əsiredici Maddələr
Pyraklostrobin
Pirimetanil
Kükürd
Tebukonazol
Tiabendazol
Tiofanat-metil
Tiram
Tolklofos-metil
Triadimenol
Trifloksistrobin
Triflumizol
Tritikonazol
2,4-D
Bensulfuron-metil
Bentazon
Kletodim
Klodinafop
Klopiralid
Xüsusi İstifadə Şərtləria
FMV ilə qorunan peşəkar istifadəçilərin müalicə etdiyi toxumlar üçün təsdiqlənib. Kiçik fermer təsərrüfatlarında toxumun müalicəsi üçün nəzərdə tutulmayıb.
FMV ilə qorunan peşəkar istifadəçilərin müalicə etdiyi toxumlar üçün təsdiqlənib. Kiçik fermer təsərrüfatlarında toxumun müalicəsi üçün nəzərdə tutulmayıb.
FMV ilə qorunan peşəkar istifadəçilərin müalicə etdiyi toxumlar üçün təsdiqlənib. Kiçik fermer təsərrüfatlarında toxumun müalicəsi üçün nəzərdə tutulmayıb.
FMV ilə qorunan peşəkar istifadəçilərin müalicə etdiyi toxumlar üçün təsdiqlənib. Kiçik fermer təsərrüfatlarında toxumun müalicəsi üçün nəzərdə tutulmayıb.
Təsdiqlənmiş Herbisidlər
Düyü üçün təsdiqlənib.
Kihalofop-butil Düyü üçün təsdiqlənib.
Dimetenamid-P
Fenoksaprop-p-etil
Florasulam
Fluazifop-P-Butil
Fluometuron
Foramsulfuron
Fosetil-Al
Qlufosinat-ammonium
Qlifosat
Imazamoks
Indaziflam
Iodosulfuron-metilnatrium
Pambıq üçün təsdiqlənib.
Taxıl bitkiləri və qarğıdalı üçün təsdiqlənib.
DCN: 2020-AZB-034 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 12
Təsiredici Maddələr Xüsusi İstifadə Şərtləria
2-metil-4xlorofenoksiasetik turşu (MCPA)
Mesosulfuron
Mesotrion
Metribuzin
Metsulfuron-metil
Nikosulfuron
Oksifluorfen
Pendimetalin
Fenmedifam
Pinoksaden
Prometrin
Rimsulfuron
Tidiazuron
Triasulfuron
Tribenuron Metil
1-dekanol
Bitkinin İnkişafının Təsdiqlənmiş Tənzimləyiciləri
1-Metilsiklopropen (=1MCP)
Xlormequat xlorid
Siklanilid
Etefon
Mepiquat xlorid
Proheksadion Kalsium
Təsdiqlənmiş İnsektisidlər (o cümlədən Akarisidlər və Nematisidlər)
Asetamiprid
BacillustThuringiensis
Bifenazat (Akarisid)
Çiçəklənmə deyil, vegetativ boy atma mərhələsində damla suvarma vasitəsilə verilməsi tövsiyə edilir. FMV ilə qorunan peşəkar istifadəçilərin müalicə etdiyi toxumlar üçün məsləhət görülür. Kiçik fermer təsərrüfatlarında toxumun müalicəsi üçün nəzərdə tutulmayıb.
Bifentrin Yalnız fövqəladə hallarda qəhvəyi mərmər bağacıqlara (BMSB) qarşı istifadə edilməlidir.
Buprofezin
Xlorantraniliprol
Xlorfenapir (I/A)
Klofentezin (Akarisid)
DCN: 2020-AZB-034 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 13
Təsiredici Maddələr Xüsusi İstifadə Şərtləria
Klotianidin Çiçəklənmə deyil, vegetativ boy atma mərhələsində damla suvarma vasitəsilə verilməsi tövsiyə edilir. FMV ilə qorunan peşəkar istifadəçilərin müalicə etdiyi toxumlar üçün məsləhət görülür. Kiçik fermer təsərrüfatlarında toxumun müalicəsi üçün nəzərdə tutulmayıb.
Sypermetrin
Syromazin
Deltametrin
Dimetoat
Fenpropatrin (I/A)
Fenpiroksimat
Yalnız ərzaq/taxıl anbarlarında çatlarda/yarıqlarda istifadə edilmək üçün təsdiqlənib.
Yalnız ərzaq/taxıl anbarlarında çatlarda/yarıqlarda istifadə edilmək, boş qablara səpmək, taxıl məhsullarının protektantı (qoruyucusu) kimi tətbiq edilmək və taxıl kisələrinin (paketlərinin) üst səthini müalicə etmək üçün təsdiqlənib.
Yalnız kommersiya istixanaları və 1% AI yaxud daha aşağı göstəricisi olan məhsullar üçün təsdiqlənib.
Fostiazat (I/N) Yalnız pomidor və 47.2% AI yaxud daha aşağı göstəricisi olan məhsullar üçün təsdiqlənib.
Heksitiazoks (Akarisid)
Imidakloprid
Indoksakarb
Malation
Metaflumizon
Metoksifenozid
Mineral yağlar
Permetrin
Fosmet
Pirimifos-metil (I/N)
Pimetrozin
Piridaben
Piriproksifen
Spinetoram
Spinosad
Spiromesifen
Spirotetramat
Tau-fluvalinat
Tebufenozid
Teflutrin
Çiçəklənmə deyil, vegetativ boy atma mərhələsində damla suvarma vasitəsilə verilməsi tövsiyə edilir. FMV ilə qorunan peşəkar istifadəçilərin müalicə etdiyi toxumlar üçün məsləhət görülür. Kiçik fermer təsərrüfatlarında toxumun müalicəsi üçün nəzərdə tutulmayıb.
Taxıl məhsullarının anbarı üçün təsdiqlənib..
Tiametoksam Çiçəklənmə deyil, vegetativ boy atma mərhələsində damla suvarma vasitəsilə verilməsi tövsiyə edilir. FMV ilə qorunan peşəkar istifadəçilərin müalicə etdiyi toxumlar üçün məsləhət görülür. Kiçik fermer təsərrüfatlarında toxumun müalicəsi üçün nəzərdə tutulmayıb.
DCN: 2020-AZB-034 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 14
Təsiredici Maddələr Xüsusi İstifadə Şərtləria Mollyuskosidlər
Metaldehid
I/N = Insektisiddir, lakin nematodlara da təsir göstərir
I/A = Insektisiddir, lakin gənələrə da təsir göstərir
I/M = Insektisiddir, lakin molyusklara da (ilbizlərə və çılpaq ilbizlərə də) təsir göstərir. a Pestisidin etiketindəki təlimatlara və bütün təsiredici maddələr üçün nəzərdə tutulmuş TMV şərtlərinə əməl edin.
TƏHLÜKƏSİZ İSTİFADƏ ÜZRƏ FƏALİYYƏT PLANI (SUAP)
Özəl Sektorun İnkişafı layihəsi USAID-in məqsədlərinə uyğun olaraq IPM sistemlərini və pestisidlərin təhlükəsiz istifadəsini təşviq edəcək. SUAP sənədində IPM sistemləri barədə ümumi məlumat verilib (Əlavə 1) və bu layihənin hədəfə aldığı dəyər zəncirləri üzrə əsas məhsullara ziyan vuran zərərvericilərlə və xəstəliklərlə bağlı xüsusi tövsiyələr irəli sürülür (Əlavə 2). Bu məlumatlar IPM ilə bağlı təlimatlarla birlikdə Layihənin IPM məlumat kitabçasına daxil edilib. Həmin kitabda Məhsulların Kompleks İdarə Olunması (ICM) sistemi (o cümlədən duzluluğun və eroziyanın (aşınmanın) idarə olunması) və əvvəlki layihələr barədə əlavə məlumat verilib.
USAID layihəsi çərçivəsində pestisidlərin yalnız məhsulun qorunması və təhlükəsiz istifadə üzrə təlimlər və məsləhətlər əsasında tətbiq olunması gözlənilir. Bununla belə, nümunəvi təsərrüfatlarda sınaq məqsədilə müəyyən miqdarda pestisidin alınmasına ehtiyac yarana bilər. Belə olduqda Layihə cari PERSUAP sənədində verilmiş Pestisidin Satın Alınması Formasını (Əlavə 6) ətraf mühitin qorunması üzrə missiyanın məsul işçisinə (MEO) və müqavilələr üzrə məsul işçinin nümayəndəsinə (COR) təsdiq üçün təqdim edərək istifadə şərtlərini yerinə yetirməli və təsdiqlənmiş təsiredici maddələrin siyahısına uyğun dərmanlardan istifadə etməlidir.
Bitkiçiliyin, təlim proqramlarının və bitki mühafizəsi üzrə məsləhət sistemlərinin inkişafına dəstək məqsədilə PERSUAP sənədində USAID-in Pestisid Proseduralarına uyğun olaraq layihənin dəyər zəncirləri üzrə pestisidlərin təhlükəsiz istifadəsi, seçilməsi və IPM sistemlərinə daxil edilməsi ilə bağlı məsləhətlər verilib (22 CFR 216.3). Pestisidlərin istifadəsi və müvafiq tövsiyələrlə bağlı olan təlim və reklam-məlumat materialları MEO tərəfindən yoxlanılmalı, onların PERSUAP və SUAP sənədlərinə uyğun olması təmin edilməlidir.
Bu sənəddə pestisidlərin ətraf mühit və insanlar üçün yarada biləcəyi təhlükələr barədə məlumat verilib. Əlavə 3-də beynəlxalq miqyasda və bəzən Azərbaycanda istifadə olunan rus sistemləri üzrə zəhərlilik (toksiklik) dərəcələri göstərilib. Əlavə 3A-da isə Azərbaycanda qeydiyyatdan keçmiş məhsulların əksər təsiredici maddələr (TM) ətraf mühitin qorunması və zəhərlilik (toksiklik) baxımından qiymətləndirilib. Əlavə 4-də Azərbaycanda qeydiyyatdan keçmiş, lakin Federal Qaydalar Məcəlləsinin (22 CFR 216.3) tələblərinə cavab vermədiyi (eləcə də yalnız MEO tərəfindən təsdiqlənmiş peşəkar istifadəçilərin tətbiq edə biləcəyi yaxud ekoloji qiymətləndirmənin (EQ) tamamlandığı/təklif edilmiş istifadə sahəsinin BEO tərəfindən qəbul edildiyi hallarda tətbiqinə icazə verilən İMP məhsullarında aşkarlanmış təsiredici maddələrin (TM) siyahısında olmadığı üçün) təqdirdə USAID layihəsində istifadəsinə icazə verilməyən təsiredici maddələr (TM) məlumat verilib (Əlavə 4A). Əlavə 5-də hazırkı PERSUAP sənədinə əsasən təsdiqlənmiş təsiredici maddələrin siyahısı verilib. Əlavə 6-da isə pestisidlərin satın alınması (məsələn, nümunəvi təsərrüfatlarda sınaq məqsədilə) üçün MEO tərəfindən doldurulan və təsdiqlənən Pestisidə İcazə Forması verilib və müvafiq podratçıların və heyətin tətbiq edəcəyi proseduralar sadalanıb. PERSUAP sənədinin müvafiq bölmələrində isə ayrı-ayrı icra mərhələləri hərtərəfli şəkildə izah edilib.
DCN: 2020-AZB-034 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 15
Azərbaycan Respublikası Qida Təhlükəsizliyi Agentliyindən əldə edilmiş və Azərbaycanda qeydiyyatdan keçmiş pestisid məhsullarının ən son siyahısı nəzərdən keçirilmiş, ABŞ-da yalnız İMP məhsullarında aşkarlanmış və ya EPA tərəfindən qeydiyyata alınmamış təsiredici maddələrdən ibarət pestisidlər müəyyənləşdirilmişdir. Təsiredici maddələrə (TM) qoyulmuş məhdudiyyətləri özündə əks etdirən məhsul siyahısı ayrı sənəd şəklində podratçılara və heyətə təqdim ediləcək. Həmin sənəd Layihənin təlimlərinin və reklam-məlumat materiallarının hazırlanması, eləcə də nümayiş sahələrində sınaqların təşkili zamanı nəzərə alınmalıdır. Bütün təlim materialları ilə yanaşı həmin siyahı da MEO tərəfindən yoxlanılmalıdır.
Əlavə 7-də Layihə çərçivəsində əhatə olunan təlim mövzuları barədə məlumat verilib. Təsərrüfat uçotunun aparılması Məhsulların Kompleks İdarə Olunması (ICM) sistemində mühüm rol oynayır, ona görə də bu əlavədə təsərrüfatın uçotu və monitorinqi, o cümlədən fermerin tətbiq etdiyi aqrotexniki qaydalar və pestisidlər barədə məlumatların qeydə alınması, xəstəliklərin və zərərvericilərin izlənilməsi, pestisidin effektivliyinin yoxlanılması (o cümlədən pestisidə qarşı müqavimətin idarə olunması) ilə bağlı məsləhətlər verilir.
İCRA
Federal Qaydalar Məcəlləsinə (22 CFR 216) və USAID-in siyasətinə əsasən, hazırkı sənəddə təsbit olunmuş tələblər və şərtlər təsdiqləndikdən sonra icbari xarakter daşıyır.
DCN: 2020-AZB-034 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 16
PESTİSİDLƏRİN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ HAQQINDA HESABAT VƏ
TƏHLÜKƏSİ İSTİFADƏ ÜZRƏ FƏALİYYƏT PLANI (PERSUAP)
GİRİŞ
USAID Özəl Sektorun İnkişafı layihəsi Azərbaycanda CNFA (Cultivating New Frontiers in Agriculture) təşkilatı tərəfindən həyata keçirilir. CNFA ABŞ-da yerləşən qeyri-kommersiya təşkilatı olub dünyanın bir çox ölkələrində fermerləri və sahibkarları dəstəkləyərək kənd yerlərində gəlirlərin davamlı şəkildə artmasına kömək edir Layihənin məqsədi Azərbaycan iqtisadiyyatının dayanıqlığını gücləndirmək və daha əlverişli biznes mühiti yaratmaq üçün tərəfdaşlıqların qurulmasına və birgə investisiyaların yatırılmasına şərait yaratmaqdır. Layihə kənd təsərrüfatı sektorunda və bu sektora dəstək verən digər sektorlarda (məsələn, aqrar maliyyə və aqroturizm) rəqabətliliyi gücləndirməklə, özəl sektorun iştirakını asanlaşdırmaqla, daha yüksək səviyyədə investisiyalar cəlb etməklə və əlverişli biznes mühitini (ƏBM) yaxşılaşdırmaqla bu məqsədi həyata keçirəcək. Layihə qarşılıqlı şəkildə bir-birini dəstəkləyən üç əlaqəli məqsədi həyata keçirəcək:
• Məqsəd 1 – Layihə fəaliyyətinin təxminən 70%-ni təşkil edir. Bu məqsəd əsasən özəl sektorda və digər əlaqəli sektorlarda aqrar rəqabətliliyin gücləndirilməsindən, eləcə də istehsal səmərəsinin artırılmasında, əlavə dəyərin yaradılmasında, daha yüksək dəyərli bazarlara, ABŞ və digər bazarların daha qabaqcıl texnologiyalarına çıxışın əldə edilməsində ayrı-ayrı fermerlərə kömək etməkdən ibarətdir. Layihə Məqsəd 1-in həyata keçirilməsi üçün birbaşa olaraq özəl sektorla əməkdaşlıq edəcək.
• Məqsəd 2 – Bu məqsəd əsasən mikro, kiçik və orta sahibkarların (MKOS) inkişafını dəstəkləyən siyasət və qanunların təkmilləşdirilməsinə və maneələrin aradan qaldırılmasına xidmət edir. Layihə Azərbaycan hökuməti ilə özəl sektor arasında aparılan dialoqların keyfiyyətini artıracaq, eləcə də sənaye assosiasiyalarının inkişafı üçün lazım olan ən mühüm əlverişli biznes islahatlarının müəyyənləşdirilməsinə və belə məsələlərin aydın təbliğat gündəliyi vasitəsilə effektiv şəkildə qaldırılmasına kömək edəcək. Layihə
Məqsəd 2-nin həyata keçirilməsi üçün dövlət və özəl sektorları arasında əlaqələri gücləndirəcək və birbaşa olaraq sənaye assosiasiyaları və dövlət orqanları ilə əməkdaşlıq edəcək
• Məqsəd 3 – Dövlət sektoru orqanlarının və rəsmi nümayəndələrinin özəl sektoru dəstəkləyən iqtisadi islahatlar hazırlamaq və layihələmək potensialını gücləndirmək məqsədilə müvafiq dövlət mexanizminin yaradılması nəzərdə tutulur. Bu mexanizm dövlət sektorunun tələbi əsasında müvafiq dəstəyin göstərilməsinə xidmət edəcək. Layihə Məqsəd 3-ün həyata keçirilməsi üçün birbaşa olaraq Azərbaycan hökuməti ilə əməkdaşlıq edəcək.
Layihə özəl sektorun aqrar rəqabətliliyini gücləndirmək məqsədilə fermerlər üçün bitki mühafizəsinə dair tövsiyələrin hazırlanmasına və yayılmasına, eləcə də xəstəliklərə və zərərvericilərə qarşı mübarizə və pestisidlərin təhlükəsiz istifadəsi üzrə təlimlərin keçirilməsinə kömək edəcək. Layihə heyətinin xəstəliklərə və zərərvericilərə qarşı mübarizə tədbirlərinin icrasında birbaşa olaraq iştirak edəcəyi gözlənilmir. USAID layihəsi pestisidlərin tətbiqi və ya təchizatı ilə də məşğul olmayacaq. Bununla belə, nümunəvi təsərrüfatlarda (nümayiş sahələrində) sınaqların keçirilməsi üçün məhdud miqdarda pestisidə ehtiyac yaranarsa, Layihə cari PERSUAP sənədində verilmiş Pestisidin Satın Alınması Formasını (Əlavə 6) ətraf mühitin qorunması üzrə missiyanın məsul işçisinə (MEO) və müqavilələr/razılaşmalar üzrə məsul işçilərin nümayəndələrinə (COR/AOR) təsdiq üçün təqdim edərək istifadə şərtlərini yerinə
DCN: 2020-AZB-034 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 17
yetirməli və təsdiqlənmiş təsiredici maddələrin siyahısına uyğun dərmanlardan istifadə etməlidir.
Pestisidlərin istifadəsi və müvafiq tövsiyələrlə bağlı olan təlim və reklam-məlumat materialları MEO tərəfindən yoxlanılmalı, onların PERSUAP və SUAP sənədlərinə uyğun olması təmin edilməlidir.
HESABATIN QURULUŞU
Bu hesabatda əvvəlcə ölkə və layihə haqqında ümumi məlumat verilir. Sonrakı bölmələrdə isə Azərbaycanın kənd təsərrüfatı istehsalı vasitələri sektorlarında yarana biləcək risklər qiymətləndirilir. Əlavə 1 və 2-də IPM və GAP qaydalarının tətbiqi təşviq edilir, o cümlədən Azərbaycanda layihə tərəfindən hədəfə alınmış yeni məhsul dəyər zəncirləri üzrə IPM qaydalarının tətbiqinə dair müvafiq məlumatlar və tövsiyələr verilir. IPM üzrə məlumat kitabçasına layihənin bütün dəyər zəncirləri üzrə məlumatlar (o cümlədən əvvəlki PERSUAP
sənədində verilmiş məlumatlar və ICM proqramları (Məhsulların Kompleks İdarə Olunması
Proqramları ilə bağlı yeni məlumatlar, duzluluğun və eroziyanın (aşınmanın) idarə olunması kimi əlavə faktorlar) daxil edilib.
Növbəti bölmələrdə benefisiarlar, fermerlər və onların resursları üçün yaran biləcək potensial risklər və qabaqcıl qaydalar barədə məlumat verilib. Pestisidlərin Qiymətləndirilməsi haqqında Hesabat (PER) adlı bölmədə isə USAID-in Pestisid Proseduralarına və Federal Qaydalar Məcəlləsinə (22 CFR 216.3 (b)(1)(i)) əsasən tələb olunan 12 informasiya faktoru (a-l) verilib. SUAP sənədində PER sənədinə əsasən müəyyənləşdirilmiş tədbirlər planı ilə bağlı tövsiyələr və nəticələr təqdim edilib. Əgər pestisidlərin istifadəsi layihə fəaliyyətinin vacib hissəsi hesab edilərsə, Layihə EMMP (Ətraf Mühitə Təsirin Azaldılması və Monitorinqi Planı) sənədinin əsasında həmin tövsiyələrə uyğun olaraq müvafiq heyət üzvləri üçün vəzifə təyin edəcək, vaxt cədvəli hazırlayacaq və fəaliyyət üçün lazım olan büdcəni təşkil edəcək.
PERSUAP sənədinin əslində verilmiş araşdırmalar, əlavələr və düzəlişlər, o cümlədən Əlavələr və İstinadlar IPM alətlərinin, təsiredici maddələrin və məhsulların yazı masası arxasındakı təhlilinə, eləcə də xarici məsləhətçilərin layihə sahələrinə səfərləri və qərar qəbul edən şəxslərlə görüşü zamanı əldə edilmiş nəticələrə əsaslanır. PERSUAP sənədində risklər müəyyənləşdirilir və xəstəliklərlə, zərərvericilərlə, IPM strategiyaları və pestisidlərlə bağlı məlumatlar verilir. Layihə çərçivəsində tövsiyə olunan monitorinq, təsir azaltma və hesabat vermə tədbirlərini (o cümlədən buna paralel olaraq mühüm GAP sistemlərində verilmiş tövsiyələri) düzgün şəkildə həyata keçirməklə tələblərə uyğunluğu təmin etmək olar.
Əlavə 3-də pestisidlərin insan sağlamlığı üçün törədə biləcəyi kəskin risklərin təsnifatı baxımından EPA, Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı (WHO) və Azərbaycanda tanınmış rus sistemləri arasında mövcud olan fərqlər göstərilir və ya istinad edilir. Pestisidlərin layihə çərçivəsində istifadəyə yaxud dəstəyə (o cümlədən tövsiyəyə) yararlı olduğunu təsdiqləmək üçün tətbiq olunan əsas meyarlardan biri də onların ABŞ-da EPA tərəfindən qeydiyyatdan keçirilməsidir 1 Əlavə 4-də Azərbaycanda qeydiyyatdan keçmiş məhsulların tərkibində olan, lakin EPA tərəfindən qeydiyyatdan keçmədiyi, istifadəsi məhdudlaşdırılmış pestisid (İMP) pestisid kimi təsnif edildiyi və digər səbəblərə görə Federal Qanunlar Məcəlləsinin (22 CFR 216.3) tələblərinə cavab vermədiyi üçün layihə çərçivəsində istifadəsinə icazə verilməyən təsiredici maddələrin siyahısı verilib. Əlavə 5-də isə EPA-da qeydiyyatdan keçmiş və istifadəyə yararlı olan təsiredici maddələrin siyahısı verilib. Əlavə 4 və 5-də 2019-cu ildən etibarən Azərbaycanda qeydiyyatdan keçmiş pestisidlərin (təbii və sintetik) əksər təsiredici maddələri verilib. PER sənədində 12 faktor əsasında aparılmış təhlillər zamanı həmin əlavələrdə verilmiş
1 https://iaspub.epa.gov/apex/pesticides/f?p=PPLS:1 səhifəsində EPA-da qeydiyyatdan keçmiş bütün pestisidlər barədə məlumat verilib.
DCN: 2020-AZB-034 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 18
məlumatlara istinad edilib. Layihənin qərar qəbul edən şəxsləri, xüsusən də nümunəvi təsərrüfat sahibləri və benefisiar fermerlərlə əlaqədə olan şəxslər pestisid məhsullarını hazırkı PERSUAP sənədində verilmiş proseduralara uyğun olaraq (siyahıda verilməsindən və ya USAID-in maliyyələşdirdiyi layihələrdə istifadə edilib edilməsindən asılı olmayaraq) nəzərdən keçirməlidir.
EPA-nın internet saytlarında, http://www.greenbook.net səhifəsində verilmiş Yaşıl Kitab (Greenbook) platformasından istifadə etmək məsləhət görülür. Yaşıl Kitab platforması ABŞ-da EPA tərəfindən qeydiyyata alınmış bütün məlum pestisidlər, qəza hallarında istifadə olunan etiket təlimatları, ştatlararası tələblər və TMV vərəqləri ilə bağlı ən son yenilənmiş məlumatları təqdim edən pulsuz xidmət platformasıdır.
Əlavələrdə verilmiş pestisidlərin xüsusiyyətlərinə onların sinfi (pestisidləri müxtəlif siniflər üzrə növbəli şəkildə istifadə edərək zərərvericilərin müqavimətinin idarə edilməsi) EPA qeydiyyatı və İMP (İstifadəsi Məhdudlaşdırılmış Pestisid) statusu (216 nömrəli Qaydaların tələblərinə uyğun olaraq), kəskin zəhərlilik dərəcəsi (kiçik fermer təsərrüfatları üçün təhlükəsiz və ya təhlükəli hesab edilən pestisidlər – Sinif I-ə aid olan kimyəvi dərmanlar kiçik fermerlər üçün təhlükəsiz hesab edilir. Sinif II-ə aid olan kimyəvi dərmanların tətbiqinə isə yalnız FMV-dən istifadə edildikdə icazə verilir) aid edilir. Əlavələrdə həmçinin insan sağlamlığı məsələləri, suyun çirklənmə potensialı və mühüm orqanizmlərin (məsələn, balıq, bal arıları, quşlar, soxulcanlar və suda yaşayan bəzi orqanizmlər) məruz qala biləcəyi zəhərlilik dərəcələri barədə məlumat verilib.
Əlavə 6-da hər hansı pestisidin nümunəvi təsərrüfat (nümayiş sahəsi) üçün alınmasından qabaq həyata keçirilən tədbirlərin xülasəsi verilib. Ümumiyyətlə, təsdiqlənmiş pestisidin satın alınmasından qabaq ətraf mühitin qorunması üzrə missiyanın məsul işçisinə (MEO) və müqavilələr/razılaşmalar üzrə məsul işçinin nümayəndələrinə (COR/AOR) icazə forması (Əlavə 6) təqdim edilməlidir. Bundan başqa, pestisidlərin istifadəsi və müvafiq tövsiyələrlə bağlı olan təlim və reklam-məlumat materialları MEO tərəfindən yoxlanılmalı, onların PERSUAP və SUAP sənədlərinə uyğun olması təmin edilməlidir.
Əlavə 7-də Layihənin müəyyənləşdirdiyi təlim mövzuları verilib. Belə mövzulara təsərrüfat uçotu və monitorinqlə bağlı məsləhətlər, o cümlədən tətbiq olunmuş aqrotexniki qaydaların və pestisidlərin qeydə alınması, təsərrüfatın yoxlanılması, pestisidin effektivliyinə nəzarət və zərərverici müqavimətinin idarə olunması ilə bağlı tövsiyələr aid edilib.
Azərbaycanda hal-hazırda qeydiyyatdan keçmiş bütün məhsullar, EPA tərəfindən kənd təsərrüfatı sahəsində istifadə üçün qeydiyyatdan keçməmiş və istifadəsinə icazə verilməyən təsiredici maddələr və İMP (İstifadəsi Məhdudlaşdırılmış Pestisid) kimi təsnif edilmiş pestisidlərlə bağlı məlumatlar ayrıca sənəd formasında Layihənin heyətinə və podratçılara təqdim ediləcək. Bu sənəd Layihə çərçivəsində təlimlərin, informasiya-reklam materiallarının və nümayiş sınaqlarının hazırlanması zamanı nəzərə alınmalıdır. Bütün təlim materialları ətraf mühitin qorunması üzrə missiyanın məsul işçisi (MEO) tərəfindən yoxlanılmalıdır.
PERSUAP sənədində Federal Qaydalar Məcəlləsinin (22 CFR 216) tələblərinə uyğun olaraq IPM strategiyası ilə bağlı alternativ variantların qiymətləndirilməsi və seçilməsi üçün faydalı alətlər göstərilib, o cümlədən Standartlaşdırma və Sertifikatlaşdırma (SS) sistemlərində (məsələn, Organic, Fair Trade, GlobalG.A.P) və digər sistemlərdə tətbiq olunan, sürətlə inkişaf edən, beynəlxalq və bazaryönümlü QİT (Qabaqcıl İdarəetmə Təcrübəsi) barədə məlumat verilib.
2020-Cİ İL ÜZRƏ YENİLƏNMİŞ MƏLUMATLAR
PERSUAP sənədi 2017-ci ildə ASAP və SAF layihələri üçün təqdim edilmiş əvvəlki sənədin əsasında yenilənmişdir. Bu sənəddə 2019-cu ilin sentyabr ayında icrasına başlanılmış Layihənin yeni məqsəd və vəzifələri öz əksini tapmışdır. Nəzərdə tutulmuş dəyər zəncirləri əvvəlki layihələrin hədəf məhsullarına əlavə olaraq geniş çeşidli məhsulları, o cümlədən kahını, cır mərsini, çəyirdəkli meyvələri (məsələn, şaftalı və gilas) və giləmeyvələri (məsələn, moruq və böyürtkən) əhatə edir. Azərbaycanda belə məhsullara ziyan vuran əsas xəstəliklərə və
DCN: 2020-AZB-034 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 19
zərərvericilərə qarşı mübarizə aparmaq üçün tətbiq olunan əvvəlki və yeni IPM strategiyaları barədə ümumi məlumatlar və tövsiyələr də verilib.
Sənədin bəzi mühüm hissələri hazırkı məlumatların əhəmiyyət dərəcəsinə uyğun olaraq daha məntiqi və strukturlu şəkildə təşkil edilib. Sənədin “Xülasə” bölməsi qısaldılıb və onun bəzi hissələri digər bölmələrə, əsasən də SUAP sənədinə daxil edilib. Kənar sənədlərə istinad edilmiş bütün hiperlinklər yenilənib və yoxlanılıb.
Əvvəlki ASAP və SAF layihələrinin PESRUAP sənədlərindəki pestisidlərin seçiminə və istifadəsinə dair tövsiyələr nəzərdən keçirilmiş, yenilənmiş və artırılmışdır. Əsaslı dəyişikliklərə pestisidlərin seçilməsi, onların ətraf mühitə göstərdiyi kənar təsirlərin və zərərvericilərin müqavimətinin azaldılması, FMV-nin (Fərdi Mühafizə Vasitələrinin) istifadəsi və boş dərman qablarının yerləşdirilməsi ilə bağlı yenilənmiş məlumatları aid etmək olar. Dərmansəpən avadanlıqlara göstərilən texniki xidmət və uçotla bağlı yeni tövsiyələr də verilib. Yeni dəyər zəncirləri üzrə məhsullar üçün nəzərdə tutulmuş IPM strategiyalarına dair tövsiyələr hazırlanıb və Əlavə 2-ə daxil edilib. Bundan başqa layihənin IPM üzrə əhatəli məlumat kitabçası da hazırlanıb. Həmin kitabçada əvvəlki ASAP və SAF layihələrinin və yeni layihənin dəyər zəncirləri üzrə təyin edilmiş müvafiq məhsullarla bağlı tövsiyələr verilib. Layihənin IPM üzrə kitabçasında ətraf mühitin qorunması, xüsusən də eroziyanın və su resurslarının idarə olunması məqsədilə effektiv IPM sistemlərinin hazırlanması, məhsulların komplekt idarə olunması (ICM), o cümlədən torpaqşünaslıq, su, fauna və landşaftın idarə olunması ilə bağlı yeni məlumatlar və tövsiyələr verilib.
Sənədin müəllifi beynəlxalq təşkilatların (məsələn, FAO və EPPO) hazırkı tövsiyələrinə uyğun olaraq yerli fermerlərlə əməkdaşlıq edən layihə heyətinə müvafiq istiqamətlərin və tövsiyələrin verilməsini nəzərdə tutmuşdur.
Azərbaycanda təsdiqlənmiş pestisidlərin ən son siyahısı nəzərdən keçirilmiş və EPA tərəfindən təsdiqlənmiş və ümumi təyinatlı/məhdud istifadə kateqoriyası əsasında müəyyənləşdirilmiş pestisidlərin siyahısı ilə müqayisə edilmişdir. “Azərbaycanda Ümumi
Təsiredici Maddələrin Toksikoloji və Ekoloji Profili” adlı əlavəyə ölkədə təsdiqlənmiş yeni təsiredici maddələr də daxil edilib. PERSUAP sənədinə əsasən təsdiqlənməyən (Əlavə 4) və təsdiqlənən (Əlavə 5) təsiredici maddələrin siyahıları yenilənmiş və Azərbaycanda təsdiqlənmiş pestisid məhsullarının təsiredici maddələri bu siyahılara əlavə edilmişdir.
Bu sənədə istifadəsi məhdudlaşdırılmış pestisidlərin (İMP) tətbiqi ilə bağlı yeni məsləhətlər də daxil edilmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, İMP məhsulları yalnız son çıxış yolu kimi nəzərə alınmalıdır. Bu məhsullar yalnız MEO-nun təsdiqlədiyi peşəkar mütəxəssislər tərəfindən/yaxud ekoloji qiymətləndirmənin tamamlandığı təqdirdə və təklif edilmiş istifadənin ətraf mühitin qorunması üzrə büronun məsul işçisi (BEO) tərəfindən təsdiqləndiyi halda istifadə oluna bilər.
Neonikotinoid insektisidlərinin istifadəsi xüsusi olaraq nəzərə alınıb. Bu məhsulların əksəriyyəti Avropa ölkələrində qadağan edilsə də, EPA tərəfindən təsdiqlənmiş olaraq qalır və Azərbaycanda da qeydiyyatdan keçmişdir. Belə kimyəvi dərmanlar ətraf mühit üçün əlverişsiz hesab edilə bilər, lakin onlara qarşı qaldırılan iddiaların, xüsusən də insan sağlamlığı baxımından və elmi cəhətdən əsaslandırılması müxtəlif mübahisələrin mövzusunu təşkil edir, çünki neonikotinoid insektisidlər bəzi hallarda çox yüksək dəyərə malik ola bilir. Bəzi insektisidlər EPA tərəfindən təsdiqləndiyi üçün layihə çərçivəsində onların istifadəsi məqsədəuyğun hesab edilir, lakin ətraf mühitin mühafizəsi baxımından müvafiq tədbirlərin həyata keçirilməsi (məsələn, arıları qorumaq məqsədilə dərmanın çiçəkləmə mərhələsində səpilməməsi) onların mümkün qədər məhdud miqdarda tətbiq edilməsi tələb olunur.
USAID layihəsi çərçivəsində heyətin və podratçıların birbaşa olaraq pestisid alması və ya tətbiq etməsi gözlənilmir. Bununla belə, layihənin heyəti və podratçılar PERSUAP sənədinin tələblərinə uyğun olaraq fermerlərə pestisid, pestisid təhlükəsizliyi və IPM üzrə təlimlər keçəcək,
DCN: 2020-AZB-034 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 20
eləcə də milli və özəl mütəxəssislərin vasitəsilə informasiya-məsləhət xidmətləri göstərəcək.
Pestisidlər analoji olaraq PERSUAP sənədinin tələblərinə uyğun olaraq alınacaq və tətbiq olunacaq.
Cədvəl ES 2. PERSUAP Sənədində Yenilənmiş Məlumatların Xülasəsi
Bölmələr Mühüm dəyişikliklər və yenilənmiş məlumatlar
Ümumi Sənəddə aydın şəkildə bildirilmişdir ki, Layihə çərçivəsində pestisidlərin birbaşa olaraq alınması və ya istifadə edilməsi gözlənilmir. Pestisidlərin “istifadəsi” yalnız IPM proqramları çərçivəsində məhsulların istifadəsi ilə bağlı verilən məsləhətlərlə və pestisidlərin təhlükəsiz istifadəsi üzrə təlimlərlə əlaqə təşkil edir.
Ümumi məlumat Layihənin hazırkı mövqeyinə və yeni məqsədlərinə uyğun olaraq yenilənmişdir. Layihənin əhatə etdiyi yeni dəyər zəncirləri (məsələn, kahı, çəyirdəkli meyvələr, cır mərsin və giləmeyvələr) üzrə məlumatlar və IPM ilə bağlı məsləhətlər daxil edilmişdir.
Faktor A EPA qeydiyyat sistemi ilə bağlı məsləhətlər və izahlar yenilənmişdir. Aşağı riskli pestisidlərlə bağlı yeni məlumatlar daxil edilmişdir.
İstifadəsi məhdudlaşdırılmış pestisidlərə (İMP) dair yeni tövsiyələr verilmişdir.
Faktor B Uyğun pestisidlərin təsdiqlənməsi və qeydə alınması üçün tətbiq olunan rəsmi proseduraları, eləcə də pestisidin istifadəsinə icazə formasını doldurmaq üçün verilmiş tövsiyələri özündə əks etdirir.
Faktor C Layihə çərçivəsində IPM üzrə məlumat kitabçası hazırlanmışdır. Bu kitabça hazırkı və əvvəlki PERSUAP sənədlərində verilmiş məsləhətləri və yenilənmiş məlumatları özündə əks etdirir.
Faktor D Fərdi mühafizə vasitələri (FMV) ilə bağlı məsləhətlər yenilənmişdir.
Faktor E İstifadəsi məhdudlaşdırılmış pestisidlərlə (İMP) və toxumların müalicəsi ilə bağlı yeni məsləhətlər daxil edilmişdir.
Faktor G Hədəfə alınmayan ekosistemlərin qorunması ilə bağlı məsləhətlər əsaslı şəkildə yenilənmişdir.
Faktor J Dərman qablarının utilizasiyası ilə bağlı məsləhətlər beynəlxalq təlimatlara uyğun olaraq yenilənmişdir.
Faktor L Zərərverici müqavimətinin aşkarlanması və nəzarət tədbirləri ilə bağlı məsləhətlər verilmiş və IPM üzrə kitabçadan məlumatlar daxil edilmişdir.
SUAP sənədi Neo-nikotinoid pestisidlərlə bağlı məsləhətlər əlavə edilmişdir. Fəaliyyət planı cədvəlində layihə işlərinin gedişi SUAP sənədinin elementləri əsasında müqayisə olunaraq qiymətləndirilmişdir.
Əlavə 1: IPM Məhsulların kompleks idarə olunması (ICM) üzrə bölmələr əlavə edilmiş və məsləhətlər yenilənmişdir (torpaqda duzluluğun və eroziyanın idarə olunması üçün layihənin pestisid tələb etməyən məqsədlərinin həyata keçirilməsini dəstəkləmək nəzərdə tutulmuşdur).
Zərərvericilərin pestisidlərə qarşı müqavimətinin idarə olunması.
DCN: 2020-AZB-034 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 21
Bölmələr Mühüm dəyişikliklər və yenilənmiş məlumatlar
Əlavə 2: IPM
Cədvəli
Əlavə 3: Təsiredici Maddələrin
Toksikoloji və Ekoloji Profilləri
Əlavə 4 və Əlavə 5: Təsiredici Maddələr
Əlavə 6: Pestisidlərin Seçilməsi
ÜMUMİ MƏLUMAT
Yeni məhsullar üçün IPM strategiyası ilə bağlı məsləhətlər daxil edilmişdir.
Əvvəlki PERSUAP sənədlərində IPM ilə bağlı məsləhətlər və bütün hazırkı məlumatlar ayrıca məlumat kitabçası formasında təqdim edilmişdir.
Azərbaycanda qeydiyyatdan keçmiş məhsulların yeni təsiredici maddələri barədə məlumatlar daxil edilmişdir.
EPA təsnifat sisteminə düzəliş edilmişdir
Azərbaycanda və EPA tərəfindən qeydiyyatdan keçmiş pestisidlərin siyahısını tərtib etmək məqsədilə istifadəsinə icazə verilən və verilməyən pestisidlərin siyahıları yenilənmişdir.
Layihə çərçivəsində istifadəyə yararlı pestisidlərin seçilməsi üçün tələb olunan mərhələlər ümumiləşdirilmişdir (məsləhət və tövsiyələr verilmişdir). Təbliğat məqsədilə istifadə olunan təlim və ya məlumat materialları MEO tərəfindən yoxlanılır.
Zərurət yarandıqda (hal-hazırda gözlənilmir) hər hansı pestisidi almaq üçün qabaqcadan icazə forması doldurulmalıdır (məsələn, nümayiş sahələrində sınaq aparmaq üçün belə dərmanlara ehtiyac yarana bilər).
2000-ci illərin əvvəllərində IFDC-nin Azərbaycanda Kənd Təsərrüfatı İstehsalı Vasitələri Bazarının İnkişafı Layihəsinin (AMDA) Azərbaycana gəlişi ilə ölkədə kənd təsərrüfatı istehsalı vasitələrinin və assosiasiya sektorlarının inkişafına böyük təkan verildi. Layihənin əsas hədəfi olan istehsal vasitələri pestisidlərdən, ticarət missiyalarından, gübrələrdən, toxumlardan, kredit alma imkanlarından və damla suvarma texnologiyalarından ibarət idi. AMDA layihəsi çoxsaylı, seminarlar, nümayişlər, sahə sınaqları və günləri keçirdi və üçqat superfosfat gübrəsinin (TSP) tətbiqinə öz üzərinə götürdü. Layihə çərçivəsində habelə çoxsaylı məsləhət xarakterli bukletlər, məlumat vərəqələri və afişalar hazırlanıb paylandı.
AMDA layihəsi Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı İstehsalı Vasitələri Ticarətçilərinin Assosiasiyasının yaxud AKTIVTA-nın yaradılmasına kömək etdi. Bu məqsəd satıcılar, fermerlər və təchizatçılar arasında hər iki istiqamətdə bazaryönümlü şəbəkənin və informasiya mübadiləsinin yaradılması yolu ilə həyata keçirildi. AKTIVTA AMDA ilə birgə əməkdaşlıq edərək inkişaf üçün əsas məsələlərin, o cümlədən seçilmiş fermer qruplarına istehsal vasitələri barədə məlumatın çatdırılması, fermer təsərrüfatlarının məhsuldarlığının artırılması, müştərilərlə əlaqələrin yaradılması, əsas iqtisadi anlayışların təqdim edilməsi və siyasi çərçivə şərtlərinin təkmilləşdirilməsi məqsədilə dövlət orqanları ilə əməkdaşlığın gücləndirilməsi və s. kimi məsələlərin həllinə çalışdı.
AKTIVTA-nın ikinci əsas fəaliyyəti istehsal vasitələrinin təchizatçıları tərəfindən Özəl Sektor İnformasiya-Məsləhət Xidmətləri (ÖSİMX) platformasının yaradılmasına yönəlmişdir.
Fermerlərin tələbatına əsaslanan mütəmadi informasiya mübadiləsi sisteminin təsisatı onların öz problemlərini qarşılıqlı olaraq daha yaxşı anlaması və məhsuldarlığın artırılması, istehsal vasitələrinin vaxtında təchiz edilməsi, onların rəqabət üzərində qurulan qiyməti, habelə təklif və tələb olunan xidmətlərdə etibar, məsuliyyət və inam yaradan keyfiyyətli təsərrüfatyönümlü məsləhətlərin verilməsi ilə bağlı problemlərin həllinə birgə yanaşmaq üçün baza yaratdı.
DCN: 2020-AZB-034 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 22
Hal-hazırda Azərbaycanda kommersiya məqsədləri üçün heç bir pestisid və ya gübrə istehsal edilmir. Fermerlər üçün istehsal vasitələri iki böyük şirkət tərəfindən idxal edilir və paylanılır. Bu şirkətlər Bakıda, Xaçmazda (şimal) və Gəncədə (cənub) satış nöqtələri olan EMA Group MMC və Sovet İttifaqı dövründən fəaliyyət göstərən AgroKimya şirkətidir. 2017-ci ildə pestisid məhsullarının təxminən yarısı tanınmış üç böyük türk şirkəti tərəfindən (əsasən Hektas və Safa Tarim və Tarkim Bitki Koruma) ölkəyə ixrac edilmişdir.
Beynəlxalq aqrokimya şirkətlərinin əksəriyyəti də bu prosesdə iştirak etmişdir. Bağçılıq sektorunda türk təchizatçıları əsasən yüksək keyfiyyətli Avropa formullarından ibarət olan müasir pestisidlərin satışı ilə məşğul olurlar. Ölkədə çox az sayda Hind və çin pestisidləri də satılır, lakin regionda bu dərmanlar getdikcə yayılır. Beynəlxalq aləmdə geniş tanınan şirkətlər ilk növbədə Almaniyanın BASF və Bayer, Amerikanın Dow Agro və DuPont (bu şirkətin filialları bu yaxınlarda birləşərək “Corteva” adı altında fəaliyyət göstərir) İsveçrənin Syngenta şirkətləridir. Bolqarıstanın Agrorus və Agrico Group şirkətindən, ABŞ-ın Gowan və Valent, ÇXR-nin Makteshim və Stokton (Floridada çin mənşəli ofisi vardır və özünü “amerikan” şirkəti kimi təqdim etməyə çalışır) və Almaniyanın Spiess-Urania şirkətlərindən bir neçə məhsul ölkəyə ixrac edilir. USAID-in dəstəyi ilə qadağan edilən bəzi İran məhsulları Qafqaz regionuna ixrac edilir.
Azərbaycanda kənd təsərrüfatı üzrə informasiya-məsləhət xidmətlərinin göstərilməsi üçün resursların əksəriyyəti baytarlıq sektoru üçün istifadə edilir. Bu sektorda fermerlər məsləhət və xidmətlər üçün ödəniş etməyə hazırdırlar. Bitkiçiliyin payına düşən resurslar azdır və məsləhət çatışmazlığını donor qrupları vasitəsilə qrant alan və ya müqavilələr bağlayan özəl sektor qurumları, məsələn Layihənin BİX mərkəzləri aradan qaldırır. Azərbaycanda yetişdirilən dənli bitkilərin və meyvə-tərəvəz məhsullarının əksəriyyəti yerli və Rusiya bazarlarında satılır. Bütün baş yolların kənarlarında mövsümi olaraq satılan məhsullara rast gəlmək olar. Hal-hazırda donor layihələr Türkiyədən və digər regional ölkələrdən idxal edilən mövsümi və qeyri- mövsümi tərəvəz-meyvə məhsullarını yerli məhsullarla, xüsusən də istixanalarda yetişdirilən yerli məhsullarla əvəz etməyə çalışır. Son illərdə Rusiya bazarında Azərbaycanın istixana şəraitində yetişdirilən tərəvəz məhsullarına tələbat əhəmiyyətli dərəcədə artmışdır, ona görə də belə məhsulların istehsalının artırılmasına və şaxələnməsinə böyük maraq göstərilir.
