Şәkil 10.103. Kantalupda (әtirli qovun) rizopus xәstәliyi (R. stonolonifer)
yemişin lәti hәddindәn artıq yumşalır vә sulanır. Patogen göbәlәklәr yuxarı temperaturda çox sürәtlә koloniya әmәlә gәtirir. Rhizopus stolonifer göbәlәyinin çoxalması üçün lazım olan optimal temperatur hәddi tәxminәn 24-270C (75-800F), minimum temperatur isә 50C (410F)-dir.
Fuzarioz (Fusarium). Patogen mikroorqanizm: Fusarium spp.
Fusarium spp. göbәlәyi mәhsul yığımından әvvәlki dövrdә torpaqla tәmasda olan yemişdә infeksiya törәdir. Meyvәnin yetişmә mәrhәlәsindә xәstәlik daha sürәtlә inkişaf edir. Çürümüş toxumada boşluq әmәlә gәlir. Kaliforniya ştatında xәstәlik o qәdәr zәif inkişaf edir ki, ciddi mәhsul itkisi baş vermir. Soyuducu anbarlarda saxlanılan kantalupun (әtirli qovunun) üzәrindә kif әmәlә gәlә bilәr. Fusarium roseum Lk: Fr. patogeni isә adәtәn yemiş saplağının sonluğunda müşahidә edilir (şәkil 10.104).
Trixotesium (Trichothecium). Cinsi mәrhәlә: Mәlum deyil.
Qeyri-cinsi mәrhәlә: Trichothecium roseum. (Pers.:Fr.) Link.
Qeyd: Alma vә armudun çәhrayı çürümә xәstәliyi bölmәsindә mikroorqanizmlәrin sinonim adları verilmişdir.
Trichothecium roseum göbәlәyi yığımdan sonrakı dövrdә bәzi yemiş növlәrinә, xüsusәn dә әtirli qovuna yayılır (şәkil 10.105). Patogen göbәlәklәr әsasәn saplağın sonluğunu çürüdür. Bununla belә dәrin meyvә yaraları infeksiya mәnbәyi hesab edilir. Göbәlәk sporları pas rәngindә olur, ona görә dә bu xәstәlik bәzәn saplaq sonluğunun fuzarioz çürümә xәstәliyi ilә sәhv salınır. Xәstәliyin sirayәt etdiyi mәhsulun yaralarında bәzәn toksin әmәlә gәlir, lakin çürük zәdәli hissәnin yeyilmәsi ehtimalı çox aşağıdır.
Şәkil 10.104. Yemişdә fuzarioz xәstәliyi
Şәkil 10.105. Yemişdә trixotesium xәstәliyi (T. roseum
Boz çürümә (Botrytis). Cinsi mәrhәlә: Botryotinia fuckeliana (de Bary) Vhetzel. Qeyri-cinsi mәrhәlә: Botrytis cinerea Pers.:Fr.
Qeyd: Alma vә armudun boz çürümә xәstәliyinә aid olan bölmәdә mikroorqanizmlәrin sinonim adları verilmişdir.
Botritioz çürümә xәstәliyi bәzәn qarpızın mexaniki yaralarında vә saplaq sonluğunda müşahidә edilir (şәkil 10.106). Bu xәstәlik adәtәn soyuq vә rütubәtli hava şәraitindә yaranır.
Lasiodiplodiya (Lasiodiplodia). Cinsi mәrhәlә: Botryosphaeria rhodina (Cooke) Arx. Qeyri-cinsi mәrhәlә: Lasiodiplodia theobromae (Pat.) Griff. & Maubl.
228 FӘSİL10
229 Seçilmiş məhsulların yığımdan sonrakı xəstəlikləri
Qeyd: Botryosphaeria rhodina vә Lasiodiplodia theobromae arasında zәif әlaqә vardır. Bananın lasiodiplodiya xәstәliyinә aid bölmәdә mikroorqanizmlәrin sinonim adları verilmişdir.
Lasiodiplodiya (Lasiodiplodia) çürümә xәstәliyi Kaliforniyanın qarpız sahәlәrindә yığımdan sonrakı dövrdә müşahidә edilir (şәkil 10.107).
Şәkil 10.106. Qarpızda saplaq sonluğu-nun çürümәsi (botritiozB. cinerea)
Şәkil 10.107. Qarpızda lasiodiplodiya xәstәliyi (L. theobromae)
Bu xәstәlik әsasәn rütubәtli iqlimli ölkәlәrdә yetişdirilәn ağ yemişә vә kantalupa (әtirli qovuna) ciddi ziyan vurur. Xәstәliyin ilk simptomu saplağın quruması vә büzüşmәsidir. Xәstәlik inkişaf etdikcә saplağın әtraf hissәlәri qәhvәyi rәng alır. Qarpızın lәti isә әhәmiyyәtli dәrәcәdә yumşalır vә açıq qәhvәyi rәngә çalır. Yemişi kәsib bir neçә saat açıq havada saxladıqda xәstәliyin zәdәlәdiyi hissәlәr qaralmağa başlayır (şәkil 10.108). Xәstәlik 25300C (77-860F) temperatur hәddindә sürәtlә inkişaf edir, lakin 100C (500F)-dә demәk olar ki, yayılmır.
Şәkil 10.108. 24 saat müddәtindә açıq havada qalmış qarpızda lasiodiplodiya xәstәliyi (L. theobromae)
Mikosferellyoz vә qara çürümә. Cinsi mәrhәlә: Didymella bryoniae (Auersw.) Rehm.
= Mycosphaerella citrullina (C.O.Sm.) Gross.
= Didymella melonis Pass.
= Mycosphaerella melonis (Pass.) Chiu & Walker. Qeyri-cinsi mәrhәlә: Phoma cucurbitacearum (Fr.:Fr.) Sacc.
Mikosferellyoz xәstәliyi әsasәn isti vә rütubәtli әrazilәrdә müşahidә edilir. Bu xәstәlik yığımdan sonrakı dövrdә bostan mәhsullarına ciddi ziyan vurur. Xәstәliyin sirayәt etdiyi bitkinin buğumları yaşıllaşır vә buğumlardan axan şirәdәn qara saqqız kütlәsi әmәlә gәlir. Xәstәliyin ilk simptomları yığılmış meyvәnin qaralması vә
qabıqda nәmli lәkәlәrin әmәlә gәlmәsidir. Zәdәli hissәlәr batır, onların әtrafında konsentrik çevrәlәr әmәlә gәlir vә kiçik piknidilәrә görә qaralır.
Antraknoz. Cinsi mәrhәlә: Glomerella lagenarium F. Stevens. Qeyri-cinsi mәrhәlә: Colletotrichum orbiculare (Berk. & Mont.) Arx.
= Gloeosporium orbiculare Berk. & Mont.
= Colletotrichum lagenarium (Pass.) Ellis & Halst.
= Gloeosporium lagenarium (Pass.) Sacc.
Antraknoz xәstәliyini törәdәn göbәlәklәr yarpağın kutikulasına vә epidermisinә, gövdәyә vә meyvәyә nüfuz edir. Meyvәdә gizli infeksiya inkişaf edә bilәr. Meyvә yetişdikcә infeksiya daha da aktiv olur vә üzә çıxır. Meyvәnin suluqlanmış tәbәqәsindә islaq, batıq, qara lәkәlәr әmәlә gәlir. Spor kütlәsi çәhrayı, qırmızı vә ya narıncı rәng alır. Göbәlәk sporları su, külәk, hәşәrat vә mәhsul yığan işçilәr vasitәsilә yayılır.
Soğan. Boğazın çürümәsi. Cinsi mәrhәlә: 1) Mәlum deyil.
2) Botryotinia allii (Savada) Yamamoto.
3) Botryotinia squamosa (Vien.-Bourg.) Dennis.
Qeyri-cinsi mәrhәlә: 1) Botrytis aclada Fresen.
= Botrytis allii Munn.
2) Botrytis byssoidea Uolker.
3) Botrytis squamosa Walker.
Soğan boğazının botritiozçürümә xәstәliyi yığımdan sonrakı dövrdә yayılan әn ciddi xәstәliklәrdәn biridir. Patogen mikroorqanizmlәr yarpaqda lәkәlәr әmәlә gәtirir vә yarpaq ucunu çürüdür. Yığımdan әvvәlki dövrdә soğanaqlar patogenin tәsirinә bir o qәdәr mәruz qalmır. Xәstәlik inkişaf etdikcә yarpaqlardan soğanağın iç qabığına yayılır vә hәmin hissәlәr islanaraq açıq-tünd qәhvәyi rәng alır. Soğanın boğaz hissәsindә boz spor kütlәsi әmәlә gәlir (şәkil 10.109). Göbәlәklәr torpaqda sklerotiya әmәlә gәtirәrәk vә ya çürük soğanda qışlayaraq bir mövsümdәn digәr mövsümә qәdәr sağ qala bilir. Göbәlәk konidilәri külәklә vә sıçrayan su damlaları ilә yayılır. Boğaz çürümәsindәn yaranan mәhsul itkisinin qarşısını almaq üçün soğanı lazımi qaydada qurutmaq vә nәmişliyi aradan aldırmaq lazımdır. Soğanaqları günәş altında yandırmaq olmaz. Mәhsulun zәdәlәnmәmәsi üçün bütün müvafiq tәdbirlәr görülmәlidir. Optimal saxlanma temperaturu 00C (320F), nisbi rütubәt isә 70-75%-dir.
Bakterial yaş çürümә. Patogen mikroorqanizm: Erwinia carotovora (Jones) Dye.
Bakterial yaş çürümә xәstәliyi yüksәk temperaturlu vә rütubәtli iqlim şәraitindә әmәlә gәlir. Bakteriyalar soğanın kәsilmiş yarpaqlarına vә ya soğanağın kәsik vә sıyrılmış hissәlәrinә yayılır. Xәstәliyin sirayәt etdiyi iç qabıqlar islanaraq sarı vә ya açıq qәhvәyi rәng alır (şәkil 10.110). Yetişmәmiş soğanağın yarpaqlarını kәsdikdә vә ya soğanı lazımı qaydada qurutmadıqda xәstәliyin inkişafı üçün әlverişli şәrait yaranır.
Lәkә xәstәliyi. Cinsi mәrhәlә: Mәlum deyil.
Qeyri-cinsi mәrhәlә: Colletotrichum circinans (Berk.) Vogl.
= Vermicularia circinans Berk.
= Colletotrichum dematium (Pers.) Grove f. circinans (Berk.) Arx.
Lәkә xәstәliyi әsasәn soğanın quru üz qabığında әmәlә gәlir. Quru qabığın üzәrindәki qara lәkәlәrin әtrafında konsentrik qara çevrәlәr da müşahidә etmәk olar (şәkil 10.111). Patogen göbәlәklәr soğan qalıqlarında yaşayır vә uzaq mәsafәlәrә
230 FӘSİL10
231 Seçilmiş məhsulların yığımdan sonrakı xəstəlikləri
daşına bilir. Göbәlәyin konidilәri külәklә vә ya sıçrayan yağış damcıları ilә yayılır. Yağışlı havada yığılmış mәhsulu soyuducu anbarda saxladıqda xәstәlik daha sürәtlә yayılır.
Şәkil 10.109. Soğan boğazının çürümәsi (Botrytis spp.)
Şәkil 10.110. Soğanda bakterial yaş çürümә xәstәliyi (Erwinia carotovora)
Soğanağın fuzarioz çürümә xәstәliyi. Cinsi mәrhәlә: Mәlum deyil.
Şәkil 10.111. Soğanda lәkәlik xәstәliyi (Colletotrichum circinans)
Qeyri-cinsi mәrhәlә: Fusarium oxysporium Schlect.:Fr. f. sp. cepae (Hans.) Snyder & Hans.
Fusarium zonatum (Sherb.) Wr
Fuzarioz çürümә xәstәliyini Fusarium spp. göbәlәyinin yuxarıdakı növlәri vә ola bilsin ki, digәr göbәlәklәr törәdir. İnfeksiya sahәdә yayılmağa başlayır. Patogen göbәlәklәr soğanağa vә köklәrә birbaşa nüfuz edir vә ya torpaqdakı hәşәratların vurduğu yaralarla yayılır. Xәstәliyin sirayәt etdiyi soğanın istәnilәn hissәsi, o cümlәdәn kök boğazı çürüyә bilәr (şәkil 10.112). Soyuducu kameranın rütubәti yüksәk olduqda vә ya soğanı lazımı qaydada qurutmadıqda ciddi mәhsul itkisi baş verir (şәkil 10.113).
Şәkil 10.110. Soğanda bakterial yaş çürümә xәstәliyi (Erwinia carotovora)
Şәkil 10.110. Soğanda bakterial yaş çürümә xәstәliyi (Erwinia carotovora)
232 FӘSİL10
Qara çürümә xәstәliyi. Cinsi mәrhәlә: Mәlum deyil.
Qeyri-cinsi mәrhәlә: Aspergillus niger v. Tiegh.
Qara çürümә xәstәliyi isti iqlimli әrazilәrdә daha geniş yayılmışdır. Bu patogen göbәlәyi bütün soğan sahәlәrindә müşahidә etmәk olar. Göbәlәklәr temperaturun yüksәk olduğu rütubәtli әrazilәrdә, qurumuş bitki qalıqlarında yaşayır. Göbәlәyin çoxalması üçün lazım olan optimal temperatur hәddi 16-400C (60-1040F)-dir. Xәstәliyin әn geniş yayılmış әlamәti soğanın quru üz qabıqlarında vә ya qabıqların arasında qara, tozlu spor kütlәsinin әmәlә gәlmәsidir. Patogen göbәlәklәr isti vә rütubәtli mühitdә soğanı tәdricәn çürüdür vә mәhsulun әmtәәlik görünüşünü dәyişir. Mavi çürümә xәstәliyi. Cinsi mәrhәlә: Mәlum deyil.
Qeyri-cinsi mәrhәlә: Penicillium expansum Link.
Soyuducu anbarlarda mavi çürümә xәstәliyinә rast gәlmәk olar. Xәstәliyin sirayәt etdiyi mәhsulda nәm vә yumşaq zәdәlәr yaranır. Mavi kif xәstәliyi soğanı 0ºC (32ºF) temperaturda çürüdür, lakin mәhsulu tәlәb olunan qaydada qurutmaqla, hәmçinin temperatura vә rütubәtә nәzarәt etmәklә ciddi itkilәrin qarşısını almaq olar. Xәstәlik әsasәn göbәlәk sporlarının mavi vә ya mavi-yaşıl rәnginә görә tanınır. Kartof. Bakterial yaş çürümә. Patogen mikroorqanizm: Erwinia carotovora var. carotovora (Cons) Dye
E. carotovora var. atroseptica (Van Hall) Dye
Kartof bitkisindә bakterial yaş çürümә xәstәliyini törәdәn, yuxarıdakı iki patogen mikroorqanizmdәn başqa, Pseudomonas, Bacillus vә Clostridium cinsinә mәxsus olan digәr bakteriyalar da oxşar xәstәliklәrә sәbәb olur. Erwinia carotovora bakteriyasının hüceyrәlәri hәrәkәtli, qram-mәnfi, çubuq formasında olan peritrixial qamçılılardır. Bakteriyalar kartof yumrularına müxtәlif yaralardan vә ya mәsamәlәrdәn daxil olur. Anbarda saxlanılan kartof yumrularının sәthindәki su kütlәsi aerasiyanın intensivliyini azaldır vә mәhsulun infeksiyaya qarşı hәssaslığını artırır. İnfeksiyalı hissәlәr әvvәlcә nәmlәnir vә dairәvi forma alır. Çürüyәn toxumalar yumşalır, islanır vә sarı-darçını rәngә çalır (şәkil 10.114). İnfeksiyalı kartof yumrularından üfunәtli qoxu gәlir.
Şәkil 10.114. Kartofda bakterial yaş çürümә xәstәliyi (Erwinia carotovora)
Şәkil 10.115. Kartofda bakterial hәlqәvi çürümә xәstәliyi. (Mәnbә: H. Moline, USDA, Beltsvill, Merilend)
Anbar üçün nәzәrdә tutulmuş kartof yetişdikdәn sonra yığılmalı vә mexaniki zәdәlәrә mәruz qalmamalıdır. Ventilyasiya sistemi mәhsulun üzәrindә su tәbәqәsinin әmәlә gәlmәsinә vә ya karbon dioksidin yüksәlmәsinә mane olur. Kartof yumrularını anbara yığımazdan qabaq yumaq olmaz. Satışdan qabaq yuyulmuş mәhsulun mümkün qәdәr tez qurudulması mәslәhәt görülür. Kartofu yumaq üçün istifadә edilәn suya xlor әlavә edәrәk bakteriya hüceyrәlәrini öldürmәk vә suyu tez-tez dәyişmәk lazımdır.
Hәlqәvi çürümә. Patogen mikroorqanizm: Corynebacterium sepedonicum (Spieck. & Knott.) Skapt. & Burkh.
Hәlqәvi çürümә xәstәliyini törәdәn Corynebacterium sepedonicum bakteriyası hәrәkәtsiz, pazşәkilli, qram-müsbәt (0.4-0.6x0.8-1.2 μm) mikroorqanizmdir. Bakteriya xüsusi becәrmә mühitindә (kulturada) zәif inkişaf edir. Patogen mikroorqanizmlәr sahәdәki vә ya anbardakı kartof yumrularında qışlayır. Bakteriya kütlәsi toxumluq kartofa müxtәlif infeksiyalı avadanlıqlar vә ya bıçaqla yayılır. Yığım vaxtı zәdәlәnmiş kartof yumruları xәstәliyin yayılması üçün әlverişli şәrait yaradır (şәkil 10.115).
Seçilmiş məhsulların yığımdan sonrakı xəstəlikləri
233
Fitoftoroz. Patogen mikroorqanizm: Phytophthora infestans (Mont.) de Bary. XIX әsrin ortalarında fitoftoroz xәstәliyi (şәkil 10.116) kartof sahәlәrinә ciddi ziyan vuraraq aclığa sәbәb olmuşdur. Müasir dövrdә bu xәstәlik isti, quraq vә suvarılan әrazilәrdәn başqa digәr bölgәlәrdә ciddi mәhsul itkisi yaradır. Qeyd etmәk lazımdır ki, sahәdәn gәtirilmiş infeksiyalı kartof yumruları anbarda çürüyә bilәr (şәkil 10.117). Kartof yumruları bu xәstәliyә әsasәn yağıntılı vә rütubәtli hava şәraitindә yoluxur. Yaxşı şәraitdә saxlanılan kartofda xәstәliyin cüzi dәrәcәdә yayılması müşahidә edilib.
Şәkil 10.116. Kartofda fitoftoroz xәstәliyi (Phytophthora infestans), (Mәnbә: H. Moline, USDA, Beltsvill, Merilend)
Şәkil 10.117. Kartofda fitoftoroz xәstәliyi, daxili hissә (Phytophthora infestans), (Mәnbә: H. Moline, USDA, Beltsvill, Merilend)
Fuzarioz, quru çürümә. Cinsi mәrhәlә: Mәlum deyil.
Qeyri-cinsi mәrhәlә: (1) Fusarium solani (Mart.) Sacc. (2) F. roseum (Lk.) Snyd. & Hans.
Fuzarioz quru çürümә xәstәliyi bütün kartof sahәlәrindә vә emal müәssisәlәrindә müşahidә edilir. Xәstәliyin әmәlә gәtirdiyi çürük vә zәdәli hissәlәr quru olur, lakin bakteriyaların törәtdiyi ikinci dәrәcәli infeksiyalar belә hissәlәrin nәmlәnәrәk yumşalmasına sәbәb olur. Bakterial yaş çürümә xәstәliyi isә әksәr hallarda mәhsulda xoşagәlmәz qoxu yaradır.
Fuzarioz quru çürümә xәstәliyini törәdәn göbәlәklәr kartof yumrularının peridermasına vә ya mәsamәlәrinә nüfuz edә bilmir. Bәzi infeksiyalar hәşәratların vә ya gәmiricilәrin vurduğu zәdәlәrdә әmәlә gәlir. Patogenlәr isә digәr göbәlәk xәstәliklәrindәn yaranan zәdәlәri zәbt edәn ikinci dәrәcәli mikroorqanizmlәr olar bilәr. Patogen göbәlәklәr kartof yumrularına mexaniki yaralardan, kәsiklәrdәn vә periderma zәdәlәrindәn daxil olur. Ümumiyyәtlә, kartof yumruları fuzarioz quru çürümә xәstәliyinә qarşı nisbәtәn müqavimәt göstәrir, lakin anbarda saxlanılan mәhsulun hәssaslığı getdikcә artır (şәkil 10.118). Xәstәlik 15-200C (59-680F) temperaturlar hәddindә çox sürәtlә inkişaf edir. Kartof yumrularındakı kәsik hissәlәrә suberin yığılır vә xәstәliyin qarşısını alan periderma tәbәqәsi әmәlә gәlir. Periderma tәbәqәsi bir neçә gün әrzindә 200C (680CF) temperaturda formalaşır.
Qara dәmgil. Cinsi mәrhәlә: Thanatephorus cucumeris. (Frank) Donk.
Qismәn sinonim olan adlar:
= Corticium areolatum Stahel
= Pellicularia filamentosa (Pat.) Rocers.
= Ceratobasidium filamentosum (Pat.) Olive.
Şәkil 10.118. Kartofda fuzarioz quru çürümә xәstәliyi (F. solani vә ya E. roseum), (Mәnbә: H. Moline, USDA, Beltsvill, Merilend)
Şәkil 10.119. Kartofda qara dәmgil xәstәliyi (Rhizoctonia solani)
= Hypochnus filamentosus Pat.
= Corticium praticola Kotila
= Corticium sasakii (Şirai) Matsumoto
= Hypochnus sasakii Şirai
= Pellicularia sasakii (Şirai) Ito
= Botryobasidium solani (Prill. vә Delacr.) Donk
= Corticium solani Prill. vә Delakr. Qeyri-cinsi mәrhәlә: Rhizoctonia solani Kühn
= Moniliopsis solani Kühn
= Rhizoctonia macrosclerotia J. Matz
= Rhizoctonia microsclerotia J. Matz. Kartof yumrusundakı sklerosiyaların vә ya bitki qalığındakı göbәlәk mitselilәrinin inokulyat әmәlә gәtirdiyi sahәlәrdә qara dәmgil xәstәliyinә rast gәlmәk olar. Kartof bitkisinin gövdәsi, zoğları vә köklәri bu xәstәliyә yoluxa bilәr. Sklerosiyalar әlverişli mühitdә (aşağı torpaq temperaturunda vә yüksәk rütubәtdә) kartof yumrularında әmәlә gәlir. Yığılmış kartof yumrularında peridermaya sıx yapışmış qara vә ya tünd qәhvәyi sklerosiya müşahidә edilir (şәkil 10.119). Bu lәkәlәr adәtәn “yuyulmayan vә tәmizlәnmәyәn palçıq” kimi görünür. Sklerosiya diametri bir neçә millimetr, forması vә ölçüsü isә dәyişkәn olur. Sklerotilәr kartofu çürütmür, lakin onun әmtәәlik görünüşünü dәyişir.
Digәr xәstәliklәr. Yığımdan sonrakı dövrdә kartof yumrularında vaxtaşırı şәkildә digәr xәstәliklәrә dә rast gәlmәk olar. Bu xәstәliklәr bәzәn әrazi üçün mühüm әhәmiyyәt kәsb edir.
Quru çürümә. Bu xәstәliyi Phoma exigua Desm. var. foveta (Foister) Boerema vә Phoma exigua Desm. var. exigua Sutton vә Uater patogen törәdicilәri törәdir. Birinci patogen daha tәhlükәlidir vә Şimali Avropanın әksәr ölkәlәrindә qeydә alınmışdır. İnfeksiyalı kartof yumrularında әvvәlcә inokulyat әmәlә gәlir. Göbәlәk sporları torpaqda yuyularaq yayılır vә kartofda infeksiya törәdir. İnfeksiyalar әsasәn yığım vә yüklәmә-boşaltma işlәri zamanı yaranan zәdәli hissәlәrdә müşahidә edilir.
Boz çürümә. Botrytis cinerea Pers.:Fr. patogeni kartof bitkisinin yarpaqlarına yayılır. Bu xәstәlik lazımi qaydada qurudulmamış vә optimal temperatur hәddindәn yuxarı dәrәcәdә saxlanılan kartofa ciddi ziyan vurur.
Ağ çürümә. Bu xәstәliyi Sclerotinia sclerotiorum (Lib.) de Bary vә S. minor Jagger patogenlәri törәdir. Kartof sahәsindә xәstәliyә yoluxmuş mәhsul anbar mühitindә dә çürümәyә davam edә bilәr.
Skrelotioz çürümә xәstәliyi. Kartof sahәlәrindә bu xәstәliyi Sclerotium rolfsii Sacc. patogeni törәdir. Yığım vaxtı xәstәliyә yenicә yoluxmuş kartof yumruları anbar mühitindә (göbәlәyin çoxalması üçün әlverişli olan temperaturda) çürümә davam edә bilәr.
Qonur çürümә. Bu xәstәliyi (şәkil 10.120) Phytophthora erythroseptica Pethybr. patogenlәri törәdir. Xәstәliyin sirayәt etdiyi әsas gövdә solaraq çürüyür. Xәstәliyә yoluxmuş kartof yumruları tünd qәhvәyi rәng alır vә qaralır. Kartofun iç çürümәsi
234 FӘSİL10
Şәkil 10.120. Kartofda qonur çürümә xәstәliyi (Phytophthora erythroseptica), (Mәnbә: H. Moline, USDA, Beltsvill, Merilend)
Seçilmiş məhsulların yığımdan sonrakı xəstəlikləri
235
isә kök boğazından başlayır vә toxumalar çox elastik şәkil alır. Daxili toxumalar çürüdükcә qonur rәng alır. Kartof yumruları anbar mühitindә dә çürümәyә davam edә bilәr.
Lobya. Boz çürümә (Botrytis). Cinsi mәrhәlә: Botryotinia fuckeliana (de Bary) Vhetzel.
Qeyri-cinsi mәrhәlә: Botrytis cinerea Pers.:Fr.
Botritiozboz çürümә xәstәliyi yığımdan sonrakı dövrdә lobyanın әn geniş yayılmış xәstәliklәrindәndir. Patogen göbәlәklәr rütubәtli vegetasiya dövründә ciddi mәhsul itkisinә sәbәb olur. Asma suvarma sistemlәri sahәnin nәmliyini artırır vә bu xәstәlik üçün әlverişli mühit yaradır. Göbәlәk misellәri infeksiyalı lobya qınındakı zәdәli hissәlәrә nüfuz edәrәk xәstәliyi әtrafdakı sağlam lobyalara yayır (şәkil 10.121). Xәstәliyә yoluxmuş zәdәli hissәlәr vә ya qının üzәrindәki göbәlәk konidilәri yeni infeksiya mәnbәlәri hesab edilir.
Ağ çürümә. Cinsi mәrhәlә: 1) Sclerotinia sclerotiorum (Lib.) de Bary.
2) Sclerotinia minor Jagger.
Qeyri-cinsi mәrhәlә: Mәlum deyil.
Qeyd: Kahının ağ çürümә xәstәliyinә aid bölmәdә mikroorqanizmlәrin sinonim adları verilir.
Ağ çürümә xәstәliyini törәdәn iki patogen oxşar olsa da, sklerosiyanın ölçüsünә görә bir-birindәn fәrqlәnir. Sclerotinia sclerotiorum patogeninin әmәlә gәtirdiyi sklerotilәr daha böyükdür vә geniş yayılır.
Yığımdan әvvәlki dövrdә patogen göbәlәklәrin törәtdiyi infeksiya yığımdan sonrakı dövrdә xәstәliyә sәbәb olur (şәkil 10.122 vә şәkil 10.123). Lobya sahәlәrindә apotetsidәn çıxan askosporların vә ya sklerotilәrin әmәlә gәtirdiyi mitselilәr mәhsulu xәstәliyә yoluxdurur (şәkil 10.124). Apotesi müәyyәn iqlim şәraitindә sklerosiyalar әmәlә gәlir.
Şәkil 10.121. Lobyada botritiozboz çürümә xәstәliyi (B. cinerea)
Şәkil 10.122. Lobyada ağ çürümә xәstәliyi (Sclerotinia minor)
Şәkil 10.123. Lobyada ağ çürümә xәstәliyi (Sclerotinia minor)
Antraknoz. Cinsi mәrhәlә: Glomerella lindemuthiana Şear.
Qeyri-cinsi mәrhәlә: Colletotrichum lindemuthianum (Sacc. vә Magnus) Lams.Scrib.
ABŞ-ın quraq iqlimli qәrb bölgәlәrindәn başqa, dünyanın bütün digәr ölkәlәrindә antraknoz xәstәliyinә rast gәlmәk olar. Xәstәliyә yoluxmuş lobya qınlarında qara vә batıq yaralar әmәlә gәlir. Zәdәli hissәnin ortasındakı suluqlanmış tәbәqәdә çәhrayı-narıncı örtük vә yaralar yaranır (şәkil 10.125). Lobya sahәlәrindә xәstәliyә qarşı mübarizә aparmaq üçün müәyyәn fungisidlәrdәn, mәsәlәn benomildәn istifadә edilir. Bәzi mәdәni sortlar patogen göbәlәyin müәyyәn ştammlarına qarşı güclü müqavimәt göstәrir.
Şәkil 10.124. Sclerotinia sclerotiorum patogeninin apotetsilәri (Mәnbә: J. C. Tu, Harrou tәcrübә stansiyası, Ontario, Kanada)
Şәkil 10.126. Şirin kartofda rizopus xәstәliyi (R. stolonifer)
Şәkil 10.125. Lobyada antraknoz xәstәliyi (Colletotrichum lindemuthianum), (Mәnbә: H. Moline, USDA, Beltsvill, Merilend)
Şirin kartof. Rizopus (Rhizopus) . Patogen mikroorqanizm: Rhizopus stolonifer (Ehr.:Fr.) Lind. Qeyd: Çәyirdәkli meyvәlәrin rizopus çürümә xәstәliyinә aid bölmәdә mikroorqanizmlәrin sinonim adları verilmişdir. Rhizopus stolonifer göbәlәyi müxtәlif üzvi maddәlәrdә çoxalan, geniş yayılmış patogen mikroorqanizmdir. Bu göbәlәk soyudulmamış mәhsullara vә yetişmiş meyvәlәrin әksәr növlәrinә (gilәmeyvәlәr, çәyirdәkli meyvәlәr, pomidor, papaya vә s.) yayılır (şәkil 10.126). Patogen göbәlәklәr 5ºC (41ºF) temperaturda müәyyәn dәrәcәdә inkişaf edir. Cücәrәn göbәlәk sporları sağlam sahibә nüfuz edә bilmir.
Xәstәlik inkişaf etdikcә şirin kartofun köklәri çürüyәrәk yumşalır vә meyvә lәtinin müәyyәn hissәlәrindә maye kütlә әmәlә gәlir. Göbәlәyin ağ mitselilәri mexaniki zәdәlәrdә, qabığın çatlamış hissәlәrindә vә ya mәsamәlәrdә inkişaf edir. Sporlar cücәrdikcә qara sporangilәr әmәlә gәlir vә örtüyün rәngi tәdricәn qaralır. Anbar mühitindә xәstәliyә yoluxmuş kartofdakı göbәlәk mitselilәri çoxalaraq sağlam mәhsullara yayılır, lakin yaxşı qurudulmuş kartof yumrularına nadir hallarda nüfuz edә bilir.
236 FӘSİL10
237 Seçilmiş məhsulların yığımdan sonrakı xəstəlikləri
Qara çürümә. Cinsi mәrhәlә: Ceratocystis fimbriata Ell. vә Halst. = Ceratostomella fimbriata (Ell. vә Halst.) Elliott. = Endoconidiophora fimbriata (Ell. vә Halst.) Davd. = Ophiostoma fimbriata (Ellis vә Halst.) Nannf.
Qeyri-cinsi mәrhәlә: Chalara sp.
Qara çürümә xәstәliyi kartof sahәlәrindә mәhsul yığımından sonra yayılır. İnfeksiyalı köklәr qaralır, bәrkiyir vә codlaşır. Patogen göbәlәk külli miqdarda qeyri-cinsi spor әmәlә gәtirir. Belә sporlara ölçüsü tәxminәn 5x15 μm olan, tәkhüceyrәli, nazik divarlı, slindrşәkilli, hamar vә rәngsiz endokonidilәri aid etmәk olar. Konidilәr isә xәstәliyin sirayәt etdiyi hissәlәrin sәthindә formalaşan slindrşәkilli strukturdur. İnfeksiyalı toxumalarda ölçüsü 9-18x6-13 μm olan qalın divarlı qәhvәyi xlamidosporlar әmәlә gәlir. Bitkinin zoğlarında vә köklәrindә sitoplazma hәll olduqca peritesilәr әmәlә gәlir vә onlardan askospor çıxır.
Yava qara çürümә xәstәliyi. Cinsi mәrhәlә: Botryosphaeria rhodina (Cooke) Arx.
Qeyri-cinsi mәrhәlә: Lasiodiplodia theobromae (Pat.) Griff. vә Maubl.
Qeyd: Bananın lasiodiplodiya xәstәliyinә aid olan bölmәdә patogen mikroorqanizmlәrin sinonim adları verilmişdir. Botryosphaeria rhodina vә Lasiodiplodia theobromae patogenlәrinin arasındakı әlaqә zәifdir.
Yava qara çürümә xәstәliyini Lasiodiplodia theobromae göbәlәyi törәdir. Bu göbәlәyin Yavadan gәtirilmiş şirin kartofla yayıldığı güman edilirdi. Lakin sonra mәlum oldu ki, patogen göbәlәklәr bir çox bitkilәrdә yaşayır. Xәstәliyә bütün şirin kartof sahәlәrindә rast gәlmәk olar. Göbәlәklәr sahәdәki bitki qalıqlarında, çürük kartofda, aralıq sahiblәrdә vә hәssas alaq otlarında yaşayır. Sporlar isә әsasәn torpaqdakı göbәlәklәrdәn әmәlә gәlәrәk hava, duman, hәşәrat vә sıçrayan su damcıları ilә yayılır. Göbәlәklәr kökün peridermasına nüfuz edә bilmir, lakin kökәtrafı yaralardan bitkiyә daxil olur. Soyuq temperaturun tәsirinә mәruz qalmış köklәr xәstәliyә qarşı hәssaslaşır. Ümumiyyәtlә, soyuducu anbarda 5-8 aydan artıq saxlanmış köklәr bioloji cәhәtdәn qocalır vә daha hәssas olur.
Şәkil 10.127. Şirin kartofda fuzarioz (F. oxysporum)
Fuzarioz, sәth çürümәsi. Cinsi mәrhәlә: Mәlum deyil.
Qeyri-cinsi mәrhәlә: Fusarium oxysporum Schlect.
Fuzarioz sәth çürümәsi xәstәliyi sәth altı toxumalara dәrhal tәsir edir. Bununla belә, köklәrә tәxminәn bir santimetrdәn artıq yayıla bilmir. Dәrin kök toxumasının çürümәsi ikinci dәrәcәli mikroorqanizmlәrin yayılmasından xәbәr verir. Sәthi epidermal qatlar tәsirә mәruz qalmasa da, bәzi qara lәkәlәr әmәlә gәlә bilәr. Xәstәliyin ilkin әlamәtlәri cüzi dәrәcәdә batıq, dairәvi vә qәhvәyi yaraların әmәlә gәlmәsidir. Zәdәli hissәlәr getdikcә böyüyür vә konsentrik zonalara ayrılır (şәkil 10.127).
Fuzarioz sәth çürümәsi xәstәliyi torpaq mühitindә әmәlә gәlәn inokulyatlardan yaranır. Əksәr hallarda yığım vaxtı torpaqla çirklәnmiş meyvә yaraları infeksiya yayır. Kartof yumrularını (köklәri) parlaq günәşin altında bir saatdan artıq saxladıqda xәstәlik daha sürәtlә inkişaf edә bilәr. Xәstәliyin qarşısını almaq üçün kartofu qurudaraq yaraları sağaltmaq lazımdır.
Pomidor. Alternariyavә ya qara lәkәlik (Alternaria). Cinsi mәrhәlә: Mәlum deyil.
Qeyri-cinsi mәrhәlә: Alternaria alternata (Fr.:Fr.) Keissl.
Qeyd: Alma vә armudun alternariya xәstәliyinә aid olan bölmәdә patogen mikroorqanizmlәrin sinonim adları verilir.
Pomidor bitkisinin alternariya (Alternaria) xәstәliyi meyvәnin sәthindә yastı vә ya batıq zәdәlәr әmәlә gәtirir. Zәdәli hissәlәri adәtәn qara göbәlәk mitselilәri ilә örtülür (şәkil 10.128) vә pomidorun lәtinә yayılır. Mitselilәrin nüfuz etdiyi meyvә lәtindә quru, bәrk vә qara kütlә әmәlә gәlir.
Şәkil 10.128. Pomidorda alternariya xәstәliyi (A. alternata)
Alternaria alternata pomidor sahәlәrindә gizli infeksiya törәdir vә meyvәnin kutikulasına nüfuz edir. Soyudulmamış pomidorun zәdәli hissәlәrindә belә infeksiyalara rast gәlmәk olar. Soyudulmuş pomidorun sәthindәki zәdәli hissәlәr isә çürüyә bilәr. Patogen göbәlәklәr mexaniki yaralar vasitәsilә meyvәnin daxili toxumasına yayılır. Pomidorun yüklәnmә, boşaldılma vә daşınması zamanı saplaq әtrafında әmәlә gәlәn zәdәli hissәlәr xәstәliyin yayılması üçün әlverişli şәrait yaradır. Tәxminәn 130C (550F)-dәn (xüsusilә dә 50C (410F)-dәn) aşağı temperaturda uzun müddәt saxlanılmış mәhsulun müqavimәti әhәmiyyәtli dәrәcәdә zәiflәyir. Kal pomidor meyvәsi soyuğun tәsirinә qarşı daha hәssas olur. Nisbәtәn qızarmış vә yetişmiş pomidorun soyuğa qarşı hәssaslığı isә nisbәtәn zәif olur. Qeyd etmәk lazımdır ki, soyuqdan zәdәlәnmәnin digәr әlamәtlәri olmadıqda mәhsulun alternariya xәstәliyinә qarşı müqavimәti hәtta soyuqdan donma әlamәtlәri olmadan da itә bilәr.
Oxşar әlamәtli xәstәliyi Pleospora herbarum (Pers.:Fr.) Rabenh. (cinsi) vә Stemphylium herbarum Simmonds (natamam) göbәlәklәri törәdir. Alternariya xәstәliyini törәdәn törәdicini bu patogen mikroorqanizmlәrdәn adi gözlә ayırmaq çox çәtindir.
Fitoftoroz. Patogen mikroorqanizmlәr: Phytophthora nicotiana Breda de Haan var. parasitica (Dastur) Uoterhauz
= Phytophthora parasitica Dastur.
Fitoftoroz xәstәliyini әsasәn Phytophthora nicotiana var. parasitica göbәlәyi törәdir, lakin P. capsici Leonin vә P. drechsleri Tucker patogenlәrinin dә bu xәstәliyә sәbәb olması müşahidә edilir. Phytophthora spp. göbәlәyinin digәr növlәri dә bu xәstәliyin inkişafında müәyyәn rol oynayır. Phytophthora spp. göbәlәklәri torpaqda yaşayan patogen mikroorqanizmlәrdir. İsti vә rütubәtli hava şәraitindә (10220C [64-720F]) göbәlәk sporangilәri hәrәkәtli, üzәn sporların әmәlә gәlmәsinә
238 FӘSİL10
239 Seçilmiş məhsulların yığımdan sonrakı xəstəlikləri
tәkan verir. Bu sporlar torpaqla tәmasda olan meyvәlәrdә infeksiya törәdir. Külәkli havada tәrkibindә göbәlәk sporları olan yağış damcıları meyvәnin üzәrinә sıçrayaraq infeksiya yaya bilәr. Zәdәli hissәlәr adәtәn batıq olmur. Pomidor qabığının altında qızılgül lәçәyinә bәnzәyәn lәkәlәr әmәlә gәlir (şәkil 10.129). Mәhsul itkisini azaltmaq üçün meyvәnin torpaqla tәmasda olmasının qarşısı almaq lazımdır.
Boz çürümә vәbotritioz lәkәliliyi. Cinsi mәrhәlә: Botryotinia fuckeliana (de Bary) Whetzel
Qeyri-cinsi mәrhәlә: Botrytis cinerea Pers.:Fr.
Şәkil 10.129. Pomidroda fitoftoroz xәstәliyi (Phytopthora spp.)
Boz çürümә vә ya botritioz lәkәliliyi xәstәliyini törәdәn göbәlәklәr yığımdan sonrakı dövrdә әksәr meyvә-tәrәvәz mәhsullarına vә çiçәklәrә yayılan patogen mikroorqanizmlәrdir. Göbәlәyin çoxalması üçün lazım olan optimal temperatur 250C (770F)-dir, lakin patogenlәr -20C vә ya -30C (28 vә ya 260F) temperaturda mәhsulu tәdricәn çürüdә bilir. Belәliklә, bu xәstәlik bitkinin davam gәtirә bildiyi әn aşağı temperatur sәviyyәsindә sürәtlә inkişaf edir. Patogen göbәlәklәr meyvәnin qabığına hәtta sahәdә nüfuz edә bilir. Saplağın әtrafındakı çatlamış hissәlәr vә ya mexaniki yaralar infeksiyanın yayılma mәnbәlәri hesab edilir.
Xәstәliyin әn geniş yayılmış әlamәti zәdәli hissәlәrin “çirkli ağ” göbәlәk mitselisi ilә örtülmәsidir. Göbәlәk sporları әmәlә gәldikcә bu mitseli kütlәsi boz vә ya bozqәhvәyi rәng alır. Patogen göbәlәyin zәbt etdiyi toxumalar islanır.
Soyuq vә rütubәtli mühitdә meyvәnin üzәrindә cücәrәn konidilәr botritioz lәkәliliyinә sәbәb olur. Mitselilәr meyvәnin epidermisinә nüfuz edir. İsti mühitdә göbәlәklәr mәhv olsa da, meyvәnin üzәrindә lәkәlәr qalır (şәkil 10.130).
Turş çürümә. Cinsi mәrhәlә: Galactomyces geotrichum (Butl. vә Pters) Redh. vә Mall.
Qeyri-cinsi mәrhәlә: Geotrichum candidum Link.
Qeyd: Sitrus meyvәlәrinin turş çürümә xәstәliyinә aid olan bölmәdә patogen mikroorqanizmlәrin sinonim adları verilmişdir.
Turş çürümә xәstәliyinә bütün pomidor sahәlәrindә rast gәlmәk olar. Kaliforniyada bu xәstәlik әsasәn pomidorun emal edildiyi sahәlәrdә geniş yayılmışdır. Bunun әsas sәbәbi drozofil milçәk vә digәr hәşәratların çürük pomidor meyvәsindә әmәlә gәlmiş inokulyatları әtrafa yaymasıdır. Mitsellәr meyvәnin epidermisinә nüfuz edir. İsti mühitdә göbәlәklәr mәhv olsa da, meyvәnin üzәrindә lәkәlәr qalır (şәkil 10.130). Yağışlı havada vә ya yenicә suvarılmış pomidor sahәlәrindә torpaqla tәmasda olan meyvәlәrdә infeksiya әmәlә gәlә bilәr. Tәzә meyvә bazarı üçün nәzәrdә tutulmuş pomidorda (yaşıl vә ya çәhrayı pomidorda) bu xәstәliyi müşahidә etmәk olar. Meyvәnin zәdәli hissәlәri islanır vә ağarır, zәdәnin sәthi isә parlaq deyil, tutqun rәng alır (şәkil 10.131). İnfeksiya әsasәn saplaqәtrafı hissәlәrdә әmәlә gәlәrәk meyvәnin kәnarlarına yayılır.
Şәkil 10.130. Pomidorda botritioz lәkәliliyi (Botrytis cinerea)
Şәkil 10.131. Pomidorda turş çürümә xәstәliyi (Geotrichum candidum), (ilkin әlamәtlәri)
Bir neçә gün әrzindә 00-50C (32-410F) temperatura kimi soyudulmuş kal vә ya nisbәtәn yetişmiş pomidor turş çürümә xәstәliyinә qarşı hәssas olur (şәkil 10.132).
Patogen göbәlәklәr 5-380C (41-1000F) temperatur hәddindә infeksiya törәdir. Xәstәliyin inkişaf etmәsi üçün lazım olan optimal temperatur isә 300C (860F)-dir.
Şәkil 10.132. Pomidorda turş çürümә xәstәliyi (Geotrichum candidum)
Rizopus (Rhizopus). Patogen mikroorqanizm: Rhizopus stolonifera (Ehrenb.:F.) Vuill.
Qeyd: Çәyirdәkli meyvәlәrdә rizopus vә ya “bığcıqlı” çürümә xәstәliyinә aid olan bölmәdә patogen mikroorqanizmlәrin sinonim adları verilmişdir.
Rhizopus stolonifer göbәlәyi ilkin mәrhәlәdә meyvә qabığında sulu lәkәlәr әmәlә gәtirir. Zәdәli hissәlәr böyüdükcә meyvә qabığı çatlayır. Göbәlәklәr әvvәlcә ağ-boz mitseli vә sporangifor kütlәsi әmәlә gәtirir. Bu zaman sporlar әmәlә gәldikcә kütlәnin rәngi qaralır (şәkil 10.133). Göbәlәk mitselilәri xәstә meyvәdәn sağlam meyvәlәrә yayılaraq “mәskunlaşır” (şәkil 10.134). Patogen göbәlәklәr mәhsulda 24-270C (75-810F) temperaturda çox sürәtlә, 100C (500F) temperaturda zәif inkişaf etdiyi halda, 50C (410F) temperaturda isә çoxala bilmir.
Şәkil 10.133. Pomidorda rizopus xәstәliyi (R. stolonifer), (erkәn mәrhәlә)
Şәkil 10.134. Pomidorda rizopus xәstәliyi (R. stolonifer), (son mәrhәlә)
240 FӘSİL10
241 Seçilmiş məhsulların yığımdan sonrakı xəstəlikləri
Antraknoz. Cinsi mәrhәlә: Mәlum deyil.
Qeyri-cinsi mәrhәlә: Colletotrichum coccodes (Ualr.) Hughes. = Colletotrichum atramentari um (Berk & Broome) Taubenhaus.
Antraknoz xәstәliyini isti vә quraq mühitdә yuxarıdakı mikroorqanizmlәr vә ola bilsin ki, digәr Colletotrichum spp. patogenlәri törәdir. Zәdәli hissәlәr cüzi dәrәcә batıq olur. Onların diamteri adәtәn 1,0-1.5 sm (0.4-0.6 düym) arasında dәyişir. Zәdәli hissәdәki örtükdә nazik konidi kütlәsi әmәlә gәlir (şәkil 10.135). Konidilәr sağlam meyvәyә nüfuz edә bilir, xәstәlik әsasәn yetişmiş meyvәdә ciddi problem yaradır. Kal meyvәdә qәhvәyi lәkәlәrin әmәlә gәlmәsi göbәlәyin mәhsula nüfuz edә bilmәmәsinin әlamәtidir.
Digәr xәstәliklәr. Penicillium spp. göbәlәklәri, o cümlәdәn Penicillium expansum patogeni hәddindәn artıq yetişmiş vә ya soyudulmuş pomidor meyvәsinin çürümәsinә sәbәb olur. Fuzarioz çürümә xәstәliyindәn әmәlә gәlәn zәdәli hissәlәri antraknozun әlamәtlәrindәn adi gözlә ayırmaq çәtindir. Patogen göbәlәk ola bilsin ki, Fusarium roseum qrupuna mәxsusdur. Zәdәli hissәlәr yalnız yetişmiş pomidorda müşahidә edilir (şәkil 10.136).
Şәkil 10.135. Pomidorda antraknoz xәstәliyi (Colletotrichum spp.)
10.4. Terminlәrin izahı
Şәkil 10.136. Pomidorda fuzarioz xәstәliyi (Fusarium spp.)
Abiotik xәstәlik – cansız amillәrin törәtdiyi xәstәlik
Aservuli (loja) – müәyyәn natamam göbәlәklәrdә xüsusi tutum; konidilәri daşıyan konidifor tәbәqәsindәn ibarәt nәlbәkişәkilli, dayaz struktur; antraknoz xәstәliyindә vә Pezicula cinsinә mәxsus olan göbәlәklәrdә müşahidә edilir.
Anamorf - göbәlәyinqeyri-cinsi törәmә mәrhәlәsi
Antraknoz - lojada qeyri-cinsi spor әmәlә gәtirәn göbәlәk xәstәliyi
Apotetsi – daxilindә asklar olan, fincanşәkilli cinsi çoxalma törәdәn göbәlәk
Appressorium – hif ucunun kökәbәnzәr vә ya dilimli, şişmiş kütlәsi; әksәr hallarda ifraz olunmuş jelatinli maddәyә yapışır vә yoluxma mitseli әmәlә gәtirir, infeksiya mitselilәri bitkinin toxumasına nüfuz edir
Artrospor – hiflәrin tәsadüfәn vә ya eyni anda parçalanması nәticәsindә әmәlә gәlәn sporlar
Yoluxma hifi – sporların cücәrmәsi zamanı әmәlә gәlәn göbәlәk hifi
Cins – növ vә fәsilә arasındakı taksonomik qrup, mәsәlәn Monilinia fructicola. Cücәrmә – sporların şişmәsi vә hiflәrin çıxması, çoxalmanın başlanğıcı
Cinsi mәrhәlә – qametlәrin birlәşmәsi nәticәsindә sporların әmәlә gәlmәsi
Sahib (daşıyıcı)– göbәlәklәrin vә ya bakteriyaların çoxaldığı vә qidalandığı canlı orqanizm
Frusporktifikasiya – mәhsuldar göbәlәk orqanının vә ya hәr hansı strukturun spor әmәlә gәtirmәsi
Fungisid (sifәt) – göbәlәklәri mәhv edәn vә ya onların inkişafına mane olan
Fungisid (isim) – göbәlәklәri mәhv edәn vә ya onların inkişafına mane olan kimyәvi preparat vә ya fiziki vasitә.
Fungistatik – göbәlәklәri mәhv etmәdәn onların inkişafına mane olan vasitә
Fungi Imperfecti (natamam göbәlәklәr şöbәsi) – qeyri-cinsi inkişaf tsiklinә malik olan göbәlәklәr
Göbәlәk – cinsi vә ya qeyri-cinsi sporlarla törәyәn, adәtәn nüvәli mitselilәri olan, xlorofilsiz heterotroflar
Gәlir marjası – xalis gәlir mәnfәәti
Haploid – normal somatik hüceyrәdә olan xromosomların yarısına sahib olan embrion hüceyrә
Hialin – rәngsiz, şәffaf vә ya buna bәnzәr
Hif – uc hissәdәn uzanaraq şaxәlәnәn, sapabәnzәr mitseli strukturu
Hyaloplazma - hüceyrәlәrin daxilindә mövcud maye
Hәssas bitki – hәr hansı patogenin törәtdiyi infeksiyaya qarşı hәssas
Hәssas – zәrәrli vә ya patogen mikroorqanizmin tәsirinә qarşı müqavimәt göstәrmәk qabiliyyәtinin olmaması
İn vitro – cansız substratda çoxalma
İn vivo – canlı bitkilәrdә vә ya heyvanlarda çoxalma
Invaziya - göbәlәyin hәmin yarada yayılması
İnokulyat – patogen mikroorqanizmin xәstәlik törәdәn vә sağlam toxumaya keçәn yoluxucu hissәlәri, mәsәlәn sporlar vә ya bakteriya hüceyrәlәri
İnokulyasiya – inokulyatların infeksiya sahәsindә yerlәşmәsi
İnkubasiya dövrü – bitkinin vә ya bitki toxumasının inokulyasiyası ilә xәstәliyә qarşı ilk dәfә müşahidә olunan reaksiya arasındakı müddәt İnfeksiya sahәsi – infeksiyanın әmәlә gәldiyi sahә Çürümә – gözlә görünә bilәn mitseli vә ya spor kütlәsindәn ibarәt göbәlәklәr.
Xlamidospor – әtraf mühitin kәskin tәsirlәrinә qarşı adәtәn müqavimәt göstәrәn, qalın divarlı spor mitselin şәkildәyişmә forması Konididaşıyan – konidilәrin әmәlә gәldiyi xüsusi mitseli kütlәsi
Konidi – sporangiosporlar vә xlamidosporlar istisna olmaqla yerdә qalan bütün qeyri-cinsi sporlar; mitselinin xüsusi hissәsindә, konididaşıyanda әmәlә gәlәn
Qamet – әks cinsli qametin nüvәsi ilә birlәşә bilәn haploid nüvәli reproduktiv hüceyrә
Qeyri-cinsi mәrhәlә – sporların qamet birlәşmәsi olmadan әmәlә gәlmәsi
Qram-mәnfi – Qram metoduna әsasәn, bәnövşәyi rәngi özündә saxlamayan mikroorqanizm
Mәhsuldar orqan – sporlu vә ya spor әmәlә gәtirәn mürәkkәb göbәlәk strukturu: mәsәlәn, göbәlәklәrdә apotesi, peritesilәr, piknidilәr vә s.
Mumiyalaşmış – qurumuş vә büzüşmüş meyvә, mәsәlәn qonur çürümә xәstәliyini törәdәn patogenlәrin tәsirinә mәruz qalmış meyvә. Xәstәlikdәn özünü qoruma
Mitseli – göbәlәk hifi kütlәsi
Mikologiya – göbәlәklәrdәn bәhs edәn elm sahәsi
242 FӘSİL10
243 Seçilmiş məhsulların yığımdan sonrakı xəstəlikləri
Müqavimәt – sahib bitkidә vә ya bitkidә patogenin vә ya digәr zәrәrli faktorların tәsirlәrini sıxışdırmaq vә ya gecikdirmәk qabiliyyәti
Natamam göbәlәk – cinsi törәmә mәrhәlәsi olmayan göbәlәk
Nekroz – bitki toxumalarının ölmәsi vә nekrozlaşması
Opportunist - fürsәtcil
Parazit – başqa orqanizmdә yaşayan vә adәtәn xәstәlik törәdәn mikroorqanizm
Patogen (isim) – xәstәlik törәdәn mikroorqanizm vә ya amil
Patogen (sifәt) – xәstәlik törәdә bilәn
Patologiya – xәstәliklәrdәn bәhs edәn elm sahәsi
Peritesium (peritesilәr) – askospor әmәlә gәtirәn orqan. Yarımçıq tipli meyvәlәrdәn
Peritrixial – sәthindә tükәbәnzәr qamçılar olan
Piknidi (piknidilәr) – daxilindә konidilәr olan armudabәnzәr mәhsuldar orqan.
Protektant – qoruyucu maddә
Propaqula – vә ya diaspora hansı çoxalma növü nәticәsindә yaranmasından asılı olmayaraq, yeni göbәlәk fәrdinә başlanğıc verәn canlı rüşeym(göbәlәyi yayan vegetativ çoxalma orqanı)
Saprofit – müstәsna şәkildә cansız üzvi maddәlәrlә qidalanan oqranizm
Sklerotiya (sklerotilәr) – adәtәn spor daşımayan, nisbәtәn kürәşәkilli toxuma kütlәsi
Sporangium (sporangilәr) – kürәşәkilli divarları olan, qeyri-cinsi spor әmәlә gәtirәn orqan
Spor – göbәlәyin vә ya digәr ibtidai bitkilәrin tәk vә çoxhüceyrәli reproduktiv orqanı
Sporangiofor – hifli sporangi daşıyan
Sporangiospor – sporangiumda әmәlә gәlәn sporlar, mәsәlәn Rhizopus stolonifer vә Mucor piriformis
Sterilizasiya – hәr hansı әşyanı vә ya materialı canlı orqanizmlәrdәn tәmizlәmәk vә ya belә orqanizmlәri mәhv etmәk üçün işlәnmә üsulu(isti, soyuq vә s)
Substrat – orqanizmin yaşadığı vә qidalandığı maddә vә ya әşya
Tam mәrhәlә – cinsi törәmә qabiliyyәtinin olması
Teliomorf – cinsi mәrhәlәdә olan göbәlәklәr
Toksin – mikroorqanizmin әmәlә gәtirdiyi zәhәr
Yoluxmaq – patogenin bitkiyә daxil olaraq çoxalması vә qidalanması
Yoluxucu – bitkidәn vә onun hәr hansı hissәsindәn digәr bitkiyә keçәn xәstәliklәr
Yaşamaq qabiliyyәti – sağ qala bilmәk
Zәdәli hissә – xәstә vә zәdәlәnmiş toxuma hissәlәri.
10.5. Ədәbiyyat
Beattie, B.B., W.B.McGlasson vә N.L.Wade, 1990. Postharvest diseases of hor- 1. ticultural produce. Birinci cild, Viktoriya, Avstraliya: CSIRO. 84 pp. Brown, G.E. 1975. Factors affecting postharvest development of Colletotrichum 2. gloeosporioides in citrus fruits. Phytopathol. 65:404–409. Caruso, F.L. and D.C.Ramsdell, 1995. Compendium of blueberry and cranberry 3. diseases. St. Paul: APS Press. 126 pp. Clark, C.A. and J.W.Moyer. 1988. Compendium of sweet potato diseases. St. 4. Paul: APS Press. 96 pp.
Coates, L., T.Cooke, D.Persley, B.Beattie, N.Wade and R.Ridgway, eds. 1995. 5. Postharvest diseases of horticultural produce. Vol. 2. Queensland, Australia: 136 pp.
Davis, R.M., K.V.Subbara o, R.N.Raid and E.A.Kurtz. 1997. Compendium of 6. lettuce diseases. St. Paul: APS Press. 104 pp. Eckert, J.W. and I.L.Eaks. 1989. Postharvest disorders and diseases of citrus 7. fruits. Vol. 5. Univ. Calif. Div. Ag. and Nat. Res. 179–260. Eckert, J.W. and J.M.Ogawa. 1985. The chemical control of postharvest diseases: 8. Subtropical and tropical fruits. Annu. Rev. Phytopathol. 23: 421– 454. The chemical control of postharvest diseases: Deciduous fruits, berries, vegetables 9. and root/tuber crops. Annu. Rev. Phytopathol. 1988. 26:433–469.
Eckert, J.W. and N.F.Sommer. 1967. Control of diseases of fruits and vegetables 10. by postharvest treatment. Annu. Rev. Phytopathol. 5: 391–432.
El-Goorani, M.A. and N.F.Sommer. 1981. Fungistatic effects of modified at- 11. mospheres in fruit and vegetable storage. Hortic. Rev. 3: 412–461.
Ellis, M.A., R.H. Converse, R.N. Williams and B.Williamson, 1991. Compendium 12. of raspberry and blackberry diseases and insects. St. Paul: APS Press. 128 pp. Farr, D.F., G.F.Bills, G.P.Chamuris and A.Y.Rossman. 1989. Fungi on plants and 13. plant products in the United States. St. Paul: APS Press. 1,252 pp.
Griffen, D.H. 1993. Fungal physiology. New York. 14. Harvey J.M. 1978. Reduction of losses in fresh market fruits and vegetables. 15. Annu. Rev. Phytopathol. 16: 321–341.
Ismail, M.A. and G.E.Brown. 1975. Phenolic content during healing of ‘Valencia’ 16. orange peel under high humidity. J. Am. Soc. Hortic. Sci. 100:249–251. Postharvest wound healing in citrus fruit: Induction of phenylalanine ammonialyase 17. in injured ‘Valencia’ orange flavedo. J. Am. Soc. Hortic. Sci. 1979. 104:126–129.
Ismail, M.A., R.L.Rouseeff and G.E.Brown. 1978. Wound healing in citrus: 18. Isolation and identification of 7-hydroxycoumarin (Umbelliferone) from grapefruit flavedo and its effect on Penicillium digitatum Sacc. HortSci. 13: 358.
Jones, A.L. and H.S.Aldwinckle, 1990. Compendium of apple and pear diseases. 19. St. Paul: APS Press.125 pp.
Jones, A.L. and T.B.Sutton. 1999. Diseases of tree fruits in the east. Michigan 20. State Univ. Publ. NCR45.
Jones, J.B., J P.Jones, R.E.Stall and T.A.Zitter, eds. 1991. Compendium of 21. tomato diseases. St. Paul: APS Press. 112 pp.
Kuc, J. 1972. Phytoalexins. Annu. Rev. Phytopathol. 10: 207–232. 22.
Kuc, J. and N.Lisker. 1978. Terpenoids and their role in wounded and infected 23. plant storage tissue. Biochemistry of wounded plant tissues. New York: de Gruyter. 203–242.
244 FӘSİL10
245 Yığımdan sonrakı dövrdə zərərvericilərə qarşı mübarizə tədbirlərinin həyata keçirilməsi
Elizabet J. Mitçam, F. Qordon Mitçell, Meri Lu Arpaia vә Adel A. Kader
11
Yığımdan
sonrakı dövrdə zərərvericilərə
qarşı mübarizə təd birlərinin həyata keçirilməsi
11.1. Zәrәrverici hәşәratlara qarşı mübarizә tәdbirlәri
Beynәlxalq bazarlar tez xarab olan yerli mәhsullar üçün mühüm әhәmiyyәt kәsb edir. Ümumdünya Ticarәt Tәşkilatı (GATT) çәrçivәsindә bazarların bir çoxunda ticarәt imkanları artırılsa da, bәzәn fitosanitar tәlәblәrә görә ticarәtin mәhdudlaşdırılması müşahidә edilmәkdәdir. Ona görә dә yığımdan sonrakı dövrdә zәrәrvericilәrә qarşı mübarizә tәdbirlәrinin hәyata keçirilmәsi әksәr bağ mәhsullarının beynәlxalq ticarәti baxımından çox vacibdir. Bu bazarların gәlәcәyi mübarizә tәdbirlәrinin sәmәrәliliyindәn asılıdır. Yığımdan sonrakı dövrdә zәrәrvericilәrә qarşı mübarizә tәdbirlәri bağ mәhsullarının, o cümlәdәn qәrzәkli vә qurudulmuş meyvәlәrin saxlanılması zaman xüsusi diqqәt mәrkәzindә olmalıdır.
Fitosanitar tәlәblәr hәr hansı regionun aqrar sәnaye mәhsullarını zәrәrvericilәrdәn qorumaq üçün nәzәrdә tutulur. Bu mәhdudiyyәtlәr riskin qiymәtlәndirilmәsi әsasında tәsbit edilmәli vә elmi faktlara әsaslanmalıdır (GATT 1966, NAFTA 1992). Mәsәlәn, Aralıq dәnizi meyvә milçәyi Kaliforniyanın kәnd tәsәrrüfatına ciddi tәsir göstәrir. Ona görә dә istehsal bölgәlәrdindәn idxal olunan vә belә milçәklәrin populyasiya yaratdığı bütün kәnd tәsәrrüfatı mәhsulları ölkәyә daxil olmazdan qabaq karantindә saxlanılmalı vә sınaqdan keçmiş müvafiq müalicәlәr aparılmalıdır. Tәsdiqlәnmiş müalicәdәn keçmәyәn mәhsullar isә tamamilә qadağan edilmәlidir. Bundan başqa, Kaliforniyadan ixrac olunan mәhsullara da eyni karantin müalicәsi tәtbiq edilmәlidir.
Bәzi ticarәt tәrәfdaşları üçün hәr hansı mәhsulun ölkәyә idxal olunmasından qabaq mütlәq yoxlamadan keçmәsi tәlәb oluna bilәr. Əgәr yoxlama zamanı mәhsulda aktiv hәşәrat aşkar edilәrsә, onu geri qaytarmaq, mәhv etmәk vә ya müalicә etmәk tәlәb olunur. Aktiv hәşәrat dedikdә kәnd tәsәrrüfatına vә ya әtraf mühitә ziyan vuran vә yayılma potensialına malik olan zәrәrvericilәr nәzәrdә tutulur. Digәr hallada isә idxal olunan mәhsulun bazara çıxışına icazә vermәzdәn qabaq narahatlıq doğuran zәrәrvericilәri mәhv etmәk vә ya sterilizasiya etmәk üçün xüsusi müalicәlәr aparılır.
Hәr hansı xüsusi mәhsul vә hәşәrat üçün müalicә metodlarının hazırlanması mәqsәdilә müvafiq tәcrübәlәr aparılmalı vә geniş mәlumat bazası yaradılmaldır. Əksәr hallarda hәşәratı “Probit 9” ehtimal sәviyyәsindә mәhv etmәk tәlәb olunur. Bu o demәkdir ki, müalicә nәticәsindә zәrәrverici hәşәratın 99.99968%-i mәhv edilir vә ya 100000 hәşәratdan yalnız biri sağ qala bilir. Müvafiq tәcrübә mәlumatlarının düzgünlüyü vә dәqiqliyini yoxlayaraq qәbul etdikdәn sonra, çoxsaylı zәrәrvericilәr üzәrindә geniş miqyaslı testlәrin (tәsdiqlәnmә testlәrinin) hәyata keçirilmәsi tәlәbi irәli sürülә bilәr. Ümumiyyәtlә, müalicәnin hansı şәraitdә aparılacağını müәyyәnlәşdirmәk vә qәbul etmәk üçün idxal vә ixrac ölkәlәri arasında әhәmiyyәtli danışıqlar aparılır. Mәqbul müalicә protokoluna әsasәn müalicә metodlarının işlәnib hazırlanması ilә mәhsulun göndәrilmәsi arasındakı vaxt intervalı 5-10 il vә ya daha çox ola bilәr. Yığımdan sonrakı dövrdә zәrәrvericilәrә qarşı mübarizәnin aparılması qoz-fındıq vә quru meyvәlәrin
saxlanılmasında mühüm rol oynayır. Bu mәhsulları xarici mühit şәraitindә daha uzun müddәtdә saxlamaq olar, lakin bu zaman onları hәşәratların hücumundan qorumaq lazım gәlir. Mәhsulun saxlanıldığı müddәtdә ciddi karantin-nәzarәt qaydalarına әmәl etmәklә zәrәrverici hәşәratlara qarşı sәmәrәli mübarizә aparmaq mümkündür. Bu zaman bilmәk lazımdır ki, yüksәk tәrkibli CA mühiti (nәzarәtli saxlanma mühiti) vә kimyәvi fumiqasiya belә mәhsulları zәrәrvericilәrdәn qorumaq üçün әn çox tәtbiq olunan metodlardır. Belә metodlara hәm dә, anbardan çıxarılmış mәhsula, göndәrmәzdәn әvvәl karantin müalicәsinin tәtbiq edilmәsi dә aiddir. Mübarizә tәdbirlәrinin növlәri. Sistemli yanaşma. Zәrәrverici hәşәratlara qarşı mübarizәdә sistemli yanaşmanın tәtbiq edilmәsi o demәkdir ki, bütöv nәzarәti hәyata keçirmәk üçün bir mübarizә tәdbirindәn istifadә edilmir. Başqa sözlә desәk, qablaşdırılmış mәhsullarda hәr hansı zәrәrverici hәşәratın yayılma ehtimalını azaltmaq üçün çoxsaylı mübarizә tәdbirlәri hәyata keçirilir. Belә tәdbirlәrә sahәdә vә әtraf әrazilәrdә aparılan mübarizә tәdbirlәrini, yığım vaxtı mәhsulun yetişkәnliyinin nәzarәt altında saxlanılmasını, xüsusi yuma qaydalarını vә s. aid etmәk olar. Mәlumdur ki, yığım vaxtı mәhsulun yetişkәnlik dәrәcәsi zәrәrverici hәşәratların infeksiya törәtmәk qabiliyyәtinә güclü tәsir göstәrir. Buna misal olaraq, müxtәlif meyvә milçәklәrinin nisbәtәn kal sitrus meyvәsinә yığılmamasını göstәrә bilәrik. Meyvәlәri gibberellin turşusu ilә müalicә etmәklә qabığı bir müddәt kal vәziyyәtdә saxlamaq mümkündür. Sistemli yanaşmaya әsasәn, yığımdan sonrakı dövrdә zәrәrverici hәşәratlara qarşı mübarizә aparmaq üçün xüsusi müalicә metodu tәlәb olunmur, lakin mәhsulu göndәrmәzdәn qabaq yoxlama vә sertifikatlaşdırma prosedurası tәtbiq oluna bilәr. Zәrәrvericilәrdәn azad zonalar. Zәrәrvericilәrdәn azad zonalar vegetasiya mövsümündә hәr hansı zәrәrvericinin olmadığı vә bu faktın tәsdiqlәndiyi istehsal bölgәlәridir. Ümumiyyәtlә, hәr hansı mәhsulun infeksiyalı әrazilәrdәn belә zonalara daşınmasına mane olan xüsusi proqramlar hәyata keçirilmәlidir. Zәrәrvericilәrdәn azad zonadan ixrac edilmiş mәhsullara xüsusi karantin-müalicә metodları tәtbiq edilmir, lakin bu halda mәhsulların yoxlanması vә sertifikatlaşdırılması tәlәb oluna bilәr. Florida ştatında Karib meyvә milçәyindәn azad zonalar müәyyәn edilmişdir. ABŞ Kәnd Tәsәrrüfatı Nazirliyinin (USDA) Heyvan vә Bitki Sağlamlığına Nәzarәt Xidmәti İdarәsinin (APHİS) internet sәhifәsindә belә zonalar barәdә әtraflı mәlumat әldә etmәk olar (www.aphis.usda.gov/ppq/).