USAID ÖZƏL SEKTORUN İNKİŞAFI LAYİHƏSİ VƏ DİGƏR LAYİHƏLƏR HAQQINDA
ÜMUMİ MƏLUMAT
USAID Özəl Sektorun İnkişafı layihəsi CNFA tərəfindən həyata keçirilir. Layihənin subpodratçıları olan yerli BİX mərkəzləri yerli aqrar sahibkarlara məsləhət xidməti göstərir. Layihə məhsuldarlığın, keyfiyyətin, ixrac və yerli satış həcminin artırılmasında, eləcə də müasir texnologiyaların və keyfiyyət standartlarının tətbiq edilməsində kommersiyayönümlü aqrar sahibkarlara kömək edir.
2011-ci il tarixli PERSUAP sənədinin ilk versiyası Pragma Corporation şirkəti ilə bağlanmış subpodrat müqaviləsi əsasında və Sibley Corporation şirkətinin Azərbaycanda həyata keçirdiyi Azərbaycan Rəqabətlilik və Ticarət Layihəsi (ACT) çərçivəsində hazırlanmışdır. ACT layihəsinin icrasına rəsmi olaraq 2010-cu ilin iyun ayında başlanılmışdır. Həmin dövrdə əksər fəaliyyət sahələri üzrə İlkin Ekoloji Ekspertiza (İEE) sənədinin layihəsi hazırlanmışdır.
PERSUAP sənədinin ilk versiyası 2011-ci ildə təqdim edilmişdir.
2015-ci ildə həmin sənədə rəsmi olaraq düzəliş edilmişdir. Sonrakı dövrlərdə, yəni 2016cı ildə Azərbaycan Kənd Təsərrüfatına Dəstək Layihəsi (ASAP) çərçivəsində PERSUAP sənədinə qismən düzəliş edilmiş, layihə heyəti və iştirakçıları üçün Azərbaycanda təsdiqlənmiş pestisidlərin yeni və geniş siyahısı təsdiqlənmişdir. ASAP layihəsi PERSUAP sənədinin 2016-ci
DCN: 2020-AZB-034 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 23
il versiyası əsasında USAID-in maliyyələşdirdiyi və Gəncə Aqrobiznes Assosiasiyasının (GABA) həyata keçirdiyi Ağıllı Fermer Təsərrüfatı Layihəsi (SAF) ilə əməkdaşlıq etmişdir. Əməkdaşlıq çərçivəsində kənd təsərrüfatı istehsalı vasitələrinin, o cümlədən pestisidlərin və gübrələrin geniş çeşidli məhsullara (məsələn, istixana şəraitində və açıq sahədə yetişdirilən tərəvəz məhsulları, alma təsərrüfatları, giləmeyvə sahələri və arıçılıq məhsulları) tətbiqi üçün eyni metodlardan istifadə edilmişdir.
2017-ci ildə ASAP layihəsi yerli istehsalçılarla, emalçılarla və digər təşkilatlarla əməkdaşlıq edərək yeni texnologiyaların tətbiq edilməsinə, sənaye assosiasiyalarının və informasiya-məsləhət xidmətlərinin gücləndirilməsinə və ümumi olaraq məhsulların kəmiyyətinin, keyfiyyətinin və satışının artırılmasına kömək etmişdir.
Əvvəlki layihələrin heç biri sınaq nümayişi və ya fermer üçün pestisid almamış və ya təchiz etməmişdir. Hazırkı PERSUAP sənədində həmin layihələrlə bağlı verilmiş məlumatlar yalnız IPM və pestisidin təhlükəsiz istifadəsi üzrə təlimlərin təşkil edilməsi və müvafiq məsləhətlərin verilməsi üçün istifadə edilmişdir.
AZƏRBAYCANIN PERSUAP METODOLOGİYASI
ASAP və SAF layihələri kimi, USAID Özəl Sektorun İnkişafı layihəsi də birbaşa olaraq pestisid almır və ya təchiz etmir. Layihələrin pestisidlə bağlı fəaliyyət sahələri xəstəliklərin və zərərvericilərin idarə olunmasına və pestisidlərin təhlükəsiz istifadəsinə dair tövsiyələrin verilməsində məsləhətçilərə kömək etməkdən ibarətdir.
ASAP və SAF layihələri üçün yazılmış əvvəlki PERSUAP sənədləri Azərbaycanda qeydiyyatdan keçmiş və həmin sənədi hazırlamış podratçıların (Azərbaycanda ümumim olaraq kənd təsərrüfatı, xəstəlik və zərərvericilərin idarə edilməsi, ətraf mühitin qorunması və pestisid sektorları ilə bağlı məlumat toplayan podratçıların) sahədə araşdırdığı pestisidlərin tərcümə edilmiş siyahılarından ibarət idi.
Əvvəlki sənədlərdə əsas diqqət benefisarların yetişdirdiyi hədəf məhsullar üçün IPM ilə bağlı məsləhətlərin verilməsinə yönəlmişdir. Başqa sözlə desək, PERSUAP sənədləri bu layihədə olduğu kimi növbəti layihələrdə istifadə edilmək üçün nəzərdə tutulmuşdur. Ona görə də hazırkı sənəd ASAP və SAF layihələri üçün hazırlanmış 2018-ci il tarixli PERSUAP sənədinin yenilənmiş versiyasıdır.
Əvvəlki sənədlərdə olduğu kimi, hazırkı PERSUAP sənədində də təsdiqlənmiş pestisidlərin siyahısı və ayrı-ayrı iş proqramları üçün konkret məsləhətlərin və protokolların əsasını təşkil edən məlumatlar öz əksini tapmışdır. Ona görə də bu sənədə əvvəlki layihələrdə nəzərdə tutulmayan yeni dəyər zəncirləri üçün IPM ilə bağlı tövsiyələr yer almışdır. Ona görə də yerli şəraitdən asılı olaraq zaman keçdikcə öz aktuallığını itirə bilən təfsilatlı tövsiyələrin əvəzinə onlayn mənbələrin veblinkləri təqdim edilmişdir.
PERSUAP sənədində pestisidlərin müəyyənləşdirilməsi üçün protokol təqdim edilmişdir. Bu protokol proqramın dəstəyi ilə informasiya-məsləhət xidmətlərinin təşkil olunması, eləcə də pestisidlərin təhlükəsiz istifadəsini təmin etmək və ya qadağan olunmuş pestisidlərin istifadəsinə mane olmaq məqsədilə müvafiq tədbirlərin həyata keçirilməsi üçün tövsiyə edilir.
PERSUAP sənədi hər il MEO tərəfindən yoxlanılmalıdır. Təsiredici maddələr (TM) və ya maddə qarışığı xüsusi zərərvericilərə və hədəflərə görə USEPA-nın, Azərbaycanın və Avropanın normativ tələblərinə (yəni, qeydiyyat tələblərinə) uyğun olaraq yoxlanılır və
PERSUAP sənədinə rəy verilir. MEO-nun müraciəti əsasında hazırkı PERSUAP sənədinin əhatə etdiyi fəaliyyət sahələrinin inkişafı üçün tələb olunan yeni təsiredici maddələr və ya maddə qarışıqları da yoxlanıla bilər.
PERSUAL sənədinin nəzərdən keçirilməsi zaman mühüm dəyişikliklər müşahidə edilərsə (məsələn, hal-hazırda təsdiqlənmiş təsiredici maddələrin (TM) və ya yeni təsiredici
DCN: 2020-AZB-034 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 24
maddələrin yaxud maddə qarışığının normativ statusu dəyişərsə), sənədlə bağlı memorandum hazırlanmalıdır. Belə memoranduma yenicə təsdiqlənmiş və ya imtina edilmiş təsiredici maddələrin (TM) yenilənmiş siyahısı və cari PERSUAP sənədi ilə bağlı olan dəyişikliklərin xülasəsi daxil edilməlidir.
PERSUAP sənədi 5 ildə bir dəfə yenilənməli və nəzərdə tutulan yeni sektorların, fəaliyyət sahələrinin, təsiredici maddələrin və maddə qarışıqlarının hərtərəfli təhlili aparılmalıdır.
PERSUAP sənədinin yenilənməsində müvafiq tərəfdaşların (o cümlədən yerli dövlət orqanlarının) iştirakı, keçmiş pestisid satınalmaları və PMP strategiyaları haqqında məlumatlar, eləcə də təsiredici maddələrin (TM) normativ statusunun, zəhərlilik dərəcələrinin və IPM alətlərinin hərtərəfli təhlili mühüm rol oynayır. Yenilənmiş PERSUAP sənədinə əvvəlki versiyalarla bağlı olan dəyişikliklərin icmalı da daxil edilməlidir.
ÖLKƏ HAQQINDA ÜMUMİ MƏLUMAT
Azərbaycan Respublikası təxminən 86600 kvadrat metr ərazini əhatə edir. Bu ölkə üç tərəfdən dağlarla əhatə olunub. Böyük Qafqaz dağları ölkəni şimalda Rusiyadan, cənubda isə İrandan ayırır. Cənub-qərb hissəsi isə əsasən Kiçik Qafqaz dağlarından ibarətdir. Ölkənin qərb hissəsinə doğru Qarabağın ərazisi uzanır. Azərbaycanın qərbində Türkiyə və İranla həmsərhəd olan Naxçıvan anklavı yerləşir. Mərkəzi zonada isə Xəzər dənizi boyunca Kür-Araz ovalığı yerləşir. Azərbaycanın mərkəzi aran və şərq zonası quru və yarımquraq çöllükdən, cənub-şərq zonası subtropik bölgələrdən, şimal zonası yüksək və soyuq dağlıq ərazilərdən, Xəzər dənizi sahilləri isə mülayim iqlimli zonalardan ibarətdir. Belə iqlim dəyişiklikləri müxtəlif çeşidli məhsulların yetişdirilməsinə şərait yaradır.
KƏND TƏSƏRRÜFATI SEKTORU
Azərbaycanın əkinəyararlı torpaq sahələri 21,78% təşkil edir. Torpaqların 2,1%-i daimi məhsulların (hər yığımdan sonra təkrar olaraq əkilməyən və əksər mövsümlərdə becərilən məhsulların) yetişdirilməsi üçün istifadə edilir. Torpaqların 16.45%-i isə suvarılır. Suvarılan ərazilər ölkədəki əkin sahələrinin əsas hissəsini təşkil edir2
Azərbaycan münbit təsərrüfat torpaqlarına, zəngin sənaye resurslarına, o cümlədən neft ehtiyatlarına və nisbətən inkişaf etmiş sənaye sektoruna malikdir. Sovet dövründə resursların istifadəsi mərkəziləşdirilmiş iqtisadi planlaşdırmanın mənfi təsirlərinə məruz qalmışdır. 1990-cı illərin əvvəllərində iqtisadiyyat köklü surətdə tənəzzülə uğramışdır. Bu tənəzzülə müxtəlif amillər, eləcə də digər Keçmiş Sovet ölkələri ilə ticarət əlaqələrinin pozulması, Qarabağ münaqişəsi, istehlakçının alıcılıq qabiliyyətinin aşağı düşməsi və milli valyuta ilə paralel olaraq rublun saxlanılması səbəb olmuşdur. 1994-cü ildə iqtisadiyyat Sovet İttifaqının digər keçmiş ölkələrindən, xüsusən də Rusiyadan çox asılı vəziyyətə düşmüşdür.
2 https://simple.wikipedia.org/wiki/Agriculture_in_Azerbaijan
DCN: 2020-AZB-034 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 25
İqlim şəraitinin müxtəlifliyi və münbit təsərrüfat torpaqları geniş çeşidli məhsulların, o cümlədən meyvələrin (alma, gilas, üzüm, zeytun, limon, xurma, qarpız, yemiş, moruq, qarağat, quşüzümü, gavalı, şaftalı, heyva və nar), tərəvəzin (kartof, yerkökü, şalğam, kələm, xiyar və soğan), taxıl bitkilərinin (buğda, qarğıdakı, arpa və s.), tütünün, çayın və qərzəkli meyvələrin yetişdirilməsinə şərait yaradır.
Ət, süd və taxıl məhsulları da ölkənin mühüm kənd təsərrüfatı məhsulları hesab edilir. Azərbaycanın kənd təsərrüfatı sektorunda bağ məhsulları, istixana şəraitində yetişdirilən tərəvəz məhsulları, emal üçün nəzərdə tutulmuş meyvələr (məsələn, nar) və qərzəkli meyvələr ölkənin kənd təsərrüfatında getdikcə daha mühüm əhəmiyyət daşıyır.
1990-cı ilin əvvəllərində Azərbaycanın kənd təsərrüfatı sektorunun əhəmiyyətli dərəcədə yenidən qurulması tələb olundu. Kənd təsərrüfatı məhsullarının qiyməti istehsal vasitələrinin qiyməti kimi sürətlə qalxmırdı və Sovet kolxoz sistemi özəl təşəbbüsə mane olurdu. Ümumiyyətlə, avadanlıqlar və suvarma sistemləri köhnəlmişdi və müasir texnologiya geniş olaraq tətbiq edilmirdi. Bundan başqa, kənd təsərrüfatı proqramlarının icrası səmərə vermirdi. Hazırkı vəziyyət də eynidir, lakin müasir bağları böyük şirkətlər idarə edir. Bu şirkətlər dövlətin xüsusi imtiyazı ilə müvafiq texnologiyaları və ekspertləri ölkəyə gətirir. Kiçik fermer təsərrüfatları isə tamamilə köhnəlmiş və səmərəsiz fəaliyyət göstərir. Qida sektorunda köhnə metodlardan, texnologiyalardan və mal-material ehtiyatlarından istifadə edilir. İxtisaslaşmış məhsullar demək olar ki idxal edilir və yerli qida sistemindəki qida təhlükəsizliyi mikrobla çirklənmə və təhlükəli pestisid qalıqları baxımından çox aşağı səviyyədədir.
Azərbaycanda becərilən torpaq sahələrinin əksəriyyəti Sovet dövründən qalmış kanal və su boruları ilə suvarılır. Ölkədə təxminən 47 əsas suvarma kanalı mövcuddur. Ən uzun kanal Yuxarı Qarabağ kanalıdır. Kanalın uzunluğu 172,4 km, su qəbul etmə gücü isə saniyədə 113 m3-dir. Mingəçevir su anbarı kanalı su ilə təchiz edir. İkinci ən uzun kanal isə Yuxarı Şirvan kanalıdır. Kanalın uzunluğu 123,5 km-dir. Uzunluğu 110 km olan Samur-Abşeron kanalı isə üçüncü yeri tutur. FAO AQUASTAT 3 -ın statistik məlumatlarına görə, 2017-ci ildə Azərbaycanda 1,3 milyon hektardan artıq torpaq sahəsi suvarılmışdır. Son illər suvarma şəbəkəsinin bərpası və yenilənməsi istiqamətində müəyyən işlər görülmüşdür və Abşeron kanalının bərpasına 8,5 milyon AZN vəsait ayrılmışdır.
1990-cı illərin əvvəllərində istehsal olunan kənd təsərrüfatı məhsulları Azərbaycanın xalis maddi istehsalının 30-40 faizini təşkil etmişdir. İşçi qüvvəsinin üçdə birini birbaşa olaraq bu fəaliyyət sahəsinə cəlb edilmişdir. Müharibədən sonrakı onilliyin əvvəllərində Azərbaycanın gəlir gətirən əsas məhsulları pambıq və tütün olmuşdur, lakin 1970-ci ilin əvvəllərində üzüm ən məhsuldar məhsula çevrilmişdir. 1980-ci ilin ortalarında rəsmi Moskva spirtli işçilərə qarşı mübarizə kampaniyası həyata keçirmişdir və nəticədə həmin ilin sonlarında üzüm istehsalı kəskin tənəzzülə uğramışdır. 2017-ci ildə üzüm, pambıq və tütün istehsal olunan kənd təsərrüfatı məhsullarının 50 faizdən çox hissəsini təşkil etmişdir.
1990-cı ilin əvvəllərində sosialist dəstəyin olmaması bütün məhsulların istehsalının azalmasına səbəb olmuşdur. 1990-cı ildə tətillər və Sovet rejimi əleyhinə keçirilən nümayişlər nəticəsində kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı azalmışdır. Azərbaycanın təsərrüfat sahələrinin üçdə bir hissəsini təşkil edən Qarabağ zonasında baş verən münaqişə 1989-cu ildən başlayaraq kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalını əhəmiyyətli dərəcədə aşağı salmışdır
1992-ci ildə kənd təsərrüfatı sektorunun XMM-a (Xalis Maddi Məhsul – Sovet dövründə ÜDM-ə ekvivalent olan göstərici) töhfəsi 22% azalmışdır. Göstəricinin aşağı düşməsinin əsas səbəbi pambıq və üzüm məhsullarının yığımını aşağı salan soyuq hava şəraiti və Qarabağ
3 https://storage.googleapis.com/fao-aquastat.appspot.com/countries_regions/factsheets/irrigation_area/en/AZE-IRR.pdf, iyul, 2020.
DCN: 2020-AZB-034 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 26
münaqişəsinin davam etməsi olmuşdur. Münaqişə nəticəsində Naxçıvan Muxtar Respublikasının blokadaya alınması həmin ərazinin kənd təsərrüfatına mənfi təsir göstərmişdir.
1995-ci ildə aqrar islahatların aparılması nəticəsində Sovet rejimindən qalmış təsərrüfatları və kolxozlar kənd əhalisi arasında bölüşdürülmüş və emal müəssisələri özəlləşdirilmişdir. “Dövlətə məxsus aqrar-iqtisadi sektorlar özəlləşdirilmiş və kənd təsərrüfatı məhsullarının qiymətləri yenidən tənzimlənmişdir. Hal-hazırda kənd təsərrüfatı məqsədləri üçün istifadə olunan əkinəyararlı torpaq sahələrinin 99%-i özəlləşmişdir. Azərbaycan hökuməti fermerlərə dəstək məqsədilə yeni siyasət tədbirləri həyata keçirmiş, müvafiq maliyyə mexanizmləri və bazaryönümlü xidmətlər təqdim etməklə kənd təsərrüfatı məhsullarının yerli istehsalına təkan vermişdir”. 4 Müasir dövrdə aqrar holdinqlərin 99,8%-i özəlləşmişdir və onların 66,8%-ni ailə təsərrüfatları, 32,8%-ni isə natural təsərrüfatlar təşkil edir. 0.2% isə aqrar müəssisələr tərəfindən idarə olunur.
Hal-hazırda Azərbaycan hökuməti yeni aqrar parkların yaradılmasını dəstəkləyir. 2016-cı ildə aqrar parkların yaradılması üçün həyata keçirilmiş layihənin iki əsas məqsədi vardır: xam otlaqların və əkinəyararla sahələrin kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalına cəlb olunması və ərzaq məhsullarının istehsalından və emalından paylanmaya qədər effektiv dəyər zəncirlərinin yaradılması. Ümumi olaraq 192,200 hektarlıq ərazidə 45 aqroparkın yaradılması planlaşdırılır. 28 park bitki əsaslı xammal istehsalına və emalına, 17 park isə heyvan mənşəli məhsulların istehsalına cəlb olunacaq 5
Sön dövrlərdə fermer kooperativlərinin və assosiasiyalarının yaradılması kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarının bir araya gələrək daha effektiv fəaliyyət göstərməsində, planlaşdırılmış əkinçilikdə iştirak etməsində və məhsuldarlığın artırılmasında vacib rol oynamışdır. Fermerlər kooperativlərin və assosiasiyaların sayəsində istehsal resurslarını birləşdirərək və texnologiyaları effektiv şəkildə tətbiq edərək öz xərclərini azalda bilmişdirlər. Əkinin düzgün təşkili məhsuldarlığın və keyfiyyətin artmasına kömək etmişdir. Kooperativlər müstəqil şəkildə idarə olunur və fermer kooperativlərinin yaradılması kənd sakinlərinin, fermerlərin və kiçik sahibkarların dövlətdən asılılığını azaldır.
AZƏRBAYCANDA PESTİSİDLƏR VƏ QAYDALAR
2006-cı ilin may ayında Azərbaycanın prezidenti yeni Fitosanitariya Qaydalarını imzaladı. Bu sənəd pestisidlərin idxalı, paylanması, saxlanılması, daşınması və istifadəsi zamanı tətbiq edilən təhlükəsizlik qaydalarından bəhs edir. Həmin qaydalara ölkədə istehsal edilən kənd təsərrüfatı məhsulları üçün təhlükə yaradan zərərverici və xəstəliklərin məhv edilməsi və karantin tədbirləri, eləcə də digər ölkələrə ixrac edilən Azərbaycan məhsullarının keyfiyyət təminatı da daxildir. Bu qaydaların mətni Codex Alimentarius-də məsləhət görülən fitosanitariya üzrə mətnin dilinə uyğun olaraq hazırlanmışdır. 2015-ci ildə Azərbaycanda qeydiyyatdan keçmiş pestisidlərin siyahısı əhəmiyyətli dərəcədə artırılmışdır. Belə ki, siyahıya 1600-dan artıq pestisid öz əksini tapmışdır. Siyahının çap edilərək ictimaiyyətə təqdim olunması müsbət dəyişikliklərə səbəb olmuşdur. Əvvəlki dövrlərdə qeydiyyatdan keçmiş pestisidlərin siyahılarını əldə etmək çətinlik yaradırdı və belə siyahılarda qeydiyyatlı pestisidlərin sayı nisbətən az idi.
Bu qaydalarda köhnə pestisidlərin utilizasiyası barədə mətn yoxdur. 1958-1989-cu illərdə Azərbaycanın fabriklərində pambıq və üzüm məhsulları üçün 480,549 ton DDT, 1956-1970-ci illərdə isə 10000 ton qamma-heksaxlorosikloheksan (HCH və ya lindan – meyvə-tərəvəz və
4 https://www.azconsulatela.org/Azerbaijan/Economy/Agriculture, accessed July 2020.
5 Alman-Azərbaycan Ticarət Palatası və Germany Trade and Invest, 2019. Market Analysis; Azerbaijan 2019. https://www.aserbaidschan.ahk.de/fileadmin/AHK_Aserbaidschan/Publikationen/Marktanalyse_Aserbaidschan_2019/Market _Analysis_Azerbaijan_2019.pdf
DCN: 2020-AZB-034 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 27
meşə məhsullarının qorunması üçün insektisid kimi istifadə olunan köhnə oqranoxlor kimyəvi maddədir) istehsal edilmişdir. 1989-cu ildə 8000 ton qadağan edilmiş və köhnə pestisidlərin saxlanılması üçün Bakıdan 53 km uzaqda pestisid zibilliyi yaradılmışdır. 2007-ci ildə bu zibillikdə saxlanılan bütün köhnə pestisidləri yenidən qablaşdıraraq dövlət həmin zibilliyi yenidən bərpa etdi. Stokholm Davamlı Üzvi Çirkləndirici Maddələr Konvensiyasına əsasən DDT və lindan preparatlarının istifadəsi qadağan eidlmişdir. 1989-cu ildə 8000 ton qadağan edilmiş və köhnə pestisidlərin saxlanılması üçün Bakıdan 53 km uzaqda pestisid poliqonu yaradılmışdır. 2007-ci ildə bu poliqonda saxlanılan bütün köhnə pestisidləri yenidən qablaşdırılmış və poliqon yenidən bərpa edilmişdir. Köhnə pestisid vebsaytlarında bildirilir ki, əksər keçmiş Sovet ölkələrində olduğu kimi Azərbaycanda da köhnə pestisidlər saxlanılır və 2020-ci ildən etibarən davamlı üzvi çirkləndirici maddələr (DÜÇM) hesab edilən pestisidlərin poliqonu hələ də istifadə edilir6 Yerli fermerlər əksər poliqonları qazaraq oradakı kimyəvi preparatları öz məhsulları üçün istifadə edirlər. Belə məhsullar qərb bazarlarına qəbul edilmir və yerli bazarlar üçün təhlükə yaradır.
AZƏRBAYCANIN PESTİSİD SİSTEMİNDƏ RİSKLƏRİN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ
Azərbaycanda, xüsusən də kiçik fermer təsərrüfatlarında xəstəliklərə və zərərvericilərə qarşı nisbətən sadə yollarla mübarizə aparılır. Qeyd etmək lazımdır ki, insanlara və ətraf mühitə ziyan vuran, eləcə də mübarizə tədbirlərinin effektivliyini azaldan bır sıra faktorlar mövcuddur.
PESTİSİD RİSKİNİ ARTIRAN FAKTORLAR
• İdxal edilmiş pestisidlərin və qalıqların monitorinqi və təhlili üçün kifayət qədər potensialın olmaması,
• Pestisid qaydalarının tətbiqi üçün resursların məhdud olması,
• Pestisid etiketindəki təlimatların fermerlərin başa düşmədiyi dildə yazılması,
• Fərdi mühafizə vasitələrinin çox az istifadə olunması,
• GAP, IPM, SPU, məhsul və xəstəlik/zərərvericilər üzrə maarifləndirmə aparmaq üçün resursların məhdud olması,
• Pestisid mağazalarında fərdi mühafizə vasitələrinin, çiləyici ehtiyat hissələrinin və informasiya-məsləhət xidmətlərinin məhdud olması,
• Pestisidlərin düzgün istifadəsi üzrə təkrar təlimlərin keçirilməməsi,
• İstehsalın, biliyin və məlumatların lazımi səviyyədə şaxələnməməsi,
• Əksər fermerlərin sahədəki xəstəliklərə və zərərvericilərə mütəmadi olaraq nəzarət etməməsi,
• Əksər zərərvericilərin və xəstəliklərin kiçik fermerlər tərəfindən yaxşı başa düşülməməsi,
• Kiçik fermerlərin səhv pestisidlərdən istifadə etməsi,
• Pestisidlərin təsərrüfatdakı evlərdə saxlanılması,
• Əsas pambıq istehsalı sahələrinə və pestisidlərinə məsafənin yaxın olması,
• Pestisidlərin həddən artıq və az miqdarda istifadə olunması və təsərrüfat uçotunun aparılmaması,
• Pestisidlərin səhv vaxtda və ya güclü külək əsdikdə tətbiq olunması,
• Əldə daşınan səpici aqreqatlara lazımi xidmətin göstərilməməsi və dərmanların aqreqatdan sızması,
• Pestisidlərin və qabların lazımi qaydada yerləşdirilməməsi,
http://unazerbaijan.org/en/fao-four-year-project-pest-management-azerbaijan/
DCN: 2020-AZB-034 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 28
6
• Ümumiyyətlə, pestisid satıcıları bağçılıq üzrə təhsil almalı, ən mühüm zərərvericiləri, xəstəlikləri, pestisidləri və onların dozalarını anlamalıdırlar. Azərbaycanda belə hallar müşahidə edilmir və diaqnoz-məsləhət işlərinə türk aqronomları cəlb edilir. Bu aqronomlar da əksər hallarda istehsal vasitələrinin satışına maraq göstərirlər.
TƏSİR AZALTMA TƏDBİRLƏRİ:
• Biznesin İnkişafına Xidmət (BİX) mərkəzləri belə çatışmazlıqların aradan qaldırılmasına kömək edə bilər,
• İqtisadi baxımdan mümkün olduqda peşəkar pestisid tətbiqi və məhsul yoxlama xidmətlərindən istifadə imkanlarını artırmaq olar,
• Dərman çiləmə xidmətləri üçün fərdi mühafizə vasitələrinin satın istifadəsi və satın alınması məqsədilə mənbələr müəyyənləşdirilməli və subsidiya ayrılmalıdır (xərc bölgüsü əsasında),
• Layihələr çərçivəsində IPM və pestisid tətbiqinə məsul olan heyət üçün təkrar təlimlərin keçirilməsi. Belə təlimlərin mövzusuna müxtəlif xəstəliklərin, zərərvericilərin və alaq otlarının müəyyənləşdirilməsi və məhsulun yoxlanılması protokolları da aid edilməlidir,
• Etiketdəki təlimatlar fermerlərin başa düşdüyü dildə yazılmalıdır,
• Fərdi mühafizə vasitələrinin düzgün istifadəsi üzrə təlimlər keçirilməlidir,
• Pestisidlərin seçilməsi və uçotun aparılması üçün təkrar təlimlər keçirilməlidir.
PESTİSİD RİSKLƏRİNİ AZALDAN FAKTORLAR:
• Azərbaycanda geniş pestisid qaydaları hazırlanmışdır və son iki il ərzində pestisidlərin qeydiyyatı ilə bağlı çoxsaylı qərarlar qəbul edilmişdir.
• Yerli pestisid mağazalarında davamlı üzvi çirkləndirici maddələr (DÜÇM), qabaqcadan əsaslandırılmış razılığa uyğun (QƏR) maddələr və ya yüksək dərəcədə toksik (YDT) maddələr satılmış (baxmayaraq ki keçmiş Sovet rejimindən qalmış poliqonlarda belə maddələrə rast gəlmək olar),
• Yeni pestisidlərin əksəriyyəti Türkiyə, Avropa və Amerika şirkətlərindən idxal edilir,
• Pestisid mağazalarında EPA-nın zəhərlilik Sinfi III və IV-ə aid olan pestisidlər satılır.
• Əvvəlki layihələrə cəlb olunmuş məsləhətçilər istehsal vasitələrinin satıldığı mağazalara səfər etmiş və pestisidlərin plastik qablarda tətbiq növünə (insektisid, funqisid, herbisid və s.) uyğun olaraq rəflərə yerləşdirildiyinin şahidi olmuşdurlar.
• 2014-2018-ci illərdə Azərbaycanda kəskin zəhərlənmə hallarının təxminən 4,5%-ni pestisiddən zəhərlənmə təşkil edir. Bu, regionun digər ölkələri ilə müqayisədə daha aşağı göstəricidir. ASAP layihəsinin sahə işçiləri və ya məsləhətçiləri pestisidin qeyri-düzgün istifadəsi zamanı insanların və ya məişət heyvanlarının zəhərlənməsi ilə bağlı heç bir hal müşahidə etməmiş və ya məlumat verməmişdir7 .
• Müxtəlif kənd təsərrüfatı layihələri çərçivəsində yüksək ixtisaslı yerli və beynəlxalq mütəxəssislər tərəfindən fermer təlimləri keçirilmiş və qabaqcıl
7 Afandiyev, I. N. (2018) Pattern of acute poisonings in Azerbaijan. Eurasian Journal of Clinical Sciences. 1 (4).
DCN: 2020-AZB-034 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 29
təcrübələr nümayiş etdirilmişdir. Ona görə də IPM və SPU qaydalarının tətbiqi mümkündür.
Azərbaycanda pestisidlərlə bağlı xəta və ya qəza riskini artıran yaxud artıra biləcək bir sıra məsələlər mövcuddur. Ona görə də kiçik fermerlərin, ailə üzvlərinin və işçilərin nisbətən təhlükəli maddələrdən zəhərlənməsi və ətraf mühitin çirklənməsi riski artır. Daha inkişaf etmiş ölkələrlə müqayisədə pestisidlərin risk profili daha yüksək olur və bunun üçün əlavə diqqət tələb olunur.
LAYİHƏNİN PRİORİTET MƏHSULLARI
USAID Özəl Sektorun İnkişafı layihəsi resurs partnyoru/subpodratçı SEEDEV ilə birlikdə dəyər zəncirlərində (DZ) prioritetləri müəyyənləşdirmiş və çatışmazlıqları qiymətləndirmişdir. Qiymətləndirmə nəticəsində uyğun dəyər zəncirləri seçilmiş, proqramın müdaxilələri üçün lazımi istiqamətlər verilmiş, eləcə də USAID-in Kənd Təsərrüfatı Proqramı (Gürcüstan) çərçivəsində sınaqdan keçirilmiş və düzəliş edilmiş metodologiya əsasında müvafiq tərəfdaşlıq imkanları müəyyənləşdirilmişdir.
Layihənin subpodratçısı SEEDEV tərəfindən həyata keçirilmiş, eləcə də layihə heyətinin təcrübəsinə və əvvəlki ASAP layihəsi çərçivəsində icra olunmuş müxtəlif fəaliyyətlərlə bağlı məlumatlara əsaslanan qiymətləndirmə prosesinin əsas nəticələri aşağıdakı qaydada ümumiləşdirilmiş və 5 dəyər zənciri seçilmişdir:
• giləmeyvələr (buraya “ənənəvi” giləmeyvələr, məsələn çiyələk, moruq, cır mərsin, böyürtkən, eləcə də niş bazarı üçün nəzərdə tutulmuş məhsullar, məsələn kivi və feyxoa aid edilir,
• fındıq,
• bağ meyvələri (buraya çəyirdəkli və tumlu meyvələr aid edilir),
• tez xarab olan tərəvəz məhsulları (buraya pomidor, xiyar, badımcan, kahı və digər yarpaqlı tərəvəz məhsulları, eləcə də kələmin bir neçə sortu aid edilir),
• nar və xurma.
Qeyd etmək lazımdır ki, bu dəyər zəncirləri üzrə istehsal qaydalarının təkmilləşdirilməsinə və fermerlər üçün təlimlərin keçirilməsinə ehtiyac yaranmışdır. Layihə nəzərdə tutulmuş dəyər zəncirlərinə aid olan və seçilmiş məhsullar üzrə silsilə təlimlər təşkil edəcək və informasiya-reklam materialları (təlim materialları, videofilmlər, broşuralar, bukletlər və s.) hazırlayacaq. Təlim mövzuları dəyər zəncirindən asılı olaraq müxtəlif sahələri (məsələn, ağacların budanması, şpalerlərin idarə olunması, torpağın gübrələnməsi, alaq otlarına qarşı mübarizə, meyvələrin seyrədilməsi, məhsul büdcəsinin təşkil olunması, eroziya və duzluluğun idarə olunması, suvarma vaxtı və metodlarının müəyyənləşdirilməsi, damla suvarma sisteminə texniki xidmətin göstərilməsi, dərmanların səpilməsi, IPM strategiyasının tətbiq olunması, xəstəliklərə və zərərvericilərə qarşı digər mübarizə tədbirlərinin həyata keçirilməsi, intensiv əkinçilik, yığım və yığımdan sonrakı dövrdə idarəetmə qaydalarının tətbiq olunması, məhsulların soyuq mühitdə saxlanılması və qablaşdırılması) əhatə edə bilər. Layihə seçilmiş hər dəyər zənciri üçün ən az bir yerli aqronom işə götürəcək. Bu aqronomlar tam ştatlı müqavilə əsasında qrup təlimlərinə rəhbərlik edəcək, fərdi texniki yardımlar göstərəcək və ölkənin müxtəlif bölgələrində Layihənin həyata keçirdiyi işləri koordinasiya edəcəklər. Layihə giləmeyvə, fındıq, bağ məhsulları və nar dəyər zəncirləri sahəsində əvvəlki ASAP layihəsinin aqronomları ilə əməkdaşlıq edəcək. Bundan başqa, Layihə çərçivəsində ən az iki yeni aqronom təyin ediləcək. Bu aqronomların biri Şəmkir rayonunda (tez xarab olan tərəvəz məhsullarının istehsalı
DCN: 2020-AZB-034 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 30
sahəsində), digəri isə Goranboy rayonunda (xurma istehsalı sahəsində) fəaliyyət göstərəcək. Narçılıq üzrə dəyər zəncirinə məsul olan Zaur Hacıyev ilkin mərhələdə aqronomların bilik və bacarıqlarının gücləndirilməsinə kömək edəcək. Layihənin bütün aqronomları müqavilə çərçivəsində və Layihənin həyata keçirdiyi işlərdə PERSUAP sənədinin bütün tələblərini yerinə yetirmək öhdəliyi daşıyırlar.
Bu təlimlər məqsədyönlü və praktiki sessiyalardan ibarət olacaq və əksər hallarda bir xüsusi məhsula (məsələn, intensiv alma istehsalı üçün tətbiq olunan texniki üsullar və s.) aid ediləcək. Layihə assosiasiyaların və emalçıların/ixracatçıların təcrübəsindən istifadə edərək istehsalçıların ən çox ehtiyac duyduğu təlim növlərini müəyyənləşdirəcək və assosiasiyalarla, kooperativlərlə və alıcı müəssisələrlə birlikdə yaxud onların vasitəsilə müvafiq təlimlər keçərək proqramın fəaliyyət sahəsini genişləndirəcək və ən mühüm fermer kütlələri ilə əlaqə yaradacaq. Layihə ümumi aqronomluq, məhsul istehsalı və təsərrüfat/biznes idarəetmə təlimləri ilə yanaşı, GlobalG.A.P. və orqanik sertifkatlaşdırma üzrə fermer qruplarına təlim keçəcək və zərurət yarandıqda istehsalçı assosiasiyaları ilə və ya alıcılarla/istehsalçılarla əməkdaşlıq edəcək, eləcə də belə sertifikatların seçilməsi və tətbiqi sayəsində onların bazarlara çıxışını asanlaşdıracaq.
Bitkiçiliklə bağlı bütün informasiya/məsləhət materiallarında (o cümlədən pestisidlərə dair tövsiyələrdə) IPM strategiyası, PERSUAP sənəsinə əsasən pestisidlərin təhlükəsiz istifadəsi və seçilməsi təşviq ediləcək və ətraf mühitin qorunması üzrə missiyanın məsul işçisi (MEO) tərəfindən yoxlanılacaq.
Layihə xarici resurs partnyorları, məsələn Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti (ADAU), Dövlət Aqrar inkişaf Mərkəzləri (DAİM), assosiasiyalar, müəssisələr, xüsusən də nümunəvi təsərrüfat sahibləri və istehsalçı üzvlər/təchizatçılar ilə əməkdaşlıq edəcək. Təlimlərin birgə təşkil olunmasına və keçiriməsinə maraq göstərən bu partnyorlar əksər hallarda təlim otaqları təşkil edəcək, təlim iştirakçılarını təlimə dəvət edəcək, eləcə də təlimlərin keçirilməsinə əhəmiyyətli dərəcədə töhfə verəcək və ya belə təlimlərin xərcini ödəyəcək. Təlimlərin mövzusu hər hansı məhsulu/əmtəəni əhatə edəcək və əvvəlki dövrlərdə ASAP layihəsi çərçivəsində hazırlanmış istehsala dair təlimat vəsaitləri və Layihənin hazırladığı əlavə təlim materialları təlim proqramının əsasını təşkil edəcək.
İnformasiya-təlim materialları analoji olaraq bir sıra xarici resurs partnyorları ilə (Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti (ADAU), Azərbaycan Bitki Mühafizə və Texniki Bitkilər Elmi Tədqiqat İnstitutu, eləcə də kommersiya partnyorları, məsələn Ferrero şirkəti) birlikdə hazırlanacaq. Layihə Ferrero şirkəti ilə ilkin razılığa gələrək fındıqçılığa dair təlimat xarakterli video-materialları Azərbaycan dilinə tərcümə edərək ictimaiyyətə təqdim etmişdir.
XƏSTƏLİKLƏRƏ VƏ ZƏRƏRVERİCİLƏRƏ QARŞI KOMPLEKT MÜBARİZƏ
TƏDBİRLƏRİ (IPM)
USAID 1990-cı ilin əvvəllərində IPM fəlsəfəsini və təcrübəsini rəsmi siyasət kimi qəbul etmişdir. IPM strategiyası 216.3 nömrəli Qaydalara əsasən tələb olunur və əsaslı şəkildə təşviq edilir. Bu strategiya 2000-ci ilin əvvəllərindən başlayaraq “daha təhlükəsiz” pestisidlərin düzgün şəkildə istifadə olunması GAP qaydalarının ayrılmaz hissəsini təşkil etmişdir. Ona görə də IPM tədbirləri kənd təsərrüfatı sektorunda getidkçə ən qabaqcıl idarəetmə qaydaları hesab edilir.
ABŞ-ın EPA agentliyinə əsasən, IPM (Xəstəliklərə və Zərərvericilərə qarşı Kompleks Mübarizə Tədbirləri) zərərvericilərin idarə olunması baxımından tətbiq olunan effektiv və ekoloji həssas yanaşma olub bir sıra məntiqli qaydaları özündə birləşdirir. IPM proqramlarında xəstəlik və zərərvericilərin həyat sikli və onların ətraf mühitə göstərdiyi qarşılıqlı təsirlər haqqında əhatəli və yeni məlumatlardan istifadə edilir. Belə proqramlar zərərvericilərin və xəstəliklərin zərərini insanlara, əmlaka və ətraf mühitə mümkün dərəcədə az ziyan vurmaqla idarə etmək üçün nəzərdə tutulub.
IPM yanaşmasını aqrar və qeyri-aqrar mühitə, məsələn yaşayış evlərinə, bağçalara və iş yerlərinə tətbiq etmək olar. IPM strategiyasında xəstəliklərin və zərərvericilərin idarə olunması
DCN: 2020-AZB-034 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 31
üçün bütün alternativ variantlardan istifadə edilir və pestisidlərin istifadəsinə ehtiyatla yanaşılır.
Əksinə, ekoloji cəhətdən təmiz məhsulların istehsalında isə IPM kimi eyni konsepsiyaların əksəriyyəti tətbiq edilir, lakin sintetik kimyəvi maddələrdən fərqli olaraq əsasən təbii mənbələrdən gələn pestisidlərin istifadəsi nəzərdə tutulur.
IPM strategiyası xəstəlikləri və zərərvericiləri idarə etmək üçün nəzərdə tutulmuş bir sıra texniki üsulları, o cümlədən aşağıdakı tədbirləri özündə ehtiva edir:
• Torpağın və suyun analizi, məhsulun tirələrdə, üstüörtülü cərgələrdə və ya tunellərdə yetişdirilməsi,
• Düzgün və dəqiq qərarlar vermək üçün xəstəliklərin və zərərvericilərin araşdırılması, nəzarət altında saxlanılması və müəyyənləşdirilməsi,
• Xəstəliklərin və zərərvericilərin qarşısını almaq, eləcə də onlara qarşı müqavimətli və dözümlü, sağlam bitki yetişdirmək üçün müvafiq ənənəvi metodların tətbiq olunması. Belə metodlara müqavimətli sortların istifadəsini, təmiz və sağlam çoxaltma materiallarının əkilməsini, nəzarət və mübarizə üçün feromon texnologiyalarının tətbiq olunmasını, faraş/gec sortların əkilməsini və yığılmasını, növbəli əkin sisteminin tətbiq olunmasını, xəstəliyə yoluxmuş bitki hissələrinin budanmasını, zərərvericilərin sığınacaq tapdığı daşıyıcı bitkilərin və bitki qalırlarının məhv edilməsini aid etmək olar.
• Tozlandırıcıların, parazitoidlərin, yırtıcıların və zərərvericini məhv edən xəstəliklərin inkişaf etdirilməsi və qorunması üçün müvafiq təbii nəzarət vasitələrinin (istixana mühitində, satış məntəqələrində və ya sahələrdə) daha geniş miqyasda istifadə olunması,
• Alaq otlarına və ya zərərverici həşəratlara qarşı mexaniki mübarizənin aparılması, o cümlədən əllə, toxa və maşınla tətbiq olunan aqrotexniki qaydaların tətbiq olunması,
• Kimyəvi mübarizə tədbirlərinin həyata keçirilməsi, məsələn “təbii” (təbiətdən alınan, bitki cövhərindən hazırlanmış, mikroblar və ya digər orqanizmlər və s.) və ya sintetik pestisidlərin təhlükəsiz şəraitdə, biliyə və ağıllı mühakiməyə əsaslanaraq istifadə edilməsi.
Yaxşı xüsusiyyətlərə malik olan torpaq növləri bitkinin sağlamlığı baxımından böyük əhəmiyyət daşıyır. Əksər məhsulların yetişdirilməsi üçün torpağı müvafiq qida maddələri ilə təmin etmək, drenləmək və nəmliyi lazımi səviyyədə saxlamaq lazımdır. Müxtəlif mikro-biomlara və simbioz mikoriz populyasiyalara malik olan sağlam torpaqlar gübrələrin mənimsənilməsini asanlaşdırır, qida maddələrinin balanslı şəkildə mənimsənilməsinə şərait yaradır və bitkinin hər hansı xəstəliyə yaxud zərərvericiyə qarşı müqavimətini və dözümlüyünü artırır.
Layihənin birinci il üzrə planında verilmiş bütün proqramlarda IPM sistemlərinin tətbiq olunması və bu sahə üzrə müvafiq təlimlərin keçirilməsi nəzərdə tutulub.
MONİTORİNQ VƏ HESABAT
İşlərin gedişi haqqında hesabatlar SUAP sənədinin Fəaliyyət Planı Cədvəlinə (səh. 55) əsasən mütəmadi layihə hesabatlarına daxil ediləcək.
Layihə çərçivəsində hər hansı pestisidin istifadə olunması nəticəsində ətraf mühitə və ya insanlara dəyən ziyan və zərərlər qeydə alınacaq, bu barədə məlumat veriləcək və müvafiq düzəliş tədbirləri həyata keçiriləcək.
Layihə aşağıdakı qaydada uçot aparacaq;
• Ölkənin və EPA-nın qaydalarına uyğunluğun təmin edilməsi (sənədlər, tətbiq statusu, risklər, çirklənmə, təsir azaltma tədbirləri).
• GAP/IPM tədbirlərinin BİX və informasiya-məsləhət xidmətləri vasitəsilə təşviq
DCN: 2020-AZB-034 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 32
edilməsi.
• Biomüxtəliflik və konservasiya tədbirlərinin (torpaq, su, enerji, qorunan təbii mühit, biomüxtəliflik və qorunan növlər) həyata keçirilməsi və belə tədbirləri həyata keçirən fermer təsərrüfatlarının faiz göstəricisi.
• Pestisidlərin Təhlükəsiz İstifadəsi (PTİ) və IPM üzrə təlimlərin keçirilməsi/potensialın gücləndirilməsi (Əlavə 1 və 2) – praktiki təlimlər, nümayişlər, sessiyalar, görüşlər, məsləhət xidmətləri, məlumat vərəqələri, broşuralar, kitabçalar, afişalar, məhsula tətbiq olunan GAP tədbirləri haqqında məlumat vərəqələri, televiziya və radio vasitəsilə təbliğatlar, təhlükəsizliklə bağlı məlumatlar.
DCN: 2020-AZB-034 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 33
PESTİSİDLƏRİN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ HAQQINDA HESABAT (PER)
USAID-in maliyyə vəsaitləri hər hansı pestisidin istifadəsinə (alınmasına, tövsiyələrin verilməsinə, təlimlərin keçirilməsinə və digər əlaqəli dəstək tədbirlərinin görülməsinə) sərf olunarsa, belə pestisidlər Qayda 216.3(b)(1)-də verilmiş proseduralara və aşağıdakı 12 faktora əsasən qiymətləndiriləcək:
• Faktor A Təklif olunan pestisidlərin EPA tərəfindən qeydiyyata alınması.
• Faktor B. Pestisidlərin seçimi üçün əsas şərtlər
• Faktor C. IPM proqramı çərçivəsində təklif edilən pestisidin ehtimal edilən və ya mövcud istifadə dərəcəsi
• Faktor D. Təklif edilən tətbiq üsulu və ya üsulları, o cümlədən təhlükəsizliyi təmin edən avadanlıqların əlçatan olması, onların tətbiqinin əlverişliliyi.
• Faktor E. Təklif edilən istifadəyə görə insan və ətraf mühitin məruz qala biləcəyi kəskin və uzunmüddətli toksikoloji təhlükələr və belə halların təsir gücünü azaltmaq üçün görülən tədbirlər
• Faktor F. İstifadəsi təklif edilən pestisidin effektivliyi.
• Faktor G. Hədəf və hədəf olmayan ekosistemlərə istifadəsi təklif edilən pestisidlərin uyğunluğu.
• Faktor H. Pestisidin istifadəsi şərtləri, o cümlədən iqlim, flora, fauna, coğrafi quruluş, hidroloji amillər və torpaq növləri
• Faktor I. Digər pestisidlərin və ya qeyri-kimyəvi mübarizə metodlarının mövcudluğu.
• Faktor J. Pestisidi tətbiq edən ölkənin onun paylanmasına, saxlanılmasına, istifadəsinə və atılmasına nəzarət etmək və ya tənzimləmək bacarığı
• Faktor K. İstifadəçilər üçün təlimlərin keçirilməsi.
• Faktor L. Hər pestisidin effektivliyinə və istifadəsinə nəzarətin nəzərdə tutulması.
Pestisidlər evdə ( kustar üsulu ilə) və ya zavodda hazırlana bilər və onların tərkibində bitkilərdən alınmış ekstraktlar, mikroblar, ədviyyatlar, yağlar, minerallar və ya sintez edilmiş kimyəvi maddələr yaxud adı çəkilən belə maddələrin qarışığı ola bilər. Ümumiyyətlə pestisidlərin tərkibində təkcə aktiv maddələr (Aİ) olmur; onların tərkibində digər daşıyıcılar (su, yağ və ya emulsiya), emulsifikatorlar, surfaktantlar, sinergistlər, riskin azaldılması üçün əlavələr, yapışqanlar və digər tərkib maddələri olur.
Ümumiyyətlə, pestisidlərin tərkibində bir təsiredici maddə (Aİ) olur, lakin onların qarışığında birdən artıq təsiredici maddəyə rast gəlmək olar. Belə maddələr məhsulun effektivliyini artırır və müxtəlif zərərverici orqanizmlərə yaxud zərərverici müqavimətinə qarşı mübarizə aparmaq imkanı verir. Kommersiya məqsədləri üçün hazırlanan pestisidlər ticarət adı ilə birlikdə satışa çıxarılır. Kustar üsulu ilə hazırlanan məhsullardan fərqli olaraq belə məhsullar “pestisid” adlanır və 216-cı Qaydada istinad edilir. Bu pestisid adları ümumi xarakter daşıya bilir (məsələn, aktiv maddəsi qlifosfat olan məhsullar üçün “Roundup” herbisidi) və ya müxtəlif ölkələrdə və bölgələrdə mədəni və linqvistik fərqlərdən, habelə istehsalçının məqsədlərindən asılı olaraq müxtəlif adlardan istifadə edilir.
DCN: 2020-AZB-034 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 34
Kommersiya məqsədləri üçün nəzərdə tutulmuş pestisidlər yalnız qanun çərçivəsində satılır və milli lisenziyalaşdırma şərtlərinə uyğun olaraq istifadə edilir. Bu pestisidlərin etiketində məhsulun təhlükəsiz və effektiv istifadəsi ilə bağlı məsləhətlər, şərtlər və qaydalar, məhsulun və hədəf zərərvericinin adı, yol verilən tətbiq norması və vaxtı, eləcə də tələb olunan ehtiyat tədbirləri haqqında müvafiq məlumatlar öz əksini tapır.
FAKTOR A: EPA TƏKLİF OLUNAN PESTİSİDLƏRİN EPA TƏRƏFİNDƏN QEYDİYYATA ALINMASI
USAID Özəl Sektorun İnkişafı layihəsi çərçivəsində pestisidlərin birbaşa istifadəsi və ya təchizatı gözlənilmir. Layihənin fəaliyyəti pestisidin təhlükəsiz istifadəsi və IPM üzrə təlimlərin keçirilməsi, təklif və məsləhətlərin verilməsi ilə məhdudlaşa bilər. Bəzi hallarda spesifik pestisid məhsulları və ya aktiv maddələr tövsiyə oluna bilər. USAID-in tələbinə əsasən, yalnız Azərbaycanda KTN yaxud ABŞ-da eyni və ya oxşar istifadə üçün EPA tərəfindən qeydiyyata alınmış və PERSUAP sənədində təsdiqlənmiş təsiredici maddə tərkibli pestisidlər tövsiyə edilməlidir. Başqa sözlə desək, hər hansı pestisidin istifadəsini tövsiyə etməzdən qabaq onun Azərbaycanda və EPA tərəfindən qeydiyyata alınıb alınmadığını yoxlamaq lazımdır. ABŞ EPA-nın qeydiyyat statusunda “oxşar istifadə” ifadəsi xüsusi olaraq vurğulanır, çünki adətən xarici ölkələrdəki eyni məhsullar və onların məruz qaldığı zərərverici növləri ABŞ-da mövcud olmaya bilər, ona görə də bu ölkədə pestisidlər eyni istifadə üçün deyil, oxşar məhsullar, zərərvericilər, tətbiq üsulları və zərərvericilərlə bağlı hallar üzrə qeydiyyatdan keçir.
Qeydiyyatdan keçmiş pestisidlər ABŞ EPA tərəfindən Ümumi Təyinatlı Pestisidlər (ÜTP –etiket təlimatlarına, müvafiq məhsullara və hədəf zərərvericilərə uyğun olaraq yetkinlik yaşına çatmış şəxslər tərəfindən alınan və istifadə olunan pestisidlər) və ya İstifadəsi Məhdudlaşdırılmış
Pestisidlər (İMP – yalnız sertifikatı olan şəxslər tərəfindən yaxud sertifikatı olan şəxslərin birbaşa nəzarət altında istifadə olunan pestisidlər) kimi təsnif edilir. USAID-in layihələrində İMP təyinatlı məhsullar yalnız əlavə riskləri (o cümlədən ətraf mühit üçün yarana biləcək riskləri) qiymətləndirdikdən, ehtiyat tədbirləri gördükdən, insan və heyvan sağlamlığını nəzərə aldıqdan sonra istifadə oluna bilər. Qeyd etmək lazımdır ki, İMP təyinatı bütün məhsullara və ya hər hansı aktiv maddənin istifadəsinə şamil edilmir. Əlavə 4A-da Azərbaycanda qeydiyyatdan keçmiş və İMP təyinatlı pestisidlərdə müşahidə edilən aktiv maddələrdən ibarət olan pestisidlərin siyahısı verilib. EPA tərəfindən ÜTP kimi təyin edilmiş və Azərbaycanda qeydiyyatdan keçmiş məhsullar isə aşağıdakı bölmələrdə verilmiş təhlükəsizlik və effektiv istifadə şərtlərinə uyğun olaraq seçilə bilər. ABŞ-da EPA tərəfindən qeydiyyatdan keçməyən aktiv maddə tərkibli məhsulların istifadəsinə icazə verilmir. Əlavə 4-də Azərbaycanda hal-hazırda qeydiyyatdan keçmiş, lakin EPA tərəfindən qeydiyyata alınmayan (İMP təyinatlı) təsiredici maddələrin siyahısı verilib. Belə maddələr çox zəhərli olduğu üçün cari layihə çərçivəsində istifadə edilməməlidir. Kəskin zəhərliliyin müxtəlif kateqoriyaları siqnal xarakterli sözlərlə (məsələn, “Ehtiyatlı Olun!”, “Xəbərdarlıq!”, “Təhlükəlidir!”) ifadə edilməlidir. Kəskin zəhərliliyin bu cur təsnif edilmə üsulu faktiki olaraq sahədə yaran bilən riskləri müəyyənləşdirir. Ümumiyyətlə, mümkün olduqda aşağı zəhərlilik dərəcəsinə malik olan məhsulları seçmək lazımdır. Qeyd etmək lazımdır ki, ÜST-ün kəskin zəhərlilik təsnifatı sistemi Azərbaycanda müxtəlif kateqoriyalara bölünərək tətbiq edilir və yalnız aktiv maddəyə əsaslandığı üçün potensial təhlükədən xəbər verir. Azərbaycanın bəzi bölgələrində Rusiya Federasiyasının pestisid zəhərliliyi təsnifatı sistemindən də istifadə edilir. Əlavə 3-də EPA, ÜST və Rusiya Federasiyasının kəskin zəhərliliyə görə tətbiq etdiyi təsnifat sistemlərini müqayisə etmək olar
DCN: 2020-AZB-034
35
2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI
Aşağı riskli pestisidlər
Qeyd etmək lazımdır ki, ABŞ Federal İnsektisid, Funqisid və Rodentisid Aktında (FIFRA) təsbit edilmiş qaydalar həşərat feromonlarına və bəzi aşağı riskli təsiredici maddələrə (kustar üsulu ilə kiçik fermer təsərrüfatlarında hazırlanan bitki ekstraktları) şamil edilmir, ona görə də benefisiar fermerlər belə maddələri PERSUAP sənədinə əsasən təsdiqlətmədən istifadə edə bilərlər.
Minimum riskli pestisidlər
Bəzi məhsullar Minimum Riskli Pestisidlər (MRP) kimi təyin edilib. EPA-nın aşağıdakı internet səhifəsində belə pestisidlər, onların təsiredici və inert maddələri barədə əlavə məlumat əldə etmək olar: https://www.epa.gov/minimum-risk-pesticides
Həşərat feromonları
Feromonlar biokimyəvi pestisid (biopestisid) kimi təyin edilsə/kateqoriyaya ayrılsa da, EPA-nın yeni "Pheromone Regulatory Relief" adlı sənədinə əsasən daha aşağı riskli məhsul hesab edilir və tələlərdə istifadə olunduqda tənzimlənmir. Qeyd etmək lazımdır ki, belə pestisidlər yalnız digər pestisidlərlə birlikdə istifadə edildikdə və ya digər metodlarla (məsələn, tələlərdə fərqli olaraq feromonun doldurulduğu digər vasitələrdə) tətbiq edildikdə tənzimlənir. Əlavə məlumat almaq üçün bax: https://www.epa.gov/pesticide-registration/pesticide-registration-manual-chapter3-additional-considerations#products.
Hal-hazırda feromon texnologiyası Azərbaycanda geniş miqyasda tətbiq edilmir və zərurət yarandıqda USAID-in layihələrində diqqət mərkəzinə çevrilə bilər. Layihənin IPM kitabının bəzi hissələrində feromon tələlərin istifadəsinə dair tövsiyələr verilir. Feromonlar xüsusən də pulcuqlu qanadlılara və tırtıllara, məsələn pomidor lağımlayıcısına (Tuta absoluta) qarşı mübarizədə effektiv nəticə verə bilər.
TÖVSİYƏLƏR
• Layihə EPA tərəfindən eyni və ya oxşar tətbiq sahəsi üzrə qeydiyyatdan keçməmiş aktiv maddə tərkibli pestisidlərin istifadəsini təlimlər zamanı təşviq etməyəcək, belə maddələrin tətbiqinə dair tövsiyə verməyəcək və ya informasiya-məsləhət materialı hazırlamayacaq (bax: Əlavə 4).
• Layihə EPA tərəfindən İMP kimi təyin edilmiş pestisid məhsullarının istifadəsini təlimlər zamanı təşviq etməyəcək, belə maddələrin tətbiqinə dair tövsiyə verməyəcək və ya informasiya-məsləhət materialı hazırlamayacaq. Ehtiyaclar, sağlamlıq və ətraf mühit riskləri tam qiymətləndirildikdə, istifadənin vacibliyi təsdiqləndikdə, eləcə də ABŞ EPA-nın müvafiq tələblərinə əsasən təsir azaltma tədbirləri həyata keçirildikdə belə hallara icazə verilir. İMP məhsulları yalnız effektiv, alternativ variantın olmadığı təqdirdə son çıxış yolu kimi tövsiyə edilə bilər. Belə məhsullar MEO-nun təsdiqlədiyi təqdirdə və ya 12 qiymətləndirmə faktoru əsasında ekoloji ekspertizadan keçdikdə və BEO -nun təsdiqi əsasında peşəkar mütəxəssislər tərəfindən istifadə edilə bilər.
• İstənilən pestisid məhsulunu almazdan qabaq USAID-in Pestisidin İstifadəsinə İcazə Formasını doldurmaq və PERSUAP sənədinin tələblərinə uyğunluğu təmin etmək üçün görüləcək tədbirləri həmin formada qeyd etmək lazımdır (bax: Əlavə 6).
• Yerli normativ tələblərin yerinə yetirilməsi: Layihə bitki mühafizəsi üçün nəzərdə tutulmuş aqrokimyəvi məhsulların istifadəsi haqqında ölkə qanunlarının (belə qanunların müvafiqliyi ilə bağlı qısa qeydlərin, qanunların qüvvəyə mindiyi yaxud
DCN: 2020-AZB-034
36
2020
AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI
qüvvədən düşdüyü tarixlərin, eləcə də məhsul-pestisid kombinasiyaları üçün nəzərdə tutulmuş minimum qalıq səviyyələrinin) siyahısını tutub.
FAKTOR B. PESTİSİDLƏRİN SEÇİMİ ÜÇÜN ƏSAS ŞƏRTLƏR
Bu prosedura ümumi olaraq xüsusi bir pestisidin seçilməsi üçün vacib olan praktiki, iqtisadi və/yaxud ekoloji səbəblərə istinad edir. Ümumiyyətlə, qabaqcıl qaydalara və IPM-i siyasi xətt kimi təbliğ edən USAID-in göstərişinə əsasən, iqtisadi ehtiyaclar üçün ən aşağı zəhərlilik dərəcəsinə malik olan effektiv pestisid seçilməlidir.
BİX məsləhətçilərinə görə, Azərbaycanda pestisidlərin seçilməsi üçün əsas şərtlər hər bir bölgədən və hədəf məhsullardan asılı olaraq dəyişir. Aqrar İnformasiya Mərkəzi (AİM) bildirir ki, fermerlər pestisidləri onların qiymətindən, effektivliyindən, ətraf mühitin qorunması səbəbindən və məsləhətçi heyətinin tövsiyələrindən asılı olaraq seçir. Azərbaycanın Elmi-Sənaye Birliyi (ARAZ) və BİX bildirir ki, fermerlərin pestisid seçiminə qərar verməsi üçün lazım olan ən mühüm faktorlar effektivlik, əlverişlilik və təhlükəsizlikdir. BİX isə qiyməti, qiyməti və əlverişliliyi ən mühüm amil hesab edir.
Ekoloji və insan sağlamlığı baxımından nəzərə alınmalı olan mühüm məsələlərə daha çox diqqət verilir, çünki fermerlər daha az zəhərlilik dərəcəsinə malik pestisidlərin əhəmiyyətini artıq anlayırlar. Fermerlər daha çox məhsul ixrac etdikcə və məhsulunu sertifikatlaşdırmaq istədikcə bu məsələ daha mühüm əhəmiyyət kəsb edəcək. Bundan başqa, yetişdirilən məhsullarda pestisidin minimum/maksimum qalıq səviyyəsi ilə bağlı narahatlıq pestisid seçimində onların bir daha dərindən düşünməsinə səbəb olur.
SUAP sənədində layihəyə cəlb olunmuş texniki heyətə pestisidin istifadəsi nəticəsində ətraf mühitdə yaranan fəsadlar və insan sağlamlığı ilə tövsiyələrin verilməsi nəzərdə tutulub. Burada əsas məqsəd fermerləri və digər tətbiqçiləri pestisid seçərkən insan sağlamlığını və ətraf mühiti nəzərə almağa çağırmaqdır. Belə tövsiyələr və məsləhətlər insan sağlamlığına və ətraf mühitin qorunmasına müsbət təsir göstərəcək.
PESTİSİDLƏRİN SEÇİLMƏSİNƏ
DAİR TÖVSİYƏLƏR
• Layihə BİX və texniki heyətin vasitəsilə və milli partnyorlarla əməkdaşlıq çərçivəsində təlim və informasiya-məsləhət materialları hazırlayaraq pestisidlərin əlverişli insan və ekoloji risk profillərinə uyğun istifadəsini təşviq edəcək (bax: Əlavə 3A, Təhlükəsizlik Pasportu və pestisid etiketləri).
• Pestisid məhsulları yalnız MEO tərəfindən təlim materialları və ya təbliğat xarakterli məlumatlar nəzərdən keçirildikdən sonra tövsiyə ediləcək. Belə məlumatlara PERSUAP sənədinin tələblərinə uyğunluğun təmin olunmasına dair tövsiyələr də daxil ediləcək. Analoji olaraq, pestisid məhsulları (məsələn, nümunəvi təsərrüfatlar üçün) Pestisidin İstifadəsinə İcazə Formasının MEO və COR/AOR tərəfindən təsdiqləndiyi təqdirdə satın alına bilər.
• Yeni pestisid məhsulları (yəni, PERSUAP sənədindən təsdiqlənməyən məhsullar) USAID-in təsdiqlədiyi PERSUAP sənədi ilə bağlı əlavə yaxud memorandum təqdim edildikdən və ta PERSUAP sənədinə dəyişiklik edildikdən sonra tövsiyə olunacaq.
DCN: 2020-AZB-034
37
2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI
FAKTOR C. TƏSDİQLƏNMİŞ PESTİSİDLƏRİN IPM PROQRAMINA DAXİL EDİLMƏSİ
USAID-in tələbinə əsasən, kənd təsərrüfatı məhsullarının (məhsul və mal-qaranın) istehsalına IPM yanaşması tətbiq edilməlidir. IPM strategiyasının məqsədi pestisidlərin yalnız iqtisadi və ekoloji cəhətdən əsaslandırılmış səviyyədə istifadə olunmasını təmin etmək, insan sağlamlığı və ətraf mühit üçün yarana biləcək riskləri azaltmaq və ya minimuma endirməkdir 8 Pestisidlər sağlam mühakimə və ən qabaqcıl, təhlükəsiz qaydalar əsasında istifadə edilməlidir.
Qabaqcıl məhsul idarəetmə qaydaları IPM strategiyasının uğuruna güclü təsir göstərir. Qabaqcıl aqrotexniki və ənənəvi qaydalar isə IPM proqramının effektiv şəkildə həyata keçməsinə zəmin yaradır və əksər hallarda onun əsasını təşkil edir. Güclü məhsul xəstəlik və zərərvericilərin təsirinə qarşı dözümlü olur, ziyanın qarşısını alır. Belə olduqda təsərrüfatın məhsuldarlıq potensialı dəyişmir və ya artır.
ABŞ-da ABŞ KTD IPM alətlərinin və metodlarının araşdırılmasına və hazırlanmasına xidmət edən bir neçə proqramı dəstəkləyir. Bu proqramlara MQKİ (Milli Qida və Kənd Təsərrüfatı İnstitutu) və Uyğun Texnologiya Milli Mərkəzinin Davamlı Kənd Təsərrüfatı üzrə Milli Məlumat Xidməti (NCAT) aiddir. Azərbaycanın üzv olduğu Bitki Karantini və Mühafizəsi üzrə Avropa və Aralıq Dənizi Təşkilatı (EPPO) qabaqcıl bitki mühafizəsi qaydalarına dair təlimatlar silsiləsi (PP2) hazırlayıb. Təlimatın icmalına (PP2/33) əsasən, “EPPO regionunda yetişdirilən bütün əsas məhsullar üçün nəzərdə tutulmuş Qabaqcıl Bitki Mühafizəsi Təcrübəsi (GPP) üzrə EPPO Standartları xəstəlik və zərərvericilərə (o cümlədən patogen orqanizmlərə və alaq otlarına) qarşı mübarizə metodlarını əhatə edir. EPPO regionunun bütün bölgələrində məhsulun əsas xəstəlikləri və zərərvericiləri nəzərə alınır. Başqa sözlə desək, hər bir xəstəlik və zərərvericinin bioloji xüsusiyyətləri və inkişaf mərhələləri təsvir edilir, eləcə də kimyəvi mübarizədə istifadə olunan aktiv maddələrə dair misallar verilir”.
Kaliforniya ştatının bağçılıq sektorunda IPM sisteminə, məhsullara, xəstəliklərə və zərərvericilərə dair çoxsaylı və əhatəli təlimat vəsaitləri mövcuddur. Belə təlimatları müxtəlif təhsil ocaqları, məsələn Kaliforniya Universiteti, Devis (UC Davis) hazırlayır. Azərbaycanda da yerli şəraiti, xüsusən də iqlim fərqlərini özündə əks etdirən əhatəli təlimat vəsaitlərinin hazırlanması müsbət nəticə verə bilər.
Bitki mühafizəsi üzrə BİX ekspertləri 2012-2019-cu illərdə Azərbaycanın meyvə-tərəvəz istehsalçıları tərəfindən istifadə olunan və tanınan aşağıdakı GAP və IPM alətlərini müəyyənləşdiriblər:
• Mövsümdənkənar dövrlərdə istixana təsərrüfatlarında damla suvarma sistemlərinin daha çox istifadə olunması,
• Nəzarət məqsədilə feromon tələlərin daha çox istifadə olunması,
• Tirə örtüklərinin və ya tunellərin daha çox istifadə olunması,
• Zərərvericiləri tutmaq və ya mübarizə aparmaq üçün yem bitkilərinin istifadə olunması,
• Zərərvericiləri uzaqlaşdıran bitkilərin əkilməsi,
• Torpaq münbitliyinin, teksturasının və pH səviyyəsinin analizi,
• Xəstəliklərə və zərərvericilərə qarşı müqavimətli/dözümlə toxumların istifadə olunması,
• Sağlam və sertifikatlı toxumların istifadə olunması,
• Toxumların pestisidlə müalicə olunması,
8 EU Directive 2009/128/EC
DCN: 2020-AZB-034 2020
38
AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI
• Tirəli əkin sisteminin tətbiq olunması,
• Plastik və ya təbii mulçaların istifadə olunması,
• Torpaq nəmliyinin ölçülməsi,
• Üzvi gübrələrin istifadə olunması,
• Satın alınmış mineral gübrələrin istifadə olunması,
• Alaq otlarına qarşı mübarizədə herbisidlərin daha çox istifadə olunması,
• Növbəli əkin sisteminin tətbiq olunması,
• Yaşıl peyinin (bitki qalıqlarının) istifadə olunması,
• Xəstə bitkilərin/ağacların budanması və sahədən çıxarılması,
• Fermerin yırtıcı həşəratları, parazitləri və xəstəlikləri düzgün ayırd etmək bacarığına malik olması,
• Xəstəlik/zərərverici/ziyanlılıq həddinin qiymətləndirilməsi üçün sahənin mütəmadi olaraq yoxlanılması,
• Alaq otlarına qarşı kultivator və ya toxa vasitəsilə mexaniki mübarizə aparmaq,
• Mövsümün sonunda bitki qalıqlarının məhv edilməsi.
Təhlillər onu göstərir ki, bəzi IPM qaydaları Azərbaycanın yerli şəraitinə uyğun olsa da, bir o qədər geniş miqyasda tətbiq olunmur və belə qaydalardan daha çox istifadə etmək lazımdır, məsələn
• Torpağın solyarizasiyası,
• Toxumun səpin dərəcəsinə və seyrəldilməsinə dair tövsiyələri yerinə yetirilməsi,
• Xəstəliyin/zərərvericinin pestisidlə lokal müalicəsinin aparılması,
• Zərərvericiləri tutmaq və məhv etmək üçün tələ bitkilərinin əkilməsi,
• Feromonların istifadəsi,
• Sahənin ətrafında, xəndək və kanalların boyunca çiçəkləyən bitkilərin əkilməsi və yırtıcı həşəratların, parazitlərin və zərərvericini məhv edən xəstəliklərin məhsula yaxud meyvə bağına cəlb olunması (həşəratla qidalanan quşların və yarasaların sahəyə cəlb olunması).
IPM alətlərinin və taktikalarının təcrübəyə daha çox cəlb olunması üçün IPM üzrə məlumat kitabçası hazırlanmışdır. Bu kitabça əvvəlki layihələrdə və hazırkı PERSUAP sənədində verilmiş bütün tövsiyələri özündə əks etdirir. Əlavə 2-də layihənin hədəfə aldığı və əvvəlki layihələrdə əhatə olunmayan yeni Dəyər Zənciri məhsulları üçün Məhsul-Zərərverici-Xəstəlik/IPM-Pestisid matrisası verilib. Bu təlimatlarda hər məhsulun ən mühüm xəstəliyi/zərərvericisi və onlara qarşı mübarizə aparmaq üçün tövsiyə olunan profilaktik alətlərin və taktikaların siyahısı, eləcə də ABŞda (xüsusilə bir çox məhsulların yetişdirildiyi və müxtəlif iqlimə malik olan Kaliforniya ştatında) fəaliyyət göstərən aparıcı informasiya-məsləhət xidməti mərkəzlərinin, EPPO-nun, CABİ-nin və digər beynəlxalq aqrar elmi araşdırma mərkəzlərinin tövsiyə etdiyi təbii və sintetik pestisidlərin siyahısı öz əksini tapmışdır.
X
ƏSTƏLİKLƏRİN/ZƏRƏRVERİCİLƏRİN İDARƏ OLUNMASI
PLANINA IPM STRATEGİYASININ
DAXİL EDİLMƏSİ (TÖVSİYƏLƏR)
DCN: 2020-AZB-034 2020
VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ
39
AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT
ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI
• Layihə fermerlər üçün IPM metodlarına (o cümlədən milli tövsiyələrə uyğun olaraq təsdiqlənmiş pestisidlərin istifadəsinə) dair təlimlərin keçirilməsini dəstəkləyəcək.
• Layihə məhsula-xəstəliyə/zərərvericiyə xas olan GAP və IPM alətləri və taktikalar üzrə təlimlərin təşkil edilməsini və keçirilməsini dəstəkləyəcək. Bunun üçün Əlavə 2-də və layihənin IPM üzrə məlumat kitabçasında verilmiş məlumatlar uyğunlaşdırılacaq, sınaqdan keçiriləcək, qəbul ediləcək və yerli biliklərdən istifadə olunacaq.
FAKTOR D. TƏKLİF EDİLƏN TƏTBİQ ÜSULU VƏ
YA ÜSULLARI, O CÜMLƏDƏN
TƏHLÜKƏSİZLİYİ TƏMİN EDƏN AVADANLIQLARIN ƏLÇATAN OLMASI, ONLARIN
TƏTBİQİNİN ƏLVERİŞLİLİYİ.
Bu bölmədə pestisidlərin necə tətbiq edilməsindən, onların tətbiqi üçün istifadə edilən müxtəlif avadanlıqların və tətbiq metodologiyasının yaratdığı konkret riskləri anlamaqdan və hər bir tətbiq növü üzrə təhlükəsiz istifadənin təmin etmək üçün görülən tədbirlərdən bəhs edilir. Pestisidlər qarışdırılarkən və ya kənara sıçrayarkən insan vücuduna əl, dəri və ya göz vasitəsilə, beldə daşınan aqreqatla səpilərkən və sızarkən kürək və qollarla, səpilərkən isə buruna və ağıza, habelə çirklənmiş qidanın və siqaretin istifadəsi zamanı ağız vasitəsilə nüfuz edir. Sorğunun nəticələrinə görə, Azərbaycanda əkin sahələrinə, meyvə bağlarına və mal-qaraya pestisidlərin tətbiq edilməsi üçün aşağıdakı avadanlıqlardan istifadə edilir:
- Beldə daşınan əl nasoslu çiləyici aqreqatlar
- Maşın və ya traktora qoşulan asma çiləyici aqreqatlar
- Meyvə bağlarında istifadə edilən üfürücü-çiləyici aqreqatlar
Bu çiləyici aqreqatlar şərti xarakter daşıyır və onların istifadəsi nəticəsində pestisidlər bütün sahəyə, eləcə də işçilərə, yaxınlıqda yerləşən evlərə və təsərrüfatın yanından keçən şəxslərə yayılır. Azərbaycanda aşağıdakı çiləyici aqreqatlardan tez-tez istifadə olunmur:
- Beldə daşınan motorlu çiləyici aqreqatlar,
- Daşına bilən qablı/nasoslu/şlanklı/borulu aqreqatlar,
- Əldə daşınan mikro-UB çiləyici aqreqatlar,
- Dənəvər dərmansəpən aqreqatlar,
- Elektrostatik oxlu çiləyici aqreqatlar,
- Pnevmatik dəstəyi olan oxlu çiləyici aqreqatlar,
- Əllə idarə olunan oxlu çiləyici aqreqat.
Elektrostatik oxlu çiləyici aqreqatların, pnevmatik dəstəyi olan oxlu çiləyici aqreqatların və son dövrlərdə satışa çıxarılmış əllə idarə olunan oxlu çiləyici aqreqatların vasitəsilə bitkilərin səthinə və zərərvericilərə vurulan kimyəvi maddənin miqdarını artırdıqda sızıntı halları baş vermir və pestisidin miqdarına qənaət mümkündür. Ona görə də belə aqreqatların istifadəsini dəstəkləmək və ya subsidiyalaşdırmaq məsləhət görülür.
MƏSƏLƏLƏR:
İSTİFADƏÇİNİN DƏRMANLA ÇİRKLƏNMƏSİ
Pestisidlərin istifadəsi nəticəsində işçilər müxtəlif kimyəvi maddələrlə çirklənə bilər. Belə halların qarşısını almaqla və aşağı toksiklik (zəhərlilik) dərəcəsinə malik olan pestisidlərdən istifadə etməklə çirklənmə riskini azaltmaq olar. Riskin azaldılması üçün görülən digər tədbirlərə
DCN: 2020-AZB-034
2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 40
istifadəçini pestisiddən təcrid edən avadanlıqların istifadəsini, qarışdırma və ya çiləmə zamanı pestisidin təsirinə məruz qalma hallarına mane olan texniki üsulların tətbiqini, eləcə də fərdi mühafizə vasitələrinin (PPE) istifadəsini aid etmək olar. İdeal şəraitdə istifadəçini pestisiddən təcrid edən hermetik sistemlər və qapalı kabinəsi olan traktorlar fərdi mühafizə vasitəsinə olan ehtiyacı aradan qaldıra bilər. Bununla belə, əksər kiçik təsərrüfatlarda belə avadanlıqlarından istifadə edilmir.
Azərbaycanda fermerlərin əksəriyyəti fərdi mühafizə avadanlıqlarından istifadə etmirlər. FAO-nun tədqiqatlarına əsasən, Azərbaycanda pestisidlərin təsirinə məruz qalma halları və riskləri əsasən köhnə avadanlıqların istifadəsinə və fərdi mühafizə vasitələrinin olmamasına görə artır.9 Bu araşdırmalar pambıqçılığa aid olsa da, belə nəticələri ölkənin kənd təsərrüfatı sektoruna daha geniş miqyasda şamil etmək olar.
Kiçik və orta təsərrüfatlarda beldə daşınan çiləyici aqreqatlardan tez-tez istifadə edilir. Belə aqreqatların birləşən hissələrində (doldurucu qapaqda, nasosun dəstəyində, çıxış şlanqının birləşdiyi hissədə, oxla şlanqın birləşdiyi hissədə və s. sızıntı halları baş verir və dərinin açıq hissələri pestisidin təsirinə məruz qalır. Bundan başqa, işçi formaları istifadə edildikdən sonra dərhal yuyulmazsa, işçinin digər ailə üzvləri də pestisidin təsirinə məruz qala bilər.
TÖVSİYƏLƏR
Layihə BİX təşkilatlarının təklif etdiyi təlimlərə əsasən aşağıdakı tədbirləri həyata keçirəcək:
• Çiləyici aqreqatların düzgün istifadəsi, kalibrlənməsi, texniki xidməti və təmiri üzrə təlimləri keçirilməsi və belə fəaliyyətin təşviq edilməsi. Pestisidləri dəqiq hədəfə almaq və dərmanların kənara yayılmasına mane olmaq üçün müvafiq texniki üsulların və avadanlıqların istifadəsini məsləhət görüləcək.
• Çiləmə prosesindən sonra işçilərin gigiyenası üzrə təlimlərin keçirilməsi. Qoruyucu geyimlərin yuyulması və tullantıların atılması (yerləşdirilməsi) üçün müvafiq mexanizmlərin tətbiqinə xüsusi diqqət ayrılacaq.
• Fərdi mühafizə avadanlıqlarının lazımi qaydada istifadə edilməsi və saxlanılması məsləhət görüləcək.
• Pestisid etiketlərinin oxunmasının və etiketdəki təlimatların (təhlükəsizliklə bağlı məlumatların) əhəmiyyəti fermerlərə başa salınacaq.
• Pestisidlərin səpilməsi üzrə müvafiq məlumatların qeyd olunması və protokolların tutulması (o cümlədən fərdi mühafizə vasitələrinin istifadəsi və saxlanılması üzrə məlumatların qeyd olunması) təşviq olunacaq.
• Təhlükəsiz istifadə üçün fərdi mühafizə vasitələrinin tələb edən və ya minimal səviyyədə tələb edən və aşağı toksiklik (zəhərlilik) dərəcəsinə malik olan pestisidlərin istifadəsini tətbiq etmək.
• Fermerlərin potensial pestisid riskləri üzrə maarifləndirilməsi.
• Təlim materiallarında fərdi mühafizə vasitələrinin (PPE) geyilməsi zamanı yaranan narahatlığın aradan qaldırılması, məsələn pestisidlərin səhər və ya günortadan sonra və hətta gecə vaxtı (arıların yem üçün uçuşmadığı sərin havalarda, zəif küləyin əsdiyi və yağışın yağmadığı dövrlərdə) səpilməsi üzrə müvafiq məsləhətlərin verilməsi. Ümumiyyətlə, pestisidlərin gecə vaxtı səpilməsi üstün tutulur. Yeni LED lampaları və traktora quraşdırılmış işıq zolaqları pestisidlərin birbaşa olaraq dəqiq səpilməsinə kömək edir. Bununla belə, təsərrüfat sahələri gecə vaxtı görülən işlər üçün nəzərdə
DCN: 2020-AZB-034
41
2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI
9 Prikhodko, D., Sterk, B., Ishihara,Y., Mancini, F., Muminjanov, H. &Weissen, H. 2019. Azerbaijan: Cotton sector review. FAO Investment Centre Country Highlights, 37. Rome, FAO.
tutulmadığı üçün pestisidi tətbiq edən şəxslər belə düzəlişləri asanlıqla həyata keçirə bilərlər.
FAKTOR E. TƏKLİF EDİLƏN İSTİFADƏYƏ GÖRƏ İNSAN VƏ ƏTRAF MÜHİTİN
MƏRUZ QALA BİLƏCƏYİ KƏSKİN VƏ UZUNMÜDDƏTLİ TOKSİKOLOJİ
TƏHLÜKƏLƏR VƏ BELƏ HALLARIN TƏSİR GÜCÜNÜ AZALTMAQ ÜÇÜN GÖRÜLƏN TƏDBİRLƏR
PERSUAP sənədinin bu bölməsində təklif edilən pestisidlərlə bağlı kəskin və xronikitoksikoloji risklər nəzərdən keçirilir. Ekoloji resurslar üçün yarana biləcək xüsusi risklər, bu risklərin aradan qaldırılması və ya onların təsir gücünün azaldılması barədə geniş məlumat Faktor G-də verilib.
Pestisidlərdən zəhərlənmə hallarının əksəriyyəti onlardan istifadə zamanı diqqətsiz olmaqdan və ya təhlükəsizlik qaydalarını bilməməkdən irəli gəlir. Pestisidlər bədənə dörd əsas yolla: dəri, ağız, burun və gözlər vasitəsilə nüfuz edir. https://www.usaid.gov/environmentalprocedures/sectoral-environmental-social-best-practices/seg-pesticides/pdf internet səhifəsində ağız, dəri, burun boşluğu və gözlər vasitəsilə pestisidin təsirinə məruz qalma riskinin azaldılması üçün görülən tədbirlərdən bəhs edilir Azərbaycanda mövcud olan pestisidlərin tərkibindəki təsiredici maddələr Kimyəvi Maddələrin Təsnifatı və Etiketlənməsi üzrə Qlobal Harmonizasiya Sisteminə (GHS) əsasən EPAnın Sinif I və ya Kateqoriya 1-2 maddələrinə (əvvəlki dövrlərdə ÜST-ün Sinif Ia və ya Ib13F13F10 kateqoriyasına) aiddir. Xüsusi çəkinin mq/kq nisbətində ifadə olunan, kiçik fermerlərin məruz qaldığı və onlara məlum olmayan ən yüksək toksiklik (zəhərlilik) dərəcələrinə malik olan pestisidlərin sayı nisbətən azdır. Azərbaycanda qeydiyyatdan keçmiş GHS Kateqoriya 1-ə aid olan təsiredici maddə tərkibli pestisidlərdən biri də rodentisidlərdir. Rodentisidlər məməli heyvanlara toksik təsir göstərir. Onların arasında nematisid kimi istifadə olunan kimyəvi maddəetoprofoslar (etoprop) istisna təşkil edir. Bu kimyəvi maddələrin əksəriyyəti, o cümlədən etoprofoslar EPA tərəfindən qeydiyyata alınıb, lakin İMP məhsullarında belə maddələrə rast gəlmək olar. GHS Kateqoriya 2-ə məxsus olan 4 aktiv maddə isə - dixlorofoslar (=DDVP), fenamidon, metomil, oksamil və zeta-sipermetrin EPA tərəfindən qeydiyyata alınıb və ya yalnız İMP məhsullarında işlənir. Hazırkı PERSUAP sənədində belə kimyəvi maddələrin heç biri təsdiqlənməyib. Belə maddələr yalnız BEO-nun ekoloji ekspertizasından keçdikdən sonra təsdiqlənir və təsdiqləndiyi təqdirdə peşəkar şəxslər tərəfindən tətbiq olunmalıdır. Əlavə 4-də istifadəsi qadağan olunan təsiredici maddə tərkibli pestisidlərin siyahısı verilib. Layihə pestisidlərə olan ehtiyacı azaltmaq üçün IPM strategiyasına dair tövsiyələrin hazırlanmasına kömək edir və zərurət yarandıqda toksikliyi (zəhərliliyi) daha az olan alternativ variantların istifadəsini məsləhət görür.
İSTİFADƏSİ MƏHDUDLAŞDIRILMIŞ PESTİSİDLƏR
ABŞ-da bəzi pestisidlər EPA tərəfindən yalnız istifadəsi məhdudlaşdırılmış pestisid (İMP) kimi təyin edilib. Belə məhsullar “ətraf mühitə əhəmiyyətli dərəcədə mənfi təsir göstərmək və istifadəçiləri yaxud kənardan keçən şəxsləri zədələmək potensialına malikdir”. İMP məhsullarının
10 2009-cu ildə Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı əvvəlki sistemini GHS sistemi (The Globally Harmonized System of Classification and Labelling of Chemicals System) ilə əvəz etmişdir.
DCN: 2020-AZB-034 2020
VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ
42
AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT
ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI
təsnifatında pestisidlərin yalnız sertifikatlı şəxslər tərəfindən yaxud belə şəxslərin birbaşa nəzarəti altında tətbiq olunması tələb edilir. Ona görə də İMP məhsullarının istifadəsi zamanı əlavə mütəxəssislərə və fərdi mühafizə vasitələrinə ehtiyac yaranır, çünki bu pestisidlər düzgün qaydada istifadə edilmədikdə ətraf mühitə ciddi ziyan vura bilər. Bu Layihə çərçivəsində İMP məhsullarının istifadəsinə icazə verilmir.
Bununla belə, bəzi hallarda İMP məhsulları xəstəliklərin və zərərvericilərin idarə olunmasına qiymətli töhfə verə bilər, məsələn torpaqda yaşayan nematodlara qarşı mübarizə aparmaq çox çətin olur. Ona görə torpaq sahəsi əsasən metil izotiosianat əmələ gətirən metam natrium və metam kalium (MITC) ilə fumiqasiya edilir. İxtisaslı işçilərin iştirakı işə müvafiq proseduralardan və avadanlıqlardan istifadə etdikdə belə məhsulların təhlükəsiz şəraitdə tətbiq edilməsinə icazə verilir, lakin bu pestisidlər BEO tərəfindən qiymətləndirilməli və təsdiqlənməlidir. İri təsərrüfatlarda pestisidlərin tətbiqi üçün əlverişli şərait yalnız düzgün təlimatlandırılmış işçilər və peşəkar operatorlar tərəfindən yaradıla bilər.
Bu məhsullar yalnız heç bir effektiv alternativ məhsulun olmadığı təqdirdə istifadə oluna və ya tövsiyə edilə bilər. Bunun üçün narahatlıq doğuran bütün məsələləri özündə əks etdirən yazılı ekoloji qiymətləndirmə aparılmalı və BEO tərəfindən imzalanaraq təsdiqlənməlidir. İMP kimi təsnif edilmiş məhsulların layihə çərçivəsində yalnız peşəkar podratçılar tərəfindən müvafiq qoruyucu avadanlıqlarla və vasitələrlə istifadə olunması məsləhət görülür, çünki bu kimyəvi maddələr insanlara toksik təsir göstərir.
TOXUMLARIN MÜALİCƏSİ
Toxumların müalicəsi zamanı bitkini erkən boy atma mərhələsində qoruyan və yüksək səviyyədə ixtisaslaşmış pestisidlərdən istifadə edilir. Bununla belə toxumun müalicəsi profilaktik xarakter daşıyır və istifadə olunan bəzi kimyəvi maddələr, məsələn neo-nikotinoidlər ərtaf mühitə mənfi təsir göstərə bilir və ona görə də IPM sistemləri üçün ən yaxşı seçim hesab edilmir. Bundan başqa, belə maddələrin tətbiqi üçün xüsusi avadanlıqlar tələb olunur və əksər fermerlər belə avadanlıqlardan istifadə edə bilmirlər. Ona görə də toxumların müalicəsi kiçik fermer təsərrüfatlarında aparılmamalıdır. Fermerlərin hazır məhsullardan, yəni noğullaşdırılmış toxumlardan istifadə etməsi məsləhət görülür. Müalicə edilmiş toxumlar xüsusi rənglərlə boyanır ki, qida zəncirində istifadə olunmasın. Belə toxumların tərkibində yapışqanlı maddələr (stikerlər) olur. Bu maddələr məhsulun effektivliyini artırır, çirklənmənin qarşısını alır və aktiv maddələrin parçalanmasına mane olur.
TÖVSİYƏLƏR
• Layihə çərçivəsində benefisiarların ÜST Sinif Ia və ya Ib yaxud EPA Sinif I-ə aid olan aktiv maddə tərkibli məhsullardan istifadə etməməsi məsləhət görülür (bax: Əlavə 3).
• EPA-nın Sinif II kəskin toksiklik (zəhərlilik) dərəcəsinə malik olan aktiv maddə tərkibli pestisid məhsulları yalnız daha təhlükəsiz alternativ/effektiv məhsulların (məsələn, Sinif III və ya IV/U) olmadığı təqdirdə istifadə oluna bilər.
• Müvafiq təlimləri keçirilmədiyi və fərdi mühafizə vasitələrinin istifadə edilmədiyi təqdirdə hər hansı pestisid məhsulunun istifadəsi ilə bağlı məsləhət verilməməlidir.
• Layihə pestisidin təsirinə məruz qalmış şəxslərə ilkin tibbi yardımın göstərilməsi üzrə təlimlərin keçirilməsini dəstəkləyir. Bu məqsədlə USAID-in internet səhifəsində, pestisid etiketlərində və TMV sənədlərində verilmiş tövsiyələrə və təlimatlara əməl edilir.
DCN: 2020-AZB-034
43
2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI
• EPA-nın təyin etdiyi İMP məhsulları yalnız peşəkar mütəxəssislər tərəfindən istifadə oluna bilər. Bunun üçün BEO tərəfindən ayrıca olaraq riskin qiymətləndirilməsi aparılmalı, insan sağlamlığı və ətraf mühit üçün yarana biləcək risklərin təsir gücü US EPA-nın tələb etdiyi analoji standartlar əsasında azaldılmalıdır.
• USAID Layihəsi və BİX ofislərində ümumi təyinatlı pestisidlər üçün nəzərdə tutulmuş TMV sənədlərinin və texniki məlumat vərəqələrinin surətləri saxlanılacaq. TMV sənədlərində istifadəsi tövsiyə olunan pestisidin yarada biləcəyi risklər və risk azaltma tədbirləri barədə xüsusi məlumat verilir. Belə tədbirlər təsadüfi sızıntıların, yanma və zəhərlənmə hallarının qarşısını almaq üçün nəzərdə tutulub. TMV-də verilmiş məlumatları müvafiq təlimlərdə də istifadə etmək olar.
• Fermer təsərrüfatlarında hətta kiçik miqyaslı toxum müalicələrinin də aparılması məsləhət görülmür.
FAKTOR F: İSTİFADƏSİ TƏKLİF EDİLƏN PESTİSİDİN EFFEKTİVLİYİ.