Yoxlama vә sertifikatlaşdırma. Mәhsulun ixrac edilmәzdәn (idxal edildiyi ölkәyә gәtirmәzdәn qabaq) әvvәl hәrtәrәfli yoxlanılması tәlәb edilә bilәr. Yoxlamanın sәviyyәsi aşkarlanmanın asanlığından, zәrәrverici hәşәratla bağlı yaranan riskin sәviyyәsindәn vә әvvәlki yüklәrdә aşkarlanmış zәrәrvericilәr barәdә әldә edilmiş mәlumatlardan asılı olaraq dәyişir. Ümumiyyәtlә, istehsalçılar vә ixracatçılar yığımdan sonrakı dövrdә mәhsulları zәrәrverici hәşәratlardan tәmizlәmәk üçün bütün mövcud metodlardan istifadә etmәlidirlәr. Bu fәsildә bәzi müalicә metodları barәdә mәlumat verilir. Mәhsul partiyasını yoxladıqdan sonra onun ixraca hazır olduğunu tәsdiqlәyәn sertifikat tәqdim olunur. Yoxlama vә sertifikatlaşdırma mәhsulun idxalı üçün yeganә tәlәb ola bilәr vә ya karantin müalicәsinә әlavә edilә bilәr. ABŞ Kәnd Tәsәrrüfatı Nazirliyinin (USDA) Heyvan vә Bitki Sağlamlığına Nәzarәt Xidmәti İdarәsinin internet sәhifәsindә yoxlama vә sertifikatlaşdırmaya dair geniş tәlimatlar verilmişdir (www.aphis.usda.gov/ppq/).
Yığımdan sonrakı müalicәlәr. Yığımdan sonrakı müalicәlәr mәhsula minimum dәrәcәdә ziyan vuran zәrәrvericilәri mәhv etmәk vә ya zәrәrsizlәşdirmәk üçün nәzәrdә tutulmuşdur. Qeyd etmәk lazımdır ki, müxtәlif mәhsulların karantin müalicәsinә reaksiyası onların sortundan, yetişkәnlik dәrәcәsindәn vә istehsal bölgәsindәn asılı
246 FӘSİL11
Yığımdan sonrakı dövrdə zərərvericilərə qarşı mübarizə tədbirlərinin həyata keçirilməsi
247
olaraq dәyişir. Belә müalicәlәrin aparılması çox vaxt mәhsulun hәr hansı ölkәyә daxil olması vә ya göndәrilmәsi üçün bir tәlәb kimi irәli sürülür. Əksәr müalicәlәr mәhsulu göndәrmәzdәn qabaq hәyata keçirilir. lakin bәzi hallarda bu iş mәhsulun daşınması vә ya mәntәqәyә çatdırılmasından sonra aparıla bilәr. Anbarda saxlanılan mәhsulların zәrәrverici hәşәratlardan qorunması üçün xüsusi müalicә metodlarının tәtbiq olunması mühüm әhәmiyyәt kәsb edir.
ABŞ Kәnd Tәsәrrüfatı Nazirliyinin (USDA) Heyvan vә Bitki Sağlamlığına Nәzarәt Xidmәti İdarәsinin bitki mühafizәsi vә karantin müalicәsinә dair tәlimat vәsaitindә tәsdiqlәnmiş müalicә metodlarının siyahısı verilir (www.aphis.usda.gov/ppq/ manuals/online-manuals.htm).
11.2. Yığımdan sonrakı dövrdә tәtbiq olunan müalicә metodları
Fumiqasiya. Anbarda saxlanılan mәhsulları zәrәrvericilәrdәn qorumaq vә dezinfeksiya etmәk üçün әn çox tәtbiq olunan müalicә metodu fumiqasiyadır. Fumiqantlar ucuz vә istifadәsi asan maddәlәrdir, lakin onların gәlәcәyi sual altındadır, çünki bu maddәlәr insan sağlamlığına vә әtraf mühitә mәnfi tәsir göstәrir.
Metil bromid. Metil bromid yığımdan sonrakı dövrdә zәrәrverici hәşәratlara qarşı mübarizәdә, anbarda saxlanılan mәhsulların qorunmasında vә ya dezinfeksiya müalicәsindә әn çox istifadә edilәn kimyәvi maddәdir. Metil bromid hәmçinin tәzә mәhsulların çoxunun davam gәtirdiyi ümumi biosiddir. Bu kimyәvi maddәnin dә gәlәcәyinin sual altında olması qeyd olunmalıdır. Monreal Protokoluna (BMT-nin sazişi) vә ABŞ-ın Tәmiz Hava Aktına әsasәn metil bromidin istifadәsi inkişaf etmiş (2005) vә inkişaf etmәkdә olan ölkәlәrdә (2015) mәrhәlәli şәkildә lәğv edilir. Bununla belә, protokola әsasәn karantin müalicәlәrindә vә kritik hallarda bu maddәdәn istifadә etmәk olar. Metil bromidin müәyyәn dәrәcәdә lәğv olunması digәr alternativ vasitәlәrә olan marağı artırır.
Bir sıra mәhsullar vә mübarizә kombinasiyaları üçün metil bromidlә müalicә protokolları müәyyәn edilmişdir. ABŞ Kәnd Tәsәrrüfatı Nazirliyinin (USDA) Heyvan vә Bitki Sağlamlığına Nәzarәt Xidmәti İdarәsinin internat sәhifәsindә bu barәdә mәlumat әldә etmәk olar. Cәdvәl 11.1-dә müalicә protokolunun nümunәsi verilir. Ümumiyyәtlә, metil bromid nә qәdәr yüksәk temperaturda verilәrsә, müalicәnin müddәti dә bir o qәdәr qısa olur. Ona görә dә müalicә temperaturları mәhsulun müqavimәt sәviyyәsinә әsasәn tәyin edilir. Metil bromid tәhlükәli qazdır, ona görә dә fumiqasiyanın tәtbiqindә vә müalicә kameralarının dizaynında tәhlükәsizlik qaydalarına ciddi şәkildә әmәl etmәk lazımdır. Fumiqasiya başa çatdıqdan sonra müalicә kamerası havalandırılmalı vә işçilәrin girişinә bundan sonra icazә verilmәlidir. Havalandırmanın müddәti fumiqant qazın mәhsuldan vә qablaşdırma materialından hansı sürәtlә çıxmasından asılı olaraq tәyin edilir.
Cәdvәl 11.1
Qәrb gilası milçәyinә (Rhagoletis indifferens) vә alma meyvәyeyәninә (Cydia pomonella) qarşı mübarizә mәqsәdilә gilasın metil bromidlә iki saatlıq müalicәsi
M nb :
Fosfin.Fosfin qazı qәrzәkli mәhsulları vә qurudulmuş meyvәlәri hәşәratlardan qorumaq üçün istifadә edilir, lakin bu kimyәvi maddә әksәr mәhsulları zәdәlәyir. Fosfin mәhsula gec tәsir göstәrir vә metil bromid kimi yaxşı nüfuz edә bilmir. Bununla belә, qurudulmuş mәhsulların saxlandığı kameralarda metil bromid vә fosfin qazları növbәli şәkildә istifadә edilir. Fosfin qazı kanserogen (xәrçәng törәdәn) maddә hesab edildiyindәn onun da gәlәcәyi sual altındadır.
Hidrogen sianid (HCN).Bu fumiqant sitrus meyvәlәrini müәyyәn zәrәrvericilәrdәn, mәsәlәn, Kaliforniyadan Arizonaya göndәrilәn mәhsullarda yayılmış qırmızı yastıcadan qorumaq üçün istifadә edilir. Hidrogen sianid әksәr mәhsulları zәdәlәyir vә öldürücü tәsir göstәrir. Ona görә dә bu qazın istifadәsi mәhdudlaşdırılmışdır.
Yuxarı vә aşağı temperaturun tәnzimlәnmәsi. Zәrәrverici hәşәratlara qarşı mübarizәdә temperaturla aparılan müalicәlәrin üstün cәhәti ondan ibarәtdir ki, mәhsullarda heç bir qalıq qalmır vә işçilәr üçün daha tәhlükәsiz şәrait yaranır. Belә müalicәnin çatışmayan cәhәtlәrinә enerji xәrclәrinin yüksәk olması, müәyyәn zәdәlәrin mümkünlüyü vә müalicә müddәtinin uzanmasını aid etmәk olar. Zәrәrverici hәşәrata sәmәrәli tәsir göstәrmәk üçün temperatur-zaman kombinasiyasını dәqiq müәyyәn etmәk vә eyni zamanda mәhsula dәyәn zәdәni minimuma endirmәk lazımdır.
Soyuq müalicә metodları. ABŞ Kәnd Tәsәrrüfatı Nazirliyinin (USDA) Heyvan vә Bitki Sağlamlığına Nәzarәt Xidmәti İdarәsinin (APHİS) bitki mühafizәsi vә karantin müalicәsinә dair tәlimat vәsaitindә Aralıq dәnizi meyvә milçәyi (Ceratitis capitata), şәrqi sitrus gәnәsi (Eutetranychus orientalis), Meksika meyvә milçәyi (Anastrepha spp.), Kvinslend meyvә milçәyi (Bactrocera tryoni), yalançı alma meyvәyeyәni (Cryptophlebia leucotreta), Natal meyvә milçәyi (Pterandrus rosa), yemiş milçәyi (Bactrocera cucurbitae), pekan uzunburunu (Cucurlio caryae) vә liçi meyvә qurduna (Conopomorpha sinensis) qarşı soyuq müalicә metodlarının tәtbiq olunmasına icazә verilir (USDA APHİS-in internet sәhifәsindә bu barәdә mәlumat verilir). Cәdvәl 11.2-dә tәzә mәhsulların Aralıq dәnizi meyvә milçәyindәn qorunması üçün protokol nümunәsi verilir.
Cәdvәl 11.2
Aralıq dәnizi meyvә milçәyinә (Ceratitis capitata) qarşı soyuq müalicә protokolu
M nb :
Qeyd:
Soyuq müalicә metodları tropik hәşәratlara çox sәmәrәli tәsir göstәrsә dә, tropik mәhsullar soyuğa hәssas olduğu üçün belә müalicәyә davam gәtirmir. Bәzi sitrus meyvәlәri 15-200C (59-680F) temperaturda 2-6 gün saxlandıqdan sonra soyuq müalicәnin tәsirinә davam gәtirir. Buna misal olaraq Florida ştatından Yaponiyaya daşınan qreypfruta, hәmçinin Kaliforniyaya göndәrilmiş karambola mәhsuluna;
248 FӘSİL11
249 Yığımdan sonrakı dövrdə zərərvericilərə qarşı mübarizə tədbirlərinin həyata keçirilməsi
İspaniyadan ABŞ-a göndәrilmiş sitrus meyvәlәrinә soyuq müalicә metodları tәtbiq olunduğunu göstәrә bilәrik. Ümumiyyәtlә, soyuq müalicә әsasәn aşağı temperaturda uzun müddәt saxlanıla bilәn mәhsullar (mәsәlәn alma, armud, üzüm, kivi, xurma vә nar) üçün әn uyğun metod hesab edilir.
Soyuq müalicә metodlarının әksәriyyәti üçün 10-16 günlük müddәt tәlәb olunur. Bu müddәt tez xarab olan bir çox mәhsulların, o cümlәdәn çiyәlәyin bazarda qalma müddәtindәn çoxdur. Bununla belә, mülayim iqlimdә yetişәn mәhsulların (alma vә armud) bir çox zәrәrvericilәri, xüsusilә alma meyvәyeyәni soyuq müalicә metodlarının tәsirinә qarşı müәyyәn dәrәcәdә hәssas olur.
Soyuq müalicәni mәhsulu daşımazdan qabaq tamamlamaq lazım gәlәrsә, logistika ilә bağlı müәyyәn problemlәr yaranır. Bu halda gәrgin daşınma mövsümündә lazımi soyutma gücünü tәmin etmәk ehtiyacı meydana gәlir. Soyuducu anbarlarda temperatura nәzarәt üçün ciddi tәlәblәr irәli sürülmüşdür. Bu anbarların soyuq müalicә metodlarına nә dәrәcәdә uyğun olması mәhz bu tәlәblәrin әsasında müәyyәn edilir. Dәniz konteynerlәrindә daşınan mәhsullara da soyuq müalicә metodları tәtbiq olunur.
İsti müalicә metodları (qaynar su, buxar istiliyi, yüksәk temperaturlu hava axını). Bir sıra isti müalicә metodlarından geniş istifadә olunmaqdadır. Manqo vә liçi meyvәlәri isti su ilә, papaya, manqo vә müxtәlif sitrus meyvәlәri isә yüksәk temperaturlu hava axını (HTFA) ilә müalicә edilir. Mәhsulların buxar istiliyi ilә müalicәsi yığımdan sonrakı dövrdә zәrәrvericilәrә qarşı tәtbiq olunan ilk mübarizә metodudur. Bu metod 1920-ci ildә işlәnib hazırlanmışdır. Müasir dövrdә buxar istiliyi ilә müalicә metodlarından yenә dә istifadә edilmәkdәdir. Bәzi protokollarda müalicә müddәti uzundur vә belә metodlar nadir hallarda tәtbiq edilir. Yüksәk temperaturlu hava axını ilә müalicә (HTFA) buxar istiliyi ilә müalicәnin dәyişdirilmiş versiyasıdır. Bu metoda әsasәn nisbi rütubәtin sәviyyәsi aşağı salınır vә isti hava axını yüksәk sürәtlә mәhsula yayılır. HTFA metodu Havayın sitrus meyvәlәri, Meksikanın qreypfrutu vә manqosu, Çilinin dağ papayası vә Belizin papayası üçün tәsdiqlәnmişdir. USDA APHİS-in internet sәhifәsindә bu barәdә mәlumat verilir. Papaya meyvәsini HTFA metodu әsasında tropik meyvә milçәklәrindәn qorumaq üçün meyvәnin toxum boşluğu mәrhәlәli şәkildә (әvvәlcә 410C (105.80F)-dә, sonra isә 47.20C (1170F)-dә) tәxminәn 6 saat qızdırılır. Manqo meyvәsi isә mәnşәyindәn, ölçüsündәn vә sortundan asılı olaraq 46.40C (115.50F) temperaturda tәxminәn 75 dәqiqә qızdırılır. İrradiasiya (şüalandırma). Bu müalicә metoduna әsasәn hәr hansı mәhsul radiasiya mәnbәlәrinin (kobalt-60 vә ya sezium-137-dәn, elektron şüalar vә ya rentgen şüalarından, elektrik intiqallı maşından ibarәt izotopik mәnbәdәn) tәsirinә mәruz qoyularaq tәlәb olunan dozada qamma vә ya rentgen şüaları udur. Bu şüalar әksәr meyvәlәrin davam gәtirә bildiyi dozada mәhsulları sterilizә edir vә ya yetkin fәrdlәrin inkişafına mane olur, lakin bununla belә, zәrәrvericilәri tam mәhv etmir. Qeyd etmәk lazımdır ki, idxal edilmiş mәhsullarda canlı, lakin dölsüz hәşәratın yayılma potensialı idxalçı ilә ixracatçı arasında qazanılmış etibardan asılıdır. 1986-cı ildә Ərzaq Mәhsulları vә Dәrman Preparatlarının Keyfiyyәtinә Nәzarәt Administrasiyası (FDA) meyvә-tәrәvәz mәhsullarının şüalandırma yolu ilә müalicәsini (1000 qreyә (Gy) – (100 krad) kimi) tәsdiq etdi. Elmi tәdqiqatlara әsasәn, mәhsulların bir çox hәşәratlardan tәmizlәnmәsi üçün tәlәb olunan şüa dozası 300 qreydәn azdır. Çürümәyә qarşı sәmәrәli mübarizә aparmaq üçün tәlәb olunan şüa dozası isә 1000 qreydәn çoxdur.
İrradiasiya potensial karantin müalicәsi kimi diqqәt mәrkәzindә olsa da, bu müalicә metodunun tәtbiqi mәhdudlaşdırılmışdır. 1989-cu ildә irradiasiya metodunun yalnız Havayda yetişdirilәn papayaya tәtbiq olunmasına icazә verilmişdir. Ölkәdә uyğun şüalandırma mәntәqәsi seçmәk mümkün olmadığından, bu müalicә metodu demәk olar ki, tәtbiqini tapmadı. 1998-ci ildәn etibarәn irradiasiya müalicәsi üçün Havaydan Çikaqoya papaya, liçi, rambutan vә atemoya daşındı. 2000-ci ildә Havayda tropik meyvәlәrin müalicәsi mәqsәdilә rentgen/elektron şüalandırma mәntәqәsi tikilәrәk istifadәyә verildi. APHİS isә müxtәlif meyvә milçәklәrinә qarşı mübarizә mәqsәdilә mәhsuldan asılı olmayaraq ümumi irradiasiya müalicә metodlarını qәbul etdi. Müalicәlәrin әksәriyyәti mәhsulun sterilizasiyası vә ya zәrәrverici hәşәratların mәhv edilmәsi üçün nәzәrdә tutulsa da, APHİS-in qәbul etdiyi şüa dozaları (0.15-0.25 kGy) әsasәn yetkin fәrdlәrin qarşısını almaq üçün tәyin edilmişdir. ABŞ Kәnd Tәsәrrüfatı Nazirliyinin (USDA) Heyvan vә Bitki Sağlamlığına Nәzarәt Xidmәti İdarәsinin internat sәhifәsindә irradiasiya-dezinfeksiya müalicәsinә dair tәlimatlar verilmişdir (www.aphis. usda.gov/ppq/).
Mәhsulları şüalandırma (irradiasiya) yolu ilә müalicә edәrkәn aşağıdakı amillәri nәzәrә almaq lazımdır:
● Bәzi meyvә-tәrәvәz mәhsulları tәlәb olunan doza hәddindә irradiasiyanın tәsirinә davam gәtirә bilmir (cәdvәl 11.3). İrradiasiya 250-1000 qrey sәviyyәsindә mәhsulu zәdәlәyә bilәr. Şüalanmadan stressә mәruz qalmış mәhsullar bioloji cәhәtdәn daha sürәtlә qocalır, yarpaqlı tәrәvәz mәhsullarının yarpaqları vә lәçәklәri tökülür, meyvәlәr dәyişik formada yetişir vә toxumalar qaralır. İrradiasiya eyni zamanda digәr stress növlәrinin (fiziki, donma, su vә s.) әmәlә gәlmәsinә sәbәb olur. Ona görә dә tәzә mәhsullar ionlaşdırıcı radiasiyanın mәnfi tәsirlәrindәn qorunmalıdır.
● APHIS vә ya hәr hansı ölkә hәşәratı mәhv etmәyәn vә ya “Probit 9” ehtimal sәviyyәsindә mәhv etmәyәn müalicә metodu qәbul etmәlidir. Bu o demәkdir ki, idxalçı ölkә mәhsulları canlı hәşәratla (sterilizasiya olsa da) qәbul etmәlidir.
● Müalicә metodlarının işlәnib hazırlanmasında dozimetrik xüsusiyyәtlәr nәzәrә alınmalıdır, yәni üst-üstә yığılmış paletlәrin orta hissәsindәki mәhsul lazım olan minimum dozanı qәbul etmәli, paletin xaricindә olan mәhsul isә daha yüksәk dozaya davam gәtirә bilmәlidir. Mәsәlәn, paletin xaricindәki mәhsul
500 qrey şüanın tәsirinә mәruz qalmalıdır ki, paletlәrin ortasındakı mәhsul 250 qrey şüa uda bilsin. Palletlәri müalicәdәn qabaq sökmәk lazım gәlәrsә, xәrclәr әhәmiyyәtli dәrәcәdә arta bilәr.
● Elektron şüalar paletli yüklәrә yaxşı nüfuz edә bilmir vә müalicәnin tәsirlәri azalır. Ona görә dә bu müalicә metodunu konveyer lentindә qoyulmuş mәhsullara tәtbiq etmәk lazımdır.
● Kaliforniya vә ya Florida kimi bölgәlәrdә geniş çeşiddә bağ mәhsulları yetişdirildiyindәn, burada müalicә üçün tәlәb olunan logistika xәrclәri hәddindәn artıq yüksәk olur
● Qamma şüalandırma avadanlıqları elektron vә rentgen şüalandırma avadanlıqlarından bahadır. Meyvә-tәrәvәz mәhsullarının yetişmәsi mövsümi xarakter daşıdığından bu avadanlıqların müxtәlif mәhsullara vә yığım cәdvәllәrinә uyğun olaraq növbәli şәkildә istifadә edilmәsi lazım gәlir.
● Elmi tәdqiqatlara әsasәn, ABŞ istehlakçıları şüalanma yolu ilә müalicә olunmuş mәhsulları qәbul edir. lakin bu zaman bәzi sosial vә dövlәt siyasәti mәsәlәlәri ciddi xarakter almaqla suallar ortaya çıxır. Yerli ştatlar radiasiya mәntәqәlәrinin 250 FӘSİL11
251 Yığımdan sonrakı dövrdə zərərvericilərə qarşı mübarizə tədbirlərinin həyata keçirilməsi
tikilmәsinә icazә verәcәklәrmi vә әtraf mühitә dәyәn tәsirlәr barәdә hesabatları qәbul edәcәklәrmi? Daimi radioaktiv mәnbәyi olmayan elektron vә rentgen şualandırma mәntәqәlәrinin fәaliyyәti bir o qәdәr mәhdudlaşmasa da, karantin orqanları şüalanma yolu ilә müalicә olunmuş mәhsulları qәbul edәcәkmi?
Cәdvәl 11.3
Tәzә meyvә-tәrәvәz mәhsullarının 1000 qreydәn (100 kraddan) aşağı şüa dozalarına qarşı nisbi dözümlülüyü
M nb :
Kombinә edilmiş müalicәlәr. Kombinә edilmiş müalicәnin әn geniş yayılmış növü metil bromidlә fumiqasiyanın soyuq müalicә ilә birlikdә hәyata keçirilmәsidir. Metil bromidlә fumiqasiya soyuq müalicәdәn әvvәl vә ya sonra aparılır. Soyuq müalicә sayәsindә metil bromidin dozasını vә ya fumiqasiyanın müddәtini azaltmaq mümkündür. ABŞ Kәnd Tәsәrrüfatı Nazirliyinin (USDA) Heyvan vә Bitki Sağlamlığına Nәzarәt Xidmәti İdarәsinin internat sәhifәsindә bu barәdә mәlumat verilir.
Çilidәn ABŞ-a idxal edilmiş çerimoya vә laym mәhsulları üçün nәzәrdә tutulmuş kombinasiyalı müalicә metodu üzümә dә tәtbiq olunmuşdur. Bu zaman yalançı qırmızı hörümçәklәrә qarşı mübarizә mәqsәdilә üzüm mәhsulu sabunlu su ilә yuyulur vә mumlanır.
11.3. Ekperimental müalicәlәr
Fumiqasiya. Müasir dövrdә bәzi alternativ fumiqantlar, mәsәlәn, yodlu metil, karbonil sulfid vә sulfurilftorid elmi cәhәtdәn tәtbiqini tapmışdır. Sulfurilftorid qazı hal-hazırda anbar mühitindә qoz mәhsulunun bәzi zәrәrvericilәrinә, o cümlәdәn alma meyvәyeyәni (Cydia pomonella), cәnub anbar odlucası (Plodia interpunctella) vә portağal qurduna (Amyelois transitella) qarşı mübarizә mәqsәdilә tәtbiq olunan metil bromidin alternativ variantı kimi araşdırılır. Bu fumqantlar zәrәrvericilәrә güclü tәsir göstәrir, lakin bәzi bağ mәhsullarının, xüsusilә dә tez xarab olan meyvәtәrәvәz mәhsullarının vә dekorativ bitkilәrin belә tәsirlәrә qarşı müqavimәti tam araşdırılmamışdır. 2001-ci ilin avqust ayından etibarәn bu kimyәvi maddәlәrin heç biri tez xarab olan mәhsullar kimi qeydiyyatdan keçmәmişdir. Metil bromidә qazını
әlavә etmәklә birinci fumiqantın sәviyyәsini aşağı salmaq olar. Lakin bu kombinasiyanın sәmәrәliliyi müxtәlif hәşәratlardan vә onların hәyat siklindәn asılı olaraq dәyişir. Yığımdan sonrakı dövrdә müxtәlif meyvәlәrin vә dekorativ bitkilәrin zәrәrverici hәşәratlardan qorunması üçün bәzi uçucu maddәlәrin, o cümlәdәn asetaldehid, etil formiat vә metil formiatın istifadәsi imkanları laboratoriyalarda araşdırılır.
ZƏRƏRVERİCİLƏRƏ QARŞI MÜBARİZƏ MƏQSƏDİLƏ APARILAN EKSPERİMENTAL MÜALİCƏLƏRAlternativ fumiqantlar Mülayim iqlimdә yetişdirilәn mәhsulların isti müalicәsiSubtropik mәhsulların soyuq müalicәsiIrradiasiya Nәzarәtli saxlanma mühiti (CA)Kombinasiyalı müalicәlәr
ZƏRƏRVERİCİLƏRƏ QARŞI MÜBARİZƏ MƏQSƏDİLƏ APARILAN EKSPERİMENTAL MÜALİCƏLƏR
● Alternativ fumiqantlar
● Mülayim iqlimdә yetişdirilәn mәhsulların isti müalicәsi
● Subtropik mәhsulların soyuq müalicәsi
● İrradiasiya
● Nәzarәtli saxlanma mühiti (CA)
● Kombinasiyalı müalicәlәr
Temperatur. Müasir dövrdә mülayim, tropik vә subtropik iqlimli bölgәlәrdә yetişdirilәn mәhsulların, o cümlәdәn gilasın vә nektarinin dezinfeksiyası mәqsәdilә tәtbiq olunan termiki müalicә (isti müalicә) metodları elmi cәhәtdәn araşdırılmaqdadır. Geniş çeşidli meyvә vә qoz-fındıq mәhsullarının radio tezlikli enerji ilә sürәtlә vә qısa müddәt әrzindә qızdırılması, elәcә dә subtropik mәhsulların müxtәlif zәrәrvericilәrdәn qorunması üçün tәtbiq olunan soyuq müalicә metodları da müxtәlif elmi tәdqiqatların mövzusunu tәşkil edir. İrradiasiya (şüalandırma). Meyvә milçәklәrinә qarşı mübarizә mәqsәdilә ümumi şüa dozalarının tәyin edilmәsi istiqamәtindә әlavә elmi tәdqiqatlar aparılır. Mәhsulların elektron vә rentgen şüalarına qarşı reaksiyası müxtәlif laboratoriyalarda sınaqdan keçirilir. Meyvә milçәklәrindәn başqa digәr zәrәrvericilәrә, mәsәlәn, alma meyvәyeyәninә qarşı şüalandırma-müalicә protokolları hazırlanır. Nәzarәtli saxlanma mühiti (CA). Yığılmış süfrә üzümündә bәzi zәrәrvericilәrә, o cümlәdәn yarpaqbükәn tırtıllar (Platynota stultana), qәrb çiçәyi tripslәri (Frankliniella occidentalis) vә Sakit okean hörümçәk gәnәlәri ilә mübarizә mәqsәdilә aşağı temperaturda vә yuxarı sәviyyәsindә müvafiq müalicә metodlarının tәtbiqi imkanları araşdırılır. Bu müalicәnin dәniz konteynerindә, 0-20C (32-360F) temperaturda vә 13 gün әrzindә aparılması tәlәb olunur. Gilas vә armudun alma meyvәyeyәninә qarşı dezinfeksiya edilmәsi üçün yüksәk vә aşağı sәviyyәlәrindә (45-470C (113116.60F)) tәtbiq olunan digәr müalicә metodları da elmi cәhәtdәn tәdqiq edilir. Bu müalicәlәr adәtәn yüksәk temperaturlu CA mühitindә mәhsulun ölçüsündәn asılı olaraq 2 saat vә ya daha qısa müddәtdә aparılır. 2001-ci ilin avqust ayından etibarәn CA müalicәlәri karantin müalicәsi kimi tәsdiqini tapmamışdır.
Gәlәcәyә baxış. Yığımdan sonrakı dövrdә zәrәrverici hәşәratlara qarşı mübarizәdә, şübhәsiz ki, kimyәvi maddәlәrdәn az istifadә edilmәklә әsas diqqәt fiziki müalicәlәrә yönәldilmәlidir. Bundan başqa, xüsusi müalicә tәlәblәrinin әvәzinә sistemli yanaşmalar, riskin qiymәtlәndirilmәsi vә müxtәlif sahiblәrin aradan qaldırılmasına xüsusi yer
252
FӘSİL11
verilmәlidir. Aydındır ki, yığımdan sonrakı dövrdә zәrәrverici hәşәratlara qarşı mübarizәdә metil bromidi tәkcә bir fumiqant әvәz etmәyәcәkdir. Karantin tәlәblәrinin siyasәtә deyil, elmә әsaslanması xüsusi әhәmiyyәt kәsb etmәlidir.
11.4. Ədәbiyyat
Aharoni, Y., J.K.Stewart and D.G.Guadagni. 1981. Modified atmospheres to 1. control western flower thrips on harvested strawberries. J. Econ. Entomol. 74:338–340.
Benshoter, C.A. 1987. Effects of modified atmospheres and refrigeration tem- 2. peratures on survival of eggs and larvae of the Caribbean fruit fly (Diptera: Tephritidae) in laboratory diet. J. Econ. Entomol. 80:1223–1225.
Burditt, A.K., Jr. 1982. Food irradiation as a quarantine treatment of fruits. Food 3. Technol. 36(11):51–54, 58–60, 62.
Carey, J.R. and R.V.Dowell. 1989 Exotic fruit fly pests and California agriculture. 4. Calif. Agric. 43(3): 38–40.
Couey, H.M. 1989. Heat treatment for control of postharvest diseases and insect 5. pests of fruits. HortScience. 24:198–202.
GATT. 1966. General Agreement on Tariffs and Trade, amended through 1966. 6. Available via Internet at www.gatt.org.
Hallman, G.J. 1999. Ionizing radiation quarantine treatments against tephritid 7. fruit flies. Postharv. Biol. Technol. 16: 93–106.
Kader, A.A. 1986. Potential applications of ionizing radiation in postharvest 8. handling of fresh fruits and vegetables. Food Technol. 40(6):117–121.
Ke, D. and A.A.Kader. 1992. Potential of controlled atmospheres for postharvest 9. insect disinfestation of fruit and vegetables. Postharv. News and Info. 3(2): 31N–37N.
10. control of three pests of table grape. J. Econ. Entomol. 90(5): 1360–1370.
Mitcham, E.J., S.Zhou and V.Bikoba. 1997. Controlled atmospheres for quarantine
Mitcham, E.J., T.L.Martin, S.Zhou and A.A.Kader. 2001. Potential of CA for 11. postharvest insect control in fresh horticultural perishables: An update of summary tables compiled by Ke and Kader, 1992. In: CA 2001 CD-ROM. Univ. Calif. Ser. 22.
NAFTA. 1992. North American Free Trade Agreement. (www.mac.doc.gov) 12. Neven, L.G. and E.J.Mitcham. 1996. CATTS (Controlled Atmosphere/Temperature 13. Treatment System): A novel tool for the development of quarantine treatments. Amer. Entomol. 42: 56-59.
Paull, R.E. 1994. Responses of tropical horticultural commodities to insect dis- 14. infestation treatments. HortScience. 29: 988–996.
Paull, R.E. and J.W.Armstrong, 1994. Insect pests and fresh horticultural 15. products: Treatments and responses. Wallingford, UK: CAB International. 360 pp.
Sharp, J.L. and G.J.Hallman, 1994. Quarantine treatments for pests of food 16. plants. Boulder, CO: Westview Press. 290 pp. Sommer, N.F. and F.G.Mitchell. 1986. Gamma irradiation - A quarantine 17. treatment for fresh fruits and vegetables? HortScience. 21: 356–360. USDA APHIS PPQ Treatment Manual. 18. www.aphis.usda.gov/ppq/manuals/online-manuals.htm. 19.
Yığımdan sonrakı dövrdə zərərvericilərə qarşı mübarizə tədbirlərinin həyata keçirilməsi
253
255 Təzə meyvə-tərəvəz məhsullarının yoxlanması və standartlaşdırılması
Adel A. Kader
Təzə meyvə -tərəvəz məhsul larının yoxlanması və standartlaşdırılması
Mәhsulun istifadәyә yararlığını vә dәyәrini müәyyәn edәn keyfiyyәt dәrәcәlәri müәyyәn standartların әsasında tәyin edilir. Bu keyfiyyәt standartları tәzә mәhsulların satışında mühüm rol oynayan dәyәrli vasitә olub, aşağıdakıları tәmin edir:
● İstehsalçılar, daşınma şirkәtlәri, emalçılar vә istehlakçılar arasında ticarәtin aparılması üçün ümumi dil rolunu oynayır;
● Tәzә bağ mәhsullarının etiketlәnmәsi vә müxtәlif bazarlara hazırlanmasında istehsalçılara vә daşınma şirkәtlәrinә kömәk edir;
● Keyfiyyәtin artırılmasında rol oynayan stimullaşdırıcı ödәnişlәrin әsasını tәşkil edir;
● Bazarın vәziyyәti barәdә hesabatların әsasında durur. Federal - Ştat Bazarları Barәdә Xәbәrlәr Xidmәti İdarәsinin istinad etdiyi qiymәtlәr yalnız müqayisәli keyfiyyәtә malik olan mәhsullara әsaslandıqda әhәmiyyәt kәsb edir;
● Alıcılarla satıcılar arasında baş verәn mübahisәlәrin vә iddiaların hәll olunmasına kömәk edir.
12.1. Amerika Birlәşmiş Ştatlarının keyfiyyәt standartları
ABŞ-ın tәzә meyvә-tәrәvәz mәhsulları üzrә standartları könüllülük prinsipinә әsaslanır, lakin bәzi standartlar federal vә ştat qaydalarına, sәnaye vә ixrac bazarlarının tәlәblәrinә әsasәn icbari xarakter daşıyır. Özәl vә dövlәt satınalma şirkәtlәrinin әksәriyyәti tәzә meyvә-tәrәvәz mәhsullarının alınması zamanı bu standartları tәtbiq edir. ABŞ Kәnd Tәsәrrüfatı Nazirliyinin Aqrar Marketinq Xidmәtlәri Mәrkәzi (USDA AMS) keyfiyyәt standartlarının hazırlanmasına, düzәlişinә vә tәtbiqinә mәsuliyyәt daşıyır (http://www.ams.usda.gov internet sәhifәsindә bu barәdә әtraflı mәlumat verilir).
ABŞ-ın ilk keyfiyyәt standartları 1917-ci ildә kartof üçün işlәnib hazırlanmışdır. Müasir dövrdә müxtәlif çeşidli 80 mәhsul üçün 150-dәn artıq standart tәtbiq edilir. Bu standartlarda tәzә meyvә-tәrәvәz vә qozfındıq mәhsulları üçün istifadә olunan keyfiyyәt faktorları verilir.
ABŞ-ın standartlarına hәr hansı mәhsul üzrә daxil edilmiş keyfiyyәt dәrәcәlәrinin sayı sәnaye sahәlәrindә normal olaraq tanınan keyfiyyәt qradasiyasından (dәrәcәlәnmәsindәn) vә mәhsul sortunun adından asılı olaraq dәyişir. Müasir dövrdә keyfiyyәt dәrәcәlәrinә aşağıdakı adlardan üçü vә ya daha artığı daxil edilir: U.S. Fancy, U.S. No. 1, U.S. No. 2, U.S. No. 3, U.S. Extra No. 1, U.S. Extra Fancy, U.S. Combination, U.S. Commercial vә s. ABŞ Kәnd Tәsәrrüfatı Nazirliyinin Aqrar Marketinq Xidmәtlәri Mәrkәzi (USDA AMS) bütün tәzә meyvә-tәrәvәz mәhsulları üçün vahid keyfiyyәt dәrәcәsi kimi ilk dörd dәrәcә adını mәrhәlә şәklindә tәtbiq edir. ABŞ-ın standartları aşağıdakı mәrhәlәlәrlә tәyin edilir vә ya dәyişdirilir:
12
Sәnaye sahәlәrindә ehtiyacın, marağın vә dәstәyin nümayiş etdirilmәsi; 1. Əsas istehsal sahәlәrindә mәhsulun fiziki xüsusiyyәtlәrinin vә keyfiyyәt
2. faktorlarının araşdırılması; Bütün maraqlı tәrәflәrlә mәslәhәtlәşmәlәrin aparılması vә mәlumatların toplanması;
3. Praktiki cәhәtdәn hәyata keçә bilәn tәkliflәrin hazırlanması; 4. Tәkliflәrin Federal Reyestrdә dәrc olunması, müxtәlif vasitәlәrlә ictimaiyyәtә
5. açıqlanması vә bununla bağlı fikirlәrin öyrәnilmәsi. Bu mәqsәdlә ictimai dinlәmәlәr dә hәyata keçirmәk olar; İctimai rәyin әsasında tәkliflәrә müvafiq dәyişikliklәrin edilmәsi; 6. Federal Reyestrdә standartların yekun formada dәrc olunması vә onların qüvvәyә 7. minmә tarixinin göstәrilmәsi (standartlar dәrc olunduğu tarixdәn sonra әn az 30 gün әrzindә qüvvәyә minir).
Standartların tәtbiq olunması. Mәhsulların göndәrildiyi әksәr mәntәqәlәrdә vә terminal bazarlarda ABŞ Kәnd Tәsәrrüfatı Nazirliyinin (USDA) inspektorları fәaliyyәt göstәrir. USDA-nın lisenziyalı inspektorları USDA ilә bağlanmış әmәkdaşlıq müqavilәlәri çәrçivәsindә mәhsulları keyfiyyәtinә görә (federal vә ştat sәviyyәsindә) tәsnif edirlәr. Bәzi inspektorlar mövsümi olaraq fәaliyyәt göstәrir, yәni qızğın istehsal mövsümündә müvәqqәti olaraq müәyyәn vәzifәlәri icra edirlәr.
Yoxlama metodları. Davamlı yoxlama. Davamlı yoxlama planına әsasәn qablaşdırma mәntәqәsi üçün bir vә ya bir neçә inspektor tәyin edilir. Hәmin inspektorlar qablaşdırma xәttindәki bütün mәhsulların keyfiyyәtini tez-tez yoxlayır vә qablaşdırılmış mәhsul nümunәlәrini nәzәrdәn keçirirlәr. Yoxlamanın nәticәlәrinә әsasәn mәhsulun müvafiq keyfiyyәt spesifikasiyalarına cavab verib vermәdiyi müәyyәn edilir. İnspektorlar mövcud problemlәrin aradan qaldırılması üçün şirkәt rәhbәrliyinә şifahi vә ya yazılı hesabat verirlәr.
Mәhsul nümunәlәrinin yoxlanması. Malın partiyası üzrә tәyin edilmiş qablardan tәsadüfi nümunәlәr götürülür vә yoxlanılır. Yoxlamanın nәticәlәri әsasında mәhsulun keyfiyyәti, vәziyyәti vә keyfiyyәt standartlarına uyğunluğu müәyyәn edilir. Böyük qablara vә ta treylerlәrә yığılmış bәzi mәhsullar üçün, o cümlәdәn emal müәssisәlәrinә göndәrilәn pomidor, üzüm, şaftalı vә s. görә avtomatik nümunәgötürmә sistemlәri tәtbiq edilir. İnspektorlar yoxlama başa çatdıqdan sonra qüvvәdә olan rәsmi standartlar әsasında sertifikat tәqdim edirlәr. USDA-nın inspektorları mәhsulun keyfiyyәtini vә ya vәziyyәtini müvafiq tәrәflәrin razılığı ilә müәyyәn edilmiş ştat standartlarına vә ya digәr keyfiyyәt spesifikasiyalarına uyğun olaraq tәyin edә bilәrlәr. Belә yoxlamaların xәrci müraciәt edәn şirkәt tәrәfindәn ödәnilir. Mal partiyalarında hәr keyfiyyәt dәrәcәsi üzrә standartlara cavab vermәyәn mәhsulların müәyyәn faizi qәbul edilir, çünki tez xarab olan mәhsulları keyfiyyәt dәrәcәlәrinә görә mәhdud vaxt çәrçivәsindә çeşidlәmәk praktiki cәhәtdәn çәtin olur vә belә hallar nәzәrә alınır. U.S. №1 keyfiyyәt sәviyyәsindә olan mәhsullarda yol verilә bilәn qüsurların sayı vә ya hәddi U.S. №2 ilә müqayisәdә daha azdır. Ümumiyyәtlә, ABŞ-ın keyfiyyәt standartlarına cavab vermәyәn mәhsulları geri qaytarılır, yenidәn çeşidlәnir, qablaşdırılır vә aşağı keyfiyyәt dәrәcәsinә aid edilir. İnspektorlar yoxlamaları vahid formada hәyata keçirmәk üçün müәyyәn standartları tәtbiq etmәyi öyrәnirlәr. Əyani vasitәlәrdәn (rәng cәdvәllәri, modellәr, diaqramlar, şәkillәr vә s.) istifadә edilir; keyfiyyәti vә yetişkәnlik sәviyyәsini müәyyәn etmәk üçün praktiki vә obyektiv metodlar tәtbiq olunur; lazımi işıqlandırma sistemlәri ilә tәchiz olunmuş әlverişli iş mühiti yaradılır. USDA AMS-in Tәzә
256 FӘSİL12
257 Təzə meyvə-tərəvəz məhsullarının yoxlanması və standartlaşdırılması
Mәhsullar Filialı bәzi idarәlәrdә işlәyәn inspektorları rәqәmli fotoaparat vә qabaqcıl kompüter texnologiyaları ilә tәchiz edir. İnspektorlar bu cihazlar vasitәsilә mәhsulun vә ya konteynerlәrin dәqiq surәtini çıxara vә ötürә bilirlәr. AMS isә hәmin şәkillәri әlavә resurs kimi internet vasitәsilә paylaşır vә müraciәtçi şirkәtlәr tәzә meyvәtәrәvәz mәhsullarının yoxlama xidmәtindәn bu yolla yararlanır. İnspektorlar ABŞ Kәnd Tәsәrrüfatı Nazirliyinin Vaşinqtondakı qәrargahında işlәyәn keyfiyyәt ekspertlәri ilә mәslәhәtlәşәrkәn bu şәkillәrdәn istifadә edirlәr. Kaliforniya standartları. Kaliforniya bağ mәhsulları üçün keyfiyyәt standartı tәtbiq edәn azsaylı ştatlardan biridir. California Agricultural Code adı altında tәzә meyvә-tәrәvәz mәhsulları üçün nәzәrdә tutulmuş standartların qısa mәzmunu cәdvәl 12.1-12.5-dә verilir. Bu keyfiyyәt standartları Kaliforniyanın Ərzaq Mәhsulları vә Kәnd Tәsәrrüfatı Departamentinin (CDFA) Meyvә-Tәrәvәz Mәhsullarının Keyfiyyәtinә Nәzarәt vә Yoxlama Xidmәtlәri şöbәsi tәrәfindәn minimum standart kimi tәtbiq edilir. Başqa sözlә desәk, hәr bir әyalәtdә fәaliyyәt göstәrәn aqrar komitәlәr bu standartları tәtbiq edir. Yoxlama xәrclәri vergi ödәyicilәri tәrәfindәn ödәnilir. Standartlara cavab vermәyәn mәhsullar mәhv edilir vә ya minimum tәlәblәrә uyğun olaraq tәkrar çeşidlәnir vә qablaşdırılır.
Cәdvәl 12.1
ABŞ-ın keyfiyyәt standartlarına vә Kaliforniyanın Ərzaq Mәhsulları vә Kәnd Tәsәrrüfatı Koduna (CA) әsasәn tәzә meyvә mәhsulları üçün tәyin edilmiş keyfiyyәt faktorları
258 FӘSİL12 V
ifera
in
Cәdvәl 12.1-in davamı
Cәdvәl 12.1-in davamı
259
Təzə meyvə-tərəvəz məhsullarının yoxlanması və standartlaşdırılması
260 FӘSİL12
Qeyd:
Cәdvәl 12.1-in davamı
261 Təzə meyvə-tərəvəz məhsullarının yoxlanması və standartlaşdırılması
Cәdvәl 12.2
ABŞ-ın keyfiyyәt standartlarına vә Kaliforniyanın Ərzaq Mәhsulları vә Kәnd Tәsәrrüfatı Koduna (CA) әsasәn tәzә tәrәvәz mәhsulları üçün tәyin edilmiş keyfiyyәt faktorları
262 FӘSİL12
Cәdvәl 12.2-nin davamı
B 2
Cәdvәl 12.2-nin davamı
263 Təzə meyvə-tərəvəz məhsullarının yoxlanması və standartlaşdırılması
Creole Bermuda Grano
A
264 FӘSİL12
Qeyd:
Cәdvәl 12.2-nin davamı
265 Təzə meyvə-tərəvəz məhsullarının yoxlanması və standartlaşdırılması
Cәdvәl 12.3
ABŞ-ın keyfiyyәt standartlarına vә Kaliforniyanın Ərzaq Mәhsulları vә Kәnd Tәsәrrüfatı Koduna (CA) әsasәn meyvәlәrin emalı üçün tәyin edilmiş keyfiyyәt faktorları
(U S No. 1) (U S No. 2)
(U S No. 1) (U S No. 2)
vinifera
266 FӘSİL12
Qeyd:
Cәdvәl 12.3-ün davamı
Təzə meyvə-tərəvəz məhsullarının yoxlanması və standartlaşdırılması
Cәdvәl 12.4
ABŞ-ın keyfiyyәt standartlarına әsasәn tәrәvәz mәhsullarının emalı üçün tәyin edilmiş keyfiyyәt faktorları
267
Qeyd:
268 FӘSİL12
Cәdvәl 12.4-ün davamı
269 Təzə meyvə-tərəvəz məhsullarının yoxlanması və standartlaşdırılması
Cәdvәl 12.5
ABŞ-ın keyfiyyәt standartlarına vә Kaliforniyanın Ərzaq Mәhsulları vә Kәnd Tәsәrrüfatı Koduna (CA) әsasәn qoz-fındıq mәhsulları üçün tәyin edilmiş keyfiyyәt faktorları
Qeyd:
Kaliforniyada yeni standartların tәyin edilmәsi vә ya mövcud standartların dәyişdirilmәsi mәrhәlәlәri ABŞ standartları üçün nәzәrdә tutulmuş mәrhәlәlәrdәn fәrqlәnmir, lakin Kaliforniya standartları yoxlamaya mәsul olan eyni agentlik tәrәfindәn ştat sәviyyәsindә tәtbiq edilir. Yoxlamaların vahid formada hәyata keçirilmәsi yuxarıdakı metodlarla tәmin edilir. Sәnaye standartları. Bәzi sәnaye sahәlәrindә hәr hansı mәhsul üçün (mәsәlәn, әrik, çәyirdәyi ayrılmayan şaftalı, pomidor, qoz vә s.) özünәmәxsus keyfiyyәt standartları vә ya spesifikasiyaları tәtbiq edilir. Bu standartlar istehsalçı ilә emalçı arasında әldә edilmiş razılıq әsasında müәyyәn edilir. Standartın tәtbiqi ilә bağlı yaranan xәrclәri istehsalçı vә emalçı ödәyir. Mәhsulların yoxlanması isә müstәqil agentliklәr, mәsәlәn, Kaliforniya Quru Meyvә Assosiasiyası vә Federal-Ştat Yoxlama Xidmәti Mәrkәzi tәrәfindәn hәyata keçirilir. Bәzi şirkәt, kooperativ vә tәşkilatların özünәmәxsus keyfiyyәt standartları (mәsәlәn, banan, papaya, ananas vә ilkin emal olunmuş meyvә-tәrәvәz mәhsulları üçün daxili keyfiyyәt standartları) vardır vә hәmin standartlar onların keyfiyyәtә nәzarәt heyәti tәrәfindәn tәtbiq edilir.
12.2. Beynәlxalq standartlar
1954-cü ildә Avropa İqtisadi Komissiyası (EEC) meyvә-tәrәvәz mәhsulları üçün beynәlxalq standartlar tәyin etmişdir. Bu standartların әksәriyyәti İqtisadi Əmәkdaşlıq vә İnkişaf Tәşkilatının (OECD) eyni mәqsәdli planı әsasında tәtbiq olunmuşdir. Avropanın ilk beynәlxalq standartları 1961-ci ildә (alma vә armud mәhsulları üçün) elan edilmişdir. Müasir dövrdә isә tәxminәn 40 mәhsul üzrә keyfiyyәt standartı tәtbiq olunur. Hәr standarta müvafiq hәdlәrdәn ibarәt 3 keyfiyyәt sinfi daxil edilir: Extra class=yüksәk keyfiyyәt, Class I=yaxşı keyfiyyәt vә Class II=әmtәәlik keyfiyyәt. Class I sinfinә aid olan mallar beynәlxalq ticarәtә daxil edilmişdir. Bu standartlar (yaxud ekvivalent standartlar) Avropa İttifaqına (EU) üzv olan ölkәlәrdә tәzә meyvә-tәrәvәz mәhsullarının idxalına vә ixracına tәtbiq olunur vә icbari xarakter daşıyır. Mәhsulların tәftişi vә sertifikatlaşdırılması Avropa İttifaqına (EU) üzv olan idxalçı vә ya ixracatçı ölkә tәrәfindәn hәyata keçirilir.
12.3. Ədәbiyyat
1. California Department of Food and Agriculture. 1983. Fruit and vegetable quality control standardization. Extracts from the Administrative Code of California. Sacramento: CDFA. 154 pp.
2. Organization for Economic Cooperation and Development. Various dates. International standardization of fruits and vegetables. Paris: OECD.
3. U.S. Department of Agriculture (USDA). 1998. U.S. Standards and inspection instructions for fresh fruits and vegetables and other special products. Washington, D.C.: USDA Agric. Marketing Serv., Fruit and Vegetable Programs, Fresh Products Branch. 9 pp.
4. Various dates. U.S. standards for grades of fresh fruits and vegetables. Washington, D.C.: USDA Agric. Marketing Serv., Fruit and Vegetable Programs, Fresh Products Branch. http://www.ams.usda.gov/standardsAdel A. Kader
270 FӘSİL12
271 Təhlükəsizlik amillərı
Linda J. Harris, Devon Zagori vә Ceyms R. Gorni
Təhlükəsizlik
amil lərı
13.1. Qida xәstәliklәri
Tәzә meyvә-tәrәvәz mәhsulları istehlakçılar üçün әn qidalı vә tәhlükәsiz әrzaq mәhsulları hesab edilir. Bu mәhsullar digәr әrzaq qrupları ilә (mәsәlәn, quş vә heyvan әti, balıq vә s.) müqayisәdә müәyyәn xәstәliklәrin daşıyıcısı kimi bir o qәdәr çox nәzәrә çarpmır, lakin onların yarada bilәcәyi risklәr kiçik olsa da, istehlakçıları real tәhlükә qarşısında qoyur. Ərzaq mәhsulları vasitәsilә keçәn xәstәliklәr son illәrdә daha çox diqqәt mәrkәzindәdir. Ona görә dә tәzә meyvә-tәrәvәz mәhsullarının insanlar üçün patogen sahib potensialı barәdә daha çox mәlumat toplanmaqla monitorinq mexanizmi güclәndirilmiş vә istehlakçı üçün yarana bilәcәk risklәrin azaldılması istiqamәtindә müvafiq tәdbirlәr görülmüşdür. Tәzә mәhsullar vasitәsilә keçәn xәstәliklәr müәyyәn dәrәcәdә qeyri-adi xarakter daşıyır. Belә xәstәliklәrin zaman vә mәkan baxımından qeyri-bәrabәr sәviyyәdә yayılması dәfәlәrlә müşahidә edilmiş vә bu barәdә verilmiş mәlumatların әksәriyyәti yarımçıqdır. Ona görә dә mәhsullarla bağlı yaranan risklәrin kәmiyyәt baxımından qiymәtlәndirilmәsi mümkün olmamışdır. Tәzә mәhsullar vasitәsilә keçәn xәstәliklәrin artması vә ya daha sәmәrәli şәkildә izlәnilmәsi barәdә fәrqli fikirlәr söylәnilir. Mәlumdur ki, mәhsul paylama şәbәkәsi getdikcә qloballaşır vә sәnayenin bütün sektorları birlәşdikcә fәaliyyәtin miqyası daha da genişlәnir. Ona görә dә xәstәliklәrin vә patogenlәrin nәticә etibarilә tәkcә mülayim iqlimli әrazilәrdә müşahidә edilmәdiyi şübhә doğurmur. Yayılma mәnbәlәrinin izlәnilmәsi üçün daha yaxşı texniki üsulların tәtbiq olunması vә dövlәtin sәhiyyә orqanları arasında mәlumatların sәmәrәli şәkildә mübadilә edilmәsi nәticәsindә, müxtәlif sәnaye sahәlәrindә qida tәhlükәsizliyinin bütün aspektlәrinә (tәzә mәhsulların yetişdirilmәsi, yığımı vә paylanması zamanı) yüksәk diqqәt verilmәklә normativyoxlama tәdbirlәrinin sayı artırılmışdır.
ABŞ-ın Xәstәliklәrә Qarşı Mübarizә vә Profilaktika Mәrkәzinin (CDC) verdiyi mәlumatlara görә, tәzә mәhsullarla bağlı yaxın keçmişdә yayılmış xәstәliklәrin vә onlara yoluxmuş insanların sayı xeyli artmışdır (cәdvәl 13.1). Belә xәstәliklәrin tәzә mәhsullarla әlaqәdar olaraq artmasının bir sıra sәbәblәri açıqlanmışdır. Amerika Birlәşmiş Ştatlarında 1970-ci ildәn etibarәn tәzә mәhsulların istehlakının әhәmiyyәtli dәrәcәdә artması müşahidә edilir. Bunu tәzә mәhsulların gündәlik pәhriz proqramlarında mühüm rol oynaması ilә izah edirlәr. Hәmin dövrdә salat barları (bufetlәr) daha geniş yayılmış vә evdәnkәnar qida mәhsullarının istehlakı artmışdı. Müasir dövrdә meyvә-tәrәvәz mәhsulları mәrkәzi bölgәlәrdәn daha çox miqdarda daşınır vә geniş coğrafi әrazi üzrә paylanır. Qlobal ticarәtin artması nәticәsindә insanların bir sıra qida xәstәliklәrinә tutulma ehtimalı vә belә xәstәliklәrin aşkarlanması imkanları artır. Bununla belә, mәhsulların tez xarab olması, qablaşdırma mәntәqәlәrinә daşınma qaydalarının vә paylanma sistemlәrinin mürәkkәbliyi mәhsulla bağlı yayılan xәstәliklәrin sәmәrәli şәkildә araşdırılmasını vә izlәnilmәsini çәtinlәşdirir. Ümumiyyәtlә, hәr hansı xәstәliklә mәhsul arasında әlaqәni müәyyәn etmәk
13
üçün adәtәn bir neçә hәftә әrzindә epidemioloji tәdqiqatlar aparılır vә tәdqiqat başa çatdıqdan sonra analiz üçün ehtiyac qalmır. Bununla belә, xәstәliklәrin yayılmasını araşdırmaq üçün aparılan tәdqiqatlar vә patogen aşkarlama metodları tәkmillәşdirilir. Tәzә mәhsulların insan xәstәliklәrindәki rolu belә tәdbirlәrin görülmәsi nәticәsindә daha dәqiq müәyyәn edilir.
Cәdvәl 13.1
Amerika Birlәşmiş Ştatlarında tәzә meyvә-tәrәvәz mәhsullarının istehlakı ilә әlaqәdar olaraq qida xәstәliklәrinin yayılması
M nb :
Mәhsulun keyfiyyәti xarici görünüşә (mәsәlәn rәng, tekstura vә әtir) әsasәn müәyyәn edilә bilәr, lakin qida tәhlükәsizliyinin belә meyarlar әsasında qiymәtlәndirilmәsi mümkün deyil.
Mәhsulun tәsadüfi olaraq araşdırılması onun tәhlükәsiz vә sağlam olmasına zәmanәt vermir. Mәlumdur ki, mәhsulların gigiyenası üçün müxtәlif vasitәlәrdәn, mәsәlәn su, ozon qazı, turşu tәrkibli mәhsullar, ultrabәnövşәyi şüalardan, “bakteriya әleyhinә” qablaşdırma materiallarından vә irradiasiyadan (şüalandırma) istifadә edilir. Bununla belә, bakteriyaya vә ya virusa yoluxmuş meyvә-tәrәvәz mәhsullarının tәhlükәsizliyini belә metodlarla vә vasitәlәrlә tәmin etmәk mümkün deyil. Mәhsulu dezinfeksiya etmәklә patogenlәrin sayını azaltmaq olar, lakin yuxarıdakı vasitәlәrin heç biri patogenlәrin tamamilә mәhv edilmәsinә zәmanәt vermir. Vegetativ patogenlәrin (bakteriyaların, göbәlәklәrin vә cücәrәn sporların) tamamilә mәhv edilmәsi üçün tәtbiq olunan yeganә müalicә metodu meyvә-tәrәvәz mәhsullarının bişirilmәsidir. Yetişdirmә, emal vә daşınma şәraitinin idarә edilmәsi tәzә mәhsulların insan patogenlәrinә yoluxmasının qarşısını alır. Başqa sözlә desәk, tәzә meyvәtәrәvәz mәhsullarının belә patogenlәrә yoluxmasına, kimyәvi maddә qalıqlarının tәhlükәli sәviyyәyә çatmasına vә fiziki çirklәndirici maddәlәrin yaranmasına qarşı müvafiq profilaktik tәdbirlәrin görülmәsi, mәhsulun tәhlükәsizliyi vә sağlamlığını tәmin edәn әn yaxşı yanaşmadır.
13.2. Tәhlükәsizlik amillәri
13.2.1. Bioloji tәhlükәsizlik
Ümumi mәlumat. Patogen mikrobların törәtdiyi xәstәliklәr geniş çeşidli meyvәtәrәvәz mәhsulları vasitәsilә yayılır (cәdvәl 13.2). Tәzә mәhsulların belә mikroorqanizmlәrә yoluxması yetişmә, yığım, paylanma vә yekun hazırlıq mәrhәlәlәrindә müşahidә edilir. Meyvә-tәrәvәz mәhsulları tәzә әt vә ya digәr әrzaq mәhsullarından fәrqli olaraq minimal sәviyyәdә hazırlanaraq, yәni bişirilmәdәn
272 FӘSİL13
273 Təhlükəsizlik amillərı
yeyilir. Ona görә dә belә mәhsullarda müxtәlif mikroorqanizmlәrin, o cümlәdәn tәsadüfi patogen mikroorqanizmlәrin yayılmasını gözlәmәk olar. Ümumiyyәtlә, insan patogenlәri yığım vaxtı vә ya yığımdan әvvәlki dövrdә müxtәlif quşlar, heyvanlar vә hәşәratlar vasitәsilә mәhsullara yayılır. Bioloji çirklәnmә hallarının qarşısını almaq üçün qida zәnciri boyunca xam mәhsulun çirklәnmәsi riskini azaltmaq lazımdır.
Cәdvәl 13.2
Qida xәstәliklәrinin yayılmasına sәbәb olması güman edilәn meyvә-tәrәvәz mәhsulları (çirklәnmә mәnbәyi әksәr hallarda müәyyәn edilmir, lakin istehsal, yığım, emal vә daşınma qaydaları belә xәstәliklәrin yayılmasında rol oynayır)
Bakteriyalar
Parazitl r
Viruslar
Mәnbә: MikrobiolojiQidaMeyarları üzrә MilliMәslәhәtKomitәsi, 1999.
Tәzә mәhsullar vasitәsilә yayılan qida patogenlәri. Patogen mikroorqanizmlәrin әksәriyyәti geniş çeşidli meyvә-tәrәvәz mәhsullarından tәcrid edilir (cәdvәl 13.3). Aşağıdakı cәdvәldә verilmiş bәzi mikroorqanizmlәr mәhsulla bağlı yaranan xәstәliklәrlә әlaqәlәndirilmәsә dә, onlar xәstәliklәrin yayılmasında iştirak edir. Ümumiyyәtlә, bütün mikroorqanizmlәr әlverişli şәraitdә qida xәstәliyi törәtmәk potensialına malikdir.
Cәdvәl 13.3
Xam mәhsuldan tәcrid edilmiş patogen nümunәlәri (beynәlxalq elmi tәdqiqatların nәticәlәri daxil edilmişdir)
Aeromonas spp
Bacillus cereus
Campylobacter jejuni
E coli
Salmonella
Salmonella
Cәdvәl 13.3-ün davamı
Shigella Staphylococcus
Vibrio cholerae M nb :
Bakteriyalar, viruslar vә parazitlәr tәzә (emal olunmamış) mәhsulla bağlı yaranan xәstәliklәrin yayılmasında iştirak edir. Bu mikroorqanizmlәr fizioloji cәhәtdәn müxtәlif olsa da, bәzi ümumi xüsusiyyәtlәrә malikdir (cәdvәl 13.4). Tәzә mәhsullarla bağlı yaranan qida patogenlәri әsasәn enterik (mәdә-bağırsaq) mühitdә әmәlә gәlir vә insan, yaxud heyvan mәdә-bağırsaq sistemindә vә ifrazatında müşahidә edilir.
Cәdvәl 13.4
Mәhsul vasitәsilә xәstәliklәrin yayılmasında rol oynayan patogen mikrobların xüsusiyyәtlәri
Clostridium botulinum E. coli
Salmonella
Shigella
Listeria monocytogenes
Cryptosporidium
Cyclospora
274
FӘSİL13
275 Təhlükəsizlik amillərı
Qeyd etmәk lazımdır ki, torpaq, su, çürümüş bitki vә ya heyvandan tәcrid olunan Clostridium botulinum patogeni, elәcә dә insan vә heyvan ifrazatından vә digәr mәnbәlәrdәn (torpaq, suvarma mәnbәlәri, avadanlıqda vә ya tarlada qalmış çürük bitki qalıqları, tullantılar, qablaşdırma vә emal mәntәqәlәri vә s.) tәcrid oluna bilәn Listeria monocytogenes mikroorqanizmi bu baxımdan istisna tәşkil edir. Cәdvәl 13.4-dә verilmiş mikroorqanizmlәrin törәtdiyi xәstәliklәr, xüsusilә dә hәssas fәrdlәrdә, o cümlәdәn uşaqlar, yaşlı insanlar vә immunitet sistemi zәiflәmiş şәxslәrdә daha kәskin xarakter daşıyır. Yoluxucu doza (orqanizmlәrin xәstәlik törәtmәk üçün lazım olan minimum sayı) әksәr hallarda çox aşağı sәviyyәdә olur. Aşağı yoluxucu doza dedikdә mikroorqanizmlәrin yalnız mәhsulu çirklәndirәrәk sağ qalması vә istehlak müddәtindә törәyә bilmәmәsi başa düşülür.
Qeyd etmәk lazımdır ki, temperatur rejiminin pozulması vә bakteriyaların çoxalması qida xәstәliklәrinin yaranmasında hәmişә zәruri rol oynamır. Patogen parazitlәr vә viruslar faktiki olaraq daşıyıcı insandan vә ya heyvandan kәnarda çoxala bilmir. Mәhsulun çirklәnmәsi. Ümumiyyәtlә, mәhsulları patogen mikroblarla çirklәndirәn müxtәlif mexanizmlәr mövcuddur (şәkil 13.1). Çirklәnmә nәticәsindә yaranan qida xәstәliklәrinә istehsal, yığım, emal mәrhәlәlәri, elәcә dә pәrakәndә satış mәntәqәlәri, ictimai iaşә müәssisәlәri vә adi mәtbәxdә rast gәlmәk olar. Ərzaq mәhsullarının yüklәnib boşaldılması, daşınması vә saxlanılması zamanı ehtiyatsızlığa yol verildikdә çirklәnmәnin sәviyyәsi istәnilәn mәrhәlәdә arta bilәr.
Şәkil 13.1. Mәhsulun patogen orqanizmlәrlә çirklәnmәsi mexanizmi (mәnbә: Beuchat, 1996)
Mәhsulların ifrazatla çirklәnmәsi insan, heyvan, hәşәrat, torpaq, su vә çirkli avadanlıq vasitәsilә birbaşa vә ya dolayı yolla baş verә bilәr. Mәsәlәn, Escherichia coli O157:H7 patogeninin meyvә milçәklәri vasitәsilә zәdәlәnmiş almaya keçmәsi laboratoriya şәraitindә sübut edilmişdir (Janisievicz, 1999). Yığım, qablaşdırma vә emal zamanı mәhsulların zәdәlәnmәsi qaçılmazdır. Ona görә dә belә meyvә milçәklәrinә qarşı mübarizә aparmaq çәtin ola bilәr. Patogen orqanizmlәr hәtta xәstәlik әlamәtlәri mövcud olmadıqda belә insan vә heyvan vasitәsilә yayıla bilәr. Ev heyvanları meyvә-tәrәvәz mәhsullarının yetişdirildiyi sahәlәrdәn tәcrid edilsә dә, vәhşi heyvanlara vә quşlara qarşı tam mübarizә aparmaq mümkün deyil. Qida
zәncirindә şәxsi gigiyena qaydalarına әmәl etmәklә patogen mәnbәlәrini mәhv etmәk vә ya onların sayını azaltmaq olar. Patogenlәrin xam mәhsullarda qalması vә çoxalması. Patogenlәrin tәzә mәhsullarda qalmasına vә ya çoxalmasına müxtәlif orqanizmlәr, mәhsullar vә saxlanma şәraiti tәsir edir. Ümumiyyәtlә, әgәr rütubәt yüksәk sәviyyәdәdirsә, patogen mikroorqanizmlәr tәzә meyvә-tәrәvәz mәhsullarının xarici sәthindә yaşaya bilir. Qida mәhsulları ilә xәstәlik yayan patogenlәr sağlam sәthin üzәrindә çoxala bilmir, çünki belә orqanizmlәr әksәr mәhsullarda xarici örtücü tәbәqәni parçalamaq üçün lazım olan enzimlәri (fermentlәri) әmәlә gәtirә bilmir. Soyuducu mühitdә әksәr orqanizmlәrin çoxalmaq qabiliyyәti zәiflәyir vә ya itir, lakin bәzi mikroorqanizmlәr soyuma temperaturunda sağ qala bilir.
Fiziki zәdәlәrә (sıyrılma, әzilmә, deşilmә vә s.) vә fitopatogenlәrin (bakteriyalar vә ya göbәlәklәr) tәsirinә mәruz qalmış mәhsulların qoruyucu epidermal tәbәqәsi parçalanır vә patogen orqanizmlәrin sağ qalması vә çoxalması üçün әlverişli mühit yaranır. Müxtәlif enterik (mәdә-bağırsaq) patogenlәr kәsilmiş yemiş, doğranmış kahı, cәfәri vә pomidorda, elәcә dә zәdәli alma toxumasında çoxala bilir. Kәsilmiş mәhsullarda bakteriyaların törәmәsinin qarşısını almaq üçün temperaturun sәviyyәsinә ciddi nәzarәt etmәk lazımdır. Əksәr meyvә şirәlәrinin turşuluğu patogenlәrin çoxalmasına mane olur, patogen mikroorqanizmlәrin bu mәhsullarda sağ qalma ehtimalı yüksәkdir. Əvvәl qeyd olunduğu kimi, soyuq temperaturlu mühitdә patogenlәrin sağ qalmaq potensialı güclәnir. Temperatur yüksәldikcә patogenlәrin yaşamaq imkanı azalır, lakin şirәnin tәrkibindәki mayalar vә digәr mikroorqanizmlәr belә temperaturda sürәtlә inkişaf edir vә nәticәdә mәhsulun qalma müddәti qısalır. Xam mәhsulların sәthindәki mikrob populyasiyalarının yuyucu mәhlullarla azaldılması. Əgәr hәr hansı mәhsul insan patogenlәri ilә çirklәnәrsә, onları mәhv etmәyin yeganә yolu hәmin mәhsulun bişirilmәsidir. Ona görә dә çirklәnmәnin qarşısının alınması “birinci müdafiә xәtti” hesab edilir. Tәzә meyvә-tәrәvәz mәhsulları tam yuyulduqdan sonra emal edilir vә ya satışa çıxarılır.
Mәhsulu yuduqda sәthdәki mikroorqanizmlәr azalır, lakin onları tam mәhv etmәk mümkün olmur. Müxtәlif şәraitdә mikroorqanizmlәrin 1000 dәfә azalması müşahidә edilir.Bununla belә, suyun özü dә әsas çirklәnmә mәnbәyinә çevrilә bilәr. Ona görә dә suyun tәrkibinә diqqәtlә nәzarәt etmәk lazımdır (cәdvәl 13.5).
Cәdvәl 13.5
Tәmiz suyun çarpaz çirklәnmәyә tәsiri
Cәdvәl 13.5-dә Log 7.0 CFU/hissә (107CFU/hissә) Salmonella spp ilә inokulyasiya edilmiş, kubşәkilli kantalup (әtirli qovun) parçaları bir dәqiqә әrzindә 50 ml tәmiz xlorsuz vә ya xlorlu (50 ppm, pH7.0) suda isladılır. Mәhsulu islatdıqdan sonra patogen populyasiyalar islatma üçün istifadә edilmiş mәhluldan asılı olmayaraq dәyişmir. Bununla belә, Salmonella populyasiyası xlorsuz suda Log 5.8 CFU/ml
276 FӘSİL13
277 Təhlükəsizlik amillərı
(6.3x105CFU/ml) sәviyyәsinә kimi artmış, xlorlu suda isә <Log 1 (<10 CFU/ml) sәviyyәsindә qalmışdır. Bundan sonra inokulyasiya edilmiş kantalup parçaları bir dәqiqә әrzindә hәr iki mәhlulda isladılır. Xlorlu suda isladılmış parçalarda Salmonella patogenlәri müşahidә edilmәmiş, lakin xlorsuz suda qalmış parçalarda bu patogenlәr әhәmiyyәtli dәrәcәdә artaraq Log 4.2 CFU/hissә; 16x104CFU/hissә sәviyyәsinә çatmışdır.