PERSUAP sənədinin bu bölməsində məhsulun keyfiyyətindən və faktiki tətbiq şərtlərindən bəhs edən daha konkret məlumatların verilməsi tələb olunur. Bu bölmədə aşağı keyfiyyətli (patentsiz) və saxta məhsulların istifadəsi, zərərvericilərin təklif edilmiş pestisidlərə qarşı müqavimət yaratması və nəticə etibarilə pestisidin effektivliyinin azalması ilə bağlı müəyyən məqamlara toxunulur.
Tanınmış şirkətlərin təchiz etdiyi və qeydiyyatdan keçmiş pestisid məhsullarının üzərində təhlükəsiz və effektiv istifadəyə dair müəyyən tövsiyələri və təlimatları özündə əks etdirən etiket olur. Bu etiketlərdə pestisidin istifadə edildiyi məhsullar və hallar (o cümlədən zərərli orqanizmlər, məsələn həşəratlar və digər buğumayaqlılar, xəstəliklər və alaq otları) barədə məlumat verilir. Etiketlərdə həmçinin pestisidin tətbiq normaları və üsulları, eləcə də mübarizə müddəti və səviyyəsi də göstərilir. Əksər pestisidlərin etiketində məhsulun istifadə müddəti və saxlanma şərtləri də verilir. İstifadəçilər belə təlimatları yerinə yetirməklə xəstəliklərə və zərərvericilərə qarşı lazımi səviyyədə mübarizə apara bilərlər. Pestisid məhsulunun effektivliyinə aşağıdakı faktorlar mənfi təsir göstərə bilər:
• Məhsulun etiketində tətbiq norması, metodu və müddəti ilə bağlı verilmiş təlimatların yerinə yetirilməməsi
• Uyğun şəraitdə saxlanılmayan və ya istifadə müddəti keçmiş pestisidlərin istifadə olunması.
• Aşağı keyfiyyətli məhsul tədarük edən təchizatçılardan qeydiyyatdan keçməmiş “ümumi təyinatlı” pestisidlərin alınması. Belə məhsulların tərkibində qeydiyyatdan keçmiş aktiv maddə olsa da, onların effektiv təsir göstərməsi sual altındadır. Bu pestisidlər insanlara, effektivliyə və məhsula toksik təsir göstərə bilər. Əsas aqrokimyəvi məhsul istehsalçılarının təchiz etdiyi pestisidlər effektivlik testindən keçir. Qeydiyyatdan keçmiş məhsullarla “ana” məhsulun arasındakı uyğunluğu sübut etmək üçün müəyyən analizlərin aparılması tələb olunur. Bununla belə, ucuz qiymətə alınmış və qeydiyyatdan keçməmiş aşağı keyfiyyətli məhsullar heç bir effektivlik testindən keçmir. Belə pestisidlər lazımi mübarizəni təmin etmir və məhsula ziyan vurur. Onların tərkibindəki çirkləndirici maddələr daha güclü toksik təsirə malik olur. Azərbaycanda Kənd Təsərrüfatı Nazirliyində qeydiyyatdan keçməyən pestisid məhsullarının istifadəsi tövsiyə edilməməlidir.
DCN: 2020-AZB-034
44
2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI
• Tanınmış brendləri özündə əks etdirən saxta məhsullara da rast gəlmək olar. Belə hallar Azərbaycanda ciddi məsələ olmasa da, bazarın miqyası artdıqca problemin geniş yayılacağı istisna olunmur. Belə məhsulların tərkibində tamamilə fərqli aktiv maddələr olur və ya heç bir aktiv maddə olmur. Ona görə də belə maddələr effektiv təsir göstərmir və onların toksiklik (zəhərlilik) dərəcəsi məlum olmur. Saxta məhsullar adətən aşağı keyfiyyətli qablarda və etiketsiz satılır.
• Zərərvericilərin pestisidə qarşı müqavimət yaratması getdikcə ciddi problemə çevrilir. Belə müqavimət səviyyəsini istənilən zərərvericidə müşahidə etmək olar Ümumiyyətlə, zərərvericilər eyni kimyəvi sinfə məxsus olan yaxud oxşar aktiv maddə tərkibli pestisidlərə qarşı müqavimət yarada bilir.
Xəstəliklərə və zərərvericilərə qarşı mübarizədə tələb olunan pestisidin müəyyənləşdirilməsi və seçilməsi mürəkkəb prosesdir. Bunun üçün məhsulu, zərərvericini və onun bioloji xüsusiyyətlərini dərindən anlamaq lazımdır. Onda görə də pestisidlər ixtisaslı aqronomların məsləhəti əsasında seçilməlidir.
Müvafiq pestisidi seçdikdən sonra onu düzgün qaydada, lazımi vaxtda və uyğun dozada tətbiq etmək lazımdır. Pestisidlər lazımi qaydada kalibrlənmiş və texniki xidmətdən keçmiş avadanlıqlarla səpilməlidir. Ona görə də istifadəçilərə pestisidin və avadanlığın istifadəsi üzrə təlim keçirilməli, dərman etiketində verilmiş təlimatlar və digər məsləhətlər izah olunmalıdır.
Layihə çərçivəsində pestisidlərin birbaşa olaraq satın alınması (məsələn, nümunəvi təsərrüfatlarda sınaq məqsədləri üçün) gözlənilmir, lakin fermerlərə müvafiq pestisidlərin istifadəsi ilə bağlı məsləhətlər (milli qanunvericiliyə və yerli informasiya-məsləhət proqramlarının tələblərinə uyğun olaraq) verilə bilər. Layihə həmçinin fermerlər üçün IPM və pestisidin təhlükəsiz/effektiv istifadəsi üzrə təlimlərin keçirilməsini dəstəkləyəcək. Layihə ilə əməkdaşlıq edən fermerlər pestisidin istifadəsi ilə bağlı bütün məlumatları qeyd edəcək və Layihənin əməkdaşları təlimin protokolunu tərtib edəcəklər. Bu fəaliyyət elə təşkil olunmalıdır ki, hər hansı pestisidi (pestisid qabını və ya mal partiyasını) istehsalçıdan son tətbiq sahəsinə kimi yoxlamaq və izləmək mümkün olsun. Məlumatların qeydə alınması pestisidə qarşı müqavimət səviyyələrinin müəyyənləşdirilməsini və idarə edilməsini asanlaşdırır. Pestisidləri daşıyarkən və saxlayarkən diqqətli olmaq lazımdır, çünki əlverişsiz şəraitdə saxlanılan məhsullar qızır və ya donur və nəticədə dərmanın effektivliyi azalır. Bu, xüsusən də saxlanma müddəti qısa olan və ya soyuq mühit tələb edən bioloji məhsullar üçün böyük əhəmiyyət daşıyır.
İstifadəçilər xəstəlikləri və zərərvericiləri idarə etmək üçün tətbiq olunan ən uyğun metodları aqronomların məsləhəti əsasında seçməli, yüksək keyfiyyət malik olan məhsullar isə tanınmış şirkətlərdən alınmalıdır. Belə məhsullar nisbətən baha olsa da, effektiv təsir göstərir və yatırılmış maliyyə vəsaitinə uzun müddət qənaət etmək mümkün olur. Aşağı keyfiyyətli pestisidlərin təhlükəsi, təsir göstərməməsi və hətta məhsula ziyan vurması ilə bağlı məsləhətlərin verilməsi böyük əhəmiyyət daşıyır.
Fermerlərə zərərverici müqavimətinin yoxlanılması üzrə təlim keçirilməlidir. Layihənin icraçıları sahə səfərləri zamanı belə halları yaxından müşahidə etməlidirlər. Belə müqavimətin mübarizə tədbirlərinin görülməməsi nəticəsində yaranmasını avtomatik olaraq fərz etmək olmaz, çünki pestisidin effektivliyinə bir sıra faktorlar (məsələn, aşağı səviyyəli metodların tətbiq olunması, vaxtın düzgün təyin edilməməsi, dərmanın lazımsız dozada verilməsi, kəskin hava şəraitinin (müalicədən sonra güclü yağışların yağması) mənfi təsir göstərməsi və s.) təsir edə bilər. Əlavə 1-də pestisidin effektivliyi və zərərverici müqavimətinin idarə olunmasına dair təlimatlar verilib.
TÖVSİYƏLƏR
• Layihə dövlət və özəl sektorda fəaliyyət göstərən informasiya-məsləhət xidməti mərkəzləri ilə əməkdaşlıq etməli, eləcə də yerli fermerlərə/istehsalçılara bitki
DCN: 2020-AZB-034
45
2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI
mühafizəsi və xəstəliklərin/zərərvericilərin idarə olunması ilə bağlı məsləhətlər verməlidir.
• LayihəIPM strategiyası çərçivəsində pestisidlərin seçilməsi və effektiv istifadəsi üzrə təlimlərin keçirilməsini dəstəkləməlidir.
• Əgər zərərvericinin pestisidə qarşı müqaviməti layihənin dəyər zənciri üzrə müxtəlif bitkilərin effektiv mühafizəsinə təsir edən amil kimi müəyyən edilərsə, Layihə yerli aqronomlarla/aqronomluq mütəxəssisləri ilə əməkdaşlıq edərək belə problemləri yaradan zərərvericilərin müqavimətini idarə etməlidir.
FAKTOR G: HƏDƏF VƏ HƏDƏF
OLMAYAN EKOSİSTEMLƏRƏ İSTİFADƏSİ TƏKLİF
EDİLƏN PESTİSİDLƏRİN UYĞUNLUĞU.
Bu bölmədə pestisidlərin hədəf kimi götürülən zərərvericilərdən başqa digər orqanizmlərə göstərdiyi potensial təsirlərdən bəhs edilir. Hədəf olmayan ekosistemlərə mühafizə edilən ərazilər, növlər və su resursları aiddir. Hədəf olmayan növlərə balıqlar, bal arıları, quşlar, soxulcanlar, suda yaşayan canlılar və faydalı həşəratlar aiddir. Pestisidin ətraf mühitə təsiri aşağıdakı amillərdən asılıdır:
• Tətbiq norması/dozası,
• Tətbiq yeri,
• Nəzərdə tutulmuş məkandan nə dərəcədə uzaq olması,
• Ətraf mühitdə qalma müddəti,
• Müxtəlif orqanizmlərə (mikro-orqanizmlərə, canlı təbiət, torpaqda və suda yaşayan canlılar və bitkilər və s.) nə dərəcə toksik təsir göstərməsi.
ƏTRAF MÜHİTİN ÇİRKLƏNMƏ SƏVİYYƏSİNİN AZALDIRMASI
Bütün pestisid məhsullarının etiketində uyğun tətbiq dozası ilə bağlı tövsiyələr verilir. Belə etiketlərdə həmçinin ətraf mühitə dəyən mənfi təsirlərin azaldılması ilə bağlı konkret tövsiyələr də (məsələn, arılara ziyan vurmamaq üçün dərmanların çiçəklənmə mərhələsində səpilməməsi) öz əksini tapır. Ona görə də etiketdəki təlimatları yerinə yetirmək lazımdır.
Pestisidin tətbiq edildiyi məkandan asılı olmayaraq çirklənməyə qarşı həssas olan bütün lokal sahələri müəyyənləşdirmək lazımdır. Su obyektlərində, o cümlədən drenaj sistemlərində və ya su cığırlarında yaşayan orqanimzlər bəzi pestisidlərin təsirinə qarşı çox həssas ola bilər. Bəzi pestisidlər qrunt sularına yayılmaq, içməli su ehtiyatlarını çirkləndirmək və həssas bitkiləri zədələmək potensialına malikdir.
Xəstəliklərin/zərərvericilərin idarə olunması proqramı çərçivəsində ətraf mühitə ən az təsir göstərən pestisid məhsullarının seçilməsinə xüsusi diqqət yetirilməlidir. Mikrob tərkibli, botaniki və bioloji məhsullar adətən ətraf mühitə zəif təsir göstərir və onların müqavimət səviyyəsi aşağı dərəcədə olur. Bununla belə, bəzi maddələr, məsələn piretrinlər balıqlara, mikrob tərkibli botaniki və bioloji məhsullara çox güclü toksik təsir göstərir.
Pestisidlər hədəf olmayan sahələrə də yayıla bilir. Belə hallar adətən küləkli və ya isti hava şəraitində narın tozdan və ya mayedən istifadə etdikdə baş verir. Bəzi hallarda isə ətrafa pestisid buxarı da yayıla bilər. Ona görə də pestisidləri zəif küləkli havada səpmək lazımdır. İdeal şəraitdə küləyin sürəti saatda 2-4 mil (Bofort şkalası 2 – yüngül meh) olmalıdır. Ümumiyyətlə, əksər pestisidləri daha küləkli havada (saatda 4-6 mil, Bofort şkalası 3 – xəfif meh) səpmək olar, lakin təsərrüfatın ətrafında həssas bitkilər olarsa, herbisidləri ehtiyatla səpmək lazımdır. Çox sakit və ya
DCN: 2020-AZB-034
46
2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI
isti hava şəraitində pestisiddən istifadə etmək olmaz, çünki termiki cərəyanlar dərmanı yüzlərlə metrlik məsafəyə daşıya bilər.
Lazımi qaydada saxlanılmayan və ya səhv kalibrlənmiş avadanlıqlar pestisidlərin bərabər səviyyədə paylanmasına mane olur və nəticə etibarilə yüksək dozada verilmiş dərmanlar bitkini əhəmiyyətli dərəcədə zədələyir. İşlənərək yeyilmiş və ya uyğun olmayan səpici ucluqlar maye damcılarının ölçüsünü artırır və nisbətən kiçik ölçüdə olan damcıların sovrularaq yayılmasına səbəb olur. Nisbətən iri damcı səpən və aşağı təzyiqli ucluqlardan istifadə etməklə (zərurət yarandıqda nəzarət vasitələrindən istifadə etməklə) mayenin lazımsız hissələrə yayılmasının qarşısını almaq olar. Bütün avadanlıqlar lazımi qaydada kalibrlənməli və saxlanılmalıdır.
Pestisidin tərkibindəki aktiv maddələr müxtəlif vaxt çərçivəsində müqavimət göstərə bilir. Onların müqavimət səviyyələri müxtəlif ətraf mühit amillərindən (məsələn, temperatur, günəş işığı, torpağın növü, pH səviyyəsi, üzvi maddə tərkibi və mikrobların fəaliyyəti) asılı olaraq dəyişir. Bəzi herbisidlər və köhnə orqanoxlor insektisidlər yarı-ömürlü olur, yəni aktiv maddənin yarısının çürüməsi üçün sərf olunan vaxt ətraf mühitdə həmin maddənin müqavimət göstərməsi üçün lazım olan vaxtın uzunluğuna bərabər olur.
Ətraf mühitin çirklənməsi hallarını azaltmaq üçün istifadəçilər istənilən pestisidin tətbiqi zamanı tövsiyə olunan GAP qaydalarına əməl etməlidirlər. Pestisidləri lazımi qaydada kalibrlənmiş və saxlanılmış avadanlıqların vasitəsilə, əlverişli şəraitdə və tövsiyə olunan dozada vermək lazımdır.
Azərbaycanın bəzi bölgələrində müşahidə olunan xüsusi məsələlərdən biri də torpağın eroziyasıdır. Torpağın eroziyası nəinki münbitliyə təsir göstərir, hətta torpaq hissəciklərinə yapışmış aktiv maddələrin təsiri nəticəsində pestisidlərin ətrafa yayılmasına səbəb olur. Ona görə də Layihənin heyəti torpaq eroziyasının baş verdiyi sahələrdə, məsələn dik yamacda yerləşən təsərrüfatlarda aşınmaya qarşı müvafiq texniki üsulların tətbiq olunması ilə bağlı tövsiyə və məsləhət verməlidir.
Suda yaşayan orqanizmlər bəzi pestisidlərin təsirinə qarşı həssas olur və axar sular pestisidi uzun məsafələrə yaya bilir. Ona görə də su axınının, xüsusən də quru su cığırlarının çirklənməsinin qarşısını almaq lazımdır. Başqa sözlə desək, su axınının 30 metrlik radiusunda pestisiddən istifadə etməmək üçün müvafiq bufer zonasının yaradılması məsləhət görülür. Güclü yağışların gözlənildiyi təqdirdə suda yaşayan orqanizmlərə toksik təsir göstərən pestisidlərdən istifadə etmək olmaz.
Pestisidlər yuyularaq qrunt sularına qarışa bilər. Yuyularaq yayılan pestisidlər (bax: Əlavə 3A) mümkün olduqda, xüsusən də qumsal torpaqlarda (su aynasının qrunt səthinə yaxın (2-3 metr) olduğu sahələrdə) istifadə edilməməlidir.
Qorunan və ya həssas ərazilərin, məsələn qoruqların, içməli su mənbələrinin və ya balıq tutmaq üçün nəzərdə tutulmuş sahələrin yuxarı hissəsində yerləşən təsərrüfatlarda çirklənmənin qarşısını almaq üçün əlavə tədbirlər görülməlidir.
Ətraf mühit təkcə dərmanın səpilməsi nəticəsində çirklənmir, yəni pestisid avadanlıqlarının təmizlənməsi və ya çənin doldurulması zamanı ətrafa dağılan kimyəvi mayelər əsas çirklənmə yaxud qəza mənbəyi ola bilər. Ona görə də belə işlər su obyektinin yaxud drenaj kanalının 100 metrlik radiusu daxilində görülməməlidir.
Boş pestisid qabları təmizlənməli, yaxalanmalı və lazımi qaydada yerləşdirilməlidir ki, ətraf mühitin çirklənməsi riski yaranmasın. Pestisid qablarının üç dəfə yaxalanması və təkrar doldurula bilən qabların (yəni, istehsalçı tərəfindən eyni məhsulla təkrar doldurula bilən qabların) toplanılması məsləhət görülür. FAO-nun Pestisidlərin İstifadəsi və Paylanılması üzrə Davranış Normalarına əsasən, pestisid sənayesində işlənmiş qabların ətraf mühitə ziyan vurmayacaq tərzdə yerləşdidilməsi tələb olunur. Təkrar istifadə üçün göndərilən qabların təhlükəsiz şəraitdə
DCN: 2020-AZB-034
47
2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI
saxlanılması tələb olunur, əks halda belə qabların (yəni, təkrar emal, yerləşmə və ya məhv etmə üçün nəzərdə tutulmuş qabların) yan və dib hissələrini (aşağı dib hissələrini) deşmək lazımdır ki, belə qablar ərzaq yaxud içməli su daşımaq üçün istifadə olunmasın. Təkrar emalı mümkün olmayan qabların torpağa basdırılması məsləhət görülür, lakin mümkün olduqda belə halların qarşısını almaq lazımdır. Pestisid qablarını yalnız lisenziyalı məntəqələrdə yandırmaq olar, lakin yanmış qablar havaya zəhərlik qaz buraxır. Qabların yaxalanması üçün istifadə olunan suyu atmaq lazımdır. Əksər pestisidlər su ilə durulaşdırılır, ona görə də qabların yaxalanması üçün istifadə olunan suyu çiləyici aqreqatın çəninə tökmək olar. Müasir çiləyici aqreqatlarda bu proses avtomatik olaraq baş verir. Əgər suyu dərhal çənə tökmək mümkün deyilsə, onu təhlükəsiz şəraitdə növbəti istifadə üçün saxlamaq lazımdır. Bununla belə suyun durulducu maye kimi saxlandığı qabları düzgün qaydada saxlamaq və aydın şəkildə nişanlamaq tələb olunur. Qeyd etmək lazımdır ki, uzunmüddətli saxlanma zamanı qabların içərisində kif və yosun da əmələ gələ bilər. Ona görə də su ilə dolu qabların bir neçə gündən artıq saxlanılması tələb olunarsa, onların atılması yaxud suyun tullantı sahəsinə səpilməsi məsləhət görülür.
Əlavə 3A-da suda və quruda yaşayan müxtəlif orqanizmlər üçün yarana biləcək risklər barədə məlumat verilib. Belə risklər Azərbaycanda qeydiyyatdan keçmiş və PERSUAP sənədində əhatə olunan aktiv maddələrdən yarana bilər. Ona görə də həssas sahələrin və ya resursların yaxınlığında pestisiddən istifadə edərkən, belə məhsulları lazımi məlumatların və biliklərin əsasında seçmək lazımdır. Xəstəliklərin/zərərvericilərin idarə olunması üzrə ekspertlərə görə, yerli fermerlər hal-hazırda bu məsələləri anlamırlar və onların təsir gücünü azaltmaq üçün heç bir tədbir görmürlər.
TƏSİR GÜCÜNÜN AZALDILMASINA DAİR TÖVSİYƏLƏR
• IPM və ICM planlarını hazırlayarkən layihənin tövsiyə etdiyi pestisidlərin istifadə olunduğu sahələr yaxın bütün qorunan və həssas ərazilərin müəyyənləşdirilməsi və onların xəritəsinin tərtib olunması.
• Toksikliyi (zəhərliliyi) yüksək dərəcədə olan pestisidlərin deyil, müvafiq GAP qaydalarının tətbiqini təşviq etmək.
• Pestisidlərin sovrularaq yayılmasının qarşısını almaq üçün müvafiq qaydaların (məsələn, mayeni iriölçülü damla formasında səpən aşağı təzyiqli ucluqların istifadə olunması, çiləyici aqreqatların kalibrlənməsi və texniki xidmətin göstərilməsi, yayılmanı tənzimləyən vasitələrin istifadə olunması və s.) tətbiq olunması.
• Əhəmiyyətli dərəcədə maili olan ərazilərdə torpağın eroziyasına qarşı mübarizə mexanizmlərin tətbiq olunmasına dair tövsiyələrin verilməsi.
• Aşağıdakı mövzular əsasında su obyektlərinin qorunması üzrə təlimlərin keçirilməsi və informasiya-məsləhətin verilməsi:
• su axının və ya drenaj kanallarının qorunması üçün müvafiq bufer zonalarının yaradılmasına dair məsləhətlərin verilməsi. Tələb olunduqda ən az 30 metrlik bufer zonası yaradılmalıdır.
• su obyektlərinin və ya drenaj kanallarının 100 metrlik radiusu daxilində avadanlıqların təmizlənməməsi.
• suda yaşayan orqanizmlərə nisbətən zəif təsir göstərən pestisidlərin seçilməsi Su axını hövzəsində və ya axına yaxın yerləşən layihə təsərrüfatlarında belə pestisidlərin seçilməsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
DCN: 2020-AZB-034 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 48
• xüsusilə içməli su mənbələrinə yaxın olan yaxud su aynasının 2 metrdən az olduğu və ya su aynasının hündür olduğu qumsal torpaqlarda qrunt sularının çirklənməsinin qarşısını almaq üçün müvafiq məsləhətlərin verilməsi.
• Boş pestisid qablarının və qabları yaxalamaq üçün istifadə olunan suyun lazımi qaydada yerləşdirilməsi (qabların 3 dəfə yaxalanması, deşilməsi. təkrar emal olunması və ya basdırılması, yaxalama üçün istifadə olunan suyun çiləyici aqreqatın çəninə boşaldılması və s.).
CANLI TƏBİƏT ÜÇÜN YARANAN RİSKLƏRİN AZALDILMASI
Əksər pestisidlər canlı təbiət üçün risk yaradır. Əvvəl qeyd olunduğu kimi, suda yaşayan orqanizmlər, məsələn balıqlar və onların yaxud digər orqanizmlərin qidalandığı onurğasızlar bəzi pestisidlərin təsirinə qarşı yüksək dərəcədə həssas ola bilir. Belə canlılara ərzaq məhsulları kimi toplanan yaxud yetişdirilən balıqları, xərçəngkimiləri və molyuskları aid etmək olar. Ona görə də su axınına yaxın ərazilərdə dərman çiləyərkən ehtiyatlı olmaq və belə orqanizmlərin yetişdirildiyi yaxud toplanıldığı sahələri qorumaq üçün müvafiq ehtiyat tədbirləri görülməlidir.
Əksər canlılar, məsələn quşlar, yırtıcı və parazit həşəratlar zərərverici orqanizmlərlə qidalanır. Bu həşəratlar zərərvericilərə qarşı mübarizədə vacib və təbii metod kimi istifadə oluna bilər. Ona görə də pestisidlərin yırtıcı və parazit orqanizmlərə göstərdiyi təsirlərin azaldılması IPM sisteminin mühüm hissəsini təşkil edir. Digər orqanizmlər də, məsələn soxulcanlar torpağın sağlamlığı baxımından böyük əhəmiyyət daşıyır.
Pestisidləri seçərkən onların (xüsusən də yırtıcı və parazit orqanizmlərə təsir edən, quşları və məməliləri zəhərləyən insektisidlərin) digər canlılara göstərə biləcəyi təsirləri nəzərə almaq lazımdır. Aşağı toksiklik (zəhərlilik) dərəcəsinə malik olan dərman məhsullarına üstünlük verilməlidir.
Dənəvər və kürəşəkilli pestisidlər qusalar üçün təhlükə yaradır, çünki quşlar belə dərmanları yemlə səhv salır. Ona görə də köçəri quşların ehtimal olunduğu ərazilərdə belə pestisidlərin istifadəsini dayandırmaq lazımdır. Digər hallarda isə dənəvər pestisidləri torpaqla örtmək və onların dağılmasının qarşısını almaq məsləhət görülür. Pestisidlər müalicə olunmuş toxumlar da eyni təhlükəni yaradır. Belə toxumları lazımi qaydada kalibrlənmiş və sazlanmış avadanlıqların köməyi ilə düzgün dərinlik səviyyəsində əkmək lazımdır.
Arılar mühüm tozlanma və bal mənbəyi hesab edilir. Bəzi pestisidlər, xüsusən də insektisidlər arıları məhv edir, zədələyir yaxud onların balını çirkləndirir. Ona görə də arıların yem dalınca uçuşduğu ərazilərdə və dövrlərdə pestisiddən istifadə etmək olmaz. Dərmanların səpilməsi üçün ən münasib vaxt günortadan sonra yaxud gecədir. Bitkilərin çiçəkləndiyi dövrdə insektisidlərin səpilməməsi məsləhət görülür. Əgər yaxınlıqda arı pətəkləri varsa, pestisidlərin səpiləcəyi barədə arıçılara məlumat vermək lazımdır ki, onlar da öz növbəsində pətəkləri sahədən uzaqlaşdıra bilsinlər.
Azərbaycanda qeydiyyatdan keçmiş, Əlavə 2-də və IPM üzrə məlumat kitabçasında təklif olunan bir sıra pestisidlərin tərkibində neonikotinoid aktiv maddəsi vardır. Bu pestisidlər imidakloprid, tiametoksam, klotianidin, tiakloprid və asetamipriddir. Neonikotinoidin arılara və quşlara göstərdiyi mənfi təsirlər narahatlıq doğurub. Tiakloprid EPA tərəfindən qeydiyyatdan keçmədiyi üçün istifadə olunmamalıdır. EPA tərəfindən qeydiyyatdan keçməsinə baxmayaraq, Avropa ölkələrində bəzi pestisidlərin, məsələn imidaklopridin, klotianidinin və tiametoksamın çöl şəraitində istifadəsi qadağan edilib. Qorunan bitkilərdə, məsələn istixana şəraitində asetamipridin tətbiqi məhdudlaşdırılmayıb və bütün 5 pestisidin istifadəsinə icazə verilir. Avropa Qida
DCN: 2020-AZB-034
49
2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI
Təhlükəsizliyi Orqanı (EFSA) bəyan etmişdir ki, asetamipridin arılar üçün yaratdığı risk aşağı səviyyədədir 11
ABŞ EPA isə müxtəlif neonikotinoidlərin, o cümlədən asetamiprid, imidakloprid, tiametoksam və klotianidin kimi pestisidlərin qeydiyyatını fəal şəkildə nəzərdən keçirir. İstifadəçilər bitkiləri və toxumları belə pestisidlərlə müalicə edərkən mümkün təsirə məruz qalma hallarını azaltmalıdırlar. Bu pestisidlər hələ ki qeydiyyatdan keçib və bəzi hallarda bəzi mühüm zərərvericilərə/xəstəliklərə qarşı ən effektiv insektisid kimi istifadə oluna bilər. Bəzi hallarda IPM strategiyasına əsasən, ayrı-ayrı xəstəliklərə/zərərvericilərə qarşı neonikotinoid tərkibli insektisidlərin, eləcə də uyğun əvəzedici olan digər aktiv maddələrdən ibarət məhsulların istifadəsi tövsiyə edilir (bax: Əlavə 2).
Neonikotinoid tərkibli insektisidlərin istifadəsi zamanı arıların qorunması ilə bağlı yuxarıdakı tövsiyələrə əməl etmək lazımdır.
TƏSİR GÜCÜNÜN AZALDILMASINA DAİR TÖVSİYƏLƏR
Təlim proqramlarında aşağıdakı tövsiyələr öz əksini tapmalıdır:
• Pestisidin etiketindəki təlimatların, eləcə də ətraf mühitlə bağlı xəbərdarlıqların ozunması və yerinə yetirilməsi.
• Balıqlara və canlı təbiətə ən az toksik təsir göstərən pestisidlərin seçilməsi (Əlavə 3A, TMV və pestisid etiketləri).
• Köçəri quşların tez-tez uçuşduğu sahələrə dənəvər pestisidlərin səpilməməsi və ya belə pestisidlərin, xüsusən də cərgə sonluqlarında torpaqla örtülməsi.
• Bütün hallarda lazımi qaydada saxlanmış və kalibrlənmiş toxumsəpən avadanlıqların istifadə edilməsi. Bu, xüsusən də müalicə olunmuş toxumların əkini zamanı xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
• Pestisidi tətbiq edən şəxslərin sahəni dərmanlamazdan qabaq arıçılara məlumat verməsi və arıların yem dalınca uçuşduğu dövrlərdə pestisidlərin tətbiq olunmaması.
• Gözlənilən dərmanlama işləri barədə arıçılara qabaqcadan məlumatın verilməsi.
• Pestisidlərin gecə vaxtı və ya günortadan sonra (küləyin sürəti saniyədə 3,5 metrdən az olduqda, yağış yağmadıqda və arılar yem dalınca uçuşmadıqda) səpilməsi.
• Arıların yem dalınca uçuşduğu ərazilərdə neonikotinoid tərkibli insektisidlərin istifadəsinə xüsusi diqqət yetirilməlidir.
• Neonikotinoid tərkibli insektisidlərin qeydiyyatdan keçməsi ilə bağlı rəylər nəzərdən keçirilməlidir.
https://ec.europa.eu/food/plant/pesticides/approval_active_substances/approval_renewal/neonicotinoids _en İyul, 2020.
DCN: 2020-AZB-034
2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 50
11
FAKTOR H: PESTİSİDİN İSTİFADƏSİ ŞƏRTLƏRİ, O CÜMLƏDƏN İQLİM, FLORA, FAUNA, COĞRAFİ QURULUŞ, HİDROLOJİ AMİLLƏR VƏ TORPAQ NÖVLƏRİ
Ümumiyyətlə, yuxarıda verilmiş G faktoru ilə yanaşı, bu tələbdə təbii resursların qeyridüzgün pestisid istifadəsi, xüsusən də qrunt su mənbələrinin çirkləndirilməsi təhlükələrindən qorunması nəzərdə tutulur. Pestisiddən istifadə edən sektordan asılı olmayaraq aşağıdakı şərtlər tətbiq edilir. Beləliklə, burada verilmiş məlumatlar yeddi sektorun hamısına aid edilir.
USAID Azərbaycan üzrə biomüxtəlifliyin təhlilini 2010-ci ildə həyata keçirmiş və mühüm mühafizə məsələlərini müəyyən etmişdir. Bu araşdırmaya əsasən aydın olmuşdur ki, su ayırıcının deqradasiyası, torpaq aşılanması, bərk və maye tullantılarının atılması və idarə edilməsi, su və hava çirklənməsi, meşələrin qırılması, biomüxtəlifliyin itirilməsi ciddi narahatlıq doğurur.
İQLİM
Azərbaycanda müxtəlif iqlim zonaları mövcuddur. Ölkənin dağlıq və dağətəyi rayonlarında illik yağıntının miqdarı 500-800 mm arasında dəyişir və bu, müxtəlif məhsullarının yetişdirilməsi üçün torpağı kifayət qədər nəm saxlamağa imkan verir. Azərbaycanın cənub-şərq regionu və Qanıx çayı boyu uzanan cənub-qərb ərazisi illik yağıntı miqdarının təqribən 1200-1600mm olduğu subtropik iqlimə malikdir. Respublikanın cənub-şərqində yerləşən Lənkəran ovalığında yağıntı miqdarı Talış dağları və Xəzər dənizinin təsiri altında 1.500mm-ə çatır.
Abşeron yarımadası, Kür-Araz ovalığı və Naxçıvan MR-nin düzənliklərində yağıntı miqdarı 200-300 mm arasında dəyişir. Kiçik Qafqaz sıra dağlarında yağıntı miqdarı 600-900 mm arasında dəyişsə də Böyük Qafqaz sıra dağlarının orta dağlıq hissəsində bu 600-1.200mm-dir. Böyük Qafqaz sıra dağlarının yüksək dağlıq ərazilərində və Lənkəran rayonunun mərkəzi hissəsində illik yağıntı miqdarı 1,200mm-dir. Yağıntılar adətən soyuq mövsümdə müşahidə edilir. Yağıntı miqdarının əsas hissəsi qış aylarında Lənkəran-Astara regionunun payına düşür. Bu bölgədə yağıntının miqdarı digər bölgələrlə müqayisədə 2-5 dəfə çoxdur.
Yaz aylarında yağıntı miqdarının paylanması çox fərqlidir. Yaz yağışlarının əksər hissəsi Böyük Qafqaz sıra dağlarının cənub yamaclarının payına düşür (250-370 mm). Digər ərazilərdə yaz yağıntıları kəskin fərqlənir. Yazda Lənkəranda yağıntı miqdarı qışda olduğundan 2 dəfə azdır. Yay yağıntıları buraya dənizdən gəlir. Kür-Araz ovalığında yaz yağışlarının paylanması çox mürəkkəbdir. Gəncə-Qazax düzənliyi və Yuxarı Qarabağ bölgəsində yayda yağış qışda olduğundan 2-3 dəfə çoxdur. Böyük Qafqaz sıra dağlarının cənub yamacında yağıntı yayda qışda olduğundan 2 dəfə çox olur. Naxçıvan MR və Böyük Qafqaz sıra dağlarının şimal-şərq yamaclarında yay və qış yağıntısı arasında cüzi fərq vardır. Yayda ən quru zona Abşeron yarımadasıdır.
Yazda ən çox yağıntı Astara və Lənkəran rayonlarında müşahidə edilir. Kür-Araz, GəncəQazax, Yuxarı Qarabağ bölgələri, Naxçıvan MR və Böyük Qafqaz sıra dağlarının şimal-şərq yamaclarında yaz yağıntısının paylanmasında cüzi fərq var. Yaz yağıntıları Böyük Qafqaz sıra dağlarının cənub yamaclarında kifayət qədər yüksəkdir.
İqlim dəyişikliyi
USAID-in Azərbaycanda fəaliyyət göstərdiyi dövrdə bəzi iqlim dəyişiklikləri müşahidə edilmişdir. Təşkilatın iqlim riskləri üzrə “Climate Links” internet səhifəsinə əsasən, iqlim dəyişikliyi
DCN: 2020-AZB-034
51
2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI
su resurslarına, insan sağlamlığına, turizmə, sahilyanı resurslara, infrastruktura və kənd təsərrüfatı sektoruna təsir göstərir12
Kənd təsərrüfatı sektorunun ÜDM-dəki payı 13% olsa da,13 (ÜDM-nin əsas hissəsini neftqaz hasilatı və neftayırma məhsulları təşkil edir) bu sektor iqtisadiyyatın ən mühüm komponenti hesab edilir və ölkənin ixrac gəlirlərini artırmaq üçün mühüm potensiala malikdir. Kənd təsərrüfatı əsas iş mənbəyi olmaqla yanaşı (əmək qüvvəsinin 37%-i) ərzaq təhlükəsizliyi baxımından da mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Azərbaycanın kənd təsərrüfatı sektoru yüksək temperatura, gözlənilməz yağıntılara və təbii fəlakətlərə görə böyük risk altındadır. Yuxarıdakı tədqiqatlara görə, ölkənin sürətli iqtisadi inkişafı bir sıra ekoloji çətinliklərin yaranmasına səbəb olmuşdur. Bu problemlər və çətinliklər iqlim dəyişikliklərinin (məsələn, sənaye zavodlarında havanın kəskin dərəcədə çirklənməsi, Xəzər dənizinin çirklənməsi (suyun çirklənməsi), torpağın deqradasiyası, eləcə də biomüxtəlifliyin və meşə ehtiyatlarının deqradasiyası və itkisi) təsiri altında daha da kəskinləşmişdir. İqlimlə bağlı proqnozlara əsasən, 2050-ci ilə kimi temperatur səviyyəsinin 1,42,8 0C artacağı, xüsusən də Qafqaz Dağlarında təbii fəlakətlərin (daşqınlarınl) tez-tez baş verəcəyi və Xəzər dənizinin səviyyəsinin 1,5-2 metr qalxacağı gözlənilir. Bunun nəticəsində Bakı şəhərinin əksər hissələri və ətrafdakı kənd təsərrüfatı təyinatlı sahələr su altında qala bilər.
Azərbaycanda kənd təsərrüfatı sektorunun iqlim dəyişikliyinə qarşı həssaslığı əsasən məhsuldarlığı aşağı səviyyədə olan natural təsərrüfatlarda (dəmyə kartof və pambıq sahələrində) və torpağın yüksək dərəcəli deqradasiyası və torpaq resurslarının məhdudluğu formasında özünü büruzə verir. Temperaturun dəyişməsi və sudan yaranan stressin artması nəticəsində məhsuldarlığın azalması, torpaq resurslarının itməsi və bataqlaşması, eləcə də kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı zonalarının dəyişməsi gözlənilir.
Hal-hazırda kənd təsərrüfat məhsullarının 80%-i əsasən ölkənin quraq və yarımquraq bölgələrində yetişdirilir. Ona görə də məhsullar getdikcə dəyişən yağıntı rejiminin təsirinə məruz qalır. Suvarılan məhsullar isə (istehsalın təxminən 80%-i) gözlənilən su çatışmazlığına görə risk altında qalacaq. Temperatur səviyyəsinin artması nəticəsində əkin sahələrinin suvarmaya olan tələbatı getdikcə artacaq. Ayrı-ayrı intensiv yağıntı halları öz miqyasına görə artacağı və məhsul üçün daşqın riskinin yaranacağı gözlənilir. Hal-hazırda illik torpaq itkiləri təxminən yarım milyon m3 təşkil edir.
Xüsusilə, yay aylarında temperaturun yüksəlməsi nəticəsində üzüm bağlarının və taxıl zəmilərinin yerləşdiyi yüksəklik səviyyəsi dəyişəcək. Yağıntı miqdarının dəyişməsi suvarma suyunun buxarlanması/yağıntının azalmasına səbəb olacaq. Ona görə də məhsulun suvarmaya olan tələbatının artması, əkində yubanmaların yaranması, əkin sahələrinin məhv olması və bataqlaşması, aqrar infrastrukturun sıradan çıxması və daşqın nəticəsində torpağın üst münbit qatının itməsi ehtimal olunur.
COĞRAFİYA
Azərbaycan təqribən Birləşmiş Ştatların Meyn ştatı böyüklükdə olsa da, ekosistem, iqlim zonaları və təbii xüsusiyyətlərinin geniş müxtəlifliyi, hündürlüyü 12.000 futdan yüksək olan iki dağ silsiləsi, dağ çəmənlikləri, yarım quru ovalıqları, məhsuldar düzən dərələri, nəm torpaqları, çayları və Xəzər dənizi boyu sahil ərazisi ilə seçilir. Belə coğrafi müxtəliflik heyvan və bitki növlərinin müvafiq müxtəlifliyinə gətirib çıxarmışdır.
12 https://www.climatelinks.org/resources/climate-change-risk-profile-azerbaijan
13 http://cesd.az/new/wp-content/uploads/2019/08/Azerbaijan_Economy_the_first_half_2019.pdf
DCN: 2020-AZB-034
52
2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI
Azərbaycanda rast gəlinən növlərin çoxu yalnız burada və/ya Rusiya, Gürcüstan, Türkiyə, İran və Ermənistan kimi qonşu ölkələrdə rast gəlinən endemik bitkilərdir. Azərbaycan həm də bir sıra qlobal tanınmış nadir və nəsli kəsilməkdə olan növlərin vətənidir. Azərbaycan və qonşu ölkələrin növ və ekosistemlərinin müxtəlifliyinə görə, Qafqaz Ekoloji regionu beynəlxalq miqyasda biomüxtəlifliyin qlobal mərkəzi hesab edilir. Azərbaycanın təbii resurs və biomüxtəlifliyi iqtisadi cəhətdən bitki və heyvanların məhsuldarlığına müsbət təsir göstərir.
HİDROLOGİYA
Ölkənin səkkiz ən böyük çayı Qafqaz sıra dağlarından Kür-Araz ovalığının mərkəzi hissəsinə, allüvial düzənliklərə, eləcə də Kür çayı və onun əsas qolu olan Arazın dəniz sahili boyu alçaq delta ərazilərinə axır. Qafqaz regionunun ən uzun çayı olan Kür çayı Araz çayına qovuşduğu yerdən qısa məsafədə Xəzər dənizinə daxil olan delta və axınlar yaradır. Ərazisi 605 km2 olan Mingəçevir su anbarı Azərbaycanın ən böyük su hövzəsidir və Azərbaycanın qərb hissəsində Kürün qarşısının alınması nəticəsində yaranmışdır. Bu rezervuarın suyu Kür-Araz ovalığını hidravlik enerji və suvarma suyu ilə təchiz edir. Ölkənin əksər çayları su nəqliyyatı üçün yararlıdır. Azərbaycanda torpağın təxminən 15%-i əkinə yararlıdır.
Azərbaycan çaylarının cəmi axın tutumu orta hesabla ildə 32.3 km3 təşkil edir. Bunun 22 km3-i (70,0 %) ölkə ərazisinə kənardan (tranzit) daxil olur. Quraq (75,0 %) və çox quraq (95,0 %) illərdə çayların su tutumu müvafiq olaraq 27,8 və 23,2 km3 azalsa da, tranzit çayların axın tutumu 17,4 və 14, 7 km3 -ə qədər azalır. Quraq mövsümlərdə suya olan tələbat davamlı şəkildə artdığı üçün su çatışmazlığı qaçılmaz olur. Su hövzələri enerjiyə artan tələbatın təmin edilməsi üçün istifadə edilir.
Kür-Araz ovalığında su təchizatı tənzimlənsə də, suvarma suyunun çatışmazlığı qabarıq şəkildə nəzərə çarpır. Hidro-ekoloji zona bölgüsünün nəticəsində ölkənin 11 qrunt su mənbəyi aşkar edilmişdir. Belə mənbələrin işçi tutumu 5,2 km2-dir Əgər bu çayların su itkisi də nəzərə alınarsa (3,0-3,5 km3), qrunt suyu ehtiyatları 8-9 km3 təşkil edəcək. FAO-ya əsasən, 2012-ci ildə bu tutumun cəmi 30 %-dən istifadə edilmişdir. Ən son məlumatlara görə, 2017-ci ildən etibarən suvarma sahələrində çox az dəyişiklik baş vermişdir (http://www.fao.org/faostat/en/#country/52).
TORPAQLAR
Azərbaycanda Alp qurşağının dağ-çəmən torpaqlarından yarım səhra və səhra ərazilərinə, eləcə də Lənkəranın sarı torpaqlarına kimi bölgələrdə demək olar ki, bütün əsas torpaq növlərinə (22-dən çox) rast gəlmək olar.
Yüksək dağlıq zonalarda dağ-çəmən və dağ-torflu düzən torpaqlar, dağ-çəmən boz və dağ-çəmən qonur torpaqlar geniş yayılmışdır. Orta hündürlüklü dağlıq zonada dağ-çəmən, dağmeşə boz, dağ-qara torpaq, boz-qəhvəyi, qəhvəyi, qonur torpaqlar və meşələrdən ayrılan podzollu sarı torpaqlar və podzollu gilli sarı torpaqlar geniş yayılmışdır. Dağətəyi sahələrdə allüvial-çəmən, meşə, boz-çəmən torpaqları üstünlük təşkil edir. Düzən və düzənli meşə ərazilərində isə düzən-meşə, boz, qonur, çəmən-duzlu boz torpaqlar, bataqlıq və qumlu torpaqlar geniş yayılmışdır. 3.000 m-dən hündürlükdə çöküntü, buzluq, süxur və qar mövcuddur.
XÜLASƏ
DCN: 2020-AZB-034
53
2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI
Azərbaycanın dəyişkən iqlim, su və torpaq mühiti kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalına təsir edir. Azərbaycan həmçinin bir sıra tanınmış nadir və nəsli kəsilməkdə olan növlərin vətənidir. Bəzi bölgələrdə pestisidlərin düzgün qaydada istifadə olunmaması bəzi bölgələrin çirklənməsinə səbəb olur.
TÖVSİYƏLƏR
• Hidrologiya: Balıqlara orta-yüksək dərəcədə zəhərli (toksik) təsir göstərən (bax: Əlavə 3A) və ya məlum su çirkləndiriciləri olan kimyəvi maddələrdən istifadə edərkən layihə çərçivəsində 100 futluq (30 metrlik) bufer zonası yaradılacaq.
• Su aynasının yüksək və ya əlçatan olduğu sahələrdə qrunt suyunu daha az çirkləndirən pestisidlərdən istifadə ediləcək.
• Layihə çərçivəsində qrunt sularının qorunmasına xidmət edən müvafiq qaydaların tətbiqinə şərait yaradılacaq. Qumlu torpaqlarda, məsələn Xəzər dənizinin sahili boyunca yerləşən torpaqlarda suyu çirkləndirə biləcək pestisidlərdən, xüsusən də herbisidlərdən istifadə edilməməlidir.
• Eroziyanı artıran aqrotexniki qaydaların azaldılması və qaçılmaz hallarda eroziyaya qarşı mübarizə tədbirlərinin həyata keçirilməsi nəzərdə tutulmuşdur. Təsir gücünün azaldılması tədbirləri görülmədikdə pestisidlə çirklənmiş torpaq hissəciklərinin daşqın suları vasitəsilə su kanallarına keçməsi ehtimalı artır. Ona görə də təsərrüfatlarda eroziyanın azaldılması üçün torpağın heriyə qoyulması, yaşıl peyinin tətbiqi, mulçalama, terraslama və külək əleyhinə qoruyucu zonaların yaradılması böyük əhəmiyyət daşıyır.
• Biomüxtəlifliyin qorunması. Pestisidlərin qoruqlarda və digər həssas ərazilərdə istifadə edildiyi təqdirdə xüsusi ehtiyat tədbirləri görülməlidir. Pestisidlərin su və ya hava vasitəsilə sovrularaq yayılmasının qarşısını almaq lazımdır.
• Layihə çərçivəsində əlavə IPM tədbirlərinin həyata keçirilməsi, o cümlədən ətraf mühitə təsir göstərməyən təbii pestisidlərin sintetik pestisidlərlə əvəzlənməsi təşviq edilməlidir.
FAKTOR I. DİGƏR PESTİSİDLƏRİN VƏ YA QEYRİ-KİMYƏVİ MÜBARİZƏ METODLARININ MÖVCUDLUĞU
Bu bölmədə xəstəliklərə/zərərvericilərə qarşı mübarizə məqsədilə zəhərliliyi (toksikliyi) aşağı dərəcədə olan qeyri-kimyəvi, profilaktik , sintetik vasitələr, o cümlədən qeyri-sintetik və ya “təbii” pestisidlər və bioloji mübarizə vasitələri, məsələn həşərat parazitoidlər və yırtıcı həşəratlar nəzərdən keçirilir və onların çatışan və çatışmayan cəhətləri müəyyənləşdirilir.
Təbii pestisidlərə müəyyən bitkiləri, ədviyyatları, yağları, yağlı turşuları, yeridilən müqavimət aktivləşdirici vasitələri, mineralları, mikrob və ya mikrob ekstraktlarını aid etmək olar. Belə “təbii” pestisidlər insanlar və canlı təbiət üçün zəhərli ola bilər. Ona görə də bəzi belə pestisidlər ətraf mühitə vura biləcəyi risklərə görə hətta İMP kimi təsnif edilmişdir Beləliklə pestisidlərdən təhlükəsiz istifadə qaydaları həm təbii, həm də sintetik (laboratoriya və ya zavodlarda emal olunan) pestisidlərə şamil edilir.
Əlavə 2-də və IPM üzrə məlumat kitabçasında USAID-in Azərbaycanda dəstəklədiyi hər bir bitki növünün əsas xəstəliklərinə/zərərvericilərinə qarşı tətbiq olunan çoxsaylı qeyri-kimyəvi mübarizə metodları, o cümlədən IPM alətləri və taktikaları öz əksini tapmışdır. USAID-in kənd təsərrüfatı sahəsində fəaliyyət göstərən layihələrinin bu sənəddən istifadə etməsi, eləcə də
DCN: 2020-AZB-034
54
2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI
mövcud sistemləri yerli şəraitə uyğunlaşdırması hazırkı PERSUAP sənədinin məqsədini təşkil edir.
MƏSƏLƏLƏR: TƏBİİ PESTİSİDLƏRİN
ƏLÇATANLIĞI
Təbii kimyəvi maddələr: Azərbaycanda yerli şəraitdə təyin olunmuş bəzi mikroblar, bitki ekstraktları, piretrinlər və mikrob ekstraktları (məsələn, spinozad) qeydiyyatdan keçmişdir. Belə mübarizə vasitələrinə Bacillus thuringiensis (Bt) tərkibli insektisidləri və Bacillus subtilis tərkibli funqisidləri aid etmək olar. Piretrinlər, spinosad, Bt və Bacillus subtilis həm Azərbaycanda, həm də EPA tərəfindən qeydiyyatdan keçmişdir. Ona görə də belə vasitələrin istifadəsini təşviq etmək olar.
MƏSƏLƏLƏR: BİOLOJİ MÜBARİZƏ VASİTƏLƏRİNİN ƏLÇATANLIĞI
2020-ci ilin kommersiya əməliyyatları, xüsusən də istixanalar üçün nəzərdə tutulmuş bioloji mübarizə vasitələrini və xeyirli orqanizmləri yerli bioloji laboratoriyalardan, eləcə də iki nüfuzlu beynəlxalq şirkətdən - Hollandiyanın Koppert və Belçikanın Biobest şirkətlərindən əldə etmək olar. Koppert şirkəti hörümçək gənələrinə, yarpaq lağımlayıcılarına, gənələrə, unlu yastıcalara, mənənələrə, tripslərə, ağqanad fosenoidlərə, güvələrə və kəpənək sürfələrinə qarşı bir çox bioloji mübarizə vasitələri təklif edir. Koppert şirkəti həmçinin http://www.koppert.com elektron poçt ünvanında bioloji orqanizmlərə pestisidlərin yan təsirlərinin siyahısını vermişdir. Belçikanın Biobest şirkəti Koppertlə eyni və ya bənzər bioloji nəzarət vasitələrinin əksəriyyətini təklif edir: (https://www.biobestgroup.com/. Bu məhsullar istixana və şitil istehsalı sistemləri üçün xüsusilə faydalıdır. Hər iki şirkət istixana şəraitində bitkilərin tozlanmasına kömək məqsədilə Bambus arıları satır. Azərbaycanda İsrailin BioBees (https://www.biobee.com/) və BioBest şirkətlərinin istehsal etdiyi bəzi bioloji mübarizə məhsulları qeydiyyatdan keçib.
Azərbaycanda pambıq sovkasının parazitoidi olan Trichogramma evanescens bioloji mübarizə vasitəsi 1936-cı ildən indiyə kimi istifadə edilir 14 . Ölkədə əsasən pambıq zərərvericilərinə qarşı bioloji mübarizə vasitəsi hazırlayan bir neçə laboratoriya fəaliyyət göstərirdi, Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra bu laboratoriyalar bağlanıb. Onların fəaliyyətini bərpa etmək və belə məhsulları istixana bitkilərinə tətbiq etmək üçün müəyyən tədbirlər görülmüşdür.
TÖVSİYƏLƏR
• Layihə aşağı riskli profilaktik və təbii kimyəvi mübarizə vasitələrini təşviq etməli və IPM strategiyasına dair tövsiyələrə daxil etməlidir.
FAKTOR J. PESTİSİDİ TƏTBİQ EDƏN ÖLKƏNİN ONUN PAYLANMASINA, SAXLANILMASINA, İSTİFADƏSİNƏ VƏ ATILMASINA NƏZARƏT ETMƏK VƏ YA TƏNZİMLƏMƏK BACARIĞI
Bu bölmədə təklif olunan pestisidlərin istifadəsini idarə etmək üçün ölkənin mövcud infrastruktur və insan qaynaqları nəzərdən keçirilir. Əgər yerli ölkədə pestisidləri tənzimləmək imkanları tələblərə cavab vermirsə, təklif olunan tədbirlər - pestisidlərin istifadəsi - insan sağlamlığı və ətraf mühit üçün daha böyük risk törədə bilər.
14 Goretzkaya, I. N. (1940) The Results of the Use of the Trichogramma of the Azerbaijan Race as a Control Measure against the American Cotton Boll Worm on Cotton Plants in the Azerbaijan SSR, Bull. Plant Prot. No.1-2 pp.166-172 pp.
DCN: 2020-AZB-034 2020
VƏ
55
AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT
TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI
Azərbaycan Respublikası Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi kənd təsərrüfatı, baytarlıq və anbar zərərvericilərinə qarşı mübarizə aparmaq üçün yeni pestisid qaydalarının və yol verilən pestisidlərin yenilənmiş siyahısını işləyib hazırlamışdır. Azərbaycan Bazel Konvensiyasını imzalayan tərəf olmuşdur və təhlükləli tullantıların beynəlxalq səviyyədə daşınmasını məhdudlaşdıran milli qanunvericilik qəbul etmişdir. 2018-ci ilin məlumatlarına əsasən, ölkədə bu sahəyə məsul olan heç bir milli orqan fəaliyyət göstərmir və qanunsuz daşınmalar haqqında heç bir məlumat toplanmır15 PERSUAP sənədinə Rotterdam Konvensiyasında sadalanan pestisidlərin heç biri daxil edilməmişdir. Eynilə, Stokholm Konvensiyasında sadalanan pestisidləri heç biri (məsələn, DDP) ABŞ-da qeydiyyatdan keçməmişdir (9F19F16) və USAID-in layihələrində belə pestisidlərin istifadəsinə icazə verilmir (20F20F17).
MƏSƏLƏLƏR: PESTİSİDLƏRİ İDARƏ ETMƏK ÜÇÜN RESURSLARIN MƏHDUD OLMASI
Azərbaycanın pestisidlərin idxalı, satışı və istifadəsini tənzimləyən sistemlər və resurslar məhduddur. Bundan başqa, ölkədə qeydiyyatsız kimyəvi maddələri məhv etmək imkanları da məhduddur. Bütün pestisidlər konsentrasiya və formulundan asılı olaraq müəyyən dərəcədə risk yaradır. Təsdiqlənmiş pestisidlərin siyahısına daxil edilmiş kimyəvi maddələr savadsız, təlim keçməmiş, fərdi mühafizə vasitələri ilə təmin olunmamış və məlumatsız fermerlər tərəfindən istifadə edilməməlidir. Əksər fermerlər GAP qaydalarına əsasən tələb olunan fərdi mühafizə vasitələrini əldə edə bilmirlər. USAID-in layihələrində pestisidlərdən asılılığı azaltmaq üçün müvafiq IPM sistemləri tövsiyə edilir, zəhərliliyi (toksikliyi) aşağı səviyyədə olan məhsulların istifadəsi məsləhət görülür və yüksək səviyyədə ixtisaslaşmış və FMV ilə qorunan dərman çiləmə xidmətləri təşviq edilir.
MƏHSULLAR
Ölkə sərhədləri Qafqaz ölkələrində rəsmi olaraq qeydiyyatdan keçməmiş pestisidlərin ehtimal olunan mənbəyi hesab edilir. 2015-ci ildə bu məsələ kiçik kənd bazarlarında ASAP layihəsi tərəfindən hərtərəfli şəkildə araşdırılmışdır. Pambıqçılıq sektorunda istifadə olunan endosulfan maddəsi istisna olmaqla heç bir PICvə POP kimyəvi maddələri aşkarlanmamışdır.
MƏSƏLƏLƏR: PESTİSİD QABLARININ ATILMASI
Bəzi Azərbaycan fermerləri boş və qismən dolu plastik pestisid qablarını saxlayır və ya su, bitki yağı, bal və süd saxlamaq üçün istifadə edirlər. Əvvəlki PERSUAP sənədində deyilir: “ Standart praktikaya əsasən, atmazdan əvvəl qabların üç dəfə yuyulması, yenidən istifadənin qarşısını almaq üçün deşilməsi, basdırılması və ya yandırılması tələb olunur. Plastik butulka və birdəfəlik pestisid kisələrinin yandırılması toksik (və POP məhsulları) furan və dioksinlərin əmələ gəlməsinə səbəb olur və tövsiyə edilmir. GlobalG.A.P. və digər S&C sistemləri boş pestisid qablarının lay torpaq, əhəng və karbon ilə pestisid hopdurma çalası və ya bioaktiv çala üzərində üç dəfə yuyulmasını və sonra atılma və ya yenidən istifadəni gözləmək üçün sahədə və ya saxlanma anbarında lazımi qaydada saxlanmasını tələb edir.
15 ICC Implementation & compliance with Article 9 – AZERBAIJAN: www.basel.int, July 2020.
16 https://www.epa.gov/international-cooperation/persistent-organic-pollutants-global-issue-global-response
17 DDT məhsulu malyariyaya qarşı mübarizə məqsədilə istifadə edilir.
DCN: 2020-AZB-034
56
2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI
MƏSƏLƏLƏR: QONŞU ÖLKƏLƏRDƏN GƏTİRİLƏN QANUNSUZ
Toksik kimyəvi maddələrin əmələ gəlməsinin qarşısını almaq üçün (mövcud pestisid hopdurma çalalarının çox az sayda olduğu üçün) hazırkı PERSUAP sənədində pestisidlərin yuyulması ilə bağlı yenilənmiş təlimatlar və tövsiyələr verilir. FAO-nun təlimatlarına əsasən,18 pestisid qabları çiləyici avadanlıqlar təchiz edilmiş təzyiq sistemi vasitəsilə təmizlənməlidir, lakin belə sistem olmadıqda qabları dörddə bir hissəyə kimi su ilə dolduraraq 3 dəfə yaxalamaq, silkələmək və ya hər yaxalamadan sonra ən az 30 saniyə ərzində silkələmək lazımdır. Pestisid qabını boşaltdıqdan sonda dərhal təmizləmək lazımdır. Yuma üçün istifadə olunan suyu atmağın ən yaxşı üsulu isə həmin suyun çiləyici çəninə boşaldılmasıdır. Belə olduqda pestisid tullantılarının sayı və pestisid xərcləri azalır, çünki yaxalanmamış qabda pestisidin ən az 2%-i qalır. Plastik qabları yaxaladıqdan sonra yan və dib hissələrdən deşmək lazımdır ki, təkrar istifadə olunmasın.
FAO 19 pestisid qablarının yandırılmamasını və basdırılmamasını tövsiyə edir. Son istifadəçilər isə yerli orqanlarla, pestisid distributorları və kənd təsərrüfatı məsləhətçiləri ilə əməkdaşlıq edərək pestisid qablarını toplamalı və təhlükəsiz şəraitdə yerləşdirməlidirlər.
TƏSİR GÜCÜNÜN AZALDILMASINA DAİR TÖVSİYƏLƏR
• Layihə çərçivəsində heç bir POP və ya PIC təyinatlı kimyəvi maddələrdən istifadə edilməyəcək və belə məhsullar tövsiyə olunmayacaq.
• Layihə Sinif I təyinatlı pestisid məhsullarının istifadəsinə icazə vermir və belə məhsulları tövsiyə etmir.
• Layihənin BİX podratçıları pestisidlərin saxlanılması, istifadəsi və atılması üzrə tətbiq olunan ən qabaqcıl qaydaların istifadəsini dəstəkləməli və təşviq etməli, eləcə də bu sənəddə verilmiş Təhlükəsiz İstifadə üzrə Fəaliyyət Planının şərtlərini yerinə yetirməlidirlər.
• Pestisid qablarının təmizlənməsi və atılması üzrə təlim materialları nəzərdən keçirilməli və FAO-nun təlimatlarına uyğunluq təmin edilməlidir.
• Layihə pestisidlərdən asılılığı və istifadə olunan dərman qablarının sayını azaltmaq üçün IPM sistemlərinin tətbiqini tövsiyə edəcək.
• Yerli normativ tələblərin yerinə yetirilməsi. Bitki mühafizəsi üzrə aqrokimyəvi məhsulların istifadəsini tənzimləyən ölkə qanunlarının siyahısı, qanunun uyğunluğuna dair qısa qeydlər, qanunların qüvvəyə mindiyi və qüvvədə qaldığı tarixlər, eləcə də hər məhsul-pestisid kombinasiyası üçün nəzərdə tutulmuş MQH-lər.
FAKTOR K. İSTİFADƏÇİLƏR ÜÇÜN TƏLİMLƏRİN KEÇİRİLMƏSİ.
USAID qəbul edir ki, FMV-dən istifadə etməklə yanaşı, təhlükəsizliyə dair təlimlər pestisidlərdən istifadəyə dair proqramların mühüm komponentidir. Hərtərəfli təlim ehtiyacı istifadəçilərin təhsil səviyyəsinin adətən inkişaf etmiş ölkələrə nisbətən aşağı olduğu, inkişaf etməkdə olan ölkələrdə çox hiss edilir.
18 FAO (2008) International Code of Conduct on the Distribution and Use of Pesticides: Guidelines on Management Options for Empty Pesticide Containers. - http://www.fao.org/3/a-bt563e.pdf
19 FAO (1999) Guidelines for the management of small quantities of unwanted and obsolete pesticides (http://www.fao.org/fileadmin/user_upload/obsolete_pesticides/docs/small_qties.pdf)
DCN: 2020-AZB-034
57
2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI
MƏSƏLƏLƏR: FERMERLƏRƏ İNTENSİV VƏ TƏKRAR
TƏLİMLƏRİN KEÇİRİLMƏSİ LAZIMDIR
Pestisidlərdən Təhlükəsiz İstifadə və GAP/IPM üzrə təlimlər Layihə çərçivəsində pestisidlərdən istifadə edən fermerlər və təsərrüfat işçiləri üçün böyük əhəmiyyət daşıyır. Xüsusilə, fermerlər üçün aqrar imkanların artdığı dövrdə və riskli davranışlara yol verilməzdən əvvəl benefisiar fermerin davranışını dəyişmək üçün əlavə və təkrar təlimlərin keçirilməsi ən yaxşı yanaşma hesab edilir.
TƏSİR GÜCÜNÜN AZALDILMASINA DAİR TÖVSİYƏLƏR
• USAID Özəl Sektorun İnkişafı layihəsi və digər kənd təsərrüfatı layihələrində benefisiarlar üçün pestisidlərin təhlükəsiz istifadəsi, GAP və IPM üzrə təlimlər keçirilməli və PERSUAP sənədində verilmiş qaydalarını tətbiqi təşviq olunmalıdır.
• Layihə fermer təlimi proqramlarını dəstəkləməli və xəstəliklərə/zərərvericilərə qarşı mübarizə, pestisidə tələbat və pestisidin effektivliyi üçün nəzərdə tutulmuş təsərrüfat uçotu metodlarının tətbiqini təmin etməlidir (bax: Faktor L).
FAKTOR L. HƏR PESTİSİDİN EFFEKTİVLİYİNƏ VƏ İSTİFADƏSİNƏ NƏZARƏTİN
NƏZƏRDƏ TUTULMASI
Pestisiddən istifadə riskinin, təsirin və mənfəətlərinin dəyərləndirilməsi davamlı, dinamik proses olmalıdır. Zərərvericilərin müqaviməti, habelə insan sağlamlığı, təhlükəsizliyi və ətraf mühitə təsirlər bu elementin aid olduğu risklər hesab edilir.
Uçotun aparılması zamanı istifadə edilən pestisidlərin miqdarı və növü, istifadə edildiyi yer və istifadə məqsədi müvafiq qeydlərin əsasında izlənilməlidir. Keçirilmiş təlimlərin qeydlərini saxlamaq da vacibdir. Xüsusi pestisidlərin effektivliyinə dair qeydlər və zərərverici nömrələri Layihənin benefisiar istehsalçısna daha dayanıqlı pestisiddən istifadə planının hazırlanmasında kömək edir. Fermer və Layihə aqronomlarının uçotlarında pestisidin effektivliyinin azalması halları qeyd olunmalıdır. Belə azalmalar müqavimətin inkişaf etməkdə olduğunu göstərir Müqavimətin inkişafının qarşısını almaq üçün fərqli pestisid sinfinə keçmək və siniflər arası əvəzetməni təmin edən müvafiq strategiyaları işləyib-hazırlamaq lazımdır. Müqavimətin yarandığı təqdirdə və ya belə hallar ehtimal edildikdə müqavimətin idarə olunması strategiyaları tətbiq olunmalıdır. Ən yaxşı strategiyalar vəziyyətdən asılı olaraq dəyişir və həmin ərazidə fəaliyyət göstərən ekspertlərin məsləhətləri əsasında müəyyənləşdirilir.
MƏSƏLƏLƏR: LAYİHƏNİN BİX BENEFİSİARLARI VƏ TƏSƏRRÜFAT
UÇOTUNUN APARILMASI
Layihənin dəstəklədiyi təsərrüfatlarda pestisiddən istifadəyə dair sənədlər də olur və belə sənədlər hər il fermerlər tərəfindən saxlanır. GlobalG.A.P. tələblərinə əsasən, uçotun aparılması zamanı daha sistemli yanaşmalar tətbiq edilir, eləcə də pestisidlər, zərərverici sayı, məhsuldarlıq, təhlükəsizlik avadanlığına texniki xidmət və s., arasında mövsümi və illik müqayisələr aparılır.
TÖVSİYƏLƏR
USAID-in maliyyələşdirdiyi proqramlarda uçotun aparılması sisteminə aşağıdakı aspektlər daxil edilməldir:
• Pestisidlərin istifadəsi: Layihə çərçivəsində istifadə olunan bütün pestisidlərin (məsələn, nümunəvi təsərrüfatlarda) istifadəsi uçota alınmalıdır (bax: Əlavə 7).
• Layihə fermerlərə uçotun aparılması və onun üstün cəhətləri üzrə təlim keçməli və pestisidlərin satışının və tətbiqinin izlənilməsini tövsiyə etməlidir. Qeyd etmək
DCN: 2020-AZB-034
58
2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI
lazımdır ki, öz şəxsi vəsaitlərindən istifadə edən fermerlər hazırkı PERSUAP-da verilmiş tələbləri yerinə yetirməyə də bilərlər, lakin Layihə IPM yanaşmasına ən çox uyğun gələn pestisidlərin istifadə olunması, eləcə də insan sağlamlığı və ətraf mühit üçün yaranan risklərin azaldılması üçün müvafiq məsləhətləri verəcək.
• Layihə istifadəçilərə təqdim olunan avadanlıqların növlərini, hisslərin sayını, detalları, təchizatçı ilə bağlı məlumatları, eləcə də avadanlıqların yuyulması, sazlanması və ya dəyişdirilməsi üçün təyin edilmiş tarixləri özündə əks etdirən siyahının hazırlanmasını tövsiyə etməlidir. FMV-lər hər istifadəçiyə uyğun olaraq nömrələnməlidir ki, evə aparılmasın və ailə üzvləri üçün heç bir risk yaranmasın.
• Layihə sahə şəraitinin (məsələn, yağıntının miqdarı, torpağın analizi, nəmliyi və pH səviyyəsi və s.) uçota alınmasını, eləcə də xəstəliklərə/zərərvericilərə qarşı mübarizə/nəzarət tədbirlərinin görülməsini fermerlərə tövsiyə etməlidir.
MƏSƏLƏLƏR: SAHƏ HEYƏTİNİN VƏ BENEFİSİAR FERMERLƏRİN MONİTORİNQİ ZAMANI
AŞAĞIDAKI HALLAR AŞKARLANMALIDIR:
USAID Özəl Sektorun İnkişafı layihəsi çərçivəsində hər hansı pestisidin tətbiqi nəticəsində insan sağlamlığı və ya ətraf mühit üçün yaranmış risklər və zədələr haqqında hesabatlarda yoxlama siyahısının (ERC) hazırlanması tələb edilməlidir. Həmin siyahıya aşağıdakı hallar daxil edilməlidir:
• İnsanların pestisiddən zəhərlənməsi və ya suyun çirklənməsi.
• Balıqların, quşların, heyvanların və bal arılarının məhv olması.
Belə hallar barədə dərhal USAID və Layihə rəhbərliyinə məlumat verilməli, araşdırma aparılmalı və təkrar halların qarşısını almaq üçün müvafiq tədbirlər görülməlidir. Belə tədbirlərə əlavə təlimlərin keçirilməsini və informasiya-məsləhət sənədlərinin hazırlanmasını aid etmək olar.
MƏSƏLƏLƏR: EFFEKTİVLİYİN
MONİTORİNQİ ZAMANI PESTİSİDƏ QARŞI MÜQAVİMƏTİN
YARANMASI HALLARININ AŞKARLANMASI
Layihənin dəstəklədiyi təsərrüfatlarda və proqramlarda gözlənilən mübarizə səviyyəsi təmin edilmədikdə, istifadə olunan pestisidlər haqqında hesabatlar Layihənin aqronomları tərəfindən araşdırılmalıdır. Əksər hallarda bunun səbəbi pestisidlərin lazımi qaydada səpilməməsi, vaxtın düzgün təyin edilməməsi və ya uyğun pestisidin seçilməməsi olur. Uğursuz mübarizə tədbirlərini belə səbəblərlə əlaqələndirmək mümkün olmadıqda pestisidə qarşı müqavimətin yaranmasından şübhələnmək və Layihənin qərargahına bu barədə məlumat vermək lazımdır. Bütün hesabatlar müqayisə edilməli və məsləhətçi aqronomlara, müvafiq tədqiqatçılara, istehsalçılara və Müqavimətə Qarşı Mübarizə Qruplarına təqdim edilməlidir. Əlavə 1-də müvafiq məsləhətlər də verilib. Elmi araşdırma orqanları, istehsalçı qrupları və aqronomlar pestisid istehsalçıları ilə əməkdaşlıq etməlidirlər, çünki istehsalçılar laboratoriyalarda aparılan mürəkkəb qiymətləndirmə resurslarından istifadə edə bilirlər. Ona görə də birgə əməkdaşlıq çərçivəsində müqavimətin idarə olunmasına dair məsləhətlər verən və strategiyalar hazırlayan yerli mütəxəssis qrupları təşkil etmək lazımdır.
DCN: 2020-AZB-034
59
2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI
TƏHLÜKƏSİZ İSTİFADƏ ÜZRƏ FƏALİYYƏT PLANI (SUAP)
AZƏRBAYCANIN DƏSTƏK LAYİHƏLƏRİNİN İŞ SAHƏLƏRİNDƏ PESTİSİD RİSKLƏRİ BARƏDƏ MƏLUMATLILIĞIN ARTIRILMASI VƏ ONLARIN TƏSİR GÜCÜNÜN
AZALDILMASI ÜÇÜN GÖRÜLƏN TƏDBİRLƏR
Azərbaycanın fermerləri hökumətin qeydiyyatdan keçirdiyi müxtəlif çeşidli pestisidlərdən istifadə etmək üçün hüquqi imkanlara malikdir. Bununla belə, USAID təşkilatının maliyyələşdirdiyi istənilən fəaliyyət sahəsi ABŞ-da tətbiq olunan standartların tələblərinə cavab verməlidir. Layihə bu məqsədlə yalnız IPM ilə bağlı məlumatları, alətləri, pestisiddən təhlükəsiz istifadə üzrə təlimləri, informasiya-məsləhət materiallarını, pestisidləri, tətbiq avadanlıqlarını və PERSUAP sənədində risk səviyyəsi qiymətləndirilmiş yerli malları, xidmətləri və ərzaq məhsullarını təşviq edə/satın ala bilər.
PERSUAP sənədində IPM ilə bağlı variantları (o cümlədən pestisidləri) qiymətləndirmək və seçmək üçün faydalı alətlər göstərilmişdir. Belə alətlər 22 CFR 216 məcəlləsinin tələblərinə, eləcə də Standartlar və Sertifikatlaşdırma sistemlərində, məsələn Organic, Fair Trade, GlobalG.A.P. və digər sistemlərdə verilmiş, bazaryönümlü və beynəlxalq miqyasda sürətlə inkişaf edən biznes idarəetmə planlarının tələblərinə cavab verir. PER və SUAP sənədlərinə əsasən, aşağıda ən qabaqcıl və əsas idarəetmə qaydaları və tövsiyələri verilib.
USAID-in resurslarından istifadə edən layihənin sahə heyəti və benefisiarları nümayiş və təlimlər zamanı əməkdaş fermerlərə lazımi məsləhətləri verəcəklər. Hazırkı PERSUAP sənədində Layihənin əhatə etdiyi hər dəyər zəncirinə təsir edən xəstəliklər və zərərvericilər müəyyənləşdirilmiş və IPM strategiyasına dair tövsiyələr verilmişdir. Layihə işçiləri PERSUAP sənədi ilə yanaşı aşağıdakı resurslarla da təmin olunacaq.
• Layihənin dəstəklədiyi dəyər zəncirləri üzrə xəstəlik/zərərverici və bitkilərin idarə olunması üçün tətbiq olunan alətlərə və taktiki üsullara dair təlimatlar – Layihənin IPM üzrə məlumat kitabçası. Bu sənəd USAID Özəl Sektorun İnkişafı layihəsinin və digər layihələrin əhatə etdiyi dəyər zəncirləri üzrə tətbiq olunan IPM strategiyasına dair tövsiyələri özündə əks etdirir. Məlumat kitabçasında həmçinin Məhsulların Kompleks İdarə Olunması (ICM) üzrə məsləhətlər də verilir və PERSUAP sənədinin mövzusu olmasa da, dəyər zəncirlər üzrə narahatlıq doğuran müəyyən məsələlərin həlli üçün (məsələn, eroziyanın və duzluluğun idarə olunması) müvafiq alətlər təqdim edilir.
• Azərbaycanda qeydiyyatdan keçmiş pestisidlərin bütöv siyahısı nəzərdən keçirilmiş və USAID-in PERSUAP sənədində verilmiş aqrar sahələr üçün qeydiyyatdan keçirmədiyi, əlavə qiymətləndirmənin BEO tərəfindən təsdiqlənmədiyi təqdirdə İMP kimi təyin edilmiş və layihə çərçivəsində istifadəsi qadağan edilmiş aktiv maddələrdən ibarət olan pestisidlər müəyyənləşdirilmişdir. Hazırkı PERSUAP sənədində və digər əlaqəli materiallarda aşağıdakı alətlər verilmişdir.
• Əlavə 1-də IPM strategiyasına dair ümumi tövsiyələr, Əlavə 2-də isə belə tövsiyələrlə yanaşı yeni dəyər zənciri məhsulları üçün nəzərdə tutulmuş pestisidlərin təsiredici maddələri üzrə məsləhətlər öz əksini tapmışdır. IPM üzrə məlumat kitabçası layihənin bütün dəyər zəncirlərini əhatə edir. Dəyər zəncirləri üzrə təyin edilmiş aqronomlar bu kitabçanın vasitəsilə;
• Milli institutlarla əməkdaşlıq edərək müvafiq dəyər zəncirləri üzrə IPM strategiyasına dair onlayn tövsiyələr və məsləhətlər verə bilərlər.
DCN: 2020-AZB-034 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 60
• Layihənin dəyər zəncirləri üzrə IPM sistemlərinə uyğun pestisidləri müəyyənləşdirə və Pestisidlərin Qiymətləndirilməsi haqqında Hesabatda (PER) verilmiş 12 faktor əsasında qiymətləndirə bilərlər.
• Azərbaycanda qeydiyyatdan keçmiş pestisidlərin tərkibindəki təsiredici maddələrin kəskin və xroniki zəhərlilik (toksiklik) dərəcələri (EPA və ÜST Sinif I təyinatlı pestisidlərin kiçik təsərrüfatlarda istifadə olunmasına icazə verilmir, Əlavə 3).
• Azərbaycanda qeydiyyatdan keçmiş pestisidlərin təhlükəsiz və effektiv istifadəsinə dair tövsiyələr (Əlavə 7).
TƏSDİQLƏNMİŞ PESTİSİDLƏR
Əlavə 4-də EPA tərəfindən təsdiqlənməyən, lakin Azərbaycanda qeydiyyatdan keçmiş təsiredici maddələrin siyahısı verilib. Ona görə də Layihə çərçivəsində bu məhsulların istifadəsinə və ya tövsiyə olunmasına icazə verilmir. Əlavə 4A-da isə yalnız İMP məhsullarında müşahidə oluna aktiv maddələrin siyahısı verilib. Bu kimyəvi maddələrin yalnız MEO-nun təsdiqlədiyi peşəkar mütəxəssislər tərəfindən və BEO-nun təsdiqlədiyi əlavə ekoloji qiymətləndirmə əsasında tətbiq edilməsinə icazə verilir.
Əlavə 5-də verilmiş digər pestisidlər: PERSUAP sənədində təsdiqlənmiş təsiredici maddələr EPA-nın təsdiqlədiyi oxşar tətbiq sahələri üçün tövsiyə oluna bilər. Layihə heyəti pestisidin istifadəsini tövsiyə etməzdən qabaq MEO-nun təlim materiallarına (yaxud pestisidə dair tövsiyələri özündə əks etdirən təbliğat məlumatlarına) uyğunluğunu təmin etməlidir. Layihə nümayiş sınaqlarını dəstəkləmək üçün pestisid satın alarsa, USAID-in Pestisiddən İstifadəyə İcazə Forması qabaqcadan doldurulmalı (Əlavə 6) və MEO tərəfindən təsdiqlənməlidir.
NEONIKOTINOID PESTİSİDLƏRİ İLƏ BAĞLI QEYDLƏR
Neonikotinoidin arı populyasiyasına göstərdiyi mənfi təsirlər cəmiyyətdə narahatlıq doğurub, ona görə də hüquqi-normativ tənzimləmə orqanları, o cümlədən Avropa Birliyi bu maddənin istifadəsini məhdudlaşdırıb. Avropa Birliyi eyni zamanda çöl şəraitində yetişdirilən məhsullarda imidaklopridin, tiametoksamın və klotianidinin istifadəsini qadağan edib. Asetamipridin istifadəsinə məhdudiyyət qoyulmayıb və EFSA bu maddənin arılar üçün bir o qədər risk yaratmadığını hesab edir. Klotianidin isə digər maddə ilə əvəzlənməyə namizəddir, bu o deməkdir ki, bu kimyəvi maddə yalnız digər uyğun məhsulların olmadığı təqdirdə qeydiyyatdan keçə bilər (müqavimətin idarə olunması sxemlərində klotianidinin dəyəri nəzərə alına bilər).
ABŞ EPA isə müxtəlif neonikotinoidlərin, o cümlədən asetamiprid, imidakloprid, tiametoksam və klotianidin kimi pestisidlərin qeydiyyatını fəal şəkildə nəzərdən keçirir. İstifadəçilər toxumların müalicəsi zamanı arıları nektarda və tozcuqda qalmış qalıq kimyəvi maddələrdən qroumalıdırlar. Bununla belə, bu pestisidlər hələ ki qeydiyyatdan keçib və bəzi hallarda bəzi mühüm zərərvericilərə/xəstəliklərə qarşı ən effektiv insektisid kimi istifadə oluna bilər. Bəzi hallarda IPM strategiyasına əsasən, ayrı-ayrı xəstəliklərə/zərərvericilərə qarşı neonikotinoid tərkibli insektisidlərin, eləcə də uyğun əvəzedici olan digər aktiv maddələrdən ibarət məhsulların istifadəsi tövsiyə edilir (bax: Əlavə 2).
Mümkün olduqda imidakloprid, tiametoksam və klotianidin kimi maddələrin sahədə yetişdirilən məhsullar üçün tövsiyə olunmaması məsləhətə uyğundur. Bu üç aktiv maddəni qorunan və istixana şəraitində yetişdirilən məhsullara tətbiq etmək olar. Asetamiprid və klotianidinin isə sahələrə səpilməsinə icazə ermək olar. Bununla belə, meyvə-tərəvəz məhsullarını Avropa bazarına ixrac edərkən Avropa ölkələrinin neonikotinoidlərə qoyduğu məhdudiyyətləri nəzərə almaq lazımdır.
DCN: 2020-AZB-034
61
2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI
FƏALİYYƏT PLANININ MƏQSƏDLƏRİ: PESTİSİD RİSKİNİN AZALDILMASI
QABAQCIL QAYDALARIN TƏTBİQİ VƏ TƏHLÜKƏSİZLİK ÜÇÜN TÖVSİYƏ
OLUNAN TƏDBİRLƏR
Əlavə 5-də verilmiş aktiv maddələri təklif və təşviq edən və ya bu sahə üzrə təlim keçən bütün layihə icraçıları və benefisiarları üçün IPM və pestisiddən təhlükəsiz istifadə üzrə təkrar təlimlərin keçirilməsi məsləhət görülür:
• Layihə dərman çiləmə və uçota alma xidmətlərinin yaradılmasını və istifadəsini təşviq edəcək. Layihənin icraçıları belə xidmətlərdən yararlanmayan fermerləri fərdi mühafizə vasitələri ilə təmin edə və ya qarşılıqlı maliyyələşdirmə əsasında belə vasitələrin əldə olunmasına şərait yarada bilərlər. Layihə çərçivəsində bütün icraçılar və benefisiarlar üçün pestisidlərin istifadəsi üzrə təlimlər keçiriləcək (FMV ilə bağlı internet səhifələrinə girin). Fermer assosiasiyaları və ya kooperativləri FMV-nin alınmasında, saxlanılmasında və paylanmasında mühüm rol oynaya bilərlər.
• Layihə müvafiq tədbirlər həyata keçirərək nümunəvi təsərrüfatlarda Əlavə 4-də verilmiş aktiv maddə tərkibli pestisidlərin icraçılar və benefisiarlar tərəfindən təşviq, tədarük və istifadə olunmamasını təmin edəcək.
• Layihənin təlimçiləri layihə çərçivəsində tövsiyə olunan pestisidlərin siyahılarını hazırlayacaq (Əlavə 5) və fermerlərlə əlaqədə olan və ya onlara təlim keçən layihə heyətinə bu siyahıları təqdim edəcək.
• Layihə heyəti hər il yeni pestisidlərin qeydiyyatdan keçməsi haqqında məlumat toplamaq üçün Azərbaycanda qeydiyyatdan keçmiş pestisidlərin siyahısını yoxlamaqda MEO-ya kömək edəcək.
• Layihə bütün benefisiarlar və layihə aqronomları tərəfindən hazırkı tövsiyələrin əsasında pestisidləri qiymətləndirməsini (o cümlədən EPA-nın təsdiqləmədiyi və İMP kimi təyin olunmuş pestisidlərin dəqiq müəyyən edilməsini, tövsiyə və istifadə olunmamasını və pestisidlər haqqında məlumat vərəqələrinin doldurulmasını) təmin edəcək.
• Layihə bütün heyətin və podratçıların Azərbaycanda qeydiyyatdan keçmiş və PERSUAP sənədinə əsasən təsdiqlənmiş, yeni pestisid və aktiv maddə siyahılarının surətlərindən istifadə etməsini təmin edəcək.
Layihə, bütün heyət üzvləri və podratçılar benefisiarların istifadə etdiyi pestisidlər üçün nəzərdə tutulmuş Etiket və TMV sənədlərinin surətlərinin əldə olunması üçün bütün lazımi tədbirləri görəcək. TMV nümunəsi haqqında məlumat almaq üçün bax: http://www.bayercropscience.com.au/resources/uploads/msds/file7219.pdf. Pestisidlər üçün nəzərdə tutulmuş bütün TMV sənədləri, təhlükəsizliyə dair materiallar və tətbiq normaları barədə məlumat almaq üçün bax: GreenBook.net.
• Layihə PERSUAP sənədini və əlavələri yerli dilə tərcümə edəcək.
• Layihə hər bir layihə məhsulu üçün nəzərdə tutulmuş IPM sxemlərinin hazırlanması və paylanması, eləcə də mövsüm ərzində xəstəlikləri/zərərvericiləri proqnozlaşdırmaq, onlara qarşı mübarizə-profilaktik tədbirlər görmək üçün fermerlərin və rəhbərlərin müasir alətlərlə təmin edilməsi üçün milli informasiyaməsləhət orqanları ilə əməkdaşlıq edəcək.
• Layihənin icraçıları bütün nümayişlər zamanı xəstəlik/zərərverici və pestisidlərin uçota alınması konsepsiyalarını və alətlərini (Əlavə 7) təqdim edəcəklər.
DCN: 2020-AZB-034
62
2020
AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT
VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI
UYĞUNLUĞUN TƏMİN EDİLMƏSİ İSTİQAMƏTİNDƏ PROQRAM RƏHBƏRLİYİNİN GÖRDÜYÜ
TƏDBİRLƏR
• Pestisidlərə və onların istifadəsinə dair tövsiyələri özündə əks etdirən təlimkommunikasiya materialları MEO tərəfindən nəzərdən keçirilməli və belə materialların PERSUAP və SUAP sənədlərindəki tələblərə cavab verməsi təmin edilməlidir.
• Nümayiş-sınaq məqsədləri üçün məhdud miqdarda pestisidin alınmasına ehtiyac yaranarsa, Layihə Pestisidin Tədarükü Formasını (Əlavə 6) doldurmalı və təsdiqlənmiş aktiv maddələrin siyahısına və istifadə tələblərinə uyğunluğu təmin etmək üçün həmin formanı MEO və COR/AOR nümayəndələrinə təsdiq üçün təqdim etməlidir.
• Layihə çərçivəsində benefisiar fermerlərin qabaqcıl aqrotexniki qaydaları və IPM alətlərini və taktikalarını nə dərəcədə qavraması və tətbiq etməsi yoxlanılacaq.
• Layihənin ətraf mühit üzrə heyəti Ətraf Mühitə Dəyən Təsirlərin Azaltılması və Monitorinqi Planına (EMMP) SUAP sənədində verilmiş risk təsirlərinin azaldılması tədbirlərini daxil edəcək.
Aşağıdakı Fəaliyyət Planı Cədvəlində layihə işlərinin gedişini SUAP elementləri ilə müqayisə etmək və qiymətləndirmək üçün müvafiq uyğunluq və monitorinq tədbirləri verilib.
DCN: 2020-AZB-034
63
2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI
Cədvəl 1. Fəaliyyət Planı Cədvəli
Tələb Olunan
Uyğunluq (Təsir
Gücünü Azaltma)
Tədbirləri
MEO tərəfindən təlim-təbliğat materiallarının yoxlanılmasından sonra PERSUAP
sənədinə uyğun olaraq təsdiqlənmiş zəmanətli təsiredici
maddələrin Layihə heyəti və podratçıları
tərəfindən tövsiyə olunması.
Pestisidin alınmasından və istifadə olunmasından qabaq (məsələn, nümayiş sahələri üçün) Pestisiddən İstifadəyə İcazə Formasının (Əlavə
6) doldurulması və
MEO/ COR/AOR
tərəfindən təsdiqlənməsi.
Müddət İlkin Uyğunluq Statusu
Uyğunluğun Təmin Edilməsi üçün Planlaşdırılmış
Tədbirlər
Pestisidlərin Seçilməsi
Monitorinq indikatorları Məsul tərəf Uyğunluq Tədbirlərinin Statusu
MEO pestisidlə
bağlı məsləhətləri
özündə əks
Layihənin icrası müddətində
Layihə uyğunluğu təmin edir
etdirən təlimtəbliğat materiallarını nəzərdən keçirib.
Qeyd: Heç bir halda endosulfanı tövsiyə etmək olmaz.
Layihə aqronomları
Layihənin texniki heyəti
Layihənin icrası müddətində.
Layihə uyğunluğu təmin edir. Halhazırda heç bir pestisid alınmır və ya istifadə edilmir.
MEO pestisidlərin alınmasını və istifadəsini nəzərdən keçirib və təsdiqləyib.
Qeyd: Heç bir halda endosulfanı tövsiyə etmək olmaz.
Layihə aqronomları.
Layihənin texniki heyəti
DCN: 2020-AZB-034 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 64
Uyğunluq
Ətraf Mühit Riskinin
Qiymətləndirilməsi
BEO tərəfindən
aparılmadıqda və
imzalanmadıqda
Layihə tərəfindən
İMP təyinatlı
pestisidlərin tövsiyə və istifadə olunmaması.
Layihə POP və PIC təyinatlı kimyəvi maddələri (məsələn, pambıqçılıq
sektorunda istifadə olunan endosulfan maddəsini) ciddi şəkildə tövsiyə etməyəcək və belə maddələrin atılması üçün müvafiq
tədbirlərin icrasını təşviq edəcək. .
Layihənin icrası müddətində.
İMP təyinatlı pestisidlərin
istifadəsi qadağan edilib və layihə uyğunluğu təmin edir.
Uyğunluğun Təmin Edilməsi üçün Planlaşdırılmış
Tövsiyə olunan pestisidlər üzrə
Ətraf Mühit
Riskinin Qiymətləndirilməs i aparılmış və imzalanmışdır.
Layihə aqronomları
Layihənin texniki heyəti.
Layihənin icrası müddətində.
Layihə uyğunluğu təmin edir.
Təlim-məsləhət sənədləri.
Layihə aqronomları.
Layihənin texniki heyəti.
DCN: 2020-AZB-034 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 65
ələb Olunan
T
ə
əri
ət İlkin Uyğunluq
(Təsir Gücünü Azaltma) T
dbirl
Müdd
Statusu
Tədbirlər Monitorinq indikatorları Məsul tərəf Uyğunluq Tədbirlərinin Statusu
Tələb Olunan
Uyğunluq (Təsir Gücünü Azaltma)
Tədbirləri
Zəhərliliyi (toksikliyi)
ən aşağı dərəcədə olan və ən effektiv pestisidlərin təşviq
edilməsi, IPM sistemləri vasitəsilə aparılan müdaxilələrin
müəyyənləşdirilməsi və iqtisadi cəhətdən əsaslandırılması.
MOA tərəfindən pestisid qeydiyyatlarının, eləcə də təbii pestisidlərin yoxlanlılması və yeni pestisidlərin qeydiyyatı ilə bağlı məlumatların informasiyaməsləhət heyətinə təqdim olunması və USAID-ə hesabatın verilməsi.
Müddət İlkin Uyğunluq Statusu
Uyğunluğun Təmin
Edilməsi üçün Planlaşdırılmış Tə
Layihənin icrası müddətində.
Layihə uyğunluğu təmin edir.
Təlim-məsləhət sənədləri.
Layihə aqronomları. Layihənin texniki heyəti.
Hər il
Azərbaycanda qeydiyyatdan keçmiş pestisidlərin siyahısı 2020-ci ilin mart ayında yoxlanılıb.
Azərbaycanda qeydiyyatdan keçmiş pestisidlərin siyahısının 2021-ci ilin mart ayında nəzərdən keçirilməsi.
Yenilənmiş siyahı mövcuddur.
Layihə aqronomları Layihənin texniki heyəti
DCN: 2020-AZB-034 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 66
r
indikatorları Məsul tərəf Uyğunluq
ərinin Statusu
dbirlə
Monitorinq
Tədbirl
Tələb Olunan
Uyğunluq (Təsir Gücünü Azaltma)
Tədbirləri
Layihə heyətinə və onların benefisiar
fermerlərinə IPM və pestisid
təhlükəsizliyi (Əlavə 1) üzrə təlimlərin
keçirilməsi, təlim mövzularının
siyahısı, Əlavə 7, tədbirlər/fəaliyyətlər
Layihə heyəti tərəfindən fermer kooperativlərinə
FMV-nin tövsiyə edilməsi, belə vasitələrin qruplar arasında
bölüşdürülməsi və
FMV ilə qorunan dərman çiləmə xidmətlərini göstərilməsi.