Kahını yuyaraq bakteriyalardan tәmizlәmәk çәtin olur, çünki bu orqanizmlәr mәhsulun kәsilmiş sәthlәrinә vә yarpaq ağızcıqlarını yapışır. Digәr meyvә-tәrәvәz mәhsullarında da eyni hala rast gәlmәk olar. Suyun bütöv meyvәyә nüfuz etmәsi müxtәlif meyvә-tәrәvәz mәhsullarında tәdqiq olunmuşdur. Bәzi hallarda salmonellyoz xәstәliyinin mәhz su vasitәsilә pomidora yayılması müşahidә edilmişdir. Müxtәlif mikroorqanizmlәrlә, o cümlәdәn patogenlәrlә çirklәnmiş su kütlәsi әlverişli şәraitdә mәhsulun mәsamәlәrindәn daxili hüceyrәlәrә nüfuz edә bilir. Daxili qaz tәzyiqi vә sәthin hidrofobluğu suyun qәbul edilmәsinә mane olur, lakin mәhsulun temperaturu suyun temperaturundan yüksәk olduqda tәzyiq fәrqi yaranır vә meyvә suyu özünә çәkir. Ona görә dә mәhsulun yuyulması üçün istifadә edilәn suyun temperaturunu artırmaq vә belә halların qarşısını almaq lazımdır. Suya әlavә edilmiş yuyucu vasitәlәr infiltrasiyanı güclәndirir vә bunun sәbәbi sәth gәrginliyinin azalmasıdır. Yuma üçün istifadә olunan su belә hallarda bütöv meyvәnin saplaq yaralarına vә digәr açıq hissәlәrә, mәsәlәn, almanın saplaq sonluğuna vә ya uc hissәsinә daxil olur. Fitopatogenlәrin infiltrasiyasını zәiflәdәn vasitәlәr vә hallar eyni zamanda insan patogenlәrinin dә nüfuz etmәsinә mane olur.
Sәthdә olan bakteriyaların tәmzilәnmәsindә xlorlu suyun sәmәrәliliyi adi sudan bir o qәdәr fәrqlәnmir vә demәk olar ki, eyni olur. Bununla belә, çәndә saxlanılan, tәkrar dövr etdirilәn vә ya mәhsulun yuyulması üçün dәfәlәrlә istifadә olunan su müxtәlif patogenlәrlә çirklәnә bilәr. Patogenlәr suda daha çox yaşayır vә eyni su ilә yuyulmuş tәmiz mәhsullara da yayıla bilir.
Yuma üçün istifadә olunan suyun gigiyenası mühüm әhәmiyyәt kәsb edir, çünki patogenlәr mәhz bu yolla mәhv edilir vә çirklәnmә mәnbәyi yaranmır (cәdvәl 13.5). Suyun gigiyenası üçün istifadә olunan әksәr mürәkkәb maddәlәr, o cümlәdәn natrium hipoxlorit, kalsium hipoxlorit, oksidlәşmiş kalsium hipoxlorit, natrium bromid, xlor dioksid, xlor qazı, hidrogen peroksid, ozon qazı, üzvi turşular vә ultrabәnövşәyi şüalar müxtәlif yollarla araşdırılmış vә qiymәtlәndirilmişdir. Qeyd etmәk lazımdır ki, fiziki metod hesab edilәn ultrabәnövşәyi şüalardan başqa yerdә qalan bütün kimyәvi maddәlәr oksidlәşdirici maddәlәrdir. Başqa sözlә desәk, bu maddәlәr oksidlәşdirmә qabiliyyәtinә malik biosidlәr olub, mikroorqanizmlәri mәhv edir. Bütöv vә ya kәsilmiş meyvә-tәrәvәz mәhsulları üçün bәzi tәmizlәyici-kimyәvi maddәlәr tәsdiqlәnmәmiş, digәr bir qrup mürәkkәb maddәlәrin isә ABŞ Ərzaq Mәhsulları vә Dәrman Preparatlarının Keyfiyyәtinә Nәzarәt Adminstrasiyası (FDA) tәrәfindәn tәsdiqlәnәcәyi gözlәnilir. Tәsdiqlәnmiş kimyәvi-tәmizlәyici maddәlәr hәmişә etiketdәki tәlimatlara uyğun olaraq istifadә edilmәlidir.
Kimyәvi-tәmizlәyici maddәlәrin sudakı konsentrasiyası bir sıra metodlarla ölçülür. Ümumiyyәtlә, sanitariya-nәzarәt sistemindәn asılı olmayaraq bütün metodların sәmәrәliliyini yoxlayaraq tәsdiqlәmәk lazımdır. Yuma üçün istifadә edilәn suda bütün sәmәrәli konsentrasiyalar vә digәr mühüm faktorlar, mәsәlәn pH vә temperatur lazımi sәviyyәdә saxlanılmalıdır. Bu faktorlar vә xassәlәr vaxtaşırı olaraq qiymәlәndirilmәli vә lazımi sәnәdlәrdә qeyd olunmalıdır. Yoxlama-nәzarәt tәdbirlәrinin davamlı olaraq hәyata keçirilmәsi mәslәhәt görülür.
Doğranmış (kәsilmiş) tәzә meyvә-tәrәvәz mәhsulları. Tәzә mәhsulları soyduqda, kәsdikdә, dilimlәdikdә vә ya parçaladıqda müxtәlif zәdәlәr әmәlә gәlir. Bütöv meyvәnin vә ya tәrәvәzin sәthindәki mikroorqanizmlәr belә şәraitdә daxili toxumalara nüfuz edә bilir. Zәdәlәnmiş hüceyrәlәr vә mәhsul şirәsi mikrobların çoxalması üçün әlverişli qida mühiti yaradır. Fermentativ reaksiyalar aşağı temperaturda zәiflәyir vә patogen mikroorqanizmlәr sürәtlә çoxala bilmir. Aşağı temperaturlu mühit eyni zamanda qida vasitәsilә yayılan patogenlәrin çoxalmasına mane olur. Bununla belә, soyutma temperaturunda zәif dә olsa, çoxala bilәn bәzi mikroorqanizmlәr, mәsәlәn, Listeria monocytogenes patogeni bu baxımdan istisna tәşkil edir. Doğranmış (kәsilmiş) tәzә meyvә-tәrәvәz mәhsullarının patogenlә çirklәnmәsinә qarşı görülәn profilaktik tәdbirlәr diqqәt mәrkәzindә olmalıdır. Patogenlәrin qarşısını almağın әn yaxşı yolu qabaqcıl aqrotexniki qaydaların (GAP) vә qabaqcıl istehsal qaydalarının (GMP) vә standart sanitariya proseduralarının (SSOP) tәtbiq olunması, elәcә dә HACCP (Tәhlükәlәrin vә Böhran Nәzarәt Nöqtәlәrinin Tәhlili sistemi) planının sәmәrәli şәkildә hәyata keçirilmәsidir. Bu tәdbirlәr proqramının әsasında potensial çirklәnmә mәnbәlәrini müәyyәnlәşdirmәk vә mümkün tәhlükәli hallara qarşı mübarizә aparmaqla qida tәhlükәsizliyini tәmin etmәk olar. Qida tәhlükәsizliyi emal müәssisәsinin qapısında başlamır vә ya sona çatmır. Emalçılar müştәrilәrlә vә tәchizatçılarla әmәkdaşlıq edәrәk istehsal, paylanma vә satış zәnciri boyunca bütün tәhlükәsizlik qaydalarının tәtbiqini tәmin etmәlidirlәr.
Doğranmış (kәsilmiş) tәzә mәhsullardan hәr hansı xәstәliyin keçmәk riskinin azaldılmasına mane olan amillәrdәn biri dә qeyri-patogen bakteriya populyasiyalarıdır. Bu bakteriyalar digәr patogenlәrin artmasına mane olmur, lakin temperatur rejiminin pozulmasına, mәhsulun bioloji cәhәtdәn qocalmasına vә korlanmasına sәbәb olur. Patogenlәrin әksәriyyәti müqayisәdә geniş populyasiyalar yaratsa da, mәhsulu korlamır vә inkişaf edәrәk çoxalır. Belә mәhsullar korlanmış mәhsul hesab edilmir vә istehlak olunur. Ona görә dә mikrobların çox aşağı sәviyyәdә olmasını tәlәb edәn fәrdiliklәr bәzi hallarda mәhsulun tәhlükәsizliyinә xәlәl gәtirә bilәr. Dәyişdirilmiş Mühitli Qablaşdırmanın (MAP) tәsiri. Qaz keçirәn materiallarla qablaşdırılmış tәzә mәhsullar öz mühitini dәyişәrәk daha әlverişli saxlanma şәraiti yarada bilәr. Mühitin dәyişmәsi bir-biri ilә qarşılıqlı әlaqәdә olan üç prosesdәn asılıdır: meyvәnin vә ya tәrәvәzin tәnәffüsü, mәhsulun daxilindәki qazın diffuziyası, vә qablaşdırma materialının qaz keçirmәk qabiliyyәti. Mәlumdur ki, mәhsul nәfәs aldığı üçün qabın daxilindәki oksigenin konsentrasiyası azalır, karbon qazının konsentrasiyası isә artır. Hәr bir meyvәnin vә ya tәrәvәzin yığımdan sonrakı potensialını maksimum sәviyyәyә çatdıran xüsusi temperatur vә saxlanma mühiti vardır. MAP tipli qablaşdırmanın effektiv olması üçün mәhsula xas olan bu amillәri nәzәrә almaq lazımdır. MAP mühitli qabda O2↑ qazının azaldılması vә CO2↑qazının artırılması bәzi bakteriyaların inkişafına mane olur. Mәhsulu korlayan bәzi aerob bakteriyalar faktiki olaraq bu saxlanma mühitindә sıxışdırılır vә mәhsulun ömrü uzanır. Bununla belә, MAP mühiti insanlara keçәn әksәr patogen bakteriyaların inkişafına zәif tәsir göstәrir vә hәtta onların artmasına tәkan verә bilir (Farber, 1991). MAP mühiti ilә әlaqәdar yayılan xәstәliklәrin sayı azdır, lakin bәzi xәstәliklәr hәlә dә narahatlıq yaradır. Clostridium botulinum patogeninin artması vә toksin әmәlә gәtirmәsi narahatlıq doğuran problemlәrdәn biridir, çünki bu orqanizmlәr botulizm xәstәliyinin yayılması ehtimalını artırır. Bu bakteriyalar әsasәn tәsәrrüfatlarda, yәni torpaq mühitindә yaşayır vә geniş çeşidli mәhsullara yayılan “sәyyah patogen” hesab edilir. Clostridium botulinum patogeni normal olaraq oksigensiz mühitdә
278 FӘSİL13
279 Təhlükəsizlik amillərı
inkişaf edir vә toksin әmәlә gәtirir. MAP mühitindә saxlanılan mәhsullar isti temperaturda daha çox “nәfәs alır” vә O2↑qazını sürәtlә tükәdir. O2↑qazının azaldığı isti mühitdә C. botulinum patogeninin inkişaf etmәsi, toksin әmәlә gәtirmәsi vә mәhsulu korlaması üçün әlverişli şәrait yaranır. Ticarәtdә bu cür hallara rast gәlinmir. Tәzә göbәlәklәr MAP mühitindә saxlanılmır, çünki belә saxlanma mühitindә C. botulinum sporlarının yayılması müşahidә edilir. O2↑sәviyyәsinin aşağı olduğu mühitdә C. botulinum bakteriyasının populyasiyaları çoxalır, mәhsulu hiss edilәcәk dәrәcәdә korlayır vә toksin әmәlә gәtirir. MAP mühitindә qablaşdırılmış mәhsulların tәhlükәsizliyini tәmin etmәk üçün bu cür halların elmi cәhәtdәn araşdırılması xüsusi әhәmiyyәt kәsb edir.
Toxum cücәrtilәri. Qida vasitәsilә keçәn xәstәliklәrin (xüsusilә dә Salmonella infeksiyasının) müxtәlif cücәrtilәrin vasitәsilә yayılması son illәrdә daha çox müşahidә edilir. Ərzaq Mәhsulları vә Dәrman Preparatlarının Keyfiyyәtinә Nәzarәt Adminstrasiyasının (FDA) elmi mәslәhәtçilәr qrupu cücәrtilәri xüsusi problem yaradan mәnbә kimi tәyin etmişlәr. Çünki bu patogen bakteriyalar cücәrәn toxumların üzәrindә әvvәlcә az sayda yaşasa da, 3-10 günlük cücәrmә prosesindә kifayәt qәdәr çoxalır. Qeyd etmәk lazımdır ki, әksәr xәstәliklәrin yayılmasının sәbәbi toxumun cücәrmә prosesindәn qabaq patogen bakteriyalarla çirklәnmәsidir. Bakteriyaların әksәriyyәti toxumların saxlandığı quru mühitdә aylarla sağ qala bilir. Çirklәnmiş yonca toxumları bir çox xәstәliklәrin yayılma mәnbәyi hesab edilir. Bununla belә, qırmızı turp, lobya vә digәr bitki cücәrtilәri dә patogen orqanizmlәrin yayılmasında iştirak edir. Ümumiyyәtlә, patogen bakteriayalar cücәrmә prosesindәn qabaq istәnilәn toxuma yayıla bilәr. Ərzaq Mәhsulları vә Dәrman Preparatlarının Keyfiyyәtinә Nәzarәt Administrasiyası (FDA) müәyyәn xәstәliklәrin cücәrti (zoğ) vasitәsilә yayılması potensialını azaltmaq mәqsәdilә xüsusi tәlimat vәsaiti nәşr etdirmişdir. Bu tәlimat vәsaitindә cücәrmәmiş toxumların xüsusi tәmizlәyici mәhlullarla müalicә olunmasından (hal-hazırda 20000 ppm xlorun istifadәsinә icazә verilir) vә yığımdan әvvәlki dövrdә yuma üçün istifadә olunan suda Salmonella, E. coli O157:H7 vә Listeria monocytogenes patogenlәrinin mövcudluğunu müәyyәnlәşdirmәk üçün müvafiq analizlәrin aparılmasından bәhs edilir. FDA tәrәfindәn daha iki sәnәd dә (Guidance for Industry: Reducing Microbial Food Safety Hazards for Sprouted Seeds and Guidance for Industry: Sampling and Microbial Testing of Spent Irrigation Water During Sprout Production) nәşr edilmişdir. Bu tәlimat vәsaitlәrindә toxum cücәrtilәrinin istehsalı zamanı mikrobların yayılmasının qarşısını almaq vә qida tәhlükәsizliyini tәmin etmәk mәqsәdilә, toxum istehsalçılarına vә tәchizatçılarına xüsusi tövsiyәlәr verilir. Tәlimat vәsaitinin digәr mәqsәdi isә xәstәliklәrin cücәrtilәr vasitәsilә yayılmasının qarşısını almaq, Ərzaq, Dәrman vә Kosmetik Mәhsullar haqqında Federal Qanunun qida tәhlükәsizliyi ilә bağlı müddәalarına uyğunluğu tәmin etmәkdir. Kaliforniya Sәhiyyә Xidmәtlәri, Ərzaq vә Dәrman Mәhsulları Dövlәt Departamenti vә Ərzaq Mәhsulları vә Dәrman Preparatlarının Keyfiyyәtinә Nәzarәt Administrasiyası (FDA) toxum cücәrtilәrinin tәhlükәsizliyini tәmin etmәk mәqsәdilә xüsusi videomaterial da hazırlamışdır (әdәbiyyat siyahısına bax).
13.2.2. Kimyәvi vә fiziki tәhlükәsizlik
Kimyәvi tәhlükәsizlik. İstehsal, daşınma vә saxlanma prosesindә mәhsulun çirklәnmәsinә sәbәb olan müxtәlif kimyәvi maddәlәrә vә vasitәlәrә insektisidlәr, fungisidlәr, herbisidlәr, rodentisidlәr, avtokaralardan vә ya qablaşdırma xәtlәrindәn
axan sürtgü yağları, ağır metallar (qurğuşun, civә, arsen), sәnaye toksinlәri, elәcә dә avadanlıqların tәmizlәnmәsi üçün istifadә edilәn müxtәlif mürәkkәb maddәlәri aid etmәk olar. ABŞ Ətraf Mühitin Mühafizәsi Agentliyi (EPA) vә Ərzaq Mәhsulları vә Dәrman Preparatlarının Keyfiyyәtinә Nәzarәt Administrasiyası (FDA) çirklәndirici maddәlәrin, o cümlәdәn kimyәvi maddә qalıqlarının vә ağır metalların maksimum yol verilә bilәn hәddini müәyyәnlәşdirmişdir. Mәlumdur ki, istehlakçılar tәzә mәhsullarda hәr hansı pestisid qalıqlarnın olmasından ehtiyat edirlәr. Lakin maksimum hәdd sәviyyәsindә onların insan sağlamlığı üçün hәr hansı tәhlükә vә ya xәstәlik yaratması hәlәlik müşahidә edilmәmişdir.
Maksimum hәddi aşan kimyәvi maddә qalıqları insan sağlamlığı üçün tәhlükә yaradır. ABŞ vә digәr ölkәlәrdә qeyri-qanuni yolla pestisid qalıqları ilә çirklәnmiş mәhsulların istehlakı müәyyәn xәstәliklәrin yaranmasına sәbәb olur. 1985-ci ildә ABŞ vә Kanadanın yüzlәrlә istehlakçısı Aldikarbinsektisidinin qalığı ilә çirklәnmiş qarpızdan zәhәrlәnmişlәr (Green, 1987). Tәzә meyvә-tәrәvәz mәhsullarının istehsalı, yığımı vә qablaşdırılmasında kimyәvi maddәlәrlә çirklәnmә riskinin qiymәtlәndirilmәsi, mәlumatların qeydә alınması vә müvafiq mübarizә tәdbirlәrinin hәyata keçirilmәsi bu tәhlükәli halların aradan qaldırılmasına kömәk edir. Müәyyәn mәhsullarda tәbii yolla әmәlә gәlәn toksinlәrin miqdarı (mәsәlәn, kartofda әmәlә gәlәn qlikoalkaloidlәr) genotipdәn asılı olaraq dәyişir. Seleksiya mütәxәssislәri toksinlәrin miqdarına davamlı olaraq nәzarәt etmәlidirlәr.
Qida tәhlükәsizliyi vә biotexnologiyalarla alınan mәhsullar. Qabaqcıl biotexnoloji seleksiya-çoxaltma metodları qida sәnayesi üçün xüsusi әhәmiyyәt kәsb edir. Bu metodlar sayәsindә keyfiyyәt pozuntusuna sәbәb olan amillәr aradan qaldırılır, mәhsulun qidalılıq dәyәri artırılır vә istehsal vasitәlәrindәn daha az istifadә edilir. Müasir dövrdә biotexnoloji metodlarla istehsal edilmiş yeyinti mәhsullarının qida tәhlükәsizliyi baxımından risk yaratması elmi cәhәtdәn sübut edilmәmişdir. Belә mәhsulların istehsalı vә istehlakı ayrı-ayrı ölkәlәrdә müxtәlif qaydalarla tәnzimlәnir. Amerika Birlәşmiş Ştatlarında biotexnoloji metodlarla istehsal olunan mәhsullar da daxil olmaqla bütün әrzaq mәhsullarının sağlamlığını vә tәhlükәsizliyini tәmin etmәk üçün ciddi yoxlama-nәzarәt tәdbirlәri hәyata keçirilir. Ərzaq Mәhsulları vә Dәrman Preparatlarının Keyfiyyәtinә Nәzarәt Administrasiyası (FDA) satışda olan әrzaq mәhsullarının tәhlükәsizliyinә mәsuliyyәt daşıyan әsas federal agentlikdir. FDA agentliyinin yeni bitki sortlarından alınmış әrzaq mәhsulları ilә bağlı siyasәti 29 may, 1992-ci il tarixindә Federal Reyestrdә (67-ci cild, №104) dәrc edilmişdir. FDA-nın siyasәtinә әsasәn, qida tәhlükәsizliyi mәsәlәlәrinin araşdırılmasında istifadә edilәn әsas faktorlar istehsal metodlarına deyil, mәhsulun xüsusiyyәtlәrinә әsaslanmalıdır. Bundan başqa, biotexnoloji metodlarla istehsal edilәn әrzaq mәhsullarının tәhlükәsizliyini yoxlamaq üçün geniş prosedurlar müәyyәn edilmiş vә aşağıdakı şәrtlәrin yerinә yetirilmәsi üçün müvafiq analizlәrin aparılması tәklifi irәli sürümüşdür:
● yeni qida allergenlәrinin olmaması;
● tәbii toksinlәrin artmaması;
● vacib qida maddәlәrinin azalmaması;
● әrzaq mәhsullarında icazәsiz әlavәlәrin olmaması.
FDA-nın hazırkı siyasәtinә görә biotexnoloji metodlarla istehsal olunan әrzaq mәhsullarının etiketlәnmәsi tәlәb olunmur, lakin belә mәhsullar tәrkib vә qidalılıq baxımından әnәnәvi yolla yetişdirilәn bitkiçilik mәhsullarına “әhәmiyyәtli dәrәcәdә uyğun” olmalıdır. FDA-nın sәlahiyyәtli nümayәndәsi Ceyn E.Henney 03 may, 2000-
280 FӘSİL13
281 Təhlükəsizlik amillərı
ci il tarixli press-relizdә bildirmişdir ki, agentliyin elmi rәyinә әsasәn, Amerika Birlәşmiş Ştatlarında biotexnoloji metodlarla istehsal olunan bütün әrzaq mәhsulları digәr mәhsullar kimi tәhlükәsizdir.
Fiziki tәhlükәsizlik. Mәhsulların istehsalı, daşınması vә ya saxlanılması zamanı aşağıdakı fiziki amillәr tәhlükә yarada bilәr: bәrkidici vasitәlәr (pәrçimlәr, mismarlar, şuruplar, boltlar vә s.); emal avadanlıqlarında zәdәlәnәn alüminium içki bankaları; şüşә; plastik materiallar; tilişkәlәr. Bu fiziki vasitәlәr bәzi patogen mikroorqanizmlәr kimi çoxalıb yayılmasa da, ciddi problemlәrin yaranmasına sәbәb ola bilәr. Ona görә dә әrzaq mәhsullarını xüsusi yoxlama-profilaktik tәdbirlәr proqramı çәrçivәsindә belә vasitәlәrdәn tәmizlәmәk lazımdır. Yığım vә qablaşdırma avadanlıqlarına texniki xidmәt göstәrmәklә vә müәssisәni müәyyәn materiallardan (mәsәlәn, şüşә) tәmizlәmәklә bu cür risklәrin qarşısını almaq olar.
13.3. Mәhsullarda yaranan tәhlükәli hallara qarşı mübarizә tәbirlәri
Tәzә mәhsullarda bәzi patogenlәri tam mәhv etmәk mümkün olmasa da, bәzi tәdbirlәr sayәsindә çirklәnmә riskini әhәmiyyәtli dәrәcәdә azaltmaq olar. Tәsәrrüfatlar, emal müәssisәlәri vә ictimai iaşә obyektlәrindә bütün çirklәnmә mәnbәlәrini sistemli şәkildә qiymәtlәndirmәk vә zәrurәt yarandıqda profilaktik tәdbirlәrә әl atmaq lazımdır (bax: şәkil 13.1). Müxtәlif mәhsulların istehsalı ilә mәşğul olan ayrı-ayrı şirkәtlәr vә assosiasiyalar istehsaldan emala vә pәrakәndә satışa kimi bütün mәrhәlәlәrdә qida tәhlükәsizliyi proqramlarını icra etmәk üçün bir sıra sәnәdlәr hazırlamışlar.
Qabaqcıl aqrotexniki qaydalar (GAP). ABŞ-ın Ərzaq Mәhsulları vә Dәrman Preparatlarının Keyfiyyәtinә Nәzarәt Administrasiyası (FDA) 1998-ci ildә “Guidance for Industry: Guide to Minimize Microbial Food Safety Hazards for Fresh Fruits and Vegetables” adlı sәnәd nәşr etdirmişdir. Bu sәnәdin normativ-hüquqi çәkisi olmasa da, mәhsulların çirklәnmәsinә qarşı profilaktik tәdbirlәrin görülmәsi tәlәbi irәli sürülür vә istehsalçılara müvafiq tәlimatlar verilir. Bәzi pәrakәndә satış şirkәtlәri bu sәnәdә әsaslanaraq tәzә meyvә-tәrәvәz mәhsullarının auditinin üçüncü tәrәfin iştirakı ilә aparılmasını tәlәb edir. Tәlimat vәsaitindә qida tәhlükәsizliyinin sәkkiz prinsipi müәyyәnlәşdirilmiş vә әn uyğun qabaqcıl aqrotexniki vә idarәetmә qaydalarının tәtbiqi ilә bağlı ümumi tövsiyәlәr verilmişdir. Bu prinsiplәr tәzә mәhsulların istehsalı, yığımı vә daşınmasına tәtbiq edilir vә insan patogenlәri ilә çirklәnmәnin qarşısını almaq mәqsәdi daşıyır. FDA-nın sәkkiz prinsipi vә onun tәtbiq sahәlәri aşağıda verilir (U.S. FDA 1998, sәh. 8):
Qabaqcıl Aqrotexniki Qaydaların (GAP) Əsas Prinsiplәri Tәzә mәhsulların mikrobla çirklәnmәsinin qarşısını almaq üçün müvafiq 1. qabaqlayıcı/profilaktik tәdbirlәr görülmәlidir. İstehsalçılar vә ya qablaşdırma şirkәtlәri tәzә mәhsullarda mikrobla bağlı yaranan 2. tәhlükәli halların sayını azaltmaq üçün müvafiq sahәlәrdә qabaqcıl aqrotexniki qaydaları tәtbiq etmәli vә әrzaq mәhsullarının tәchizatı vә ya әtraf mühit üçün yarana bilәcәk digәr risklәrin artmasına yol vermәmәlidir.
Tәzә mәhsullar istәnilәn әşya ilә tәmasda olaraq çirklәnә bilәr. Qida vasitәsilә 3. yayılan patogenlәrin әsas mәnbәyi insan nәcisi vә ya heyvan peyini ola bilәr. Tәzә mәhsulların yuyulması üçün istifadә edilәn suyun mәnbәyi vә keyfiyyәti 4. çirklәndirmә potensialının әsas göstәricisidir.
Tәzә mәhsulların mikrobla çirklәnmәsinin qarşısını almaq üçün heyvan peyininin 5. vә ya bioloji mәnşәli digәr bәrk tullantıların istifadәsini ehtiva edәn aqrotexniki qaydaların tәtbiqinә nәzarәt etmәk lazımdır.
Tәzә mәhsulların istehsalı, çeşidlәnmәsi, qablaşdırılması vә daşınması zamanı 6. işçi gigiyenası vә sanitariyası qaydalarının tәtbiq edilmәsi mikrobla çirklәnmә potensialının zәiflәdilmәsindә mühüm rol oynayır.
Amerika Birlәşmiş Ştatlarından başqa digәr ölkәlәrdә dә aqrotexniki qaydaların 7. tәtbiqi zamanı qüvvәdә olan bütün yerli, ştat vә federal qanunlara, qaydalara vә ya digәr uyğun qanunvericilik tәlәblәrinә vә iş standartlarına әmәl etmәk lazımdır.
Aqrar mühitin bütün sәviyyәlәrindә (tәsәrrüfatlar, qablaşdırma mәntәqәlәri,
8. paylanma mәrkәzlәri vә nәqliyyat vasitәlәrindә) hesabatlılığın tәmin edilmәsi qida tәhlükәsizliyi proqramlarının uğurlu icrasında mühüm rol oynayır. Proqramın bütün elementlәrinin düzgün işlәmәsi vә mәhsulun paylanma kanallarından istehsalçıya kimi izlәnilmәsi üçün sәmәrәli monitorinq hәyata keçirilmәli vә ixtisaslı kadrlardan istifadә edilmәlidir.
Torpaq resurslarının istifadәsi. Hәr hansı torpaq sahәsindә yetişdirilәn mәhsulun tәhlükәsizliyi texniki qaydalarla yanaşı torpaq resurslarının istifadәsi qaydalarından da asılıdır. Mәlumdur ki, ağır metallar vә pestisid qalıqları torpaq mühitindә uzun müddәt qala bilir. Ona görә dә belә mürәkkәb maddәlәrin tәhlükәsiz sәviyyәdә olub olmadığını müәyyәn etmәk üçün torpağın analizi aparılmalıdır. Əvvәlki illәrdә torpaq sahәsindә hәr hansı tәhlükәli vә zәhәrli tullantıların saxlanılmadığına zәmanәt vermәk üçün müvafiq araşdırmalar aparılmalı vә araşdırmanın nәticәlәri sәnәdlәşdirilmәlidir. Əgәr torpaq sahәsi kәnd tәsәrrüfatı mәhsullarının yetişdirilmәsi üçün istifadә edilibsә, pestisidin istifadәsi protokolları nәzәrdәn keçirilmәli vә idarәetmә qaydalarının lazımi sәviyyәdә tәtbiq edilib-edilmәdiyi müәyyәnlәşdirilmәlidir. Mal-qaranın yemlәnmәsi vә ya otarılması üçün yeni istifadә edilmiş torpaq sahәlәrini әkinә cәlb etmәk olmaz, çünki heyvan peyini ilә torpağa yayılan patogenlәr hәlә dә sağ qala bilәr. Gübrәlәr. Lazımi qaydada çürüdülmәmiş, yәni komposta çevrilmәmiş heyvan peyini insan patogenlәrinin potensial mәnbәyi hesab edilir. Bu patogenlәr heyvan peyinindә hәftәlәr, hәtta aylarla qala bilir. E. coli O157:H7 patogeni torpağa qarışdırılmış tәzә mal-qara peyinindә tәxminәn 250 gün sağ qalır (Suslou, 1999). Heyvan peyinini müvafiq temperaturda komposta çevirmәklә qida vasitәsilә keçәn xәstәliklәrin yayılma riskini azaltmaq olar. Qeyd etmәk lazımdır ki, tәlәb olunan qaydada müalicә edilmәyәn torpaqlarda әksәr insan patogenlәrinin nә qәdәr müddәtdә sağ qalması mәlum deyil. Qeyri-üzvi gübrәlәr sertifikatlaşdırılmalı, onların tәrkibindә ağır metallar vә ya digәr çirklәndirici kimyәvi maddәlәr olmamalıdır. Suvarma suyu. Suvarma suyu çriklәndirici maddәlәri meyvә-tәrәvәz mәhsullarına yayan potensial daşıyıcıdır. Dәrin quyu suyunun insan patogenlәri ilә çirklәnmә ehtimalı sәth suları ilә müqayisәdә çox aşağıdır. Bununla belә, suvarma suyunun mәnbәlәrindә çirklәndirici maddәlәrin vә insan patogenlәrinin olub olmadığını müәyyәn etmәk üçün vaxtaşırı analizlәr aparılmalıdır. Suvarma suyunda E. coli patogeninin olması su mәnbәyinin nәcislә çirklәnmәsindәn vә insan patogeninin
282 FӘSİL13
283 Təhlükəsizlik amillərı
yayılmasından xәbәr verir. Asma suvarma sistemlәri çirkәndirici maddәlәri sellәmә, şırım vә ya damla suvarma sistemlәrindәn daha çox yayır, çünki çirklәnmiş su bu sistem vasitәsilә meyvә-tәrәvәzin yeyilә bilәn hissәlәrinә birbaşa yayılır. Kimyәvi dәrmanların qarışdırılması vә ya sәpilmәsi üçün istifadә olunan suyu qabaqcadan analiz etmәk lazımdır.
Pestisidlәrin istifadәsi. Bütün pestisidlәr istehsalçı tәlimatlarına vә yerli qanunvericiliyә uyğun olaraq istifadә edilmәlidir. Pestisidlәrin istifadәsinә nәzarәt etmәklә vә nәticәlәri müvafiq sәnәdlәrdә qeyd etmәklә meyvә-tәrәvәz mәhsullarının tәhlükәli vә ya qeyri-qanuni maddә qalıqları ilә çirklәnmәsinin qarşısını almaq olar. Pestisidlәrin tәtbiq olunduğu bütün mәrhәlәlәr sәnәdlәşdirilmәli vә rәhbәrlik tәrәfindәn mütәmadi olaraq yoxlanılmalıdır. Pestisidlәr müvafiq lisenziyası olan, ixtisaslı işçilәr tәrәfindәn sәpilmәlidir.
Mәhsul yığımı. Meyvә-tәrәvәz mәhsullarının yığımı zamanı sahәdәki işçilәr mәhsula çirkli әllә vә ya bıçaqla toxunaraq patogen orqanizmlәrin yayılmasına sәbәb ola bilәrlәr. Belә halların qarısını almaq üçün sahәlәrә sәyyar tualetlәr (әl-üz yuyan) qoyulmalı vә yığımla mәşğul olan bütün işçilәr qabaqcadan әllәrini yumalıdırlar. Mәhsulların insan patogenlәrinә yoluxmasının qarşısını almaq üçün işçi gigiyenası (mәsәlәn, әllәrin yuyulması) üzrә tәlimlәr keçirilmәli vә gigiyena qaydalarının tәtbiqinә nәzarәt edilmәlidir. Yığılmış mәhsullar torpaqla tәmasda olmamalı vә tәmiz qablarda saxlanılmalıdır. Yığım alәtlәri tәmizlәnmәli, dezinfeksiya edilmәli vә torpaqla birbaşa tәmasda olmamaldır. Mәhsulun yığıldığı qablar çiklәndirici maddәlәrdәn, o cümlәdәn palçıq, sürtgü yağları, metal bәrkidici vasitәlәrdәn vә ya tilişkәlәrdәn tәmizlәnmәli vә dezinfeksiya edilmәlidir. Mәhsulların plastik qablara yığılması mәslәhәt görülür, çünki belә qablar daha rahat tәmizlәnir.
Yığılmış mәhsulun sanitariyası. Mәlumdur ki, bәzi mәhsullar qablara yığılaraq birbaşa bazara daşınır, digәrlәri isә müvәqqәti olaraq sәbәt, paket vә ya böyük yeşiklәrdә saxlanaraq qablaşdırma mәntәqәsinә aparılır. Ona görә dә yığılmış mәhsulla tәmasda olan bütün işçilәr, avadanlıqlar, soyuducu anbar binaları, qablaşdırma materialları vә su mәnbәlәri tәmiz olmalı vә dezinfeksiya edilmәlidir. İşçi gigiyenası. İxrac yönümlü mәhsulları qablaşdıran işçilәr tәmiz әlcәk, baş örtüyü vә kombinezon geymәlidirlәr. Çirklәnmә riskinin azaldılması üçün istehsalın vә daşınmanın bütün mәrhәlәlәrindә mәhsulla tәmasda olan işçilәrin tәmizliyinә vә şәxsi gigiyenasına ciddi nәzarәt etmәk lazımdır. Qablaşdırma mәntәqәlәrindә uyğun sanitariya qovşağı (tualet, әl üz yuyan vә s.) yaradılmalı vә mәhsulların işçilәrlә çirklәnmәsinin qarşısı alınmalıdır. Qablaşdırma mәntәqәsinin palçıq vә ya digәr maddәlәrlә çirklәnmәmәsi üçün ayaqqabı vә ya botinka tәmizlәmә bölmәlәri olmalıdır. Yeni işçilәr sanitariya-gigiyena qaydalar üzrә tәlimlәrdә iştirak etdikdәn sonra işә başlamalı vә belә tәlimlәr mütәmadi olaraq tәkrarlanmalı vә sәnәdlәşdirilmәlidir. Avadanlıqlar. Mәhsulun tәmasda olduğu hissәlәr mәsәlәn, konveyer lentlәri, boşaltma çәnlәri vә s. tәsdiqlәnmiş tәmizlәyici maddәlәrlә mütәmadi olaraq tәmizlәnmәli vә dezinfeksiya edilmәlidir. Sәthin dezinfeksiyası üçün 200 ppm hipoxlorit (ağardıcı) mәhlulundan istifadә etmәk olar. Dezinfeksiya vasitәlәri hәr hansı sәthi üzvi maddәlәrdәn, o cümlәdәn palçıq vә ya bitki qalıqlarından tәmizlәdikdәn sonra istifadә edilmәlidir. Avadanlıqları buxarla tәmizlәmәk olmaz, çünki buxar kütlәsi faktiki olaraq üzvi materialları “bişirir”, avadanlığın sәthindә bioloji tәbәqә әmәlә gәtirir vә dezinfeksiya prosesini çәtinlәşdirir. Buxar vә ya yüksәk tәzyiqli su axını eyni zamanda bakterial aerozol әmәlә gәtirir vә çirklәndirici maddәlәrin yayılmasına kömәk edir.
Soyuducu anbarlar. Soyuducu anbar binaları, xüsusilә dә soyutma spiralları, yağ tutan cihazlar, tәzyiqli hava ventilyatorları, drenaj boruları, divarlar vә döşәmәlәr mütәmadi olaraq tәmizlәnmәli vә dezinfeksiya edilmәlidir. Listeria monocytogenes patogeni rütubәtli mühitdә vә soyutma temperaturunda çoxala bilir. Ona görә dә soyutma aqreqatlarında vә tavanda yaranan kondensasiya damlaları mәhsulun üzәrinә düşәrәk çirklәnmәyә sәbәb ola bilәr. Ümumi mühitә uyğunlaşan bu patogen orqanizm soyuducu kameranın divarlarına, drenaj xәtlәrinә vә soyutma sistemlәrinә yayılır. Bu hissәlәrin çirklәnmәdәn vә yoluxmadan qorunması üçün geniş sanitariya proqramları hәyata keçirilmәlidir.
Qablaşdırma materialları. Bәzi qablaşdırma materialları tәkrar emal edilmiş materiallardan hazırlanır vә kimyәvi toksik maddәlәri özündә saxlaya bilir. Ona görә dә bütün materiallar mәhsulla tәmasa uyğun olaraq hazırlanmalı, yәni toksik maddәlәrin mәhsula sızmasına imkan vermәmәlidir. Qapalı mühitdә saxlanılan taralar, mәsәlәn, yeşiklәr, qutular vә plastik paketlәr hәşәrat, gәmiricilәr, toz, çirk vә digәr potensial çirklәndirmә mәnbәlәrindәn qorunmalıdır. Plastik materialların sәthini tәmizlәmәk vә dezinfeksiya etmәk asan olduğundan, plastik yeşik vә lotoklar taxtadan üstün tutulur. Sahәdә istifadә olunan yeşiklәr istifadәdәn sonra hәr dәfә tәmizlәnmәli vә dezinfeksiya edilmәlidir. Taxta yeşik vә ya lotokları tәmizlәmәk demәk olar ki, mümkün deyil, çünki onların sәthi mәsamәli olmaqla taxta vә ya metal bәrkidici vasitәlәrlә (mismarla) örtülür. Karton qutular istifadә edildikdәn sonra hәr dәfә yoxlanılmalı vә onların içәrisinә tәmiz plastik içlik qoyulmalıdır. Mәhsulların yuyulması vә hidro-soyutma suyunun istifadәsi. Yuma, hidrosoyutma vә vakuumla soyutma sistemlәrindә tәmiz vә içmәli sudan istifadә etmәk lazımdır. Suyun pH hәddi 6-7 arasında dәyişmәli, sәrbәst xlorun miqdarı isә 2-7 ppm olmalıdır. Suyun tәrkibindәki bakteriyaları mәhv etmәk üçün oksidlәşmәreduksiya potensialı 650 mV-dan artıq olmalı vә oksidlәşdirici dezinfeksiya vasitәlәrindәn istifadә edilmәlidir. Yuma vә ya hidro-soyutma sisteminә xlor әlavә etmәklә çarpaz çirklәnmәnin qarşısını almaq olar, lakin bu halda mәhsulu mikrobdan tәmizlәmәk mümkün olmur. İçmәli su ilә yaxalanmış mәhsulda mirkoorqanizmlәrin sayı azalsa da, bütün bakteriyalar mәhv olmur. Soyuducu nәqliyyat vasitәlәri. Mәhsulların daşınması üçün әsasәn soyuducu sistemi olan vә temperaturu tәnzimlәnәn yük maşınlarından istifadә edilir. 50C (410F)-dәn aşağı temperaturda tez xarab olan әksәr mәhsulların ömrü (tropik meyvәlәrdәn başqa) uzanır vә mikrobların (o cümlәdәn insan patogenlәrinin) artım sürәti әhәmiyyәtli dәrәcәdә azalır. Kәsilmiş mәhsullari, o cümlәdәn tropik meyvәlәri hәmişә 50C (410F)-dәn aşağı temperaturda saxlamaq lazımdır. İstifadә olunmuş yük maşınları mütәmadi olaraq tәmizlәnmәli vә dezinfeksiya edilmәlidir. Diri mal-qara, heyvan mәnşәli mәhsullar vә ya toksik materialların daşındığı yük maşınlarında mәhsul daşımaq olmaz.
Mәhsulun izlәnmәsi vә geri çağırılması. Qida tәhlükәsizliyi ilә bağlı yaranmış fövqәladә hallarda mәhsulun geri çağırılması “sonuncu müdafiә xәtti” hesab edilir. Başqa sözlә desәk, şübhәli mәhsullar FDA-nın müraciәti әsasında vә ya könüllü surәtdә istehsalçı şirkәt tәrәfindәn geri çağırılır. FDA agentliyi mәhsulun geri çağırılması üçün 3 mәrhәlә müәyyәn etmişdir:
Birinci mәrhәlә. İnsan hәyatı üçün ani vә ya uzunmüddәtli tәhlükә yaradan vә birbaşa sәbәb-nәticә әlaqәsindә iştirak edәn (mәsәlәn, mәhsulun Clostridium botulinum patogeninә yoluxması) mәhsulların bazardan çıxarılması tәlәb edәn fövqәladә vәziyyәt.
284 FӘSİL13
285 Təhlükəsizlik amillərı
İkinci mәrhәlә. İnsan sağlamlığı vә hәyatı üçün tәhlükә törәdәn,ani vә ya uzunmüddәtli fәsadların yarana bilәcәyi prioritet vәziyyәt.
Üçüncü mәrhәlә. İnsan hәyatı üçün tәhlükә yaradan fәsadların olmadığı adi vәziyyәt. Geri çağırmanın әsas sәbәbi mәhsulun saxtalaşdırılması (estetik keyfiyyәtin pozulması) vә әmtәә nişanının çaşqınlıq yaratmasıdır (etiketlәmә qaydalarının pozulması). İstehsalçı vә tәchizatçı şirkәtlәr hәr hansı mәhsulun bazardan tez vә sәmәrәli şәkildә çıxarılması üçün xüsusi plan hazırlamalı vә tәşkilatı strukturda belә vәzifәyә yer ayırmalıdır. İzlәnmә planı geri çağırma planından fәrqlәnir. Bu plana әsasәn mәhsulun tәsәrrüfata vә ya yığıldığı sahәyә kimi izlәnәrәk araşdırılması nәzәrdә tutulur.
13.4. Qablaşdırma vә emal müәssisәlәrinin sanitariyası
Sanitariya qaydalarının tәtbiqindә әsas diqqәt mәhsulun çirklәnә vә ya yoluxa bilәcәyi sahәlәrә yönәldilmәlidir. Patogenlә yoluxma halları aşağıdakı mәnbәlәrdә daha çox müşahidә edilir:
● emal müәssisәsindә mәhsulların yuyulması üçün istifadә edilәn çirklәnmiş su;
● çirkli döşәmәdәn, drenaj xәtlәrindәn, asma borulardan vә soyutma sistemlәrindәn sıçrayan su damlaları;
● әrzaq mәhsulunun tәmasda olduğu çirkli sәth;
● şәxsi sanitariya-gigiyena qaydalarına riayәt etmәyәn işçilәr.
Ümumiyyәtlә, mәhsulun tәmasda olduğu sәthin vә avadanlıqların tәmizliyi keyfiyyәtin tәmin olunmasında vә saxlanma müddәtinin uzanmasında mühüm rol oynayır. Bakteriyalarla çirklәnmiş mәhsullar tәmiz mәhsullardan daha tez çürüyür vә ya büzüşür. Qablaşdırma vә emal müәssisәlәrindә Listeria monocytogenes patogeninin yayılması mühitin tәhlükәsizliyi baxımından әn vacib mәsәlә hesab edilir. Soyuq vә rütubәtli mühitdә inkişaf edәn bu yoluxucu bakteriyalar kәsilmiş vә ya doğranmış tәzә meyvә-tәrәvәz mәhsullarında müşahidә edilir. Mәhsula yayılmış Listeria spp. bakteriyasını mәhv etmәk çox çәtindir. Ona görә dә yayılmanın qarşısını almaq üçün profilaktik-sanitariya proqramları (o cümlәdәn tampon metodu ilә analizlәrin aparılması vә Listeria spp. patogenin yayıla bilәcәyi bütün hissәlәrin tәmizlәnmәsi vә dezinfeksiya edilmәsi) hәyata keçirilmәlidir. Listeria spp. patogenini әsasәn drenaj xәtlәrindә, soyutma sisteminin yağ tutucu cihazlarında vә soyuq suyun yığıldığı istәnilәn yerdә müşahidә etmәk olar. Sanitariya-gigiyena qaydalarının vә proseduralarının tәtbiqi vә sәnәdlәşdirilmәsi patogenә qarşı mübarizәdә mühüm rol oynayır.
Fәsilә dair xülasә. Mәhsulun keyfiyyәti xarici görünüşә mәsәlәn, rәngә, әtrә vә teksturaya görә tәyin edilir, lakin qida tәhlükәsizliyinin bu yolla qiymәtlәndirilmәsi mümkün deyil. Qidanın tәhlükәsizliyini vә sağlamlığını tәsadüfi yoxlamalar әsasında müәyyәn etmәk çәtindir. Mәlumdur ki, qida tәhlükәsizliyi mәhsulun keyfiyyәti kimi qiymәtdәn, növdәn vә bazarın şәraitindәn asılı olaraq dәyişmir vә eyni yüksәk standarta әsasәn tәyin edilir. Ona görә dә hәm keyfiyyәti, hәm dә tәhlükәsizliyi özündә ehtiva edәn proqramlar mәqsәdәuyğun hesab edilmir, çünki tәhlükәsizlik vә keyfiyyәt prioritetlәri belә hallarda nәzәrdәn qaça bilәr. Tәhlükәsizlik proqramları müstәqil şәkildә icra edilmәli vә belә proqramların әsasında daha yüksәk vә sabit standartlar tәtbiq olunmalıdır. Tәzә mәhsulları bәzi patogenlәrdәn tәmizlәmәk mümkün deyil, lakin istehsal, yığım, qablaşdırılma vә emal proseslәrini lazımi
sәviyyәdә idarә etmәklә zәrәrli kimyәvi maddәlәr, fiziki vasitәlәr vә insan patogenlәri ilә yoluxma hallarının qarşısını almaq olar.
13.5. Ədәbiyyat
Beuchat, L.R. 1992. Surface disinfection of raw pro-duce. Dairy Food Environ. 1. San. 12:6–9.
1996. Pathogenic microorganisms associated with fresh produce. J. Food Prot. 2. 59: 204–216.
Bartz, J.A. 1999. Washing fresh fruits and vegetables: Lessons from treatment of 3. tomatoes and potatoes with water. Dairy Food Environ. San. 19: 853–864. Farber, J.M. 1991. Relative effect of CO2 on the growth of foodborne microor- 4. ganisms. J. Food Prot. 54: 58–70. Green, M.A., M.A.Heumann, H.M. Wehr, L.R. Foster, L.P. Williams, J.A.Polder, 5. C.L.Morgan, S.L.Wagner, L.A.Wanke and J.M.Witt. 1987. An outbreak of watermelon-borne pesticide toxicity. Amer. J. Pub. Health 77:1431–1434. D.C.Janisiewicz, W.J., W.S.Conway, M.W.Brown, G.M.Sapers, P.Fratamico and 6. R.L.Buchanan. 1999. Fate of Escherichia coli O157:H7 on fresh-cut apple tissue and its potential for transmission by fruit flies. Appl. Environ. Microbiol. 65:1–5.
Kader, A.A., D.Zagory and E.L.Kerbel. 1989. Modified atmosphere packaging 7. of fruits and vegetables. CRC Critical Rev. Food Sci. Nut. 28: 1–30.
National Advisory Committee on Microbiological Criteria for Foods. 1999. Mi- 8. crobiological safety evaluations and recommendations on fresh produce. Food Control 10:117–143.
Nguyenthe, C. and F.Carlin. 1994. The microbiology of minimally processed 9. fresh fruits and vegetables. Crit. Rev. Food Sci. Nutr. 34: 371–401.
Rushing, J.W., F.J.Angulo and L.R.Beuchat. 1996. Implementation of a HACCP 10. program in a commercial fresh-market tomato packinghouse: A model for the industry. Dairy Food Environ. San. 16: 549–553.
Suslow, T. 1999. Addressing animal manure management issues for fresh 11. vegetable production. Perishables Handling 98: 7–9.
Tauxe, R., H.Kruese, C.Hedberg, M.Potter, J.Madden and K.Wachsmuth. 1997. 12. Microbial hazards and emerging issues associated with produce. A preliminary report to the National Advisory Committee on Microbiologic Criteria for Foods. J. Food Prot. 60:1400–1408.
U.S. Centers for Disease Control and Prevention (CDC). 2000. Surveillance for 13. foodborne disease outbreaks-United States, 1993-1997. MMWR 49(SS01):1–51.
U.S. Food and Drug Administration (U.S. FDA). 1998. Guide to minimize 14. microbial food safety hazards for fresh fruits and vegetables: http://www.foodsafety.gov/~dms/prodguid.html 15. 16.
Qida tәhlükәsizliyi ilә bağlı mәnbәlәr:
Beuchat, L.R. 1998. Surface decontamination of fruits and vegetables eaten raw: 17. A review. Geneva, Switzerland: WHO 1211 Geneva, 27 Switzerland, fax: (+41 22) 791 48 57; E-mail orders: publications@who.ch
286 FӘSİL13
287 Təhlükəsizlik amillərı
Current Good Manufacturing Practices (GMPs) regulations, 21 CFR 100–169. 18. U.S. Government Printing Office, Washington, D.C. 20402, (202) 783-3238. Guidance for industry: Reducing microbial food safety hazards for sprouted 19. seeds. Federal Register 64, no. 207 (October 27, 1999). Guidance for industry: Sampling and microbial testing of spent irrigation water during sprout production. Federal Register 64, № 207 (27 oktyabr, 1999). http://vm.cfsan.fda.gov/~lrd /hhsprout.html vә http://vm.cfsan.fda.gov/~mow/sprouts2.html 20. Guide to minimize microbial food safety hazards for fresh fruits and vegetables. 21. U.S. FDA, 1998. Food Safety Initiative Staff, HFS-32, U.S. Food and Drug Administration, Center for Food Safety and Applied Nutrition, 200 C Street SW, Washington, D.C. 20204 (202) 260-8920 or http://www.foodsafety.gov/~dms/ prodguid.html
Safer processing of sprouts (video). The California Department of Health 22. Services, Food and Drug Branch, and the FDA jointly developed 440, Alexandria, VA 22314, (703) 299-6282 vә ya www.fresh-cuts.org
İnternet saytları:
Amerika Qida Tәhlükәsizliyi İnstitutu: www.americanfood-safety.com
23. Kaliforniya Ərzaq vә Kәnd Tәsәrrüfatı Mәhsulları, Qida Tәhlükәsizliyi Mәsәlәlәri 24. Departamenti: www.cdfa.ca.gov/foodsafety Xәstәlik Əleyhinә Mübarizә vә Profilaktika Mәrkәzi: 25. www.cdc.gov/health/foodill.htm 26. Davis Fresh Technologies: www.davisfreshtech.com 27. Qida tәhlükәsizliyinә dair tәlimatlar: 28. http://vm.cfsan.fda.gov/~dms/prodguid.html Qida tәhlükәsizliyi barәdә mәlumatlar: www.foodsafety.gov
29. International Fresh-Cut Produce Association: www.fresh-cuts.org 30. Şimali Karolina Dövlәt Universitetinin İnformasiya-Mәslәhәt Mәrkәzi: 31. www.ces.ncsu.edu/depts/food-sci/ Partnership For Food Safety Education: www.fight-bac.org 32. Produce Marketing Association: www.pma.com 33. Restaurant Association of Maryland, Fruit and Vegetable Food Safety Tips: 34. www.marylandrestau-rants.com/fruitveg-safety.html Kaliforniya Universiteti, Devis: www.ucdavis.edu “Public Service” başlığı 35. altında aşağıdakı sәhifәlәri seçin: Center for Consumer Research, FoodSafe Program, Fruit and Nut Research and Information Center, Postharvest Outreach Program, Seafood Network Information, Vegetable Research and Information Center.
ABŞ Kәnd Tәsәrrüfatı Nazirliyi (USDA) Ərzaq vә Qida Mәhsulları, İnformasiya 36. Mәrkәzi: www.nal.usda.gov/fnic
ABŞ Kәnd Tәsәrrüfatı Nazirliyi (USDA) Ərzaq Mәhsullarının Tәftiş Mәrkәzi, 37. HACCP: www.fsis.usda.gov/OA/haccpq&a.htm
Yığımdan sonrakı idarəetmə sistemləri: tumlu meyvələr
289
Elizabet J.Mitçam vә F.Qordon Mitçell
Yığımdan sonrakı idarəetmə sistemləri: tumlu meyvələr
ABŞ-ın yerli vә ixrac bazarları üçün nәzәrdә tutulmuş alma vә armud (Avropa növü) mәhsulu әsasәn Kaliforniya ştatında becәrilir. Bu ştatda nisbәtәn az miqdarda Asiya armudu vә heyvası da yetişdirilir. Kaliforniyanın alma sәnayesi son 10 il әrzindә daha sürәtlә inkişaf etmişdir. Sahilyanı vә dağәtәyi zonalardakı yaşlı meyvә bağları ilә yanaşı, Mәrkәzi Vadidә (Central Valley) yeni sortlardan (әsasәn Qran Smit, Qala vә Fuji) ibarәt alma bağlarının salınması istehsalın hәcmini әhәmiyyәtli dәrәcәdә artırmışdır. Kaliforniya halhazırda alma istehsalının hәcminә görә Vaşinqton vә Miçiqandan sonra üçüncü yeri tutur. Bartlettsortu Kaliforniyanın armud sәnayesinin 90%-ni tәşkil edir. Ştatda yetişdirilәn armudun demәk olar ki, yarısı emal olunur, yerdә qalan hissәsi isә tәzә meyvә bazarında satılır.
14.1. Alma
Yetişkәnlik. Almanın yetişkәnliyi qabığın vә tumun rәnginә, lәtin bәrkliyinә, meyvәnin tәrkibindәki hәll olan quru maddәlәrin, nişastanın vә titrlәşәn turşuların miqdarına, tәnәffüs intensivliyinә, etilen, digәr dad vә iy verәn maddәlәrin miqdarına görә tәyin edilir. Bәzi alimlәr yetişkәnlik göstәricilәrinә meyvәnin ölçüsünü, fәal temperaturlar cәmini (mәsәlәn, 70C (0F) temperaturdan yuxarı dәrәcә-günlәri) vә müddәti (tam çüçәklәmә mәrhәlәsindәn başlayan günlәr) dә daxil edirlәr. Mәhsulun yetişkәnliyini bәzi göstәricilәrin әsasında tәyin etmәk çәtin olur. Etilen qazının yaranması vә tәnәffüs intensivliyindә o qәdәr gec vә müxtәlif dәyişikliklәr baş verir ki, yığım vaxtını bu göstәricilәrin әsasında tәyin etmәk mümkün olmur. Bәzi dәyişikliklәr isә ötәri olur vә hiss edilmir. Əksәr kommersiya tәsәrrüfatlarında çiçәklәmә mәrhәlәsindәn sonrakı günlәrin sayı, lәtin bәrkliyi vә nişasta tәrkibi yetişkәnlik göstәricisi kimi istifadә olunur. Ümumiyyәtlә, mәhsulun saxlanılma müddәtindәn vә ya dәrhal göndәrilmәsindәn asılı olmayaraq bütün yetişkәnlik standartları nәzәrә alınmalıdır. Başqa sözlә desәk, mәhsulun CA mühitindә uzun müddәt (vә ya açıq havada qısa müddәt) saxlanılması üçün әn uyğun yığım tarixini proqnozlaşdıran etibarlı göstәricilәr tәyin etmәk lazımdır. Yetişmәdәn yığılmış meyvәnin ölçüsü kiçilir, su itkisinә vә digәr pozuntulara (mәsәlәn acı lәkәlilik, yanma vә s.) qarşı hәssaslığı artır. Hәddindәn artıq yetişmiş meyvә isә çürümәyә, yumşalmağa vә CA mühiti ilә bağlı yaranan digәr pozuntulara daha çox meyl edir.
Almanın yetişdirildiyi әksәr bölgәlәrdә yığım vaxtının tәyin edilmәsi üçün müәyyәn yetişkәnlik standartları tәtbiq olunur. Bu standartlar könüllü vә ya icbari ola bilәr. Kaliforniya ştatının әyalәtlәrindә Qran Smitalma sortunda yığım tarixi “Kaliforniya Qran SmitYod-Nişasta Cәdvәlinә” әsasәn tәyin edilir. Bunun üçün alma bağından 30 meyvә nümunәsi götürülür vә nümunәlәrin tәrkibindәki nişastanın parçalanma sәviyyәsi yoxlama şirkәtlәri tәrәfindәn qiymәtlәndirilir. Yığıma hazır olan bağın minimum orta göstәricisi 2.5 bal olmalıdır. Yeni Zelandiyada Qran Smitalma sortunda mәhsulun yığım tarixini tәyin etmәk üçün buna bәnzәr nişasta göstәricilәrindәn istifadә edilir. Vaşinqtonda
14
istifadә olunan nişasta şkalası fәrqlidir vә meyvәnin tәrkibindәki nişastanın itmәsi yığıma başlamaq üçün әsas göstәrici kimi qәbul edilir. Qeyd etmәk lazımdır ki, müxtәlif bölgәlәrdә fәrqli şkalalardan istifadә edilir. Belә ki, nişasta itkisinin şkalası 0-6, 0-7 vә ya 0-10 intervalında dәyişir, yәni rәqәm nә qәdәr yüksәk olarsa, nişasta itkisi dә bir o qәdәr çox olur.
Almanın tәrkibindәki nişastanın miqdarı etibarlı yetişkәnlik göstәricisi hesab edilir, çünki alma yetişdikcә nişasta parçalanır vә şәkәrә çevrilir.
Yod-Nişasta mәhlulunun hazırlanması
(0.1% yod, 1% kalium yodid)Bir litrlik (1 qt) qaba 265 millilitr (fincanın 1∕8-i qәdәr) tәmiz su vә 10 qram (bir çay qaşığı) kalium yodid kristalları әlavә edilir. Qabı yüngülcә silkәlәyәrәk kristalları suda hәll edilir. Bundan sonra 2.5 qram yod (çay qaşığının 1∕4-i qәdәr) әlavә edilir vә yod hәll olana qәdәr qab çalxalanır. Yod hәll olduqdan sonra qaba tәmiz su әlavә edilir vә bir litrlik mәhlul hazırlanır. Mәhlul işığa qarşı hәssas olduğu üçün tünd rәngli vә ya alüminium folqaya bükülmüş qabda saxlanmalıdır. Hәr mövsümdә tәzә mәhluldan istifadә etmәk lazımdır. Bu kimyәvi maddәlәri apteklәrdәn әldә etmәk olar.
Nişastanın miqdarı almanın orta en kәsiyindә tәyin edilir. Almanın kәsilmiş sәthinә yod-kalium yodid tәrkibli mәhlul sürtmәklә (yuxarıdakı reseptә bax) nişastanın itmә dәrәcәsini müşahidә etmәk olar. Nişasta yod mәhlulunun tәsiri altında qaralır vә açıq hissәlәr daha aydın nәzәrә çarpır. Bundan sonra meyvәnin en kәsiyindәki nişastasız hissәlәrin faizinin әsasında müvafiq nişasta cәdvәllәrindә verilmiş balı müәyyәn etmәk olar.
Yığımdan sonrakı idarәetmә qaydaları. Almalar kisәlәrә әllә yığılmalı, ehtiyatla sahәdәki yeşiklәrә boşaldılmalı vә qablaşdırma mәntәqәlәrinә aparılmalıdır. Meyvәlәri ehtiyatla yığmaq lazımdır ki, hәr hansı hissәyә dәyәrәk әzilmәsin. Korpusu bәrk olan, yastıqçalı kisәlәr almanın yığılması üçün ideal vasitә hesab edilir. Yığımla mәşğul olan işçilәrә nәzarәt etmәklә vә müvafiq tәlimlәri keçmәklә mәhsulun hәddindәn artıq zәdәlәnmәsinin qarşısını almaq olar. Sahә qablarında saxlanılmış almaları yanıq әleyhinә ingibitorlarla vә fungisidlәrlә islatmaq olar. Mәhsulu anbara yığmazdan qabaq acı lәkәlilik xәstәliyinә qarşı kalsium xloridlә müalicә aparılır. Almaları ilkin soyutma kamerasında tәzyiqli hava vә ya hidro-soyutma sistemi ilә soyutduqdan sonra soyuducu kameralara yığmaq olar. Hidro-soyutma sistemi mәhsulu daha sürәtlә soyudur, lakin bu zaman xәstә meyvәlәrdәki patogenlәr sağlam meyvәlәrә yayıla bilәr. Xәstәliklәrin yayılmasının qarşısını almaq üçün sistemdә (elәcә dә çәnlәrdә) istifadә olunan xlorlu suyu hәr gün dәyişmәk lazımdır. Əks halda natrium maddәsi yığılaraq meyvәnin yanmasına sәbәb olur. Meyvә ilә dolu kisәlәr flotasiya (üzmә) sisteminә boşaldılır, yuyulur, ölçüsünә görә çeşidlәnir vә qablaşdırılır. Böyük qablaşdırma mәntәqәlәrindә mәhsulları rәngә vә ölçüyә görә çeşidlәyәn elektron avadanlıqlara rast gәlmәk olar. Mәhsulun safçürük edilmәsi üçün әsasәn әl әmәyindәn istifadә edilir, lakin elektron avadanlıqlar yaxın gәlәcәkdә әl әmәyini әvәz edәcәkdir. Meyvәlәr әksәr hallarda bir neçә keyfiyyәt dәrәcәsinә (o cümlәdәn emal vә ikinci dәrәcәli mәhsul) görә bölünür. Tәzә meyvә bazarı üçün nәzәrdә tutulmuş almalar lotoklara yığılır, daha aşağı keyfiyyәtә malik olan meyvәlәri isә qabsız açıq şәkildә yığmaq olar. Əksәr hallarda kiçik meyvәlәrlә yanaşı, anbarlı mağazalara daşınan iri meyvәlәr dә paketlәnir. Paketlәnmiş meyvәnin әzilmәsi problem olaraq qalır, lakin belә halların qarşısını almaq üçün bәzi maşın avadanlıqlarının dizaynına dәyişiklik edilir. Karton qutular meyvәnin ölçüsünә görә
290 FӘSİL14
Yığımdan sonrakı idarəetmə sistemləri: tumlu meyvələr
291
çeşidlәnir vә paletlәrә yığılır. Paletlәr isә sonuncu dәfә soyudulur. Karton qutuları tәzyiqli hava vә ya adi kamera mühitindә soyutmaq olar. Qeyd etmәk lazımdır ki, müasir dövrdә karton qutularının әksәriyyәti lazımi qaydada havalandırılmır. Ona görә dә qablaşdırmadan sonra mәhsulun soyudulmasında ciddi maneәlәr yaranır. Şәkil 14.1-dә almanın yığımından sonra görülәn işlәrin mәrhәlәlәri verilir.
Saxlanma. Temperaturun idarә edilmәsi. Tumlu meyvәlәr aşağı temperaturlu saxlanma mühitindә sürәtlә soyuyur vә әksәr hallarda donma vә ya zәdәlәnmә tәhlükәsi yaranmır. Alma sortlarının bir çoxunu 00C (320F) temperaturda saxlamaq olar, lakin bәzi hallar istisna tәşkil edir (şәkil 14.1). Aşağı temperaturda zәdәlәnmiş meyvәnin lәti qaralır. Alma sortlarının saxlanma temperaturu bölgәlәrdәn asılı olaraq dәyişә bilәr, mәsәlәn, Kaliforniyada yetişdirilәn Sarı Nyutonalma sortunun 3.54.50C (38-400F) temperatur hәddindә, digәr bölgәlәrdә yetisdirilәn Sarı Nyuton alma sortunun isә 00C (320F) temperaturda saxlanılması tövsiyә edilir.
Şәkil 14.1. Alma vә Bartlet armud sortu meyvәlәrinin yığımdan sonrakı dövrdә idarә olunması
M nb :
Soyutmanın gecikmәsi nәticәsindә meyvәnin saxlanma müddәti qısalır, lәti qaralır vә müxtәlif fiziki pozuntular vә ya xәstәliklәr әmәlә gәlir. Bununla belә, özәyi yumşalmış (sulanmış) almanın soyudulmasını gecikdirmәklә bu fiziki pozuntunun kәskinliyini zәiflәtmәk olar. Soyutma sürәti mәdәni sortdan asılı olaraq dәyişir, mәsәlәn Qalaalma sortu tez yumşaldığı üçün soyutmanı sürәtlәndirmәklә meyvәni daha uzun müddәtdә saxlamaq mümkündür. Anbar mühitindә yanma xәstәliyinә qarşı antioksidantlardan, o cümlәdәn difenilamindәn istifadә etdikdә soyutmanın tәxminәn bir günә kimi gecikdirilmәsi tәlәb olunur. Bundan sonra mәhsulu sürәtlә soyutmaq lazımdır. Bәzi alma sortları yığıldıqdan sonra dәrhal qablaşdırılır, lakin әksәr sortlar adi kameralarda vә ya CA mühitindә saxlanılır. Mәlumdur ki, qablaşdırma zamanı meyvәlәr isinir, ona görә dә qablaşdırılmış mәhsulu yenidәn soyutmaq lazım gәlir. Əksәr alma yeşiklәrini lazımı qaydada havalandırmaq mümkün olmur vә tәkrar soyutmada lәngimә yaranır. Yeşiklәrin hәr tәrәfindә ventilyasiya dәliklәri (әn az 5%) olmalıdır ki, hava axını çarpaz yığılmış paletlәrdәn rahat keçә bilsin. Nәzarәtli saxlanma (CA) mühiti. Nәzarәtli saxlanma mühiti bir çox hallarda almanı 3 aydan artıq saxladıqda istifadә edilir. Qala alma sortuna aid meyvәlәri isә belә mühitdә 1.5 ay saxlamaq mümkündür. Əksәr meyvәlәr CA mühitindә çeşidlәnmәdәn (sahә qablarında) saxlanılır, lakin bәzi alma sortları boşaldılaraq çeşidlәndikdәn vә qaba yığıldıqdan sonra anbara qoyulur. CA mühitindә O2↑ vә CO2↑ qazlarını hәr sorta uyğun sәviyyәdә saxlamaq lazımdır. Ümumiyyәtlә, yığım mövsümündә erkәn yığılmış meyvәlәri CA mühitindә daha uzun müddәtә saxlamaq mümkündür, çünki hәddindәn artıq yetişmiş meyvәlәr CA mühiti ilә bağlı yaranan fiziki pozuntulara qarşı hәssas olur (cәdvәl 14.1).
Cәdvәl 14.1
Seçilmiş alma sortlarının saxlanılması üçün tövsiyә olunan CA mühiti vә temperatur sәviyyәlәri
Nisbi rütubәt. Havanın nisbi rütubәti 95%-dәn az olduqda isti meyvәlәr daha sürәtlә su itirmәyә başlayır. Su itkisi mәhsulun әmtәәlik çәkisinin azalmasına (yığımdan istehlaka kimi), büzüşmәsinә vә solmasına sәbәb olur. Meyvәlәr adәtәn orijinal çәkinin 3-5%-ni itirdikdәn sonra büzüşmәyә başlayır. Su itkisinin qarşısını almaq üçün mәhsulu dәrhal soyutmaq vә 90-95% nisbi rütubәtdә saxlamaq lazımdır. Polietilen içliklәr, xüsusilә dә 95%-dәn aşağı rütubәtdә saxlanılan mәhsulların qurumasına mane olur. Mәhlula batırılmış vә ya hidro-soyutma sistemindә soyudulmuş alma yeşiklәrinin alt içliyindә açıq hissә vә ya dәlik olmalıdır. İçliklәrin çatışmayan cәhәti ondan ibarәtdir ki, bu qablaşdırma materialı adi kamera mühitindә soyutmanın vә ya tәzyiqli hava ilә soyutmanın intensivliyini xeyli dәrәcәdә azaldır. 90-95% 292 FӘSİL14
Yığımdan sonrakı idarəetmə sistemləri: tumlu meyvələr
293
Şәkil 14.2. Qran Smit alma sortunda meyvәlәrin yanması
Şәkil 14.3. Alma ilә dolu yeşiklәrin difenilaminlә (DPA) isladılması
nisbi rütubәt alma üçün ideal sәviyyә hesab edilir, lakin nisbi rütubәti geniş sәthli soyutma spiralları ilә bu sәviyyәdә saxlamaq çәtin olur. Ona görә dә kameranı әlavә vasitәlәrlә, xüsusilә dә su dumanı yaradan ucluqlarla nәmlәndirmәk lazımdır. Belә sistemlәrә su әlavә etdikdә spirallarda buzlama (defrost) ilә bağlı problem yaranır. Fizioloji pozuntular. Yanma. Soyuducu anbarda uzun müddәt saxlanmış alma meyvәlәrindә bir sıra fizioloji pozuntular әmәlә gәlә bilәr. Anbar mühitindә nisbәtәn kal meyvәlәrin yanması mәhsula daha çox ziyan vurur. Hәssaslığı yüksәk olan Qran Smit vә Red Delişessortları hәtta optimal yetişkәnlik sәviyyәsindә dә bu fizioloji pozuntunu büruzә verir. İsti vә quraq iqlimli әrazilәrdә, mәsәlәn Kaliforniyada yetişdirilәn meyvәlәr yanmaya qarşı daha hәssas olur. Zәdәlәnmiş meyvәnin sәthindә qonur lәkәlәr әmәlә gәlir, lakin bu lәkәlәr meyvә isindikdәn sonra inkişaf etmәyә başlayır (şәkil 14.2). Yanmaya qarşı mübarizә aparmaq üçün mәhsulu tam soyutmaq vә aşağı temperaturda saxlamaq lazımdır. Əksәr hallarda mәhsulla dolu yeşiklәr müәyyәn antioksidantlarla, o cümlәdәn difenilaminlә (DPA) isladıldıqdan sonra anbara yığılır. Nәzarәtli saxlanma mühiti (CA) yanma prosesini әhәmiyyәtli dәrәcәdә lәngidir. CA kameralarında O2↑ konsentrasiyasını çox aşağı sәviyyәdә saxlamaqla (1%-dәn aşağı) DPA antioksidantı kimi eyni mübarizәni tәmin etmәk olar, lakin meyvәnin belә mühitdә zәdәlәnmәmәsi üçün ehtiyat tәdbirlәri görmәk lazımdır (şәkil 14.3).