Müddət İlkin Uyğunluq Statusu
Uyğunluğun Təmin Edilməsi üçün Planlaşdırılmış
Tədbirlər
Monitorinq indikatorları Məsul tərəf Uyğunluq
Tədbirlərinin Statusu
Pestisid Riskləri barədə Məlumatlandırma və Təsir Gücünün Azaldılması
Zərurət yarandıqda DCOP və ya beynəlxalq
Hər il
məsləhətçi/təlimçi tərəfindən IPM və pestisid
təhlükəsizliyi üzrə təlimlərin keçirilməsi.
Təlim protokolları.
Layihə aqronomları.
Layihənin texniki heyəti
Layihənin icrası müddətində.
Əvvəlki layihələrin davamı olaraq həyata keçirilir.
ASAP və SAF layihələri çərçivəsində informasiyaməsləhət tədbirlərinin işlənib hazırlanması və həyata keçirilməsi.
Kooperativlərlə keçirilmiş iclasların protokolları. İşlərin gedişi haqqında hesabatlar.
Layihə aqronomları.
Layihənin texniki heyəti
DCN: 2020-AZB-034 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 67
Layihə heyəti tərəfindən pestisidlərin təhlükəsiz istifadəsi, pestisidlərin seçilməsi, FMV-nin istifadəsi, çiləyici aqreqatların istifadəsi və texniki xidməti, etiketdəki təlimatların yerinə yetirilməsi üzrə fermer təlimlərinin keçirilməsi.
Məhsula xas olan xəstəliklərin/zərərve ricilərin/alaq
otlarının idarə olunmasına dair təlimatların/afişaları
n hazırlanması və fermerlərə təqdim edilməsi. IPM
sistemlərinin tətbiqi
və müvafiq
pestisidlərin
seçilməsi üzrə
fermer təlimlərinin
keçirilməsi (təlim mövzuları barədə məlumat almaq
üçün bax: Əlavə 7).
Layihənin icrası müddətində
Əvvəlki layihələrin davamı olaraq həyata keçirilir.
ASAP və SAF layihələri çərçivəsində informasiyaməsləhət tədbirlərinin işlənib hazırlanması və həyata keçirilməsi.
Təlim-məsləhət sənədləri
Layihə aqronomları.
Layihənin texniki heyəti
Qabaqcıl Aqrotexniki Qaydalar və IPM
Layihənin dəyər zəncirləri üzrə
bütün məhsulları
əhatə edən IPM
strategiyasına və hər bir
Milli informasiyaməsləhət xidməti orqanları ilə birgə
əməkdaşlıq
Layihənin icrası müddətində.
xəstəlik/zərərverici
üçün müvafiq pestisidlərin
seçilməsinə dair
tövsiyələri özündə
əks etdirən
məlumat kitabçası hazırlanıb.
çərçivəsində məhsula xas olan
IPM strategiyasına
dair təlimatlar və
təlimlər işlənib hazırlanmışdır.
IPM üzrə məlumat kitabçasının yenilənməsi. Fermerlər üçün informasiyaməsləhət materiallarının hazırlanması və paylanması.
Təlim-məsləhət sənədləri.
Fermerlərlə müsahibələr.
DCN: 2020-AZB-034 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 68 Tələb Olunan
(Təsir Gücünü Azaltma) Tədbirləri Müddət İlkin Uyğunluq Statusu
Təmin
əsi üçün
Tədbirlər Monitorinq indikatorları Məsul tərəf Uyğunluq Tədbirlərinin Statusu
Uyğunluq
Uyğunluğun
Edilm
Planlaşdırılmış
Layihə aqronomları
Uyğunluq
Qabaqcıl dərman çiləmə qaydaları, çiləyici aqreqatın kalibrlənməsi və texniki xidməti, uyğun çiləmə vaxtının təyini, çiləmə şərtləri və maye dərmanın sovrularaq ətrafa yayılması hallarının azaldılması üzrə fermer təlimlərinin keçirilməsi.
Təlim kursları vasitəsilə fermerlər tərəfindən xəstəlik/zərərvericilər , idarəetmə mərhələləri, xüsusən də pestisidlərin istifadəsi ilə bağlı məlumatların qeydə alınmasının təmin olunması.
Qabaqcıl qaydaların tətbiqi, istifadə olunmayan pestisidlərin və boş pestisid qablarının atılması üzrə fermer təlimlərinin keçirilməsi.
Layihənin icrası müddətində.
Əvvəlki layihələrin davamı olaraq həyata keçirilir.
Uyğunluğun
Layihənin icrası müddətində.
Əvvəlki layihələrin davamı olaraq həyata keçirilir.
ASAP və SAF layihələri çərçivəsində informasiyaməsləhət tədbirlərinin işlənib hazırlanması və həyata keçirilməsi.
Təlim-məsləhət sənədləri. Fermerlərlə müsahibələr.
Layihə aqronomları.
Layihənin texniki heyəti.
Layihənin icrası müddətində.
Bu, hazırkı layihə üçün yeni materialdır.
ASAP və SAF layihələri çərçivəsində təlimlərin işlənib hazırlanması və həyata keçirilməsi.
Təlim-məsləhət sənədləri. Fermerlərlə müsahibələr.
Təlim materialının hazırlanması və pestisidlərin təhlükəsiz istifadəsi üzrə mövcud təlim kurslarına daxil edilməsi.
Təlim-məsləhət sənədləri.
DCN: 2020-AZB-034 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 69 Tələb Olunan
(Təsir Gücünü Azaltma) Tədbirləri Müddət İlkin Uyğunluq Statusu
Tə
Tədbirlər Monitorinq indikatorları Məsul tərəf Uyğunluq Tədbirlərinin Statusu
min Edilməsi üçün Planlaşdırılmış
Layihə aqronomları.
Layihə aqronomları.
Uyğunluq (Təsir Gücünü Azaltma)
Qabaqcıl Aqrotexniki
Qaydaların (GAP)
tətbiqi, eroziyaya qarşı mübarizənin
aparılması, suda
yaşayan canlılara ən
az toksik təsir
göstərən pestisidlərin
tətbiqi, eləcə də açıq su və qorunan əkin
sahələrinin yaxınlığında bufer zonalarının
yaradılması üzrə
təlimlərin keçirilməsi və ya təşviq edilməsi.
Qorunan sahələrdə və növlərdə botaniki, mikrob tərkibli və ya bioloji, mübarizə vasitələrinin tövsiyə olunması.
Layihənin icrası müddətində.
Bəzi sahələr layihə
üçün yenidir.
Məhsulların
Kompleks İdarə
Edilməsi (ICM)
sisteminin IPM
üzrə məlumat
kitabçasına daxil edilməsi
nəticəsində
eroziyaya qarşı
mübarizə kimi yeni
sahələrə dair tövsiyə və
məsləhət vermək mümkün olmuşdir.
Uyğunluğun Təmin Edilməsi üçün Planlaşdırılmış
Layihənin icrası müddətində.
Əvvəlki layihələrin davamı olaraq həyata keçirilir.
ASAP və SAF
layihələri
çərçivəsində
təlimlərin işlənib hazırlanması və həyata keçirilməsi. Eroziyaya qarşı mübarizə tədbirlərinin təlim mövzularına daxil edilməsi.
Təlim-məsləhət sənədləri. Fermerlərlə müsahibələr.
Layihə aqronomları.
ASAP və SAF layihələri çərçivəsində təlimlərin işlənib hazırlanması və həyata keçirilməsi.
Təlim-məsləhət sənədləri. Fermerlərlə müsahibələr.
DCN: 2020-AZB-034 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 70
Tələb Olunan
dbirləri
Tə
Müddət İlkin Uyğunluq Statusu
Tədbirlər Monitorinq indikatorları Məsul tərəf Uyğunluq Tədbirlərinin Statusu T
Qorunması
əbii Ehtiyatların
Layihə aqronomları.
Uyğunluq
Günortadan sonra
və ya gecə vaxtı
dərman çiləməklə
bal arılarının
qorunması və qarşıdan gələn
dərman çiləmə işləri
barədə arıçılara məlumatın verilməsi.
Su aynasının yüksək səviyyədə olduğu (2 metrdən az) qumsal torpaqlı sahələrdə çirkləndirmə potensialına malik olan pestisidlərin və herbisidlərin istifadə olunmaması.
Suda yaşayan
canlılara aşağı
dərəcədə toksik
təsir göstərmək
potensialına malik
olan və ətraf mühiti
nisbətən az
çirkləndirən yaxud
ziyan vuran
pestisidlərin
fermerlərə tövsiyə edilməsi.
Layihənin icrası müddətində.
Neonikotinoid
insektisidlərə dair tövsiyələrin hər il nəzərdən keçirilməsi.
Əvvəlki layihələrin davamı olaraq həyata keçirilir.
PERSUAP sənədində
neonikotinoid maddəsi ilə bağlı məlumatların yenilənməsi.
ASAP və SAF layihələri çərçivəsində təlimlərin işlənib hazırlanması və həyata keçirilməsi.
Neonikotinoid insektisidlərin istifadəsinə dair məsləhətlərin nəzərdən keçirilməsi.
Təlim-məsləhət sənədləri. Fermerlərlə müsahibələr.
Neonikotinoid insektisidlərin istifadəsinə dair məsləhətlərin nəzərdən keçirilməsi və yenilənməsi.
Layihənin icrası müddətində.
Əvvəlki layihələrin davamı olaraq həyata keçirilir.
Problemli sahələrin müəyyənləşdirilməsi . ASAP və SAF layihələri çərçivəsində təlimlərin işlənib hazırlanması və həyata keçirilməsi.
Qrunt sularının həssas nöqtələrinə özündə əks etdirən xəritələr. Təlim-məsləhət sənədləri.
Layihə aqronomları. Layihənin texniki heyəti.
Layihənin icrası müddətində.
Əvvəlki layihələrin davamı olaraq
həyata keçirilir
ASAP və SAF layihələri
çərçivəsində
təlimlərin işlənib hazırlanması və həyata keçirilməsi.
Təlim-məsləhət sənədləri. Fermerlərlə müsahibələr.
Layihə aqronomları.
Layihənin texniki heyəti.
DCN: 2020-AZB-034 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 71 Tələb Olunan
(Təsir Gücünü Azaltma) Tədbirləri Müddət İlkin Uyğunluq Statusu
Təmin
əsi üçün Planlaşdırılmış Tədbirlər Monitorinq indikatorları Məsul tərəf Uyğunluq Tədbirlərinin Statusu
Uyğunluğun
Edilm
Layihə aqronomları.
Tələb Olunan
Uyğunluq (Təsir Gücünü Azaltma)
Tədbirləri
Uyğunluğun Təmin
Edilməsi üçün Planlaşdırılmış T
Layihənin İdarə Olunması
PERSUAP
sənədinə əsasən
USAID-in
maliyyələşdirdiyi
layihə
mərkəzlərində aktiv
maddələrin
siyahısının
surətlərinin saxlanılması.
Bitki mühafizəsi
üçün nəzərdə tutulmuş aqrokimyəvi maddələrin
istifadəsi haqqında
Azerbaycan qanunlarının siyahısının hazırlanması, onların layihəyə uyğunluğu və qüvvədə qalma tarixləri ilə bağlı qeydlərin təqdim edilməsi.
Yoxlama – 6 ay.
Layihənin icrası müddətində, pestisidin istifadəsi
ilə bağlı məsləhət verməzdən qabaq.
Əvvəlki layihələrin
davamı olaraq həyata keçirilir.
Yalnız Əlavə 6-da verilmiş formata
əsasən tələb
olunduqda pestisidi
satın almazdan qabaq (belə hallar gözlənilməsə də)
Pestisiddən
İstifadəyə İcazə
Formalarının nəzərdən keçirilməsi.
Audit üçün Pestisiddən İstifadəyə İcazə
Formasının təqdim olunması.
Layihənin texniki heyəti.
Hər il nəzərdən keçirilir.
Əvvəlki layihələrin davamı olaraq həyata keçirilir.
Hər il nəzərdən keçirilir.
Bitki mühafizəsi üçün nəzərdə tutulmuş aqrokimyəvi maddələrin istifadəsi haqqında Azerbaycan qanunlarının siyahısı.
Layihənin texniki heyəti.
DCN: 2020-AZB-034 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 72
Müddət İlkin Uyğunluq Statusu
ədbirlər Monitorinq indikatorları Məsul tərəf Uyğunluq
ədbirlərinin Statusu
T
Uyğunluq
Ekoloji həssas və qorunan ərazilərin müəyyənləşdirilməsi
və xəritəsinin hazırlanması. Bütün
layihə heyətinin
həmin ərazilərlə
bağlı
məlumatlanması, eləcə də məsləhət və təlim fəaliyyəti
zamanı onları nəzərə alması.
BİX mərkəzlərində fermerlərin istifadə etdiyi hər bir pestisidin etiketindəki təlimatların və TMVnin surətlərinin toplanılması və saxlanılması.
PERSUAP
sənədindəki
tövsiyələrin icrası sənədlərinin saxlanılması və illik hesabatlara daxil edilməsi.
Layihənin icrası müddətində.
Əvvəlki layihələrin davamı olaraq həyata keçirilir.
Uyğunluğun Təmin Edilməsi üçün Planlaşdırılmış
Layihənin icrası müddətində.
Əvvəlki layihələrin davamı olaraq həyata keçirilir.
Hazırkı mövcud xəritələrin nəzərdən keçirilməsi.
Pestisiddən İcazə Formaları ilə birlikdə etiketlərin və TMV-lərin saxlanılması.
Ekoloji həssas ərazilərin xəritəsi.
Layihə aqronomları. Layihənin texniki heyəti.
Müvafiq pestisid etiketləri və TMV.
Layihənin texniki heyəti.
Hər il. Layihənin icrası müddətində.
Əvvəlki layihələrin davamı olaraq həyata keçirilir.
İllik hesabatın təqdim edilməsi.
Layihənin icra mərhələləri.
Layihənin texniki heyəti.
DCN: 2020-AZB-034 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 73
ələb Olunan
T
ədbirləri
ət İlkin Uyğunluq Statusu
(Təsir Gücünü Azaltma) T
Müdd
Tədbirlər Monitorinq indikatorları Məsul tərəf Uyğunluq Tədbirlərinin Statusu
ƏLAVƏ 1: XƏSTƏLİKLƏRİN/ZƏRƏRVERİCİLƏRİN İDARƏ OLUNMASI
PROQRAMININ ELEMENTLƏRİ
Azərbaycan fermerləri çoxsaylı IPM taktikalarından istifadə etsələr də, IPM fəlsəfəsi və ya planlaşdırması ölkənin kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalında fəal rol oynamır. Ona görə də IPM proqramlarının icrası üçün tələb olunan mərhələlər və ya elementlər barədə aşağıdakı məlumatları nəzərinizə çatdırırıq. Cüzi dəyişiklik edilmiş bu strategiya 1980-ci ildə İndoneziyada
FAO tərəfindən işlənib hazırlanmışdır (ətraflı məlumat almaq üçün aşağıdakı vebsaytlara keçin):
http://www.fao.org/docrep/006/ad487e/ad487e00.htm
http://www.fao.org/docrep/006/ad487e/ad487e02.htm
http://en.wikipedia.org/wiki/Farmer_Field_School
http://www.ipm.ucdavis.edu/PMG/crops-agriculture.html
Birinci mərhələ: Yerli IPM taktikalarını öyrənin. Bəzi fermerlər özünəməxsus GAP (Qabaqcıl Aqrotexniki Qaydalar) və IPM (Xəstəliklərə və Zərərvericilərə qarşı Kompleks Mübarizə Tədbirləri) formalarından istifadə edirlər. Belə formaların əksəriyyəti yerli şəraitə uyğunlaşdırılır, fermerin özü tərəfindən yaradılır və müsbət nəticə verir. Xəstəliklərə və Zərərvericilərə Qarşı Kompleks Mübarizə Planını (PMP) hazırlayarkən bu yerli alətləri və taktikaları dərindən anlamaq lazımdır. Məhsul istehsalı və mübarizə proqramını hazırlamazdan qabaq fermerlərin tətbiq etdiyi GAP və IPM texnologiyalarını və onların təsərrüfatlarında müəyyən çətinliklərə görə yaranmış faktiki itkiləri dəqiq qiymətləndirmək lazımdır. Standart və Sertifikatlaşdırma (SS) sistemini tətbiq etmiş fermerlərdə pestisidlərin və yerli IPM taktikalarının tətbiqinə dair protokollar və məlumatlar olur. İkinci mərhələ: Nəzərdə tutulmuş hər məhsulunun əsas xəstəliklərini və zərərvericilərini müəyyənləşdirin. Bitkinin müxtəlif boy atma mərhələlərində məhsula və məhsuldarlığa təxminən 10 növ xəstəlik və zərərverici təsir edə bilər. Ümumiyyətlə, mübarizənin əsaslandırılması üçün ən az 2-3 xəstəliyin və ya zərərvericinin ciddi hesab olunması kifayət edir. Fermerlər zərərverici populyasiyalarının həcminə, onların həyat siklinə, ziyanın növünə və faktiki itkilərə nəzarət etməlidirlər. Qeyd etmək lazımdır ki, məhsul itkisinin göstəriciləri əksər hallarda fermerlərin ziyanı nə dərəcədə qavramasından asılı olur və şişirdilir.
Üçüncü mərhələ: Bütün alternativ idarəetmə variantlarının qiymətləndirilməsi. Qabaqcıl idarəetmə təcrübəsindən, profilaktik tədbirlərdən və qeyri-kimyəvi mübarizə variantlarından istifadə etməklə sintetik pestisidlərə olan ehtiyacı aradan qaldırmaq olar.
Dördüncü mərhələ: IPM metodlarının seçilməsi, ehtiyacların və prioritetlərin müəyyənləşdirilməsi. Müvafiq metodları seçərkən layihənin sahə heyəti, nazirliyin məsləhətçiləri və fermerlərlə dialoq aparın. Cəlbedici metodların mümkünlüyünü, lazımi resursların əlçatanlığını, o cümlədən fermerlərin zərərverici, xəstəlik, yırtıcı həşərat və parazit aşkarlamaq və problemləri qavramaq bacarığını nəzərə alın.
Beşinci mərhələ: IPM strategiyasının təşviq edilməsi üçün effektiv təlimlərin və tədbirlərin həyata keçirilməsi. Müxtəlif layihələr, təşkilati mexanizmlər və maliyyələşmələr əsasında lazımi IPM texnologiyasının ötürülməsi üçün tələb olunan strategiyaları və mexanizmləri müəyyənləşdirin. Texnologiyanın dərhal ötürülməsi, uyğunlaşdırılması və araşdırılaraq yoxlanılması üçün lazım olan mövcud resursları müəyyənləşdirin. Fəaliyyətin icrası və istiqamətlənməsi, eləcə də məsuliyyətin və vəzifələrin ayrı-ayrı insanlara həvalə edilməsi üçün ilkin planlaşdırma seminarı təşkil edin.
Təlim-təcrübə proqramları
Kiçik, orta və böyük fermerlər müvafiq təlim-təcrübə proqramları vasitəsilə öz şəxsi təcrübələri, müşahidələri, təhlilləri və qərarları əsasında lazımi bilik və bacarıqlar mənimsəməklə yeni texniki
DCN: 2020-AZB-034
74
2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI
üsulları daha sürətlə tətbiq edə bilərlər. İlkin mərhələdə, yəni vegetasiya/yetişmə mövsümündə ixtisaslı təlimçilər və ya məsləhətçilər fermerlərə təlim (adətən həftədə bir dəfə) keçirlər.
Kiçik fermerlərə dəstək və müzakirə qrupları
Vegetasiya/yetişmə mövsümündə kiçik fermerlərlə həftəlik görüşlər keçirməklə müxtəlif xəstəliklərin, zərərvericilərin və əlaqəli problemlərin müzakirə olunması ayrı-ayrı mübarizə metodlarının uğurlu tətbiqi barədə məlumatların paylaşılmasına kömək edir. Bununla belə, açıqaşkar maliyyə stimulu (məsələn, kredit, ətrafdakı yoluxmalarla bağlı qabaqcadan məlumatın verilməsi və erkən tədbirlərin görülməsi nəticəsində məhsuldarlığın artırılması və s.) olmadıqda fermerlərin davamlı iştirakını təmin etmək çətin olur.
Təlim-tədris materialları
Əksər ölkələrdə xəstəlik və zərərvericilərin müəyyənləşdirilməsi və məhsula xas olan idarəetmə üsullarının tətbiqi haqqında yazılı və şəkilli təlimatlar öz aktuallığını itirir və ya onları əldə etmək mümkün olmur.
Gənclərin maarifləndirilməsi
IPM və sintetik pestisid riskləri üzrə proqramların keyfiyyətinin artırılması kənd yerlərində gənclər üçün nəzərdə tutulmuş texniki məktəblərdə effektiv nəticələrə yol açmışdır. Bu tələblərə gələcək fermer olmaqla yanaşı, öz icmalarında faydalı ideyalar irəli sürmüşdürlər.
Ərzaq bazarında stimullaşdırıcı tədbirlər (sön on il ərzində xüsusi əhəmiyyət daşıyır).
Orqanik, GlobalG.A.P., BRC, Fair Trade sertifikatları, eləcə də standartlaşdırma və sertifikatlaşdırma sisteminə əsaslan və sürətlə inkişaf edən beynəlxalq və regional ərzaq bazarları IPM strategiyasının qəbul edilməsində güclü stimul ola bilər.
Altıncı mərhələ: Digər IPM icraçıları ilə uğurlu tərəfdaşlığın qurulması. Aşağıdakı mərhələlər vacib hesab edilir:
Tərəfdaşların IPM ilə bağlı strateji baxışlarının bəyan edilməsi
Təşkilatlar IPM ilə bağlı ümumi öhdəliklərə əsaslanan tərəfdaşlıqlar qura bilərlər, lakin bəzi hallarda onların strateji baxışları bir-birindən əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir və belə hallar gec aşkarlanır. Ona görə də partnyorlar (tərəfdaşlar) şəraitə və məhsullara xas olan, ortaq və geniş strateji baxışları bəyan etməlidirlər.
Tərəfdaş institutların öhdəliklərinin təsdiqlənməsi
IPM sisteminin layihəyə daxil edilməsi, layihələnməsi və həyata keçirilməsi öhdəliyinin səviyyəsi aşağıdakı əsas amillərdən asılı olaraq dəyişir:
• IPM proqramının daha iri layihəyə inteqrasiyası. Başqa sözlə desək, IPM proqramı daha geniş “dayanıqlı kənd təsərrüfatı” layihəsinin bir hissəsinə çevrilə bilər. Belə olduqda IPM proqramı tərəfdaşın ümumi məqsədlərinə uyğun olmalıdır. İnteqrasiya dərəcəsi isə təklif edilmiş illik iş planında aydın şəkildə ifadə edilməlidir.
• Xərc bölgüsü. Maliyyə vəsaitlərinin (və ya natura şəklində olan resursların) həcmi əsil tərəfdaşlıq öhdəliklərinin etibarlı göstəricisidir.
• Əsas IPM heyətinin iştirakı. Təşkilatlar IPM üzrə ekspert biliyinə və səriştəsinə malik olan kadrları işə götürməlidir. Bu kadrlar güclü tərəfdaşlığın qurulmasında fəal rol oynayırlar.
Yeddinci mərhələ: Fermerlər ən az həftədə iki dəfə sahəni gəzərək xəstəliklərə və zərərvericilərə nəzarət etməlidirlər, çünki zərərverici populyasiyası sürətlə və gözlənilmədən artır. Bu artım sürəti adətən məhsulun boy atma mərhələsi və hava şəraiti ilə sıx əlaqə təşkil edir, lakin
DCN: 2020-AZB-034
75
2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI
problemin kəskinlik dərəcəsini proqnozlaşdırmaq çətin olur. Bununla belə, infeksiya və ya xəstəlik ocaqları və mənbələri ən sürətlə boy atan tərəvəz məhsullarında və sarmaşan bitkilərdə, məsələn yemişdə və xiyarda daha çox müşahidə edilir. Ona görə də belə problemləri qabaqcadan həll etmək lazımdır ki, məhsula ziyan dəyməsin.
Səkkizinci mərhələ: Uyğun IPM alətlərinin seçilməsi. Yaxşı IPM proqramında müxtəlif mübarizə üsulları (o cümlədən yuxarıdakı siyahıda sadalanan texniki üsullar) öz əksini tapır. Yerli ehtiyaclara uyğun müvafiq dəyişikliklərin edilməsi əsas yanaşmalardan biri hesab olunur. Pestisidlər yalnız heç bir effektiv, praktiki və iqtisadi qeyri-kimyəvi mübarizə metodlarının əlçatan olmadığı təqdirdə istifadə edilməlidir. Hər hansı xəstəliyə, zərərvericiyə, məhsula və mühitə uyğun pestisidi seçdikdən sonra həmin dərmanı yalnız zərərverici populyasiyasını aşağı səviyyədə saxlayacaq dərəcədə səpmək lazımdır.
Doqquzuncu mərhələ: Məsləhətçilər üçün təlim-tədris və nümayiş proqramlarının işlənib hazırlanması. IPM strategiyasının tətbiqi müvafiq mübarizə metodlarının hazırlanmasında və qiymətləndirilməsində fermerlərə və məsləhətçilərə kömək edən təlim-tədris və nümayiş proqramlarından çox asılıdır. Fermer sahələrində nəzəri təlimlərlə yanaşı praktiki təlimlərin keçirilməsi çox vacibdir. Məsləhətçilər üçün xüsusi təlimlərin keçirilməsi və dövlət orqanları və ictimaiyyət üçün tədris proqramlarının hazırlanması da böyük əhəmiyyət daşıyır. Bəzi ölkələrdə bioloji mübarizə vasitələrinin idxalı məhdudlaşdırılıb və ya qadağan edilib. Ona görə də ilk növbədə mövcud bioloji mübarizə vasitələrinin siyahısını tərtib etmək və onların idxalına qoyulmuş tələbləri müəyyənləşdirmək lazımdır.
Onuncu mərhələ: Monitorinq, Uçot və Qiymətləndirmə (M&E). Qabaqcıl aqrotexniki qaydaların (GAP) tətbiq olunması (o cümlədən pestisidlərin təhlükəsiz şəraitdə saxlanılması, istifadəsi və yerləşdirilməsi), layihə və ya təsərrüfat uçotunun aparılması: fermer və təsərrüfat işçisi üçün keçirilmiş təlimlərin protokollarının təsdiqlənməsi; təsərrüfat torpağı, su, biomüxtəliflik, məhsul və pestisid xəritələri; pestisid satınalmaları və ehtiyatların uçotu; qiymət düşümü və ya artımı, kimyəvi dərmanların tətbiqinə dair təlimatlar, o cümlədən hədəfə alınmış zərərvericilər, tətbiq olunmuş kimyəvi dərmanın növü, dozası, çiləmə vaxtı və tətbiq norması, yığımarası intervallar, tətbiq üçün nəzərdə tutulmuş maşın və avadanlıqlar, tələb və istifadə edilən fərdi mühafizə vasitələri (FMV), eləcə də pestisidlərin qarışdırılmasına dair təlimatlar və uşaqların pestisid təhlükəsindən qorunması.
Bundan başqa, layihə heyəti, benefisiarlar, məhsul emalı müəssisələri, ərzaq anbarları, toxum çoxaltma məntəqələri, eləcə də toxum yaxud ərzaq saxlayan və saxlanma zamanı müxtəlif xəstəlik və zərərvericilərlə üzləşmiş fermerlər üçün bəzi IPM taktikalarını özündə əks etdirən monitorinq hesabatları və qabaqcıl idarəetmə qaydaları (anbarlar üçün) mövcuddur. Bu monitorinq formalarının əsasında hər hansı məkandakı və ya anbardakı paletlərin (yük altlıqlarının) istifadəsini, üst-üstə yığılmış qabları, ümumi gigiyena və sanitariyanı, zədələnmiş qabları, faktiki yoluxmaları və ya gəmirici, kif və həşərat əlamətlərini, drenaj sistemlərini, təcridetmə və təhlükəsizlik tədbirlərini, IPM taktikalarının istifadəsini (o cümlədən zəhərliliyi ən aşağı səviyyədə olan kimyəvi maddələrin istifadəsini və ciddi qabaqcıl idarəetmə qaydalarının tətbiqini, ümumi təyinatlı, lakin təhlükəli funiqantların, məsələn alüminium fosfidin tətbiqini) izləmək mümkündür.
DCN: 2020-AZB-034
76
2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI
MƏHSULLARIN KOMPLEKS İDARƏ OLUNMASI (ICM)
Məhsulların Kompleks İdarə Olunması (ICM) sistemi gəlirli məhsul yetişdirmək ehtiyacı ilə ekoloji məsuliyyətin bütün aspektləri arasında tarazlıq yaradır. Bu sistem Azərbaycan üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir, çünki ölkənin kənd təsərrüfatı təyinatlı torpaqlarında duzluluq və eroziya ilə bağlı ciddi problemlər yaranmışdır. Məhsulların idarə olunması ilə bağlı bəzi aspektlər, xüsusən də suvarmanın aparılması zərərvericilərə qarşı aparılan mübarizəyə və ekoloji problemlərin həllinə təsir edir.
Meyvə və üzüm bağlarında alaq otlarının lazımi qaydada idarə olunması uyğun və sağlam yaşıllığın əmələ gəlməsinə şərait yaradır, xəstəliklərin sayını azaldır, su resurslarının istifadəsini asanlaşdırır və eroziyanın qarşısını alır. Torpağı lazımi gübrələrlə təmin etməklə sağlam məhsul yetişdirmək olar. Belə olduqda xəstəliklərin, zərərvericilərin və alaq otlarının təsir gücü azalır. Növbəli əkin torpağın münbitliyini lazımi səviyyədə saxlayır. Paxlalı bitkilər torpağın tərkibindəki azotun miqdarını artırır, xəstəliklərə, zərərvericilərə və alaq otlarına qarşı mübarizəyə kömək edir.
Damla suvarma sistemlərinə gəldikdə əsasən sprinkler (yağmurlama) və yerüstü suvarma sistemləri üstün tutulur. Bu suvarma sistemlərinin sayəsində suya qənaət edilir və bitki lazımi miqdarda su qəbul edir. Bu suvarma sistemlərinin sayəsində yarpağın nəmliyi və çətirin rütubəti azalır, müəyyən xəstəliklərin qarşısı alınır, eləcə də suya olan tələbat və buxarlanma səviyyəsi aşağı düşür. Suvarma sistemlərinin sayəsində torpağın duzluluğunu azaltmaq mümkündür. Bu amillər PERSUAP sənədinin mövzusuna aid olmasa da, xəstəliklərə və zərərvericilərə qarşı mübarizə təcrid olunmuş şəkildə deyil, uzunmüddətli məhsul idarəetmə sisteminin ayrılmaz hissəsi kimi nəzərdən keçirilməlidir.
IPM üzrə məlumat kitabçasında müvafiq məsləhətlər və tövsiyələr verilmişdir.
İSTİFADƏ/TÖVSİYƏ OLUNAN PESTİSİDLƏRİN EFFEKTİVLİYİNİ TƏMİN ETMƏK ÜÇÜN GÖRÜLƏN TƏDBİRLƏR
Aşağıdakı tədbirlər istifadə və ya tövsiyə olunan pestisidlərin effektivliyini təmin edir. Effektivliyin artması nəticəsində daha az miqdarda pestisiddən istifadə edilir, onların tətbiq tezliyi azalır, eləcə də insanların və ətraf mühitin belə təsirlərə məruz qalmasının qarşısı müəyyən dərəcədə alınır.
MÜQAVMƏTİN YARANMASINA MANE OLMAQ ÜÇÜN PESTİSİDLƏRİN NÖVBƏLİ ŞƏKİLDƏ TƏTBİQ OLUNMASI
Əlavə 5-də PERSUAP sənədinə əsasən təsdiqlənmiş aktiv maddələrin siyahısı verilib. Müqaviməti idarə etməyin ən mühüm yollarından biri də eyni xəstəliyə/zərərvericiyə qarşı müxtəlif təsir mexanizmlərinə malik olan pestisidlərin istifadə olunmasıdır. Əlavə 3-də müxtəlif təsir mexanizmlərinin, kimyəvi qrupların və Azərbaycanda tətbiq olunan aktiv maddələrin siyahısı verilib.
Pestisidlərdən istifadə etdikdə hədəf zərərvericinin müqavimət yaratması riski ilə üzləşirik, yəni zərərvericilər nəinki kimyəvi məhsula, hətta eyni kimyəvi qrupa aid olan aktiv maddə tərkibli kimyəvi məhsullara qarşı zəif reaksiya göstərir. Müxtəlif kimyəvi qruplara məxsus olan pestisidlər eyni təsir mexanizmi nümayiş etdirdikdə belə aktiv maddələrə qarşı müqavimət yarana bilər. Bu proses çarpaz müqavimət adlanır.
Eyni pestisidlərdən davamlı şəkildə istifadə etdikdə zərərvericilərdə həmin kimyəvi maddəyə qarşı müqavimət yaranır. Ona görə də pestisidlərin istifadəsini azaltmaq və mümkün olduqda müxtəlif təsir mexanizmlərinə malik olan pestisidləri növbəli şəkildə tətbiq etmək lazımdır.
DCN: 2020-AZB-034
77
2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI
Xəstəliklərə/zərərvericilərə qarşı mübarizə proqramında müxtəlif kimyəvi qruplara məxsus olan aktiv maddələr ibarət pestisidlərin istifadəsi nəzərdə tutulmalıdır.
Xəstəliklərin/zərərvericilərin müqaviməti barədə əlavə məlumat almaq üçün Qlobal
Müqavimət Tədbirləri Komitəsinin (GRAC) aşağıdakı internet səhifələrinə müraciət edə bilərsiniz:
Insecticide Resistance Action Committee: www.irac-online
Fungicide Resistance Action Committee: www.frac.info
Herbicide Resistance Action Committee: www.hracglobal.com
Rodenticide Resistance Action Committee: www.rrac.info
PESTİSİDLƏRİN İSTİFADƏSİNİN AZALDILMASI
İnsan sağlamlığı və ətraf mühit üçün yaranan riskləri azaltmaq və zərərvericilərin müqavinmətinə qarşı mübarizə aparmaq üçün pestisidlərin istifadəsini azaltmaq lazımdır. Ona görə də kimyəvi dərmanlar yalnız ehtiyac yarandıqda tətbiq olunmalıdır. Belə ehtiyaclar isə sahələri mütəmadi şəkildə yoxlamaqla və müşahidə etməklə müəyyənləşdirilməlidir, çünki bəzi hallarda xəstəliklər/zərərvericilər məhsulun sağlamlığı üçün ciddi risk yarada bilir və iqtisadi ziyanlılıq həddinə uyğun olaraq müalicə tədbirləri görmək lazım gəlir. Ona görə də layihə heyəti sahəlin müşahidəsi üsullarının tətbiqi, eləcə də iqtisadi ziyanlılıq həddi ilə bağlı məlumatların qiymətləndirilməsi və zərərvericilərin yayılma məkanı və vaxtı haqqında məlumat toplama alətlərinin istifadəsi üzrə təlimatlandırılmalıdır.
Bəzi pestisidlər (o cümlədən funqisidlər) çox effektiv profilaktik təsirə malikdir və onların müalicə etmək potensialı məhdud olur. Başqa sözlə desək, bu pestisidlər inkişaf etmiş xəstəliyə/zərərvericiyə qarşı tətbiq edildikdə daha az dəyərə malik olur və tipik olaraq sahə müşahidələrinin nəticələrinə uyğun olaraq istifadə edilmir. Bununla belə, əksər hallarda xəstəliyin/zərərvericinin inkişafına şərait yaradan risk faktorlarını müəyyənləşdirmək mümkün olur və profilaktik müalicələrin tətbiqinə ehtiyac yaranır. Ona görə də layihə heyətinə profilaktik pestisidlərin ən effektiv şəkildə təsir göstərdiyi hallarda tətbiq olunması və bunun üçün müvafiq risk faktorlarının müəyyənləşdirilməsi üzrə təlimlər keçirilməlidir. Aşağıdakı IPM tədbirləri pestisidlərin istifadəsini azaltmaq və uzunmüddətli/dayanıqlı məhsul istehsalı baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir (Əlavə 1 və 2).
SAXTA VƏ KÖHNƏ MƏHSULLARDAN QORUNMAQ ÜÇÜN FERMERLƏRİN MÜVAFİQ
MƏLUMATLARLA TƏMİN EDİLMƏSİ
Bəzi ölkələrdə saxta və köhnə pestisidlərin satışı və istifadəsi ciddi problemlərin yaranmasına səbəb olub. Belə məhsullara qarşı mübarizə tədbirləri ölkələrdən asılı olaraq dəyişir. Layihənin işçiləri fəaliyyət göstərdikləri ölkədə saxta və köhnə pestisidlərin mövcudluğundan xəbərdar olmalı və fermerləri belə hallardan qorumaq üçün məsləhət (məsələn, pestisidlərin etibarlı təchizatçılardan alınması, effektivliyin yoxlanılması, sahə müşahidələrinin nəticələrinə əsasən pestisidlərin dəyişdirilməsi və s.) verməlidirlər. Tədarük və istifadə olunan bütün pestisidlər elə qeydə alınmalıdır ki, hər pestisid qabının yaxud partiyasının auditini istehsalçıdan yekun tətbiq sahəsinə kimi aparmaq mümkün olsun.
DCN: 2020-AZB-034 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 78
ƏLAVƏ 2: AZƏRBAYCAN ÜÇÜN MƏHSULLAR, XƏSTƏLİKLƏR, ZƏRƏRVERİCİLƏR VƏ PROFİLAKTİK/MÜALİCƏVİ IPM ALƏTLƏRİ VƏ TAKTİKİ ÜSULLARI
IPM CƏDVƏLİNİN YENİLƏNMƏSİ:
Əvvəlki ASAP və SAF layihələri çərçivəsində hazırlanmış PERSUAP sənədlərində həmin layihələrin əhatə etdiyi məhsullar üçün nəzərdə tutulmuş IPM cədvəli verilmişdir. Bu cədvəldə verilmiş sadə IPM alətləri ən mühüm xəstəliklərin/zərərvericilərin idarə olunması üçün nəzərdə tutulub. IPM cədvəlləri Azərbaycanda IPM sistemini müxtəlif əhatəli alətlərin vasitəsilə dəstəkləyən milli institutlarla əməkdaşlıq edən layihə aqronomları üçün başlanğıc nöqtəsi hesab edilir.
IPM alətləri haqqında məlumatlar ABŞ-ın informasiya-məsləhət xidməti mərkəzlərinin internet səhifələrindən götürülmüş, çünki bu mərkəzlər IPM alətləri barədə məlumat verir və EPAnın təsdiqlədiyi, lakin əksər hallarda Avrasiyanın şəraitinə uyğun gəlməyən pestisidlərə dair tövsiyə vermək üstünlüyünə malikdir. Əlavə məlumatlar isə QHT-lərin idarə etdiyi informasiyaməsləhət xidməti mərkəzlərinin internet səhifələrindən götürülmüşdür. Bu məlumatlar yığcam olsa da, yerli xəstəliklərə/zərərvericilərə qarşı mübarizə aparmaq üçün istifadə olunan alətləri özündə əks etdirir. Bundan başqa, QHT-lərə və digər donorlara məxsus olan beynəlxalq vebsaytlardan götürülmüş məlumatlar müqayisə edilərək yoxlanılmışdır. Bununla belə, regional və beynəlxalq vebsaytlarda, məsələn CABI-nin vebsaytında EPA-nın təsdiqləmədiyi və yerli şəraitdə qeydiyyatdan keçməyən pestisidlər tövsiyə oluna bilər. USAID-in layihələrində belə pestisidlərin istifadəsi qadağan edilir.
Layihənin IPM üzrə məlumat kitabçasında bütün əvvəlki tövsiyələr və məsləhətlər öz əksini tapmışdır. Layihə aqronomları bu sənədi yeniləyərək layihələrin əhatə etdiyi məhsullar üçün alətlər bazası hazırlaya bilərlər.
YENİ DƏYƏR ZƏNCİRLƏRİ
USAID Özəl Sektorun İnkişafı layihəsi əvvəlki layihələrin əhatə etmədiyi yeni dəyər zənciri məhsullarını hədəfə alıb və IPM cədvəlində bu məhsullara uyğun düzəlişlər edilib. Bu məlumatların əsas hissəsi bitkilər və xəstəliklər/zərərvericilər üzrə dünyanın ən böyük məlumat bazası olan CABI-dən və əksər xəstəliklər/zərərvericilərlə bağlı faktları özündə əks etdirən və onları müəyyənləşdirmək üçün onlayn bələdçi kimi istifadə olunan Plantwise Knowledge Bank (www.plantwise.org) bazasından götürülmüşdür. Bəzi məlumatlar isə Beynəlxalq Bitki Mühafizəsi Konvensiyasına əsasaən Avropa və Aralıq Dənizi ölkələri, o cümlədən Azərbaycan üçün regional bitki mühafizəsi təşkilatı kimi fəaliyyət göstərən EPPO-nun mənbələrindən əldə edilmişdir. Bu mənbələrdə Qabaqcıl Bitki Mühafizəsi Təcrübəsi üzrə Standartlar nəşr edilmiş, invaziv zərərvericilərə qarşı həyata keçirilən profilaktik tədbirlər haqqında məlumat verilmiş və zərərverici riskləri qiymətləndirilmişdir (www.eppo.org). Pestisidlərlə bağlı məlumatlar nisbətən köhnə olsa da, müvafiq bitkilərin zərərvericilərinə və mübarizə metodlarına dair faydalı tövsiyələri özündə əks etdirir. Pestisidlərlə bağlı tövsiyələr EPA-nın qeydiyyat tələblərinə uyğun olaraq müqayisə edilmiş və yoxlanılmışdır.
Aşağıda yeni dəyər zəncirlərinə dair tövsiyələr verilib. PERSUAP sənədinin yığcam olması üçün mövcud məhsullarla bağlı bütün yenilənmiş və düzəliş edilmiş məsləhətlər yalnız IPM üzrə məlumat kitabçasına daxil edilib.
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 79
USAID ÖZƏL SEKTORUN İNKİŞAFI LAYİHƏSİNİN DƏSTƏKLƏDİYİ
DƏYƏR ZƏNCİRLƏRİ ÜZRƏ TƏTBİQ OLUNAN IPM (XƏSTƏLİKLƏRƏ VƏ
ZƏRƏRVERİCİLƏRƏ QARŞI KOMPLEKS MÜBARİZƏ) VƏ ICM (MƏHSULUN KOMPLEKS İDARƏ OLUNMASI) ALƏTLƏRİ VƏ
TAKTİKALARI
Bu sənəddə Layihənin dəstəklədiyi dəyər zəncirləri üzrə IPM (Xəstəliklərə və Zərərvericilərə Qarşı Kompleks Mübarizə Tədbirləri) sistemlərinin tətbiq olunmasına dair tövsiyələr verilib. Duzluluğun və eroziyanın idarə olunması mühüm əhəmiyyət daşıyır, ona görə də ICM (Məhsulların Kompleks İdarə Olunması) ilə bağlı məsləhətlərdə IPM sistemləri ilə yanaşı məhsul istehsalının bütün aspektləri nəzərə alınıb.
ICM SİSTEMİNDƏ PLANLAŞDIRMAYA VƏ MONİTORİNQƏ XÜSUSİ DİQQƏT
YETİRMƏK VƏ AŞAĞIDAKI AMİLLƏRİ NƏZƏRƏ ALMAQ LAZIMDIR.
Növbəli əkinçilik: Müxtəlif məhsulların növbəli şəkildə əkilməsi çox faydalıdır. Belə ki, növbəli əkin torpağın münbitliyini artırır, məsələn xam torpaqların əkinə cəlb olunması münbitliyin artmasına səbəb olur. Payız aylarında yaşıl örtüyün təmin edilməsi nitratın yuyulmasının qarşısını alır. Növbəli əkin həmçinin alaq otlarının, xəstəliklərin və zərərvericilərin həyat siklini pozaraq onların təsir gücünü azaldır. Uyğun müqavimətli məhsul sortlarından istifadə etməklə belə halların qarşısını almaq olar.
Torpağın idarə olunması: Təsərrüfatın əsas təbii resursu torpaqdır. Torpağın sabitliyinin, münbitliyinin və strukturunun qorunması ICM planında mühüm yer tutur. Bəzi torpaq növlərində külək və ya suyun eroziya yaratması çox təhlükəli fəsadlara gətirib çıxarır, ona görə də belə riskləri müəyyənləşdirmək və azaltmaq lazımdır. Bu istiqamətdə görülən tədbirlərə daimi ot örtüyünün yaradılmasını və ya eroziyadan mühafizə zolağının əkilməsini aid etmək olar. Kultivasiya üsulları və vaxtı torpağın strukturuna təsir edən əsas amillərdən biridir. Şumsuz kultivasiya (becərmə) şumlamadan daha az enerji tələb edir, torpaqdakı faunaya az ziyan vurur və eroziyanı azaldır. Bununla belə, nəticə etibarilə alaq otlarında yaranmış dəyişikliklərlə əldə edilən fayda arasında tarazlıq yaratmaq lazımdır.
Bitkinin qidalanması: Azotu fiksasiya edən bitkilərin və yaşıl peyinin istifadəsi, o cümlədən məhsulun boy atma tələbatının ödənilməsi üçün müvafiq gübrələmə strategiyasının planlaşdırılması həm iqtisadi, həm də ekoloji baxımdan sağlam yanaşma hesab edilir. Bütün gübrələr diqqətlə, ehtiyatla və sahə sərhədlərini pozmamaq şərtilə verilməli, canlı təbiətə və su resurslarına ziyan vurulmamalıdır. Gübrənin tətbiq vaxtının düzgün təyin edilməsi böyük əhəmiyyət daşıyır.
Su resurslarının idarə olunması: Azərbaycanın əksər bölgələrində, xüsusən də sahələrin suvarıldığı və torpağın duzluluğu ilə bağlı problemlərin yarandığı ərazilərdə su resurslarının düzgün idarə olunması mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Ona görə də ICM strategiyası əsasında uzunmüddətli dayanıqlığı təmin etmək üçün suyun saxlanılması, istifadəsi və su mənbəyinin müəyyənləşdirilməsi yollarını nəzərə almaq lazımdır. Ənənəvi suvarma metodları torpaqda duzluluğun artmasına və maili ərazilərdə eroziyanın güclənməsinə səbəb ola bilər. Daha müasir texniki üsulların, xüsusən də qapalı suvarma sistemlərinin sayəsində su itkisini azaltmaq, məhsulu daha dəqiq suvarmaq, eroziyanı azaltmaq və duzluluğu lazımi səviyyədə saxlamaq mümkündür.
Məhsulun qorunması: ICM strategiyasının ən vacib aspekti xəstəliklərin və zərərvericilərin effektiv IPM sistemi vasitəsilə idarə edilməsidir. Belə mübarizənin ənənəvi tədbirlərlə, növbəli əkin və sort seçimi ilə aparılması ilkin müdafiə xətti hesab edilir. Bununla belə,
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 80
əksər təsərrüfatlarda alaq otlarının, həşəratların və ya xəstəliklərin yayılması və invaziyası (zəbt etməsi) qaçılmazdır. Belə zərərvericilər iqtisadi itki törətməsə belə nəzarət altında saxlanılmalıdır. Məhsula nəzarət etməklə, məsələn sahədə tələ qurmaqla və ya zərərvericiləri axtarmaqla onların təsir gücünü azaltmaq olar.
Mübarizə aparmaq zərurəti yarandıqda bütün alternativ variantları nəzərə almaq lazımdır. Xüsusilə, istixana şəraitində yerişdirilən məhsullar və meyvələr üçün bioloji mübarizə metodlarının araşdırılması məsləhət görülür. Əksər hallarda kimyəvi mübarizə uyğun seçim olaraq qalır və müasir dövrdə əksər bitki qoruma məhsulları ICM tələblərinə uyğun olaraq hazırlanıb. Başqa sözlə desək, bu məhsullar xüsusi zərərvericiləri məhv edərək xeyirli orqanizmlərə heç bir mənfi təsir göstərmir və zərərverici məhv olduqdan sonra sürətlə parçalanaraq zərərsiz maddələrə çevrilir. Preparatı, dozanı, tətbiq vaxtını və metodunu diqqətlə seçərək hədəfdə olmayan orqanizmlərə dəyən təsirləri azaltmaq olar.
Tullantıların idarə olunması: Tullantıların lazımi qaydada idarə edilməsi vacibdir. İstifadə edilməyən aqrokimyəvi maddələri və qabları düzgün yerləşdirməklə və dərmansəpən avadanlığı yumaqla tullantıların təsirini azaltmaq olar. Məhsul qalıqlarını və heyvan tullantılarını toplayaraq məhv etmək və ya onların tərkibindəki zərərvericiləri məhv edərək kompost hazırlamaq və torpağın yaxşılaşdırılması üçün istifadə etmək lazımdır. Tullantı suları, xüsusən də məhsulun yuyulması üçün istifadə olunmuş suyu ehtiyatla utilizasiya etmək lazımdır ki, hər hansı bitki xəstəliyinin digər məhsullara keçməsi riski azalsın və ya qarşısı alınsın.
Canlı təbiətin və landşaftın idarə olunması: ICM strategiyası əsasında ayrı-ayrı əkin sahələri deyil, bütöv təsərrüfat planlaşdırılır. Əkilməyən sahələr, ağaclar, yaşıl çəpərlər, su yolları, sahənin kənar hissələri, xam torpaqlar, kövşənliklər və s. canlı təbiətin və biomüxtəlifliyin qorunmasında mühüm rol oynayır, zərərvericilərə qarşı mübarizədə faydalı orqanizmlərin mənbəyini təşkil edir, eroziyanı azaldır və məhsulları kəskin hava şəraitinin təsirlərindən qoruyur.
Planlaşdırma və qiymətləndirmə: Uzunmüddətli məqsədlərin həyata keçirilməsində fermerlərə kömək etmək üçün planlaşdırılmış yanaşmanın tətbiq edilməsi, texniki inkişafla bağlı məlumatları yeniləmək və yaymaq, eləcə də fermerlər üçün müvafiq təlimləri keçmək mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Hesablamaların əhəmiyyətini xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Fermerlər müvafiq hesablamaların və ölçmələrin sayəsində növbəti addımların nə dərəcədə uğurlu olacağını müəyyən edir və gələcək planlarını uyğunlaşdıraraq təkmilləşdirirlər.
DCN: 2020-AZB-035
81
2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI
TAKTİKALARI
GİRİŞ VƏ IPM CƏDVƏLİ: ANLAYIŞLAR, METODLAR, MƏLUMATLAR
VƏ XƏTALAR
Aşağıdakı məlumatlar layihənin dəyər zəncirlərinə (DZ) uyğun IPM sistemlərinin əsasını təşkil edir. Layihənin heyəti belə məlumatları təcrid olunmuş şəkildə deyil, fermerlərlə və milli informasiya-məsləhət xidməti mərkəzləri ilə birgə əməkdaşlıq çərçivəsində hazırlamalı və məhsulun qorunması ilə bağlı verilən tövsiyələri mütəmadi olaraq təkmilləşdirməlidirlər.
İNKİŞAF KONSEPSİYASI
Bu bölmədə verilmiş məlumatlar yerli şəraitə uyğunlaşdırılmalıdır. Məlumatlar Azərbaycanda müsbət nəticə verən profilaktik alətlərin və taktikaların hazırlanması və sınaqdan keçirilməsi üçün nəzərdə tutulub. Məhsul cədvəlində isə yerli ekspertlərin müştəri fermerlərə təqdim edə biləcəyi alətlər, taktikalar, zərərvericilər və zədə/ziyan dərəcələri öz əksini tapmışdır.
IPM cədvəlində yerli resurslara və imkanlara uyğun gəlməyən texnologiyalardan bəhs edilmir, məsələn xəstəlik və zərərvericilərin yayılacağını proqnozlaşdıran kompüter modellərinə qoşulmuş meteoroloji stansiyaların texniki xidməti üçün vəsait çatışmır və yerli fermerlər belə kompüterləri asanlıqla əldə edə və ya işlədə bilmirlər. Məsələnin həlli yollarından biri də ödənişli xidmət təklif etməkdir. Belə olduqda fermerlər stansiyaların nə dərəcədə faydalı olacağını anlayacaq və onlara sərmayə yatıracaqlar. Beləliklə, kompüter xidməti təminatçıları da öz növbəsində fermerlər üçün daha yaxşı dəyərə malik olan davamlı mal və xidmətləri təklif etməyə məcbur olacaq.
METODLAR
USAID-in Azərbaycanda həyata keçirdiyi layihələr və yerli ekspertlərlə əməkdaşlıq çərçivəsində hədəf məhsullar, əlaqəli xəstəliklər, zərərvericilər və alaq otları təhlil edilərək seçilmişdir.
Aşağıdakı IPM alətləri ilkin mərhələdə ABŞ-ın dövlət informasiya-məsləhət xidməti vebsaytlarından götürülüb. Bu alətlərin vasitəsilə EPA tərəfindən təsdiqlənmiş pestisidləri tövsiyə etmək mümkün olsa da, Avropa-Asiya mühitinə tətbiq etmək həmişə müsbət nəticə vermir. Əlavə məlumatlar QHT-lərin idarə etdiyi regional informasiya-məsləhət xidməti üzrə vebsaytlardan əldə edilir. Bu vebsaytlarda yerli xəstəliklərə və zərərvericilərə qarşı mübarizədə yaranmış problemləri həll etmək üçün lazım olan xüsusi alətlər haqqında məlumat verilir. QHT-lərin və digər donor təşkilatların təqdim etdiyi beynəlxalq vebsaytlardan əldə edilmiş digər məlumatlar yoxlanılmışdır. Bununla belə, yerli və regional vebsaytlarda (məsələn, CABİ və ya EPPO-ya məxsus olsan vebsaytlarda) EPA-nın yaxud yerli orqanların təsdiqləmədiyi pestisidlər tövsiyə oluna bilər. Belə pestisidlər USAID-in layihələrində istifadə edilməməlidir.
IPM İLƏ BAĞLI İNFORMASİYA MƏNBƏLƏRİ
Kommersiya məqsədləri üçün faydalı və gəlirli olan profilaktik IPM alətləri və taktikaları ABŞ-ın 2 ən böyük ştatında, Kaliforniyada və Floridada tətbiq edilir. Bu alətlər və taktikalar geniş çeşidli məhsullarda müsbət nəticə verir. USAID-in fəaliyyət göstərdiyi əksər
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 82 AZƏRBAYCAN ÜÇÜN TƏKLİF OLUNAN PROFİLAKTİK VƏ MÜALİCƏVİ IPM ALƏTL
ƏRİ VƏ
ölkələrdən fərqli olaraq, hər iki ştat orta-mülayim və subtropik iqlimə malikdir. Bu ştatlarda fəaliyyət göstərən universitetlərin təcrübədayaq məntəqələrinə məxsus vebsaytlarda IPM ilə bağlı sağlam tövsiyələr verilir və EPA-nın təsdiqlədiyi pestisidlərin istifadəsi məsləhət görülür. Digər ştatların informasiya-məsləhət xidməti mərkəzlərində kommersiya baxımından dəyərli olan və mülayim iqlimdə yetişən geniş çeşidli məhsullara tətbiq olunan IPM strategiyaları təklif edilir. Havay informasiya-məsləhət xidməti mərkəzlərinin vebsaytlarında isə unikal subtropik məhsullarla bağlı müxtəlif məlumatlar təqdim edilir.
CABİ (Kənd Təsərrüfatı və Bioloji Elmlər Mərkəzi) təşkilatı xəstəliklər, zərərvericilər və məhsullar üzrə dünyanın ən geniş məlumat bazasına malikdir. Təşkilatın Plantwise Knowledge Bank (www.plantwise.org) adlı platformasında dünyanın müxtəlif yerlərindən toplanmış əksər xəstəliklərlə və zərərvericilərlə bağlı faktlar və məlumatlar təqdim edilir.
EPPO Avropada və Aralıq dənizi ölkələrində, o cümlədən Azərbaycanda bitki karantini və mühafizəsi üzrə təşkilatdır. Bu təşkilat Beynəlxalq Bitki Mühafizəsi Konvensiyası çərçivəsində təsis edilmişdir. Təşkilat xəstəlik və zərərverici riskinin qiymətləndirilməsi barədə məlumatlar verir və invaziv zərərvericilərlə bağlı xəbərdarlıq edir. EPPO həmçinin əsas məhsullar üçün Qabaqcıl Bitki Mühafizəsi Təcrübəsinə dair Standartlar dərc etmişdir. Təşkilatın pestisidlərlə bağlı təqdim etdiyi məlumatlar müəyyən dərəcədə köhnəlsə də, nəzərdə tutulmuş məhsullara ziyan vuran xəstəliklərə və zərərvericilərə qarşı mübarizədə istifadə olunan texniki üsullar barədə faydalı informasiya əldə etmək olar.
MƏHSULLARIN KOMPLEKS İDARƏ OLUNMASI (ICM)
Məhsulların Kompleks İdarə Olunması (ICM) sistemi gəlirli məhsul yetişdirmək ehtiyacı ilə ekoloji məsuliyyətin bütün aspektləri arasında tarazlıq yaradır. Bu sistem Azərbaycan üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir, çünki ölkənin kənd təsərrüfatı təyinatlı torpaqlarında duzluluq və eroziya ilə bağlı ciddi problemlər yaranmışdır. Məhsulların idarə olunması ilə bağlı bəzi aspektlər, xüsusən də suvarmanın aparılması zərərvericilərə qarşı aparılan mübarizəyə və ekoloji problemlərin həllinə təsir edir.
Meyvə və üzüm bağlarında alaq otlarının lazımi qaydada idarə olunması uyğun və sağlam yaşıllığın əmələ gəlməsinə şərait yaradır, xəstəliklərin sayını azaldır, su resurslarının istifadəsini asanlaşdırır və eroziyanın qarşısını alır. Torpağı lazımi gübrələrlə təmin etməklə sağlam məhsul yetişdirmək olar. Belə olduqda xəstəliklərin, zərərvericilərin və alaq otlarının təsir gücü azalır. Növbəli əkin torpağın münbitliyini lazımi səviyyədə saxlayır. Paxlalı bitkilər torpağın tərkibindəki azotun miqdarını artırır, xəstəliklərə, zərərvericilərə və alaq otlarına qarşı mübarizəyə kömək edir.
Damla suvarma sistemlərinə gəldikdə əsasən sprinkler (yağmurlama) və yerüstü suvarma sistemləri üstün tutulur. Bu suvarma sistemlərinin sayəsində suya qənaət edilir və bitki lazımi miqdarda su qəbul edir. Bu suvarma sistemlərinin sayəsində yarpağın nəmliyi və çətirin rütubəti azalır, müəyyən xəstəliklərin qarşısı alınır, eləcə də suya olan tələbat və buxarlanma səviyyəsi aşağı düşür. Suvarma sistemlərinin sayəsində torpağın duzluluğunu azaltmaq mümkündür. Bu amillər PERSUAP sənədinin mövzusuna aid olmasa da, xəstəliklərə və zərərvericilərə qarşı mübarizə təcrid olunmuş şəkildə deyil, uzunmüddətli məhsul idarəetmə sisteminin ayrılmaz hissəsi kimi nəzərdən keçirilməlidir.
MƏHSUL CƏDVƏLİNDƏ VERİLMİŞ MƏLUMATLARIN İSTİFADƏSİ
Müxtəlif məhsul çeşidlərini, aqronomik şərtləri və texniki mübarizə üsullarını nəzərə alsaq, aşağıdakı məlumatlar effektiv mübarizə sisteminin yaradılmasına dair ilkin təlimatlar kimi təqdim edilib. Əksər məlumatlar xarici region ölkələrindən götürülüb və Azərbaycanın
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 83
yerli şəraitinə uyğun olmaya bilər. Aqronomluq elmi inkişaf etdikcə və kommersiya baxımından alternativ variantlar artdıqca belə məlumatlar mütəmadi şəkildə yenilənir. İnformasiya-məsləhət materialları (təlim materialları, çap məhsulları, elektron sənədlər və s.) həmişə yoxlanılmalı və zərurət yarandıqda yerli şəraitə uyğunlaşdırılmalıdır. Bu prosesdə ən son elmi nailiyyətlər və kommersiyanın inkişafı nəzərə alınmalıdır.
Profilaktik IPM alətləri və taktikaları Müalicəvi IPM alətləri Əksər xəstəliklər və zərərvericilər üçün
• Pestisid riskini anlamaq üçün xəstəlikləri və zərərvericiləri müşahidə edin, araşdırın və müəyyənləşdirin.
• Təbii yırtıcılar, parazitlər və xəstəliklər əksər zərərvericiləri, alaq otlarını və xəstəlikləri nəzarət altında saxlayır. Pestisidlərin həddən artıq miqdarda verilməsi xeyirli orqanizmlərin məhvinə və ikinci dərəcəli xəstəliklərin və zərərvericilərin yayılmasına səbəb ola bilər.
• Məhsulun (bitkinin) mütəmadi şəkildə nəzarət altında saxlanılması yayılmış xəstəliklərin/zərərvericilərin müəyyənləşdirilməsi və onların qarşısının alınması üçün ən çox tövsiyə edilən taktikalardan biridir. Mütəmadi nəzarətin sayəsində pestisidlərin miqdarını azaltmaq olar.
• Xəstəliklərə/zərərvericilərə qarşı davamlı və ya dözümlü olan mədəni, hibrid və adi sortların təsdiqlənmiş (sağlam) toxumlarından/tinglərindən istifadə edin.
• Toxumların müalicəsi xəstəlik və zərərvericilərin qarşısının alınmasında müsbət rol oynayır. Müalicə tədbirləri yalnız ixtisaslaşmış
• Etiketdə və TMV vərəqində (əgər varsa) verilmiş təlimatları həmişə oxuyun və risk azaltma tədbirləri ilə tanış olun. Etiketlərdə və TMV vərəqlərində məhsullara, xəstəliklərə, zərərvericilərə və dərman dozalarına dair tövsiyələr verilməlidir.
• Xəstəlikdə/zərərvericidə/alaq otunda hər hansı pestisidə və ya pestisid növünə qarşı müqavimətin yaranması riskini azaltmaq üçün müxtəlif təsir mexanizminə malik olan preparatları mümkün olduqda növbəli şəkildə istifadə edin.
• Herbisidlər əsasən iri kommersiya təsərrüfatları üçün qeydiyyatdan keçib, yəni əksər herbisidlər bahadır və ona görə də kiçik fermerlər alaq otlarını toxa ilə və ya əllə çıxarırlar.
• Toxumun müalicəsi müvafiq fərdi mühafizə vasitələri ilə təmin edilmiş ixtisaslı mütəxəssislər tərəfindən və təsdiqlənmiş dərmansəpən avadanlıqla aparılmalıdır.
Toxumun müalicəsi kiçik fermerlər tərəfindən aparılmamalıdır.
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 84
XƏSTƏLİKLƏR/ZƏRƏRVERİCİLƏR VƏ ƏVVƏLKİ LAYİHƏLƏRDƏ
ÜÇÜN PROFİLAKTİK VƏ MÜALİCƏVİ IPM ALƏTLƏRİ VƏ TAKTİKİ ÜSULLARI X
MƏHSULLAR,
ƏHATƏ OLUNMAYAN MƏHSULLAR
əstəlik və zərərvericilərin növü
Profilaktik IPM alətləri və taktikaları Müalicəvi IPM alətləri
müəssisələrdə peşəkar mütəxəssislər tərəfindən həyata keçirilməlidir.
• Torpağın strukturunu, pH səviyyəsini, mikro və makro-qida tərkibini müəyyənləşdirmək üçün müvafiq analizlər aparın.
• Torpaqdakı xəstəlikləri idarə etmək və suvarma suyunun miqdarını azaltmaq məqsədilə mütəmadi nəmlik analizləri aparın.
• Tirəli əkin sistemindən istifadə edərək suvarmanı və torpağın nəmliyini daha yaxşı idarə edin və tinglərin/şitillərin inkişafını sürətləndirin.
• Damla suvarma asma sprinkler (yağmurlama)
sistemindən daha yaxşı nəticə verir. Damla suvarma sistemləri çətirin rütubətini, xəstəlik riskini və torpaq eroziyasını azaldır.
• Minimum və sıfır becərmə, qoruyucu bitki əkini, terraslama və kontur şumlama vasitəsilə torpağı mühafizə edin.
• Torpağın və nəmliyin analizi əsasında suvarmanı və gübrələməni lazımi qaydada aparmaqla bitkinin sağlam inkişafını təmin edin. Həddən artıq miqdarda gübrə vermək olmaz, əks halda bitkilər xəstəlik və zərərvericilərin təsirinə qarşı həssaslaşar.
• Müxtəlif bitkiləri cərgələrin arasına əkin və növbəli əkin sistemi tətbiq edin.
• Üzvi mulçalardan və qoruyucu bitkilərdən istifadə edərək alaq otlarının inkişafına mane olun, suvarma suyunu mühafizə edin, torpağın nəmliyini nəzarət altında saxlayın və torpağı sürətli duzlaşmadan qoruyun.
• Azotu fiksasiya edən paxlalı bitkiləri növbəli şəkildə əkərək, üzvi azotdan və aqrar-meşəçilik
• Kimyəvi preparatları damla suvarma sistemlərinin vasitəsilə verməklə və ya toxumu müalicə etməklə neonikotinoid insektisid riskini azaltmaq olar, lakin belə tədbirləri məhsulun çiçəkləndiyi dövrdə həyata keçirmək olmaz.
• Tövsiyə olunan təsiredici maddələrin adları aşağıda verilib. Zəhmət olmasa Azərbaycanda qeydiyyatdan keçmiş pestisidlərin siyahısından (Əlavə 8) həmin tərkibdə olan pestisidləri axtarın.
• Fermerlər hər bir pestisidi vaxtında və düzgün qaydada tətbiq etmək üçün etiketdəki təlimatları oxumağı və yerinə yetirməyi öyrənməlidirlər.
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 85 Xəstəlik və zərərvericilərin növü
Qəhvəyi mərmər bağacıqlar (taxtabitilər), BMSB (Halyomorpha halys)
Profilaktik IPM alətləri və taktikaları Müalicəvi IPM alətləri
üsullarından istifadə edərək torpağı üzvi azotla zənginləşdirin və onun strukturunu yaxşılaşdırın.
• Peyin və kompostdan istifadə edərək torpağı üzvi maddələrlə zənginləşdirin, torpaqda yaşayan patogen orqanizmlərin sayını azaldır, nəmliyi lazımi səviyyədə saxlayın, eləcə də mədən yanacağından alınan bahalı sintetik azot gübrələrinə olan ehtiyacı azaldın.
• Sanitariya: Məhsul yığımında sonra sahədəki və sahənin yaxınlığındakı bitki qalıqlarını və alaq otlarını məhv edin.
• Bitkinin inkişaf mərhələsinə yaxud mövsümə uyğun olaraq xronoloji ardıcıllıqla təşkil edilmiş xəstəliklərə və zərərvericilərə qarşı mübarizə planı hazırlayın. Həmin planda digər istehsal taktikaları ilə yanaşı bütün və ya bəzi profilaktik və müalicəvi taktikaları öz əksini tapmalıdır.
• Kiçik fermerlər alaq otlarına qarşı əllə və ya toxa ilə mübarizə aparırlar.
• Yetkin həşəratların istixanaya girməsinə mane olan pəncərə və ventilyasiya ekranlarından (tor örtüklərdən) istifadə edin.
• Qəhvəyi mərmər bağacıqlar (taxtabitilər) geniş çeşidli məhsullara, o cümlədən almaya, fındığa, şaftalıya, pomidora, xiyara və üzümə ziyan vurur. Son illər bu zərərverici Qafqaz regionunda da müşahidə edilmişdir. Zərərvericiyə qarşı istifadə olunan təbii yırtıcıların və parazitlərin sayı nisbətən azdır. Bəzi yırtıcı həşəratların vasitəsilə orta səviyyədə mübarizə aparmaq olar.
• Evlərdə, tövlələrdə, çöl şəraitində tikilmiş tualetlərdə qışlayan və ya toplanan mərmər bağacıqları toplayaraq məhv etmək lazımdır.
Mərmər bağacıqlara (taxtabitilərə) qarşı mübarizə aparmaq üçün tövsiyə olunan preparatların əksəriyyəti istifadəsi məhdudlaşdırılmış pestisidlərdir (məsələn piretroidlər - alfasipermetrin, siflutrin, lambda-sihalotrin, zetasipermetrin), çünki bu pestisidlər təbii yırtıcılara, suda yaşayan orqanizmlərə mənfi təsir göstərir və zərərvericidə müqavimət yarada bilir. Mübarizə məqsədilə istifadə olunan digər kimyəvi preparatlara neonikotinoidləri (klotianidin, imidakloprid) aid etmək olar. Bu pestisidlər arı koloniyalarına uzunmüddətli təsir göstərdiyi üçün
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 86 Xəstəlik və zərərvericilərin növü
Profilaktik IPM alətləri və taktikaları Müalicəvi IPM alətləri
• Zərərli bağacıqlara qarşı mübarizə aparmaq üçün meyvə bağının meşəlik və ya tikili olan tərəflərinə feromon tələləri qoyun, erkək fərdlərin hərəkətinə və yay aylarında təzahür edən nimfalara nəzarət edin.
• Mübarizəyə başlama həddi müəyyən edilməyib. Ona görə də bağacıqlar sahədə və ya meyvə bağlarında müşahidə edildikdən və meyvə əmələ gəlməyə başladıqdan sonra mübarizə tədbirləri görülməlidir.
qlobal səviyyədə araşdırılır.
Ona görə də pestisidlər iqtisadi baxımdan əsaslandırılaraq yalnız hədəf zərərvericiyə tətbiq olunmalıdır, məsələn bu kimyəvi dərmanları yalnız sahənin kənarlarına və zərərvericinin yayıldığı ağaclara səpmək lazımdır.
• bifentrin (10% və aşağı konsentrasiyada)*
• kotianidin ALMA Xəstəlik və zərərvericilərin növü
Alma meyvəyeyəninin (Cydia pomonella) meyvədə tunelşəkilli yol açan sürfələri
Profilaktik IPM alətləri və taktikaları Müalicəvi IPM alətləri
• Sanitariya: Tökülmüş və infeksiyalı almaları, o cümlədən yığımdan sonra sahədə qalmış dayaqları, yeşikləri və meyvə qalağını bağdan çıxarıb məhv edin.
• Zərərvericinin cütləşməsinə mane olmaq üçün tələlərdən, o cümlədən feromon tələlərdən kütləvi şəkildə istifadə edin.
• Ağacları optimal hündürlük səviyyəsinə və səpmənin effektivliyini təmin edəcək dərəcədə budayın.
• Ətrafdakı baxımsız meyvə bağlarında daşıyıcı ağacları (alma, armud və qoz ağaclarını) məhv
• Bacillus thuringiensis/BT
• spinosad
• Mineral (bağçılıqda istifadə olunan) yağlar
• asetamiprid
* Sintetik piretroidlər suda yaşayan orqanizmlərə yüksək dərəcədə toksik təsir göstərir. Bu preparatları bataqlıqların, nohurların və ya su aynasının yüksək səviyyədə olduğu digər ərazilərdə istifadə etmək olmaz. Sintetik piretroidlər təbii yırtıcıların, məsələn bu və ya digər zərərvericiləri nəzarət altında saxlayan artropod yırtıcıların və parazitoidlərin məhvinə səbəb ola bilər. Yırtıcı həşəratların məhvi nəticəsində ikinci dərəcəli zərərvericilər, məsələn şaftalı mənənəsi, yemiş mənənəsi, tripslər və hörümçək gənələri törəyərək arta bilər. Sintetik piretroidlərin dəfələrlə istifadə olunması zərərverici populyasiyalarında müqavimətin yaranmasına səbəb ola bilər.
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 87 Xəst
lik
zə
ərvericil
ə
və
r
ərin növü
Xəstəlik və zərərvericilərin növü
Mənənələr: Qonur meyvə gənəsi (Bryobia redikorzevi)
Qırmızı hörümçək gənəsi (Panonychus ulmi)
Meyvə ağacının hörümçək gənəsi (Tetranychus viennensis)
Profilaktik IPM alətləri və taktikaları Müalicəvi IPM alətləri
edərək alma meyvəyeyəninin yayılmasının qarşısını alın.
• Meyvə bağlarında alaq otlarına qarşı mübarizə aparın.
• Müqavimətli sortlardan istifadə edin.
• Qərb yırtıcı gənəsi və altı xallı tripslər qonur meyvə gənəsini məhv edən güclü yırtıcı həşəratlardır.
• Ağacları lazımi qaydada suvarın və tozun qarşısını alın.
• Meyvə bağlarına qoruyucu bitki əkin və sprinkler (yağmurlama) vasitəsilə tozun qarşısını alın. Qoruyucu bitkiləri dibdən biçməyin və ya qurutmayın, əks halda zərərvericilər ağaca yayıla bilər.
• kükürd
• mineral yağlar
• fenpiroksimat
• klofentezin
• etoksazol
• piridaben
• spirodiklofen
• spiromesifen
Dəmgil (Venturia inaequalis)
• Payız aylarında yarpaqdan sink sulfat və karbamid verərək yarpaq tökümünü və tökülmüş yarpaqların parçalanmasını sürətləndirin (dəmgil törədən və qışlayan inokulyantların sayını azaldın).
• Yaz aylarında meyvə bağını dərmanlayaraq əsas infeksiya ocaqlarının sayını azaldın və ya onların inkişafına mane olun.
• Bacillus subtilis
• mis tərkibli mürəkkəb birləşmələr
• kükürd
• trifloksistrobin
• pirimetanil
• kresoksim-metil
• siprodinil
• mankozeb (yalnız çiçəkləmə mərhələsinə kimi)
Unlu şeh (Podosphaera leucotricha)
• Sanitariya: Yazın əvvəllərində və ya sükunət dövründə infeksiyalı budaqları kəsərək məhv edin.
• Bacillus subtilis
• Mis sulfat + kalsium hidroksid (Bordo qarışığı)
• kükürd
• trifloksistrobin
• pirimetanil
• bağçılıqda istifadə olunan yağlar
• tebukonazol
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 88
Xəstəlik və zərərvericilərin növü
Qara çürümə, bakterial xərçəng (Botryosphaeri obtuse (teleomorf))
Alma (Sidr) pası və qurbağa gözü formasında yarpaq ləkələri (Gymnosporangium juniperi-virginianae)
Profilaktik IPM alətləri və taktikaları Müalicəvi IPM alətləri
• siflufenamid
• metrafenon
• Müqavimətli calaqaltılardan istifadə edin.
• Ağacın gövdəsini əhəngləyərək qış zədələrinin qarşısını alın.
• Sanitariya: infeksiyalı ağacları və budaqları bağdan çıxarın və məhv edin.
• Müqavimətli sortlardan istifadə edin (Delicious sortu güclü müqavimət göstərir).
• Meyvə bağının 2 millik radiusunda yerləşən bütün sidr ağaclarını çıxarın. Belə olduqda göbələyin inkişafı yubanır və funqisidlə daha asan mübarizə aparmaq mümkün olur.
• Meyvə bağının 4-5 millik radiusunda yerləşən bütün sidr ağaclarını çıxarmaqla göbələkləri tam nəzarət altında saxlamaq olar.
• Qara çürümə nəticəsində mumiyalaşmış meyvələri bağdan çıxarın və məhv edin.
• mis tərkibli mürəkkəb birləşmələr
Funqisidlər pas xəstəliklərinə qarşı effektiv təsir göstərir. Inkişaf edən yarpaqları və meyvələri qorumaq üçün funqisidləri çəhrayı tumurcuq mərhələsindən üçüncü yarpaqla örtülmə mərhələsinə kimi vaxtaşırı olaraq səpin.
• mis tərkibli mürəkkəb birləşmələr
• kükürd
• trifloksistrobin
• pirimetanil
• kresoksim-metil
• mankozeb (yalnız çiçəkləmə mərhələsinə kimi)
• siprodinil
• tebukonazol
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 89
FINDIQ
Xəstəlik və zərərvericilərin növü
Qəhvəyi mərmər bağacıqlar (taxtabitilər), BMSB (Halyomorpha halys)
Profilaktik IPM alətləri və taktikaları Müalicəvi IPM alətləri
• Qəhvəyi mərmər bağacıqlar (taxtabitilər) geniş çeşidli məhsullara, o cümlədən almaya, fındığa, şaftalıya, pomidora, xiyara və üzümə ziyan vurur. Son illər bu zərərverici Qafqaz regionunda da müşahidə edilmişdir. Zərərvericiyə qarşı istifadə olunan təbii yırtıcıların və parazitlərin sayı nisbətən azdır. Bəzi yırtıcı həşəratların vasitəsilə orta səviyyədə mübarizə aparmaq olar.
• Evlərdə, tövlələrdə, çöl şəraitində tikilmiş tualetlərdə qışlayan və ya toplanan mərmər bağacıqları toplayaraq məhv etmək lazımdır.
• Zərərli bağacıqlara qarşı mübarizə aparmaq üçün meyvə bağının meşəlik və ya tikili olan tərəflərinə feromon tələləri qoyun, erkək fərdlərin hərəkətinə və yay aylarında təzahür edən nimfalara nəzarət edin.
• Mübarizəyə başlama həddi müəyyən edilməyib. Ona görə də bağacıqlar sahədə və ya meyvə bağlarında müşahidə edildikdən və meyvə əmələ gəlməyə başladıqdan sonra mübarizə tədbirləri görülməlidir.
Mərmər bağacıqlara (taxtabitilərə) qarşı mübarizə aparmaq üçün tövsiyə olunan preparatların əksəriyyəti istifadəsi məhdudlaşdırılmış pestisidlərdir (məsələn piretroidlər - alfasipermetrin, siflutrin, lambda-sihalotrin, zetasipermetrin), çünki bu pestisidlər təbii yırtıcılara, suda yaşayan orqanizmlərə mənfi təsir göstərir və zərərvericidə müqavimət yarada bilir. Mübarizə məqsədilə istifadə olunan digər kimyəvi preparatlara neonikotinoidləri (klotianidin, imidakloprid) aid etmək olar. Bu pestisidlər arı koloniyalarına uzunmüddətli təsir göstərdiyi üçün qlobal səviyyədə araşdırılır.
Ona görə də pestisidlər iqtisadi baxımdan əsaslandırılaraq yalnız hədəf zərərvericiyə tətbiq olunmalıdır, məsələn bu kimyəvi dərmanları yalnız sahənin kənarlarına və zərərvericinin yayıldığı ağaclara səpmək lazımdır.
• bifentrin (10% və aşağı konsentrasiyada)*
• kotianidin
Fındıq uzunbığı (Oberea linearis)
• Sanitariya: Payız aylarında qurumuş budaqları və budaqların ucunu kəsin və yandırın.
• Kimyəvi mübarizə aparmaq çətin olur. Sanitariya tədbirləri görün.
* Sintetik piretroidlər suda yaşayan orqanizmlərə yüksək dərəcədə toksik təsir göstərir. Bu preparatları bataqlıqların, nohurların və ya su aynasının yüksək səviyyədə olduğu digər ərazilərdə istifadə etmək olmaz. Sintetik piretroidlər təbii yırtıcıların, məsələn bu və ya digər zərərvericiləri nəzarət altında saxlayan artropod yırtıcıların və parazitoidlərin məhvinə səbəb ola bilər. Yırtıcı həşəratların məhvi nəticəsində ikinci dərəcəli zərərvericilər, məsələn şaftalı mənənəsi, yemiş mənənəsi, tripslər və hörümçək gənələri törəyərək arta bilər. Sintetik piretroidlərin dəfələrlə istifadə olunması zərərverici populyasiyalarında müqavimətin yaranmasına səbəb ola bilər.
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 90
Xəstəlik və zərərvericilərin növü
Ağ Amerika kəpənəyinin tırtılı (Hyphantria cunea)
Profilaktik IPM alətləri və taktikaları Müalicəvi IPM alətləri
• Payız aylarında təsərrüfata mütəmadi olaraq nəzarət edin.
• Payız aylarında torla örtülmüş, sürfəli budaqları əllə qoparın və yandıraraq məhv edin.
• Bacillus thuringiensis/BT
• Lazımi müalicə tədbirləri görərək tor yuvalarının yaranmasının qarşısını alın.
Yarpaqbükən (Calpodes ethlius və Choristoneura rosaceana) və yarpaqburan (Machimia tentoriferella) tırtıllar
• Zərərverici populyasiyasına təbii parazitoidlərin vasitəsilə nəzarət etmək olar. Pestisidləri ehtiyatla işlətmək lazımdır ki, meyvə bağındakı xeyirli həşəratlar məhv olmasın.
• Nəzarət məqsədilə feromon tələlərdən istifadə etmək olar.
• Bacillus thuringiensis/BT
• spinosad
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 91
Xəstəlik və zərərvericilərin növü
Gənələr:
Tumurcuq gənəsi (Phytocoptella (= Phytoptus) avellanae)
Hörümçək gənələri (Tetranychus spp.)
Unlu yastıcalar (Heliococcus bohemicus yaxud Pseudococcus maritimus)
Profilaktik IPM alətləri və taktikaları Müalicəvi IPM alətləri
• Bitkini lazımi qaydada suvarın və müvafiq gübrələrlə təmin edin.
• Qış aylarında infeksiyalı tumurcuqları toplayaraq məhv edin.
• mineral yağlar
• kükürd
• spinosad
• heksitiazoks
• fenpiroksimat
• klofentezin
• etoksazol
• piridaben
• spirodiklofen
• Təbii parazit eşşəkarıları və yırtıcı həşəratlar, məsələn parabüzənin sürfələri və yetkin fərdləri, xırda hörümçəklər və böcəklər unlu yastıcaları nəzarət altında saxlaya bilir.
• Unlu yastıcaların yayılmasının qarşısını almaq üçün mütəmadi nəzarət tədbirlərinin görülməsi və məlumatların qeydə alınması tələb olunur.
• Şirin damcı axtaran qarışqalara becərmə üsulları və ümumi qoruyucu bitkilərin vasitəsilə nəzarət edin.
• Cari mövsümdə budanmış budaqlarda mahmızların nazik qabığını soyun və unlu yastıca sürfələrinin olub-olmadığını yoxlayın. Əgər 20% nümunədə sürfələr aşkar edilərsə, yubanmış sükunət insektisidi tətbiq edin.
• dimetoat
• spirotetramat
• mineral yağlar
Boz fındıq uzunburunu (Curculio (= Balaninus) nucum)
• Bitkilərin altındakı torpağı kultivasiya edərək qışlayan uzunburunları məhv edin.
Kimyəvi mübarizə vasitələrinin istifadəsi geniş yayılmayıb.
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 92
Solma/ləkə xəstəlikləri: Göbələk/ləkəlilik: (Anisogramma anomala);
Profilaktik IPM alətləri və taktikaları Müalicəvi IPM alətləri
• Qış aylarında ağaclarda yaraların (xərçəngin) olub- olmadığını yoxlayın. Yay aylarında, iyuldan avqusta kimi infeksiyalı budaqların olub olmadığını yoxlayın.
• İnfeksiyalı budaqlar göbələk yarasının kənarından başlayaraq 0,6-0,9 metrə kimi budanmalıdır, əks halda göbələk həmin hissədən yayılaraq törəyə bilər.
• Hər ağacı budadıqdan/kəsdikdən sonra budama alətlərini xlorla dezinfeksiya edin.
• Sanitariya: tökülmüş yarpaqları və digər qırıntıları dərhal bağdan çıxarın.
Aşağıdakı dərmanlar yaz aylarında, martın ortalarında (tumurcuqlama mərhələsində) verilir:
• mis hidroksid
• xlorotalonil
Bakterial geri quruma (Corylus (=Pseudomonas) avellanae)
Bakterial yanıq/yarpaq ləkəliliyi: (Xanthomonas campestris pv. corylina)
• Təmiz və sağlam çoxaltma materiallarından istifadə edin.
• Əgər torpaqda turşuluq varsa, pH səviyyəsini əhənglə artırın.
• Quraq havada infeksiyalı hissələrin aşağısındakı zoğları kəsib götürün, infeksiyalı iri və qırda budaqları bağdan çıxarın. Budama alətlərini dezinfeksiya edin.
• Sanitariya: infeksiyalı ağacları, budaqları və kökləri bağdan çıxarın, məhv edin (yandırın).
• Scolytidae qabıqyeyən böcəyin sayına rəngli və yapışqanlı tələlərlə nəzarət edin.
• Yarpaq tökümü mərhələsindən əvvəl və ya sükunət dövrü başladıqda mis tərkibli mürəkkəb birləşmələrdən istifadə edin.
Unlu şeh (Phyllactinia guttata)
• Müqavimətli sortları əkin
• Tingləri tam günəşli havada əkin.
• Ağacları budayaraq havanın daha yaxşı dövr etməsinə şərait yaradın.
• Gübrələri həddən artıq miqdarda verməyin və gec (yavaş) yayılan gübrələrdən istifadə edin.
• Mis sulfat + kalsium hidroksid (Bordo qarışığı)
• mineral yağlar
• kükürd
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 93 X
z
əstəlik və
ərərvericilərin növü
Fitoftora kök və kök boğazı çürüməsi (Phytophthora spp.)
Profilaktik IPM alətləri və taktikaları Müalicəvi IPM alətləri
• Torpaqda suyun udulması 24 saatdan artıq olmamalıdır.
• Torpağı və bağdakı alçaq hissələri yaxşıca drenləyin.
• Tingləri hündürlüyü 20-25 sm olan tirələrdə və ya təpəciklərdə (drenlənmiş) əkin.
• Bəzi fındıq calaqaltıları bu Fitoftora xəstəliyinə qarşı müqavimətli olur.
• Calaq birləşməsi torpaq səviyyəsindən yuxarıda olmalıdır.
• fosetil-alüminium
• mefenoksam
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 94
Xəstəlik və zərərvericilərin növü
BADIMCANÇİÇƏKLİLƏR (SOLANACEAE) FƏSİLƏSİNƏ AİD OLAN BİTKİLƏR (POMİDOR/İSTİOT/BADIMCAN)
Xəstəlik və zərərvericilərin növü
Pomidor yarpağı güvəsi (Tuta absoluta)
Profilaktik IPM alətləri və taktikaları Müalicəvi IPM alətləri
• Tinglik/şitillik təsərrüfatından sağlam və təmiz çoxaltma materialının alınması: Yalnız şitillikdə yetişdirilən və Tuta yarpaq infeksiyasının yayılmadığı sağlam şitillərdən istifadə edin.
• Sanitariya: xüsusən də istixana şəraitində axırıncı məhsul yığımından sonra infeksiyalı pomidorları və bitki qalıqlarını dərhal toplayın və məhv edin.
• Şitilləri infeksiyalı bitkiləri məhv etdikdən ən az 6 həftə sonra əkin və zərərvericinin yayılmasına bu yolla mane olun.
• Ardıcıl inkişaf dövrləri arasında torpağı kultivasiya edin və mulça ilə örtün yaxud solyarizasiya tətbiq edin.
• Feromon/su və sarı, yapışqanlı tələlərlə nəzarət tədbirləri həyata keçirin.
• Az miqdarda insektisid çilənmiş feromon tələlərindən istifadə etməklə Tuta zərərvericisinə qarşı mübarizə aparmaq olar.
• Növbəli əkin: Badımcançiçəklilər fəsiləsinə aid olan və olmayan digər bitkiləri növbəli şəkildə əkin.
• spinosad
• indoksakarb
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 95
əstəlik və zərərvericilərin
Ağqanad fosenoidlər (Bemisia tabaci, Trialeurodes vaporariorum)
Profilaktik IPM alətləri və taktikaları Müalicəvi IPM alətləri
• Zarqanadlı paraiztoidlərlə (Encarsia species), parabüzənlərlə və xırda yırtıcı həşəratlarla mübarizə aparmaq olar.
• Sarı, yapışqanlı tələlər zərərverici populyasiyasını azaltmaq və nəzarət məqsədləri üçün istifadə edilir.
• Sahədə tez-tez nəzarət tədbirləri görmək lazımdır.
• mineral yağlar
• asetamiprid
Mənənələr (müxtəlif növlər)
• İnsektisidlərin az miqdarda tətbiq edildiyi mühitdə mənənələrə qarşı müxtəlif yırtıcı həşəratlarla və paratizoidlərlə mübarizə aparmaq olar. Bununla belə, mənənələr sürətlə çoxalaraq bitkinin qorunan hissələrinə yayıla bilər. Belə hallarda (nisbətən yaşlı bitkilərdə) yırtıcı həşəratların və parazitoidlərin təsiri əhəmiyyətli dərəcədə zəifləyir.
• Müqavimətli sortlardan istifadə edin.
• Sarı, yapışqanlı tələlərlə mütəmadi nəzarət tədbirləri görün və bitkilərin üzərində vizual müşahidələr aparın.
• Yarpaqlı tərəvəz məhsullarında mənənələrə qarşı mübarizə aparmaq və onların ətraf ərazilərə yayılmasının qarşını almaq üçün sahənin disklə malalanması və bitki qalıqlarının məhv edilməsi çox vacibdir.
Mübarizəyə ehtiyac yarandıqda, yəni mənənələrin törəyərək çoxaldığı aşkarlandıqda (xüsusən də ikinci və son nəslə aid olan qanadsız dişi fərdlər çoxalmağa başladıqda) müalicə tədbirləri görmək lazımdır. Yarpaqlar tam formalaşana kimi mənənə populyasiyalarını nəzarət altında saxlamaq daha asan olur.
• asetamiprid
• spirotetramat
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 96 X
növü
stəlik və zərərvericilərin
Hörümçək gənələri (Tetranychus urticae)
Profilaktik IPM alətləri və taktikaları Müalicəvi IPM alətləri
• Yırtıcı gənələr, məsələn Phytoseiulus persimilis və Neoseiulus californicus hörümçək gənələri ilə qidalanır.
• Təsərrüfatın daxilindəki və ətrafındakı alaq otlarına qarşı mübarizə aparın.
• Uyğun suvarma rejimi tətbiq edin, çünki su stressinə məruz qalmış ağacların zədələnmə ehtimalı çox böyükdür.
Geniş spektrli insektisidlərlə digər zərərvericilərə qarşı mübarizə apardıqda mənənələr çoxalaraq yayıla bilir. Ona görə də belə halların qarşısını mümkün qədər almaq lazımdır.
• mineral yağlar
• kükürd
• spiromesifen
• bifenazat
Tripslər (Thrips tabaci)
• Növbəli əkin sistemi tətbiq edin.
• Mavi, yapışqanlı tələlərlə nəzarət edin.
• Düzgün suvarmanı, drenajı və gübrələməni təmin edin.
• asetamiprid
• tiametoksam
• spinetoram
• spinosad
Tütün güvəsinin (Manduca sexta) və pomidor güvəsinin (Manduca quinquemaculata) tırtılları
• İstixananı və ətraf sahələri alaq otlarından təmizləyin.
• Yetkin güvələrin istixanaya girməsinə mane olan pəncərə və ventilyasiya ekranlarından (tor örtüklərdən) istifadə edin.
• Trichogramma eşşəkarıları xüsusən də istixana şəraitində pomidor sovkasının yumurtalarını məhv edir.
• Yetkin güvələri tutmaq və uçuşan, yumurta qoyan və cütləşən dişi fərdləri aşkarlamaq üçün feromon tələlərdən istifadə edin.
• Pomidor sahələrində növbəli əkin sistemi tətbiq edin və yığımdan sonrakı dövrdə torpağı disklə malalayaraq qışlayan pupları məhv edin.
Xüsusən də mövsümün əvvəllərində, meyvələr yetişməyə başlamazdan qabaq xeyirli həşəratlara dağıdıcı təsir göstərən pestisidlərdən istifadə etməyin.
• Bacillus thuringiensis/BT
• indoksakarb
• piretrin
• spinosad
• spinetoram
• xlorantraniliprol
• metoksifenozid
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 97 X
növü
ə
Pomidor sovkası (Helicoverpa (= Heliothis) armigera)
Profilaktik IPM alətləri və taktikaları Müalicəvi IPM alətləri
• İstixananı və ətraf sahələri alaq otlarından
təmizləyin.