Özәyin sulanması. Özәyin sulanması әsasәn aşağı kalsiumlu meyvәlәrdә müşahidә edilir vә yüngül budanmış, qol-budaqlı cavan ağaclarda daha da kәskinlәşir. Bu fizioloji pozuntu sorbitol maddәsinin çoxaldığı vә yayıldığı hüceyrәarası sahәlәrdә әmәlә gәlir. Red Delişes, Fuji vә Qran Smithәssas alma sortlarıdır. Bu sortlar yetişdikcә mәnfi tәsirlәrә daha çox mәruz qalır. Yüksәk temperaturlu bölgәlәrdә yetişdirilmiş meyvәlәr isti vә soyuq mühitin tәsirindәn zәdәlәnәrәk sulanır. Soyuducu anbarda qısa müddәtә saxlanılan meyvәlәrdә yüngül zәdәlәr yox ola bilәr, lakin kәskin hallarda meyvәnin toxuması qaralır. Əgәr yığılmış meyvәnin özәyi sulanıbsa, mәhsulu mümkün qәdәr tez satmaq lazımdır. Soyutmanı bir-iki gün lәngitmәklә özәk sulanmasının kәskinliyini azaltmaq vә meyvәni adi anbarda saxlamaq olar. Özәyi sulanmış meyvәni CA mühitindә saxlamaq olmaz. Kaliforniya ştatında özәyin sulanması Fuyialma sortunda ciddi problem yaratmasa da, Vaşinqtonda әksinә, almaya ciddi ziyan vurur.
Acı lәkәlilik. Xәstәliyә yoluxma zamanı meyvә qabığının üzәrindә vә altında, xüsusilә dә kasacığın sonluğunda quru, qara vә batıq lәkәlәr әmәlә gәlir (şәkil 14.4).
Acı lәkәlilik alma mәhsuluna ciddi ziyan vuran, geniş yayılmış fizioloji pozuntulardandır.
Qran Smitalma sortunda әmәlә gәlәn nisbәtәn dayaz lәkәlәr dә (o cümlәdәn gövdә
Şәkil 14.4. Qran Smit alma sortunda meyvәnin acı lәkәliliyinin simptomları (meyvә qabığının üzәrindә vә ya altında müxtәlif böyüklükdә lәkәlәr әmәlә gәlir)
mәsamәlәrinin qaralması) bu fizioloji pozuntuya bәnzәyir. Acı lәkәliliyin tәsir etdiyi ağaclar çox qol-budaq atır, az mәhsul verir vә meyvәnin tәrkibindәki kalsiumun miqdarı az olur. Erkәn yığılmış vә ya dәymiş meyvәlәr acı lәkәlilik sindromuna çox hәssas olur. Simptomlar adәtәn yığım vaxtı nәzәrә çarpır, lakin anbar mühitindә bir aydan sonra inkişaf edir. Mәhsul yığımından qabaq meyvәlәrә kalsiumun sәpilmәsi (etiketdә verilmiş tәlimatların әsasında) acı lәkәliliyә qarşı әn effektiv müalicә hesab olunur. Yığımdan sonrakı dövrdә isә mәhsulu dәrhal soyutmaq vә kaliumla müalicә etmәklә bu problemin qarşısını almaq olar.
Meyvәlәri kalsium mәhluluna tәzyiqlә vә ya vakuum şәraitindә batırdıqda kimyәvi maddә lәtә daha yaxşı nüfuz edir vә hәssas sortlarda acı lәkәlilik hallarının sayı azalır. Bununla belә, daxili toxumalarda qaralma vә çürümә riski yarana bilәr. Lәtin qonurlaşması. Fuyi, Koksun Narıncı Pepini, Braeburnvә Conatanalma sortlarında CO2↑ qazının tәsiri nәticәsindә yaraların әmәlә gәlmәsi vә lәtin qonurlaşması müşahidә edilir. Qonur lәkәlәrin mәnbәyi adәtәn meyvәnin özәyi vә ya özәyin әtrafındakı hissәlәr olur. Qonurlaşmış hissәlәr bәrk vә islaq olur. Qonur lәkәlәrin sәrhәdi aydın görünür vә qurumuş boşluqlar da yarana bilir. Kәskin hallarda, demәk olar ki, almanın bütöv lәti qaralır. Bu fiziki pozuntunun simptomları CA mühitindә bir aydan sonra müşahidә edilir. Pozuntunun yaranma sәbәblәrindәn biri dә meyvәnin gec yığılması vә yüksәk CO2↑ konsentrasiyalı mühitdә saxlanılmasıdır. Bu zaman mövsümdәn vә meyvә bağından asılı olan müxtәlif simptomlar müşahidә etmәk olar. Qaralmış meyvә lәti üzdәn görünmәdiyi üçün belә pozuntunu yalnız alıcı vә ya istehlakçı aşkarlayır. Hal-hazırda meyvә lәtindә yaranan fiziki pozuntuları aşkarlamaq üçün xüsusi metodlar işlәnib hazırlanmaqdadır.
Meyvәnin әzilmәsi. Alma meyvәsi әzilәrәk zәdәlәnә bilir, mәsәlәn roliklәr meyvәnin sәthini әzir, qonur lәkәlәr vә ya zolaqlar әmәlә gәtirir. Qabığın altındakı zәdәlәr adәtәn nәzәrә çarpmır. Zәrbә nәticәsindә mәhsulun lәti әzilir, qabığın altında görünmәyәn lәkәlәr әmәlә gәlir. Ümumiyyәtlә, lәtin qonurlaşmasının sәbәbi oksidlәşdirici enzimlәrin, xüsusәn dә polifenoloksidazların tәsiri altında fenolların oksidlәşmәsidir. Kәskinlәşmә dәrәcәsi fenolların sәviyyәsindәn vә ya qonurlaşmaya sәbәb olan enzimlәrin nisbi tәsirindәn asılı olaraq dәyişir. Mәlumdur ki, istәnilәn mexaniki zәdә etilen әmәlә gәlmәsinә tәkan verir ki, bu da meyvәnin yetişmәsini sürәtlәndirir. Patogen orqanizmlәr zәdәlәnmiş sәthdә inokulyat әmәlә gәtirir vә bu da meyvәnin daha sürәtlә qurumasına sәbәb olur. Boz vә mavi çürümә (kif ) xәstәliklәri. Boz çürümә (Botrytis cinerea) vә mavi çürümә (Penicillium expansum) alma meyvәsinin saplaq vә ya kasacıq sonluğunda yaranmış yaralarda әmәlә gәlir. Boz çürümә xәstәliyi mәhsulun üzün müddәt saxlandığı mühitindә daha geniş yayılır. Qablaşdırma mәntәqәlәrindә (xüsusilә su sistemlәrindә) vә sahәlәrdә sanitariya qaydalarına әmәl etmәklә vә meyvәlәrlә daha
294 FӘSİL14
295 Yığımdan sonrakı idarəetmə sistemləri: tumlu meyvələr
diqqәtlә davranmaqla bu xәstәliklәrin qarşısını almaq olar. Temperaturun lazımi qaydada idarә edilmәsi göbәlәklәrin inkişafını lәngidir. Mәhsulları fungisid tәrkibli mәhlulla islatmaqla qorumaq olar, lakin bәzi patogen göbәlәklәrdә tez-tez istifadә olunan tiabendizol tipli fungisidlәrә qarşı müqavimәt yaranır.
Mukor (Mucor) xәstәliyi. Mukor çürümәsi Kaliforniyada yetişdirilәn Qran Smit vә Fuye alma sortlarında ciddi problem yaradan xәstәliklәrdәndirr. Xәstәliyin törәdicisi Mucor piriformis göbәlәyidir. Bu patogen orqanizmlәr torpaqda yaşayır. Göbәlәklәr yerdәn yığılmış meyvәlәr vә ya sahәdәki qablara yapışmış palçıq kütlәsi vasitәsilә islatma vә çәnlә boşaltma sistemlәrinә yayılır vә sağlam meyvәlәrdә infeksiya törәdir. Mucor patogenlәri meyvәnin toxumasını çürüdәrәk yumşaldır vә sulandırır. Göbәlәk sporları anbar mühitindә yeşikdәki sağlam meyvәlәrә xәstәlik yayır. Göbәlәklәrin artım sürәti aşağı temperaturda azalsa da, 0ºC (32ºF) temperaturda tәdricәn inkişaf edir. Əksәr fungisidlәr (o cümlәdәn xlor) bu orqanizmә qarşı effektiv tәsir göstәrmir. Mübarizәnin әn yaxşı yolu meyvә bağının tәmizlәnmәsi (sanitariyası) vә boşaltma çәninә vә islatma sisteminә palçıq kütlәsinin düşmәmәsidir. Bunun üçün yerdәki meyvәlәri yığmamaq vә dolu qabları tәmiz su ilә yaxalamaq lazımdır. Özәyin çürümәsi. Özәk çürümәsi alma meyvәsinin özәkәtrafı hissәlәrinә patogen göbәlәklәrin yayılması nәticәsindә yaranan xәstәliklәrdәn biridir. Bu xәstәlik sahәdә vә ya anbarda müşahidә edilir. Patogen göbәlәklәr lәçәyin töküldüyü vә ya meyvәnin kimyәvi mәhlullarla isladıldığı zaman özәkdә inokulyatlar әmәlә gәtirir. Xәstәlik әsasәn toxum boşluğuna vә meyvә lәtinә sirayәt edir. Özәk çürümәsi meyvә bazarında bir sıra çәtinliklәrin yaranmasına sәbәb olur, çünki әksәr hallarda xәstәliyi gözlә görmәk mümkün olmur. Ona görә dә qablaşdırma zamanı qüsurlu meyvәlәrin aşkarlanması üçün xüsusi metodlar işlәnib hazırlanır.
14.2. Avropa armudu
Yetişkәnlik. Kaliforniyada Bartlet armud sortunda standartlara әsasәn hәll olan quru maddәlәrin miqdarını vә bәrklik dәrәcәsini özündә birlәşdirәn göstәricilәrdәn istifadә edilir. Meyvәnin ölçüsü vә rәngi bu göstәricilәrә tәsir edir (cәdvәl 14.2).
Cәdvәl 14.2
Kaliforniya ştatında Bartlet armud sortunda meyvәnin minimum yetişkәnlik standartları
M nb :
Armudun bәrkliyi ilә bağlı tövsiyәlәr
Cәdvәl 14.3
Qeyd:
Avropa armudu ağacda yetişdikdә öz dadını, şirәliyini vә әtrini itirir vә meyvәnin teksturası korlanır. Ona görә dә yığılmış meyvәlәr fizioloji cәhәtdәn yetişmiş vә bәrk olmalı, emal yaxud istehlak prosesindә dәymәlidir. Yeni yığılmış Bartlet armudu, xüsusәn dә mövsümün әvvәlindә erkәn yığılmış meyvәlәr zәif yetişir vә yetişdirmә kameralarına qoyulduqda (13-24ºC [55-75ºF])dad keyfiyyәtini itirir. d’Anjouarmudu eyni şәraitdә 50-60 gün qalır vә yetişmir. Bununla belә, bu armud sortunu 2-8 hәftә әrzindә aşağı temperaturda (–1-5ºC [30-41ºF])saxladıqda (sortdan vә yığım vaxtı qeydә alınan yetişkәnlik sәviyyәsindәn asılı olaraq) sürәtlә yetişmәyә başlayır. Soyuducu anbar mühitindә armudun toxumasında etilenin yaranma әlamәtlәri müşahidә edilir vә mәhsulu yetişdirmә kamerasına qoyduqda etilenin miqdarı artır. Avropa armudlarının әksәriyyәtini soyuducu anbara qoymadan etilenlә yetişdirmәk mümkündür. Bartletvә d’Anjouarmud sortları әksәr hallarda bu yolla yetişdirilir vә soyuducu anbardan saxlanılmadan birbaşa bazara çıxarılır. Başqa sözlә desәk, yeni yığılmış Bartletarmud sortunun meyvәlәri qablaşdırılır, 100 ppm etilen qazı altında vә 20-25ºC (68-77ºF)temperaturda 24 saat saxlanılır. Sonra tәzyiqli hava axını ilә soyudularaq bazara daşınır. Müalicә zamanı meyvәnin lәti azca yumşalır, lakin meyvәlәr daşınma zamanı zәdәlәnmәsә dә, bazara çıxarıldıqdan sonra sürәtlә yetişmәyә başlayır. d’Anjouarmud sortuunun meyvәlәri tәxminәn 20ºC (68ºF) temperaturda 2-3 gün әrzindә etilenlә müalicә edilir. Burada әsas mәqsәd meyvәnin 11-12 lbf sәviyyәsinә kimi yumşaltmaq vә yenidәn soyudaraq bazara göndәrmәkdir. Bu armud sortu uzunmüddәtli saxlanma üçün nәzәrdә tutulmamışdır. Yığımdan sonrakı idarәetmә qaydaları. Avropa armudu böyük yeşiklәrә әllә yığılır. Kaliforniyanın әksәr bölgәlәrindә Bartlettarmud sortunun meyvәlәri iki gün әrzindә yığılaraq qablaşdırılır, lakin digәr әyalәtlәrdә CA mühitindә vә ya adi soyuducu kamerada hәftәlәrlә yaxud aylarla saxlanılır vә sonra qablaşdırılır. Qablaşdırılmış meyvәlәr bundan sonra quru, nәm vә ya su mühitindә müalicә edilir. Meyvәlәr ölçüyә görә çeşidlәnir vә әsasәn әllә saf-çürük edilir. Başqa sözlә desәk, mәhsullar tәzә meyvә bazarı vә ya emal üçün nәzәrdә tutulmuş müxtәlif keyfiyyәt dәrәcәlәrinә uyğun olaraq çeşidlәnir. Bartletarmud sortuna mәxsus meyvәlәr bәzәn emal üçün yetişdirilir. Meyvәlәr çәki vә ya optik avadanlıqlarla çeşidlәnir. Armudu lotoklara vә ya paketlәrә kip yığmaq vә ya bükmәk olar. Kaliforniyada tәzә meyvә bazarı üçün nәzәrdә tutulmuş Bartletsortunun meyvәlәri әsasәn büzmәli karton qutulara yığılaraq qablaşdırılır. Digәr sortlar isә paketlәrә bükülür vә ya bәzi hallarda taxta yeşiklәrә yığılır. Kaliforniyada istifadә olunan büzmәli karton qutularda ventilyasiya dәliklәri olur, lakin digәr bölgәlәrdә plastik içlikli (dәliksiz) qutulardan
296 FӘSİL14
297 Yığımdan sonrakı idarəetmə sistemləri: tumlu meyvələr
istifadә edilir. Armudun paketlәnmәsi, xüsusilә dә anbarlı mağazalarda daha geniş yayılmışdır. Şәkil 14.1-dә Bartletarmudunun bazara hazırlanması vә emalı üçün görülәn tәdbirlәrin mәrhәlәlәri verilir. Saxlanma. Temperaturun idarә edilmәsi. Armud meyvәsi temperatur tәsirlәrinә qarşı o qәdәr hәssas olur ki, mәhsulu qablaşdırdıqdan sonra tәzyiqli hava ilә dәrhal soyutmaq lazım gәlir. Bundan sonra mәhsulu bazara göndәrmәk vә ya anbara yığmaq olar. Bartletarmud sortuna mәxsus meyvәlәri 0-0.5ºC (32-33ºF) temperaturda bir aya kimi, –1ºC (30ºF) temperaturda isә bir aydan artıq saxlamaq olar. Ən aşağı, tәhlükәsiz saxlanma temperaturu kameradakı temperatur dәyişmәlәrindәn vә meyvәnin tәrkibindәki hәll olan quru maddәlәrin miqdarından asılı olaraq tәyin edilir. Tәrkibindә hәll olan quru maddәlәrin az olduğu әn kiçik armud meyvәlәri adәtәn donaraq zәdәlәnir. Ona görә dә meyvә özәyinin toxumasındakı hәll olan quru maddәlәrin miqdarını qabaqcadan tәyin etmәk lazımdır. Kaliforniya ştatında Bartletsortunun meyvәsi yığıldıqdan sonra 24 saat әrzindә saxlanma temperaturuna kimi soyudulmalıdır. Cәdvәl 14.4-dә Avropa armudunun maksimum saxlanma müddәti (açıq havada, 1ºC (30ºF) verilir.
Cәdvәl 14.4 Avropa vә Asiya armudlarının yığımdan sonrakı maksimum ömrü vә saxlanma şәrtlәri (açıq havada vә ya CA mühitindә, -1-00C (30-320F)
M nb : “Ya Li”
Su itkisinin azaldılması. Soyuducu kamerada nisbi rütubәti 95%-lik sәviyyәdә saxlamaqla meyvәlәrdәki su itkisinin qarşısını almaq olar. Əksәr soyuducu anbarlarda nisbi rütubәtin bu sәviyyәdә saxlanması çәtin olur. Ona görә dә soyutma sistemlәrini layihәsini vә ölçüsünü tәyin edәrkәn bu amili nәzәrә almaq lazımdır. Hәtta әn yaxşı sistem dizaynında әlavә rütubәtin tәmin olunmasına ehtiyac yaranır. Ümumiyyәtlә, taxta yeşiklәri islatmaq, plastik yeşk vә içliklәrdәn istifadә edilmәklә mәhsullarda yaranan su itkisini azaltmaq mümkündür. Dәlikli polietilen paketlәr vә ya içliklәr mәhsulla dolu qabın içәrisindәki rütubәti lazımi sәviyyәdә saxlayır. Büzmәli karton qutularda polietilen içlikdәn istifadә edilmәdikdә qutunun üst hissәsi mumlanmalı vә ya plastik materiallarla üzlәnmәlidir.
Nәzarәtli saxlanma mühiti. Armud meyvәsi CA mühitindә әn çox saxlanılan meyvәlәr arasında almadan sonra ikinci yeri tutur. CA mühitindә O2↑ vә CO2↑
qazlarının lazımi konsentrasiyada olması meyvәnin yetişkәnlik mәrhәlәsi üçün xüsusi әhәmiyyәt kәsb edir. Mövsümün sonunda yığılmış vә hәddindәn artıq yetişmiş meyvәlәr bu qazların tәsirindәn zәdәlәnir. Ona görә dә CA mühiti üçün nәzәrdә tutulmuş meyvәlәri mövsümün әvvәlindә erkәn yığmaq lazımdır. Cәdvәl 14.4-dә armud sortları üçün tövsiyә olunan saxlanma mühitinin növlәri verilir.
Patoloji pozuntular. Sәth yanığı. Bartlet, d’Anjou vә Packamarmud sortları sәth yanığına qarşı hәssas sortlar hesab edilir. Bu patoloji pozuntu anbar mühitindә almanın yanmasına bәnzәyir vә meyvә qabığının qonurlaşmasına sәbәb olur. Sәth yanıqları anbar mühitindә inkişaf etsә dә, soyuducu kameradan isti mühitә çıxarılmış meyvәlәrdә nәzәrә çarpır. Armudun sәth yanıqlarına qarşı hәssaslığı yetişkәnlik sәviyyәsindәn asılıdır. Yeni yığılmış armud meyvәlәrini antioksidantlarla (mәsәlәn, etoksikvinlә) müalicә etmәklә bu pozuntunun qarşısını almaq olar.
Kaliforniya ştatında etoksikvin vә DPA dәrmanları armudun müalicәsi üçün qeydiyyatdan keçmәsә dә, digәr bölgәlәrdә istifadә edilir. CA kameralarında, xüsusәn dә O2↑qazının sәviyyәsini aşağı saldıqda sәth yanıqlarının sayını azaltmaq olar, lakin bu halda CO2↑0.5%-dәn az olmalıdır. Ümumiyyәtlә, CA mühitindә sәth yanıqlarına qarşı daha sәmәrәli mübarizә aparmaq vә mәhsulun müqavimәti ilә bağlı yaranan problemlәri hәll etmәk üçün daha çox araşdırma aparmaq lazım gәlir. Bioloji qocalma nәticәsindә yanma halları. Yığımdan sonrakı dövrdә hәddindәn artıq müddәtә saxlanılan armud meyvәlәri bioloji cәhәtdәn qocalaraq yanır. Anbar mühitindә yanmış meyvәlәr saralır vә yetişmә potensialını itirir. Mövsümün әvvәlindә vә ya sonunda yığılmış, soyudulması lәngidilmiş vә hәddindәn artıq yüksәk temperaturda saxlanılan meyvәlәr bu patoloji pozuntuya qarşı daha hәssas olur. Meyvәnin qabığında simptomlar әmәlә gәlmәyә başlayır vә meyvә yetişdikcә lәtә nüfuz edir. Bioloji cәhәtdәn qocalma nәticәsindә yaranan yanma hallarının qarşısını almaq üçün armudu hәddindәn çox saxlamamaq vә temperaturu lazımi sәviyyәdә idarә etmәk lazımdır. CA mühitindә saxlanılan meyvәlәrdә bu cür patoloji pozuntuların inkişafı lәngiyir.
Qabıqaltı lәkәlilik. Armudun qabıqaltı lәkәliliyi almanın acı lәkәliliyinә bәnzәyir. Bu lәkәlәr kalsiumun az olduğu vә ya kaliumun kalsiuma nisbәtinin yüksәk olduğu meyvә lәtindә әmәlә gәlir. Qonurlaşmış kәlә-kötür toxuma lәkәlәri adәtәn kasacıq sonluğunda, qabığın altında vә ya lәtdә yaranır. Zәdәlәnmiş meyvә qismәn saralır vә vaxtından әvvәl yetişir. Packam’s Triumph vә d’Anjouarmud sortları lәkәlәrә qarşı çox hәssas olur. Yığımdan әvvәlki dövrdә, xüsusilә dә mövsümün sonunda meyvәlәrә kalsium sәpmәklә qabıqaltı lәkәliliyin qarşısını müәyyәn dәrәcәdә almaq olar, lakin bu zaman fitotoksiklik riski dә yarana bilәr.
Karbon dioksidli vә ya aşağı oksigenli mühitdә zәdәlәnmә halları. Armud meyvәsinin CO2↑ qazına qarşı müqavimәti alma ilә müqayisәdә çox zәifdir. CO2↑ qazından zәdәlәnmiş armudun özәyi qonurlaşır vә qaralmış toxumalarda boşluqlar әmәlә gәlir. O2↑ qazı aşağı sәviyyәdә olduqda, meyvә hәddindәn artıq yetişdikdә vә saxlanma prosesi gecikdikdә armudun CO2↑ qazına qarşı hәssaslığı artır. Sәrin iqlimli әrazilәrdә yetişdirilәn meyvәlәr CO2↑ qazının dağıdıcı tәsirlәrinә qarşı daha hәssas olur. Oksigenin miqdarı 1%-dәn az olduqda meyvәlәr donub zәdәlәnir vә özәyin әtrafı qonurlaşaraq çәhrayı çalarlı lәkәlәr әmәlә gәlir.
Özәyin parçalanması. Armud meyvәsindә özәyin parçalanması ilә bağlı müxtәlif problemlәr yaranır vә mәhsula ciddi ziyan dәyir. Özәyin parçalanması bәzәn daxili parçalanma vә ya özәyin qonurlaşması da adlanır (şәkil 14.5). Gec yığılmış meyvәlәr bu patoloji pozuntuya qarşı әn hәssas olan meyvәlәr hesab edilir. Simptomlar
298 FӘSİL14
Yığımdan sonrakı idarəetmə sistemləri: tumlu meyvələr
299
saxlanma zamanı vә ya meyvәnin yetişdiyi mәrhәlәdә әmәlә gәlә bilәr. Ümumiyyәtlә, sortdan, daşınma qaydalarından vә anbar mühitindә aparılan müalicәlәrdәn asılı olaraq dәyişәn bir sıra simptomlar müәyyәn edilmişdir. Meyvә lәtinin parçalanması saxlanma vә yetişmә dövrlәrindә müşahidә edilir. Yığımdan sonrakı dövrdә temperaturu lazımi qaydada idarә etmәklә belә patoloji halların sayını azaltmaq olar. Bunun üçün mәhsulu dәrhal soyutmaq vә aşağı temperaturda saxlamaq lazımdır. Sort, iqlim vә yetişkәnlik faktorlarının tәsiri altında parçalanmaya meyl edәn meyvәlәrdә bu problem qaçılmazdır, lakin temperaturu lazımi qaydada idarә etmәklә saxlanma müddәtini uzatmaq vә patoloji pozuntunun intensivliyini zәiflәtmәk olar. Kaliforniyada Bartletarmud sortu ilә bağlı aparılmış bәzi tәcrübәlәrә әsasәn, hәddindәn artıq yetişmiş, gecyetişәn meyvәlәri yığımın birinci günündә soyutduqda heç bir parçalanma әlamәtlәri müşahidә edilmәmiş, ikinci gün soyutduqda 5%, üçüncü gündә isә 10%-dәn artıq parçalanma baş vermişdir. Buna bәnzәr digәr tәcrübәlәrdә isә armud meyvәlәri yığımın birinci günü soyudularaq soyuducu kamerada 5 hәftә saxlanılmış vә yetişdirilmişdir. -1ºC (30ºF) saxlanma temperaturunda 0%, 0.5ºC (33ºF)-dәdemәk olar ki, 2% vә 2ºC (36ºF)-dә isә 3.5% parçalanma halı müşahidә edilmişdir.
Meyvәnin vaxtından әvvәl yetişmәsi. Sәrin iqlimli әrazilәrdә becәrilәn Bartlet armud sortunun vaxtından әvvәl yetişmәsi nәticәsindә meyvә lәtinin parçalanması müşahidә edilmişdir. Oreqon ştatında belә problemlәr 210C (700F)-yә kimi gündüz temperaturunda vә 70C (450F)-yә kimi gecә temperaturunda 2 gün әrzindә, 100C (500F) temperaturda 9 gün әrzindә, 130C (550F) temperaturda isә 21 gün әrzindә yaranmışdır. Zәdәlәnmiş meyvәdә kasacıq sonluğunun әtrafında çәhrayı lәkәlәr әmәlә gәlir. Gecә temperaturu 130C (550F)-dәn vә ya gündüz temperaturu 320C (900F)-dәn yuxarı olduqda meyvәnin vaxtından qabaq yetişmәsinin qarşısı alınır. Soyuq iqlimli әrazilәrdә yetişdirilmiş Bartletsortunun meyvәlәri daha sürәtlә yumşalır vә özәk parçalanmasına qarşı hәssas olur. İsti iqlimli әrazilәrdә yetişdirilmiş d’Anjou armudunun lәti isә әksәr hallarda ovulur.
Nәm çürümә. Nәm çürümә (sulu parçalanma) xüsusilә Bartlet armud sortunda yaranan problemlәrdәndir. Zәdәlәnmiş meyvәlәrin lәti yumşalır vә parçalanır. Pozuntunun erkәn mәrhәlәsindә lәtin qaralması adәtәn müşahidә edilmir. Meyvәnin istәnilәn hissәsi yumşalır vә kәskin fizioloji stress yaranır. Kaliforniyada bu patoloji pozuntular emal üçün nәzәrdә tutulmuş meyvәlәrin 10%-nә ziyan vurur. Problemin qarşısını almaq üçün mәhsulu sürәtlә soyutmaq vә aşağı temperaturda (dondurmadan) saxlamaq lazımdır.
Mexaniki zәdәlәr (roliklәrә, fırçaya vә s. sürtünmә nәticәsindә yaranan rәng pozuntuları vә yanıq lәkәlәri). Mәlumdur ki, meyvәlәr sәrbәst hәrәkәt etdikdә vә silkәlәndikdә bәrk sәthә (yeşiklәrә, qablaşdırma materiallarına, ötürücü lentә vә digәr meyvәlәrә) dәyәrәk vә ya sürtünәrәk zәdәlәnir. Ümumiyyәtlә, armud meyvәsi belә zәdәlәrә qarşı almadan daha hәssasdır. Bartlet vә d’Anjouarmud sortları anbar mühitindә roliklәrә dәyәrәk tez-tez zәdәlәnir. Əgәr yığılmış mәhsul bir-iki hәftә әrzindә qablaşdırılmayıbsa, belә mexaniki zәdәlәrin yaranmaması üçün çox ehtiyatlı davranmaq lazımdır. Armudun digәr sortları barәdә mәlumat demәk olar ki, yoxdur. Yığımdan satışa kimi bütün mәrhәlәlәrdә meyvәnin bәrk sәthә dәyәrәk sürtünmәsinin qarşısını almaq lazımdır.
Zәrbә tәsiri nәticәsindә zәdәlәnmә. Zәrbә nәticәsindә yaranan zәdәlәrin kәskinlik dәrәcәsi meyvәnin düşmә hündürlüyündәn asılı olaraq dәyişir. Belә zәdәlәr mәhsulun әmtәәlik görünüşünü dәyişir, toxumalarda tәnәffüs intensivliyini artırır vә saxlanma
müddәtini qısaldır. Bәzi mәlumatlara görә, CA kameralarında zәrbәnin tәsiri nәticәsindә yaranan zәdә әlamәtlәri az nәzәrә çarpır.
14.3. Asiya armudu
Asiya armudu Pyrus serotina qrupuna daxildir. Bu armudların teksturası kövrәk olur. Yığımdan sonrakı dövrdә vә ya anbar mühitindә Asiya vә Avropa armudlarının teksturası dәyişmir. Asiya ölkәlәrindә yüzlәrlә armud sortu yetişdirilir. Kaliforniya ştatında 25-dәn artıq Asiya sortu vardır. Bu armud sortları, hәmçinin Nashi,Salat armudu, Alma armudu, Şәrq armudu, Çin armudu vә Yapon armudu adlanır. Amerika Birlәşmiş Ştatlarında Asiya armudunun әksәr sortları Kaliforniya, Oreqon vә Vaşinqtonda becәrilir. Asiya armudlarının üç әsas tipi vardır: yaşıl-sarı qabıqlı yastı vә ya yumru armudlar (20th Century), bürünc vә ya qırmızımtıl-darçını qabıqlı yastı vә ya yumru armudlar (Shinko, Hosui) vә yaşıl vә ya qırmızı-darçını qabıqlı armudvari meyvәlәr (Ya Li).
Mәhsul yığımı. Kaliforniya ştatında Asiya armudu iyulun ortalarından başlayaraq sentyabrın sonuna kimi yığılır. Meyvәlәrin yetişkәnlik sәviyyәsi hәll olan quru maddәlәrin miqdarına vә rәngә görә tәyin edilir. Elmi araşdırmalar göstәrir ki, meyvәnin rәngi onun saxlanma potensialı ilә sıx әlaqә tәşkil edir. Bәzi tәdqiqatlarda isә nişastanın vә hәll olan quru maddәlәrin miqdarı vә bәrklik sәviyyәsi yığım üçün әsas göstәrici kimi qәbul edilir. Kal meyvәlәr adәtәn dad keyfiyyәtini itirir, hәddindәn artıq yetişmiş meyvәlәr isә anbar mühitindә yaranan pozuntulara vә zәdәlәrә qarşı daha da hәssas olur.
Asiya armudu müxtәlif qabıq zәdәlәrinә qarşı çox hәssas olur. Ona görә dә mәhsulun qabığında qonur vә ya qara lәkә kimi zәdәlәrin yaranmaması üçün yığımdan istehlaka kimi bütün mәrhәlәlәrdә ehtiyatlı davranmaq lazımdır. Yığımla mәşğul olan işçilәr yumşaq pambıqdan hazırlanmış vә ya rezin әlcәk geymәlidirlәr. Vedrәlәrin tәmiz olması vә dib hissәyә yumşaq ara qatın qoyulması çox vacibdir. Asiya armudunun yetişmiş vә yumşaq meyvәlәrini nәzәrә almaq lazımdır. Daşınma, yüklәmә vә boşaltma mәrhәlәlәri mümkün qәdәr azaldılmalıdır. Əksәr hallarda meyvәnin ölçüsü adi gözlә tәyin edilir vә mәhsul әllә yığılır. Meyvәlәrin çoxu kağıza vә ya plastik materiala bükülür, plastik lotoklara vә ya sәbәtlәrә yığılır. Meyvәlәr әsasәn bir-iki cәrgәdә düzülür vә daşınma zamanı mәhsulun tәrpәnәrәk әzilmәmәsi üçün yeşiklәrin dib hissәsinә yumşaq material döşәnir. Saxlanma. Bәzi armud sortlarını 00C (320F) temperaturda bir aydan üç aya kimi problemsiz saxlamaq mümkündür. Hosui vә Şinkosortlarının qabığı çox mәsamәli olduğu üçün 00C (320F) temperaturda 2 ay saxlandıqdan sonra çürüyür, 4 aydan sonra isә meyvәnin özәyi qaralır. Bәzi araşdırmalara görә, nәzarәtli saxlanma mühitinin (CA) faydası Asiya armudunun sortlarından asılı olur. Başqa sözlә desәk, CA mühitindә bәzi sortları adi mühitlә müqayisәdә 25% artıq müddәtә saxlamaq mümkündür. Cәdvәl 14.4-dә CA mühitindә saxlanma şәrtlәri verilir. Belә kameralarda oksigenin azalmasına vә ya karbon qazının çoxalmasına qarşı ehtiyat tәdbirlәri görmәk lazımdır. Bәzi sortlar, mәsәlәn, 20th Century,Kosuivә Niitakaqeyriklimakterikdir vә çox az miqdarda etilen әmәlә gәtirir. Digәr sortlar isә, mәsәlәn Tsu Li, Ya li, Chojuro, Şinsui, Kikusui vә Hosuisaatda 1-14 µl/kq· etilen әmәlә gәtirir. Qeyd etmәk lazımdır ki, kilmakterik armud sortları 1 ppm-dәn artıq etilen qazının tәsirinә mәruz qaldıqda sürәtlә saralır vә 20ºC (68ºF) temperaturda yumşalır. Etilenin tәsiri 0ºC (32ºF) temperaturda minimum sәviyyәdә olur.
300 FӘSİL14
301 Yığımdan sonrakı idarəetmə sistemləri: tumlu meyvələr
Fizioloji pozuntular. Meyvәlәrin aşağı oksigen mühitindә zәdәlәnmәsi. 0ºC (32ºF) temperaturda vә 1%-lik O2↑mühitindә 4 ay saxlanılmış 20th Century sortunun qabığında rәng pozuntusu vә batıq lәkәlәr әmәlә gәlir. 0ºC (32ºF) temperaturda vә 1%-lik O2↑mühitindә 2 ay, 2%-lik O2↑mühitindә 4 ay vә 3%-lik mühitindә 6 ay saxlanmış Tsu Li vә Ya li sortlarında da eyni zәdәlәr müşahidә edilir.
Meyvәlәrin yüksәk karbon dioksid mühitindә zәdәlәnmәsi. Yüksәk konsentrasiyalı CO2↑ mühitindә meyvәnin özәyi vә lәti qaralır, toxumalar mәhv olaraq quruyur vә lәtin içәrisindә boşluqlar әmәlә gәlir. Ya li sortunu 5%-lik CO2↑mühitindә 6 ay saxladıqdan sonra (0ºC (32ºF)) eyni zәdәlәr әmәlә gәlә bilәr.
Meyvә lәtinin lәkәlәnmәsi, çürümәsi vә qaralması. Soyuducu anbarda saxlanılan meyvәlәrin özәyindә vә lәtindә ilk 2-6 hәftәdәn sonra tünd qәhvәyi, islaq lәkәlәr әmәlә gәlir. Bu fizioloji pozuntuya müxtәlif adlar verilmiş vә zәdәlәri heç bir patogen mikroorqanizmin törәtmәdiyi mәlum olmuşdur. Bu pozuntunun qarşısını almaq üçün meyvәlәri hәddindәn artıq yetişmә mәrhәlәsindәn qabaq yığmaq lazımdır.Ya li vә Seurisortlarının üzәrindә aparılmış tәcrübәlәrә әsasәn, meyvәlәrin açıq yaşıl-sarı rәng almazdan qabaq yığılması mәslәhәt görülür. Saralmış meyvәlәri yığdıqda vә anbarda saxladıqda bir ay әrzindә lәtin qaralması baş verir. Yeni Zelandiyada yığılmış meyvәnin soyudulmasını 36-48 saat gecikdirdikdә lәtin çürümәsi vә lәkәlәnmәsi müşahidә edilir.
Özәyin sulanması (şüşәvarilik). Bu fizioloji pozuntu ağacda vә ya anbarda saxlanılan almanın lәtindә yaranan şüşәvari, islaq lәkәlәrә bәnzәyir. Zәdәlәnmiş armudun toxuması şәffaflaşır, qonurlaşır, acı vә ya şirin dad verir. Belә halların qarşısını almaq üçün meyvәlәri hәddindәn artıq yetişmә mәrhәlәsindәn qabaq yığmaq lazımdır.
Özәyin qonurlaşması. Zәdәlәnmiş meyvәlәrin özәyi qocalır, qonurlaşır vә ya qaralır, meyvәnin lәti isә sağlam qalır. Hәddindәn artıq yetişmiş meyvәlәr belә zәdәlәrә qarşı hәssas olur, ona görә dә yığım vaxtı yetişkәnlik sәviyyәsinin dәqiq tәyin edilmәsi әn güclü mübarizә metodu hesab edilir. Bu fizioloji pozuntu meyvәnin lәtindә çürüntü lәkәlәrinin yaranmasına da sәbәb olur.
14.4. Ədәbiyyat
Blanpied, G.D. 1990. Controlled atmosphere storage of apples and pears. Boca 1. Raton, FL: CRC Press. 265–299. California Pear Advisory Board. 1999. Annual report. Sacramento, CA: California 2. Pear Advisory Board. 39. Cappellini, R.A., M.J.Ceponis and G.W.Lightner. 1987. Disorders in apple and 3. pear shipments to the New York market, 1972–1984. Plant Dis. 71:852–56. Crisosto, C.H., D.Garner, G.M.Crisosto, G.S.Sibbett and K.R.Day. 1994. Early 4. harvest prevents internal browning in Asian pears. Calif. Agric. 48:17-19. Ferguson, I.B. and C.B.Watkins. 1989. Bitter pit in apple fruit. Hort. Rev. 11: 5. 289–355.
Hardenburg, R.E., A.E.Watada and C.Y.Wang. 1986. The commercial storage of 6. fruits, vegetables, and florist and nursery stock. USDA Agric. Handb. 66. 130 pp.
Kingston, C.M. 1992. Maturity indices for apple and pear. Hort. Rev. 13: 407– 7. 432.
8. International Controlled Atmosphere Research Conference. 1–30.
Kupferman, E. 1997. Controlled atmosphere storage of apples. In Proc. Seventh
Larsen, F.E., S.S.Higgins, M.E.Patterson, V.K.Jandhyala and W.Nichols. 1993. 9. Quality, maturity, and storage of Asian pears grown in Central Washington. J. Prod. Agric. 6: 247–252.
Meheriuk, M., R.K.Prange, P.D.Lidster, and S.W.Porritt. 1994. Postharvest
10. disorders of apples and pears. Ottava, Kanada. 1737/E. 67 pp. Richardson, D.G., and E.Kupferman. 1997. Controlled atmosphere storage of 11. pears. University of California, Davis, 16. 31–35.
Tyler, R.H., W.C.Micke, D.S.Brown and F.G.Mitchell. 1983. Commercial apple 12. growing in University of California, Davis, Leaflet 2456. 20 pp. White, A.G., D.Cranwell and B.Drewitt 1990. Nashi: Asian Pear in New Zealand. 13. Wellington: DSIR Publishing.
Wrolstad, R.E., P.B.Lombard and D.G.Richardson. 1991. Boca Raton, FL: CRC 14. Press. 67–96.
302 FӘSİL14
303 Yığımdan sonrakı idarəetmə sistemləri: çəyirdəkli meyvələr
Karlos H.Krisosto vә F.Qordon Mitçell
Yığımdan sonrakı idarəetmə sistemləri: çəyirdəkli meyvələr
15.1. Şaftalı, nektarin vә gavalı
Kaliforniya ştatı ABŞ-ın әsas şaftalı, nektarin vә gavalı istehsalçılarındandır. Başqa sözlә desәk, tәzә şaftalı, nektarin vә gavalı mәhsulları Kaliforniya meyvә sәnayesinin әsas hissәsini tәşkil edir. Müasir dövrdә bu ştatdan 11.4 kiloqramlıq (25 funtluq) qablarda (tәxminәn 60 milyon әdәd) 450-dәn artıq çәyirdәkli meyvә sortuna aid meyvәlәr müxtәlif bazarlara göndәrilir. San Xoakin Vadisindә faraş sortların yığımına aprel ayında başlanılır. Gecyetişәn nektarin, şaftalı vә gavalı isә oktyabrın әvvәlinә kimi yığılır. Qeyd etmәk lazımdır ki, lәti ağ olan şaftalı vә nektarinin istehsal hәcmi son illәrdә daha da artmışdır. Şaftalı, nektarin vә gavalı mәhsulları әsasәn Kanada, Tayvan, Honkonq, Meksika, Braziliyaya vә Yeni Zelandiyaya ixrac edilir. Keyfiyyәt problemlәri. Çәyirdәkli meyvәlәr tez xarab olur vә yumşalır, ona görә dә belә meyvәlәri bazarda uzun müddәt saxlamaq mümkün deyil. Müasir dövrdә çәyirdәkli meyvәlәrin yığımdan sonrakı ömrünü uzatmaq üçün müxtәlif proseduralar tәtbiq edilir. İxrac bazarında potensial imkanların yaranması ilә yanaşı, satış mövsümünü uzatmaq mәqsәdilә bәzi gecyetişәn çәyirdәkli meyvә sortlarının belә proseduraların әsasında saxlanılmasına daha çox maraq göstәrilir.
Şәkil 15.1. Şaftalı vә nektarindә lәtin ovulması (solda) vә qonurlaşması (sağda) daxili parçalanmanın simptomları kimi
Bәzi sortlarda adәtәn lәtin tünd qırmızı rәngә çalması (“qanaması”) müşahidә edilir. Ümumiyyәtlә, simptomlar nәzәrә çarpan kimi meyvәnin әtri vә dadı itir. Şaftalı, nektarin vә gavalı sortları daxili parçalanmaya qarşı müxtәlif dәrәcәdә hәssaslıq nümayiş etdirir. Şaftalı sortlarının hәssaslığı nektarin vә gavalı ilә müqayisәdә daha güclüdür. 2-7 0 C (36-45 0 F) temperaturda saxlanılan hәssas meyvә sortlarında daxili parçalanmanın simptomları 0ºC (32ºF)vә ya donma dәrәcәsindәn yuxarı temperaturda saxlanılan meyvәlәrdәn daha tez yaranır (şәkil 15.2). Ona görә dә meyvәlәri 0ºC(32ºF)-ә yaxın vә ya aşağı temperaturda soyutduqdan sonra daşımaq lazımdır. Tәxminәn 5ºC (41ºF) temperaturda daşınan hәssas sortların ömrü әhәmiyyәtli dәrәcәdә qısalır. Bu fizioloji pozuntunun inkişafını lәngitmәk üçün müxtәlif müalicә üsulları sınaqdan keçirilmişdir. Nәzarәtli saxlanma (CA) mühitinin (6% vә 17% ) sәmәrәliliyi isә müxtәlif faktorlardan, mәsәlәn, meyvәlәrin ölçüsündәn, yetişkәnlik sәviyyәsindәn, göndәrmә vaxtından vә satış müddәtindәn asılı olaraq dәyişir. 15
Daxili parçalanma. Şaftalı, nektarin vә gavalının aşağı temperaturlu mühitdә donaraq zәdәlәnmәsi mәhsulun korlanmasına sәbәb olan әsas fiziki amillәrdәndir. Bu problem ümumi halda daxili parçalanma vә ya lәtin parçalanması adlanır. Zәdәlәnmiş meyvәlәr adәtәn quruyur, ovulur vә ya bәrkiyir, meyvәnin lәti isә qonurlaşır vә boşluqlar әmәlә gәlir. Meyvәnin lәti o qәdәr şәffaflaşır ki, qabığın üzәrindәn çәyirdәyi görmәk mümkün olur (şәkil 15.1).
Şәkil 15.2. Saxlanma temperaturunun çәyirdәkli meyvәlәrdә daxili parçalanmanın kәskinliyinә tәsiri
Meyvәlәrin çürümәsinә sәbәb olan mikroorqanizmlәr. Yığımdan sonrakı dövrdә patogen göbәlәklәrin çәyirdәkli meyvәlәrә ziyan vurması әn çox rast gәlinәn problemlәrdәndir. Ümumiyyәtlә, çәyirdәkli meyvәlәrdә әn çox botritioz (Botrytis) xәstәliyi müşahidә edilir.Bu xәstәliyi Botrytis cinerea göbәlәyi törәdir. Kaliforniya ştatında qonur çürümә xәstәliyi dә (Monilinia fructicola) ciddi mәhsul itkisinә sәbәb olur. Meyvә bağlarında sanitariya qaydalarının vә fungisidlәrin ciddi şәkildә tәtbiq olunması bu problemlәrin aradan qaldırılmasında mühüm rol oynayır. Yığımdan sonrakı dövrdә belә xәstәliklәrә qarşı mübarizә mәqsәdilә meyvәlәrin fungisidlә müalicә olunması mühüm әhәmiyyәt kәsb edir. Ətraf Mühitin Mühafizәsi Agentliyinin (EPA) tәsdiqlәdiyi fungisidlәr әksәr hallarda müalicә mәqsәdilә meyvә mumuna qarışdırılır. Xәstәliyin qarşısını sәmәrәli şәkildә almaq üçün qablaşdrıma avadanlıqlarını tәmizlәmәk, mәhsulu yığdıqdan sonra 0ºC(32ºF)-yә kimi dәrhal soyutmaq vә ehtiyatlı davranmaq lazımdır. Mexaniki zәdәlәr. Çәyirdәkli meyvәlәr mexaniki zәdәlәrә, o cümlәdәn zәrbә, sıxılma vә sürtünmә (yaxud silkәlәnmә) nәticәsindә yaranmış zәdәlәrә qarşı hәssas olur. Yığım, daşınma vә qablaşdırma zamanı meyvәlәrin zәdәlәnmәmәsi üçün ehtiyatlı davranmaq lazımdır, çünki belә zәdәlәr mәhsulun әmtәәlik gorunuşünü dәyişir, keyfiyyәtini aşağı salır, fizioloji proseslәri sürәtlәndirir vә çürümәyә sәbәb olan patogen orqanizmlәrin inokulyasiyasına şәrait yaradır. Meyvәlәrin sürtünmә vә zәrbәnin tәsiri nәticәsindә zәdәlәnmәsi daha ciddi problemlәr yaradır, çünki Kaliforniyanın әksәr tәsәrrüfatlarında mәhsulun dad keyfiyyәtini artırmaq üçün meyvәlәr әn yüksәk yetişkәnlik sәviyyәsindә (yumşaldıqda) yığılır.
Şәkil 15.3. Şaftalı vә nektarinin sәthindә yaranan rәng pozuntusu
Fresnoda aparılmış müşahidәlәrә әsasәn, zәrbәnin tәsiri nәticәsindә yaranan zәdәlәr әsasәn qablaşdırma vә daşınma zamanı baş verir. Əksәr şaftalı, nektarin vә gavalı sortlarında zәrbәnin tәsiri nәticәsindә yaranan zәdәlәrin kritik hәddi (zәrbәnin tәsirinә qarşı davam gәtirәn әn zәif nöqtәdә ölçülmüş bәrklik sәviyyәsi) tәyin edilib. Gavalı meyvәsinin mexaniki zәdәlәrә qarşı hәssaslığı şaftalıdan vә nektarindәn daha zәifdir. Yığımdan sonrakı dövrdә meyvәlәrin sürtünәrәk zәdәlәnmәsi tez-tez baş verir. Daşınma, yüklәmә vә boşaltma zamanı belә halların qarşısını almaq üçün meyvәlәrin hәrәkәtsizliyi tәmin edilmәli vә silkәlәnmәnin qarşısı alınmalıdır. Yük maşınlarına bu mәqsәdlә pnevmatik sistemlәr quraşdırılır, yeşiklәrin üzәrinә xüsusi yumşaq ara qat qoyulur, qablaşdırma xәttindә sürtünmә vә silkәlәnmәnin qarşısı alınır, elәcә dә daşınma zamanı meyvәnin hәrәkәtsizliyini tәmin etmәk üçün müxtәlif qablaşdırma proseduraları tәtbiq edilir. Yarı ölçülü plastik yeşiklәr silkәlәnmәnin vә zәrbәnin qarşısını әhәmiyyәtli dәrәcәdә alır. Yığım vaxtı ağır metal maddәlәrә, mәsәlәn dәmir, mis vә ya alüminiuma sürtünәrәk zәdәlәnәn şaftalı vә nektarinin qabığında qara vә ya qonur lәkәlәr әmәlә gәlir (şәkil 15.3). Bu lәkәlәr vә ya zolaqlar mәhsulun әmtәәlik 304 FӘSİL15
Yığımdan sonrakı idarəetmə sistemləri: çəyirdəkli meyvələr
305
görünüşünü pozur vә belә meyvәlәr seçilәrәk çıxarılır. Qeyd etmәk lazımdır ki, yığımdan qabaq 7-15 gün әrzindә ağacın yarpağına fungisid vә ya qida maddәlәri sәpdikdә meyvәnin qabığı ağır metal maddәlәrlә çirklәnә bilәr. Yığım vә daşınma zamanı qabığı sıyrılmış, ağ lәtli şaftalı vә nektarinin sәthindә açıq qonur lәkәlәr vә ya zolaqlar da әmәlә gәlir.
Su itkisi. Yığım vaxtı tәrkibindәki suyun tәxminәn 5-8%-ni itirәn şaftalı vә nektarin meyvәlәri büzüşәrәk quruyur. Mәdәni sortların su itkisinә qarşı hәssaslığı әhәmiyyәtli dәrәcәdә fәrqlәnsә dә, bütün çәyirdәkli meyvәlәri belә itkidәn qorumaq lazım gәlir. Yığımdan sonrakı dövrdә fungisid daşıyıcısı kimi geniş istifadә olunan meyvә mumları su itkisinin intensivliyini zәiflәdir. Mineral yağ tәrkibli mumlar su itkisinin sürәtini bitki yağlarından vә yeyilә bilәn üzlüklәrdәn daha yaxşı tәnzimlәyir. Meyvәlәrin quruması vә büzüşmәsi әsasәn yığımdan sonrakı dövrdә müşahidә edilir. Ona görә dә yığım, qablaşdırma, saxlanma, daşınma vә paylanma işlәri zamanı su itkisini әn aşağı sәviyyәdә saxlamaq tәlәb olunur. Su itkisinin qarşısı müxtәlif yollarla alınır, mәsәlәn, yüngül zәdәli hissәlәr mumlanır, yığımla soyutma arasındakı vaxt intervalı azaldılır, mәhsul sürәtlә soyudulur vә aşağı temperaturlu, yüksәk nisbi rütubәtli mühitdә saxlanılır vә s. Şaftalının sürtülmüş hissәlәrindә tiroxomalar (tükcüklәr) mәhv olur vә su itkisinin intensivliyi artır.
Temperaturun idarә edilmәsi. Soyutma tәlәblәri qablaşdırma işlәrinin cәdvәlindәn müәyyәn dәrәcәdә asılı olur. Əvvәl qeyd olunduğu kimi, sahәdә yeşiklәrә yığılmış meyvәlәri tәzyiqli hava vә ya soyuq su ilә soyutmaq olar. Yan hissәlәrindә xüsusi ventilyasiya dәliklәri olan yeşiklәr tunel vә ya ilanvari axın metodları ilә (әvvәlki fәsillәrdә bu barәdә mәlumat verilir) soyudulur. Meyvәlәri hәmçinin konveyer tipli hidro-soyutma avadanlığında (kulerdә) da soyutmaq olar. Qablaşdırılmış mәhsulları tunel vә ya soyuq divar metodları ilә soyutmaq mümkündür. Sahәdәki qablara yığılmış meyvәlәri orta temperatura kimi (5-100C(41-500F)) soyutmaq olar. Lakin növbәti gündә mәhsulu qablaşdırmaq vә tәzyiqli hava ilә soyutmaq lazımdır. Əgәr qablaşdırma işlәri lәngiyәrsә, yeşikdәki meyvәlәrin 00C(320F)-yә yaxın temperatura kimi soyudulması mәslәhәt görülür. Daxili parçalanmaya (lәtin parçalanması) hәssas olan meyvә sortlarının 8 saat әrzindә sürәtlә soyudulması vә meyvәnin temperaturunun 00C (320F)-dә saxlanılması tövsiyә edilir.
Qablaşdırılmış meyvәlәri 00C (320F)-yә yaxın temperatura kimi soyutmaq lazımdır. Yadda saxlamaq lazımdır ki, soyumuş meyvәlәr qablaşdırma zamanı isinә bilәr. Ona görә dә mәhsulu qablaşdırdıqdan sonra tәkrarәn soyutmaq lazım gәlir. Qablaşdırılmış mәhsullar normal halda tәzyiqli hava ilә soyudulur. Bәzәn qablaşdırma zamanı mәhsulun isinmәsinin qarşısını alan vә hәrtәrәfli soyutmanı tәmin edәn sistemlәrdәn istifadә edilir.
Çәyirdәkli meyvәlәrin 00C (320F)-dә vә ya aşağı temperaturda saxlanılması vә daşınması mәslәhәt görülür, lakin bunun üçün soyuducu kamerada baş verәn temperatur dәyişmәlәrini vә meyvәnin donma temperaturunu bilmәk lazımdır. ABŞ, Kanada vә Meksikada meyvәlәr әsasәn 20C (360F)-dәn aşağı temperaturda daşınır. Çәyirdәkli meyvәlәri aşağı temperaturda saxlamaqla müxtәlif itkilәrin (patogen mokroorqanizmlәrin törәtdiyi xәstәliklәrin, hәddindәn artıq su itkisinin, yumşalmanın, hәssas sortlarda daxili parçalanmanın vә s.) qarşısını almaq olar.
Yetişkәnlik. Yığılmış meyvәlәrin yetişkәnlik sәviyyәsi onun dadı, әtri vә bazardakı ömrünә ciddi tәsir edir. Yığım vaxtını yetişkәnlik sәviyyәsinә uyğun olaraq dәqiq tәyin etmәk lazımdır. Belә olduqda meyvәnin dad komponentlәrini, mexaniki zәdәlәrә vә patogen mikroorqanizmlәrin tәsirlәrinә qarşı hәssaslığını, nәmlik itki-
sinә qarşı müqavimәtini, bazardakı ömrünü vә yetişmәk qabiliyyәtini tәnzimlәmәk mümkündür. Vaxtından әvvәl yığılmış çәyirdәkli meyvәlәr lazımi qaydada yetişmir vә ya anormal formada yetişir. Kal meyvәlәr gec yumşalır, tamamilә saralmır vә tam yetişmiş meyvәyә xas olan bәrklik sәviyyәsinә çata bilmir.
Qeyd etmәk lazımdır ki, kal meyvәlәrin qabığında kutikula tәbәqәsi tam formalaşmır. Ona görә dә belә meyvәlәrdә su itkisi daha sürәtlә baş verir. Kal meyvәlәrin tәrkibindә hәll olan quru maddәlәrin miqdarı az, turşunun miqdarı isә çox olur. Meyvәnin tәrkibindә baş verәn belә dәyişmәlәr dad keyfiyyәtinә dә tәsir edir. Tam yetişmәyәn meyvәlәr mexaniki zәdәlәrә qarşı hәssaslaşır vә daxili parçalanma әlamәtlәrini büruzә verir. Hәddindәn artıq yetişmiş meyvәlәrin yığımdan sonrakı ömrü qısa olur, çünki belә meyvәlәr yığım vaxtı bioloji qocalma mәrhәlәsinә qәdәm qoyur. Qismәn yetişmiş meyvәlәrin lәti yumşalır, mexaniki zәdәlәrә vә mikrobların tәsirinә qarşı hәssaslaşır. Belәliklә, meyvәlәr istehlakçıya çatdıqda hәddindәn artıq yetişmiş olur, dad keyfiyyәtini itirir vә ovulur.
Şәkil 15.4. Yığımdan sonrakı dövrdә çәyirdәkli tәzә meyvәlәrin idarә edilmәsi
Çәyirdәkli meyvәlәrin hәr bir mәdәni sortu üçün optimal yetişkәnlik sәviyyәsi tәyin edilmәlidir. Ən yüksәk yetişkәnlik sәviyyәsindә yığılmış meyvәlәrlә ehtiyatla davranmaq vә temperaturu düzgün idarә etmәk lazımdır. Yetişkәnlik sәviyyәsinin seçilmәsi uzaq bazarlara göndәrilәn mәhsullar üçün xüsusi әhәmiyyәt kәsb edir. Aşağı yetişkәnlik sәviyyәsindә yığılmış vә uzaq mәsafәli bazarlara daşınan çәyirdәkli meyvәlәr daxili parçalanmaya qarşı daha da hәssaslaşır.
Kaliforniya ştatında çәyirdәkli meyvәlәrin әksәriyyәti daha yüksәk yetişkәnlik mәrhәlәsindә yığılır, çünki bu mәrhәlәdә (yumşalma mәrhәlәsindә) rahat yığılan yeni sortlar yetişdirilir. Qablaşdırma mәntәqәlәrindә daha müasir avadanlıqlardan istifadә edilir vә lәti nisbәtәn yumşaq olan, yüksәk keyfiyyәtli meyvәlәrә tәlәbat getdikcә artır.
Sahә işlәri. Şaftalı, nektarin vә gavalı meyvәlәri müxtәlif kisә, sәbәt vә ya paketlәrә әllә yığılır (şәkil 15.4). Bundan sonra meyvәlәr yeşiklәrә boşaldılır vә treylerlәrlә daşınır. Paketlәr birbaşa yeşiyә qoyulur, sәbәtlәr isә treylerlәrә yerlәşdirilir.
Nisbәtәn çox yetişmiş meyvәlәr, lәti ağ olan şaftalı vә ya nektarin sәbәtlәrә vә paketlәrә yığılır. Mәhsul qısa mәsafәli yerlәrә treylerlә daşınmalıdır. Əgәr mәsafә 10 kilomterdәn (6 mildәn) çox olarsa, meyvәlәr yeşiklәrә yığılmalı vә yük maşınları ilә daşınmalıdır. Ümumiyyәtlә çәyirdәkli
306 FӘSİL15
Yığımdan sonrakı idarəetmə sistemləri: çəyirdəkli meyvələr
307
Şәkil 15.5. Qablaşdırma mәntәqәsindә çәyirdәkli meyvәlәrin yuyulması
Şәkil 15.6. Qablaşdırma mәntәqәsindә gavalının rәngә görә çeşidlәnmәsi
meyvәlәr yığımdan istehlaka kimi bütün mәrhәlәlәrdә fiziki zәdәlәrә mәruz qala bilәr. Mәhsul yığımı, yüklәmә-boşaltma vә daşınma zamanı işçilәrә düzgün nәzarәt etmәklә fiziki vә mexaniki zәdәlәrin qarşısını almaq olar. Meyvәlәrin roliklәrә sürtünәrәk zәdәlәnmәmәsi üçün nәqliyyat avadanlıqlarına vә proseduralarına müvafiq dәyişikliklәr etmәk lazım gәlir. Əgәr kәskin zәdәlәr müşahidә olunarsa, yeşiklәrin üzәrinә yumşaq ara qat qoymaq lazımdır. Meyvә bağı ilә qablaşdırma mәntәqәsi arasında yük maşınları üçün xüsusi sürәt hәddinin tәyin edilmәsi vә tәsәrrüfatarası yolların qreyderlә hamarlanması belә halların qarşısını almağa kömәk edir. Yığımdan sonrakı idarәetmә qaydaları. Çәyirdәkli meyvәlәr yığıldıqdan sonra mümkün qәdәr tez bir müddәtdә qablaşdırma vә soyutma mәntәqәsinә daşınmalıdır (şәkil 15.4). Yığımla daşın ma arasında lәngimә baş verdikdә meyvәlәri kölgәli yerdә saxlamaq lazımdır. Ümumiyyәtlә, bağdan gәtirilmiş meyvәlәr dәrhal soyudulur vә növbәti gündә qablaşdırılır. Bәzi meyvәlәr әvvәlcә qablaşdırılır vә sonra isә dәrhal soyudu lur. Qablaşdırma mәntәqәlәrindә meyvәlәr boşaldılır, zibildәn tәmizlәnir vә yuyu cu vasitәlәrlә yuyulur. Şaftalının trixomaları (tükcüklәri) adәtәn nәm fırça ilә tәmizlәnir. Bundan sonra meyvәlәr mumlanır vә fungisidlә müalicә edilir. Su ilә emulsiya әmәlә gәtirәn mumlardan istifadә edilir. Fungisidlәri muma qatmaq olar. Mum soyuq olmalıdır. Əksәr tәsәrrüfatlarda (rançolarda) şaftalını fırça ilә tәmizlәmirlәr. Rәngi nisbәtәn tünd olan meyvәlәr ayrı yığılır, qüsurlu meyvәlәr isә atılır (şәkil 15.6). Çәyirdәkli meyvәlәr müxtәlif rәng, ölçü vә formada olur. Ona görә dә çeşidlәmә xәttinin sәmәrәliliyini artıran bütün amillәri nәzәrә almaq lazımdır. Kalibrlәmә xәttindә meyvәlәr ölçüyә vә ya çәkiyә görә çeşidlәnir. Çeşidlәmә vә kalibrlәmә avadanlıqlarında tәnzimlәmә funksiyaları olmalıdır ki, geniş çeşidli mәhsulları ölçüyә vә hәcmә görә çeşidlәmәk mümkün olsun. Əksәr gavalı sortları vә lәti sarı olan bәzi şaftalı vә nektarin sortlarını hәcmә görә qablaşdırmaq, konteynerlәrә isә çәkiyә görә yığmaq olar.
Lәti ağ olan әksәr şaftalı sortları vә yalnız ağacda yetişdikdәn sonra dәrilәn çәyirdәkli meyvәlәr tәk cәrgәli lotoklara yığılır. Lәti sarı olan şaftalı, nektarin vә bәzi gavalı sortları isә iki cәrgәli lotoklara (yeşiklәrә) yığılır. Bәzi hallarda mexaniki qablaşdırma xәttindә operatorlar ötürücü lentin sürәtini meyvәnin axınına uyğun tәnzimlәyir vә meyvәlәrin plastik lotoklara yığılmasına işçilәr dә müdaxilә edirlәr. Çәyirdәkli meyvәlәr istehsal sahәsindә, yәni tәsәrrüfatda (rançoda) daqablaşdırılır. Adi tәsәrrüfatlarda meyvәlәr vedrәlәrә vә ya paketlәrә yığılır, treylerlә qablaşdırma sahәsinә gәtirilir. İşçilәr meyvәlәri seçir, çeşidlәyir vә birbaşa plastik
Şәkil 15.7. Çәyirdәkli meyvәlәrin tәsәrrüfatda qablaşdırılması
lotoklara yığırlar (şәkil 15.7). Belә tәsәrrüfatlarda meyvәlәr yuyulmur, fırçalanmır, mumlanmır vә fungisidlә müalicә edilmir. Bәzi hallarda vedrәlәrә vә ya paketlәrә yığılmış meyvәlәr kiçik hәcmli qablaşdırma xәttinә boşaldılır, yuyulur, fırçalanır, mumlanır, çeşidlәnir vә qablaşdırılır. Hәr iki iş rejimindә daha yüksәk yetişkәnlik standartı tәtbiq etmәk olar; başqa sözlә desәk, daha iri vә tünd rәngli meyvәlәri qablaşdırmaq olar, çünki mәhsulu hәr dәfә yüklәyib boşaltmaq vә daşımaq lazım gәlmir. Meyvә bağlarında aqrotexniki qaydaların (seyrәltmә, qurşaqlama, gübrәlәmә, suvarma vә s.) tәtbiqinә xüsusi diqqәt yetirmәklә yüksәk keyfiyyәtli mәhsul әldә etmәk olar.
Yetişkәnlik meyarları. Çәyirdәkli meyvәlәr adәtәn tam yetişmәmiş, yәni minimum (vә ya yüksәk) yetişkәnlik sәviyyәsinә çatdıqdan sonra (“yeyilmәyә hazır halda”) yığılır. Meyvәnin yetişdirilmәsinә istehlakdan qabaq başlamaq lazımdır. Şaftalı, nektarin vә gavalının lazımi sәviyyәdә yetişdirilmәsi üçün aşağıdakı qaydalar tәtbiq olunur:
1. İlkin yetişkәnlik sәviyyәsinin yoxlanılması. Çәyirdәkli meyvәlәrdә lәtin bәrkliyi yetişkәnliyin vә istifadә müddәtinin әn etibarlı göstәricisidir. Meyvә lәtinin bәrkliyini penetrometrlә (uc diametri: 8 mm 5⁄16 düym) daha tez ölçmәk olar. Meyvәnin yetişkәnliyi portativ vә ya stasionar nәzarәt-ölçmә cihazları ilә ölçülür. Stasionar cihazlarla әldә edilәn göstәricilәri daha dәqiq vә sabitdir. Lәtinin bәrkliyi 27-39 N (6-8 lbf) olan meyvәlәr “satışa hazır mәhsul”, 9-13 N (2-3 lbf) olan meyvәlәr isә “yemәli mәhsul” hesab edilir.
2. Ticarәtçilәrlә danışıqların aparılması. Mәhsulun gözlәnilәn istehlak cәdvәli (meyvәlәrin növbәli istehlakı) barәdә mәlumat әldә etmәk vә yetişdirmә protokolunu hәmin cәdvәlә uyğun olaraq icra etmәk lazımdır. Daxili parçalanmaya hәssas olan sortlarda lәtin qaralmasının vә ovulmasının qarşısını almaq üçün meyvәlәrin 27 N (6 lbf) sәviyyәsinә kimi yetişdirilmәsi vә 00C (320F) temperaturda saxlanılması tövsiyә edilir.
3.Yumşalma sürәtinin müәyyәn edilmәsi. Yumşalmanın intensivliyi sortdan asılı olaraq dәyişir, lakin bu prosesә temperaturla nәzarәt etmәk olar. 20-250C (68770F) temperaturda yumşalmanın intensivliyi artır, aşağı temperaturda isә azalır. 250C (770F) temperaturda yumşalmanın sürәti azalır, dad keyfiyyәti itir vә meyvәlәr kәlә-kötür forma alır.
4.Yetişmә üçün әlverişli şәraitin yaradılması. “California Well Mature Stage” mәrhәlәsindә (başqa sözlә, yaxşı yetişmiş mәrhәlәdә) yığılmış әksәr sortların meyvәlәrini yetişdirmәk üçün etilen qazına ehtiyac yaranmır vә meyvәnin yumşalma sürәti yalnız temperaturdan asılı olur. Bәzi şaftalı, nektarin vә gavalı sortları ekzogen etilen qazı vasitәsilә (1-2 gün әrzindә 10-100 ppm) yetişmәyә başlayır. Kamerada havanın dövranı lazımi sәviyyәdә olduqda meyvәnin temperaturu sabitlәşir. Yetişmә prosesindә meyvәlәrin büzüşmәmәsi üçün nisbi rütubәti 90-95%-lik sәviyyәdә saxlamaq lazımdır. Hermetik kameralarda meyvәdә әmәlә gәlәn CO2↑ qazı yığılaraq 1%-dәn artıq olmamalıdır. Ona görә dә kameranın havasını vaxtaşırı dәyişmәk lazımdır. Əvvәlki fәsillәrdә bu barәdә daha әtraflı mәlumat verilmişdir.
308 FӘSİL15
Yığımdan sonrakı idarəetmə sistemləri: çəyirdəkli meyvələr
309
Ədәbiyyat
Ceponis, M.J., R.A.Cappellini, J.M.Wells and G.W.Lightner. 1987. Disorders in 1. plum, peach and nectarine shipments to the New York market, 1972–1985. Plant Dis. 71: 947–952.
Crisosto, C.H. 1994. Stone fruit maturity indices: A descriptive review. Postharv. 2. News and Info. 5:65N–68N.
Crisosto, C.H., F.G.Mitchell and S.Johnson. 1995. Factors in fresh market stone 3. fruit quality. Postharv. News and Info. 6:17N–21N.
LaRue, J.H. and R.S.Johnson, eds. 1989. Peaches, plums, and nectarines: 4. Growing and handling for fresh market. University of California, 3331. 246 pp.
Lill, R.E., E.M.O’Donoghue and G.A.King. 1989. Postharvest physiology of 5. peaches and nectarines. Hortic. Rev. 11: 413–452.
Mitchell, F.G. 1987. Influence of cooling and temperature maintenance on the 6. quality of California grown stone fruit. Internat. J. Refrig. 10:77–81.
15.2. Ərik
Karlos H.Krisosto
Amerika Birlәşmiş Ştatlarında әrik sortlarının әksәriyyәti Kaliforniyada, az miqdarda isә Vaşinqtonda vә Yutada becәrilir. Çürümә xәstәliklәri (әsasәn qonur çürümә vә rizopus) әriyin saxlanılmasında vә daşınmasında yaranan әn ciddi problemlәrdәndir. Çürümә vә yumşalmanı (yetişmәni) lәngitmәk üçün әriyin 00C (320F)-yә yaxın vә ya aşağı temperaturda saxlanılması mәslәhәt görülür.
Keyfiyyәt vә yetişkәnlik göstәricilәri. Keyfiyyәt göstәricilәrinә meyvәnin ölçüsü, forması vә qüsursuzluğunu (lәtin parçalanması, şirәnin axması vә çәyirdәyin әtrafındakı hissәnin yanması kimi pozuntuların olmaması) vә sağlamlığını aid etmәk olar. Qeyd etmәk lazımdır ki, istehlakçılar yüksәk SSC (hәll olan quru maddәlәrin miqdarı) göstәricilәrinә (>10%) vә orta turşuluğa malik olan (0,7-1,0%) әrik meyvәlәrini üstün tuturlar. Lәtinin bәrkliyi 9,0-13,5 N (2-3 lbf) sәviyyәsindә olan әrik meyvәsi “yemәli mәhsul” hesab edilir. Ərik sortlarının әkәriyyәtindә meyvәlәr tez yumşalır vә zәdәlәrә qarşı hәssaslaşır. Kaliforniya ştatında әriyin yığım vaxtı qabıqdakı rәng dәyişikliyinә (saralma) әsasәn tәyin edilir. Meyvәlәrin sarımtıl-yaşıl rәng alması sortdan vә daşınma mәsafәsindәn asılı olur. Əriyi bәrk halda qablaşdırmaq lazımdır, çünki meyvә yetişdikcә yumşalır vә zәdәlәrә qarşı hәssaslaşır. Mәhsulun bazar üçün hazırlanması. Ərik meyvәsi hәmişә әllә yığılır vә adәtәn plastik qablara vә ya sәbәtlәrә tökülür. Meyvәlәr ümumiyyәtlә yarı ölçülü yeşiklәrdә vә ya sәbәtlәrdә daşınır vә әllә qablaşdırılır. Bәzi hallarda meyvәlәri yumşaq qablaşdırma xәttinә quru halda boşaltmaq da olar. Ərik meyvәlәri tәk vә ya iki cәrgәli lotoklara (tәxminәn 10 kq vә ya 22 funt) yığılır. Meyvәlәr bәrabәr ölçüdә olmalıdır. Hәr bir qabda yalnız 5% meyvәnin en kәsiyinin әn geniş hissәsindәki ölçü fәrqi 6 mm (1⁄4 düym) ola bilәr. Saxlanma. Temperatur vә nisbi rütubәt. Ərik meyvәsini -0,5-00C (31-320F) temperaturda vә 90-95%-lik nisbi rütubәtdә 1-2 hәftә vә ya ola bilsin ki, 3-4 hәftә yaxşı vәziyyәtdә saxlamaq mümkündür. Sortların donma zәdәlәrinә qarşı hәssaslığı hәll olan quru maddәlәrin miqdarından (10-14%) asılı olaraq dәyişir. Ən yüksәk donma nöqtәsi -1,00C (300F)-dir. Soyuğun tәsirinә qarşı hәssas olan sortlarda zәdә simptomları (lәtin parçalanması vә qonurlaşması, şirәnin axması, dadın itmәsi vә s.) 00C (320F) ilә müqayisәdә 50C (410F) temperaturda daha sürәtlә әmәlә gәlir. Ona görә dә belә halların sayını vә kәskinliyini azaltmaq üçün meyvәlәrin 00C (320F) temperaturda saxlanılması mәslәhәt görülür.
Nәzarәtli saxlanma mühiti (CA). CA mühitinin әn faydalı cәhәtlәrindәn biri dә meyvәnin bәrkliyinin vә rәnginin qorunmasıdır. Ümumiyyәtlә, kommersiya gәlirlәrinin orta sәviyyәdә olması üçün mәhsulun 2-3%-lik O2↑ vә CO2↑ mühitindә saxlanılması tәklif edilir. CA kamerasında O2↑ qazının miqdarı 1%-dәn az olduqda meyvәnin dadı itir. 5%-lik CO2↑ mühitindә 2 hәftәdәn artıq saxlanmış әriyin lәti qonurlaşır vә dadı itir. Daşınma zamanı (2 hәftәdәn az müddәtdә) 5-10% CO2↑ qazından fungistat kimi istifadә etmәklә CA mühitindәn daha çox faydalanmaq olar. CA mühitindә, açıq havada vә daşınma zamanı çürümә hallarının sayını azaltmaq üçün әrik meyvәsini anbara yığmazdan qabaq 2 gün әrzindә 20%-lik CO2↑ ilә müalicә etmәk lazımdır. Etilenin әmәlә gәlmәsi vә tәsirlәri. Bәrk vә yumşaq әrik meyvәlәrindә etilen qazının intensivliyi yetişmә sәviyyәsindәn vә saxlanma temperaturundan asılı olaraq (00C (320F) temperaturda <0.1 µl/kq saat vә ya 200C (680F) temperaturda 4-6
310 FӘSİL15
Yığımdan sonrakı idarəetmə sistemləri: çəyirdəkli meyvələr
311
µl/kq saat) artır. Yüksәk temperaturda etilenin tәsirinә mәruz qalan meyvәlәr müxtәlif cür yetişir, yumşalır vә rәngini dәyişәrәk saralır.
Xәstәliklәr vә pozuntular. Fizioloji pozuntular. Lәtin parçalanması vә ya soyuqdan zәdәlәnmә. Bu fizioloji problem erkәn mәrhәlәlәrdә nәm vә qonurlaşan lәkәlәrin әmәlә gәlmәsi ilә xarakterizә olunur. Meyvә lәtinin parçalanması nәticәsindә mәsamәlik vә jele әmәlә gәlir. 2.2-7.60C (36-460F) temperaturda saxlanılmış meyvәlәrin bazardakı ömrü qısalır vә dad keyfiyyәti itir.
Çәyirdәkәtrafı lәtin yanması. Yığımdan әvvәlki dövrdә temperatur 380C (1010F)-dәn yuxarı olduqda meyvәlәrin çәyirdәkәtrafı lәti yumşalır vә qonurlaşır. Temperatur vә tәsirә mәruz qalma müddәti artdıqca meyvә lәtinin zәdәlәri kәskinlәşir. Yığımdan sonrakı xәstәliklәr. Qonur çürümә. Monilinia fructicola göbәlәyinin törәtdiyi bu xәstәlik yığımdan sonrakı dövrdә әriyә ciddi ziyan vuran xәstәliklәrdәn sayılır. İnfeksiyalar әsasәn çiçәklәnmә mәrhәlәsindә әmәlә gәlir. Meyvәlәr yığımdan qabaq çürüyә bilir, lakin yığılmış meyvәlәrdә bu xәstәlik daha tez-tez müşahidә olunur. İnfeksiya mәnbәlәrini azaltmaq üçün bağın tәmizlәnmәsi, yığımdan qabaq müәyyәn fungisidlәrin tәtbiq olunması vә yığılmış mәhsulun dәrhal soyudulması çox vacibdir.
Rizopus (Rhizopus). Rhizopus stolonifer göbәlәyinin törәtdiyi bu xәstәliyi 20250C(68-770F) temperaturda saxlanılan, dәymiş vә ya nisbәtәn kal әrik meyvәlәrindә tez-tez müşahidә etmәk olar. Göbәlәyә qarşı sәmәrәli mübarizә aparmaq üçün meyvәlәri soyutmaq vә 50C (410F)-dәn aşağı temperaturda saxlamaq lazımdır.
Ədәbiyyat
Andrich, G. and R.Fiorentini. 1986. Effects of controlled atmosphere on the 1. storage of new apricot cultivars. J. Sci. Food Agr. 37:1203–1208.
Brecht, J.K., A.A.Kader, C.M.Heintz and R.C.Norona. 1982. Controlled atmosphere 2. and ethylene effects on quality of California canning apricots and clingstone peaches. J. Food Sci. 47: 432–436.
Trurter, A.B., J.C.Combrink and L.J. von Mollendorff. 1994. Controlled- 3. atmosphere storage of apricots and nectarines. Decid. Fruit Grower 44: 421–427.
15.3. Gilas
Elizabet J.Mitçam vә Karlos H.Krisosto
Amerika Birlәşmiş Ştatlarında gilas bağlarının ümumi sahәsi tәxminәn 20000 hektardır (50000 akrdır). Əsas gilas istehsalçıları Kaliforniya, Vaşinqton vә Oreqon ştatlarıdır. ABŞ-da hәr il 15000 metrik ton (15000 ton) gilas istehsal edilir. İstehsal olunan mәhsulun tәxminәn 45%-i tәzә, 35%-i duzlanmış, yerdә qalan 20%-i isә konservlәşdirilmiş meyvә kimi satılır. Ölkәdә müxtәlif gilas sortları, mәsәlәn, qırmızı gilas (Bing vә Lambert), sarı gilas (Rainer vә Royal Anne)vә istiliyә dözümlü sortlar (Brooks, King vә Garnet) yetişdirilir.
Keyfiyyәt vә yetişkәnlik göstәricilәri. Gilas klimakterik meyvәdir, ona görә tam yetişdikdәn sonra dәrilmәlidir. Yığılmış meyvәnin rәngi bir müddәtdәn sonra tündlәşә bilәr, lakin şәkәrin miqdarı artmır. Ona görә dә yığım vaxtı meyvәnin keyfiyyәti optimal sәviyyәdә olmalıdır. ABŞ-ın yetişkәnlik standartlarına әsasәn, gilas meyvәsi tam yetişmә mәrhәlәsindә olmalıdır. Meyvәlәr bundan başqa “kifayәt qәdәr yaxşı rәngdә” olmalıdır, yәni meyvә sәthinin әn az 95%-i hәmin sortun yetişkәnliyinә xas olan rәng çalarını büruzә vermәlidir. Kaliforniya ştatında minimum yetişkәnlik standartlarına әsasәn, gilasın bütöv sәthindә (sortdan asılı olaraq) әn az açıq qırmızı rәng çaları, meyvәnin tәrkibindә isә 14-16% hәll olan quru maddәlәr olmalıdır. Mәhsul yığımı dövründә Brook, Garnet, Tulare vә Kinggilas sortlarının qırmızı rәng mәrhәlәsindә (Red Mahogany Stage)olması tövsiyә edilir. Mәlumdur ki, meyvәnin dad keyfiyyәti hәll olan quru maddәlәrin vә titrlәşәn turşuların miqdarı, eyni zamanda şәkәrlәrin titrlәşәn turşulara nisbәti vә bәrklik sәviyyәsi ilә sıx әlaqә tәşkil edir. Vizual keyfiyyәt faktorlarına meyvәnin ölçüsünü, rәngini, parlaqlığını vә qüsursuzluğunu (mәsәlәn, lәkәlәrin, çatların, çürümüş hissәlәrin, formasızlığın, yaraların vә s. olmaması) aid etmәk olar. Saplağın yaşıl vә dolu olması әksәr hallarda meyvәnin tәzә vә keyfiyyәtli olmasından xәbәr verir.
Mәhsul yığımı. Gilas meyvәsi saplaqlı halda kiçik vedrәlәrә әllә yığılır. Vedrәlәr isә sahәdәki yeşiklәrә vә ya yarı ölçülü qablara (100x120x60 sm vә ya 40x48x24 düym) boşaldılır vә qablaşdırma mәntәqәsinә daşınır. Meyvәnin istilik yükünü azaltmaq üçün mәhsul yığımı günortaya kimi tamamlanır. Ağacdakı meyvәlәr müxtәlif yetişkәnlik sәviyyәlәrindә olur. Bәzi bağlarda meyvәlәr rәnginә görә seçilәrәk yığılır, yәni birinci yığım mәrhәlәsindә әn çox dәymiş meyvәlәr, sonrakı mәrhәlәdә isә mәhsulun әsas hissәsi yığılır. Bәzi gilas bağlarında isә meyvәlәr birdәfәlik yığılır.
Meyvәlәrin hәddindәn artıq zәdәlәnmәsinin qarşısını almaq üçün yığımla mәşğul olan işçilәrә ciddi nәzarәt etmәk lazımdır. İşçilәr meyvәni deyil, saplağı tutmalı vә salxımları budaqlardan şaquli istiqamәtdә ayırmalıdır (yığım vaxtı mәhsuldar meyvә budaqcıqları zәdәlәnmәmәlidir). Meyvәlәr ehtiyatla vedrәyә qoyulmalıdır. Meyvәlәri vedrәyә tullamaq olamaz. Vedrәnin dib hissәsinә yumşaq ara qat qoymaqla zәrbә nәticәsindә yaranan zәdәlәrin qarşısını almaq olar. Meyvәlәr kölgәli yerdә saxlanılmalı vә dәrhal qablaşdırma mәntәqәsinә daşınmalıdır.
Qablaşdırma mәntәqәsindә görülәn işlәr. Meyvә bağlarında iri yeşiklәr üçün avtomatik boşaltma sistemlәrindәn istifadә etmәk olar. Belә sistemlәrdә mәhsulu quru halda vә ya suya boşaltmaq olar. Qeyd etmәk lazımdır ki, zәdәlәnmә hallarının qarşısını almaq üçün meyvәlәrin suya boşaldılması daha üstünlük verilәn haldır. 312 FӘSİL15
313 Yığımdan sonrakı idarəetmə sistemləri: çəyirdəkli meyvələr
Kiçik yeşiklәri konveyerә әllә boşaltmaq lazımdır. Maili konveyer lenti meyvәlәri sudan çıxarır vә hava axının tәsiri altında yarpaqlardan tәmizlәyir.
Gilasın qiymәti meyvәnin ölçüsündәn asılı olaraq dәyişir. Ona görә dә salxımı kәsәrәk iriölçülü meyvәlәri ayırmaq lazımdır. Meyvәlәr konveyerdә hәrәkәt etdikcә dişli çarxlar salxımları tutaraq saplağı kәsir. Ayrı-ayrı meyvәlәr separatordan keçir. Separator bir cüt әksinә fırlanan hamar rolikdәn ibarәt olur. Meyvәlәr rolikdәn keçdikcә onların arasındakı boşluq cüzi dәrәcәdә genişlәnir. Kiçik ölçülü meyvәlәr roliklәrin arasından sürüşәrәk aşağı düşür vә emal xәttinә göndәrilir vә ya atılır. Roliklәrdәn keçmәyәn meyvәlәr isә konveyer lenti vә ya su axını ilә çeşidlәmә xәttinә göndәrilir. Salxım kәsәn qurğuda vә separatorda meyvәlәrin üzәrinә su sәpilir.
Meyvәlәr yastı lentlә çeşidlәmә xәttinә ötürülür vә buradakı işçilәr zәdәli, formasız vә ya kal meyvәlәri seçәrәk ayırır. Bundan sonra meyvәlәr hidro-soyutma sisteminә ötürülür vә soyuq su ilә soyudulur. Meyvәlәri soyuq su xәttinә batırmaqla vә ya üzәrinә su sәpmәklә soyutmaq olar. Soyudulmuş meyvәlәr bir cüt paralel rolikdәn keçәrәk ölçüsünә görә çeşidlәnir. Bu roliklәrin iş prinsipi separatorun iş prinsipinә bәnzәyir. Meyvәlәr bundan sonra konveyer vasitәsilә qablaşdırma xәttinә ötürülür. Konveyerlә ötürülәn meyvәlәrin üzәrinә fungisid sәpmәk olar.
Qablaşdırma. Gilas meyvәlәri plastik içlikli fibrolit qutularda qablaşdırılır. İçliyin dib hissәsinә suyun yığılmaması üçün absorbent ara qatdan istifadә edilir. Fibrolit qutular konveyer lentinin altına qoyulur vә meyvәlәr qutuya әllә yığılır. Lentin müәyyәn hissәlәrindә vibrator olur. Qutular hәmin vibratorun üzәrindәn keçdikdә silkәlәnir vә meyvәlәr öz yerinә tam oturur. ABŞ-ın şimal-qәrb bölgәlәrindә qutunun standart ölçüsü 5,4 vә ya 9,0 kiloqramdır (12 vә ya 20 funtdur). Kaliforniya ştatında isә standart ölçü 8,1 kiloqramdır (18 funtdur). Gilas meyvәlәrini paketlәrә, ikitaylı qutulara (klemşel) vә istehlakçı üçün nәzәrdә tutulmuş müxtәlif qablara yığmaq olar.
MAP tipli qablaşdırma. Müxtәlif qablara yığılmış meyvәlәri dәyişdirilmiş saxlanma mühitindә (MA) saxlamaq olar. Meyvәlәr fibrolit qutunun içәrisinә yerlәşdirilmiş MA paketlәrinә yığılır vә kip bağlanır. Paketin içәrisindә qabaqcadan qarışdırılmış maddәlәrdәn ibarәt saxlanma mühiti vә ya vakuum yaratmaq olar. Bәzi hallarda paketlәr sadәcә olaraq kip bağlanır vә meyvә “nәfәs alaraq” mühiti dәyişir. İstehlakçılar üçün nәzәrdә tutulmuş qabları xüsusi plyonka ilә örtәrәk arzu olunan saxlanma mühiti yaratmaq olar. Burada әsas mәqsәd paketin vә ya qabın içәrisindә 10-15% CO2↑vә 3-10% O2↑qazı saxlamaqdır. MAP tipli qablaşdırmalar patogen orqanizmlәrin inkişafını lәngidir, meyvәlәrin korlanmasına mane olur, hәll olan quru maddәlәri vә titrlәşәn turşuları lazımi sәviyyәdә saxlayır vә meyvәlәrin saplağını saralmağa qoymur. MAP tipli qablaşdırmalar ideal temperaturdan aşağı sәviyyәdә (>20C vә ya 360F) vә ya bir hәftәdәn artıq müddәtdә daşınan meyvәlәr üçün xüsusi әhәmiyyәt kәsb edir. Qeyd etmәk lazımdır ki, nәzarәtli saxlanma (CA) mühitindә hәftәlәrlә saxlanılmış meyvәlәrdә dad verәn uçucu maddәlәrin miqdarı azalır vә mәhsulun görünüşü yaxşı olsa da, dad keyfiyyәti itir. Soyutma. Yığılmış gilası mümkün qәdәr tez soyutmaq lazımdır. Meyvәlәr 00C(320F)-yә yaxın temperaturda vә 95% nisbi rütubәt sәviyyәsindә daşınmalı vә saxlanılmalıdır. Əgәr meyvә bağı qablaşdırma mәntәqәsindәn uzaqda yerlәşirsә vә havanın temperaturu yüksәkdirsә, meyvәlәri sahәdә vә ya qablaşdırma mәntәqәsindә soyuq su ilә soyutmaq olar. Gilas meyvәlәri adәtәn qablaşdırma prosesindә su ilә soyudulur. Soyuq su sәpәn kulerlәr tәxminәn 7-10 dәqiqә әrzindә meyvәnin
daxili temperaturunu 100C(200F) aşağı salır. İmmersiya (batırma) tipli soyutma avadanlıqları mәhsulu nisbәtәn gec soyudur vә әksәr hallarda qabaqcadan soyudulmuş meyvәlәr üçün istifadә edilir. Su sistemini patogen mikroorqanizmlәrdәn tәmizlәmәk üçün suya 100 ppm xlor әlavә etmәk lazımdır. Qablaşdırılmış gilası tәzyiqli hava ilә 00C(320F)-yә kimi soyutmaq olar. Avropa ölkәlәrindә tәzyiqli hava ilә soyutma sistemlәri hidro-soyutma sistemlәrindәn daha çox istifadә edilir. Tәzyiqli hava ilә soyudulan meyvәlәr vә meyvә saplağı quruya bilәr. Qutulara yerlәşdirilmiş plastik içliklәr bu metodun sәmәrәliliyini azaldır. Fumiqasiya. Müasir dövrdә bәzi bazarlara ixrac olunan gilas meyvәlәri metil bromidlә fumiqasiya edilir. Mәhsulu alma meyvәyeyәnindәn tәmizlәmәk üçün metil bromidlә 2 saatlıq fumiqasiya etmәk lazımdır. Metil bromidin konsentrasiyası temperaturdan asılı olaraq dәyişdirilir. Ümumiyyәtlә, meyvәlәri metil bromidlә yüksәk temperaturda müalicә etdikdә qabığın üzәrindә batıq lәkәlәr әmәlә gәlir vә meyvәnin saplağı qaralır. Bәzi müәssisәlәrdә ixracyönümlü mәhsulların birbaşa qablaşdırma xәttindә metil bromidlә müalicә edilmәsi tәlәb olunur. Adәtәn meyvәlәr çeşidlәndikdәn sonra metil bromidlә fumiqasiya edilir. Qeyd etmәk lazımdır ki, yalnız ixrac üçün nәzәrdә tutulmuş meyvәlәr bu yolla müalicә edilir. Fumiqasiyadan vә havalandırma prosesindәn sonra meyvәlәr qapalı qablaşdırma xәttinә ötürülür, yenidәn çeşidlәnir vә yekun olaraq qablaşdırılır. Tәkrar infeksiyaların qarşısını almaq üçün meyvәlәri dәliksiz yeşiklәrә yığmaq lazımdır. Ventilyasiya dәliklәri örtülmüş yeşiklәrdәn dә istifadә etmәk olar.
Mәhsulun daşınması. Amerika Birlәşmiş Ştatlarında yetişdirilәn gilasın 3040%-i xarici bazarlara ixrac edilir. Gilasın mühüm hissәsi, xüsusәn dә Kaliforniyada yetişdirilәn faraş sortların meyvәlәri hava yolları ilә daşınır. Mәhsulları hava yolları ilә bazara daha tez çatdırmaq mümkündür, lakin “soyuq zәncir qırılması” meyvәnin keyfiyyәtinin qorunmasında müәyyәn çәtinliklәr yaradır. Belә halların qarşısını almaq üçün meyvәlәrin üzәrinә işığı әks etdirәn palet örtüyü vә quru, soyuq paketlәr qoyulur. Meyvәlәrin әtrafındakı havanın temperaturunu bu sistem sayәsindә aşağı salmaq olur.
Dәniz konteynerlәri. Yerdә qalan mәhsullar dәniz yolu ilә, yәni dәniz konteynerlәrindә ixrac edilir. Daşınma zamanı mәhsulun keyfiyyәtini qorumaq üçün konteynerlәrin daxili temperaturu 00C (320F)-dә saxlanılır. Əksәr konteynerlәrin aşağı hissәsindә hava axını dövr edir. Ona görә dә mәhsulla dolu yeşiklәrin küncündәki dib vә uc hissәlәrdә ventilyasiya dәliklәri olmalıdır ki, hava axını plastik içliyin әtrafından keçәrәk dövr edә bilsin. Plastik içliklәr hava axınının qarşısını kәsir, ona görә dә meyvәlәri konteynerә yığmazdan qabaq soyutmaq lazımdır. Konteynerlәrdә dәyişdirilmiş saxlanma mühiti (MA) yaratmaq olar. Yeganә fәrq ondan ibarәtdir ki, konteynerin qapısını açdıqda belә mühitdәn әsәr-әlamәt qalmır. İxrac bazarlarında temperaturu idarә etmәk çәtinlәşәrsә, MA mühitini lәğv etmәklә mәhsulların zәdәlәnmәsinin qarşısını almaq olar.
Mәhsulun yük maşınlarında daşınması. Yerli bölgәlәrdә yetişdirilәn gilas әsasәn yük maşını ilә daşınır. Əksәr yük maşınlarında şaquli hava tәchizatı sistemi olur vә mәhsulla dolu yeşiklәr ventilyasiya dәliklәri vasitәsilә havalandırılır. Daşınma zamanı termostatı 00C (320F)-yә qurmaq lazımdır, lakin mәhsulun daxili temperaturu hәr şeydәn vacibdir vә mütәmadi olaraq yoxlanılmalıdır.
Meyvәlәr yük maşınına elә yüklәnmәlidir ki, orada hava yaxşı dövr edә bilsin. Fiziki vә fizioloji pozuntular. Gilas meyvәsinin yığımdan sonrakı ömrü tәnәffüs intensivliyi ilә sıx әlaqә tәşkil edir. Meyvәnin yaraları vә temperatur nә qәdәr çox
314 FӘSİL15
Yığımdan sonrakı idarəetmə sistemləri: çəyirdəkli meyvələr
315
olarsa, tәnәffüs intensivliyi dә bir o qәdәr artır. Meyvә yaraları çürümә hallarının sayını artırır. Müşahidәlәr göstәrir ki, qablaşdırma mәntәqәsinә gәtirilmiş mәhsulun 30%-i yığım vaxtı yaranan zәdәlәrdәn mәhv olur. Qablaşdırma mәntәqәsindә görülәn işlәr zamanı isә mәhsulun 4-46% -i zәdәlәnә bilir. Belә zәdәlәrin qarşısını almaq üçün meyvәlәri bәrk sәthә tullamamaq, salxım kәsәn avadanlıqları tam gücü ilә işlәtmәmәk vә hidro-soyutma sistemindә su damcılarının düşmә hündürlüyünü 20 santimetrdәn (8 düymdәn) aşağı salmaq lazımdır.
Batıq lәkәlәr. Meyvә qabığının altındakı hüceyrәlәrin ölmәsi vә ya zәrbәnin tәsiri nәticәsindә bir o qәdәr dә nәzәrә çarpmayan batıq lәkәlәr әmәl gәlir. Bәrk vә soyuq meyvәlәr belә zәdәlәrә qarşı daha hәssas olur, lakin batıq lәkәlәrin yaranması ilә meyvәnin bәrkliyi arasında demәk olar ki, heç bir әlaqә yoxdur. 100C (500F)-dәn aşağı temperaturda meyvә lәtinin batıqlığı daha çox nәzәrә çarpır. Hidro-soyutma sistemindә soyudulmuş gilasda batıq lәkәlәr daha çox әmәlә gәlir. Qabığı tünd rәngdә olan vә nisbәtәn yetişmiş gilas meyvәlәri isә bu cür zәdәlәrә qarşı hәssas olmur. Əzilmә. Gilas meyvәsi sıxılmanın, silkәlәnmәnin vә ya zәrbәnin tәsiri nәticәsindә әzilә bilir. Bәrk vә soyuq meyvәlәr belә zәdәlәrә qarşı hәssas olmur. Silkәlәnmә nәticәsindә yaranan zәdәlәrә meyvәnin temperaturu tәsir etmir. Meyvә qabığının әsasәn yastı hissәlәri vә qabıqaltı yumşaq toxumalar sıxılaraq әzilir vә әllә hiss edilir. Əzilmiş hissәlәr sarı qabıqlı gilasda daha çox nәzәrә çarpır. Çatlama. Yığımdan әvvәlki dövrdә baş verәn yağıntılar adәtәn meyvәlәrin çatlamasına sәbәb olur. Zәdәlәnmiş meyvә qabığı, xüsusilә dә kasacığın sonluğu vә saplağın әtrafındakı hissәlәr parçalanır vә çatlayır. Çatlamış gilas tez çürüyür vә korlanır. Belә meyvәlәri çeşidlәmә zamanı atmaq lazımdır. Patoloji pozuntular. Gilas bağlarında әksәr hallarda Monilinia fructicola patogeninin törәtdiyi qonur çürümә xәstәliyinә rast gәlmәk olar. Bu xәstәlik yığımdan sonrakı dövrdә dә özünü büruzә verir. Qonur çürümә xәstәliyi yığımdan sonrakı dövrdә әmәlә gәlmiş meyvә yaralarında daha geniş yayılır. Ona görә dә yığımdan әvvәlki vә sonrakı dövrlәrdә bu xәstәliyә qarşı güclü mübarizә tәdbirlәri aparılmalıdır. Botrytis cinerea göbәlәyinin törәtdiyi boz çürümә xәstәliyi dә ciddi problem yarada bilir, çünki temperaturu idarә etmәklә bu patogen orqanizmә qarşı mübarizә aparmaq mümkün deyil. Göbәlәklәr hәtta 00C (320F) temperaturda da çoxala bilir. Digәr opportunist (fürsәtcil) patogenlәrdәn olan Penicillium expansum göbәlәyi gilasın yaralarında mavi çürümә әmәlә gәtirir. 50C (410F) temperaturda saxlamılmış gilasda rizopus (Rhizopus stolonifer) xәstәliyinә dә rast gәlmәk olar. Temperaturu lazımi qaydada idarә etmәklә, o cümlәdәn gilas meyvәsini sürәtlә soyudaraq 00C (320F) temperaturda saxlamaqla bu xәstәliyi tam nәzarәtdә saxlamaq, qonur vә mavi çürümә xәstәliklәrinin qarşısını әhәmiyyәtli dәrәcәdә almaq mümkündür. Xәstәliyin yayılmasının qarşısını almaq üçün qablaşdırılmış mәhsullardan zәdәli vә xәstә meyvәlәri seçib atmaq lazımdır. Yığımdan әvvәlki vә sonrakı dövrlәrdә fungisidlәrlә aparılan müalicәlәr dә müsbәt nәticә verir.
Ədәbiyyat
Brown, G.K. and G.Kollar. 1996. Harvesting and handling sour and sweet 1. cherries for processing. Cherries: Crop physiology, production and uses. Wallingford, UK: CAB International. 443–469. Crisosto, C.H., D.Garner, J.Doyle and K.R.Day. 1993. Relationship between 2. fruit respiration, bruising susceptibility, and temperature in sweet cherries. HortScience. 28: 132–135.
Couey, H.M. and T.R.Wright. 1974. Impact bruising of sweet cherries related to 3. temperature and fruit ripeness. HortScience. 9:586.
Facteau, T.J. and K.E.Rowe. 1979. Factors associated with surface pitting of 4. sweet cherry. J. Amer. Soc. Hort. Sci. 104: 706–710.
Looney, N.E., A.D.Webster and E.M.Kupferman. 1996. Harvest and handling of 5. sweet cherries for the fresh market. Cherries: Crop physiology, production and uses. Wallingford, UK: CAB International. 411–441. Mitchell, F.G., G.Mayer and A.A.Kader. 1980. Injuries cause deterioration of 6. sweet cherries. Calif. Agric. 34(4): 14–15.
Thompson, J.T., J.Grant, E.M. Kupferman and J.Knutson. 1997. Reducing sweet 7. cherry damage in postharvest operations. HortTechnology. 7: 134–138.
316
FӘSİL15
16
Yığımdan sonrakı
idarəetmə sistemləri: giləmeyvələr
317 Yığımdan sonrakı idarəetmə sistemləri: giləmeyvələr
Karlos H.Krisosto vә F.Qordon Mitçell
16.1. Süfrә üzümü
Süfrә üzümü klimakterik meyvә olub, nisbәtәn aşağı sürәtli fizioloji fәaliyyәtә malikdir. Yığımdan sonrakı dövrdә bu meyvәdә ciddi su itkisi yaranır, saplağın quruması vә qonurlaşması, gilәlәrin büzüşmәsi, solması vә parçalanması kimi hallar müşahidә edilir. Ümumiyyәtlә, süfrә üzümünün daşınması vә saxlanılması zamanı yaranan boz çürümә xәstәliyinә (Botrytis cinerea) qarşı ciddi mübarizә aparılmalıdır. Üzüm gilәsinin sәthindәki tәbii mum mәhsulun görünüş keyfiyyәtindә mühüm rol oynayır. Ona görә dә mәhsulla kobud davrandıqda vә ya tәbii mum tәbәqәsini bәrk sәthә sürtdükdә gilәlәrin parlaqlığı itir.
Mәdәni sortlar. Kaliforniya ştatında yetişdirilәn әsas mәdәni sortlar Thompson Seedless - Sultanina (Toxumsuz Tomson) vә Flame Seedless (Toxumsuz Parlaq)-dır. Bu sortlar yığımdan sonra (yay aylarında) 8-10 hәftә әrzindә bazara çıxarılır. Palettesortu Kaliforniyanın Koaçella vadisindә yetişdirilәn әn vacib faraş sortdur, digәr tumsuz sortlar isә, mәsәlәn Ruby Seedless (Toxumsuz Yaqut), Sugraoene (Superior Seedless – Toxumsuz Super) vә Crimson Seedless (Toxumsuz Al-qırmızı) yerli istehsalın әsas hissәsini tәşkil edir. Son illәrdә bәzi tumsuz sortların, mәsәlәn Autumn Royal (Payız kralı) vә Princess (Şahzadә) sortlarının istehsal hәcmi artmışdır. Tumlu Redglobe (Qırmızı Qlobus) sortu mövsümün ortalarında vә ya sonunda ixrac olunan әn mühüm sort hesab edilir. Yığımdan sonrakı dövrdә yeni sortlara xas olan xüsusi tәlәblәr barәdә az mәlumat әldә edilmişdir. Yetişmә. Üzüm yetişmiş halda, yәni gilәlәrin tәrkibindәki hәll olan quru maddәlәrin miqdarına әsasәn yığılır. Titrlәşәn turşuların miqdarı vә şәkәrin turşuya olan nisbәti üzümün yetişkәnlik göstәricisi kimi istifadә edilir. Mәsәlәn, Thomspon Seedlesssortunda şәkәrin turşuya olan nisbәti 18:1-dir. Minimum tәlәblәr üzümün sortundan vә istehsal bölgәsindәn asılı olaraq dәyişir. Yaşıl sortlardan başqa digәr mәdәni sortlar üçün minimum rәng tәlәblәri - bir salxımda rәng parlaqlığına (intensivliyinә) malik olan gilәlәrin faiz dәrәcәsitәyin edilir. Fәsil 12-dә mәdәni sortların yetişkәnlik tәlәblәri barәdә daha әtraflı mәlumat verilmişdir.
Su itkisi. Ümumiyyәtlә, yığımdan sonrakı dövrdә yaranan kumulyativ su itkisi çәkinin azalmasına, saplağın qaralmasına, gilәlәrin büzüşmәsinә vә parçalanmasına sәbәb olur. Elmi araşdırmalara әsasәn, salxımdakı su itkisi ilә saplağın qaralması arasında sıx әlaqә vardır. Tәnәffüs intensivliyi saplağın qaralmasını daha da sürәtlәndirir. Qeyd etmәk lazımdır ki, üzümün saplağı gilәlәrdәn 15 dәfә vә ya daha artıq sürәtlә “nәfәs alır”. Soyuducu kamerada saxlanmış Perlette, Flame Seedless, Thompson Seedless, Ruby Seedless vә Fantasy Seedlesssortlarında su itkisi 2%-ә çatarsa, 7 gündәn sonra saplaqda qaralma әlamәtlәri yaranır. Müşahidәlәr onu göstәrir ki, mәhsulu soyutmazdan qabaq 8 saat әrzindә 0,5-2,1% su itkisi (yığımdan başlayaraq ilkin çәki ilә müqayisәdә) әmәlә gәlir. Su itkisinә müxtәlif amillәr, mәsәlәn, soyutmanın gecikmәsi, qablaşdırma materialının növü, tәsirә mәruz qalma müddәti vә s.
Şәkil 16.1. Yığımdan sonrakı dövrdә mәhsulda su itkisinin yaranması
sәbәb ola bilәr. Yüksәk temperaturlu mühitdә üzümün soyudulmasını hәtta bir neçә saat lәngitdikdә gilәnin saplağı kәskin şәkildә quruyur vә qaralır (şәkil 16.1). Yığımdan sonrakı dövrdә mәhsulda su itkisinin yaranması çәkinin itmәsinә, saplağın qaralmasına vә gilәlәrin büzüşmәsinә sәbәb olur.
Anbar mühitindә adi qaydada qablaşdırılmış üzümün (yәni, üzüm salxımları sadәcә olaraq üstüstә yığılır vә müvafiq xalis çәki bu yolla tәmin edilir) su itkisi 2,5%-ә çata bilir. Yığımdan sonrakı dövrdә aparılmış tәcrübәlәr zamanı salxımların paketlәnmәsi su itkisini әhәmiyyәtli dәrәcә azaldır (Krisosto, 2001). Üzümün saplağı vә gilәlәri su itkisindәn daha tez zәdәlәnir, ona görә dә yığılmış mәhsulu tәzyiqli hava ilә mümkün qәdәr tez soyutmaq lazımdır. Üzüm salxımları hidro-soyutma sistemindә rütubәtә davam gәtirә bilmir. Çürümә. Boz çürümә. Botrytis cinerea göbәlәyinin törәtdiyi botritioz (boz kif) xәstәliyi ciddi problemlәrin yaranmasına sәbәb olur, ona görә dә mәhsulun daşınması vә saxlanılması zamanı xәstәliyә ciddi nәzarәt edilmәli vә müvafiq müalicә tәdbirlәri hәyata keçirilmәlidir. Bu xәstәlik yığımdan sonrakı dövrdә süfrә üzümünә ciddi ziyan vurur, gilәlәrә әsasәn mitseli kütlәsi ilә yayılır vә -0,50C(310F) temperaturda inkişaf edә bilir. Ağ mitseli kütlәsi ilә örtülmüş çürük gilәlәrin qabığı boşalır vә patogen göbәlәklәr salxımda “ocaq” yaradır. Üzüm salxımlarını dәrhal soyutmaqla boz çürümәnin qarşısını tam almaq mümkün olmur. Kaliforniya ştatında vә digәr istehsal bölgәlәrindә qablaşdırılmış üzüm salxımları dәrhal kükürd dioksidlә (SO2↑) fumiqasiya edilir. Bundan sonra anbarda saxlanılan mәhsulun aşağı dozalı SO2↑ilә müalicәsi aparılır. Koaçella vadisindә yetişdirilәn üzüm sortları fumiqasiya edilmir, çünki yığıldıqdan sonra dәrhal bazara çıxarılır. SO2↑qazının dozası müxtәlif düsturlarla hesablanır. Nelsonun (1985) vә Luvisinin (1992) elmi әsәrlәrindә bu barәdә әtraflı mәlumat verilir. Son illәrdә ixrac bazarına olan marağın artması nәticәsindә kükürd dioksid paketlәrinә tәlәbat da artmışdır. Bu paketlәr uzun mәsafәli daşınmalarda daha çox istifadә edilir. Paketә әlavә edilmiş natrium metabisulfit maddәsi üzümün daşınması vә satışı zamanı SO2↑qazının tәdricәn yayılmasına şәrait yaradır.
Üzümün SO2↑ilә fumiqasiyası zamanı yaranan problemlәrdәn biri dә gilәlәrin vә saplağın zәdәlәnmәsidir. Zәdәlәnmiş toxumalar ağarmağa başlayır vә batıq lәkәlәr әmәlә gәlir. Hәmin hissәlәr daha sürәtlә quruyur. Bu әlamәtlәr әsasәn yığım vә daşınma zamanı zәdәlәnәn gilәlәrdә vә ya saplağın sonluğunda müşahidә edilir. Ona görә dә SO2↑ilә aparılan müalicәlәrә çox diqqәtlә yanaşmaq lazımdır. Üzümün SO2↑ilә fumiqasiyası zamanı yaranan digәr problem isә satışa çıxarılmış son mәhsulda sulfit qalığının yüksәk miqdarda ola bilmәsidir. Kükürd dioksid maddәsi vaxtilә FDA-nın GRAS (Ümumi Olaraq Tәhlükәsiz Hesab Edilәn) qrupuna daxil edilmiş vә onun qeydiyyatdan keçmәsi dә tәlәb olunmurdu. Lakin sonralar normativ qaydalara dәyişiklik edildi. Buna sәbәb sulfitin bәzi әrzaq mәhsullarında yüksәk miqdarda istifadә olunması bu maddәyә qarşı allergiyası olan istehlakçıların narazılığı idi. Müasir dövrdә üzüm gilәsinin tәrkibindәki sulfitin qalığı 10 ppm-dәn az olmaldır. Qeyd etmәk lazımdır ki, SO2↑ilә aparılan fumiqasiyaların sayı üzüm sortundan asılı olaraq mәhdudlaşdırılır.
318 FӘSİL16
319 Yığımdan sonrakı idarəetmə sistemləri: giləmeyvələr
Son illәrin tәcrübәsi onu göstәrir ki, Botrytis cinerea sporlarını mәhv etmәk vә ya açıq mitselilәri zәrәrsizlәşdirmәk üçün kükürd dioksid qazının lazımi miqdarını SO2-nin konsentrasiyasına vә fumiqasiya müddәtinә әsasәn tәyin etmәk lazımdır. Tәsirә mәruz qalma müddәti vә konsentrasiya baxımından hesablanan kumulyativ konsentrasiya sәviyyәsi CT göstәricisi adlanır. CT göstәricisi Botrytis cinerea göbәlәyini mәhv etmәk üçün nәzәrdә tutulmuş kükürd dioksidin lazım olan miqdarını ifadә edir. 00C (320F) temperaturda Botrytis cinerea göbәlәyinin sporlarını vә mitselisini mәhv etmәk üçün tәlәb olunan minimum CT göstәricisi 100 ppm/saat, 200C (680F) temperaturda isә 30 ppm/saatdır. Belәliklә, 100 ppm/saat, 200 ppm/0,5 saat, 50 ppm/2 saat kimi orta konsentrasiya sәviyyәsindә vaxtın hәr hansı ekvivalent kombinasiyası әsasında CT-100 dozası әldә etmәk olar. Bu nәticәlәr ümumi utilizasiya sisteminin әsasını tәşkil edir. Ümumi utilizasiya sistemini әnәnәvi sistemdәn fәrqlәndirәn cәhәt ondan ibarәtdir ki, fumiqasiya müalicәsi başa çatdıqdan sonra bu sistemdә artıq fumiqantı qalmır, hava az çirklәnir vә mәhsulun tәrkibindәki sulfitin qalıq miqdarı azalır. Ümumi utilizasiya sistemini birinci fumiqasiyada tәzyiqli hava soyutma sistemi ilә, soyuducu anbarda isә sonrakı dövri müalicәlәr üçün istifadә etmәk olar. Bu sistemdә adәtәn әnәnәvi metodla istifadә olunan kükürd dioksidin yarısı sәrf olunur vә fumiqantının sәmәrәliliyi artır.
Şәkil 16.2. SO2↑-nin konsentrasiyasına dozimetr boruları ilә nәzarәt edilmәsi
Ümumi utilizasiya sistemi. İlkin fumiqasiya. İlkin fumiqasiya müalicәsi ilә tәzyiqli hava soyutma sisteminin birlikdә tәtbiqinә әsaslanır. Mәcburi istiqamәtlәnmiş hava axını mәhsulla dolu yeşiklәrdәn keçir vә SO2↑ qazının daha yaxşı nüfuz etmәsinә vә hәtta paletin ortasındakı yeşiklәrә dә yayılmasına şәrait yaradır. Ümumiyyәtlә, bu sistem vasitәsilә yeşiklәrin vә paletlәrin 80%-nә (adi kamerada CT-nin faiz göstәricisi kimi hesabladıqda) nüfuz etmәk mümkündür. Passiv fumiqasiya. Bu fumiqasiya hәr 7-10 saatdan bir tәtbiq olunur. SO2↑ qazını kameraya verdikdәn sonra ventilyatorlar tәxminәn 3 saatdan artıq müddәtdә yüksәk sürәtlә işlәmәlidir ki, orada olan meyvәlәr, qablaşdırma materialları vә kameranın daxili sәthi bu maddәni uda bilsin. Fumiqasiya başa çatdıqdan sonra kameradakı SO2↑ qazının konsentrasiyası 2-5 ppm-dәn az olmalı, havalandırmaya vә ya skrubberlәrә (tәmizlәyici cihazlara) ehtiyac yaranmamalıdır. Bu sistemә әsasәn hәr bir soyuducu kamera üçün lazım olan SO2↑ qazının miqdarı müәyyәn edilmәlidir. Mәlumdur ki, SO2↑ qazı paletin ortasındakı yeşiklәrdәn çox, küncdәki yeşiklәrә nüfuz edir vә girişә әn yaxın olan paletlәr әn yüksәk miqdarda fumiqantla tәmin olunur. Ona görә dә fumiqantın nüfuzetmә vә paylanma sәviyyәsini müvafiq dozimetr boruları (borucuqları) ilә ölçmәk lazımdır. Bu dozimetrlәr әslindә insanların sağlamlığını vә tәhlükәsizliyini qorumaq üçün nәzәrdә tutulur. Qeyd etmәk lazımdır ki, SO2↑ qazının nüfuzetmә qabiliyyәti qablaşdırma materiallarının növündәn asılı olaraq dәyişir. Mәsәlәn, SO2↑ qazı büzmәli qutular vә taxta yeşiklәrlә müqayisәdә penopolistirol (EPS) qutulara daha yaxşı nüfuz edә bilir. SO2↑ qazı eyni zamanda taxta yeşiklәrә büzmәli qutulardan daha çox yayılır.
Süfrә üzümünün fumiqasiyası zamanı kükürd dioksidin konsentrasiyasına dozimetr boruları ilә nәzarәt edilir (şәkil 16.2).
Şәkil 16.3. Süfrә üzümünün daşınması zamanım yeşiklәrin içәrisinә qoyulmuş dәlikli polietilen içlik vә SO2↑ paketlәri
SO2↑ fumiqantının dozasını ölçәn dozimetrlәrdә müxtәlif şkalalar (mәsәlәn, 0-150 ppm/saat, 0-100 ppm/saat vә 0-600 ppm-saat) olur. Süfrә üzümü ilә dolu qablarda SO2↑ qazının CT göstәricini bu dozimetr boruları ilә ölçmәk olar. Şüşә borular adәtәn paletin ortasındakı yeşiyә (qutuya), salxım paketlәrinin içәrisinә qoyulur. Fumiqasiya başa çatdıqdan sonra borular dәrhal çıxarılır vә SO2↑ qazının konsentrasiyası (ppm/saat) qeydә alınır.
Dozimetr borularının göstәricilәrini dәrhal qeydә almaq lazımdır, çünki rәngin reaksiyasını gec yoxladıqda sәhv rәqәmlәr alına bilәr. Minimum adekvat doza 100 ppm/saatdır. Operatorlar bu konsentrasiya sәviyyәsindә fumiqantın miqdarını tәmzimlәyir, yeşiklәrin (qutuların) әksәriyyәtini çürümәdәn qoruyur vә fumiqantın sәviyyәsini azaldaraq izafı maddә qalığının vә ağarmanın qarşısını alırlar. Luvisinin (1992) elmi әsәrindә bu barәdә daha әtraflı mәlumat verilir.
Daşınma. Dәniz yolu ilә 10 gün vә ya daha artıq müddәtdә daşınan mәhsulları SO2↑ ilә fumiqasiya etmәk mümkün olmadığından, yeşiklәrә plastik içliyin vә SO2↑ paketlәrinin qoyulması mәslәhәt görülür. Süfrә üzümünün daşınması zamanı su itkisinin vә çürümәnin qarşısını almaq üçün yeşiklәrin içәrisinә qoyulmuş dәlikli polietilen içlik vә SO2↑paketlәri aşağıda verilir (şәkil 16.3).
Bu paketlәrin tәrkibindә natrium metabisulfit dә olur. Natrium metabisulfit maddәsi üzümün daşınması vә satışı zamanı SO2↑qazının bәrabәr miqdarda vә tәdricәn yayılmasına şәrait yaradır. Plastik içliyin dәlikli olması (7,5 santimetrlik orta hissәdә 6,5 mm-lik dәlik vә ya 3 düymlük orta hissәdә ¼ düymlük dәlik) su itkisini azaldır vә mәhsulu ağartmadan (yәni, SO2↑qazı ilә fitotoksiklik yaratmadan) Botrytis cinerea göbәlәklәrinә qarşı mübarizә aparmaq imkanı verir. Dәlikli içliklәr ilkin fumiqasiyaya mane olmur (Krisosto, 1994, 2000). İlkin fumiqasiya uzunmüddәtli saxlanma vә daşınmalar zamanı botritioz xәstәliyinә qarşı aparılan mübarizәdә mühüm rol oynayır. Belәliklә, dәlikli plastik içliklәr sahәdә vә ya anbar mühitindә su itkisinin qarşısını әhәmiyyәtli dәrәcәdә alır.
Qablaşdırma sistemlәri. Şәkil 16.4-dә Kaliforniya ştatında süfrә üzümünün idarә olunması üçün tәtbiq edilәn iki metod göstәrilmişdir. Kaliforniya ştatında süfrә üzümü әsasәn sahәdә qablaşdırılır. Bәzi sortlar isә Cәnubi Afrikadan vә Çilidәn fәrqli olaraq qablaşdırma mәntәqәlәrinә göndәrilir.
Mәhsulun sahәdә qablaşdırılması. Şәkil 16.5-dә mәhsulun sahәdә qablaşdırılması göstәrilir. Yığımla mәşğul olan işçilәr adәtәn salxımı tәmizlәyirlәr. Üzüm bağının bölmәlәri arasında kiçik qablaşdırma köşkü tikilir vә bәzi işçilәr mәhsulun qablaşdırılması ilә mәşğul olurlar. Qablaşdırma materialları eyni zamanda mәhsulun kölgәlәnmәsi üçün istifadә edilir. Qablaşdırma köşklәrinin sayı çox olduqca onlara nәzarәt etmәk daha da çәtinlәşir. Yeşiklәrin qapağı sahәdә bağlanır vә standartlara cavab vermәyәn salxımlar ayrı yığılaraq şәrab zavodlarına vә ya digәr emal müәssisәlәrinә göndәrilir. 320 FӘSİL16
321 Yığımdan sonrakı idarəetmə sistemləri: giləmeyvələr
Şәkil 16.4. Süfrә üzümünün yığımdan sonrakı dövrdә idarә edilmәsi
Şәkil 16.5. Süfrә üzümünün sahәdә qablaşdırılması
Mәhsulun mәntәqәdә qablaşdırılması. Bu sistemә әsasәn üzüm salxım ları tәmizlәnmәdәn yeşiklәrә yığılır, tәnәklәrin kölgәsindә saxlanılır vә mәntәqәyә daşınır. Qablaşdırma mәntәqәsindә mәhsulla dolu yeşiklәr işçilәrә ötürü lür, tәmizlәnir vә qablaşdırılır.
Ümumiyyәtlә, hәr bir işçi mәhsulu iki keyfiyyәt dәrәcәsinә görә qablaşdırır, çünki bu zaman mәhsulun keyfiyyәtә görә seçilmәsi asanlaşır. Bәzi müssisәlәrdә üzüm salxımları sahәdә tәmizlәnir, sәliqәyә salınır, rәngә vә birinci keyfiyyәt dәrәcәsinә görә çeşidlәnir.
Bütün sistemlәrdә (sahәdә vә ya qablaşdırma mәntәqәlәrindә) üzüm salxımları müәyyәn keyfiyyәt dәrәcәsinә (şkalasına) görә qablaşdırılır. Ümumiyyәtlә, mövsümün sonunda vә gec yetişәn üzüm sortları plastik paketlәrә yığılaraq qablaşdırılır vә kağıza bükülür. Faraş sortlar isә böyük taralara yığılır. Bütün hallarda qablaşdırılmış mәhsulun keyfiyyәtini vә çәkisini yoxlamaq lazımdır. Qablaşdrıma materialları. Kaliforniyanın meyvә sәnayesindә istifadә olunan yeşiklәr (qutular) üç növ materialdan hazırlanır: büzmәli, texniki Kraft Veneer (TKV vә ya taxta) vә penopolistirol (EPS vә ya stirofom). Cәdvәl 16.1-dә bu materialların üstün vә çatışmayan cәhәtlәri verilmişdir. Ümumiyyәtlә, büzmәli karton qutular, xüsusәn dә qısa müddәtә saxlanılan üzümün vә faraş sortların qablaşdırılmasında daha çox istifadә edilir. EPS tipli qablar isә uzun müddәtә saxlanılan vә gecyetişәn üzüm sortları üçün istifadә edilir. Material seçiminә mәhsulun keyfiyyәti ilә yanaşı digәr faktorlar da, mәsәlәn, mәhsulu qәbul edәn tәrәfin üstün tutduğu xüsusiyyәtlәr, ekoloji mәsәlәlәr (tәkrar emal), xәrclәr, soyuducu kamerada rütubәtin sәviyyәsi, saxlanma müddәti, qabın çәkisi, vә s. tәsir edir. TKV vә penoplast yeşiklәr (qutular) әsasәn uzunmüddәtli saxlanmalar üçün istifadә edilir, çünki belә qablar yüksәk rütubәtli mühitdә öz möhkәmliyini itirmir. Ümumi mәhsulun tәxminәn 0,1%-i ikitaylı (klemşel) qutularda qablaşdırılır.
322 FӘSİL16
Cәdvәl 16.1
Süfrә üzümünün qablaşdırılmasında istifadә olunan yeşiklәrin (qutuların) üstün vә çatışmazlıqları
M nb : Qeyd:
Pәrakәndә satış mәntәqәlәrindә 100x120 sm-lik (40x48 düymlük) paletlәrә üstünlük verilir, ona görә dә yeşiklәrin (qutuların) ölçüsü standart LA ölçüsündәn (14x17,5 düym) artıqdır. 1994-cü ildәn etibarәn Kaliforniyanın sәnaye sahәlәrindә MUM (100x120 sm vә ya 40x48 düym)), metrik (40x50 sm vә ya 16x20 düym)) vә ayaqqabı qutusu tipli (30x50 sm vә ya 12x20 düymü) qablardan istifadә edilib. Ümumiyyәtlә, qabın hәcmi ilә hündürlüyü arasındakı әlaqә mәhsulun keyfiyyәtinin qorunması baxımından araşdırılmış vә müxtәlif qablaşdırma materialları üzәrindә tәcrübәlәr aparılmışdır (әlavә mәlumat almaq üçün bax: Luvisi, 1995).
Son altı il әrzindә pәrakәndә satış şirkәtlәrinin iştirakı ilә ilkin (iç) qablaşdırmanın müxtәlif üslubları işlәnib hazırlanmışdır. 1998-1999-cu illәrdә ümumi
323 Yığımdan sonrakı idarəetmə sistemləri: giləmeyvələr
mәhsulun (üzümün) tәxminәn 70%-i plastik paketlәrә, 20%-i isә sadә (içliksiz) qablara yığılaraq qablaşdırılmışdır. Bükülәrәk qablaşdırılmış mәhsullar isә 7% tәşkil etmişdir. Plastik salxım paketlәri istehlakçılar üçün nәzәrdә tutulmuş müxtәlif ölçülәrdә hazırlanır vә satış zamanı üzüm salxımlarının zәdәlәnmәsinin qarşısını alır (Luvisi, 1992). Müasir dövrdә salxım paketlәri üçün xüsusi ventilyasiya sistemi hazırlanmış vә 2000-ci ildә patentlәşdirilmişdir. Gilәlәrin vә saplağın qurumasını, parçalanmasını vә büzüşmәsini bu sistemin sayәsindә lәngitmәk mümkündür (Krisosto, 2001). Ümumiyyәtlә, plastik salxım paketlәri mövsümün ortasında yetişәn, gec yetişәn vә uzun müddәtә saxlanılan üzüm sortlarının qablaşdırılmasında getdikcә daha çox istifadә olunur.
Yeşiklәrin paletlәrә yığılması. Mәhsulla dolu yeşiklәr (qutular) qablaşdırmadan sonra tәkrar emal olunan vә ya birdәfәlik istifadә üçün nәzәrdә tutulmuş paletlәrә yüklәnir. Ayaqqabı qutusu tipli qabları paletlәrә yüklәmәzdәn qabaq sahәdә qayışla bağlamaq lazımdır. Əksәr hallarda sahәdәn gәtirilәn yüklü paletlәr “sıxıcı” cihazla bәrkidilir vә sıxılır. Yüklәr adәtәn qayışla vә ya torla bәrkidilәrәk vahid şәklә salınır. Qablaşdırma mәntәqәlәrindә paletin üzәrinә şaquli formada yığılmış büzmәli karton qutular xüsusi yapışqanla bәrkidilir vә qutuları yalnız üfüqi istiqamәtdә qayışla bәrkitmәk lazım gәlir.
Soyuducu anbar vә soyutma işlәri. Hazır yüklü paletlәr fumiqasiya kamerasına daşınaraq SO2↑ qazı ilә müalicә olunur vә ya tәzyiqli hava ilә soyutma avadanlığında (kulerdә) soyudularaq fumiqasiya edilir. Fumiqasiyanı qablaşdırmadan sonra hәr gün etmәk olar. Başqa sözlә desәk, mәhsulu mümkün qәdәr tez soyutmaq lazımdır, SO2↑ qazı ilә fumiqasiya müalicәsini isә yığımdan sonra 12 saat әrzindә aparmaq olar.
Kaliforniyada tәzyiqli hava ilә soyutma avadanlıqları (kulerlәr) mәhsulu 6 saat әrzindә 7/8 fәrqlә (yәni mәhsulun ilkin temperaturu ilә daxil olan havanın temperaturu arasındakı fәrqin 7/8 hissәsi) soyudur. Soyutma prosesi tamamlandıqdan sonra paletlәr kameraya yığılır vә daşınmaya hazır olur. Kameranın temperaturu -100C(30-320F), nisbi rütubәt 90-95%, orta hava axını isә mәhsulun hәr tonuna 20-40 kub fut/dәqiqә olmalıdır. Üzümün -0,5-00C(31-320F)temperaturda saxlanılması mәslәhәt görülür.
Fumiqasiya müalicәsi anbar mühitindә hәr 7-10 gündәn sonra tәkrarlanır. Anbarda saxlanılan mәhsulda çürümә, korlanma, saplaq quruması vә kükürd dioksiddәn yaranan zәdәlәrin olub olmadığını tez-tez yoxlamaq lazımdır. Daşınma üçün yüklәnmiş üzümün bazar ömrünü artırmaq mәqsәdilә SO2↑ ilә әlavә fumiqasiya aparmaq olar. Bunu ona görә edirlәr ki, bazar mühitindә fumiqasiya üçün lazımi şәrait yaranmaya da bilәr. Əgәr mәhsulu SO2↑ ilә fumiqasiya etmәk mümkün deyilsә, bazara gәtirilmiş mәhsul müәyyәn vaxt әrzindә tez paylanmalı, satılmalı vә ya qabların içәrisinә SO2↑ paketlәri qoyulmalıdır.
Ədәbiyyat
Cappellini, R.A., M.J.Ceponis and G.W.Lightner. 1986. Disorders in table grape 1. shipments to the New York market, 1972–1984. Plant Dis.70:1075–1079.
Crisosto, C.H., J.L.Smilanick vә N.K.Dokoozlian. 2001. Illustrating the importance 2. of water loss during cooling delays for California table grapes. Calif. Agric. 55(1): 39–42.
Crisosto, C.H., J.L.Smilanick, N.K.Dokoozlian and D.A.Luvisi. 1994. Maintaining 3. table grape post-harvest quality for long distant markets. In Proc. International
Symposium on Table Grape Production, June 28 and 29, 1994. Davis, CA: American Society for Enology and Viticulture. 195–199.
Crisosto, C.H., J.Smilanick and A.A.Gardea. 1995. Uso de dióxido de azufre 4. para controlar botrytis durante el manejo postcosecha de uva de mesa. Horticultura Mexicana 3(1): 33–40.
Harvey, J.M. and W.T.Pentzer. 1960. Market diseases of grapes and other small 5. fruits. USDA Handb. 189. 37 pp.
Luvisi, D.A., H.Shorey, J.Smilanick, J.Thompson, B.Gump and J.Knutson. 6. 1992. Sulfur dioxide fumigation of table grapes. Oakland: Univ. Calif. Div. Ag. and Nat. Res. Bulletin 1932. 21 pp.
Luvisi, D., H.Shorey, J.Thompson, T.Hinsch and D.Slaughter. 1995. Packaging 7. California grapes. Oakland: Univ. Calif. Div. Ag. and Nat. Res. Publ. 1934. 16 pp.
Nelson, K.E. 1985. Harvesting and handling California table grapes for market. 8. Oakland: Univ. Calif. Div. Ag. and Nat. Res. Bull. 1913. 72 pp.
Reynaud, E., and P.Ribereau-Gayon. 1971. The grape. In A. C. Hulme, ed., The 9. biochemistry of fruits and their products. 172–206.
Ryall, A.L. and W.T.Pentzer. 1982. Handling, transportation and storage of fruits 10. and vegetables. CT: AVI, 257–262, 529–542.
Winkler, A.J., J.A.Cook, W.M.Kliewer and L.A.Lider. 1974. General viticulture. 11. Berkeley: Univ. Calif. Press. 710 pp.
324 FӘSİL16
16.2. Gilәmeyvәlәr
325 Yığımdan sonrakı idarəetmə sistemləri: giləmeyvələr
Elizabet J.Mitçamvә Karlos H.Krisosto
Çiyәlәk. Çiyәlәk olduqca tez xarab olan meyvәlәrdәn olsa da, son vaxtlar beynәlxalq bazarlara daha çox miqdarda çıxarılmaqdadır. İstehsal bölgәlәri ilә bazar arasındakı mәsafә çox uzaq olduqda, hәddindәn artıq korlanma hallarının qarşısını almaq üçün müvafiq idarәetmә qaydalarını effektiv şәkildә tәtbiq etmәk lazım gәlir. Kaliforniya ştatında geniş miqyaslı tәzә çiyәlәk sәnayesi fәaliyyәt göstәrir. Çiyәlәk mәhsulu demәk olar ki, ştatdan 5000 km (2000-3000 mil) uzaqda yerlәşәn bazarlara çatdırılır. Kaliforniyada çiyәlәk qışın (cәnubda) vә payızın (şimalda) sonlarında yetişdirilir. Çiyәlәyin әsas bazarı ABŞ-ın müxtәlif bölgәlәrindә vә Kanadanın cәnubunda yerlәşәn tәzә meyvә bazarları, ikinci dәrәcәli bazarlar isә emal müәssisәlәri (dondurma vә cem müәssisәlәri) hesab edilir. Çiyәlәyin müәyyәn hissәsi hava yolu ilә Yaponiyaya vә Avstraliyaya ixrac edilir. ABŞ-ın şәrq bölgәlәrinә quru yolu ilә daşınan mәhsulun bazar ömrü 5-7 gün olur.
Mәhsul yığımı vә sahә işlәri. Çiyәlәyi yetişdirәn vә yığan işçilәr bazara çıxarılan vә ya paylanan mәhsulun keyfiyyәtli olmasında mühüm rol oynayırlar. Tәsәrrüfat sahәlәrindә bәzi mühüm faktorlar, o cümlәdәn yığımdan әvvәlki dövrdә xәstәliklәrә qarşı mübarizә tәdbirlәri vә sahәnin sanitariyası, yetişkәnlik sәviyyәsinin seçilmәsi, yığım vә qablaşdırma zamanı mәhsulun zәdәlәnmәmәsi, qüsurlu, xәstә vә zәdәli çiyәlәyin atılması, mәhsulun dәrhal soyudulması vә isti havanın tәsirindәn qorunması vә s. mәsәlәlәr nәzәrә alınmalıdır (şәkil 16.6).
Şәkil 16.6. Çiyәlәyin yığımdan sonrakı dövrdә idarә edilmәsi
Çiyәlәk sahәlәrindә xәstәliklәrә qarşı müxtәlif tәdbirlәr hәyata keçirilir: fungisidlә müalicә aparılır (etiketdә göstәrilәn tәlimatlara uyğun olaraq), yığım vaxtı zәdәli vә xәstә meyvәlәr qoparılır vә meyvәnin nәm torpaqla tәmasda olmasının qarşısı alınır. Çiyәlәyi mümkün qәdәr tez-tez yığmaq lazımdır ki, meyvәlәr hәddindәn artıq yetişmәsin. Hәddindәn artıq yetişmiş meyvәlәr atılmalı vә ya emal müәssisәlәrinә göndәrilmәlidir. Yığım vaxtı meyvәnin rәngi müәyyәn hәdd daxilindә olmalıdır ki, (meyvәnin әn az dörddә üç hissәsi qırmızı rәngdә olmalıdır) daşınma zamanı gilәmeyvәlәr bәrabәr sәviyyәdә rәng ala bilsin. Çiyәlәyi ehtiyatla saf-çürük etmәk lazımdır. Hәtta kiçik zәdәlәri vә yaraları (kәsik, dırnaq zәdәsi, zәdәli vә ya qopmuş kasacıq vә s.) olan meyvәlәri dә seçib atmaq lazımdır. Yığım vә qablaşdırma
Şәkil 16.7. Çiyәlәk yığımı
Şәkil 16.8. Şәffaf plastik materialdan hazırlanmış (8 әdәd 0,45 kiloqramlıq - 1 funtluq) qoşa taylı (klemşel) qablardan ibarәt paket dizaynı
Şәkil 16.9. 12 әdәd polipropilen sәbәtdәn ibarәt 4-5 kiloqramlıq (9-11 funtluq) paket dizaynı
zamanı mәhsulun zәdәlәnmәmәsi üçün bütün ehtiyat tәdbirlәri görülmәlidir. Çiyәlәk sahәlәrindә yığım, çeşidlәmә vә qablaşdırma işlәri eyni zamanda aparılır. Boş qutular adәtәn torpağın üzәrinә deyil, qablaşdırma köşklәrinә vә ya treylerlәrә qoyulur.Maşınla yığım zamanı hәr iki tәrәfdә cәrgәnin yarısını yığdıqda mәhsulu seçmәk, çeşidlәmәk vә lotoklara yerlәşdirmәk daha asan olur (şәkil 16.7).
Kaliforniya ştatında çiyәlәk mәhsulu müxtәlif ölçülü sәbәtlәrdәn ibarәt olan büzmәli fibrolit qutularda daşınır. Şәffaf plastikdәn hazırlanmış, müxtәlif ölçülü qoşa taylı (klemşel) qutular daha geniş yayılmışdır (şәkil 16.8). Belә qutular yenidәn qablaşdırılmır vә ya hәr hansı materialla örtülmür, yәni birbaşa olaraq piştaxtaya qoyula bilir. Açıq plastik sәbәtlәrdәn dә (şәkil 16.9) istifadә edilir vә bir qutuya 4-5 kq (9-11 funt) meyvә yığmaq mümkün olur. Plastik sәbәtlәrin qapağını bağlamaq da olar, lakin karton qutuların qapağı növbәti iş mәrhәlәlәri üçün müvәqqәti olaraq açıq saxlanılır.
Lotoklar üst-üstә yığılır vә hәr iki tәrәfdәn (sonluqdan) mәftillә bәrkidilir. Mәftillәr lotokun yuvacığından çıxarılmalı vә üstdәki lotokun yuvacığına salınmalıdır. Altıncı, onuncu vә axırıncı lotokun üzәrinә fibrolit list qoyulmalıdır. Mәftillәr vә listlәr paletin üzәrindәki yükü sabit saxlayır vә mәhsulu qoruyur. Ona görә dә paleti qayışla bağlamağa vә ya bükmәyә ehtiyac yaranmır.
Çiyәlәyi yığarkәn kasacığı (saplağı) qoparmaq olmaz. Bәzi xüsusi keyfiyyәt dәrәcәlәrinә görә çiyәlәyin saplağı kasacıqdan başlayaraq 5 sm (2 düym) saxlanılır. Çiyәlәyi әldә sıxmaq olmaz, çünki sıxılmış meyvә zәdәlәnir vә qabığın rәngi pozulur. Çiyәlәyi qaba tullamaq olmaz. Yeşiklәr (lotoklar) vә sәbәtlәr elә doldurul ma lıdır ki, onları üst-üstә qoyduqda mәhsul әzilmәsin. Hәddindәn artıq doldurulmuş qablardakı mәhsul bәrk sәthә sürtünәrәk әzilir vә botritioz (boz çürümә) xәstәliyinin yayılmasına şәrait yaranır. Sәbәtlәrin qapağını örtmәklә belә zәdәlәrin qarşısını almaq olar. Çürümüş, yanmış, formasını dәyişmiş, yumşalmış, hәddindәn artıq yetişmiş, zәdәlәnmiş, elәcә dә yığım vaxtı kasacığı qopmuş çiyәlәklәri atmaq lazımdır.
Yığılmış çiyәlәyin bazara hazırlanması. Temperaturun idarә olunması. Çiyәlәyin yığımdan sonrakı ömrünü uzatmaq, hәddindәn artıq yetişmә vә çürümә hallarının qarşısını almaq üçün temperaturu tәlәb olunan sәviyyәdә idarә etmәk lazımdır. Başqa sözlә desәk, mәhsulun dәrhal soyudulması vә meyvә lәtinin aşağı temperaturda saxlanılması xüsusi әhәmiyyәt kәsb edir. Xarab olan mәhsulun miqdarı 326 FӘSİL16
327 Yığımdan sonrakı idarəetmə sistemləri: giləmeyvələr
Şәkil 16.10. Soyutmanın gecikmәsinin әmtәәlik mәhsula tәsiri
temperaturun tәsirindәn vә tәsirә mәruz qalma müddәtindәn asılı olaraq dәyişir. Ona görә dә yük maşınları sahәdә mütәmadi olaraq mәhsulu daşımalı vә kiçik yüklәr dәrhal soyutma mәntәqәsinә çatdırılmalıdır. Soyutmanın gecikmәsi çiyәlәyә ciddi ziyan vurur, ona görә dә çiyәlәyi yığdıqdan sonra tәxminәn bir saat әrzindә soyutmaq lazımdır (şәkil 16.10).
Soyutmanın bir saat gecikmәsiәmtәәlik mәhsula böyük ziyan vurur.Kaliforniyanın çiyәlәk sahәlәrindә yığılmış çiyәlәyin temperaturu tәzyiqli (mәcburi istiqamәtlәnmiş) hava ilә aşağı salınır vә soyutma mәntәqәsindә dәrhal saxlanma temperaturuna kimi soyudulur. Tәzyiqli hava ilә soyutma metodu soyuq havanın idarә olunması üçün tәtbiq edilir, yәni bu zaman meyvә yeşiklәri ilә dolu olan paletlәr elә mövqedә düzülür ki, soyuq hava açıq hissәlәrә girәrәrәk gilәlәrin әtrafında dövr edir (әvvәlki fәsillәrdә bu barәdә daha әtraflı mәlumat verilmişdir).
Kaliforniya ştatında әn çox istifadә olunan çiyәlәk qablarının yan hissәlәrindә geniş ventilyasiya dәliklәri olur. Böyük hәcmli hava axını hәmin dәliklәrdәn keçәrәk gilәmeyvәlәrә yayılır, havanın tәzyiqi orta sәviyyәdә qalır vә mәhsul sürәtlә soyuyur. Cәdvәl 16.2-dә çiyәlәyin (sәbәtlәrdәn ibarәt büzmәli karton qutulara yığılmış mәhsulun) soyudulması üçün lazım olan hava axınının tәxmini xüsusiyyәtlәri verilir. Ölçüsü bir pinta olan, qoşa taylı (klemşel) qablarda vә sәbәtlәrdә hava axınının sürәti demәk olar ki, eyni olur, lakin ölçüsü bir kvarta olan qablar nisbәtәn gec soyuyur. Qoşa taylı (klemşel) qablarda ventilyasiya dәliklәri yan sәthin tәxminәn 13%-ni tәşkil etmәlidir.
Cәdvәl 16.2
Hava axınının xüsusiyyәtlәri vә soyutma vaxtı
Qeyd:
7/8 soyutma müddәti dedikdә çiyәlәyin ilkin temperaturu ilә soyuq havanın temperaturları arasındakı fәrqin 7/8 hissәsi qәdәr soyudulması üçün tәlәb olunan müddәt nәzәrdә tutulur. Əgәr daxili temperaturu 240C (750F) olan çiyәlәk -10C (300F)-lik havada 20C (tәxminәn 360F)-yә kimi soyudularsa, demәli 7/8 soyutma müddәti başa çatmışdır. Bu qiymәtlәr paletdәki әn isti meyvәyә әsasәn (tunelin içәrisindә aşağı axın mövqeyindә yerlәşәn) tәyin edilir. Ən isti meyvәlәr ventilyatordan әn uzaq mәsafәdә yerlәşәn paletlәrdә müşahidә edilir.
Şәkil 16.11. Tam soyudulmuş çiyәlәk paletinin paketlә örtülmәsi (paket meyvәnin altındakı plastik içliyә kip bağlanmalıdır)
Şәkil 16.12. Plastik paket paletin içliyinә bәrkidildikdәn sonra paketin havasının çıxarılması vә oraya CO2↑ vurulması (sonra qazın vurulduğu dәlik lentlә qapanmalıdır)
Mәhsulun soyuq mühitdә saxlanılması. Çiyәlәyin bazar ömrü yığım vaxtı mövcud olan yetişkәnlik sәviyyәsindәn vә idarәetmә qaydalarından asılı olaraq bir-iki hәftә arasında dәyişir. Soyuducu kameralarda vә digәr müәssisәlәrdә çiyәlәyin saxlanma temperaturu tәxminәn 00C (320F)-yә yaxın olmalı vә temperatur dәyişmәlәrinin qarşısı alınmalıdır. Çiyәlәyin -0,80C (36,60F) temperaturda donduğu qeydә alınmışdır, lakin әn yüksәk donma temperaturu meyvәnin tәrkibindәki hәll olan quru maddәlәrin konsentrasiyasından asılı olaraq dәyişir. Başqa sözlә desәk, hәll olan quru maddәlәrin miqdarı nә qәdәr çox olarsa, donma temperaturu bir o qәdәr aşağı olar. Soyuducu kamerada nisbi rütubәti yüksәk sәviyyәdә saxlamaqla su itkisinin qarşısını müәyyәn dәrәcәdә almaq olar.
Karbon dioksidlә müalicә. Əksәr çiyәlәk sortları yüksәk CO2↑ mühitindә (bәzәn MA mühitli daşınma da adlanır) daşınır. Belә daşınma mühiti gilәmey vәlәrin fizioloji fәaliyyәtini lәngidir, onların tez xarab olmasının qarşısını alır vә bәzi xәstәliklәrin, xüsusilә dә boz çürümәnin inkişafına vә yayılmasına mane olur. Mәlumdur ki, çiyәlәyi 20C (360F) temperaturda daşıdıqda çürümә әmәlә gәtirәn xәstәliklәr daha sürәtlә inkişaf edәrәk yayılır, lakin CO2↑ bu temperatur sәviyyәsindә boz çürümәyә effektiv tәsir göstәrir. CO2↑ilә aparılan müalicәnin sәmәrәliliyi daşınmanın müddәt vә temperaturundan, elәcә dә meyvәnin çürümә potensialından asılı olaraq dәyişir. CO2↑ilә aparılan müalicәlәr rütubәtli, soyuq vә dumanlı mövsümdә yığılmış çiyәlәyә çox effektiv tәsir göstәrir, çünki belә hava şәraitindә meyvәnin tәrkibindәki sәrbәst suyun miqdarı artır vә boz çürümә xәstәliyinin kәskinlәşmәsi üçün әlverişli şәrait yaranır. Standart müalicә metoduna әsasәn soyuq gilәmeyvә yükündәn ibarәt paletlәr plastik paketlә kip örtülür, cüzi vakuum yaradılır vә paketin daxilindә vә meyvәnin әtrafında 12-15% CO2↑mühiti yaradılır (şәkil 16.11 vә şәkil 16.12). Çiyәlәyin tam soyudulması çox vacibdir, çünki plastik palet örtüyü mәhsulun yenidәn soyudulmasına mane olur vә mәhsul tam soyumadıqda paketin daxilindә kondensasiya olunmuş su әmәlә gәlә bilәr. Bütün hazırlıq vә müalicә işlәri soyuducu kamerada hәyata keçirilmәli, paletlәr isә mәhsulu yük maşınına yüklәmәzdәn qabaq örtülmәlidir.
Tәzә çiyәlәyin bazarlara daşınması. Tәzә çiyәlәyin yığımdan sonrakı ömrünün әsas hissәsi daşınmalara sәrf edilir. Ona görә dә yüklәmә vә daşınma zamanı mәhsulun temperaturunu aşağı sәviyyәdә saxlamaq lazımdır. Daşınma vә saxlanma şәraitinin optimal sәviyyәdә olması mәhsulun uğurlu satışında mühüm rol oynayır.
Mәhsulun soyuq mühitdә yüklәnmәsi. Çiyәlәk üçün nәzәrdә tutulmuş soyuducu kameraların vә ya yüklәmә 328 FӘSİL16
329 Yığımdan sonrakı idarəetmə sistemləri: giləmeyvələr
platformaların qapıları hermetik olmalıdır ki, mәhsulu soyuq mühitdә yüklәmәk mümkün olsun. Yük maşınlarının soyutma vә hava axını sistemlәri diqqәtlә yoxlanılmalıdır. Çiyәlәyi yüklәmәzdәn qabaq maşının bütün müvafiq hissәlәri tam soyudulmuş vәziyyәtdә olmalıdır. Tәcrübәlәr göstәrir ki, yük maşınının ön vә mәrkәzi hissәsinә yığılmış çiyәlәk mәhsulu daşınma zamanı az zәdәlәnir. Bunun әsas sәbәbi maşının yük altında olan oxunun adәtәn pnevmatik amortizatorla (sürücünün rahatlığı üçün) tәchiz edilmiş olması, arxa oxlarda isә adi yaylı asma sisteminin qurulmasıdır. Mәlum olmuşdur ki, treylerin yan divarlarına yaxın olan mәhsullar uzun mәsafәli daşınmalar zamanı isinir. Kaliforniyanın çiyәlәk sәnayesindә bu problemi aradan qaldırmaq üçün paletlәr әsasәn maşının mәrkәzi hissәsinә yüklәnir vә yan divarlarla paletlәr arasına müxtәlif materiallardan hazırlanmış arakәsmәlәr qoyulur. Bu sistem sayәsindә treylerin divarları ilә paletlәr arasında hava axınının dövr etmәsi üçün әlverişli şәrait yaranır.
Termostatın qurulması. Yük maşınının termostatı aşağı temperatur dәrәcәsinә qurulmalı, lakin bu zaman çiyәlәk üçün donma tәhlükәsi yaranmamalıdır. Əgәr donma temperaturu -0,80C (30,60F)-yә yaxın (meyvәnin tәrkibindәki hәll olan quru maddәlәrin miqdarından asılı olaraq dәyişә bilir) vә yük maşınındakı termostatik nәzarәt cihazının dәqiqliyi ±1,50C (±30F) sәviyyәsindә olarsa, termostatı 10C (340F)yә qurmaq olar. Çiyәlәyi yalnız ona uyğun olan mәhsullarla birlikdә daşımaq olar. Mәhsulun hava yolları ilә daşınması. Əksәr çiyәlәk sortları ixrac bazarlarına hava yolları ilә daşınır. Belә mәhsulları quru yolu ilә daşınmalarda olduğu kimi eyni qaydada hazırlamaq vә qorumaq lazımdır. Ümumiyyәtlә, gilәmeyvәlәr yuxarıdakı qaydada soyudulur vә yüklәnir. Hava yolu ilә daşınmazdan qabaq mümkün qәdәr soyuq mühitdә saxlanılır. Paletlәrin vә ya yük konteynerlәrinin günәş işığı altında isinmәmәsi üçün (xüsusәn dә beton örtüklü meydançada) müvafiq tәdbirlәr görülmәlidir. Günәş işığını qaytaran palet örtüklәri mәhsulun qızmasına mane olur. Müşahidәlәr göstәrir ki, daşınma zamanı çiyәlәyin imkan daxilindә, az da olsa, soyudulması olduqca müsbәt nәticә verir. Mәntәqәyә gәtirilmiş paletlәrin örtüyü açılmalı vә çiyәlәk tәzyiqli hava ilә dәrhal (әgәr mümkündürsә) 00C (320F)-yә kimi soyudulmalıdır. Paylanma vә pәrakәndә satış mәntәqәlәrindә mәhsulun idarә edilmәsi. Mәhsulun qәbul edilmәsi. Soyudulmuş çiyәlәyi nәqliyyat vasitәsindәn birbaşa 00C (320F) temperaturlu soyuducu kameraya boşaltmaq lazımdır. Əgәr meyvәnin temperaturu 20C (360F)-dәn yüksәk olarsa, mәhsulun yenidәn soyudularaq 00C (320F)-dә saxlanılması tövsiyә edilir. Tәftişin nәticәlәrinә әsasәn çürümә halları müәyyәn edilәrsә, meyvәlәri soyuq temperaturda saxlamaq vә kiçik mal partiyalarını dәrhal çeşidlәmәk lazımdır.
Paketli paletlәr. Mәlumdur ki, paketlәnmiş vә qazı vurulmuş paletlәrdә çiyәlәk “nәfәs alaraq” isinә bilәr. Belә paketlәr xaricdәn soyuq hava qәbul etmir vә mәhsulun tәnәffüsü nәticәsindә yaranmış istiliyi çıxarmaq mümkün olmur. Bundan başqa, yüklәmә-boşaltma zamanı plastik palet örtüklәri bәzәn ehtiyatsızlıq ucbatından deşilir vә havaya uçur. Ona görә dә mәhsulu qәbul etdikdәn sonra plastik paketi çıxarmaq vә mәhsulu dәrhal soyutmaq lazımdır. Mәhsulun soyuq mühitdә saxlanılması. Paylanma mәntәqәlәrindә çiyәlәyi 020C (32-360F) temperatur vә 90-95% nisbi rütubәt sәviyyәsindә saxlamaq lazımdır. Aşağı rütubәtli mühitdә meyvәlәr büzüşür vә quruyur. Belә mühitdә saxlanılmış çiyәlәkdә C vitaminin itmәsi dә müşahidә edilir. Kumulyativ su itkisi meyvәnin büzüşmәsinә sәbәb olur, ona görә dә bazara çıxarılmış mәhsul dәrhal büzüşmә әlamәtlәrini büruzә verә bilәr.
Mәhsulun pәrakәndә satış vә paylanma mәntәqәlәri üçün yüklәnmәsi. Çiyәlәk meyvәsi tez xarab olur, ona görә dә paylanma mәntәqәlәrindә mәhsulla çox diqqәtli davranmaq lazımdir. Başqa sözlә desәk, ayrı-ayrı sifarişlәri bir mәntәqәdә yerinә yetirmәklә mәhsulu isitmәk olmaz. Yük maşınları yola düşәnә kimi çiyәlәyi soyuq temperaturda saxlamaq vә yalnız son mәntәqәyә yola salmaq lazımdır. Çiyәlәyin idarә olunması üçün tәtbiq edilәn bu prinsiplәrin әksәriyyәti digәr gilәmeyvәlәrә dә şamil edilir.
Moruq vә böyürtkәn. Moruq vә böyürtkәn kolda yetişir vә tam yetişdikdәn sonra әllә yığılır. Bәzi moruq sortlarını maşınla da yığmaq mümkündür. Yığım vaxtı moruğun meyvәlәri tam qırmızı olmalı, böyürtkәn isә tam qaralaraq özәkdәn asanlıqla ayrılmalıdır. Gilәmeyvәlәrin hәddindәn artıq yetişmәmәsi üçün mәhsulu iki gündәn bir yığmaq lazımdır. Gilәmeyvәlәr kiçik qablara yığılmalı vә kölgәli yerә aparılaraq dәrhal qablaşdırılmalıdır. Qablaşdırma zamanı qüsurlu, zәdәli, çürümüş vә hәddindәn artıq yetişmiş meyvәlәr seçilәrәk çıxdaş edilir, kiçik plastik sәbәtlәrә, qoşa taylı (klemşel) plastik qablara vә ya karton qutulara yığılır vә sellofana bükülür.
• Çiyәlәk vә digәr gilәmeyvәlәr әn tez xarab olan mәhsullardır.
• Yığım vә yüklәmә-boşaltma zamanı gilәlәr zәdәlәnә, çürüyә vә bioloji cәhәtdәn qocala bilir.
• Mәhsul itkisinin qarşısını almaq üçün işçilәri tәlimatlandırmaq vә nәzarәt tәdbirlәri hәyata keçirmәk lazımdır.
• Xәstәliklәrin sağlam mәhsula yayılmaması üçün yığım vaxtı zәdәli, xәstә vә hәddindәn artıq yetişmiş gilәmeyvәlәri seçәrәk atmaq lazımdır.
• Çiyәlәyin vә digәr gilәmeyvәlәrin yığımdan sonrakı ömrünü uzatmaq vә mәhsulun xarab olmasının qarşısını almaq üçün temperaturu lazımi sәviyyәdә idarә etmәk lazımdır.
Moruq vә böyürtkәn çox tez xarab olur, ona görә dә mәhsulu mümkün qәdәr tez soyutmaq lazımdır. Gilәmeyvәlәr tәzyiqli hava ilә 00C (320F) temperatura kimi soyudulmalıdır. Qeyd etmәk lazımdır ki, gilәmeyvәlәr tәzyiqli hava ilә 7/8 qәdәr soyudulmalıdır, әks halda mәhsulda hәddindәn artıq su itkisi baş verә bilәr. Çiyәlәk üçün nәzәrdә tutulmuş karbon dioksid müalicәsi moruğa vә böyürtkәnә dә tәtbiq oluna bilәr.
Qaragilә. Qaragilә adәtәn moruq vә böyürtkәndәn daha möhkәm olsa da, yığımdan sonrakı dövrdә mәhsulun diqqәtlә idarә edilmәsi lazım gәlir. Tәzә meyvә bazarı üçün nәzәrdә tutulmuş qaragilә hәmişә әllә yığıldığı halda, emal müәssisәlәrinә verilәcәk mәhsulu maşınla da yığmaq olar. Qaragilәnin yığım vaxtı yaranan zәdәlәrә qarşı davamlılığı sortundan asılı olaraq dәyişir. Bәzi qaragilә sortları tünd mavi rәng aldıqdan sonra yığılır, bәzi sortlar isә tünd rәngә çalsa da, yetişmir. Ümumiyyәtlә, dadı formalaşmış qaragilәnin yığılması mәslәhәt görülür, lakin bәzi sortlar bazara bәrk halda çıxarılır.
Əvvәl qeyd olunduğu kimi, yığım, daşınma vә yüklәmә-boşaltma işlәri zamanı qaragilәnin zәdәlәnmәmәsi üçün bütün müvafiq tәdbirlәr görülmәlidir. Meyvәlәr kiçik qablara yığılmalı vә ya birbaşa karton qutulara vә ya plastik sәbәtlәrә tökülmәlidir. Sәbәtlәr sellofana bükülür. Yığılmış mәhsul dәrhal 00C (320F)-yә kimi soyudulmalıdır. Quşüzümü. Quşüzümü kiçik kollarda yetişir. Bu gilәmeyvәni әllә, maşınla vә ya vedrә ilә yığmaq olar. Alternativ yığım metodlarından biri dә sahәnin sellәmә
330 FӘSİL16
331 Yığımdan sonrakı idarəetmə sistemləri: giləmeyvələr
suvarılması vә gilәmeyvәlәrin maşınla dırmıqlanaraq kollardan yığılmasıdır. Bu zaman gilәmeyvәlәr suyun üzәrinә çıxır vә elevatorlarla toplanır. Qeyd etmәk lazımdır ki, su sisteminin mәhsuldarlığı yüksәk olsa da, gilәmeyvәlәr daha çox zәdәlәnir vә xüsusilә dә, suda 24 saat qaldıqda çürüyәrәk mәhv olur. Əgәr mәhsul suda 12 saatdan artıq qalarsa, gilәlәrdә fizioloji parçalanma vә digәr pozuntular baş verir. Parçalanmanın kәskinliyi mәhsulun sortundan vә suda qalma müddәtindәn asılı olaraq dәyişir. Yığılmış mәhsulu dәrhal soyumaq lazımdır, lakin quşüzümünün bәzi sortları soyuğa qarşı hәssasdır vә 30C(37,40F)-dәn aşağı temperaturda saxlanılmamalıdır.
Ədәbiyyat
Ceponis, M.J. and A.W.Stretch. 1983. Berry color, water-immersion time, rot 1. and physiological breakdown of cold-stored cranberry fruits. Hort-Science. 18: 484–485.
Dale, A.E., J.Hanson, D.E.Yarborough and R.J.NcNeil. 1994. Mechanical 2. harvesting of berry crops. Hort. Rev. 255–382. Kader, A.A. 1991. Quality and its maintenance in relation to the postharvest 3. physiology of strawberry. Portland, OR: Timber Press.145–152.
Manning, K. 1993. Soft fruits. London: Chapman and Hall. 347–377. 4. Miller, W.R. and R.E.McDonald. 1988. Fruit quality of rabbiteye blueberries as 5. influenced by weekly harvests, cultivars, and storage duration. HortScience. 23:182–184.
Mitchell, F.G., E.Mitcham, J.E.Thompson, and N. Welch. 1996. Handling straw- 6. berries for fresh market. Oakland: Univ. Calif. Div. Ag. and Nat. Res. Publ. 2442. 14 pp.
Morris, J.R. and W.A.Sistrunk. 1991. Quality and preservation of fruits. Boca 7. Raton, FL: CRC Press. 181–206.
Perkins-Veazie, P. 1995. Growth and ripening of strawberry fruit. Hort. Rev. 8. 17:267–297.
Perkins-Veazie, P., J.K.Collins, J.R.Clark, and J.Magee. 1994. Postharvest quality 9. of southern highbush blueberries. Proc. Fla. State Hort. Soc. 107:269–271. Robbins, J.A. and J.K.Fellman. 1993. Postharvest physiology, storage and 10. handling of red raspberry. Postharv. News and Info. 4:53N–59N.
Talbot, M.T., J.K.Brecht, and S.A.Sargent. 1995. Cooling performance evaluation 11. of strawberry containers. Proc. Fla. State Hort. Soc. 108: 258– 268.
16.3. Kivi meyvәsi
F.Qordon Mitçell vә Karlos H. Krisosto
Kaliforniya ştatındakı kivi bağlarının (әsasәn Haywardsortu) ümumi sahәsi tәxminәn 2100 hektardır (5200 akrdır). Kivi tәsәrrüfatları әsasәn San Xuakin vә Sakramento vadilәrindә yaradılmışdır. Ştatda hәr il tәxminәn 10-11 milyon yeşik (3,6 kiloqramlıq) kivi istehsal edilir vә istehsalın ümumi dәyәri 40-43 milyon ABŞ dolları tәşkil edir. Kaliforniyanın iqlimi isti vә quraq olduğu üçün kivi bağlarını teztez suvarmaq lazım gәlir. Kivi meyvәlәri belә şәraitdә vaxtından әvvәl yetişir vә tәrkibindәki hәll olan quru maddәlәrin miqdarı artır. Əksәr әrazilәrdә güclü külәk әsmir, ona görә dә meyvәlәr bir o qәdәr zәdәlәnmir, amma meyvәnin qabığı günәşdәn yanaraq әmtәәlik görünüşünü itirә bilir.
Fizioloji xüsusiyyәtlәr. Yetişmә mәrhәlәsindәn әvvәl kivi meyvәsinin tәrkibindә nişastanın miqdarı artır vә saxlanma dövründә onun şәkәrә çevrilmәsi baş verir. Yığılmış meyvәnin tәrkibindә hәll olan quru maddәlәrin miqdarı da kәskin şәkildә artır (anbar mühitindә bir-iki aydan sonra ikiqat arta bilir) vә titrlәşәn turşuların sәviyyәsi tәxminәn 50% aşağı düşür. Anbar mühitindә meyvәdә baş verәn digәr әsas dәyişikliklәrdәn biri dә lәtin yumşalmasıdır. Qeyd etmәk lazımdır ki, 00C (320F) temperaturda kivinin lәti hәr ay 30-50% yumşalır (ucunun diametri 8 mm olan penetrometrlә tәxminәn 0,9 kqf vә ya 5⁄16 mm ilә 2 lbf) vә meyvә tam yetişir. Saxlanmanın ilkin mәrhәlәlәrindә CO2↑vә etilen qazları nisbәtәn sürәtlә әmәlә gәlmәyә başlayır, lakin sonrakı dövrlәrdә qazların әmәlә gәlmә intensivliyi sabitlәşir. Yığım vә yüklәmә-boşaltma işlәri zamanı yaranan meyvә zәdәlәri tәnәffüs intensivliyini ilkin mәrhәlәdә artıra bilәr. Tәnәffüs intensivliyi ilә etilenin miqdarı eyni zamanda artır. Tәnәffüs intensivliyi etilenin әmәlә gәlmәsindәn 1-2 gün qabaq әn yüksәk sәviyyәdә olur. Kivi meyvәsindә kilmakterik artım yalnız meyvәnin lәti 0,7 kqqüvvә (1,5 lbf) sәviyyәsinә kimi yumşaldıqda başlayır vә 1,3 kq-qüvvә vә ya 2,9 lbf sәviyyәsinә (yәni, meyvә yumşalaraq yemәli olduqda) qәdәr davam edir (Ritenour, 1999).
Yetişmә. Kivi meyvәsi yetişkәnlik sәviyyәsinә çatdıqda öz görünüşünü vә bәrkliyini cüzi dәrәcәdә dәyişir. Meyvәlәr yetişmә mәrhәlәsindәn qabaq tam ölçüdә olur. Meyvәlәr arasında böyük ölçü fәrqi olsa da, bu dәyişikliyin yetişkәnliklә heç bir әlaqәsi yoxdur. Ona görә dә yetişkәnlik standartı birdәfәlik yığım üçün tәyin olunmalıdır.
Müasir dövrdә kivi meyvәsinin bir sıra fiziki vә kimyәvi xüsusiyyәtlәri, mәsәlәn, qabığın vә lәtin rәngi, hәll olan quru maddәlәrin miqdarı (SSC, әsasәn şәkәrin miqdarı), titrlәşәn turşuluq (TA), SSC/TA nisbәti, nişastanın itmәsi, toxumun rәnginin dәyişmәsi vә lәtin bәrkliyi hәrtәrәfli şәkildә araşdırılmışdır. Meyvәnin formalaşdığı mәrhәlәdә qabığın vә lәtin rәngi çox az dәyişir. Bu mәrhәlәdә meyvәnin tәrkibindәki turşuların da miqdarı dәyişir, lakin mәhsulu uzun müddәt anbarda saxladıqda titrlәşәn turşuluğun sәviyyәsi aşağı düşür. İtmiş nişastanın miqdarını meyvәnin yetişmә mәrhәlәsinә kimi ölçmәk çox çәtin olur. Yığım vaxtı meyvәnin tәrkibindәki hәll olan quru maddәlәrin miqdarı әn geniş yayılmış yetişkәnlik göstәricisidir. Bu maddәlәrin miqdarına әsasәn meyvәnin minimum keyfiyyәt göstәricilәri vә saxlanma mühitindәki mәhsuldarlığı proqnozlaşdırılır. Kaliforniya standartlarına әsasәn, yeni yığılmış kivi meyvәsindә әn azı 6,5% hәll olan quru maddә olmalıdır. Yığımdan sonrakı dövrdә nişastanın çox hissәsi şәkәrә çevrilir, ona görә dә yığımdan sonra
332
FӘSİL16
333 Yığımdan sonrakı idarəetmə sistemləri: giləmeyvələr
dәrhal qeydә alınan SCC göstәricilәri etibarlı olur, çünki meyvәnin tәrkibindәki nişasta tәdricәn şәkәrә çevrilir vә hәll olan maddәlәrin miqdarı getdikcә artır. Fiziki zәdәlәr Kivi meyvәsinin lәti yetişmә mәrhәlәsindә yumşalır, ona görә dә yığımın nә qәdәr gecikmәsini lәtin bәrkliyi әsasında tәyin etmәk olur. Lәtin bәrkliyi tәxminәn 6,5 kiloqram-qüvvәdәn (14 lbf) aşağı düşdükdә meyvәlәr arasındakı fәrq daha qabarıq nәzәrә çarpır. Başqa sözlә desәk, yığımdan sonrakı dövrdә meyvә zәdәlәrinin qarşısını almaq üçün mәhsul yığımını yalnız bu bәrklik sәviyyәsinә (6,5 kq-qüvvә vә ya 14 funt-qüvvә) qәdәr lәngitmәk olar. Bәrk kivi meyvәsi (>6 kqqüvvә vә ya 13 lbf bәrklik sәviyyәsindә olan) zәrbәnin tәsiri nәticәsindә әzilәrsә, qabıqda ağımtıl lәkәlәr әmәlә gәlir ki, bu da zәdәlәnmiş hüceyrәlәrdә nişastanın şәkәrә çevrilә bilmәmәsi ilә әlaqәdardır. Tәxminәn 3 kq-qüvvә (6,6 lbf) sәviyyәsindә yumşalmış meyvәdә yarımşәffaf zәdәlәr yaranır vә zәdәlәnmiş meyvә lәtindә nişasta әmәlә gәlmir. 6 kiloqram-qüvvә ilә 3 kiloqram-qüvvә (13,2 funt-qüvvә ilә 6,6 funtqüvvә) arasında bәrklik sәviyyәsinә malik olan kivi meyvәsindә gözlә görünәn әzilmә simptomları әmәlә gәlmir. 6 kiloqram-qüvvәdәn (13,2 funt-qüvvәdәn) yuxarı bәrklik sәviyyәsinә malik olan kivi meyvәsi zәdәlәndikdә isә vә ya etilen qazlarına qarşı heç bir fizioloji reaksiya vermir. Bununla belә, bәrkliyi bu sәviyyәdәn aşağı olan meyvәlәrdә etilen qazının miqdarı kәskin şәkildә artır vә mәhsul zәdәlәndikdәn sonra tәxminәn 2 hәftә әrzindә yayılır. Qeyd etmәk lazımdır ki, mәhsul yığımı meyvә lәtinin bәrklik sәviyyәsi ilә yanaşı digәr sәbәblәrә görә dә vaxtında başa çatmalıdır.
Kivi meyvәsi adәtәn silkәlәnәrәk әzilir vә cüzi zәdә әlamәtlәri büruzә verir, lakin bu zaman meyvәnin lәti kәskin şәkildә zәdәlәnә bilәr. Bәrkliyi 2,3 kiloqramqüvvә (5 funt-qüvvә) sәviyyәsindә olan meyvәlәrdә belә yaralar vә zәdәlәr tez-tez müşahidә olunur. Zәdәli meyvәlәrdә etilenin miqdarı kәskin şәkildә artır vә bu, әn azı bir hәftә davam edir. Soyuducu anbardan bazarlara daşınan mәhsulların silkәlәnәrәk әzilmәsi tez-tez müşahidә edilir. Ona görә dә mәhsulu bazara 2,3 kiloqram-qüvvә (5 funt-qüvvә) bәrklik sәviyyәsindә çıxarmaq lazımdır.
Gec yığılmış kivi meyvәsi anbar mühitindә öz bәrkliyini daha yaxşı qoruyub saxlayır. Belә meyvәlәr hәtta yığım vaxtı nisbәtәn yumşaq olsa da, 00C (320F) temperaturda 4-6 ay saxlandıqdan sonra erkәn yığılmış meyvәlәrdәn daha bәrk olur. Ona görә dә fermerlәr uzunmüddәtli saxlanma üçün nәzәrdә tutulmuş meyvәlәri tez yığmağa çalışmamalıdırlar. Ümumiyyәtlә, anbarda saxlanılan kivi meyvәsinә tәtbiq olunan әsas qaydalardan biri dә “gec yığılıb gec bazara çıxarma” qaydasıdır. Mәlumdur ki, kivi meyvәsinin tәrkibindә hәll olan quru maddәlәrin miqdarı çox olduqda mәhsulu daha yaxşı saxlamaq mümkün olur. Belәliklә, Kaliforniya ştatında anbar mühitindә uzun müddәt saxlanılmış kivi meyvәsinin yüksәk keyfiyyәtdә qalması üçün mәhsulun gec yığılması tövsiyә edilir.
Keyfiyyәt. Yetişmiş meyvәdә hәll olan quru maddәlәrin (RSCC) konsentrasiyası ilә titrlәşәn turşuluğun miqdarı (RTA) arasındakı әlaqәni vә müştәri mәmnuniyyәtini araşdırmaq mәqsәdilә Haywardkivi sortunun üzәrindә müәyyәn tәcrübәlәr aparılmışdır. Bu tәcrübәlәr 3 ardıcıl mövsümdә davam etdirilmişdir (Krisosto, 2000). Testlәrin nәticәsinә әsasәn, RSSC göstәricisi 11,6-13,5% arasında dәyişәn vә ya daha yüksәk olan kivi meyvәlәrini istehlakçılar hәmişә (lakin fәrqli dәrәcәdә) bәyәnmişlәr. Ona görә dә 12,5% RSSC göstәricisi bazara erkәn çıxarılan Hayward kivi sortu üçün minimal keyfiyyәt indeksi kimi tәklif edilmişdir. RTA göstәricisi istehlakçı mәmnuniyyәtinin qazanılmasında mühüm rol oynayır, lakin RSSC sәviyyәsi 11,6%-dәn aşağı, RTA sәviyyәsi isә 1,17% vә ya daha yüksәk (turş)
olmalıdır. Yeni Zelandiyada Hayward kivi sortunun meyvәlәrinin tәrkibindә әn azı 12,5% hәll olan quru maddәlәrin olması tövsiyә edilir. Quru maddәlәrin ümumi miqdarı. Yığımdan sonrakı dövrdә kivi meyvәsinin tәrkibindә quru maddәlәrin ümumi miqdarını ölçmәklә yekun SSC (yetişkәnlik) vә keyfiyyәt sәviyyәlәrini qabaqcadan müәyyәn etmәk olar. Quru maddәlәrin ümumi faiz dәrәcәsi quru çәkinin (meyvәnin suyunu tam qurutduqdan sonra) xam toxuma çәkisinә bölünmәsi nәticәsindә alınan qiymәtә bәrabәrdir. Yetişmiş meyvәnin tәrkibindә hәll olan quru maddәlәrin konsentrasiyası ilә quru maddәlәrin ümumi miqdarı arasında mühüm әlaqә vardır (Slauter vә Krisosto, 1998). Quru maddәlәrin ümumi miqdarını daha tez tәyin etmәk üçün quruma müddәti mikrodalğalı sobada 52 dәqiqәyә kimi qısaldılır, lakin bu prosedura dağıdıcı metod hesab edilir. Ona görә dә meyvә nümunәsini çox diqqәtlә hazırlamaq lazımdır. Qeyd etmәk lazımdır ki, nümunәnin istifadәsindә müәyyәn çәtinliklәr yaranır. Nir spektroskopiyası. NİR (İnfra-Qırmızı) spektroskopiyası meyvәnin tәrkibindәki fruktoza, qlükoza, hәll olan quru maddәlәrin vә quru kütlәnin (quru çәkinin) miqdarını ölçmәk üçün tәtbiq olunan qeyri-dağıdıcı metodlardan biridir. Yığımdan sonrakı dövrdә meyvәnin tәrkibindә quru maddәlәrin miqdarı keyfiyyәt göstәricisi kimi istifadә oluna bilәr. Optik texniki üsullar qablaşdırma mәntәqәlәrindә mәhsulların müxtәlif keyfiyyәt dәrәcәlәrinә görә bölünmәsi baxımından mühüm әhәmiyyәt kәsb edir, çünki bu metodlar әsasında ölçmәlәri daha sürәtlә hәyata keçirmәk mümkündür (Slauter vә Krisosto, 1998).
Bağ faktoru. Anbar mühitindә kivi meyvәsinin bәrklik sәviyyәsi mәhsulun yetişdiyi bağlardan asılı olaraq dәyişir. Kaliforniya ştatının çoxsaylı kivi bağlarında aparılmış müşahidәlәrә әsasәn, meyvәnin bәrklik sәviyyәsindә yaranan fәrqlәr torpağın vә bitkinin tәrkibindәki qida maddәlәrlә sıx әlaqә tәşkil edir (Conson, 1997). Azotun yüksәk konsentrasiyada olduğu meyvәlәr anbar mühitindә daha sürәtlә yumşalır. Kalium vә kalsium elementlәri meyvәnin saxlanma potensialına müsbәt tәsir edir, lakin bu tәsirlәr azotun tәsiri kimi sabit olmur.
Yığımdan sonrakı dövrdә xәstәliklәrә qarşı mübarizә tәdbirlәri. Botrytis cinerea göbәlәyi kivi meyvәsindә ciddi problem yaradan patogen mikroorqanizmlәrdәndir. Bu göbәlәklәr 00C(320F) temperaturda inkişaf edir vә tәdricәn yayılır. Soyuducu anbarlarda uzun müddәt saxlanılan (6 aya qәdәr) kivi meyvәlәri әsasәn bu göbәlәklәrin tәsirindәn çürüyәrәk mәhv olur. Botritioz xәstәliyi meyvәyә birbaşa nüfuz edir vә müxtәlif yaralardan keçәrәk qurumuş çiçәk hissәlәrini vә ya digәr üzvi maddәlәri zәbt edir. Patogen göbәlәklәr infeksiyalı meyvәdәn sağlam meyvәlәrә dә yayılaraq “ocaq” yaradır. Yığımdan sonrakı dövrdә meyvә zәdәlәrinin qarşısını almaq üçün kivi bağlarının tәmizliyinә xüsusi diqqәt yetirmәk, meyvәnin qabığını şotka ilә çürümüş çiçәk hissәlәrindәn vә digәr qırıntılardan tәmizlәmәk, çirklәnmәnin qarşısını almaq (mәsәlәn, yumşaq meyvәdәn şirәnin axması), meyvәni sürәtlә soyutmaq vә 00C(320F) temperaturda saxlamaq lazımdır. Yığımdan әvvәlki dövrdә botritioz xәstәliyinin әlamәtlәri qabarıq nәzәrә çarparsa, meyvә bağına fungisid sәpilmәsi mәslәhәt görülür. Botritioz xәstәliyi әsasәn yumşaq meyvәdә әmәlә gәlir. Ona görә dә anbar mühitindә çürümә hallarının qarşısını almaq üçün meyvә lәtini lazımi bәrklik sәviyyәsindә saxlamaq lazımdır. Uzunmüddәtli saxlanma mühitindә ayrı-ayrı meyvәlәr botritioz xәstәliyinә tutularaq çürüyür vә etilen әmәlә gәtirir. Etilen qazı isә sağlam meyvәlәrin lәtini yumşaldır. Qeyd etmәk lazımdır ki, hәtta bir çürük meyvә dә әtrafdakı sağlam meyvәlәrin daha sürәtlә yumşalmasına sәbәb olur.
334 FӘSİL16
335 Yığımdan sonrakı idarəetmə sistemləri: giləmeyvələr
Kivi bağlarında meyvә tutumu mәrhәlәsindәn sonra 4 ay әrzindә meyvәlәrdәn nümunә götürülәrәk saplaq sonluğundakı vә ya lәçәklәrdәki göbәlәk koloniyaları barәdә mәlumatları qeydә almaqla, soyuducu anbarda 3-5 aydan sonra botritioz (boz çürümә) xәstәliyinin yayılıb yayılmayacağını proqnozlaşdırmaq olar. Yığımdan sonrakı dövrdә (soyuducu anbarda 5 aydan sonra) boz çürümәnin qarşısını almaq üçün, mәhsul yığımından әvvәl 1-2 hәftә әrzindә meyvә bağına (boz çürümәnin 6%dәn artıq sәviyyәdә olacağı qabaqcadan müәyyәn edilәrsә) fungisid sәpmәk lazımdır. Boz çürümәnin 6%-dәn aşağı olduğu tәqdirdә fungisid sәpilmәsi mәslәhәt görülmür. Bu proqnozlaşdırma metodu әsasında yığımdan әvvәlki dәrmanlama, çeşidlәmә, tәkrar qablaşdırma vә daşınma işlәri ilә bağlı müxtәlif qәrarlar vermәk olar (Miçailides vә Morqan, 1996).
Saxlanma. Soyuducu anbarda saxlanılmış kivi meyvәsinin lәti ilk bir neçә hәftә әrzindә, hәtta 00C (320F) temperaturda da yumşalmağa başlayır. Soyutmanın lәngimәsi nәticәsindә etilen qazı 0ºC (32ºF) temperaturda lәtin daha sürәtlә yumşalmasına sәbәb olur. Başqa sözlә desәk, etilenin konsentrasiyası nә qәdәr yüksәk olarsa vә soyutma prosesi nә qәdәr çox gecikәrsә, meyvәnin lәti bir o qәdәr tez yumşalar. Yeni yığılmış meyvәlәr yüksәk yetişkәnlik mәrhәlәsindә etilenin tәsirinә qarşı hәssas olur. Kivi meyvәsini yığdıqdan sonra 6 saat әrzindә tәzyiqli (mәcburi istiqamәtlәnmiş) hava ilә saxlanma dәrәcәsinә kimi soyutmaq, 0ºC(32ºF)yә yaxın temperaturda saxlamaq vә etilenin tәsirindәn qorumaq lazımdır. Soyutmanın gecikdiyi vә etilen qazının olmadığı xüsusi mühitdә (“qurutma” zamanı) botritioz xәstәliyinin azalması müşahidә edilmişdir. Kivi meyvәsinin 150C temperaturda vә 95% nisbi rütubәt sәviyyәsindә 48 saat әrzindә (havanın sürәti saniyәdә 2 metr vә ya 6,5 fut olmalıdır) qurudulması tövsiyә edilir. Mәhsul yığımı, daşınma vә saxlanma zamanı kivi meyvәsini etilenin tәsirindәn qorumaq lazımdır, çünki meyvәnin lәti hәtta әn aşağı etilen sәviyyәsindә dә (5-10 ppb) yumşalır. Etilen qazının sәviyyәsini aşağı salmaq üçün kameraların havasını mütәmadi olaraq dәyişmәk lazımdır. Kaliforniyanın Mәrkәzi vadisindә bu metod müsbәt nәticә verir, lakin atmosferin tәrkibindә etilen qazı isti aylarda tәhlükәli sәviyyәyә kimi yüksәlir.
Qeyd etmәk lazımdır ki, nәzarәtli saxlanma (CA) mühitinin mümkün faydalı cәhәtlәri hәrtәrәfli şәkildә tәdqiq olunmuş vә mәlum olmuşdur ki, belә mühitdә saxlanılan kivi meyvәsinin lәti gec yumşalır vә botritioz xәstәliyinin qarşısı müәyyәn dәrәcәdә alınır. 5% CO2↑vә 2% O2↑qazlarından ibarәt olan CA mühitindә çox yaxşı nәticәlәr әldә edilmişdir. Qeyd etmәk lazımdır ki, meyvәlәr yığıldıqdan sonra dәrhal soyudulmalı vә CA kameralarına qoyulmalıdır. Əgәr CA mühitinin yaradılması bir hәftәdәn artıq gecikәrsә, mәhsula bir o qәdәr faydası dәymәz. CA kamerasından çıxarılmış meyvә daha bәrk vә uzunömürlü olur. CA mühitindә etilen qazının yığılmasının qarşısını almaq lazımdır. Etilen qazı meyvә lәtinin daha sürәtlә yumşalmasına sәbәb olur. Ümumiyyәtlә, etilenlә CO2↑qazının arasında baş verәn qarşılıqlı tәsir nәticәsindә meyvәnin zәdәlәnmәsi müşahidә edilir. Ona görә dә CA kameralarında etilen әmәlә gәtirәn avadanlıqların istifadә olunmaması tövsiyә edilir. Mәhsulların CA mühitindә saxlanılması zamanı kameranın etilendәn tәmizlәnmәsi tәlәb oluna bilәr. Müşahidәlәrә әsasәn, etilensiz havada vә ya 5% CO2↑vә 2% O2↑ qazlarından ibarәt mühitdә (00C (320F) temperaturda) 16 hәftә saxlanılmış kivi meyvәlәrindә yumşalmanın intensivliyi meyvәnin ölçüsü vә saxlanma şәraiti ilә sıx әlaqә tәşkil edir. Bununla belә, meyvәnin tәrkibindә hәll olan quru maddәlәrin miqdarının ölçü vә şәraitdәn asılı olmayaraq toplanması baş verir. Hәr iki şәraitdә iriölçülü (tәxminәn 101 qram vә ya 3,5 unsiya) meyvәlәr orta ölçülü (93 qram vә ya
3,2 unsiya) vә kiçikölçülü (81 qram vә ya 2,9 unsiya) meyvәlәrdәn daha lәng yumşalır. Qeyd etmәk lazımdır ki, adi havada saxlanılan kivi meyvәsi CA mühitindә saxlanılan meyvәlәrdәn 2,5 dәfә artıq sürәtlә yumşalır. Kivi meyvәsi qablaşdırma zamanı yaranan fiziki zәdәlәrә çox hәssas olur vә 1,8 kiloqram-qüvvәdәn (4 funtqüvvәdәn) aşağı sәviyyәdә yumşalmağa başlayır. Adi havada saxlanılmış iri kivi meyvәlәri 11, orta ölçülü meyvәlәr 12, kiçik meyvәlәr isә 13 hәftәdәn sonra 1,8 kiloqram-qüvvәlik bәrklik sәviyyәsinә çatır. Nәzarәtli saxlanma (CA) mühitindә saxlanılmış iri kivi meyvәlәri 25, orta ölçülü meyvәlәr 35, kiçik meyvәlәr isә 57 hәftәdәn sonra 1,8 kiloqram-qüvvәlik bәrklik sәviyyәsinә çatır. Qablaşdırmadan qabaq taraların soyudulma müddәti meyvәnin ölçüsündәn vә saxlanma şәraitindәn asılı olaraq müәyyәn edilir.
Kivinin yetişdirilmәsi. Sәkkizinci fәsildә meyvәlәrin yetişkәnlik sәviyyәsinin idarә edilmәsi barәdә ümumi mәlumat verilmişdir. Qablaşdırma vә daşınma şirkәtlәri vә alıcılar üçün kivi meyvәsinin yetişdirilmә qaydaları (protokolu) müәyyәn edilmişdir. Buna dair mәlumatları“Ripening Guidelines for Kiwifruit Handlers and Receivers” adlı kitabdan, hәmçinin Kaliforniya Kivi Komissiyası vә ya doktor Karlos Krisostodan әldә etmәk olar.
Ədәbiyyat
Arpaia, M.L., F.G.Mitchell, and A.A.Kader. 1994. Postharvest physiology and 1. causes of deterioration. In J.H.Hasey, R.S.Johnson, J.A.Grant, and W.O.Reil, eds., Kiwifruit growing and handling. Oakland: Univ. Calif. Div. Ag. and Nat. Res. Publ. 3344. 88-93.
Arpaia, M.L., F.G.Mitchell, A.A.Kader, and G.Mayer. 1985. Effects of 2% O2 2. and varying concentrations of CO2 with or without C2H4 on the storage performance of kiwifruit. J. Amer. Soc. Hort. Sci. 110:200-203.
Crisosto, C.H., and G.M.Crisosto. 2001. Understanding Consumer acceptance 3. of early harvested ‘Hayward’ Kiwifruit. Postharv. Biol. Technol. 22:205-213.
Crisosto, C.H., D.Garner, G.M.Crisosto, and R.Kaprielian. 1997. Kiwifruit pre- 4. conditioning protocol. Acta Hort. 444: 555–560.
Crisosto, C.H., D.Garner, R.S.Johnson, and J.P.Zoffoli. 1992. Maturity indices 5. for kiwifruit. Sacramento: California Kiwifruit Commission.
Johnson, R.S., F.G.Mitchell, C.H.Crisosto, W.H.Olson, and G.Costa. 1997. 6. Nitrogen influence storage life. Acta Hort. 444:285–290.
Michailides, T., and D.P.Morgan. 1996. New technique predicts gray mold in 7. stored kiwifruit. Calif. Agric. 50(3): 34–40.
Mitchell, F.G. 1990. Postharvest physiology and technology of kiwifruit. Acta 8. Hort. 282: 291–307.
Mitchell, F.G., G.Mayer, W.Biasi, and D.Golli. 1990. Estimating kiwifruit 9. maturity through total solids measurements. Sacramento: California Kiwi- fruit Commission.
Ritenour, M.A., C.H.Crisosto, D.T.Garner, G.W.Cheng, and J.P.Zoffoli. 1999. 10. Temperature, length of cold storage and maturity influence the ripening rate of ethylene-preconditioned kiwifruit. Postharv. Biol. and Technol. 15:107– 115.
Slaughter, D.C., and C.H.Crisosto. 1998. Nonde-structive internal quality
11. assessment of kiwifruit using near-infrared spectroscopy. Semin. in Food Anal. 3:131–140.
336 FӘSİL16
337 Yığımdan sonrakı idarəetmə sistemləri: subtropik meyvələr
Adel A. Kader vә Meri Lu Arpaia
Yığımdan sonrakı idarəetmə sistemləri: subtropik meyvələr
Avokado, çerimoya, keçibuynuzu, sitrus (portağal, qreypfrut, limon, laym, pomello, naringi, kinkan ) vә subtropik meyvәlәr (xurma, әncir, innab, kivi meyvәsi, lokva, liçi, nar, zeytun) zәngin tәrkib vә diyetik xüsusiyyәtlәri ilә fәrqlәnir. Onlardan bәzilәri tropik vә mülayim iqlim qurşağında yetişir. Subtropik meyvәlәr morfoloji tәrkibi vә yığımdan sonrakı xüsusiyyәtlәrinә görә bir-birindәn fәrqlәnir.
Qeyd olunan meyvәlәri xarab olma potensialına görә aşağıdakı qruplara bölmәk olar:
● Yüksәk: tәzә әncir, lokva, liçi.
● Orta: avokado, çerimoya, zeytun, xurma.
● Aşağı: sitrus meyvәlәri, keçibuynuzu (quru), quru әncir, xurma, innab, kivi meyvәsi, nar.
Bu fәsildә subtropik meyvәlәrin yığımdan sonrakı bioloji xüsusiyyәtlәri vә idarәetmә qaydaları barәdә mәlumat verilir. Eyni zamanda kommersiya baxımından mühüm әhәmiyyәt kәsb edәn sitrus meyvәlәri vә avokado xüsusi vurğulanır. Amerika Birlәşmiş Ştatlarında sitrus meyvәlәri әsasәn Arizona, Kaliforniya, Florida vә Texasda yetişdirilir. Dünya ölkәlәrindә yetişdirilәn limonun 30%-i, portağalın isә 40%-i ABŞ-ın payına düşür. Sitrus meyvәlәri әsasәn Florida ştatında yetişdirilir. Ştatda yetişdirilәn sitrus meyvәlәrinin 80%i emal edilir. Kaliforniyada yetişdirilәn sitrus meyvәlәri, demәk olar ki, tәzә meyvә bazarında satılır. Amerika Birlәşmiş Ştatlarında yetişdirilәn xurma, әncir, kivi, zeytun vә narın böyük hissәsi Kaliforniyanın payına düşür.
Avokadonun üç növü mövcuddur: Meksika növü (Bacon sortu), Qvatemala növü (Hass vә Reed sortları) vә Qәrbi Hind növü (Pallock vә Waldin sortları) vә bu növlәrin hibrid sortları (Fuerto). Florida ştatında iyuldan fevrala kimi avokado yetişdirilir. Kaliforniyanın avokadosu isә (Meksika, Qvatemala vә Meksika-Qvatemala hibrid sortları) ilboyu tәzә meyvә bazarına çıxarılır. ABŞ-da yetişdirilәn avokadonun 80%-i Kaliforniyanın payına düşür.
17.1. Morfoloji vә fizioloji xüsusiyyәtlәr
Morfoloji vә tәrkib xüsusiyyәtlәri. Avokado birtoxumlu armudabәnzәr (adәtәn girdә vә ya oval şәklindә) gilәmeyvәdir. Meyvәnin ölçüsü sortdan asılı olaraq dәyişir. Meyvәnin lәtinin verdiyi enerji eyni çәkidә olan әtin enerjisindәn daha yüksәkdir. Avokadonun tәrkibindә niasin vә tiamin vitaminlәri vardır. Ümumiyyәtlә, subtropik meyvәlәr arasında әn yüksәk protein göstәricisi avokado vә zeytuna aiddir. Kaliforniyada avokadonun minimum yetişkәnlik sәviyyәsi quru maddәlәrin miqdarı әsasında tәyin edilir. Meyvәnin tәrkibindә olan quru maddәlәrin miqdarı lәtin tәrkibindәki yağların miqdarı ilә sıx әlaqә tәşkil edir. Yığımdan qabaq quru maddәlәrin tәlәb olunan minimum miqdarı isә sortdan asılı olaraq 19-25% arasında dәyişir. Floridada yetişdirilәn sortların 17
tәrkibindә yağın miqdarı azdır. Bu sortların meyvәlәri tәqvim tarixinә әsasәn (tam çiçәklәnmә mәrhәlәsindәn sonrakı günlәrin sayına әsasәn) yığılır. Amerika Birlәşmiş Ştatlarında sitrus meyvәlәri yerli әhalini C vitamini ilә tәmin edәn mәhsullar arasında birinci yeri tutur. Sitrus meyvәsi xüsusi hesperid gilәmeyvә kimi tәsnif edilir. Meyvәnin qabığı iki hissәdәn ibarәtdir: epidermis vә ya bir neçә subepidermal tәbәqәdәn ibarәt piqmentli hissә (flavedo) vә ağ hissәdәn (albedo). Meyvәnin şirәli hissәsi isә şirә kisәciklәri ilә dolmuş seqmentlәrdәn ibarәtdir. Sitrus meyvәlәri üçün minimum yetişkәnlik sәviyyәsi şirәnin tәrkibinә (limon vә laym) vә ya hәll olan quru maddәlәrin miqdarına, titrlәnәn turşuluq göstәricisinә vә onların nisbәtinә (portağal, qreypfrut vә narıngi) әsasәn tәyin edilir.
Yığımdan sonrakı fizioloji xüsusiyyәtlәr. Mәlumdur ki, sitrus meyvәlәri qeyri-kilmakteridir, yәni belә meyvәlәrdә tәnәffüs vә etilen intensivliyi zәif olur. Avokadoda isә tәnәffüs vә etilen intensivliyi nisbәtәn yüksәk olmaqla, bu amil meyvәnin yetişmәsindә sürәtlәndirici rol oynayır. Yığımdan sonrakı dövrdә sitrus meyvәlәrinin tәrkibi bir o qәdәr dәyişmәsә dә, avokado istisna tәşkil edir. Belә ki, onun tәrkibi, teksturası vә dadında çoxsaylı dәyişikliklәr baş verir. Avokado ağacda yetişmir. Meyvәnin yetişmәsinә mane olan ingibitorların xüsusiyyәti dәqiq mәlum deyil, lakin bu maddәlәr yığımdan sonra 24 saat әrzindә tәsir göstәrir. Avokadonu 10 ppm etilen konsentrasiyasında, 85-95% nisbi rütubәtdә vә 15-180C (59-650F) temperaturda 12-48 saat saxlamaqla daha sürәtlә yetişdirmәk mümkündür. 250C (770F) temperaturda yetişmәni daha da sürәtlәndirmәk olar. Digәr tәrәfdәn isә, etilensiz mühitdә saxlanılan avokadonun ömrü uzanmaqla çürümә, yumşalma, soyuqdan zәdәlәnmә vә s. kimi proseslәrin inkişafı lәngiyir. Sitrus meyvәlәri soyuq gecәlәrin isti günlәrlә әvәzlәnmәsi nәticәsindә saralır vә ya narıncı rәng alır. Ona görә dә tropik bölgәlәrdә tam yetişkәnlik sәviyyәsinә çatmış vә yüksәk dad keyfiyyәtinә malik olan meyvәlәr saralmır. Bәzi bölgәlәrdә Valensiaportağal sortu tam narıncı rәng aldıqdan sonra yaşıllaşır (cәdvәl 17.1).
Cәdvәl 17.1
Seçilmiş sitrus meyvәlәrindә vә avokadoda soyuqdan zәdәlәnmәnin simptomları
Qeyd:
338 FӘSİL17
Yığımdan sonrakı idarəetmə sistemləri: subtropik meyvələr
339
Şәkil 17.1. Portağalda soyuqdan zәdәlәnmә simptomları (üzәrindәki lәkәlәr tәdricәn qonurlaşır)
Şәkil 17.2. Qreypfrutda soyuqdan zәdәlәnmәnin kәskinlik dәrәcәlәri
Şәkil 17.3. Limon meyvәsindә yaşıl yağ lәkәlәrinin kәskinlik dәrәcәsi
Sitrus meyvәlәrinin saralması nәticәsindә flavedo tәbәqәsindәki xlorofil itir, lakin lәtin yeyilә bilәn hissәsinin tәrkibi dәyişmir. Saraltmanın zәruriliyi vә müddәti meyvәnin sortundan vә vәziyyәtindәn (yığım vaxtı) asılıdır. Limon meyvәsi adәtәn etilenli vә ya etilensiz mühitdә, 160C (60,80F) temperaturda saraldılır. Temperatur sәviyyәsini yüksәltmәklә mәhsulu daha sürәtlә saraltmaq olar. Kaliforniya ştatında portağalın vә qreypfrutun aşağıdakı mühitdә saraldılması tövsiyә edilir:
● Temperatur: 20-250C (68-770F);
● Nisbi rütubәt: 90%;
● Etilenin konsentrasiyası: 5-10 ppm;
●Havanın dövr etmәsi: dәqiqәdә bir kameranın hәcmi;
● Ventilyasiya: kameranın havası saatda bir-iki dәfә dәyişdirilmәli vә ya CO2↑ qazı 0,1%-dәn aşağı sәviyyәdә saxlanılmalıdır.
● Florida ştatında isә temperaturun 27-290C (80,684,20F), etilen konsentrasiyasının isә 1-5 ppm olması tövsiyә edilir.
Fizioloji pozuntular. Mәhsulun soyuqdan zәdәlәnmәsi. Soyuqdan (soyutmadan) yaranan zәdәlәrә qarşı subtropik meyvәlәrin hәssaslığı onun növ vә sortundan asılı olaraq dәyişir. Belә ki, soyuducu anbar mühitindә limon vә ya qreypfrut meyvәlәri portağaldan vә narıngindәn daha tez zәdәlәnir (şәkil 17.1, şәkil 17.2).
Florida ştatında becәrilәn portağal sortları Kaliforniya vә Arizonada becәrilәnlәrlә müqayisәdә belә zәdәlәrә qarşı nisbәtәn davamlı olur. Hachiya xurması, әncir vә kivi meyvәlәri soyuqdan yaranan zәdәlәrә qarşı hәssas olmasa da, Fuyuxurması, nar, zeytun vә digәr subtropik meyvәlәr soyuqdan tez zәdәlәnir. Yetişmiş avokado aşağı temperaturun tәsirinә daha davamlı olur vә zәdәlәnmir. Digәr pozuntular. Yığımdan әvvәlki vә sonrakı dövrlәrdә müxtәlif növ meyvәlәr donma temperaturundan aşağı dәrәcәlәrdә ciddi zәdәlәrә mәruz qalır. Bu halda sitrus meyvәlәr quruyaraq korlanır vә qablaşdırma mәntәqәlәrindә üzmә vә ya rentgen metodları ilә seçilәrәk atılır.
Yığımdan әvvәlki dövrdә sitrus meyvәlәri vә avokado günәşdәn yanaraq zәdәlәnә bilәr. 250C (770F)-dәn yuxarı temperaturda avokadonun lәti yumşalır, qabığı qaralır vә dadı itir. Sitrus meyvәsinin qabığında donma zәdәsindәn başqa aşağıdakı pozuntular yarana bilәr:
Yağ lәkәlәri vә ya oleosellüyoz (yağ hüceyrәlәrinin parçalanması, yağın axması vә әtraf toxumaları zәdәlәnmәsi, şәkil 17.3);
Navelportağal sortunda qabığın lәkәlәnmәsi (yığımdan әvvәlki dövrdә qabığın hәddindәn artıq yetişmәsinә gibberellin turşusu ilә nәzarәt etmәk olar);
Portağalda saplağı әhatә edәn qabığın parçalanması;
Saplağı әhatә edәn qabığın büzüşmәsi vә parçalanması, meyvәnin bioloji cәhәtdәn qocalması.
17.2. Patoloji parçalanma
Avokado. Avokado meyvәsini bir neçә patogen orqanizm zәdәlәyә bilir. Yığımdan sonrakı dövrdә Kaliforniya avokadosuna әsasәn Dothiorella gregaria (ola bilsin ki, Botrysphaeria ribis patogeninin qeyri-cinsi mәrhәlәsidir) patogeni ziyan vurur. Rütubәtli bölgәlәrdә, mәsәlәn Florida ştatında antraknoz xәstәliyini dә müşahidә etmәk olar. Kaliforniyada mәhsul yığımı vaxtı havanın rütubәtli olmadığı tәqdirdә heç bir patogen orqanizm ciddi problem yaratmır. Floridada vә digәr rütubәtli bölgәlәrdә saplaq sonluğunun çürümәsi (Diplodia natalesis, Phomopsis citri) ciddi tәhlükә yarada bilәr. Belә halların qarşısını almaq üçün müxtәlif mübarizә tәdbirlәri hәyata keçirilir, o cümlәdәn meyvә bağlarında ciddi sanitariya qaydaları tәtbiq edilir, yığımdan әvvәlki dövrdә bağa fungisid sәpilir, yığım vә yüklәmә-boşaltma zamanı fiziki zәdәlәnmә hallarının qarşısı alınır, yığılmış mәhsul dәrhal optimal temperatur dәrәcәsinә kimi soyudulur vә bazara çıxarılmış mәhsulun temperaturu lazımi sәviyyәdә idarә edilir.
Sitrus meyvәlәri. Yığımdan sonrakı dövrdә yaranan xәstәliklәr sitrus meyvәlәrinin ömrünü qısaldır. Mavi kif (Penicillium italicum) vә yaşıl kif (Penicillium digitatum) xәstәliklәri bütün sitrus meyvәlәrindә müşahidә edilir. Rütubәtli әrazilәrdә saplaq sonluğunun çürümәsi (Diplodia spp. vә Phomopsis spp.) vә antraknoz (Colletotrichum gloeosporioides) xәstәliklәri geniş yayılır. Turş çürümә xәstәliyi (Geotrichum candidum) uzun müddәt anbarda saxlanılmış limona, xüsusilә dә rütubәtli mövsümdә ziyan vurur. Kaliforniyada soyuq vә yağıntılı günlәrdәn sonra fitoftoroz qonur çürümә xәstәliyi dә müşahidә edilir. Bu xәstәliyin qarşısını termiki müalicә üsulları ilә almaq olar. Alternariya xәstәliyi isә (Alternaria citri) adәtәn meyvәnin kasacığında әmәlә gәlir. Sitrus meyvәlәrinin xәstәliklәrini aşağıdakı proseduraların әsasında azaltmaq olar: Mühitdәki patogen populyasiyalarının sayını azaltmaq. Yığımdan sonrakı dövrdә saplaq sonluğunun çürümәsi vә antaknoz kimi xәstәliklәrә qarşı mübarizә aparmaq üçün yığımdan әvvәlki dövrdә sәmәrәli tәdbirlәr proqramı hәyata keçirmәk lazımdır. Meyvәlәrin xlorlu (mәsәlәn, natrium hipoxloritli) suda yuyulması mәslәhәt görülür. Sahәdә istifadә olunan qablar, qablaşdırma avadanlıqları vә soyuducu kameralar mütәmadi olaraq 1%-lik formaldehid vә ya ammonium tәrkibli mәhlulla fumiqasiya edilmәlidir. Limonun saxlandığı kameralarda Penicillium göbәlәyinin sporları ilә dolu havanı xüsusi filtrlәrlә tәmizlәmәk vә dәyişmәk lazımdır. Meyvәnin infeksiyaya qarşı müqavimәtinin güclәndirilmәsi. Yığım vaxtı vә yığımdan sonrakı dövrdә mexaniki zәdәlәrin qarşısı alınmalıdır. Yığımdan sonrakı dövrdә temperatur vә nisbi rütubәti tәlәb olunan sәviyyәdә saxlamaq lazımdır. Özәk toxumasını qorumaq vә saplaq sonluğunun çürümәsinin qarşısını almaq üçün limon meyvәlәrinin 2,4-D (200 ppm) ilә müalicә edilmәsi mәslәhәt görülür. 2,4-D preparatına alternativ olaraq gibberellin turşusunu da (mumun tәrkibindә 50 ppm) istifadә etmәk olar. Bu müalicә anbar mühitindә Geotrichum göbәlәyinin törәtdiyi xәstәliyin qarşısını müәyyәn dәrәcәdә alır. Yığımdan sonrakı dövrdә mәhsulu müxtәlif fungisidlәrlә, o cümlәdәn natrium ortofenilfenol (SOPP), tiabendizol (TBZ), ikinci dәrәcәli butilamin vә imazalil ilә müalicә etmәk lazımdır. Müasir dövrdә yeni fungisidlәrin sәmәrәliliyi mütәmadi olaraq qiymәtlәndirilir. Fungisidlәri seçәrkәn onların istifadә üçün vә ya idxalçı ölkәlәr tәrәfindәn qәbul edilib edilmәdiyi nәzәrә
340 FӘSİL17
Yığımdan sonrakı idarəetmə sistemləri: subtropik meyvələr
341
alınmalıdır. Xәstәliklәrә qarşı mübarizә proqramında fungisidlәri mәqsәdyönlü şәkildә istifadә etmәk lazımdır, çünki patogen mikrporqanizmlәr belә preparatlara qarşı tez müqavimәt yaradır.
17.3. Yığımdan sonrakı dövrdә fungisidlәri әvәz edәn alternativ variantlar
Yığımdan sonrakı dövrdә fungisid vә ya onu әvәz edәn hәr hansı vasitә ilә müalicә edilmәyәn sitrus meyvәlәrinin ömrü xeyli dәrәcәdә qısalır. Bu sәbәbdәn tәzә meyvәlәrin ixracı (hava yolu ilә daşınan mәhsullar istisna olmaqla) azalır, yerli vә ixrac bazarlarına çıxarılmış mәhsullara böyük ziyan dәyir. Belә halların qarşısını almaq üçün fungisidlәrin әvәzinә uzunmüddәtli vә qısamüddәtli alternativ variantlardan istifadә etmәk olar.
Qısamüddәtli alternativ variantlar. Yığım vә yığımdan sonrakı dövrdә mexaniki zәdәlәrin qarşısını almaq üçün ehtiyat tәdbirlәri görmәk lazımdır. Mexaniki zәdәlәr nә qәdәr az olarsa, göbәlәklә yoluxma vә çürümә halları da bir o qәdәr azalmış olur. Qeyd etmәk lazımdır ki, nisbi rütubәti optimal sәviyyәdә saxlamaqla vә satışın bütün mәrhәlәlәrindә görülәn işlәri sürәtlәndirmәklә sitrus meyvәlәrinin ömrünü (meyvәnin sortundan asılı olaraq) tәxminәn 2-3 hәftә uzatmaq olar.Mәhsulları nәzarәtli (CA) vә ya dәyişdirilmiş (MA) saxlanma mühitlәrindә (o cümlәdәn karbon monoksid tәrkibli mühitdә) daşımaq vә ya müvәqqәti olaraq saxlamaq olar. Yığılmış sitrus meyvәlәrini 5-10% CO2↑ vә 5% O2↑ qazlarından ibarәt mühitdә bir çox göbәlәk xәstәliklәrindәn qorumaq olar. CO2↑ qazının istifadәsi zamanı işçilәrin sağlamlığını qorumaq üçün ciddi ehtiyat tәdbirlәri görülmәlidir. Qeyd etmәk lazımdır ki, belә saxlanma mühitlәrinin xәrci fungisidlә aparılan müalicәlәrin xәrcindәn yüksәkdir.
Bununla belә, meyvәlәrin fungistatik CA mühitinә (yüksәk CO2↑ tәrkibli vә O2↑ qazından ibarәt olan vә ya olmayan mühit) qarşı müqavimәtini qiymәtlәndirmәk vә CO2↑ qazının dad keyfiyyәtinә göstәrdiyi mәnfi tәsirlәri azaltmaq üçün daha geniş miqyasda elmi tәdqiqatlar aparmaq lazımdır. Müasir dövrdә bioloji mübarizә vasitәlәrinin, yәni antaqonist mikroorqanizmlәrin sәmәrәliliyi hәrtәrәfli şәkildә qiymәtlәndirilir. Qeydiyyatdan keçmiş bәzi bioloji mәhsullar yığımdan sonrakı dövrdә fungisidlәrlә birlikdә vә ya ayrı şәkildә (aşağı konsentrasiyada) istifadә edilә bilәr. Uzunmüddәtli alternativ variantlar. Çürümәyә qarşı mübarizә mәqsәdilә mәhsulun ionlaşdırıcı şüalarla müalicә olunması tәklif edilmişdir. Bu zaman müalicәnin sәmәrәli dozası 1,5-2,0 kGy (150-200 krad) arasında dәyişir vә belә dozada müalicә olunan meyvәnin qabığı zәdәlәnә vә yumşala bilәr. Bundan başqa, tәzә meyvәlәrin şüalandırılması üçün tәtbiq olunan әn yüksәk limit 1 kGy-dır (100 kraddır). Tәlәb olunan dozanı vә müalicәnin zәrәrli tәsirlәrini termiki müalicә üsulları ilә azaltmaq olar. Elmi tәdqiqatlar göstәrir ki, sitrus meyvәlәrini 440C (1110F) temperaturlu suda 2-4 dәqiqә saxlamaqla meyvәnin qabığındakı göbәlәk sporlarını mәhv etmәk vә çürümәni azaltmaq mümkündür. Termiki müalicәnin çatışmayan cәhәtlәrindәn biri dә çürümәyә mane olan vә meyvәni zәdәlәyәn zaman-temperatur kombinasiyalarının bir-birinә qarışmasıdır. Çürümә xәstәliklәri törәdәn göbәlәklәrә qarşı davamlı sitrus sortlarının yetişdirilmәsi dә uzunmüddәtli alternativ variant hesab edilir.
17.4. Yığımdan sonrakı idarәetmә qaydaları
Mәhsul yığımı. Sitrus meyvәlәrinin mexaniki üsulla yığılması çoxsaylı elmi araşdırmaların mövzusu olsa da, әlverişli yığım sistemi hәlәlik mövcud deyil.
Meyvәnin tökülmәsini sürәtlәndirәn kimyәvi dәrmanları mexaniki yığım sisteminә aid etmәk olar. Yığıma kömәk edәn bir sıra vasitәlәrin, mәsәlәn sәyyar nәrdivanların vә platformaların effektivliyi sınaqdan keçirilsә dә, kommersiya tәsәrrüfatlarında belә vasitәlәr çox az istifadә edilir. Kaliforniya avokadosu (şәkil 17.4) vә digәr sitrus meyvәlәri әl qayçıları ilә yığılır. Floridanın bәzi sitrus meyvә tәsәrrüfatlarında meyvәlәr burulub dartılaraq yığılır, lakin bu yığım metodu çürümәyә qarşı hәssaslığı artırır. Floridada emal üçün nәzәrdә tutulmuş portağal vә qreypfrut meyvәlәri silkәlәnir vә yerdәn yığılır, lakin meyvәlәr yığımdan sonra bir-iki gün müddәtindә emal olunmasına baxmayaraq ciddi şәkildә zәdәlәnmiş olur.
Qablaşdırma mәntәqәsindә görülәn işlәr. Şәkil 17.5-dә Kaliforniya ştatında tәtbiq olunan yığımdan sonrakı idarәetmә qaydalarının sxemi verilir.
*Kal meyvәlәri topdansatış vә ya paylanma mәntәqәlәrindә yetişdirmәk olar. Şәkil 17.5. Avokadonun yığımdan sonrakı dövrdә idarә edilmәsi
342 FӘSİL17
Şәkil 17.4. Avokadonun yığılması
343 Yığımdan sonrakı idarəetmə sistemləri: subtropik meyvələr
Şәkil 17.6. Qablaşdırma mәntәqәsindә avokadonun quru halda boşaldılması
Şәkil 17.7. Avokadonun çәkiyә görә çeşidlәnmәsi
Şәkil 17.8. Avokadonun qablaşdırılması
Şәkil 17.6, şәkil 17.7 vә şәkil 17.8-dә isә boşaltma, çeşidlәmә vә qablaşdırma işlәri tәsvir edilir.
Şәkil 17.9-da isә qablaşdırma mәntәqәsindә görülәn işlәrin mәrhәlәlәri göstәrilmişdir.
Şәkil 17.9. Sitrus meyvәlәrinin yığımdan sonrakı dövrdә idarә edilmәsi
Şәkil 17.10. Sitrus meyvәlәrinin isti hava ilә qurudulması
Şәkil 17.11. Sitrus meyvәlәrinin keyfiyyәtә görә çeşidlәnmәsi
Şәkil 17.12. Sitrus meyvәlәrinin sürәtlә qablaşdırılması
Şәkil 17.13. Portağal üçün avtomat qablaşdırma sistemi
Şәkil 17.10, şәkil 17.11, şәkil 17.12, şәkil 17.13 vә şәkil 17.14dә meyvә qabığının qurudulması, mәhsulun keyfiyyәtә görә çeşidlәnmәsi, әllә qablaşdırılması vә paketlәnmәsinin tәsviri verilir. Limon meyvәsi elektron avadanlıqlarda әsasәn dörd rәng sinfinә (tünd yaşıl, açıq yaşıl, gümüşü vә sarı) uyğun olaraq çeşidlәnir (şәkil 17.15). Florida ştatında bәzi portağal vә tanjelo (qreypfrutla narınginin hibridi) sortları tәsdiqlәnmiş qida boyası ilә rәnglәnir, lakin Kaliforniya ştatında bu proseduranın tәtbiqinә icazә verilmir. Sitrus meyvәlәri müxtәlif metodlarla, o cümlәdәn hidro-soyutma, adi kamera vә tәzyiqli hava ilә soyudulur. Əksәr müәssisәlәrdә sitrus meyvәlәrinin lazımi sәviyyәdә vә sürәtlә soyudulması xüsusi әhәmiyyәt kәsb edir. Hermetik qablaşdırılma üsulu (ayrı-ayrı meyvәlәrin müxtәlif növ plastik plyonkalara bükülmәsi) sınaqdan keçirilmiş vә hal-hazırda bәzi daşınma şirkәtlәri tәrәfindәn tәtbiq edilmәkdәdir. Bu yolla qablaşdırılan meyvәlәrdә su itkisi azalır, xәstәlik yayılmır vә qabığın keyfiyyәti qorunub saxlanır, çünki meyvәnin әtrafında nisbi rütubәt yüksәk sәviyyәdә olur. Çürümәnin qarşısını almaq üçün meyvәlәri fungisidlә müalicә etdikdәn sonra bükmәk lazımdır. Hermetik qablaşdırma sitrus meyvәlәrinin qısa müddәtdә saxlanılması (soyudulmadan) üçün nәzәrdә tutulsa da, bu cür qablaşdırılmış meyvәlәri soyuducu kameralarda uzun müddәt saxlamaq mümkündür. Müәyyәn bölgәlәrdә yetişdirilәn sitrus meyvәlәrini bazara göndәrmәzdәn qabaq hәşәratlardan tәmizlәmәk lazımdır. Ən geniş yayılmış dezinfeksiya metodu isә meyvәlәrin milçәyә qarşı etilen dibromidlә (EDB) fumiqasiya edilmәsidir. 1987ci ildә EDB maddәsi Ətraf Mühitin Mühafizәsi Agentliyi (EPA) tәrәfindәn tәsdiqlәnmiş siyahıdan çıxarılmışdır. Hәmin ildәn başlayaraq sitrus mәhsulları metil bromidlә vә fosfinlә fumiqasiya edilir vә ya aşağı temperaturda (soyuq müalicә) müalicә olunur. Qeyd etmәk lazımdır ki, bu müalicәlәr fitotoksikliklik yaradır. Onun nәticәsindә yaranan itkilәri azaltmaq üçün meyvәni 160C (610F) temperaturda bir hәftә saxladıqdan sonra soyuq müalicә etmәk lazım gәlir. Kimyәvi fumiqasiyanın alternativ variantlarına termiki müalicә üsullarını, şüalandırmanı vә nәzarәtli saxlanma (CA) mühitini aid etmәk olar. Mәhsul yığımı vaxtı meyvәlәrin karantin müalicәsinә qarşı reaksiyası yetişkәnlik mәrhәlәsindәn vә sortdan asılı olaraq dәyişir.
Şәkil 17.14. Sitrus meyvәlәrinin istehlakçılar üçün nәzәrdә tutulmuş kisәlәrә yığılması
344 FӘSİL17
Yığımdan sonrakı idarəetmə sistemləri: subtropik meyvələr
345
Şәkil 17.15. Limonu rәngә görә çeşidlәyәn avadanlıq
Sitrus meyvәlәrinin keyfiyyәti vә saxlanma müddәti. Yığımdan әvvәlki vә sonrakı dövrlәrdә sitrus meyvәlәrinin tәrkibi, keyfiyyәti vә saxlanma potensialına bir sıra amillәr tәsir edir. Yığımdan әvvәlki amillәrә meyvәnin sortu, çalaqalatı vә yetişkәnlik sәviyyәsi, yığım mövsümü, ağacın vәziyyәti (möhkәmliyini), hava şәraiti (temperatur, nisbi rütubәt vә s.) vә әnәnәvi aqrotexniki qaydaları (gübrәlәmә, suvarma, zәrәrvericilәrә vә xәstәliklәrә qarşı mübarizә tәdbirlәri, boy atmanı tәnzimlәyәn maddәlәr vә s.) aid etmәk olar. Yığım metodları meyvәlәrin bәrabәr formada olmasına vә mexaniki zәdәlәrin yaranma dәrәcәsinә tәsir edir. Yığımdan sonrakı dövrdә sitrus meyvәlәrinin ömrünә tәsir edәn amillәrә isә yığım, qablaşdırma vә soyutma arasında baş verәn lәngimәlәri, saraltma (yetişdirmә) qaydalarını, mumlamanı, fungisidlә müalicәni, hermetik qablaşdırma üsullarını, boy atmanı tәnzimlәyәn maddәlәrin tәtbiqini, temperatur vә nisbi rütubәtin idarә edilmәsini, elәcә dә anbar mühitindә etilenin vә digәr uçucu maddәlәrin yayılma sәviyyәsini aid etmәk olar. Anbar mühitini etilendәn tәmizlәdikdә sitrus meyvәlәrinin bioloji cәhәtdәn qocalması vә çürümәsi lәngiyir.
Saxlanma. Sitrus meyvәlәrinin bәzi sortları yetişkәnlik sәviyyәsinә çatdıqdan sonra 5 ay ağacda qala bilәr. Avokado meyvәsi yetişdikdәn sonra 3-12 hәftә ağacda qalır (meyvәnin sortundan asılı olaraq) vә bir müddәtdәn sonra tökülür. Meyvәnin “ağacda saxlanma” müddәti sortun xüsusiyyәtlәrindәn asılı olaraq dәyişir, lakin
Cәdvәl 17.2
Seçilmiş sitrus meyvәlәrinin vә avokadonun optimal saxlanma şәrtlәri
Qeyd:
ağacda qalmış sitrus meyvәlәri vә avokado tez xarab ola bilәr. Cәdvәl 17.2-dә sitrus meyvәlәrinin saxlanma şәrtlәri barәdә qısa mәlumat verilir. Bu tövsiyәlәr hәmçinin mәhsulun daşınması vә müvәqqәti olaraq saxlanılması üçün nәzәrdә tutulur.
17.5. Ədәbiyyat
Baldwin, E.A. 1993. Citrus fruits. In G.B.Seymour et al., eds., Biochemistry of 1. fruit ripening. London: Chapman and Hall. 107–149. Biale, J.B., and R.E.Young. 1971. The avocado pear. In A.C.Hulme, ed., The 2. biochemistry of fruits and their products. Vol. 2. New York: Academic Press. 2–64.
Bower, J.P., and J.G.Cutting. 1988. Avocado fruit development and ripening 3. physiology. Hort. Rev. 10:229–271.
Ceponis, M.J., R.A.Cappellini, and G.W.Lightner. 1986. Disorders in citrus 4. shipments to the New York market, 1972–1984. Plant Dis. 70:1162-1165. Davies, F.S., and L.G.Albrigo. 1994. Fruit quality, harvesting and postharvest 5. technology. In F.S.Davies and G.Albrigo, Citrus. Wallingford, UK: CAB International. 202–224.
Dezman, D.J., S.Nagy, and G.E.Brown. 1986. Postharvest fungal decay control 6. chemicals: Treat- ments and residues in citrus fruits. Residue Rev. 97:37–92. Eaks, I.L. 1977. Physiology of degreening: Summary and discussion of related 7. topics. Proc. Int. Soc. Citricult. 1:223–226.
Eckert, J.W., and I.L.Eaks. 1989. Postharvest disorders and diseases of citrus 8. fruits. In W. Reuther et al., eds., The citrus industry. Vol. 5. Oakland: Univ. Calif. Div. Ag. and Nat. Res. Publ. 3326. 179–260 Grierson, W., and T.T.Hatton. 1977. Factors involved in storage of citrus fruits: A new evalu- ation. Proc. Int. Soc. Citricult. 1:227–231.
Grierson, W., W.M.Miller, and W.F.Wardowski. 1978. Packingline machinery 9. for Florida citrus packinghouses. Univ. Fla. Coop. Ext. Serv. Bull. 803. 30 pp. Lee, S.K., R.E.Young, P.M.Shiffman, and C.W.Coggins Jr. 1983. Maturity 10. studies of avocado fruit based on picking dates and dry weight. J. Am. Soc. Hort. Sci. 108:390–394.
Lindsey, P.J., S.S.Briggs, K.Moulton, and A.A.Kader. 1989. Postharvest fungicides 11. on citrus: Issues and alternatives. In Chemical use in food processing and postharvest handling: Issues and alternatives. Davis: Univ. Calif. Ag. Issues Ctr. 23–38.
Nagy, S., and J.A.Attaway, eds. 1980. Citrus nutrition and quality. Symposium 12. Series 143. Washington: American Chemical Society. 456 pp. Nagy, S., and P.E.Shaw. 1980. Tropical and subtropical fruits: Composition, 13. properties, and uses. Westport, CT: AVI. 570 pp. Schirra, M., ed. 1999. Advances in postharvest diseases and disorders control of 14. citrus fruit. Trivandrum, India: Research Signpost. 161 pp. Seymour, G.B., and G.A.Tucker. 1993. Avocado. In G. B. Seymour et al., eds., Biochemistry of fruit ripening. London: Chapman and Hall. 53–81.
Smoot, J.J., L.G.Houck, and H.B.Johnson. 1971. Market diseases of citrus and 15. other subtropical fruits. USDA Handb. 398. 115 pp. Ting, S.V., and J.A.Attaway. 1971. Citrus fruits. In C. Hulme, ed., The biochemistry of fruits and their products. Vol. 2. New York: Academic Press. 107–171.
346 FӘSİL17
347 Yığımdan sonrakı idarəetmə sistemləri: subtropik meyvələr
Ting, S.V., and R.L.Rousett. 1986. Citrus fruits and their products—Analysis 16. and technology. New York: Marcel Dekker. 312 pp. Wardowski, W.F., S.Nagy, and W.Grierson, eds. 1986. Fresh citrus fruits. 17. Westport, CT: AVI. 571 pp.
349 Yığımdan sonrakı idarəetmə sistemləri: qərzəkli meyvələr
Adel A. Kader vә Ceyms F. Tompson
18
Yığımdan sonrakı idarəetmə sistemləri: qərzəkli meyvələr
Yığım vә yığımdan sonrakı idarәetmә qaydalarını lazımi sәviyyәdә tәtbiq etmәklә qәrzәkli meyvәlәrin mәhsuldarlığını vә keyfiyyәtini maksimum dәrәcәdә artırmaq olar. Bu fәsildә Kaliforniyanın üç әsas meyvәsinin – badam, püstә vә qozun – idarәetmә qaydaları vә onların keyfiyyәtә vә tәhlükәsizliyә göstәrdiyi tәsirlәr barәdә qısa mәlumat verilir.
18.1. Mәhsul yığımı
Yığım vaxtı. Qәrzәkli meyvәlәr yetişdikdәn sonra mümkün qәdәr tez yığılmalıdır. Yığımın gecikmәsi nәticәsindә mәhsulun keyfiyyәti aşağı düşür vә zәrәrverici hәşәratların (xüsusilә dә portağal qurdunun) vә göbәlәklәrin yayılmasına şәrait yaranmış olur. Optimal yığım vaxtı aşağıdakı göstәricilәr әsasında tәyin edilir:
● Badam: qәrzәyin açılması (parçalanması), qәrzәyin qabıqdan ayrılması, meyvәnin qoparılmasına sәrf olunan qüvvәnin azalması (meyvәdә ayrılma zonasının yaranması), qәrzәyin, qabığın vә lәpәnin quruması;
● Püstә: qәrzәyin qabıqdan asanlıqla ayrılması, qabığın açılması (parçalanması), meyvәnin qoparılmasına sәrf olunan qüvvәnin azalması, lәpәnin quru çәkisi vә xam yağ tәrkibi;
● Qoz: qәrzәyin asanlıqla qoparılması, lәpәni әhatә edәn toxumanın qonurlaşması (lәpәlәrin ortasında vә әtrafındakı toxumanın qonurlaşması). İsti iqlimi әrazilәrdә meyvәnin qәrzәyi çox vaxt lәpәdәn gec yetişir.
Meyvәlәrin bәrabәr sәviyyәdә yetişmәmәsi yığım vaxtı müәyyәn problemlәrin yaranmasına sәbәb olur. Ağacın әtrafındakı meyvәlәr adәtәn orta hissәdәki meyvәlәrdәn tez yetişir. Bu problemin qarşısını almaq vә ya yetişmә prosesini sürәtlәndirmәk üçün etefon maddәsindәn istifadә edilir. Qeyd etmәk lazımdır ki, etefon maddәsinin tәsiri meyvәnin növündәn asılı olaraq dәyişir, yәni meyvәlәr bәrabәr sәviyyәdә yetişmir, mәhsuldarlıq aşağı düşә bilir vә ağacda qommoz yaranır. Ona görә dә badam ağacına etefon verilmir. Püstәnin üzәrindә aparılmış tәcrübәlәr onu göstәrir ki, etefon maddәsi meyvәnin yetişmәsinә tәsir etmir. Qoz ağacına etefon vermәklә (lәpәni әhatә edәn toxumanın qonurlaşdığı zaman) mәhsul yığımını 7-10 gün әrzindә (etefon verilmәdikdә 15-20 gün) tamamlamaq olar. Kommersiya tәsәrrüfatlarında bu müalicә üsulu qozun yığılması üçün tәtbiq edilir, lakin etefonun tәsiri nәticәsindә stressә mәruz qalmış ağacların yarpaqları tökülә bilәr.
Yığım qaydaları. Kaliforniya ştatında yığım mövsümü meyvәnin sortundan, istehsal bölgәsinin xüsusiyyәtlәrindәn vә tәtbiq olunan әnәnәvi aqrotexniki qaydalardan asılı olaraq dәyişir. Badam meyvәsi iyul vә oktyabr ayları arasında yığılır. Püstә isә (xüsusәn dә Kermansortu) sentyabrda yığılır. Qozun yığımı sentyabr – oktyabr aylarında başlayır. Yığımın gecikmәsi nәticәsindә qoz lәpәlәri qaralır vә mәhsulun satış qiymәti aşağı düşür. Badam vә qoz bağlarında cәrgәarası hissәlәrin tәmizlәnmәsi çox vacibdir, çünki meyvәlәr yerdәn yığılır. Meyvәni yerdәn mümkün qәdәr tez götürmәk, qәrzәkdәn ayırmaq vә qurutmaq
Şәkil 18.1. Badam vә qozun yığılması üçün ağacı silkәlәyәn maşın
Şәkil 18.2. Qoz bağında istifadә olunan süpürücü (şotkalı) maşın
Şәkil 18.3. Püstәnin mexaniki-tutucu sistemlә yığılması
lazımdır, әks halda mәhsulda kif vә qabıq lәkәlәri әmәlә gәlә bilәr.
Mәhsul yığımı çox vaxt mexaniki avadanlıqlarla hәyata keçirilir. Adәtәn badam vә qoz ağacları mexaniki avadanlıqlarla silkәlәnir (şәkil 18.1). Bu zaman meyvәlәr yerә tökülür, cәrgә formasında dırmıqlanır vә süpürücü (şotkalı) maşınla yığılır (şәkil 18.2).
Püstә bağlarında mәhsul yığımı mexaniki-tutucu avadanlıqlarla hәyata keçirilir (şәkil 18.3) vә meyvәlәr 1,2x1,2x0,6 m (4x4x2 fut) ölçülü qablara yığılır. Püstәni silkәlәyәrәk yerә tökmәk olmaz, çünki meyvәnin nәmlik dәrәcәsi yüksәk, qabığı isә açıq olur. Dik vә hündür әrazilәrdә mexaniki avadanlıqların istifadәsi çәtinlәşir, ona görә dә belә bağlarda mәhsulu әllә yığmaq lazımdır. Belә ki, ağacın altına brezent parça sәrilәrәk budaqlara rezin toxmaqla vurulur vә ya silkәlәnir. Nәticәdә meyvәlәr brezentin üzәrinә tökülür.
18.2. Yığımdan sonrakı idarәetmә qaydaları
Şәkil 18.4-dә badam, püstә vә qozun yığımdan sonrakı dövrdә idarә edilmәsi üçün tәtbiq olunan qaydalar müqayisә edilir. Bu baxımdan bәzi mәsәlәlәri nәzәrә almaq lazım gәlir. Yerә tökülmüş badam meyvәlәrini mümkün qәdәr tez yığmaq lazımdır, çünki kәskin hava şәraitindә, xüsusilә dә yağışlı havalarda torpaqla tәmasda olan meyvә göbәlәk xәstәliklәrinә yoluxur vә müxtәlif hәşәratların tәsirinә mәruz qalır. Rütubәtli vә isti hava şәraitindә badamın daxili toxumalarında rәng pozuntusu vә gizli zәdәlәr әmәlә gәlir. Zәdәlәnmiş meyvәnin lәpәsi qaralır vә kәskin hallarda dadı itir. Yığılmış qoz mümkün qәdәr tez qәrzәkdәn ayrılmalı vә qurudulmalıdır. Yerdә qalmış qozun lәpәsi, xüsusilә yüksәk әtraf mühit temperaturunda, mәsәlәn 320C (900F)-dә 3 saatdan sonra xarab olur. Püstәni yığdıqdan sonra tez qәrzәkdәn çıxarmaq vә qurutmaq lazımdır, әks halda meyvәnin qabığı çürüyür vә lәkә әmәlә gәlir. Qәrzәkdәn çıxarılmamış püstәni 400C (1040F) temperaturda 16 saat saxladıqda qabıqda lәkәlәr meydana gәlir. Qeyd etmәk lazımdır ki, Kaliforniyanın quraq mühitindә püstәni 250C (770F) temperaturda 24 saat saxlamaq mümkündür. Qәrzәkdәn çıxarılmamış püstәni hava ilә soyudaraq daşımaq da olar. Əgәr qurutma mәntәqәsindә tәzә (qәrzәkli) püstәni müvәqqәti olaraq saxlamaq ehtiyacı yaranarsa, bu halda meyvәni soyudaraq 00C (320F) temperaturda vә 70%-dәn aşağı nisbi rütubәt sәviyyәsindә saxlamaq lazımdır. Mәhsulu soyuducu kameraya yığmazdan qabaq bütün qüsurlu meyvәlәr, yarpaqlar, kiçik budaqlar vә çürümәyә qarşı hәssas olan digәr yad maddәlәr seçilәrәk atılmalıdır.
350 FӘSİL18
351 Yığımdan sonrakı idarəetmə sistemləri: qərzəkli meyvələr
Şәkil 18.4. Badam, qoz vә püstәnin yığımdan sonrakı dövrdә idarә edilmәsi
Anbarda saxlanılan meyvәlәri zәrәrverici hәşәratlardan qorumaq üçün әksәr hallarda metil bromidlә vә ya hidrogen fosfidlә fumiqasiya aparılır. Temperaturun 150C (590F)-dәn yüksәk olduğu tәqdirdә saxlanma müddәtindәn asılı olaraq fumiqasiyanı vaxtaşırı tәkrarlamaq lazım gәlir.
Qurutma. Su kütlәsi bitki toxumasında 3 formada olur: bağlı (kimyәvi rabitәnin tәsiri altında digәr tәrkib hissәlәrә bağlanmış), udulmuş (uducu maddәlәrә molekullar vasitәsilә cәlb edilmiş) vә hopmuş (kapillyarların zәif tәsiri altında hüceyrәnin xaricindәki boşluqlarda sәrbәst formada saxlanmış). Udulmuş vә hopmuş su kütlәsi “sәrbәst sudan” ibarәt olur. Bu suyun әksәr hissәsi quruyaraq yox olur. Bağlı su kütlәsi çox yüksәk temperaturda quruyur vә üzvi maddәlәrә parçalanır. Badam, püstә vә qozun nәmlik sәviyyәsi müvafiq olaraq 5-15%, 40-50% vә 1030% (tәzә mәhsulun çәkisinә görә) arasında dәyişir. Yığılmış meyvәlәrin sabitliyini vә tәhlükәsizliyini tәmin etmәk üçün mәhsulu mümkün qәdәr tez bir müddәtdә 5-8% nәmlik dәrәcәsinә kimi (suyun aktivliyi 0,50-0,65 olmaqla) qurutmaq lazımdır.
Badam. Badamın әksәr hissәsi tәbii halda, yәni bağda quruyur, lakin yığım mövsümünün yağıntılı keçdiyi tәqdirdә mәhsulu isti hava axını ilә qurutmaq olar. Nәm badam meyvәsinin qәrzәyini çıxarmazdan qabaq fasilәli qurutma avadanlığında 49-540C (120-1300F)-dә, fasilәsiz qurutma avadanlığında isә 820C (1800F)-dә qurutmaq lazımdır. Fasilәli qurutma avadanlığı tutumu 5 ton olan vaqonlardan ibarәtdir. İsti hava axını vaqonun döşәmәsindәki dәliklәrdәn daxil olaraq meyvәlәrin alt hissәsinә paylanır. Fasilәsiz qurutma avadanlıqları iki cür olur: üfüqi lentli vә çarpaz axınlı qurutma avadanlıqları. Qurudulmuş badamın qәrzәyi daha tez ayrılır vә avadanlıqlar bu zaman maksimum gücü ilә işlәyә bilir.
Qoz. Qoz meyvәsi maksimum 430C (1100F) temperaturda, vaxtaşırı qurutma avadanlığı vasitәsilә 8% (3-13% hәdd daxilindә) nәmlik dәrәcәsinә kimi qurudulur. Daha yüksәk temperaturda qurudulmuş qoz meyvәsi qaxsıya bilәr. Sahәdәn gәtirilmiş nisbәtәn quru meyvәlәr 4 saat, hәddindәn artıq nәm meyvәlәr isә 2 gün müddәtindә quruyur. Qeyd etmәk lazımdır ki, qurumanın müddәti 20% nisbi rütubәt sәviyyәsindә vә 32-430C (90-1100F) temperaturda üçdә bir qәdәr (25 saatdan 17 saata) azalır. Badam üçün nәzәrdә tutulmuş vaqon tipli quruducu avadanlıqlar qozun qurudulması üçün dә istifadә oluna bilәr. Qozun qurudulması üçün digәr unikal sistemdәn – “çala tipli” (“pothole”) – quruducu avadanlıqdan da istifadә edilir (şәkil 18.5). Bu sistemә
әsasәn, metal paletli yeşiklәr qozla doldurulur vә yeraltı hava tәchizatı sisteminin üzәrinә qoyulur. Hәmin sistemdәn gәlәn isti hava axını yeşiklәrә yayılır vә mәhsulu qurudur.
Şәkil 18.5. Qәrzәkli meyvәlәrin qurudulması üçün istifadә edilәn avadanlıqlar
Şәkil 18.6. Püstәnin qurudulması üçün istifadә olunan çarpaz axınlı qurutma avadanlıqları
Püstә. Müasir qurutma mәntәqәlәrindә püstәnin qurudulması iki mәrhәlәdә hәyata keçirilir. Qәrzәkdәn çıxarılmış meyvәlәr әvvәlcә şaxta tipli quruducu avadanlıqlarda qurudulur. Bu avadanlıqlar әslindә taxıl mәhsullarının qurudulması üçün nәzәrdә tutulur (şәkil 18.6). Qabığın hәddindәn artıq açılmaması vә lәpәnin qabıqdan ayrılması üçün havanın temperaturu tәxminәn 820C (1800F)-dәn aşağı sәviyyәdә saxlanılır. Meyvәlәr 12-13% nәmlik qalana qәdәr qurudulur, yastı dibli taxıl bunkerinә ötürülür vә 490C (1200F)-dәn aşağı sәviyyәdә isidilmiş vә ya isidilmәmiş hava ilә nәmliyi 6%-ә çatdırılır. Yekun qurutma mәrhәlәsinin müddәti 24-48 saatdır. Bundan sonra püstәlәr emal olunana kimi bunkerdә qalır. Bu sistem sayәsindә bahalı qurutma avadanlıqlarının qurutma gücü artırılır vә yüksәk temperaturlu avadanlıqlarla müqayisәdә enerjiyә
352 FӘSİL18
353 Yığımdan sonrakı idarəetmə sistemləri: qərzəkli meyvələr
daha çox qәnaәt edilir. Bәzi müәssisәlәrdә qurutmanın birinci mәrhәlәsindә taxıl qurudan avadanlıqların әvәzinә fırlanan barabanlı avadanlıqlardan istifadә edilir. Bәzi hallarda isә mәhsulun birdәfәlik qurudulması üçün özüboşaldan qurutma avadanlıqlarından istifadә edilir. Belә ki, havanın temperaturu tәxminәn 60-660C (140-1500F)-dәn aşağı saxlanılmaqla meyvәlәr 8 saat müddәtindә qurudulur. Qurudulmuş meyvәlәrin saxlanılması. Qurudulmuş qәrzәkli meyvәlәri emal müәssisәlәrinә göndәrmәzdәn vә ya bazara hazırlamazdan qabaq bunkerdә, silosda vә qabsız yük şәklindә bir neçә hәftә vә ya ay әrzindә saxlamaq olar. Saxlanılan mәhsulun xarab olmaması üçün temperaturu 100C (500F) vә ya aşağı dәrәcәdә, nisbi rütubәti isә 65%-lik sәviyyәdә saxlamaq lazımdır. Saxlanma müddәtindә mәhsulun zәrәrverici hәşәratlardan qorunması çox vacibdir.
18.3. Mәhsulun bazara hazırlanması
Keyfiyyәt vә tәhlükәsizlik. Görünüş. Qәrzәkli meyvәlәrdә heç bir qüsur (qabıq lәkәlәri, hәşәrat zәdәlәri, kif, bitişik qәrzәk, rәngi pozulmuş lәpә, büzüşmә vә s.) olmamalı, lәpәnin ölçüsü meyvәnin ölçüsünә uyğun olmalı vә mәhsul tәmiz saxlanılmalıdır.
Tekstura. Qәrzәkli meyvәlәrin bәrabәr sәviyyә vә dәrәcәdә qurudulması mәhsulun kövrәkliyinә, çeynәnmә vә digәr tekstura xüsusiyyәtlәrinә tәsir edir.
Qidalılıq dәyәri vә dad keyfiyyәti. Meyvәnin şirinlik, yağlılıq vә qovurulma dәrәcәsi adәtәn dad keyfiyyәtinin yüksәk göstәricisi, lәpәnin qaxsıması isә әn aşağı keyfiyyәt göstәricisi hesab edilir. Qәrzәkli meyvәlәrin tәrkibindә protein, vacib yağ turşuları, lif, E vitamini vә mineral maddәlәr vardır. Ona görә dә bu meyvәlәr sağlam qida pәhrizinin bir hissәsini tәşkil edir. Ən son elmi araşdırmaların nәticәlәri onu göstәrir ki, qәrzәkli meyvәlәr ürәyin işemik xәstәliyi riskini azaldır.
Tәhlükәsizlik. Yığımdan әvvәlki vә sonrakı dövrlәrdә (qurutmadan әvvәl) Aspergillus flavus patogeninә qarşı mübarizә tәdbirlәri görülmәli vә mәhsulun aflatoksinlә çirklәnmәsinin qarşısı alınmalıdır. Aspergillus flavus vә A. parasiticus patogen orqanizmlәrinin әmәlә gәtirdiyi aftatoksinlәr ikinci dәrәcәli kanserogen metabolit maddәlәrdir. “Aspergillus flavus” termini adәtәn ümumi mәnada işlәnir vә A. parasiticus patogenini dә özündә ehtiva edir.
Meyvә bağlarında qәrzәklә tam örtülmәyәn meyvәlәr bu cür infeksiyalara qarşı hәssas olur. Püstә bağlarında meyvәnin 1-5%-i vaxtından әvvәl, yәni qәrzәyin açılmasından qabaq çatlayır. Perikarpın (meyvә yanlığının) bölünmәsi nәticәsindә lәpәlәr xarici tәsirlәrә mәruz qalır. Tәcrübә zamanı erkәn çatlamış 50 püstәnin tәxminәn 20%-dә aflatoksin aşkar edilmişdir. Nazik qabıqlı badam qalın qabıqlı badamdan daha tez çirklәnir vә ya yoluxur. Qoz meyvәsindә aflatoksinlәr tez-tez әmәlә gәlmir, lakin nәm torpaqla tәmasda olan bütün meyvәlәrdә infeksiya riski yaranır. Portağal qurdunun vә ya bәzi zәrәrverici hәşәratların yayıldığı meyvәlәrdә aflatoksinin yaranma riski yüksәk olsa da, insan sağlamlığı üçün tәhlükә yaratmır, çünki belә meyvәlәr asanlıqla seçilәrәk atılır vә istehlakçılar tәrәfindәn qәbul edilmir. Hәşәratın zәdәlәmәdiyi, lakin aflatoksinlә çirklәnmiş meyvәlәri isә adәtәn normal çeşidlәmә metodları ilә seçmәk mümkün olmur. Vaxtından әvvәl çatlamış püstәlәr daşınma vә yüklәmә-boşaltma zamanı da aflatoksinә yoluxa bilәr. Yüksәk rütubәtli vә temperaturlu mühitdә erkәn çatlamış meyvәlәrdә aflatoksinin yayılması üçün әlverişli şәrait yaranır. Yığılmış meyvәlәrin daxili (sahә) temperaturunu soyutma vә ya qurutma yolu ilә sabit sәviyyәdә saxlamadıqda aflatoksinin sәviyyәsi kәskin
şәkildә artır. Meyvәlәrin erkәn çatladığı mәrhәlәdә bağa fungisid sәpmәklә aflatoksinin yaranma potensialını zәiflәtmәk olar, lakin bu yanaşmanın effektivliyi heç bir tәcrübә ilә sübut edilmәmişdir.
Qәrzәkli meyvәlәrin emalı. Emal prosesi aşağıdakı mәrhәlәlәrdә hәyata keçirilir:
Qüsurlu (lәkәli, kifli vә s.) meyvәlәrin elektron çeşidlәmә avadanlıqları ilә vә ya 1. әllә seçilmәsi; Puç vә ya qismәn dolu olan püstәlәrin vә qozların hava axını ilә ayrılması; 2. Qabığın sındırılması vә lәpәnin çıxarılması; 3. Aflatoksinlә çirklәnmiş meyvәlәrin seçilәrәk atılması. Bu proses әmәk tutumludur
4. vә xәrci yüksәkdir, lakin yoluxmuş meyvәlәrin atılması çox vacibdir; Qabıqlı vә qabıqsız meyvәlәrin müxtәlif ölçü kateqoriyalarına uyğun olaraq 5. torlu әlәklә çeşidlәnmәsi; Mәhsulun lәpә vә ya qabıq rәnginә görә çeşidlәnmәsi, qabıqlı badamın vә qozun
6. rәnginin kimyәvi maddә ilә ağardılması; Yağ turşularının oksidlәşmәsi nәticәsindә baş verәn qaxsımanın gecikdirilmәsi 7. üçün mәhsulun antioksidantlarla müalicә edilmәsi; Badam lәpәlәrinin ağardılması, bölünmәsi vә ya doğranması; 8. Meyvәnin duzlanması, qovurulması vә ya dadlandırılması; 9. Qabıqlı meyvәlәrin vә lәpәlәrin (doğranmış, üyüdülmüş vә ya bütöv) müxtәlif 10. ölçülәrә vә növlәrә uyğun olaraq qablaşdırılması, mәhsulun zәrәrverici hәşәratlardan vә işıqdan (bәzi meyvәlәrdә rәng pozuntusu yaranmaması üçün) qorunması, nәmlik әleyhinә izolyasiya qatının çәkilmәsi vә qaxsıma prosesini lәngitmәk üçün oksigenin çıxarılması;
Meyvә tullantılarını preslәyәrәk meyvә yağı hazırlamaq olar. Meyvә qabığı 11. adәtәn yanacaq (kömür) kimi istifadә edilir.
Marketinq vә utilizasiya. Qәrzәkli meyvәlәr qabıqlı vә ya lәpә (bütöv yaxud doğranmış) formasında satılır, qәnnadı vә un mәmulatlarında istifadә edilir. 1999-cu ildә Amerika Birlәşmiş Ştatlarında qәrzәkli meyvәlәrin adambaşına düşәn istehlakı aşağıdakı kimi olmuşdur:
badam: 260 qram (9,2 unsiya), püstә: 80 qram (2,8 unsiya), qoz: 170 qram (6,0 unsiya).
Qeyd etmәk lazımdır ki, ABŞ-da istehsal olunan qәrzәkli meyvәlәrin 75%-i beynәlxalq bazarlara ixrac olunur.
18.4. Mәhsulun saxlanılması
Qәrzәkli meyvәlәrin keyfiyyәti vә saxlanma müddәti anbarın nisbi rütubәtindәn vә temperaturundan, qazından, nәmlik dәrәcәsindәn vә zәrәrverici hәşәratlara qarşı aparılan mübarizә tәdbirlәrinin sәviyyәsindәn asılı olaraq dәyişir. Mәhsulun saxlanılma potensialında rol oynayan bu amillәr barәdә aşağıda mәlumat verilir.
Nәmlik dәrәcәsi. Qәrzәkli meyvәlәrdә havanın nisbi rütubәti ilә suyun aktivliyi (aw) arasındakı әlaqәni aşağıdakı kimi ifadә etmәk olar:
aw = 0,01xRH
354 FӘSİL18
355 Yığımdan sonrakı idarəetmə sistemləri: qərzəkli meyvələr
Burada nisbi rütubәt (RH) sәviyyәsi meyvәnin nәmlik dәrәcәsi ilә tarazlaşır. Suyun aktivliyi patogen göbәlәklәrin, o cümlәdәn mikotoksin әmәlә gәtirәn orqanizmlәrin (Aspergillus flavus vә A parasiticus) tәsiri vә meyvәnin belә tәsirlәrә qarşı hәssaslığı baxımından mühüm rol oynayır. FDA-nın qaydalarına әsasәn qәrzәkli meyvәlәrdә “tәhlükәsiz nәmlik dәrәcәsi” (göbәlәklәrin artmasına şәrait yaratmayan nәmlik sәviyyәsi), yәni aw qiymәti 250C (770F) temperaturda 0,70-dәn yüksәk olmamalıdır. Aşağıda seçilmiş meyvәlәrin nәmlik dәrәcәsi ilә aw qiymәti arasındakı әlaqәlәr göstәrilir.
Nisbi rütubәtin tәsirlәri. Şәkil 18.7-dә verilmiş sorbsiya әyrisi püstә vә qozun tarazlaşmış nәmlik dәrәcәsini müvafiq temperatur sәviyyәsindә nisbi rütubәtin (RH) funksiyası kimi ifadә edir. Əyri 3 hissәdәn ibarәtdir: Əyrinin әn aşağı hissәsi bağlı su kütlәsini ifadә edir vә RH oxuna münasibәtdә batıq forma alır. Nәmlik dәrәcәsi artdıqca 20% RH ilә üst-üstә düşәn su molekulları tәbәqәsi (monotәbәqә) әmәlә gәlir; RH sәviyyәsi yüksәldikcә su molekullarının ardıcıl tәbәqәlәri әmәlә gәlir vә mәhsulun absorbenti ilә bağlılıq zәiflәyir. Əyrinin bu hissәsi (30-70% RH) demәk olar ki, xәttidir;
75%-dәn yüksәk nisbi rütubәt sәviyyәsindә mәhsul suyu udur (RH sәviyyәsi azca yüksәldikdә) vә nәmlik dәrәcәsi hәddindәn artıq artmağa başlayır. Belә mühitdә mәhsul xarab olur vә mikroorqanizmlәrin yayılması üçün әlverişli şәrait yaranır.
Badamın tarazlaşmış nәmlik hәddi 30%-lik nisbi rütubәt sәviyyәsindә 3,8-5,0%, 75%-lik nisbi rütubәtdә isә 8,1-10,0% arasında dәyişir.
Temperaturun tәsirlәri. Nәmlik dәrәcәsiilә tarazlaşmış nisbi rütubәt (ERH) arasındakı әlaqә temperaturdan asılı olaraq dәyişir. ERH qiymәti 20-80% hәdd
Şәkil 18.7. Seçilmiş temperatur sәviyyәlәrindә püstә vә qozun nәmlik dәrә-cәsi (xam mәhsulun çәkisinә görә) ilә әtraf mühitin nisbi rütubәti arasındakı әlaqә
daxilindә hәr 100C (180F)-dә 3% yüksәlir. Yüksәk temperaturlu mühitdә havanın tәrkibindәki su buxarının miqdarı nisbi rütubәt sәviyyәsindәn asılı olmayaraq artır.
Aşağı temperaturda hәşәratların fәaliyyәti zәiflәyir vә ya dayanır, kif kütlәsi daha gec әmәlә gәlir vә meyvәnin qaxsımasına sәbәb olan lipidlәrin oksidlәşmәsi gecikir. Qәrzәkli meyvәlәrin 0-100C (32-500F) temperatur hәddindә saxlanılması (gözlәnilәn saxlanma müddәtindәn asılı olaraq) tövsiyә edilir. Meyvәlәri bir ildәn artıq müddәtdә saxlamaq mümkündür. Temperatur nә qәdәr aşağı olarsa, mәhsulun saxlanma müddәti bir o qәdәr çox olar. Qoz meyvәsini donmadan (-100C vә ya 140F) qorumaq lazımdır, çünki buz әridikdәn sonra meyvәnin ömrü qısalır.
Oksigen sәviyyәsinin tәsirlәri. qazının aşağı sәviyyәdә olması (0,5%) temperaturun lazımi sәviyyәdә idarә olunmasına kömәk edir. Belә mühitdә meyvәnin dad keyfiyyәti qorunur vә hәşәratları nәzarәt altında saxlamaq mümkün olur. qazı adәtәn vakuum vә ya azot vasitәsilә çıxarılır. Qabıqlı badamın vә qozun saxlanma müddәti qabıqsız meyvәlәrdәn daha çoxdur. Meyvәnin qabığı lәpәlәri fiziki zәdәlәrdәn qoruyan sәmәrәli mübarizә vasitәsidir. Qoz lәpәsinin pellikulası (membranı) qoruyucu baryer rolunu oynayır. Pellikulanın tәrkibindә antoksidant xüsusiyyәtli maddәlәr vardır. Hәşәratlara qarşı mübarizә. Anbarda saxlanılan meyvәlәri emaldan vә qablaşdırmadan qabaq metil bromid vә ya fosfinlә fumiqasiya etmәk olar. Alternativ müalicә vasitәlәrinә nәzarәtli saxlanma (CA) mühitini (xüsusilә dә 0,5%-dәn aşağı vә 40%-dәn yuxarı mühitini) vә irradiasiyanı aid etmәk olar (cәdvәl 18.1). Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, zәrәrverici hәşәratlara qarşı mübarizә aparmaq üçün meyvәlәri donma temperaturuna yaxın vә ya 40-500C (104-1200F) temperaturda saxlamaq tövsiyә edilir. Yaxın gәlәcәkdә fumiqasiyanın әvәzinә bu alternativ vasitәlәrin çox istifadә edilәcәyi gözlәnilir. Eyni zamanda mәhsulun hәşәrat keçirmәyәn materiallarla qablaşdırılması mәslәhәt görülür.
Cәdvәl 18.1 Qәrzәkli meyvәlәrin hәşәratlardan tәmizlәnmәsi (dezinfeksiyası)
üçün tәklif olunan alternativ variantlar
356 FӘSİL18
Yığımdan sonrakı idarəetmə sistemləri: qərzəkli meyvələr
357
Cәdvәl 18.1-in davamı
M nb :
18.5. Ədәbiyyat
Beuchat, L.R. 1978. Relationship of water activity to moisture content in tree 1. nuts. J. Food Sci.43:754-758.
Ferguson, L., A.Kader, and J.Thompson. 1995. Harvesting, transporting, processing 2. and grading. In Pistachio production. Davis: Univ. Calif. Davis Fruit and Nut Res. and Info. Ctr. 110-114.
Guadagni, D.G., E.L.Soderstrom, and C.L.Storey. 1978. Effects of controlled at- 3. mosphere on flavor stability of almonds. J. Food Sci. 43:1077-1080.
Kader, A.A. 1996. In-plant storage. In W.C.Micke, ed., Almond production 4. manual. Oakland: Univ. Calif. Div. Ag. and Nat. Res. Publ. 3364. 274-277.
Kader, A.A., C.M.Heintz, J.M.Labavitch, and H.L.Rae. 1982. Studies related to 5. the description and evaluation of pistachio nut quality. J. Am. Soc. Hortic. Sci. 107:812-816.
Labavitch, J.M. 1978. Relationship of almond maturation and quality to manip- 6. ulations performed during and after harvest. In W.C.Micke, ed., Almond orchard management. Oakland: Univ. Calif. Div. Agric. Sci. Publ. 4092. 146-150.
Labavitch, J.M., C.M.Heintz, H.L.Rae, and A.A.Kader. 1982. Physiological and 7. compositional changes associated with maturation of ‘Kerman’ pistachio nuts. J. Am. Soc. Hortic. Sci. 107:688-692.
Lindsey, P.J., S.S.Briggs, A.A.Kader, and K.Moulton. 1989. Methyl bromide on 8. dried fruits and nuts: Issues and alternatives. In Chemicaluse in food processing and postharvest handling: Issues and alternatives. Davis: Univ. Calif. Ag. Issues Ctr. 41-50.
Olson, W.H., J.M.Labavitch, G.C.Martin, and R.H.Beede. 1998. Maturation, 9. harvesting, and nut quality. In D.E.Ramos, ed., Walnut production manual. Oakland: Univ. Calif. Div. Ag. and Nat. Res. Publ. 3373. 273-276.
Santerre, C.R., ed. 1994. Pecan technology. New York: Chapman and Hall. 164 10. pp.
Schirra, M. 1997. Postharvest technology and utilization of almonds. Hort. Rev. 11. 20:267-311.
Soderstrom, E.L., and D.G. Brandl. 1990. Controlled atmospheres for preservation 12. of tree nuts and dried fruits. In M. Calderon and R. Barkai-Golan, eds., Food preservation by modified atmospheres. Boca Raton, FL: CRC Press.83-92. Thompson, J.F. 1981. Reducing energy costs of walnut dehydration. Oakland: 13. Univ. Calif. Div.Agric. Sci. Leaflet 21257. 11 pp.
Thompson, J.F., T.R.Rumsey, and J.A.Grant. 1998. Dehydration. In D. E. Ramos, 14. ed., Walnut production manual. Oakland: Univ. Calif. Div. Ag. and Nat. Res. Publ. 3373. 277–284.
Thompson, J.F., T.R.Rumsey, and M.Spinoglio. 1997. Maintaining quality of 15. bulk-handled, unhulled pistachio nuts. Appl. Eng. Agr. 13:65-70.
Wells, A.W., and H.R.Barber. 1959. Extending the market life of packaged 16. shelled nuts. USDA Mktg. Res. Rept. 329. 14 pp.
Woodroof, J.G. 1979. Tree nuts: Production, processing, products. Westport, 17. CT: AVI. 712 pp.
358 FӘSİL18
19
Yığımdan sonrakı
idarəetmə sistemləri: meyvəli tərəvəz məhsul ları
359 Yığımdan sonrakı idarəetmə sistemləri: meyvəli tərəvəz məhsulları
Marita İ. Kantvel vә Robert F. Kasmir
Meyvәli tәrәvәz mәhsullarını yığım dövründәki yetişkәnlik mәrhәlәsinә görә iki mühüm qrupa bölmәk olar:
Kal tәrәvәz mәhsulları
● Paxlalı bitkilәr: adi lobya, lima, qınlı noxud, şәkәr noxudu, bağ noxudu vә s.;
● Balqabaqkimilәr: xiyar, yumşaq qabıqlı vә ya yay balqabağı, çayot, acı çin yemişi, luffa vә s.;
● Quşüzümü cinsinә aid olan tәrәvәz bitkilәri: badımcan, pomidor vә s.;
● Digәr tәrәvәz mәhsulları, mәsәlәn okra, şirin qarğıdalı vә s.
Yetişәn tәrәvәz mәhsulları
● Balqabaqkimilәr: kantalup (әtirli qovun), qarpız, balqabaq, bәrk qabıqlı vә ya qış balqabağı vә s.;
● Quşüzümü cinsinә aid olan tәrәvәz bitkilәri: yetişkәn-yaşıl vә qırmızı pomidor, yetişkәn-yaşıl vә yetişmiş bibәr vә s.
Noxuddan vә at paxlasından başqa bütün meyvәli tәrәvәz mәhsulları isti iqlimdә yetişir. Ümumiyyәtlә, bәrk qabıqlı (qış sortu) balqabaq vә boranı istisna olmaqla digәr meyvәli tәrәvәz mәhsullarını uzun müddәt saxlamaq mümkün olmur. Şirin qarğıdalı vә noxuddan başqa bütün meyvәli tәrәvәz mәhsulları isә soyuqdan yaranan zәdәlәrә qarşı hәssas olur. Bu fәsildә meyvәli tәrәvәz mәhsullarının yığımdan sonrakı dövrdә idarә edilmәsi üçün tәtbiq olunan ümumi sistemlәrdәn vә tәlәblәrdәn bәhs edilir. Yetişmiş vә kal tәrәvәz mәhsulları ayrı müzakirә edilәcәkdir.
19.1. Kal meyvәli tәrәvәz mәhsulları
Yetişkәnlik göstәricilәri. Kal meyvәli tәrәvәz mәhsullarının yığım vaxtı әsasәn meyvәnin ölçüsünә vә rәnginә görә tәyin edilir. Mәsәlәn, yumşaq qabıqlı kal balqabağı bazardan asılı olaraq müxtәlif ölçü vә formalaşma mәrhәlәlәrindә yığmaq olar. Bu tәrәvәz mәhsullarının meyvәsi yığım vaxtı hәddindәn artıq yetişdikdә vә ya formalaşdıqda öz keyfiyyәtini itirir, toxumlanır vә rәngini dәyişir. Belә mәhsulların meyvәlәri yığım vaxtı sürәtlә yetişir, ona görә dә mәhsulu lazımi yetişkәnlik mәrhәlәsindә tez-tez yığmaz lazımdır. Meyvәli tәrәvәz mәhsullarının tәrkibi çox sürәtlә dәyişir (mәsәlәn, şirin qarğıdalının vә noxudun tәrkibindәki nişasta şәkәrә çevrilir, okrada lif әmәlә gәlir, tomatilloda şәkәrin vә turşunun miqdarı artır), su itkisinin vә yumşalmanın intensivliyi artır (mәsәlәn, lobyada vә yaylıq balqabaq sortlarında belә hallar baş verir) vә meyvәnin rәngi sürәtlә dәyişir (mәsәlәn, xiyar vә acı qovunda). Belә arzuolunmaz dәyişikliklәrin qarşısını almaq üçün yığılmış mәhsulu dәrhal soyutmaq lazım gәlir. Mәhsul yığımı. Kal meyvәli tәrәvәz mәhsullarının әksәriyyәti әllә yığılır, lakin şirin qarğıdalı, noxud, adi lobya vә xiyar (kornişon) bu baxımdan istisna
Şәkil 19.1. Kal meyvәli tәrәvәz mәhsullarının (badımcan, xiyar vә yay balqabağının) yığımdan sonrakı dövrdә idarә edilmәsi
Şәkil 19.2. Temperaturdan asılı olaraq xiyarin saxlanma müddәtinin dәyişmәsi
tәşkil edir. Şirin qarğıdalını vә noxudu gecә vaxtı, yәni temperatur aşağı düşdükdә mexaniki yolla yığmaq olar. Bu tәrәvәz mәhsullarının әksәriyyәtindә meyvәnin qabığı nazik olur vә yığım vaxta asanlıqla zәdәlәnә bilir. Ona görә dә mәhsulun әmtәәlik görünüşünü qorumaq, fiziki zәdәlәrin, su itkisinin vә çürümәnin qarşısını almaq üçün yığım vә yüklәmә-boşaltma işlәri zamanı mәhsulla çox ehtiyatlı davranmaq lazımdır. Sahәdә qablaşdırma. Tәrәvәz mәhsulları sahәdә çeşidlәnir, qablaşdırılır vә paletlәrә yığılır. Sahәdә qablaşdırmanın üstün cәhәti ondan ibarәtdir ki, mәhsulun dәfәlәrlә yüklәnib boşaldılmasının vә daşınmasının qarşısı alınır, әlavә xәrclәr yaranmır vә fiziki zәdәlәrin sayı azalır (şәkil 19.1). Badımcan, xiyar vә yaylıq balqabaq sortunun qablaşdırılması üçün mobil mexanizmlәrdәn (avadanlıqlardan) geniş istifadә edilir. Digәr alternativ variant isә cәrgәlәrin sonuna üstüörtülü qablaşdırma stolunun qoyulmasıdır. Tәrәvәz mәhsulları vedrәlәr vә ya plastik qablara yığılır vә birbaşa qablaşdırılır. Mәhsulun sahәdә qablaşdırılması zamanı yaranan çәtinliklәrdәn biri dә qablaşdırılmış mәhsulun keyfiyyәtinә nәzarәtin güclәndirilmәsidir. Bundan başqa, sahәdә qablaşdırılmış mәhsulu kiçik partiyalarla tez-tez soyutma mәntәqәsinә daşımaq lazımdır, әks halda mәhsulda su itkisi yaranır vә arzuolunmaz dәyişikliklәr baş verir. Qablaşdırma mәntәqәsindә görülәn işlәr. Mәrkәzlәşdirilmiş qablaşdırma mәntәqәlәrindә mәhsulun keyfiyyәtini sabit
360 FӘSİL19
361 Yığımdan sonrakı idarəetmə sistemləri: meyvəli tərəvəz məhsulları
sәviyyәdә saxlamaq vә qablaşdırmaq mümkündür. Temperaturdan asılı olaraq nisbi saxlanma müddәti dәyişә bilir (şәkil 19.2).
Belәliklә, mәhsul adәtәn böyük yeşiklәrә vә ya qablara yığılır vә qablaşdırma xәttinә boşaldılır. Əgәr hidro-boşaltma (suya salınaraq boşaltma) sistemlәrindәn istifadә edilәrsә, mәhsulun mikrobla çirklәnmәmәsi üçün suya xlor vә ya digәr tәmizlәyici maddәlәr әlavә etmәk lazım gәlir. Kiçik tәsәrrüfatlarda mәhsulu birbaşa sahәdә qablaşdırmaq mümkündür. Plastik yeşiklәrә yığılmış mәhsulu yuyaraq vә ya suya batıraraq tozdan tәmizlәmәk olar. Qablaşdırma mәntәqәlәrindә mәhsulu bәrabәr formada qablaşdırmaq, fungisidlә müalicә etmәk vә mumlamaq mümkündür. lakin bu zaman nazik qabıqlı tәrәvәz mәhsulları konveyerin vә ya dәzgahın sәthinә sürtünәrәk zәdәlәnir. Bundan başqa, qablaşdırma xәttinә boşaldılan mәhsulların daha çox zәdәlәnmәsi müşahidә edilir. Xiyar, badımcan vә yay balqabağı çeşidlәndikdәn vә saf-çürük edildikdәn sonra mumlanır vә ya bitki yağı ilә yağlanır. Mәhsulun yığıldığı hәr bir qabın üzәrindә yığımdan sonrakı dövrdә tәtbiq olunmuş fungisid vә ya mum barәdә mәlumat әks olunmalıdır. Avropa xiyarı әksәr hallarda mumlanmır vә plastik materiala bükülür. Meyvәli tәrәvәz mәhsulları ABŞ vә Kaliforniya standartlarına vә ya daşınma şirkәtinin daha ciddi keyfiyyәt standartlarına әsasәn tәsnif oluna bilәr. Kal meyvәli tәrәvәz mәhsulları әksәr hallarda әllә kalibrlәnir. Xiyarın çәkiyә vә ya ölçüyә görә kalibrlәnmәsi üçün isә adәtәn xüsusi roliklәrdәn istifadә edilir. Okra, xiyar vә paxlalı mәhsullar әsasәn çәkiyә vә ya hәcmә görә qablaşdırılır. Digәr kal meyvәli mәhsulları saya görә dә qablaşdırmaq olar. Şirin qarğıdalıdan başqa, bütün meyvәli tәrәvәz mәhsullar sahәdә geniş hәcmdә yüklәnib boşaldılmır. Başqa sözlә desәk, mәhsullar demәk olar ki, paletlәrә yığılmır, çünki kiçik partiyalarla daşınan mәhsul üçün avtokara kifayәt etmir. Belә olduqda mәhsullar mәrkәzlәşdirilmiş soyutma mәntәqәsindә (adәtәn hidro-soyutma sistemindә vә ya buz paketlәri ilә soyudulduqdan sonra) paletlәrә yığılır vә ya yüklәnәrәk daşınır. Sahәdә qablaşdırılan mәhsullar әksәr hallarda elә sahәnin özündә dә paletә yığılır.
Soyutma. Kal meyvәli tәrәvәz mәhsullarının soyudulması üçün müxtәlif metodlar tәtbiq edilir. Ümumiyyәtlә, bütün tәrәvәz mәhsullarını tәzyiqli (mәcburi istiqamәtlәnmiş) hava ilә soyutmaq olar, lakin bu metod әsasәn lobyanın, xiyarın vә yumşaq qabıqlı balqabağın soyudulmasında istifadә edilir. Buxarlandırma yolu ilә (evaporativ) soyutma sistemi yaşıl lobya, balqabaq, badımcan vә su itkisinә hәssas olan digәr mәhsullar üçün mәhdud dәrәcәdә istifadә edilir. Şirin qarğıdalı, okra vә lobyanı qablaşdırma prosesindәn әvvәl vә ya sonra (qablaşdırma materialından asılı olaraq) hidro-soyutma sistemindә soyutmaq olar. Şirin qarğıdalı adәtәn maye buzla soyudulur vә bәzi hallarda hidro-soyutma sistemindәn әlavә , buz paketindәn dә istifadә edilir. Qablaşdırlmış mәhsullar soyudulduqdan sonra kamerada müvәqqәti olaraq saxlanılır vә ya paylanma mәrkәzindәki soyutma mәntәqәsinә daşınır.
Saxlanma vә daşınma temperaturu. Şirin qarğıdalı vә noxud 00C (320F) temperaturda vә 95% nisbi rütubәt sәviyyәsindә saxlanıla bilәn yeganә meyvәli tәrәvәz mәhsullarıdır. Qeyd etmәk lazımdır ki, 50C (410F) temperaturda saxlanılan mәhsullar, o cümlәdәn şirin qarğıdalı sortlarının tәrkibindәki şәkәr daha sürәtlә azalır. Digәr kal tәrәvәz mәhsulları isә soyuğa qarşı hәssasdır (cәdvәl 19.1).
Source:
Meyvәli tәrәvәz mәhsullarında donmadan zәdәlәnmә simptomları
Mәlumdur ki, tövsiyә olunan temperaturdan aşağı sәviyyәdә saxlanılan mәhsullar donaraq zәdәlәnir vә zәdәnin kәskinlik dәrәcәsi tәsirә mәruz qalma müddәtindәn vә temperaturdan asılı olaraq dәyişir (şәkil 19.2, şәkil 19.3, şәkil 19.4, şәkil 19.5 vә şәkil 19.6). 362 FӘSİL19
Şәkil 19.3. Acı yemişdә lәt vә qabığın keyfiyyәtinin saxlanma temperaturundan asılı olaraq dәyişmәsi
Cәdvәl 19.1
363 Yığımdan sonrakı idarəetmə sistemləri: meyvəli tərəvəz məhsulları
Şәkil 19.4. Soyuqdan zәdәlәnmiş yaşıl lobyada qonur pas lәkәlәrinin әmәlә gәlmәsi (bu simptomlar tәxminәn 7 gün әrzindә 50C(410F) temperaturda yaranır)
Şәkil 19.5. Badımcanın qabığında soyuqdan zәdәlәnmә simptomları (qabıq¬da vә saplağın әtrafında rәngin pozulması, batıq lәkәlәrin әmәlә gәlmәsi)
Şәkil 19.6. İki hәftә әrzindә müxtәlif temperaturlarda saxlanılmış badımcanın qabığında vә lәtindә yaranmış zәdәlәr
Müxtәlif xiyar, balqabaq, badımcan vә yaşıl lobya sortları soyuğa qarşı fәrqli dәrәcәdә hәssaslıq nümayiş etdirir. Mәsәlәn, cәdvәl 19.2-dәn göründüyü kimi çin badımcanı soyuq temperatura yapon badımcanından daha çox müqavimәt göstәrir.
Cәdvәl 19.2 Müxtәlif badımcan növlәrindә soyuqdan zәdәlәnmә simptomlarının әmәlә gәlmә müddәti
Qeyd:
Soyuğa hәssas olan kal meyvәli tәrәvәz mәhsullarının 90-95% nisbi rütubәt sәviyyәsindә qısa müddәtә saxlanılması vә daşınması üçün lazım olan optimal temperatur (mәhsul) aşağıdakı kimidir: Badımcan, xiyar, yumşaq qabıqlı balqabaq vә okra: 10-12,50C (50-550F); Adi lobya vә Lima lobyası: 5-80C (41-460F).
Soyuqdan zәdәlәnmә halları bu mәhsullarda ciddi problem yaradır. Mәhsulların
Şәkil 19.7. Etilenin tәsiri altında xiyarın saralması (sağdakı xiyar adi havada, soldakı iki xiyar isә 10 ppm etilen tәrkibli mühitdә iki gün әrzindә vә әlavә olaraq 12,50C (550F) temperaturda 5 gün saxlanılmışdır)
әksәr hallarda kiçik hәcmdә, yәni qarışıq yük şәklindә daşınması bu problemi daha da ağırlaşdırır. Belә halların aradan qaldırılması üçün yük paletlәrini xüsusi materiallarla örtәrәk mәhsulun әtrafında cüzi dәrәcәdә isti mühit yaratmaq lazımdır. Digәr alternativ variant isә tәsirә mәruz qalma müddәtinin qısaldılmaşıdır. Cәdvәl 19.2-dә qeyd olunduğu kimi, tәrәvәz mәhsullarını soyutma temperaturunda qısa müddәt әrzindә saxladıqda fizioloji zәdәlәr yaranmır. Etilen qazının tәsirlәri. Kal meyvәli tәrәvәz mәhsulları әksәr hallarda kiçik hәcmdә yetişdirilir vә qarışıq yüklәrlә, mәsәlәn etilen әmәlә gәtirәn mәhsullarla birlikdә daşınır. Qeyd etmәk lazımdır ki, xiyar, acı qovun vә badımcan kimi mәhsullar etilenin tәsirinә qarşı hәssas olur. Etilen qazı belә mәhsulların çürümәsinә, saplaqdan ayrılmasına vә saralmasına sәbәb olur (şәkil 19.7).
Dәyişdirilmiş saxlanma mühiti (MA). Kal meyvәli tәrәvәz mәhsulları dәyişdirilmiş saxlanma mühitindә (MA) nadir hallarda saxlanılır, lakin bәzi mәhsulların ömrünü belә mühitdә artırmaq mümkündür (cәdvәl 19.3).
Cәdvәl 19.3 Meyvәli tәrәvәz mәhsullarının nәzarәtli (CA) vә dәyişdirilmiş (MA) mühitdә saxlanılması (tәlәblәr vә tövsiyәlәr)
Yaşıl lobyanı emal prosesindәn qabaq yüksәk CO2↑ tәrkibli mühitdә saxlamaqla müәyyәn rәng pozuntularının (qonurlaşmanın) qarşısını almaq olar. Bәzi mәhsulların (mәsәlәn, xiyar vә acı yemiş) rәngini MA mühitindә qoruyub saxlamaq mümkündür. Adi havada vә CA mühitindә saxlanılmış şirin qarğıdalının vizual keyfiyyәtindә vә dәnәlәrin tәrkibindәki şәkәrin miqdarında müxtәlif dәyişikliklәr baş verir (şәkil 19.8).
364 FӘSİL19
K
eyv li t r v z
M
al m
m hsulları Yeti n meyv li t r v z m hsulları
nb :
365 Yığımdan sonrakı idarəetmə sistemləri: meyvəli tərəvəz məhsulları
Şәkil 19.8. Müxtәlif üsul vә temperaturlarda saxlanılan
şirin qarğıdalının hibrid sortunda baş verәn keyfiyyәt dәyişikliklәri
Şәkil 19.9. Kantalupun (әtirli qovunun) qabığına görә yetişkәnliyin tәyini
19.2. Yetişmiş meyvәli tәrәvәz mәhsulları
Yetişkәnlik göstәricilәri. Yetişmiş meyvәli tәrәvәz mәhsullarının yığım vaxtı müxtәlif xüsusiyyәtlәrә әsasәn tәyin edilir. Yetişkәnlik sәviyyәsinin düzgün tәyin edilmәsi mәhsulun ömrünün vә keyfiyyәtinin atırılmasında mühüm rol oynayır. Kantalupun (әtirli qovunun) qabığının sarı-yaşıl rәngdә olması vә aydın cizgili torla örtülmәsi, elәcә dә ayrılma zonasının әmәlә gәlmәsi mәhsulun yığıma hazır olduğunu göstәrәn әsas göstәricilәrdәndir (şәkil 19.9).
Kantalupun qabığında aydın cizgili torun әmәlә gәlmәsi, qabığın yaşıl-sarımtıl rәngdә olması, ayrılma zonasının yaranması vә alt yarpağın quruması mәhsulun yığıma hazır olmasından xәbәr verir.
M nb : Qeydl r:
Cәdvәl 19.4
Ağ yemişin yetişkәnlik sәviyyәsinә görә müәyyәn olunmuş siniflәri*
Cәdvәl 19.5
Tәzә meyvә bazarı üçün nәzәrdә tutulmuş pomidorun yetişkәnlik sәviyyәsinә görә müәyyәn olunmuş siniflәri
366 FӘSİL19
367 Yığımdan sonrakı idarəetmə sistemləri: meyvəli tərəvəz məhsulları
19.3. Mәhsul yığımı
Yetişmiş meyvәli tәrәvәz mәhsulları әllә yığılır. Yığım zamanı bәzi kömәkçi vasitәlәrdәn, o cümlәdәn pikaplardan vә konveyerlәrdәn (yemiş üçün) istifadә etmәk olar. Kantalup adәtәn “kisәli” işçilәr tәrәfindәn yığılır vә treylerlәrә boşaldılır. Bununla belә, mәhsul әksәr hallarda sahәdә qablaşdırılır vә fiziki zәdәlәrin qarşısı mәhz bu yolla alınır. Mexaniki zәdәlәrә qarşı hәssas olan qarışıq yemiş növlәrini dә sahәdә qablaşdırmaq olar, lakin belә mәhsullar әsasәn kiçik hәcmli treylerlәrә yığılır vә qablaşdırma mәntәqәsinә daşınır. Yetişmiş yaşıl pomidorlar adәtәn әllә vedrәyә yığılır vә sahәdәki yeşiklәrә vә ya qondolalara boşaldılır. Kaliforniya ştatında tәzә meyvә bazarı üçün nәzәrdә tutulmuş pomidorlar kol tipli mәhsullardır vә bir-iki dәfәyә yığılır. Yığım vaxtı pomidorun 5-10%-nin çәhrayı vә ya sarı rәngdә olması vә mәhsulun mәhz bu mәrhәlәdә qablaşdırılması mәslәhәt görülür. Bu mәrhәlәdә yığılmış meyvәlәr müәyyәn müddәtdәn sonra yetişәrәk lazımi dad keyfiyyәtinә malik olur. Kal pomidorlar isә etilenin tәsiri altında yetişsә dә dad keyfiyyәtini itirir, çünki meyvәnin tәrkibindә şәkәr vә turşuların miqdarı az olur. Bәzi salxımlı pomidor sortlarının keyfiyyәti yetişmә mәrhәlәsindә eyni sәviyyәdә olmur, çünki salxımdakı meyvәlәr yetişkәnlik dәrәcәsinә görә bir-birindәn fәrqlәnir. Yığım vaxtı salxımdakı meyvәnin qabığında minimum rәng (qırmızı) çaları olmalıdır. Yetişәn meyvәli tәrәvәz mәhsulları qablaşdırma-yüklәmә mәntәqәlәrinә vә anbarlara әsasәn qabsız yük şәklindә (bәrk qabıqlı balqabaq, bibәr, çәhrayı pomidor vә s.), qondolalarda (yetişkәn-yaşıl pomidor, bibәr vә s.) vә treylerlәrdә vә ya yük maşınlarında (әtirli qovun, bәrk qabıqlı balqabaq vә s.) daşınır.
Mәhsulun temperaturu sәhәr erkәn vә ya gecә vaxtı әn aşağı sәviyyәdә olur. Ona görә dә kantalupu (әtirli qovun) adәtәn belә vaxtda yığırlar. Mәhsulu gecә vaxtı yığmaqla soyutma vaxtına vә xәrclәrinә qәnaәt etmәk, meyvәlәri bәrabәr sәviyyәdә soyutmaq vә keyfiyyәti daha yaxşı qorumaq olar. Kaliforniya ştatında sәyyar qablaşdırma avadanlıqlarına quraşdırılmış fluoresyent lampaların sayәsindә kantalup gecә vaxtı yığılır, lakin belә iş rejiminin tәşkilindә müәyyәn çәtinliklәr dә yaranır.
Şәkil 19.10. Kantalupun (әtirli qovunun) sahәdә qablaşdırılması üçün istifadә olunan sәyyar qurğular
Mәhsulun sahәdә vә mәntәqәdә qablaşdırılması. Yetişәn meyvәli tәrәvәz mәhsulları әsasәn sahәdә çeşidlәnir, qablaşdırılır, paletlәrә yüklәnir vә mәrkәzi soyutma mәntәqәlәrinә daşınır (şәkil 19.10 vә şәkil 19.11).
Kantalup (әtirli qovun), ağ yemiş, bibәr vә pomidorun qablaşdırılması üçün nәzәrdә tutulmuş sәyyar qurğular adәtәn yedәkdә daşınır. Mәhsulları sahәdә qablaşdırarkәn daşınma vә yüklәmә-boşaltma xәrclәri azalır. Sahәdә qablaşdırılan yemiş silkәlәnmir, diyirlәnmir, elәcә dә toxum kütlәsinin perikarp divarından ayrılması, qabığın zәdәlәnmәsi, su itkisi vә yumşalma kimi problemlәr yaranmır. Tәrәvәz mәhsullarının sahәdә qablaşdırılması zamanı yaranan çәtinliklәrdәn biri dә keyfiyyәtә nәzarәtin güclәndirilmәsidir. Qeyd etmәk lazımdır ki, rәngә vә ölçüyә görә çeşidlәnәn (tәsnif olunan) mәhsullar (mәsәlәn, pomidor) adәtәn sahәdә qablaşdırılmır.
Şәkil 19.11. Yemişin yığımdan sonrakı dövrdә idarә edilmәsi
Şәkil 19.12. İstixanada yetişdirilmiş vә qızarma (rәng dәyişmә) mәrhәlәsindә olan pomidorun plastik yeşiklәrә yığılması
Hәyәtyanı vә yaaçıqsahәlәrdә yetişdirilәn, qızarma(rәng dәyişmә) mәrhәlәsindә olanpomidorlarüçünsadә idarәetmә sistemitәtbiqedilir, yәnimәhsulu sahәdә qablaşdırmaqladaşınma vә yüklәnmә-boşaltmamәrhәlәlәrininsayı azaldılır(şәkil19.12, şәkil 19.13, şәkil 19.14).
Yeşiklәr relsli araba ilә daşınır. Bәzi meyvәlәrin yetişkәnliyindә mәnfi dәyişikliklәr baş verә bilir. Qeyd etmәk lazımdır ki, salxımlı pomidora çox toxunmaq olmaz. Ona görә dә salxımlar ehtiyatla kәsilmәli, qablara yığılmalı, çeşidlәnmәli vә qablaşdırılmalıdır.
Şәkil 19.13. Qızarma (rәng dәyişmә) mәrhәlәsindә olan pomidorun karton qutulara tәk cәrgә ilә (әllә) yığılması.
368 FӘSİL19
Yığımdan sonrakı idarəetmə sistemləri: meyvəli tərəvəz məhsulları
369
Şәkil 19.14. Qızarma (rәng dәyişmә) mәrhәlәsindә olan pomidorun yığımdan sonrakı dövrdә idarә edilmәsi
Qablaşdırmamәntәqәsindә görülәnişlәr. Sahәdә yüklәnmiş maşınlarkölgәli yerdә saxlanmalıdırki, mәhsullargünәşdәnyanmasın. Tәrәvәzmәhsullarını maili yumşaqplatformalara(kantalup, ağ yemiş, bibәrvә s.),hәrәkәtedәnkonveyer lentlәrinә (yetişkәn-yaşılpomidor), ötürücü susisteminә, yaxudçәnlәrә (yemiş, pomidor, bibәrvә s.) vә yaәllә (әtirliqovununbәzisortları, qarpızvә s.) boşaltmaq olar(şәkil19.15, şәkil 19.16).
370 FӘSİL19
Şәkil 19.15. Yetişkәn-yaşıl pomidorun yığımdan sonrakı dövrdә idarә edilmәsi
Şәkil 19.16. Yetişkәn-yaşıl pomidorun qondoladan su sisteminә boşaldılması
Quru sәthә boşaldılan mәhsullar müxtәlif mexaniki zәdәlәrә (әzilmә, sıyrılma, parçalanma vә s.) mәruz qalır. Əgәr yaşıl pomidor birbaşa çәnә boşaldılarsa, çәnin suyu mәhsuldan cüzi dәrәcәdә isti (50C vә ya 100F) olmalıdır ki, müxtәlif patogen orqanizmlәr meyvәyә nüfuz edә bilmәsin. Çәnin suyunu xlorlamaq lazımdır (bu barәdә әvvәlki fәsillәrdә mәlumat verilir). Ümumi sanitariya şәraitinin yaxşılaşdırılması üçün iki tәmiz su çәni vә sәpmә sistemi quraşdırmaq olar. Mәhsulun qabaqcadan ölçüyә görә seçilmәsi vә çeşidlәnmәsi. Mәlumdur ki, müәyyәn ölçü meyarlarına uyğun gәlmәyәn meyvәlәr mexaniki yolla (mәhsulu ölçüyә әsasәn seçәn lentlәr vә ya zәncirlәr) vә ya әllә seçilir, konveyer lenti ilә başqa xәttә ötürülür vә ya emal müәssisәlәrinә göndәrilir. Burada әsas mәqsәd hәddindәn artıq yetişmiş, qüsurlu vә formasız meyvәlәri çıxarmaq vә mәhsulu rәnginә, yetişkәnlik sәviyyәsinә vә sinfinә (mәsәlәn, pomidoru vә әtirli qovunu) görә çeşidlәmәkdir (bax: şәkil 19.15). Pomidorun çeşidlәnmәsindә
371 Yığımdan sonrakı idarəetmə sistemləri: meyvəli tərəvəz məhsulları
elektron avadanlıqlardan geniş istifadә edilir. Bu avadanlıqlar qızarma (rәng dәyişmә mәrhәlәsindә) olan vә yetişkәn-yaşıl pomidorları rәnginә görә ayırır vә ya müxtәlif yetişmә sәviyyәlәrinә uyğun olaraq çeşidlәyir. Ümumiyyәtlә, meyvәli tәrәvәzlәr ABŞ standartlarına, Kaliforniyanın keyfiyyәt standartlarına vә ya daşınma şirkәtinin öz standartlarına әsasәn bir neçә keyfiyyәt dәrәcәsi әsasında çeşidlәnir. Mәhsulun mumlanması. Kantalupu (әtirli qovunu) vә pomidoru әrzaq mәhsulları üçün nәzәrdә tutulmuş xüsusi mumlarla müalicә etmәk olar. Belә mum maddәlәri mәhsulun yuyulması vә tәmizlәnmәsi zamanı itirilәn tәbii mumu әvәz edir, su itkisini azaldır vә mәhsulun әmtәәlik görünüşünü yaxşılaşdırır. Mum maddәsinә bәzi fungisidlәri, mәsәlәn, SOPP vә kalium sorbatı da әlavә etmәk olar. Mәhsul qabının üzәrindә mum maddәlәrinin vә fungisidlәrin tәtbiqi barәdә mәlumat verilmәlidir.
Şәkil 19.17. Yetişkәn-yaşıl pomidorun ölçüyә görә çeşidlәnmәsi
Mәhsulun ölçüyә görә seçilmәsi. Meyvәli tәrәvәz mәhsulları rәng fәrqinә vә qüsurlara görә seçildikdәn sonra müxtәlif ölçü kateqoriyalarına әsasәn çeşidlәnir. Mәhsulları әllә (bәrk qabıqlı balqabaq, qarpız vә s.), çeşidlәyici millәrlә(bibәr, yemiş), hәcmә (kantalup) vә ya çәkiyә (pomidor) görә seçәn avadanlıqlarla vә ya ölçü lentlәri ilә çeşidlәmәk olar (şәkil 19.17).
Mәhsulun qablaşdırılması vә paletlәrә yüklәnmәsi. Yetişkәn-yaşıl vә çәhrayı pomidor, bibәr vә bibәr mәhsulları adәtәn çәkiyә vә ya hәcmә görә qablaşdırılır. Meyvәli tәrәvәz mәhsullarının digәr növlәri isә (әksәr pomidor vә bibәr sortları da daxil olmaqla) qabsız yük şәklindә iri yeşiklәrә (bәrk qabıqlı balqabaq, әtirli qovun, qarpız vә s.) vә ya yük maşınlarına (qarpız) yığılır. Sahәdә qablaşdırılan meyvәli tәrәvәz mәhsulları (istixana şәraitindә yetişdirilәn pomidor vә bibәr) ölçüyә görә yerindәcә çeşidlәnir. İri hәcmli tәrәvәz mәhsulları isә paletlәrә yığıldıqdan sonra daşınır.
Mәhsulun soyudulması. Yetişәn meyvәli tәrәvәz mәhsulları müxtәlif metodlarla soyudulur. Bәzi mәhsullar, mәsәlәn, yemiş, bibәr vә pomidor tәzyiqli hava ilә soyudulur. Qeyd etmәk lazımdır ki, yığılmış mәhsulun soyudulmasını gecikdirdikdә hәddindәn artıq miqdarda su itkisi baş verir. Kiçik tәsәrrüfatlarda pomidor mәhsulları, o cümlәdәn Cherrypomidor sortu meyvәlәri buxarlandırıcı-tәzyiqli hava sistemi ilә soyudulur. Soyuğa hәssas olan meyvәli tәrәvәz mәhsullarını da belә avadanlıqlarla soyutmaq olar. Sahәdә qablaşdırılmış kantalup vә digәr yemiş sortları bәzi hallarda hidro-soyutma sistemi vasitәsilә soyudulduqdan sonra çeşidlәnir vә qablaşdırılır. Bununla belә, isti hava şәraitindә mәhsulun daxili temperaturu çox yüksәk olur vә hidro-soyutma sistemi kifayәt etmir. Ona görә dә qablaşdırılmış vә paletә yüklәnmiş mәhsulu lazımi temperatur sәviyyәsinә kimi soyutduqdan sonra bazara daşımaq lazımdır. Kantalupun (әtirli qovunun) soyudulması üçün müәyyәn dәrәcәdә maye buz vә buz paketlәrindәn istifadә edilir. Saxlanma vә daşınma şәrtlәri. Meyvәli tәrәvәz mәhsullarında yetişmәnin intensivliyini sәmәrәli şәkildә tәnzimlәmәk üçün temperatur sәviyyәlәrini tәlәb olunan qaydada idarә etmәk lazımdır (cәdvәl 19.6 vә şәkil 19.18).
Cәdvәl 19.6
Yetişkәn-yaşıl, qızarma (rәng dәyişmә), qızarma vә çәhrayılaşma mәrhәlәlәrindә olan pomidorun (әnәnәvi sortlarda) orta yetişmә intensivliyinә temperaturun tәsiri
M nb : Kader,1986
Şәkil 19.18. Pomidorun (Jackpot sortu) yetişmә xüsusiyyәtlәrinә (fiziologiyasına) temperaturun tәsiri
372 FӘSİL19 0C 12,5 15 17,5 20 22,5 25 0F 55 59 64 68 72 77
373 Yığımdan sonrakı idarəetmə sistemləri: meyvəli tərəvəz məhsulları
Yetişәn meyvәli tәrәvәz mәhsullarının әksәriyyәti soyuqdan yaranan zәdәlәrә qarşı hәssas olur (şәkil 19.19 vә şәkil 19.20). Belә zәdәlәrin kәskinlik dәrәcәsi temperaturdan vә tәsirә mәruz qalma müddәtindәn asılı olaraq dәyişir. Mәsәlәn, 100C(500F)-dәn aşağı temperaturda saxlanılan pomidorun rәngi pozulur, dad keyfiyyәti itir vә çürümәyә qarşı hәssaslığı artır.
QEYD: Nisbәtәn yetişmiş pomidor üçün bu hәddi (20C vә ya 30F) artırmaq olar.
Şәkil 19.19. Pomidorun keyfiyyәtinә vә yetişmәsinә temperaturun tәsiri
Şәkil 19.20. 50C(410F) temperaturda 10 gün saxlanmış pomidorun soyuqdan zәdәlәnmәsi (Alternariya)
Qeyd etmәk lazımdır ki, ağ yemiş nә qәdәr çox yetişәrsә, bir o qәdәr aşağı temperaturda saxlanılması tövsiyә edilir. Birinci sinfә aid olan mәhsulları (bax: cәdvәl 19.4.) 100C (500F), ikinci sinfә aid olan mәhsulları 7-100C (45-500F), üçüncü sinfә aid olan mәhsulları isә 7-100C (45-500F)-dә saxlamaq olar. Qısamüddәtli saxlanma vә daşınmalar üçün aşağıdakı optimal temperatur sәviyyәlәri mәslәhәt görülür:
● Yetişkәn-yaşıl pomidor, adi vә bәrk qabıqlı balqabaq: 12,5-150C (55-600F);
● Nisbәtәn vә ya tam yetişmiş pomidor, qovun (kantalupdan başqa): 10-12,50C (50-550F);
● Yetişmә mәrhәlәsindә olan ağ yemiş: 5-7,50C (41-450F);
● Qarpız: qısa müddәt üçün:7-100C (45-500F); bir hәftәdәn artıq müddәt üçün 10-150C (50-590F);
● İstiot (çili) vә bibәr: 5-7,50C (41-450F). 7,50C-dәn aşağı temperaturda saxladıqda tәxminәn 10 gündәn sonra soyuqdan zәdәlәnmә әlamәtlәri müşahidә edilir;
● Kantalup: 2,5-50C (36-410F).
● Optimal nisbi rütubәt hәddi aşağıdakı kimidir:
● Pomidor vә qovun (kantalupdan başqa): 85-95%;
● Kantalup: 90-95%;
● Adi vә bәrk qabıqlı balqabaq: 60-70%.
Mәhsulun etilenә qarşı hәssaslığı. Yetişәn meyvәli tәrәvәz mәhsullarının arasında etilenin tәsirindәn әn çox zәdәlәnәn mәhsul qarpızdır. Etilenli mühitdә qarpızın lәti tamamilә yumşalır vә ovulur, qabığı isә lәtdәn ayrılır. Etilenin tәsirinә mәruz qalmış adi vә qışlıq balqabağın qabığı saralır vә saplağı qopur, lakin balqabaqlar qarpız kimi hәssas olmur. Qarpızı ağ yemiş vә kantalupla birlikdә daşımaq olmaz, çünki bu mәhsullar yüksәk miqdarda etilen әmәlә gәtirir.
Dәyişdirilmiş saxlanma mühiti (MA). Dәyişdirilmiş saxlanma mühiti meyvәli tәrәvәz mәhsulları üçün tez-tez istifadә edilmir. Son dövrdә kantalupun uzaq mәsafәli bazarlara daşınmasında (dәniz konteynerlәrindә) MA mühitindәn daha çox istifadә edilir (bax: cәdvәl 19.3). Pomidorun MA mühitindә uzaq mәsafәli bazarlara daşınması imkanları hal-hazırda yenidәn qiymәtlәndirilir. Qızarma (rәng dәyişmә) mәrhәlәsindә olan pomidoru da MA mühitindә (istehlakçılar üçün nәzәrdә tutulmuş qablarda) daşımaq olar. Ümumiyyәtlә, pomidoru tövsiyә olunan temperatur sәviyyәlәrindә saxladıqda 3-5%-lik O2↑ qazı yetişmәni lәngidir, CO2↑qazı isә 5%-dәn aşağı miqdarda zәdәlәnmәnin qarşısını alır. Yemişin, xüsusilә dә kantalupun 2-5% O2↑qazından vә 10-15% CO2↑ qazından ibarәt mühitdә saxlanılması tövsiyә edilir. Uzaq mәsafәli daşınmalar zamanı CO2↑ qazı yemiş qabığının vә saplaq sonluğunun çürümәsinә mane olur, yәni fungistatik tәsir göstәrir, elәcә dә rәngin dәyişmәsini vә lәtin yumşalmasını lәngidir. Karton qutularda daşınan kantalupu plastik paketә dә bükmәk olar. Belә paketlәr meyvәnin tәnәffüsü zamanı әmәlә gәlәn CO2↑qazının sürәtlә artmasına mane olur, su itkisinin qarşısını alır vә yemişin bәrkliyini qoruyub saxlayır. Yemişi tam soyutduqdan sonra plastik paketә bükmәk lazımdır.
Meyvәli tәrәvәz mәhsullarının yetişdirilmәsi. Pomidorun yetişdirilmәsi. Yetişkәn-yaşıl pomidorların bәrabәr formada yetişdirilmәsi üçün çox vaxt etilen qazından istifadә edilir. Pomidor 12,5-250C (55-770F) temperaturda yaxşı yetişir, lakin temperatur yüksәldikcә yetişmә prosesi sürәtlәnir (cәdvәl 19.7). 300C (860F)-
374 FӘSİL19
375 Yığımdan sonrakı idarəetmə sistemləri: meyvəli tərəvəz məhsulları
dәn yüksәk temperaturda etilen qazı әmәlә gәlmәdiyindәn pomidor qızarmır vә likopenin sintezi lәngiyir. (bax: şәkil 19.18). 250C (680F)-dәn yuxarı temperaturda yetişәn pomidor 15-200C (59-680F)-dә yetişәnlәrә nәzәrәn yumşaq olur. Pomidorun yetişdirilmәsi üçün istifadә olunan etilenin konsentrasiyası tәxminәn 100 ppm-dir. Pomidor adәtәn 200C (680C) temperaturda, rütubәti yüksәk olan mühitdә 3 günә kimi etilenlә müalicә edilir. Əgәr pomidor minimum rәng dәyişmә mәrhәlәsindә olarsa, etilen qazı yetişmәni sürәtlәndirmir, çünki bu mәrhәlәdә meyvәnin özündә etilen әmәlә gәlir. Qeyd etmәk lazımdır ki, mәhsulu bazarda vә ya daşınma mәntәqәsindә dә etilenlә yetişdirmәk olar. Yığılmış mәhsulun etilenlә tez müalicә olunması onun keyfiyyәtinә vә formasına müsbәt tәsir edir. Etilenlә müalicәni qablaşdırmadan әvvәl vә sonra aparmaq olar, lakin bu iş çox vaxt qablaşdırmadan hәyata keçirilir. Etilenlә müalicәnin qablaşdırma prosesindәn qabaq aparılmasının üstün cәhәti ondan ibarәtdir ki, isti mühitdә çürüyәn, infeksiyalı meyvәlәri seçib atmaq vә bir formada qablaşdırmaq mümkündür. Kaliforniyada yetişdirilәn әksәr yetişkәn-yaşıl pomidorlar әvvәlcә qablaşdırılır, sonra isә etilenlә yetişdirilir. Bu zaman meyvәnin qabığında dәyişik rәng çalarları yarandığı üçün çox vaxt mәhsulun yenidәn qablaşdırılması tәlәb olunur.
Cәdvәl 19.7
Pomidor meyvәsinin yetişmәsi zamanı qabığın rәngindә baş verәn tipik dәyişikliklәr
Qeyd:
Pomidorun yığılması, yüklәnib boşaldılması vә daşınması zaman yaranan әn ciddi problemlәrdәn biri dә çürümәdir. Çürümәyә sәbәb olan әsas patogen mikroorqanizmlәr mәhsulu fiziki cәhәtdәn zәdәlәyir (Geotrichum, Rhizopus vә s.), lakin soyuqdan yaranan zәdәlәrin sayı alternariya xәstәliyinә görә artır. Qeyd etmәk lazımdır ki, mәhsulu anbara yığımazdan qabaq tәtbiq olunan müxtәlif müalicә metodlarının, mәsәlәn irradiasiyanın, növbәli isitmәnin vә termiki müalicәnin sәmәrәliliyi sınaqdan keçirilmişdir. Bu müalicәlәr soyuqdan yaranan zәdәlәrә vә ya çürümәyә qarşı nisbәtәn sәmәrәli tәsir göstәrir, lakin problemin әn yaxşı hәlli yolu mәhsulun aşağı temperaturda çox saxlanmamasıdır. Daha uzun müddәtә saxlana bilәn pomidor sortlarının yaradılması üçün yetişmәni tәnzimlәyәn mutant genlәrdәn
376 FӘSİL19
(rin – yetişmәni tәnzimlәyәn ingibitor vә nor – yetişmәyә mane olan) istifadә edilir. Bu yanaşma pomidor istixanaları üçün xüsusi әhәmiyyәt kәsb edir.
Şәkil 19.21-dә pomidorun yetişmә xüsusiyyәtlәrinә (fiziologiyasına) rin mutasiyasının göstәrdiyi tәsirlәr öz әksini tapmışdır. “rin” ilә normal yetişmә xәttinin arasındakı kәsişmә aralıq yetişmә xüsusiyyәtlәrinin göstәricisidir. Uzun müddәt saxlanıla bilәn pomidor sortları anbar mühitindә adәtәn öz bәrkliyini qoruyub saxlayır (cәdvәl 19.8) vә bu cәhәtinә görә әnәnәvi sortlardan fәrqlәnir, lakin mәhsulun dad keyfiyyәti azalır. Bundan başqa, etilenin zәif әmәlә gәldiyi bu sortlarda qırmızı rәng çaları yaxşı inkişaf etmir (bax: cәdvәl 19.7).
Şәkil 19.21. Ənәnәvi, rin vә hibrid pomidor sortlarının yetişmә xüsusiyyәtlәri (fiziologiyası)
Yığımdan sonrakı idarəetmə sistemləri: meyvəli tərəvəz məhsulları
377
Qeyd etmәk lazımdır ki, etilenin әmәlә gәlmәsi vә hüceyrә divarındakı enzimlәrin (fermentlәrin) tәsiri baxımından gen molekullarının dәyişdirilmәsi üzәrindә aparılmış elmi tәcrübәlәrdә pomidor meyvәsi model mәhsul kimi istifadә edilmişdir. Dәyişdirilmiş yetişmә vә saxlanma xüsusiyyәtlәrinә malik olan transgen pomidor sortları tәzә meyvә bazarı üçün lazım olan bir çox xüsusiyyәtlәrә malikdir.
Cәdvәl 19.8
Pomidorun tipik tekstura xüsusiyyәtlәri, lәtin bәrkliyi vә dilimlәrin bütövlük göstәricilәri
Qeyd:
Şәkil 19.22. Adi havada vә ya etilenli mühitdә (100 ppm), 200C (680F) temperaturda saxlanılmış bolqar bibәrinin yetişmә sәviyyәsi
Yemişin yetişdirilmәsi. Ağ yemiş dә daxil olmaqla (adәtәn birinci vә ikinci yetişkәnlik siniflәrinә aid olan) digәr yemiş sortları adәtәn etilenli mühitdә 24 saata kimi saxlanılır. Belә mühitdә mәhsulun әtri tündlәşir, lәti yumşalır vә yetişmә prosesi ilә bağlı olan digәr dәyişikliklәr baş verir. Bununla belә mәhsulun tәrkibindәki şәkәrin miqdarı artmır, çünki yemişin nişasta ehtiyatı olmur. Kantalup vә yemiş qismәn yetişmiş halda yığılır vә 15-200C (59-680F) temperaturda etilen әmәlә gәtirәrәk yetişir vә yüksәk dad keyfiyyәtinә malik olur. Əgәr kantalup 2 hәftәdәn artıq müddәtdә saxlanılarsa, meyvәnin lәti sürәtlә çürüyür vә istehsalçı mәhsulu dәrhal bazara çıxarmağa mәcbur olur. Qeyd etmәk lazımdır ki, yemiş meyvәsi bir sıra molekulyar elmi araşdırmaların predmetini tәşkil edir. Belә ki, etilen әmәlә gәtirmә potensialı vә hüceyrә divarındakı
enzim (ferment) fәaliyyәtinin genetik manipulyasiyası nәticәsindә yetişmәnin intensivliyi vә lәtin yumşalması azaldılır. İstiotun yetişdirilmәsi. Bolqar bibәri qeyri-klimakterik meyvәdir, yәni müәyyәn dәrәcәdә rәng almış bibәrlәr etilenin tәsiri altında yetişmir (şәkil 19.22). Bibәri vә bibәru (çilini) 20-250C (68-770F) temperaturda vә 90% nisbi rütubәtdә saxlamaqla rәng dәyişikliyini vә ya yetişmәni tamamlamaq olar. Çili bibәru klimakterik meyvә olub etilenә qarşı reaksiya göstәrir, lakin reaksiyanın sәviyyәsi mәhsulun sortundan asılı olaraq dәyişir.
19.4. Ədәbiyyat
Cantwell, M., J.Flores-Minutti, and A.Trejo-González.1992. Developmental 1. changes and postharvest physiology of tomatillo fruits (Physalis ixocarpa Brot.). Scientia Hortic. 50:59–70.
Davies, J.N., and G.E.Hobson. 1981. The constituents of tomato fruit - The 2. influence of environment, nutrition and genotype. Crit. Rev. Food. Sci. Nutr. 15:205–280.
Fallik, E., N. Temkin-Gorodeiski, S.Grinberg, and H.Davidson. 1995. Prolonged 3. low-temperature storage of eggplants in polyethylene bags. Post- harv. Biol. Technol. 5:83–89.
Hardenburg, R.E., A.E.Watada, and C.Y.Wang. 1986. The commercial storage of 4. fruits, vegetables, and florist and nursery stocks. USDA Agric. Handb. No. 66. 130 pp.
Hobson, G.E., and D.Grierson. 1993. Tomato. In G.B.Seymour, J.E.Taylor, and 5. G.A.Tucker, eds., Kader, A.A. 1986. Effect of postharvest handling procedures on tomato quality. Acta Hort. 190:209–221. 1996. Maturity, ripening, and quality relationships of fruit-vegetables. Acta 6. Hort. 434:249–255.
Kader, A.A., L.L.Morris, M.A.Stevens, and M.Albright-Holton. 1978. Composition 7. and flavor quality of fresh market tomatoes as influenced by some postharvest handling procedures. Am. Soc. Hortic. Sci. 103:6–13.
Kasmire, R.F. 1973. Precooling, refrigeration, and postharvest handling of 8. tomatoes and cantaloupes. In ASHRAE Symp. LO-73-7, 19–20.Washington, D.C.: Am. Soc. Heating, Refrig. Air Cond. Eng. 19–20.
Leshuk, J.A., and M.E.Saltveit Jr. 1990. Controlled atmosphere storage requirements 9. and recommendation for vegetables. In M.Calderon and R. Barkai Golan, eds., Food preservation by modi- fied atmospheres. Boca Raton, FL: CRC Press. 315–352.
McColloch, L.P., H.T.Cook, and W.R.Wright. 1968. Market diseases of tomatoes, 10. peppers and eggplants. USDA Handb. 28. 74 pp.
Mercado, J.A., M.A.Quesada, V.Valpuesta, M.Reid, and M.Cantwell. 1995. 11. Storage of bell peppers in controlled atmospheres at chilling and nonchilling temperatures. Acta Hort.412:134–142.
Miller, C.H., and T.C.Whener. 1989. Green beans. InN.A.M.Eskin, ed., Quality 12. and preservation of vegetables. Boca Raton, FL: CRC Press. 245–264.
Moretti, C.L., S.A.Sargent, C.A.Sims, and R.Puschmann. 1997. Flavor alteration 13. in tomato fruit due to internal bruising. Proc. Fla. State Hort. Soc. 110:195–197.
378 FӘSİL19
379 Yığımdan sonrakı idarəetmə sistemləri: meyvəli tərəvəz məhsulları
Pratt, H.K. 1971. Melons. In A.C.Hulme, ed., The biochemistry of fruits and 14. their products. Vol. 2. New York: Academic Press. 207–232.
Ryall, A.L., and W.J.Lipton. 1979. Handling, transportation and storage of 15. fruits and vegetables. Vol. 1. Vegetables and melons. 2nd ed. Westport, CT: AVI. 587 pp.
Saltveit, M.E. 1997. A summary of CA and MA requirements and recommendations 16. for harvested vegetables. In M. E. Saltveit, ed., Proc. 7th Internat. CA Res. Conf. Vol 4. Vegetables and ornamentals. Davis: Univ. Calif. Postharv. Out- reach Prog. 98–117.
Seymour, G.B., and W.B.McGlasson. 1993. Melon. In G. B. Seymour, J. E. 17. Taylor, and G. A. Tucker, eds., Biochemistry of fruit ripening. London: Chapman and Hall. 273–290.
Sistrunk, W.A., A.R.Gonzales, and K.J.Moore.1989. Green beans. In N. A. M. 18. Eskin, ed., Quality and preservation of vegetables. Boca Raton, FL: CRC Press. 185–215.
Snowdon, A.L. 1992. Color atlas of post-harvest diseases and disorders of 19. fruits and vegetables. Vol. 2. Vegetables. Boca Raton, FL: CRC Press. 416 pp. Stevens, M.A. 1985. Tomato flavor: Effects of genotype, cultural practices, and 20. maturity at picking. In H.E.Pattee, ed., Evaluation of quality of fruits and vegetables. Westport, CT: AVI. 367– 386.
Wiley, R. C., F. D. Schales, and K.A.Corey. 1989.Sweet corn. In N.A.M.Eskin, 21. ed., Quality and preservation of vegetables. Boca Raton, FL: CRC Press. 121–157.
Zong, R.J., M.Cantwell, L.Morris, and V.Rubatzky. 1992. Postharvest studies on 22. four fruit-type Chinese vegetables. Acta Hort. 318:345–354.
Yığımdan sonrakı idarəetmə sistemləri: kökümeyvəli və soğanaqlı tərəvəz məhsulları
381
Yığımdan sonrakı idarəetmə sistemləri: kökümeyvəli və soğanaqlı tərəvəz məhsul ları
Marita İ. Kantvel vә Robert F. Kasmir
Kökümeyvәli vә soğanaqlı tәrәvәz qrupuna daxil olan mәhsulların yeyilә bilәn hissәsi torpağın altında yetişir vә aşağıdakı botaniki struktura malik olur:
● Köklәr: çuğundur, yerkökü, kökümeyvәli kәrәviz, qırmızı kök, qıtığotu, cır havuc, ağ turp, şirin kartof, maniok, xikama (Meksika şalğamı) vә s.;
● Kök yumruları: kartof, yerusәlim әnginarı, batat vә s.;
● Soğanaqlar: soğan, sarımsaq, şalot (arpacıq soğanı) vә Allium spp cinsinә aid olan digәr әlaqәli bitkilәr;
● Digәrlәri: zәncәfil kökü, taro (kolokaziya) yumruları.
Bu qrupa aid olan tәrәvәz mәhsullarını yığımdan sonrakı temperatur tәlәblәrinә әsasәn iki alt qrupa bölmәk olar:
● Mülayim iqlimdә yetişәn tәrәvәz mәhsulları: çuğundur, yerkökü, kökümeyvәli kәrәviz, qırmızı turp, qıtığotu, cır havuc, ağ turp, kartof, soğan, şalot (arpacıq soğanı) daykon (yapon turpu), su şabalıdı vә s.;
● Subtropik vә tropik iqlimdә yetişәn tәrәvәz mәhsulları: şirin kartof, batat, maniok, zәncәfil, taro, xikama (Meksika şalğamı) vә s.
Qruplaşdırılmış mәhsullar bir sıra ortaq xüsusiyyәtlәrә malikdir, mәsәlәn, tәnәffüs intensivliyi aşağı sәviyyәdә olur (bitkinin inkişaf mәrhәlәsindәn asılı olaraq), müәyyәn ehtiyatları, әsasәn karbohidrat ehtiyatı olur, tez xarab olmur, yığıldıqdan sonra öz inkişafına davam edir (cücәrir vә kök atır), nisbәtәn uzun müddәt saxlanıla bilir vә s.
20.1. Mәhsul yığımı
Şәkil 20.1. Soğan zoğlarının әyilmәsi (belә vәziyyәt mәhsulun yetişmәsindәn vә yığıma hazır olmasından xәbәr verir)
Kökümeyvәli vә soğanaqlı tәrәvәz mәhsullarının yetişkәnlik göstәricilәri bir-birindәn fәrqlәnir. Bu mәhsulların әksәriyyәtini müxtәlif inkişaf mәrhәlәlәrindә (mәsәlәn, kartofun vә ya yerkökünün “kal” yaxud “yetişmiş” halda yığılması) yığılır vә bazara çıxarılır. Bәzi yetişkәn mәhsulları xüsusi aqrotexniki qaydaların sayәsindә (mәsәlәn suvarma, vegetasiya prosesinin kimyәvi maddәlәrlә pozulması vә s.) daha sürәtlә yetişdirmәk mümkündür. Mәhsulun yetişkәnlik mәrhәlәsindә yığılması üçün aşağıdakı meyarlar nәzәrә alınır:
● Yerkökü: kökün uzunluğu;
● Qırmızı turp: әkindәn sonrakı günlәrin sayı, ölçü;
● Kartof: yarpağın quruması, qabığın formalaşması;
● Maniok vә taro: yarpağın qurumağa başlaması;
● Sarımsaq vә soğan: köküstü hissәnin quruması vә әyilmәsi (şәkil 20.1);
● Şirin kartof: әkindәn sonrakı günlәrin sayı, ölçü.
20
Şәkil 20.2. Sağlam (solda) vә әzilmiş (sağda) kartof lәti
Bu qrupa daxil edilmiş tәrәvәz mәhsulları әllә vә mexaniki yolla yığılır. Kökümeyvәli vә soğanaqlı mәhsulların әksәriyyәti mexaniki yolla yığılır vә qabsız yük şәklindә emal müәssisәlәrinә vә ya qablaşdırma mәntәqәlәrinә daşınır. Tәzә tәrәvәz bazarı üçün nәzәrdә tutulmuş sarımsaq vә soğan isә mexaniki yolla kәsilir, әllә yığılaraq tәmizlәnir, sahәdә qurudulur, qablara yığılır vә mәntәqәyә daşınır. Kaliforniya ştatında bәzi soğan sortları hal-hazırda mexaniki yolla yığılır. Şirin kartof isә әsasәn әllә yığılır, lakin kartofun zoğları mexaniki yolla kәsilir. Mexaniki yığımdan qabaq kartofun zoğlarını kimyәvi maddәlәrlә qurutmaq olar. Yerkökü mexaniki yolla yığılır, yәni alt hissәsi kәsilir, yarpağından (zoğundan) dartılaraq çıxarılır vә tәmizlәnir. Yığımdan sonrakı dövrdә yaranan mәhsul itkilәrinin әn böyük sәbәbi yığım prosesindә mәhsulun fiziki zәdәlәrә mәruz qalmasıdır. Əksәr hallarda yerkökü zoğunun (yarpaqlarının) mexaniki yolla kәsilmәsi zamanı saplaq sonluğu zәdәlәnir, soyuq vә şişmiş meyvәlәr isә uzununa çatlayır. Kartof lәtinin әzilmәsi әn geniş yayılmış qüsurlardan biridir vә yığımdan sonrakı dövrün istәnilәn mәrhәlәsindә baş verә bilir. Atılmış vә ya әzilmiş kartofun saplaq sonluğu rәngini daha tez dәyişir, çünki lәtin tәrkibindәki mürәkkәb fenol birlәşmәlәri әzilmiş hissәlәrdә arzuolunmaz mavi-qara piqmentlәr әmәlә gәtirir (şәkil 20.2).
20.2. Yığımdan sonrakı idarәetmә qaydaları
Qurutma. Mәlumdur ki, anbarda saxlanan kökümeyvәli vә soğanaqlı tәrәvәz mәhsullarında çürümә xәstәliklәri vә su itkisi yaranır. Belә halları aradan qaldırmaq üçün hәyata keçirilәn әn sadә vә sәmәrәli mübarizә tәdbiri yığılmış mәhsulun sahәdә qurudulmasıdır. Qurutma prosesindә kök yumrularının yarası sağalır, yәni yeni epidermal toxuma (yara periderması) әmәlә gәlir vә probkalaşır. Kartof yaralarının müxtәlif temperatur tәsiri altında sağalması cәdvәl 20.1-dә göstәrilib.
Cәdvәl 20.1 Kartofda yaraların sağalmasına temperaturun tәsiri
M nb :
Peridermanın formalaşmasına yaranın növü dә tәsir edir. Mәsәlәn, sıxılma vә ya zәrbәnin tәsiri nәticәsindә yaranan yaralarda epiderma formalaşmır, yaxud sıyrılmış hissәlәrdә dәrin vә formasız epiderma әmәlә gәlir. Şәkil 20.3-dә satış üçün saxlanılmış şirin kartofda yaraların sağalması prosesi göstәrilmişdir. Bu halda isti mәhsul anbara yüklәnir, bir hәftә әrzindә ventilyasiyasız saxlanılır vә bundan sonra kameranın temperaturuna uyğun sәviyyәyә kimi soyudulur.
382 FӘSİL20
383 Yığımdan sonrakı idarəetmə sistemləri: kökümeyvəli və soğanaqlı tərəvəz məhsulları
Şәkil 20.3. Şirin kartofda yığım vaxtı yaranan zәdәlәrin qurumuş hissәlәri
Şәkil 20.4. 12,50C (550F) temperaturda saxlanılmış xikama (Meksika şalğamı). Sağlam (solda), zәdәlәnmiş lakin qurudulmamış (ortada) vә ya zәdәlәnmiş vә 300C (860F) temperaturda
Şәkil 20.5. Kaliforniya ştatında tәzә tәrәvәz bazarı üçün nәzәrdә tutulmuş sarımsağın mexaniki yolla kәsilmәsi, tәmizlәnmәsi vә sahәdә qurudulması (Mәhsulu günәş işığından qorumaq üçün yeşiklәrin üstü sarımsaq zoğları ilә örtülür)
Anbarda saxlanılan xikamanın kök yumrularında zәdәli hissәlәrin quruması çürümәnin inkişafına mane olur (şәkil 20.4).
Soğanaqlı mәhsullarda isә boğaz toxumasının vә üst qabığın (yarpağın) qurudulması yolu ilә müalicә aparılır. Müalicә prosesindә müәyyәn miqdarda su itkisi baş verir. Sahәdә qurudulan soğanın vә sarımsağın alt hissәsi kәsilir vә soğanağı әllә dartılaraq çıxarılır. Bәzi hallarda mәhsulun kökü vә zoğu kәsilir, soğanaqlar isә hava şәraitindәn asılı olaraq sahәdә (iri yeşiklәrdә) 2-7 gün saxlanılır (şәkil 20.5). Bәzi hallarda isә әvvәlcә mәhsulu torpaqdan çıxarıb qurutduqdan sonra köklәr vә zoğlar kәsilir. Soğanağın günәşdәn yanmaması üçün mәhsulu cәrgәlәrә yığmaq vә yarpaqla (zoğla) örtmәk lazımdır.
Əlverişsiz hava şәraitindә mәhsulu kameraya yığım tәzyiqli isti hava ilә dә qurutmaq olar. Qeyd etmәk lazımdır ki, 25-320C (77-900F) temperaturda qurudulmuş soğanın qabığı çox gözәl rәng alır (şәkil 20.6). Cәdvәl 20.2-dә verilmiş qurutma şәrtlәri mәhsuldan asılı olaraq dәyişir.
Şәkil 20.6. Sahәdә qablaşdırılmış soğanın şaquli hava ventilyatorları ilә qurudulması
384 FӘSİL20
Cәdvәl 20.2
Kökümeyvәli vә soğanaqlı mәhsulların qurudulma şәrtlәri
Mәhsulun bazara hazırlanması. Soğan, sarımsaq vә şirin kartof әksәr hallarda qurudulduqdan sonra anbarda saxlanır, bazara hazırlanır, yәnitәmizlәnir, çeşidlәnir vә qablaşdırılır.Bu mәhsulları, elәcә dә digәr kökümeyvәli mәhsulları, o cümlәdәn yerkökü vә ağ turpu mexaniki yolla soyudulan vә ya havalandırılan kameralarda 310 ay saxlamaq olar (cәdvәl 20.3).
Cәdvәl 20.3 Tropik iqlimdә yetişәn kökümeyvәli tәrәvәz mәhsulları üçün tövsiyә olunan saxlanma şәrtlәri (müxtәlif mәnbәlәrdәn әldә edilmiş mәlumatlar әsasında)
Kökümeyvәli vә soğanaqlı tәrәvәz mәhsulları müxtәlif bazarlara aşağıdakı qaydada hazırlanır (şәkil 20.7, şәkil 20.8, şәkil 20.9).
Yeşiyin boşaldılması. Kökümeyvәli mәhsullar fiziki zәdәlәrә mәruz qalmamaq üçün adәtәn suya boşaldılır. Lakin soğanaqlı mәhsullar üçün su ilә boşaltma sistemlәrindәn istifadә edilmir.
Mәhsulun tәmizlәnmәsi. Mәhsullar quru halda fırçalanır, yaxud yuyulur vә müәyyәn dәrәcәdә qurudulur.
Mәhsulun çeşidlәnmәsi. Qüsurlu meyvәlәr vә bitki qalıqları seçilәrәk atılır. Çürümәyә qarşı mübarizә. Yerkökü vә kartof yumruları xlorlu su ilә yuyularaq tәmizlәnir. Yığımdan sonrakı dövrdә bәzi mәhsulları, o cümlәdәn şirin kartofu müәyyәn dәrәcәdә fungisidlә müalicә etmәk olar.
Mәhsulun ölçülәrinә görә çeşidlәnmәsi. Mәhsulu ölçülәrinә görә mexaniki yolla vә ya әllә çeşidlәmәk olar. Mexaniki çeşidlәmә maşınları adәtәn roliklәrdәn vә ya çәkiyә görә çeşidlәyәn avadanlıqlardan ibarәt olur. Yerkökünün ölçüyә görә çeşidlәnmәsindә xüsusi problemlәr yaranır, çünki bu mәhsulu diametrә (roliklәrlә) vә uzunluğa görә (әllә vә ya çeşidlәmә avadanlığı ilә) çeşidlәmәk lazımdır. Mәhsulun keyfiyyәtә görә çeşidlәnmәsi. Mәhsul müxtәlif keyfiyyәt sәviyyәlәrinә görә çeşidlәnir.
Yığımdan sonrakı idarəetmə sistemləri: kökümeyvəli və soğanaqlı tərəvəz məhsulları
Şәkil 20.7. Kökümeyvәli tәrәvәz mәhsullarının yığılması vә yığımdan sonrakı dövrdә idarә edilmәsi
385
Şәkil 20.8. Soğanaqlı tәrәvәz mәhsullarının yığılması vә yığımdan sonrakı dövrdә idarә edilmәsi
386 FӘSİL20
387 Yığımdan sonrakı idarəetmə sistemləri: kökümeyvəli və soğanaqlı tərəvəz məhsulları
Şәkil 20.9. Soğanın sahәdә (sәyyar köşkdә) qablaşdırılması
Mәhsulun qablaşdırılması. Mәhsullar istehlakçı üçün nәzәrdә tutulmuş qablara (paketlәrә, lotoklara vә s.) yığılaraq qablaşdırılır vә daha iri qablara (iri yeşiklәrә vә s.) qoyularaq daşınır. Mәhsulu iri yeşiklәrә birbaşa yığmaq vә daşımaq da olar. Su itkisinә qarşı çox hәssas olan mәhsullar (mәsәlәn, yerkökü) plastik paketlәrә yığılaraq qablaşdırılır.
Mәhsulun yük maşınlarına yığılması. Bәzi hallarda soğan, kartof vә qırmızı turp kimi tәrәvәz mәhsulları qabsız şәkildә emal müәssisәlәrinә daşınır. Tәzә tәrәvәz bazarı üçün nәzәrdә tutulmuş vә qablaşdırılmış mәhsulların әksәriyyәti paletlәrә yüklәnir, lakin belә mәhsulları paletә yığmadan, yәni karton ara qatlarla yüklәyәrәk soyuducu treylerlәrdә dә daşımaq olar. Vaqonla göndәrilәn mәhsullar әksәr hallarda kisәlәrә (iri paketlәrә) yığılır vә әllә yüklәnir. Mәhsulun soyudulması. Mülayim iqlimdә yetişәn kökümeyvәli mәhsulları (soğan vә sarlmsaqdan başqa) hidro-soyutma sistemi vasitәsilә soyutmaq mümkündür. İsti iqlimli әrazilәrdәn yığılmış kartofu su ilә soyutmaq vә yumaq olar. Bәzi kartof sortları qablaşdırıldıqdan sonra kamera şәraitindә 13-160C (55-600F)-yә kimi soyudulur vә bazara göndәrilir. Tropik kökümeyvәli mәhsullar, soğan vә sarımsaq isә bәzi hallarda kamera şәraitindә soyudulduqdan sonra bazara daşınır.
Anbarda saxlanılması nәzәrdә tutulan kartof vә soğan mәhsulları saxlanma dövrünün erkәn mәrhәlәsindә (qurudulduqdan sonra) tәzyiqli soyuq hava ilә soyudulur. Mәhsulları açıq soyuq havada vә ya mexaniki yolla (refrijerasiya) soyutmaq olar.
20.3. Saxlanma şәrtlәri
Soyudulmayan şәraitdә tәtbiq olunan saxlanma metodları. Bәzi fermerlәr yetişmiş kartofu yığmır vә torpaqda bir neçә hәftә saxlayır. Tropik vә subtropik iqlimdә yetişәn bәzi kökümeyvәli tәrәvәz mәhsullarını, o cümlәdәn manioku vә xikamanı (Meksika şalğamı) torpaqda saxlamaq olar. Kartof, soğan, sarımsaq, şirin kartof vә digәr kökümeyvәli mәhsullar kiçik miqdarda vә qısa müddәt әrzindә quyularda, xәndәklәrdә vә çalalarda saxlanılır.
Şәkil 20.10. 100C (500F) vә 12,50C(550F) temperaturda 3 hәftә saxlanılmış xikama (Meksika şalğamının) yumrularında lәtin qonurlaşması (soyuqdan zәdәlәnmә simptomlarından biri dә lәt rәnginin dәyişmәsidir. Meyvәnin qabığında heç bir dәyişiklik müşahidә olunmur)
Kartof, soğanı, sarımsaq vә şirin kartofu adi ventilyasiyalı anbarlarda vә zirzәmilәrdә dә saxlamaq olar. Temperaturun vә nisbi rütubәtin idarә edildiyi müasir anbarlarda kartof vә ya soğanla dolu iri yeşiklәr tәzyiqli (mәcburi istiqamәtlәnmiş) hava ilә dә soyudurlar. Əksәr әrazilәrdә mәhsulu gecә vaxtının sәrin havası ilә soyudur vә saxlanma temperaturunu tәmin edә bilirlәr. Tropik vә subtropik zonalarda yetişәn kökümeyvәli tәrәvәz mәhsullarının saxlanılması. Cәdvәl 20.3-dә tropik zonada yetişdirilәn kökümeyvәli tәrәvәz mәhsullarının saxlanılması üçün ümumi tövsiyәlәr verilir.
388 FӘSİL20
Bu mәhsulların әksәriyyәti soyuğa hәssasdır. Soyuqdan zәdәlәnmә simptomlarına hәddindәn artıq çürümәni, lәt rәnginin pozulmasını vә teksturanın dәyişmәsini (mәsәlәn, bişirilmiş şirin kartofda vә maniokda özәyin bәrkimәsi) aid etmәk olar. Şәkil 20.10-da soyutma temperaturunda saxlanılmış xikamanın (Meksika şalğamının) lәtindә baş vermiş rәng dәyişikliyi göstәrilmişdir. Bәzi mәhsullar (mәsәlәn, maniok) sahәdә yaxşı vәziyyәtdә saxlanılsa da, yığıldıqdan sonra tez xarab olur. Kaliforniya ştatında şirin kartof mәhsulu evaporatorlu (buxarlandırıcı cihazı olan) vә yüksәk rütubәtli kameralarda orta temperaturda (13-160C (55-600F) tәxminәn 9 ay saxlanılır. Mülayim iqlimli zonada yetişәn kökümeyvәli tәrәvәz mәhsullarının saxlanılması. Kaliforniya ştatında mülayim iqlimli zonda yetişәn kökümeyvәli tәrәvәz mәhsulları adәtәn anbarlarda saxlanılmır. Belә mәhsulları anbarlarda saxladıqda aşağıdakı tәlәblәri yerinә yetirmәk lazımdır.
a) Temperatur: 00C (320F);
b) Nisbi rütubәt: 95-98%;
c) Mәhsulun tәnәffüsü nәticәsindә yaranan istiliyin aradan qaldırılması vә CO2↑ qazının azaldılması mәqsәdilә kamerada havanın lazımi sәviyyәdә dövr etmәsi. Yarpaqlı çuğundur, yerkökü vә qırmızı turpu 2-3 hәftә saxlamaq mümkündür, lakin bu mәhsulların yarpağını (zoğunu) kәsdikdә saxlanma müddәtini bir neçә aya kimi uzatmaq olur. Kartofu lazımi şәraitdә 10 aya kimi saxlamaq mümkündür. Bu mәhsulun uzun müddәtdә saxlandığı anbarlar ABŞ-ın şimal bölgәsindә yerlәşir. Uzunmüddәtli saxlanma zamanı mәhsulda yaranan su itkisinin qarşısının alınması xüsusi әhәmiyyәt kәsb edir. Müasir dövrdә kartof anbarlarında temperatur vә rütubәt dәyişmәlәrinin qarşısını almaq vә su itkisini azaltmaq üçün saxlanan mәhsulun üzәrindә xarici “hava qatı” yaradılır.
Tәzә tәrәvәz bazarı üçün nәzәrdә tutulmuş kartofun saxlanılması mәqsәdilә aşağıdakı tәlәblәri yerinә yetirmәk lazımdır:
a) Temperatur: 4-70C (39-450F);
b) Nisbi rütubәt: 95-98%;
c) O2↑ qazının tükәnmәmәsi vә CO2↑ qazının artmaması üçün havanın lazımi sәviyyәdә dövr etmәsi (kartofun hәr 45 kiloqramı üçün tәxminәn 23 l/dәq vә ya hәr 100 funt üçün 0,8 ft3/dәq).
Şәkil 20.11. 20C (360F) temperaturda 6 ay saxlanmış Yellow Finn kartof sortunda soyuqdan zәdәlәnmә simptomları (lәtin qaralması vә boşalması)
Emal üçün (mәsәlәn, kartof çipsilәrinin hazırlanması üçün) nәzәrdә tutulmuş kartofun 8-120C (46-540C) temperatur vә 95-98% nisbi rütubәtdә saxlanılması, elәcә dә kameraların lazımi sәviyyәdә havalandırılması vә işıqsız olması mәslәhәt görülür. Saxlanma temperaturu daha yüksәk olduqda kartofun arzuolunmaz dәrәcәdә şirinlәşmәsi lәngiyir vә emal olunmuş mәhsul gec qaralır. Kartof yumruları soyuğa cüzi dәrәcәdә hәssasdır. Ona görә dә mәhsulu aşağı temperaturda saxladıqda şәkәr daha sürәtlә әmәlә gәlmәklә, tәnәffüs intensivliyi yüksәlir. Toxumluq kartofun 0-20C (320F-360C) temperaturda vә 95-98% nisbi rütubәtdә saxlanılması, kameranın isә lazımi sәviyyәdә havalandırılması tövsiyә edilir. Aşağı temperaturda kartofun şirinlәşmәsi heç bir әhәmiyyәt daşımır, su itkisi vә ya çürümә hallarının sayı azalır. Bәzi kartof sortları soyuqdan yaranan zәdәlәrә qarşı daha hәssas olur. Ümumiyyәtlә, çox aşağı temperaturda uzun müddәt saxlanılmış kartofun lәti qonurlaşır vә daxili toxumalarda boşluqlar yaranır (şәkil 20.11).
Yığımdan sonrakı idarəetmə sistemləri: kökümeyvəli və soğanaqlı tərəvəz məhsulları
389
Şәkil 20.12. Soğanda iç qabığının sulanması vә şәffaflaşması
Şәkil 20.13. 00C (320F) temperaturda 5 ay saxlanmış sarımsaq dilimlәrinin cücәrmәsi (soldakı iki sarımsaq dilimi adi havadan, sağdakı iki dilim isә 0,5 O2↑ vә 10% CO2↑tәrkibli mühitdә saxlanılmışdır)
Şәkil 20.14. Aşağı temperatur vә etilen konsentrasiyasında saxlanılmış tәzә yerkökündә izokumarinlәrin әmәlә gәlmәsi
Anbarda uzun müddәt saxlanılmış kartofda müxtәlif çürümә xәstәliklәri, xüsusilә dә Erwinia bakteriyasının törәtdiyi yumşaq çürümә xәstәliyi әmәlә gәlir. Ona görә dә yığım vaxtı zәdәlәnmiş kartofu lazımi sәviyyәdә qurutduqdan sonra anbara yığmaq lazımdır.
Sarımsağı 0 0 C (32 0 C)-dә vә ya nisbәtәn aşağı temperaturda 6-7 ay, 20-300C (68-860F)-dә isә 1-2 ay saxlamaq olar. Sarımsaq dilimlәri aralıq temperaturda (4180C vә ya 40-640F) daha sürәtlә cücәrir. Sarımsağın saxlanıldığı kameranın nisbi rütubәti 70%, ventilyasiyanın sürәti isә hәr kub metrә dәqiqәdә tәxminәn 1m3 hava ( hәr kub futa dәqiqәdә 1ft3 hava) olmalıdır.
Soğanın saxlanma potensialı müxtәlif sәviyyәlәrdә olur. Tәrkibindә hәll olan quru maddәlәrin miqdarı çox olan acı soğan sortlarını uzun müddәt, belә maddәlәrin az olduğu acıtәhәr soğan sortlarını isә adәtәn 1-3 ay saxlamaq olar. Soğanı 0-50C (32-410F) vә ya 20-300C (68-860F) temperaturda saxlamaq lazımdır, çünki aralıq temperaturda saxlanılan sarımsağın dilimlәri cücәrir. Soğanın saxlandığı kameranın nisbi rütubәti 65-70%, ventilyasiyanın sürәti isә hәr kub metrә dәqiqәdә tәxminәn 0,5-1,0 m3 hava (hәr kub futa dәqiqәdә 0,5-1ft3 hava) olmalıdır. Kameralar işıqlı olmamalıdır, çünki soğan işığın tәsiri altında cücәrir. Anbar mühitindә uzun müddәt saxlanılmış soğanın iç qabığı sulanır vә ya şәffaflaşır (şәkil 20.12). Soğanın saxlandığı kameralarda qara çürümә (Aspergillus) vә boz çürümә (Botrytis) xәstәliklәri tez-tez müşahidә edilir. Dәyişdirilmiş saxlanma mühiti (MA). Bu qrupa aid olan mәhsullar üçün nәzarәtli (CA) vә ya dәyişdirilmiş (MA) saxlanma sistemlәrindәn çox az istifadә edilir. MA mühiti kartof vә yerkökü üçün faydalı deyil. Müasir dövrdә bәzi zәif әtirli soğan sortları CA kameralarında (3% O2↑vә 10% CO2↑ tәrkibli mühitdә) saxlanılır. Ümumiyyәtlә, yüksәk CO2↑ mühitindә saxlanılan soğan vә sarımsağın cücәrmәsi vә çürümәsi lәngiyir (şәkil 20.13).
Etilen. Bu fәsildә verilmiş mәhsulların әksәriyyәtindә etilen az miqdarda әmәlә gәlir vә dağıdıcı tәsir göstәrmir, lakin istisna tәşkil edәn bәzi amillәri nәzәrә almaq lazımdır. Etilen kartofun cücәrmәsini sürәtlәndirsә dә, yәni sükunәt dövrünü qısaltsa da, müәyyәn müddәtdәn sonra cücәrmә prosesinә mane olur. Etilen bişmiş kartofun daha sürәtlә qaralmasına sәbәb olur vә yerkökünә dağıdıcı tәsir göstәrir. Aşağı konsentrasiyalı (>0.1ppm) etilen mühitindә saxlanılan yerkökündә vә cır kökdә tәnәffüs intensivliyi artır vә izokumarinlәr daha sürәtlә әmәlә gәlir. İzokumarinlәr meyvәnin acılaşmasına sәbәb olan mürәkkәb maddәlәrdir (şәkil 20.14). Kәsilmiş, әzilmiş, yenicә yığılmış vә kal yerkökündә izokumarinlәrin konsentrasiyası yüksәk sәviyyәdә olur.
20.4. Xüsusi hallar
Cücәrmәnin lәngidilmәsi. Uzunmüddәtli saxlanma zamanı soğanın vә kartofun cücәrmәmәsi üçün yığımdan bir neçә hәftә әvvәl (toxumluq kartof istisna olmaqla) mәhsula malein turşusunun hidrazidini sәpmәk lazımdır. Kartof anbarlarında cücәrmәnin qarşısını almaq üçün xlorprofam (CİPC; 3-xlor-izopropil-N-fenil karbamat) aerozolundan da istifadә etmәk olar. Müasir dövrdә tәbii cücәrmәnin qarşısını almaq üçün digәr alternativ vasitәlәr dә sınaqdan keçirilir. Bәzi ölkәlәrdә soğan, sarımsaq vә kartofun cücәrmәsinә qarşı irradiasiya metodu da (0,03-0,15 kGY vә ya 3-15 krad) tәtbiq edilir.
Kartofda qlikoalkaloidlәr. Kartofun saxlandığı kameralar işıqlı olmamalı vә mәhsulun cücәrmәsinin qarşısı alınmalıdır. Cücәrmә xlorofilin sintezi nәticәsindә baş verir. Xlorofilin sintezi zamanı toksik qlikoalkaloidlәr, xüsusәn dә solanin vә çakonin maddәlәri toplanır. Bu mürәkkәb maddәlәr aşağı konsentrasiyada mәhsulun dadını artırır, lakin kartofun hәr 100 qramında 20 milliqramdan (10 unsiyada 0,0222 unsiyadan) artıq alkaloid olduqda insan sağlamlığı üçün tәhlükә yaranır. Bişirilmiş kartofda alkaloidlәr parçalanmır, ona görә dә bu maddәlәrin yığılaraq artmasına qabaqcadan mane olmaq lazımdır. Kartofun tәrkibindә toksik alkaloidlәrin aşağı miqdarda olması üçün mәhsulu aşağı temperaturda (<7,50C vә ya <450F) saxlamaq, işıqdan uzaq tutmaq vә tünd rәngli plastik vә ya kağız paketlәrdә satmaq lazımdır. Əzilmiş kartofda alkaloidlәr daha sürәtlә әmәlә gәlir, ona görә dә yığım vә yüklәmәboşaltma işlәri zamanı mәhsulun fiziki zәdәlәrdәn qorunması tövsiyә olunur.
Soğanın acılığı. Mәlumdur ki, anbarda saxlanılan soğanın acılığı yüksәk, tәrkibindәki hәll olan quru maddәlәrin miqdarı isә çox olmalıdır. Acıtәhәr vә ya “şirin” soğan sortlarının tәrkibindә belә maddәlәrin miqdarı az olur. Ona görә dә belә mәhsulları anbarda uzun müddәt saxlamaq mümkün olmur. Soğanın acılığı kükürd tәrkibli aromatik mürәkkәb maddәlәrin buraxdığı enzimlәrin miqdarından asılı olaraq dәyişir. Acıtәhәr soğanı müxtәlif keyfiyyәt sәviyyәlәrinә görә ayırmaq üçün sahәdәn nümunә götürülür vә tәrkibindәki piruvatın (kimyәvi reaksiyada alınan vә acılığa sәbәb olan maddә) miqdarı ölçülür. Acıtәhәr vә ya şirin soğanın tәrkibindәki piruvatın konsentrasiyası (xam toxuma çәkisinә әsasәn) 5 µm/q olur.
20.5. Ədәbiyyat
Booth, R.H., and R.L.Shaw. 1981. Principles of potato storage. Lima: Internat. 1. Potato Center (CIP). 105 pp. Brewster, J.L., and H.D.Rabinowitch. 1990. Onions and allied crops. 3 vols. 2. Boca Raton, FL: CRC Press. Brice, J.B., L.Currah, A.Malins, and R.Bancroft. 1997. Onion storage in the 3. tropics: A practical guide to methods of storage and their selection. Chatham, UK: Natural Resources Institute. 119 pp. Burton, W.G. 1982. Postharvest physiology of food crops. New York: Longman. 4. 1989. The potato. New York: Longman/ Wiley. 742 pp. 5. Cantwell, M., W.Orozco, V.Rubatzky, and L.Hernán- dez. 1992. Postharvest 6. handling and storage of jicama roots. Acta Hort. 318:333–343. Clark, C.A. 1992. Postharvest diseases of sweet potatoes and their control. 7. Postharv. News and Info. 3:75N–79N.
390
FӘSİL20
391 Yığımdan sonrakı idarəetmə sistemləri: kökümeyvəli və soğanaqlı tərəvəz məhsulları
Cooke, R.D., J.E.Rickard, and A.K.Thompson. 1988. The storage of tropical 8. root and tuber crops—Cassava, yam and edible aroids. Exper. Agric. 24:457–470.
Dale, M.F.B., D.W.Griffiths, and H.Bain. 1998. Effect of bruising on the total 9. glycoalkaloid and chlorogenic acid content of potato (Solanum tuberosum) tubers of 5 cultivars. J. Sci. Food Agric. 77:499–505.
Kopsell, D.E., and W.M.Randle. 1997. Onion cultivars differ in pungency and 10. bulb quality changes during storage. HortScience. 32:1260–1263.
Lafuente, M.T., G.López-Gálvez, M.Cantwell, and S.F.Yang. 1996. Factors in- 11. fluencing ethylene-induced isocoumarin formation and increased respiration in carrots. J. Amer. Soc. Hort. Sci. 121:537–542.
Mazza, G. 1989. Carrots. In N. A. M. Eskin, ed., Quality and preservation of 12. vegetables. Boca Raton, FL: CRC Press. 75–119.
McGee, R.S. 1995. Current state of the art in potato storages. ASAE Publ. I- 13. 95:538–545.
Prange, R.K., W.Kalt, B.J.Daniels-Lake, C.L.Liew, R.T.Page, J.R.Walsh, P.Dean, 14. and R.Coffin. 1998. Using ethylene as a sprout control agent in stored ‘Russet Burbank’ potatoes. J. Amer. Soc. Hort. Sci. 123:463–469.
Purcell, A.E., W.M. Walter Jr., and L.G.Wilson. 1989. Sweet potatoes. In N.A.M. 15. Eskin, ed., Quality and preservation of vegetables. Boca Raton, FL: CRC Press. 285–304.
Rastorski, A., A. van Es, et al. 1987. Storage of pota- toes. Post-harvest behavior, 16. store design, storage practices, handling. Wageningen, Netherlands: Pudoc. 453 pp.
Ravi, V., and J.Aked. 1996. Review on tropical root and tuber crops. II. 17. Physiological disorders in freshly stored roots and tubers. Crit. Rev. Food Sci. Nutr. 36:711–731.
Ravi, V., and C.Balagopalan. 1996. Review on tropical root and tuber crop. I. 18. Storage methods and quality changes. Crit. Rev. Food Sci. Nutr. 36:661–710. Salunkhe, D.K., B.B.Desai, and J.K.Chavan. 1989. Potatoes. In N.A.M. Eskin, 19. ed., Quality and preservation of vegetables. Boca Raton, FL: CRC Press. 1–52. Schouten, S.P. 1987. Bulbs and tubers. In J. Weich- mann, ed., Postharvest 20. physiology of vegetables. New York: Marcel Dekker. 555–581. Shibairo, S.I., M.K.Upadhyaya, and P.M.A.Toivonen. 1997. Postharvest moisture 21. loss characteristics of carrot (Daucus carota L.) cultivars during short-term storage. Scientia Hortic. 71:1– 12.
Smith, O. 1977. Potatoes: Production, storing, processing. 2nd ed. Westport, CT: 22. AVI. 776 pp.
Smith, W.L., Jr., and J.B.Wilson. 1978. Market diseases of potatoes. USDA 23. Handb. 479. 99 pp.
Smittle, D.A. 1989. Controlled atmosphere storage of Vidalia onions. In 24. J.K.Fellman, ed., Proc. International Controlled Atmosphere Research Conf. Vol. 2. Moscow: University of Idaho. 171–177. Snowdon, A.L. 1992. Color atlas of post-harvest diseases and disorders of fruits 25. and vegetables. Vol. 2. Vegetables. Boca Raton, FL: CRC Press. 416 pp. Stoll, K., and J. Weichmann. 1987. Root vegetables. In J. Weichmann, ed., Postharvest physiology of vegetables. New York: Marcel 26. Dekker. 541–553.
Thompson, J.F., and R.W.Scheuerman. 1993. Curing and storing California 27. sweet potatoes. Davis: Univ. Calif. Dept. Biol. Agric. Engr. 4 pp. Wilson, L.G., C.W.Averre, J.V.Baird, E.O.Beasley, A.R.Bonanno, E.A.Estes, 28. and K.A.Sorensen. 1989. Growing and marketing quality sweet potatoes. Raleigh: N.C. State Univ Agric. Ext. Publ. AG-09. 28 pp. Wright, P.J., and D.G.Grant. 1997. Effects of cultural practices at harvest on 29. onion bulb quality and incidence of rots in storage. N.Z. J. Crop Hort. Sci. 25:353–358.
392 FӘSİL20
LAV L R
C y n a r a s c olym u s S tach ys aff i n is H eli a n thu s tu b eros u s Er uca vesi ca ri a s at iv a 394 Әlavələr
gh i a g l a b r a
M a lpi
Cucu mis me tu li f er u s
Am a r a n thu s
F oe n i cu l u m v u l ga re
M a l u s p u mil a Yello w Ne wt o w n , G rimes G olde n , M cI n t os h
P r u n u s a rme n i aca
lav 1-in davamı
t i n a; P. pyri f oli a
P yr u s sero
Asp a r agu s o ff i c i n a lis
A nn o n a s qua mos a × A . ch erimol a P erse a a meri ca n a
Fuch s, P ollo c k Fu er t e, Ha ss
L u l a , B oo th Ca ri ca ca n d a m a r c e n sis
M u s a p a r a disi aca s a pie n tu m b ax :
Fa v a , Vi c i a fa b a Pha seol u s l u n atu s Vi g n a ses qu iped a lis
Pha seol u s v u l ga ris
P sop h o ca rp u s t e t r ag o n olo b u s
395 Әlavələr
B e ta v u l ga ris
Ru b u s V acc i n i u m c orym b os u m V acc i n i u m m ac ro ca rpo n
Ru b u s Ru b u s Ru b u s Ru b u s id a e u s F r aga ri a M omordi ca cha r a n t i a S c orzo n er a h isp a n i ca
B r a ssi ca ch i n e n sis
Ar t o ca rp u s a l t ilis
B r a ssi ca oler ac e a i ta li ca
B r a ssi ca oler ac e a g em n i f er a
396
Әlavələr
lav 2-nin davamı
B r a ssi ca ca mpes t ris peki n e n sis
B. oler ac e a ca pi tata
B. oler ac e a ca pi tata
O p u n t i a
O p u n t i a
b ax : b ax : b ax : Averr
h o a ca r a m b ol a
D aucu s ca ro ta
D . ca ro ta A n aca rdi u m o cc ide n ta le
M a n i h o t es cu le n ta
B r a ssi ca oler ac e a b o t ry t is
Api u m g r a veole n s r a p ac e u m
397 Әlavələr
398 Әlavələr
Api u m g r a veole n s
D u l c e
B e ta v u l ga ris
C i c l a
Se ch i u m ed u le
A nn o n a ch erimol a
P r u n u s c er a s u s
P r u n u s a vi u m
b ax : b ax : B r a ssi ca a l b o g l a b r a Alli u m s ch oe n opr a s u m C ori a n dr u m
F or tu n ell a C. p a r a disi s at iv u m
C i t r u s re t i cu l ata
lav 3-ün davamı
F or tu n ell a j a po n i ca
C. limo n C. au r a n t i f oli a; C. l at i f oli a C. si n e n sis
Seville, C. au r a n t i u m
Әlavələr
C. g r a n dis
C. re t i cu l ata x p a r a disi
C. re t i cu l ata C o c os n uc i f er a B r a ssi ca oler ac e a ac ep ha l a Z e a m a ys
Cucu mis s at iv u s
399
400 Әlavələr
R i b es s at iv u m ; R. n i g r u m ; R. r u b r u m
n u s s at iv u s
b ax : Ra p ha
b ax :
Ph oe n i x d act yli f er a
b ax :
D u rio
zi b e th i n u s Sol a n u m melo n g e n a
C i ch ori u m e n divi a
C. i n t y b u s F eijo a sello w i a n a
b ax : F i cu s ca ri ca
Alli u m s at iv u m Z i n g i b er o ff i c i n a le
R i b es g ross u l a ri a
b ax :
lav 4-ün davamı
Vi t is vi n i f er a
V l a b r u s ca b ax :
P sidi u m gua j a v a b ax :
Oc im u m b a sili cu m
Alli u m s ch oe n opr a s u m
C ori a n dr u m s at iv u m A n e thu m g r a veole n s
Ch e n opodi u m a m b rosioides
M e n tha
O ri ga n u m v u l ga re P e t roseli n u m c ris p u m
P erill a f r ut es c e n s S a lvi a o ff i c i n a lis
Th ym u s v u l ga ris
401 Әlavələr
Cucu mis melo
re t i cu l atu s
melo
melo
b ax : b ax :
A ga ri cu s v di g r
c i n sl r
B r a ssi ca j u n c e a
Bax : P r u n u s persi ca
A b elmos chu s es cu le n tu s O le a e u rope a
Alli u m c ep a
C.
C.
C. melo
C. melo
402 Әlavələr
Әlavələr
lav 5-in davamı
b ax : Ca ri ca p a p a y a
b ax : Pa s t i n aca s at iv a Pa ssi f lor a
P r u n u s persi ca
P yr u s c omm u n is
P is u m s at iv u m
Vi g n a si n e n sis = V . u n gu i cu l ata
Sol a n u m m u ri catu m
cu m a nn uu m Ca psi
Ca psi
cu m a nn uu m C. f r ut es c e n s
Diospyros k a ki
Fu y u Hach i y a
A n a n a s c omos u s
403
M u s a p a r a disi aca p a r a disi aca
P r u n u s domes t i ca Pu n i ca
g r a n atu m
Sol a n u m tu b eros u m
Cucu r b i ta m ax im a C ydo n i a o b lo n ga
C i ch ori u m i n t y b u s Ra p ha n u s s at iv u s N ep h eli u m l a pp ac e u m
Rh e u m r ha po n t i cu m B r a ssi ca n a p u s n a po b r a ssi ca
Bax : T r a popo g o n porri f oli u s
404 Әlavələr
lav 6-nın davamı
rysop h yll u m
ca i n i t o
Ch
ch i a n a
P o ut eri a ca mpe
Diospyros e b e n a s t er
Ca simiro a ed u lis
Ca lo ca rp u m m a mmos u m
A ch r a s s a po ta
Alli u m c ep a a s ca lo n i cu m
A nn o n a m u ri cata
Spi n ac i a oler ac e a
Spo n di a s M üxt li f c i n sl r M edi cag o s at iv a
Pha seol u s Ra p ha n u s Cucu r b i ta pepo
Cucu r b i ta mos chata; C. m ax im a
405 Әlavələr
*Etilenin intensivliyi:
TERMİNLƏRİN İZAHI
VL= çox aşağı (20 0C temperaturda <0.1 µl/kq/saat).
L= aşağı (0.1=1.0 µl/kq/saat).
M= orta (1.0–10.0 µl/kq/saat).
H= yüksәk (10–100 µl/kq/saat).
VH= çox yüksәk (>100 µl/kq/saat).
†Etilenә qarşı hәssaslıq sәviyyәlәri (etilenin dağıdıcı tәsirlәrinә meyvәnin saralması, qonurlaşması, qaralması, yumşalması, saplaqdan qopmasını vә sürәtlә çürümәsini aid etmәk olar).
L= aşağı hәssaslıq sәviyyәsi
M= orta hәssaslıq sәviyyәsi
H= yüksәk hәssaslıq sәviyyәsi
Facciola, S. 1990. Cornucopia. A source book of edible plants. Vista, CA: Kampong. 678 1. pp.
Hardaaaaenburg, R., A.E.Watada, C.Y.Wang. 1986. The commercial storage of fruits, veg- 2. etables, and florist and nursery stocks. Washington, D.C.: USDA Agric. Handb. 66. 130 pp. Kader, A.A., ed. 1997. CA ’97 Proceedings, Vol. 3: Fruits other than apples and pears. 3. Davis: Univ. Calif. Postharv. Hort. Ser. 17. 263 pp. Kays, S. J., and J. C. Silva Dias. 1996. Cultivated vegetables of the world. Athens, GA: Exon Press. 170 pp. McGregor, B.M. 1987. Manual de transporte de productos tropicales. Washington, D.C.: 4. USDA Agric. Handb. No. 668. 148 pp. Mitcham, E. J., ed.1997. CA ’97 Proceedings, Vol. 2: Apples and pears. Davis: Univ. Calif. Postharv. Hort. Ser.16. 308 pp. Rubatzky, V.E., and M.Yamaguchi. 1997. World vegetables: Principles, production and nu- 5. tritive values. 2nd ed. New York: Chapman and Hall. 843 pp. Saltveit, M.E., ed. CA ’97 Proceedings, Vol.4: Vegetables and ornamentals. Davis: Univ. Calif. Postharv. Hort. Ser. 18. 168 pp.
Whiteman, T.M. 1957. Freezing points of fruits, vegetables, and florist stocks. Washington, 6. D.C.: USDA Mktng. Res. Rpt. No. 196. 32 pp.
406 Әlavələr
Əlavәlәrә dair әdәbiyyat
Çapaimzalanıb: 06.02.2022. Formatı: 64x90 1/8, Ofset çapı. Fiziki çap vәrәqi: 26,25. Tiraj: 100
ADTM-in mәtbәәsindә çap olunmuşdur.