• Yetkin güvələrin istixanaya girməsinə mane olan pəncərə və ventilyasiya ekranlarından (tor örtüklərdən) istifadə edin.
• Trichogramma eşşəkarıları xüsusən də istixana şəraitində pomidor sovkasının yumurtalarını məhv edir.
• Yetkin güvələri tutmaq və uçuşan, yumurta qoyan və cütləşən dişi fərdləri aşkarlamaq üçün feromon tələlərdən istifadə edin.
Mübarizə tədbirlərini vaxtında görün və dərmanı bitkinin bütün hisslərinə çiləyin (sürfələr pomidora girərsə, onlara qarşı insektisidlə mübarizə
aparmaq çətin olacaq)
• Bacillus thuringiensis/BT
• indoksakarb
• piretrin
• spinosad
• spinetoram
• xlorantraniliprol
• metoksifenozid
Sovkalar (Agrotis segetum)
• Parazit Brakonid eşşəkarılarının və Taxinid milçəklərinin sürfələri, karabid böcəklər (haflar), qızılgözlülər, dəvədəlləyi və toxucu qarışqalar bu zərərvericinin təbii düşmənləri hesab edilir.
• Növbəli əkin sistemi tətbiq edin.
• İstixananı və ətraf sahələri alaq otlarından təmizləyin.
• Yetkin güvələrin istixanaya girməsinə mane olan pəncərə və ventilyasiya ekranlarından (tor örtüklərdən) istifadə edin.
• Bacillus thuringiensis/BT
• spinosad
Avropa qarğıdalı kəpənəyi (Ostrinia nubilalis)
• Zərərverici həşərat erkən əkilmiş bitkilərə az hücum edir.
• Ətraf sahələrdə qarğıdakı qalıqlarını torpağa şumlamaqla zərərvericinin qışlamasına mane olun.
• Yüngül və ya ağ, yapışqanlı tələlərlə yetkin güvələri nəzarət altında saxlayın.
• Bacillus thuringiensis/BT
• spinosad
• metoksifenozid
• xlorantraniliprol
• spinetoram
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 98 Xəstəlik və zərə
növü
rvericilərin
Yarpaq lağımlayıcısı (Liriomyza sp.)
Profilaktik IPM alətləri və taktikaları Müalicəvi IPM alətləri
• Müqavimətli sortlardan istifadə edin.
• Bioloji mübarizə vasitələri əksər hallarda yarpaq yağımlayıcılara qarşı mübarizə aparmaq imkanı verir, ona görə də müalicə tədbirləri ilə bağlı qərar verməzdən qabaq (pestisiddən istifadə etməzdən qabaq) parazitlərin səviyyəsini qiymətləndirin.
• Mütəmadi olaraq nəzarət tədbirləri görün və suvarmanı lazımi qaydada aparın.
• Mövsüm ərzində zərərvericinin həddən artıq çox yayıldığı yarpaqları qoparın və məhv edin.
• Mövsümün sonunda bitki və məhsul qalıqlarını məhv edin.
• spinosad
• spinetoram
• xlorantraniliprol
Virus xəstəlikləri keçirən yarpaq böcəkləri (Circulifer tenellus)
• İstixananı və ətraf sahələri alaq otlarından təmizləyin.
• Böcəklərin istixanaya girməsinə mane olan pəncərə və ventilyasiya ekranlarından (tor örtüklərdən) istifadə edin.
•
tiametoksam
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 99 Xəstəlik və zərə
növü
rvericilərin
Kök nematodları (Meloidogyne spp.)
Profilaktik IPM alətləri və taktikaları Müalicəvi IPM alətləri
• Müqavimətli sortlardan istifadə edin və sağlam bitki yetişdirin (müvafiq toxumlardan, ara məsafələrindən, suvarma metodlarından, gübrələrdən və alaq otlarına qarşı mübarizə vasitələrindən istifadə edin).
• Plastik örtüklə torpağın solyarizasiyasını təmin edin.
• Növbəli əkin sistemi tətbiq edin, dərin şumlama aparın və torpağı dincə qoyun. Nematodlara qarşı müqavimətli olan brokkolini, sorqonu, gül kələmi, Sudan otunu, rapsı və xardalı növbəli şəkildə əkin.
• Sanitariya: Bitki qalıqlarını toplayın və kompostlayın.
• Üzvi gübrələrlə, xüsusən də quş peyini və kompostla torpağın tərkibini zənginləşdirin və qumsal torpaqların strukturunu yaxşılaşdırın.
• Kətan bitkisi və tropik otlar nematodlara qarşı yaxşı mübarizə vasitəsi hesab edilir.
• Afrika və fransız sabahgülünü (Tagetes minuta və T. patula) torpağa şumlamaqla nematodların sayını azaltmaq olar. Bu bitkiləri əkdikdən 2 ay sonra torpağa şumlamaq lazımdır.
Mübarizənin sintetik nematisidlərlə aparılması kiçik fermerlərə xərc və təhlükəsizlik baxımından sərf etmir. Ona görə də əkindən qabaq torpağı mulçalamaqla və ya plastik materialla örtməklə, eləcə də xaççiçəkliləri sahəyə əkməklə, doğramaqla və torpağa şumlamaqla “biofumiqasiyanın” aparılması məsləhət görülür. Çürümüş xaççiçəklilər toksik qaz buraxır. Belə zəhərli qazlar plastik örtük altında nematodları daha effektiv şəkildə məhv edə bilir.
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 100 Xəstəlik və zərərvericilərin növü
əstəlik və zərərvericilərin
Pomidorun alternariozu/ Alternaria yarpaq ləkəliliyi (Alternaria solani)
Septorioz yarpaq ləkəliliyi (Septoria lycopersici)
Gövdə/meyvə yarası (xərçəngi) və kök boğazı/budaq çürüməsi (Alternaria alternata f. sp. lycopersicae)
Profilaktik IPM alətləri və taktikaları Müalicəvi IPM alətləri
• Sertifikatlı sağlam və müqavimətli sortlardan istifadə edin. Əkin sxemi çox sıx olmamalıdır.
• Torpağı günəş işığı və külək altında qurudaraq drenləyin.
• Optimal becərmə şəraitində gübrələməni və suvarmanı lazımi qaydada aparmaqla və digər zərərvericiləri idarə etməklə belə xəstəliklərin sayını azaltmaq olar.
• Gecyetişən sortlardan istifadə edin.
• Növbəli əkin sistemi tətbiq edin.
• Sanitariya: mövsüm ərzində aşağı hissədəki budaqları (yarpaqları) qoparın.
Əgər xəstəlik erkən mərhələdə yayılaraq iqtisadi itkilərə səbəb olarsa, funqisidlərin tətbiqinə başlamaq olar. Simptomlar aşkarlandıqda dərhal 7-10 günlük intervallarla funqisid çiləmək lazımdır.
• Bacillus subtilis
• azoksistrobin
• boskalid
• xlorotalonil
• famoksadon
• iprodion
• mankozeb
• piraklostrobin
Fitoftoroz / yalançıunluşeh (Phytophthora infestans)
• Müqavimətli sortlardan istifadə edin.
• Sahəni lazımi qaydada drenləyin.
• Şitilləri vaxtında əkin. Şitilləri gec əkmək olmaz.
• Bitkini, meyvəni və yarpaqları torpaqdan aralı saxlayın və lazımi vasitələrlə yuxarı qaldırın. Havanın dövr etməsinə şərait yaradın.
• Mis sulfat+kalsiumhidroksid (Bordo qarışığı)
• metalaksil
• propamokarb-hidroxlorid
• azoksistrobin
• simoksanil
• famoksadon
• mankozeb
• dimetomorf
• piraklostrobin
• mandipropamid
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 101 X
növü
Xəstəlik və zərərvericilərin
Çürümə xəstəliyi (Phytophthora, Pythium və Rhizoctonia spp.)
Profilaktik
IPM alətləri və taktikaları Müalicəvi IPM alətləri
• Funqisidlə müalicə olunmuş toxumlardan istifadə edin.
• Soyuq və rütubətli mühit xəstəliyin yayılma ehtimalını artırır.
• Pomidor bitkisi 2-3 yarpaqlı mərhələyə çatdıqda Pythium və ya Rhizoctonia göbələklərinin təsirinə qarşı həssaslığını itirir, lakin Phytophthora göbələyi istənilən mərhələdə infeksiya törədə bilir.
• Tirələri lazımi qaydada hazırlayın və sprinkler (yağmurlama) və damla suvarma sistemlərindən istifadə edin.
• Şitillərin zədələnməsinin qarşısını alın.
• kaptan ilə müalicə olunmuş toxumlar
• mefenoksam
• azoksistrobin
• mankozeb
• tiofanat metil
Antraknoz (Colletotrichum lindemuthianum)
• Sağlam toxumlardan istifadə edin.
• Göbələklər zəif parazitlər olub yetişmiş yaxud həddən artıq yetişmiş meyvələri və yetkin bitki köklərini yoluxdurur.
• Göbələklər aşkarlandıqda 7 illik növbəli əkin sistemi tətbiq edin.
• Sahənin təmizliyinə ciddi şəkildə riayət edin.
Ümumiyyətlə, funqisidlər tələb olunmur, lakin zərurət yarandıqda xlorotalonildən istifadə edin.
Unlu şeh (Oidium və ya Leveillula növləri)
• Suvarma suyuna nəzarət edin.
• Növbəli əkin sistemi tətbiq edin.
• Sanitariya: qurumuş bitkiləri bağdan çıxarın və məhv edin.
• Sahəni və sahənin ətrafını alaq otlarından təmizləyin.
• kükürd
• piraklostrobin
• trifloksistrobin
• azoksistrobin
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 102
növü
Xəstəlik və zərərvericilərin
Gözşəkilli çürümə/bakterial ləkəlilik (Xanthomonas campestris pv. vesicatoria)
Profilaktik IPM alətləri və taktikaları Müalicəvi IPM alətləri
• Sağlam toxumlardan və şitillərdən istifadə edin.
• Mümkün olduqda bitki çoxaltma avadanlığını təmizləyin və dezinfeksiya edin.
• Növbəli əkin sistemi tətbiq edin.
• Sprinkler (yağmurlama) suvarma sisteminin istifadəsi məsləhət görülmür. İstixanada və ya sahələrdə çürük məhsul qalıqları (topası) olmamalıdır.
• Mis tərkibli bakterisidlərdən istifadə edin.
Bakterial soluxma (Pseudomonas solanacearum)
• Məhsulu tirələrdə yetişdirin və torpağın nəmliyinə nəzarət edin.
• Sahəni kifayət qədər drenləyin.
• Sahəyə tez-tez nəzarət edin və inokulyantları özündə saxlayan qurumuş bitkiləri sahədən çıxarın və məhv edin.
Mis hidroksid tərkibli bakterisidləri mankozeblə birlikdə istifadə etmək olar (bu zaman mis daha effektiv təsir göstərir).
Virus xəstəlikləri: Tütün Mozaik Virusu (TMV), Pomidorun Sarı Yarpaqbükən Virusu (TYLCV), Tütün Virusu (TEV)
• Müqavimətli sortlardan istifadə edin.
• Ağqanad fosenoidlərdən və virusdan azad şitillərdən istifadə edin.
• Ağqanad fosenoidlərə nəzarət edin (yuxarıdakı təlimatlara baxın).
• Bitki cərgələrini örtük materialları ilə örtün.
• Sanitariya: mövsüm ərzində və məhsuil yığımından sonra virusa yoluxmuş xəstə bitkiləri məhv edin.
• İstixanada və ya sahədə alaq otlarına qarşı güclü mübarizə aparmaq lazımdır.
Ağqanad fosenoidlərə qarşı mübarizə aparmaq üçün yuxarıda tövsiyə olunan insektisidlərdən istifadə edin.
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 103
növü
Fuzarioz soluxma xəstəliyi (Fusarium oxysporum, f. sp lycopersici)
Profilaktik IPM alətləri və taktikaları Müalicəvi IPM alətləri
• Müqavimətli sortlardan və müalicə olunmuş toxumlardan istifadə edin.
• Hər istifadədən sonra alətləri dezinfeksiya edin və mümkün olduqda avadanlıqları buxarla təmizləyin.
• Mövsümün sonunda infeksiyalı bitkiləri və bitki/məhsul qalıqlarını bağdan çıxarın və məhv edin.
• Torpağın pH səviyyəsini əhənglə artırın.
• Quş peyini və göbələk kompostu xəstəliyin simptomlarını azaldır.
• Torpağın solyarizasiyasını aparmaqla (torpağı plastik örtük altında 3 ay isti saxlamaqla) göbələk sporlarını məhv edin.
• Nematodlara qarşı mübarizə aparın, çünki bu zərərvericilər fuzarioz xəstəliyinin yayılmasına və nüfuz etməsinə şərait yaradır.
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 104 Xə
növü
stəlik və zərərvericilərin
Sintetik fuqisidlərin istifadəsi tövsiyə edilmir.
rin
Fitoftora kök və gövdə çürüməsi (Phytophtora parasitica Phytophtora capsici)
Profilaktik IPM alətləri və taktikaları Müalicəvi IPM alətləri
• Müqavimətli sortlardan istifadə edin.
• Yoluxmuş meyvələri saxlamayın və onların toxumundan istifadə etməyin.
• Torpağın bitkiyə dəyməməsi üçün cərgələri samanla və ya digər üzvi materiallarla mulçalayın.
• Sahəni drenləyin və zərərvericinin qışlamasına mane olun.
• Torpağın nəmlik səviyyəsində dəyişmələr olmamalıdır, əks halda bitkilər infeksiyaya qarşı həssaslaşacaq.
• Tirəli əkin sistemindən istifadə edin.
• Torpaqdakı infeksiyanın qarşısını almaq üçün müxtəlif taxıl bitkilərini növbəli şəkildə əkin.
• İnfeksiyalı meyvələri və bitkiləri sahədən çıxarın və məhv edin.
• Əvvəlki dövrlərdə fitoftorozla bağlı problemlərin olduğu sahələrə əkindən qabaq zolaq şəklində funqisid səpin.
• azoksistrobin
• simoksanil
• mis sulfat
• famoksadon
• mankozeb
• xlorotalonil
• piraklostrobin
• mefenoksam
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 105 Xəstəlik
növü
və zərərvericilə
İSTİXANA ŞƏRAİTİNDƏ YETİŞDİRİLƏN XİYAR
Xəstəlik və zərərvericilərin növü
Mənənələr (o cümlədən bostan və ya pambıq mənənəsi, Aphis gossypii)
Profilaktik IPM alətləri və taktikaları Müalicəvi IPM alətləri
• Müqavimətli sortlardan istifadə edin.
• Yapışqanlı sarı tələlərlə müntəzəm nəzarət tədbirləri görün.
• İnsektisidin az miqdarda tətbiq edildiyi sahələrdə mənənələrə qarşı bəzi təbii yırtıcıların və patogenlərin vasitəsilə mübarizə aparmaq olar.
• Sanitariya Sahənin disklə malalanması və bitki qalıqlarının məhv edilməsi zərərverici mənənələrə qarşı aparılan mübarizədə mühüm rol oynayır.
• Mənənələr törədikdə, xüsusən də ikinci və son nəslə aid olan dişi fərdlər reproduksiyaya başladıqda mübarizə tədbirləri görülməlidir.
• spirotetramat
Ağqanad fosenoidlər (Bemisia tabaci, Trialeurodes vaporariorum)
• Zarqanadlı parazitoidlər (Encarsia species), parabüzənlər və xırda yırtıcılar zərərvericini nəzarət altında saxlaya bilir.
• Hər 10 bitkidə bir ağqanadlı aşkarlanarsa, bitkilərə dərman səpmək lazımdır.
• Yapışqanlı sarı tələlər zərərverici populyasiyasını azaldır, lakin onların yayılmasının qarşısını almır.
• mineral yağlar
• tiametoksam
• asetamiprid
Tripslər (Thrips tabaci)
• Növbəli əkin sistemi tətbiq edin.
• Çiçəkləyən alaq otlarını çiçəkləmə mərhələsindən qabaq disklə torpağa qarışdırın (məhsulun çiçəklədiyi mərhələdə bunu etmək olmaz, əks halda tripslər məhsulun çiçəyinə yayılacaq).
• Nəzarət üçün yapışqanlı mavi tələlərdən istifadə edin.
• Sahəni lazımi səviyyədə suvarın, drenləyin və gübrələyin.
• spinetoram
• spinosad
• dimetoat
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 106
Gənələr (Tetranychus species)
Profilaktik IPM alətləri və taktikaları Müalicəvi IPM alətləri
• Hörümçək gənəsi populyasiyalarına qarşı təbii yırtıcıların və parazitlərin vasitəsilə mübarizə aparmaq olar. Qərb yırtıcı gənəsini, Galendromus (Metaseiulus) occidentalis, sahəyə buraxmaq olar.
• İstixananın yaxınlığındakı yollara su səpərək və ya yolətrafı sahələrə ot və ya qoruyucu bitki əkərək tozun qalxmasının qarşısını alın.
• Suvarmanı elə aparın ki, bitki stressə məruz qalmasın. Asma suvarma sistemləri gənələrlə bağlı yaranan problemləri azaldır, lakin bəzi xəstəliklərin artmasına səbəb ola bilər.
• mineral yağlar
• kükürd
• piridaben
• bifenazat
Torpaq taxtabitiləri və yalançı torpaq taxtabitiləri (Nysius raphanus)
• Taxtabitilərin istixanaya girməsinə mane olan pəncərə və ventilyasiya ekranlarından (tor örtüklərdən) istifadə edin.
• İstixananın içərisini və ətrafını alaq otlarından təmizləyin.
• imidakloprid (bu preparat İMP-dir. Asetamiprid daha yaxşı variant olsa da, onun effektivliyi təsdiqlənməyib).
• piretrinlər
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 107 Xəstəlik və zərərvericilərin növü
Kök nematodları (Meloidogyne species)
Profilaktik IPM alətləri və taktikaları Müalicəvi IPM alətləri
• Müqavimətli və sağlam sortlardan istifadə edin. Uyğun əkin sxemindən, toxumlardan, suvarma və gübrələmə rejimindən istifadə edin.
• Torpağı plastik materialla örtərək günəş enerjisi ilə müalicə edin (solyarizasiya).
• Sahəni dərindən şumlayın, torpağı heriyə qoyun və növbəli əkin sistemi tətbiq edin. Nematodlara qarşı müqavimətli olan brokkolini, sorqonu, gül kələmi, Sudan otunu, rapsı və xardalı növbəli şəkildə əkin.
• Sanitariya: Bitki qalıqlarını toplayın və kompostlayın.
• Üzvi gübrələrlə, xüsusən də quş peyini və kompostla torpağın tərkibini zənginləşdirin və qumsal torpaqların strukturunu yaxşılaşdırın.
• Kətan bitkisi və tropik otlar nematodlara qarşı yaxşı mübarizə vasitəsi hesab edilir.
• Afrika və fransız sabahgülünü (Tagetes minuta və T. patula) torpağa şumlamaqla nematodların sayını azaltmaq olar. Bu bitkiləri əkdikdən 2 ay sonra torpağa şumlamaq lazımdır.
Mübarizənin sintetik nematisidlərlə aparılması kiçik fermerlərə xərc və təhlükəsizlik baxımından sərf etmir. Ona görə də əkindən qabaq torpağı mulçalamaqla və ya plastik materialla örtməklə, eləcə də xaççiçəkliləri sahəyə əkməklə, doğramaqla və torpağa şumlamaqla “biofumiqasiyanın” aparılması məsləhət görülür. Çürümüş xaççiçəklilər toksik qaz buraxır. Belə zəhərli qazlar plastik örtük altında nematodları daha effektiv şəkildə məhv edə bilir.
Unlu şeh/ağ çürümə (Sphaerotheса fuliginea, Erysiphe cichoracearum)
• Həddən artıq suvarmaya nəzarət edin.
• Müqavimətli sortlardan istifadə etmək olar.
• Növbəli əkin sistemi tətbiq edin.
• Sanitariya: Ağır xəstəliyə məruz qalmış və qurumuş bitkiləri sahədən çıxarın və məhv edin.
• Sahədəki və sahənin ətrafındakı alaq otlarına qarşı mübarizə aparın.
• Bitkiləri tövsiyə olunan uyğun intervallarda əkərək işığın intensivliyini artırın.
• mis sulfat+kalsium hidroksid (Bordo qarışığı)
• kükürd
• azoksistrobin
• trifloksistrobin
• kresoksim-metil
• tebukonazol
• siflufenamid
• metrafenon
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 108 Xəstəlik və zərərvericilərin növü
Xəstəlik və zərərvericilərin növü
Rütubətdən çürümə (qara ayaq) xəstəliyi/ting köklərinin çürüməsi: Fuzarioz soluxma (Fusarium oxysporum), Rizoktonioz soluxma (Rhizoctonia spp.)
Profilaktik IPM alətləri və taktikaları Müalicəvi IPM alətləri
• Müqavimətli mədəni sortlardan, sertifikatlı və təmiz toxumlardan və toxum müalicələrindən istifadə edin.
• Bitkini soyuq və nəm torpağa əkməyin.
• Torpağın pH səviyyəsini əhənglə artırın.
• Quş peyini və göbələk kompostu xəstəliyin simptomlarını azaldır.
• Torpaqdakı hifləri və sporları günəş enerjisi vasitəsilə (solyarizasiya) məhv edin. Torpağı qara plastik örtük altında 3 ay saxlayaraq qızdırın.
• İstixanadakı bütün səthləri dezinfeksiya edin.
• Hər istifadədən sonra alətləri dezinfeksiya edin və mümkün olduqda avadanlıqları buxarla təmizləyin.
• Mövsümün sonunda infeksiyalı bitkiləri və bitki/məhsul qalıqlarını bağdan çıxarın və məhv edin.
• Sahəyə 2-3 ildən bir balqabaq əkin və təmiz toxumlardan istifadə edin.
• mefenoksam
• tiofanat-metil
Alternarioz gövdə xərçəngi (Alternaria növü)
• Müqavimətli hibrid toxumlardan istifadə edin.
• Sahəyə 1-2 ildən bir balqabaq əkin.
• Bitki kök salana kimi infeksiyalı bitki qalıqlarını sahədən çıxarın.
Xəstəliyin ilk əlaməti aşkarlandıqda funqisidi 7-10 günlük intervallarla səpin.
• xlorotalonil
• azoksistrobin
• mankozeb
Askoxitoz (Ascochyta pisi)
• Sanitariya:İnfeksiyalı bitkiləri sahədən çıxarın və məhv edin.
Sintetik funqisidlər tövsiyə edilmir.
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 109
Xəstəlik və zərərvericilərin növü
Viruslar:
Mənənələrin vasitəsilə keçən Xiyarın Mozaik Virusu (CMV), Xiyarın Nekroz Virusu (CNV)
KARTOF
Xəstəlik və zərərvericilərin növü
Kartof güvəsi (Phthorimaea operculella)
Profilaktik IPM alətləri və taktikaları Müalicəvi IPM alətləri
• CMV virusunu yayan mənənələrə qarşı mübarizə aparın.
• CMV virusunu yayan mənənələrə qarşı işığı özündə əks etdirən gümüş mulçalardan istifadə edin.
Mənənə daşıyıcılarına qarşı mübarizə aparın (yuxarıdakı məlumatlara bax).
Profilaktik IPM alətləri və taktikaları Müalicəvi IPM alətləri
• Feromon tələlərdən istifadə edin.
• Dayaz qatda məhsul verən sortlar digər sortlarla müqayisədə daha həssas olur.
• Yumurta qoyan dişi güvələrin kartof yumrularına göstərdiyi təsirləri azaldan istənilən tədbirlər və qaydalar məhsula dəyən ziyanı azaldacaq.
• Tirələrdə torpağın çatlamasının qarşısını alın. Bu zərərvericilər şırımla suvarılan sahələrə damla suvarma sistemi ilə suvarılan sahələrlə müqayisədə daha çox yayılır (damla suvarma sisteminin qurşadıldığı sahələrdə torpağın çatlaması tez-tez baş vermir).
• Məhsulun tam yığılması və sanitariya tədbirlərinin dərhal görülməsi çox vacibdir.
• Sanitariya: Çürümüş, yararsız kartof yumrularını məhv edin, çünki belə məhsullar güvələrin ilboyu törəməsinə və çoxalmasına şərait yaradır.
• Bacillus thuringiensis/Bt
• spinosad
• indoksakarb
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 110
Xəstəlik və zərərvericilərin növü
Kolorado kartof böcəyi (CPB) (Leptinotarsa decemlineata)
Profilaktik IPM alətləri və taktikaları Müalicəvi IPM alətləri
• Faraş sortlardan istifadə edin (80 gündən az müddətə məhsul verən).
• Məhsul cərgələrinin arasına və sahənin ətrafına quşüzümü fəsiləsinə aid olan otları, quşüzümünü və yergilasını əkin.
• Kartofu iki ildə bir dəfə yetişdirin.
• Daha kiçik torpaq sahələrində bitkiləri sürfələrdən və yetkin fərdlərdən əllə təmizləyin.
• Buğda və ya çovdar samanı ilə mulçalayın.
• Zərərvericiyə qarşı cərgə örtüklərindən istifadə edin.
• spinosad
• imidakloprid (bu preparat İMP-dir. Asetamiprid daha yaxşı variant olsa da, onun effektivliyi təsdiqlənməyib).
Sovka növləri (Agrotis segetum)
• Parazit Brakonid eşşəkarılarının və Taxinid milçəklərinin sürfələri, karabid böcəklər (haflar), qızılgözlülər, dəvədəlləyi və toxucu qarışqalar bu zərərvericinin təbii düşmənləri hesab edilir.
• Növbəli əkin sistemi tətbiq edin. Pomidordan sonra qara yonca və ya lobya əkin.
• Sahəni və sahənin ətrafını alaq otlarından təmizləməklə zərərvericinin yumurta qoyaraq yayılmasının qarşısını almaq olar. Sürfələrin yenicə əkilmiş bitkilərə yayılmaması üçün bütün sahəni alaq otlarından təmizləyin (əkindən ən az 2-3 həftə qabaq).
• Feromon tələlərdən istifadə edin.
• Günəbaxan bitkisi tələ yemi kimi əkilə bilər.
• Əkindən qabaq bütün sahəni şumlayın və malalayın.
“Qaynar ocaqları” (zərərvericinin çox yayıldığı yerləri) tapın və müalicə edin.
• Bacillus thuringiensis/Bt
• indoksakarb
• xlorantraniliprol
• metoksifenozid
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 111
Xəstəlik və zərərvericilərin növü
Ağ sürfələr (may və iyun böcəklərinin sürfələri) (Cyclocephala spp. və Phyllophaga növü; Holotrichia növü, Leucopholis irrorata)
Profilaktik IPM alətləri və taktikaları Müalicəvi IPM alətləri
• Zərərvericinin təbii düşmənləri parazitoidlərdən, qarışqalardan, quşlardan və parazit nematodlardan ibarətdir.
• Yaxşı toxumlardan, lazımi gübrələrdən və suvarma sistemlərindən istifadə edərək bitkinin sağlam və sürətli inkişafını təmin edin.
• Torpaq sahəsinin lazımi qaydada drenləyin.
• Növbəli əkin sistemi tətbiq edin. Əgər zərərverici həddən artıq yayılarsa, ilboyu eyni məhsul əkməyin.
• Zərərverici üçün tələ bitkisi sayılan Afrika sabahgülü, günəbaxan, gənəgərçək, Sibir soğanı, dağ tərxunu və pişik nanəsi kimi bitkilərdən istifadə edin.
• May/iyun aylarında gecə vaxtı işığın altında yetkin fərdləri tutmaq üçün tələ qurun.
• asetamiprid,
• tiametoksam
• xlorantraniliprol
Yarpaq cırcıramaları: Kartof cırcıraması (Empoasca fabae)
Çuğundur cırcıraması (Circulifer tennelus)
Tripslər (Thrips tabaci)
• Sahəni və ətraf sahələri alaq otlarından təmizləyin.
• imidakloprid (bu preparat İMP-dir. Asetamiprid daha yaxşı seçim olsa da, onun effektivliyi təsdiqlənməyib).
• mineral yağlar
• Alternativ bitkiləri, lobyanı, qarğıdalını və digər bitkiləri növbəli şəkildə əkin.
• Nəzarət üçün yapışqanlı mavi tələlərdən istifadə edin.
• Torpağı lazımi qaydada suvarın, gübrələyin və drenləyin.
• mineral yağlar
• spinosad
• piretrinlər
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 112
Hörümçək gənələri (Tetranychus urticae)
Profilaktik IPM alətləri və taktikaları Müalicəvi IPM alətləri
• Hörümçək gənəsinin populyasiyasını azaldan təbii düşmənlər yırtıcı gənələrdən və digər həşəratlardan (məs. Phytoseiulus persimilis and Amblyseius andersoni) ibarətdir.
• Sahəni və ətraf sahələri alaq otlarından təmizləyin.
• Uyğun suvarmanın aparılması vacibdir, çünki su stressinə məruz qalmış ağacların zədələnmə ehtimalı çox yüksəkdir.
Digər zərərvericilər üçün nəzərdə tutulmuş geniş spektrli insektisidlərlə aparılan müalicələr gənələrin artmasına səbəb ola bilər. Ona görə də belə hallardan mümkün qədər yayınmaq lazımdır.
• mineral yağlar
• kükürd
Nematodlar:
Kök nematodları (Meloidogyne species)
Kartof nematodları (Globodera pallida)
Qızılı nematodlar (Globodera rostochiensis)
• Müqavimətli sortlardan istifadə edin və sağlam bitki yetişdirin (müvafiq toxumlardan, ara məsafələrindən, suvarma metodlarından, gübrələrdən və alaq otlarına qarşı mübarizə vasitələrindən istifadə edin).
• Plastik örtüklə torpağın solyarizasiyasını təmin edin.
• Növbəli əkin sistemi tətbiq edin, dərin şumlama aparın və torpağı heriyə (dincə) qoyun.
Nematodlara qarşı müqavimətli olan brokkolini, sorqonu, gül kələmi, Sudan otunu, rapsı və xardalı növbəli şəkildə əkin.
• Sanitariya: Bitki qalıqlarını toplayın və kompostlayın.
• Üzvi gübrələrlə, xüsusən də quş peyini və kompostla torpağın tərkibini zənginləşdirin və qumsal torpaqların strukturunu yaxşılaşdırın.
• Kətan bitkisi və tropik otlar nematodlara qarşı yaxşı mübarizə vasitəsi hesab edilir. Afrika və fransız sabahgülünü (Tagetes minuta və T. patula) torpağa şumlamaqla nematodların sayını azaltmaq olar. Bu bitkiləri əkdikdən 2 ay sonra şumlayaraq torpağa qarışdırmaq lazımdır.
Mübarizənin sintetik nematisidlərlə aparılması kiçik fermerlərə xərc və təhlükəsizlik baxımından sərf etmir. Ona görə də əkindən qabaq torpağı mulçalamaqla və ya plastik materialla örtməklə, eləcə də xaççiçəkliləri sahəyə əkməklə, doğramaqla və torpağa şumlamaqla
“biofumiqasiyanın” aparılması məsləhət görülür. Çürümüş xaççiçəklilər toksik qaz buraxır. Belə zəhərli qazlar plastik örtük altında nematodları daha effektiv şəkildə məhv edə bilir.
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 113 Xəstəlik və zərərvericilərin növü
Kartof alternariozu və ya
Alternariya yarpaq ləkəliliyi (Alternaria solani)
Profilaktik IPM alətləri və taktikaları Müalicəvi IPM alətləri
• Sertifikatlı sağlam və müqavimətli sortlardan istifadə edin. Əkin sxemi çox sıx olmamalıdır.
• Torpağı günəş işığı və külək altında qurudaraq drenləyin.
• Optimal becərmə şəraitində gübrələməni və suvarmanı lazımi qaydada aparmaqla və digər zərərvericiləri idarə etməklə belə xəstəliklərin sayını azaltmaq olar.
• Gecyetişən sortlardan istifadə edin.
• Növbəli əkin sistemi tətbiq edin.
• Sanitariya: mövsüm ərzində aşağı hissədəki budaqları (yarpaqları) qoparın.
Əgər xəstəlik erkən mərhələdə yayılaraq iqtisadi itkilərə səbəb olarsa, funqisidlərin tətbiqinə başlamaq olar. Simptomlar aşkarlandıqda dərhal 7-10 günlük intervallarla funqisid çiləmək lazımdır.
• Bacillus subtilis
• azoksistrobin
• boskalid
• xlorotalonil
• famoksadon
• iprodion
• mankozeb
• piraklostrobin
Fitoftora və ya yalançı unlu şeh (Phytophthora infestans)
• Müqavimətli sortlardan istifadə edin.
• Sahəni lazımi qaydada drenləyin.
• Şitilləri vaxtında əkin. Şitilləri gec əkmək olmaz.
• Bitkini, meyvəni və yarpaqları torpaqdan aralı saxlayın və lazımi vasitələrlə yuxarı qaldırın. Havanın dövr etməsinə şərait yaradın.
• Mis sulfat+kalsiumhidroksid (Bordo qarışığı)
• metalaksil
• propamokarb-hidroxlorid
• azoksistrobin
• simoksanil
• famoksadon
• mankozeb
• dimetomorf
• piraklostrobin
• mandipropamid
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 114
zərərvericil
Xəstəlik və
ərin növü
Qara qoturluq (Rhizoctonia species)
Profilaktik IPM alətləri və taktikaları Müalicəvi IPM alətləri
• Sklerosiyadan (göbələk hifindən) azad, sertifikatlı toxumlardan istifadə edin.
• Xardal və ya xaççiçəkliləri qoruyucu bitki kimi
əkərək və ya şumlayıb torpağa qatdıqda qaz
əmələ gəlir və torpağın biofumiqasiyası baş verir.
• Xəstə kartof yumrularını və bitkiləri sahədən çıxarın və məhv edin.
• İsti və yaxşı drenlənmiş tirələr infeksiyanın təsirini azaldır.
• Bitkini dərin əkməyin.
• Kartofun qabığı formalaşdıqda dərhal məhsul yığımında başlayın.
• tiofanat-metil
• mankozeb
Adi kartof dəmgili (Streptomyces scabies)
• Müqavimətli mədəni sortlardan və ya sortlardan istifadə edin.
• Adi dəmgildən azad, sertifikatlaşdırılmış kartof toxumlarından istifadə edin.
• Torpağı düzləndirin və kartof yumruları əmələ gəlməyə başladıqda və sonrakı 6-8 həftə ərzində torpağın nəmliyini yüksək səviyyədə saxlayın.
• Yaşıl peyin hesab edilən bitkiləri, məsələn çovdarı, darını, yerkökünü, çuğunduru, ispanağı, ağ turpu və qrımızı turpu növbəli şəkildə edin.
• Heyvan peyini dəmgilin əmələ gəlməsinə şərait yaradır.
• Əkindən qabaq torpağa kükürd verərək pH səviyyəsini aşağı salın.
• Funqisidlər effektiv təsir göstərmir.
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 115 Xəstəlik və zərərvericilərin növü
Xəstəlik və zərərvericilərin növü
Bakterial (qara) soluxma və xərçəng (Ralstonia solanacearum) (əvvəllər Pseudomonas solanacearum də adlanıb)
Profilaktik IPM alətləri və taktikaları Müalicəvi IPM alətləri
• Sağlam və sertifikatlı çoxaltma materiallarından istifadə edin.
• Əvvəlki illərdə bakterial soluxmanın yayıldığı sahələrə heç nə əkməyin.
• Alaq otlarına qarşı mübarizə aparın.
• Müqavimətli və ya dözümlü sortlardan istifadə edin.
• Sahəni həddən artıq suvarmayın və kartofu yaxşı-drenlənmiş torpağa əkin.
• Suvarma üçün dərin quyu suyundan istifadə edin.
• Xəstə bitkiləri sahədən çıxarın və məhv edin.
• Mis tərkibli mürəkkəb birləşmələrdən istifadə edin.
Gövdə nekrozu/çürüməsi (Sclerotium rolfsii)
• Mövsümün sonunda cürüməyə şərait yaradan yüksək temperaturdan yayınmaq üçün kartofu erkən əkin.
• Yığımdan qabaq kartof yumrularını torpaqda çox saxlamayın.
• Kökümeyvəsiz digər bitkiləri növbəli şəkildə əkin.
•
Kömür çürüməsi (Macrophomina phaseolina)
• Sağlam və sertifikatlı kartof toxumlarından istifadə edin.
• Torpağın nəmliyinə nəzarət edin.
• Məhsulu mümkün olduqda dərhal və torpağın temperaturu 27C-ə yüksələnə kimi yığın.
• Yığım vaxtı kartof yumrularını zədələməyin.
• Bitki qalıqlarını sahədən çıxarın və məhv edin.
Funqisidlər effektiv təsir göstərmir.
Heç bir funqisid xəstəliyə qarşı davamlı şəkildə təsir etmir.
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 116
Xəstəlik və zərərvericilərin növü
Kartofda toxum və qələmlə keçən mil kök yumrusu viroidi (PSTV)
Profilaktik IPM alətləri və taktikaları Müalicəvi IPM alətləri
• Sağlam və sertifikatlı kartof bitkisindən istifadə edin.
• Əvvəlki dövrlərdə PSTV viroidinin olmadığı sahələrdən istifadə edin.
• Kartof yumrularını bütöv şəkildə əkin.
• Təsərrüfat işləri zamanı işçilər və ya avadanlıqlar kartof yarpaqlarına toxunmamalıdır.
• Sanitariya: əlcək və qoruyucu gözlük geyin və dezinfeksiya maddələri (natrium və ya kalsium hipoxlorit (ağardıcı maddə) və 2% natrium hidroksid) ilə səthləri, alətləri və avadanlıqları (bıçaqları, kəsici alətləri, dərmansəpən avadanlıqları və kultivatorları), yuyun.
Viroidlərə qarşı heç bir effektiv preparat yoxdur.
Həşərat daşıyıcılarını, xüsusən də mənənələri və
gəmirici həşərat növlərini nəzarət altında saxlayın.
Çəhrayı çürümə (Phytophthora erythroseptica)
• Yığıma yaxın dövrlərdə torpağı lazımi qaydada drenləyin.
• İslaq kartof yumrularının yığmayın.
• Kartofu anbarda saxlayarkən havanın dövr etməsinə şərait yaradın, kartof yumrularında nəmin toplanmasına mane olun və temperaturu aşağı səviyyədə saxlayın (funqisidlər 4°C-dən aşağı temperaturda təsir göstərmir).
• mefenoksam + mankozeb
• mefenoksam + xlorotalonil
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 117
Xəstəlik və zərərvericilərin növü
Nar meyvəyeyəni (narın iç qurdu) (Ectomyelois ceratoniae)
Profilaktik IPM alətləri və taktikaları Müalicəvi IPM alətləri
• Ting təsərrüfatlarında kompost edilmiş peyindən və gübrələrdən istifadə edin.
• Ağacın gücünü artırmaq üçün yarpaqdan verilən qida maddələrindən və gübrələrdən istifadə edin.
• Damla suvarma zonasındakı ağacları tirələrə əkin.
• Mümkün olduqda ağacları suvararaq quraqlıqdan yaranan bitki stressini azaldın.
• Tirələrin ətrafını alaq otlarından təmizləyin.
• Torpağın nəmliyini qorumaq və alaq otlarının inkişafına mane olmaq üçün tirələri mulçalayın.
• Ağacın tac hissəsində işığın yayılması və havanın dövr etməsi üçün müvafiq budama işləri aparın və zərərvericilərin səviyyəsini aşağı salın.
• Bacillus thuringiensis/BT
• xlorantraniliprol
• spinetoram
• metoksifenozid
• spinosad
Nar güvəsi (Euzophera punicaella)
• Bağlarda alaq otlarına qarşı mübarizə aparın.
• Güvələrə qarşı feromon tələləri vasitəsilə mübarizə aparın və onları nəzarət altında saxlayın.
• Bacillus thuringiensis/BT
• xlorantraniliprol
• spinetoram
• metoksifenozid
• spinosad
Nar qurdu / Anar kəpənəyi (Virachola isocrates)
• Sanitariya: Bütün infeksiyalı meyvələri toplayın və məhv edin.
• Kal meyvələri paketlə və ya parça ilə örtün.
• Bacillus thuringiensis/BT
• xlorantraniliprol
• spinetoram
• metoksifenozid
• spinosad
Unlu yastıcalar (Pseudococcus citri)
• Bəzi təbii yırtıcılar və parazitləri unlu yastıcaları nəzarət altında saxlaya bilir.
• Populyasiya səviyyələrinə nəzarət edin və qeydlər aparın.
• spirotetramat
• buprofezin
• imidakloprid (bu preparat İMP-dir. Asetamiprid daha yaxşı variant olsa da, onun effektivliyi təsdiqlənməyib).
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 118 NAR
Mənənələr (Aphis gossypii, other species)
Profilaktik IPM alətləri və taktikaları Müalicəvi IPM alətləri
• Təbii yırtıcılar, məsələn (Coccinellidae), qızılgözlülər (Chrysopidae), parazit eşşəkarıları və milçəklər (Syrphidae, Cecidomyiidae) zərərvericiyə qarşı mübarizəyə kömək edin.
• Ağacın stressini azaltmaq və zərərverici populyasiyasına qarşı gücünü artırmaq üçün müvafiq qida maddələrindən istifadə edin.
• Meyvə bağında alaq otlarına qarşı mübarizə aparın.
• mineral yağlar
• piretrinlər
• imidakloprid (bu preparat İMP-dir. Asetamiprid daha yaxşı variant olsa da, onun effektivliyi təsdiqlənməyib).
Narın uc hissəsinin quruması (geriyə doğru quruma) (Pleuroplaconema və ya Ceuthospora phyllosticta)
Qara ləkəlilik və qara çürümə, meyvə ləkəliliyi və çürüməsi (Alternaria alternata, Aspergillus foetidus, Coniella granati)
Serkosporoz meyvə çürüməsi (Cercospora species)
Meyvə dəmgili/Antraknoz (Colletotrichum species)
• Sanitariya:İnfeksiyalı meyvələri toplayın və məhv edin.
• günortadan sonra tətbiq olunan mis tərkibli mürəkkəb birləşmələr.
• Sanitariya:İnfeksiyalı meyvələri toplayın və məhv edin.
• günortadan sonra tətbiq olunan mis tərkibli mürəkkəb birləşmələr.
• Sanitariya:İnfeksiyalı meyvələri toplayın və məhv edin.
• Sağlam əkin materiallarından istifadə edin.
• Sanitariya: Tökülmüş xırda budaqları, yarpaqları, şax budaqları və meyvələri sahədən çıxarın və məhv edin.
• günortadan sonra tətbiq olunan mis tərkibli mürəkkəb birləşmələr.
• günortadan sonra tətbiq olunan mis tərkibli mürəkkəb birləşmələr.
• mankozeb (məhsul yığımından qabaq).
Bakterial yarpaq və buğum yanığı (Xanthomonas axonopodis pv punicae)
• Sağlam əkin materiallarından istifadə edin.
• Budanmış hissələri müalicə edin.
• Sanitariya: Tökülmüş xırda budaqları, yarpaqları, şax budaqları və meyvələri sahədən çıxarın və məhv edin.
• Mis tərkibli mürəkkəb birləşmələr.
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 119 Xəstəlik v
zərərvericilərin növü
ə
Aperqillioz meyvə çürüməsi (Aspergillus niger, Aspergillus alternata)
Profilaktik IPM alətləri və taktikaları Müalicəvi IPM alətləri
• Meyvə bağında tozun qarşısını alın.
• Sanitariya: İnfeksiyalı meyvələri sahədən çıxarın və məhv edin.
• Meyvənin qabığını zədələyən fındıq qurduna və yarpaqayaq böcəklərə qarşı mübarizə aparın.
• Meyvənin çürüməsinə səbəb olan su stressinin qarşısını alın və meyvə bağını həddən artıq suvarmayın.
• Yığımdan əvvəlki dövrdə səpilən dərmanlar adətən effektiv olmur.
Yığımdan sonrakı dövrdə yaranan boz kif/Botrytis çürüməsi (Botrytis fuckeliana)
• Mexaniki zədələrin qarşısını alın.
• Qurumuş budaqları və yaşlı meyvələri bağdan çıxarın.
• Ağacları şaxtadan və qonur çürümə xəstəliyindən qoruyun.
• Ağacları müntəzəm şəkildə budayaraq çətiri açın.
• Məhsulu 5-7°C temperaturda və 90-95% nisbi rütubət səviyyəsində saxlayın.
Səpilən dərmanlar adətən effektiv olmur.
• Fludioksinil (yığımdan sonra).
Xəstəlik və zərərvericilərin növü
Qonur başlı yarpaqbükən (Ctenopseustis obliquana), Yaşılbaş yarpaqbükən (Planotortrix excessana)
Profilaktik IPM alətləri və taktikaları Müalicəvi IPM alətləri
• Müxtəlif parazit eşşəkarıları və taxinid milçəklər yarpaqbükənlərin yumurtalarına, sürfələrinə və puplarına hücum edir.
• Çiçəkləmə mərhələsindən əvvəl və çiçəkləmə mərhələsində ağacın zoğlarını və çiçəklərini yoxlayın, hər hansı tırtılın, torun və ya həşərat ifrazatının olub olmadığını müəyyənləşdirin.
• Bacillus thuringiensis/BT
• xlorantraniliprol
• spinetoram
• metoksifenozid
• spinosad
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 120 Xəstəlik və zərərvericilərin növü
KİVİ
Xəstəlik və zərərvericilərin növü
Acgöz (qabarıq) yastıca (Hemiberlesia rapax)
Profilaktik IPM alətləri və taktikaları Müalicəvi IPM alətləri
• Bəzi təbii yırtıcılar və parazitlər yastıca populyasiyalarını nəzarət altında saxlaya bilir.
• Zərərvericinin təbii düşmənlərindən, məsələn qızılgözlərdən, yırtıcı gənələrdən və parazit eşşəkarılarından istifadə edin.
• mineral yağlar
• piriproksifen
• imidakloprid (bu preparat İMP-dir. Asetamiprid daha yaxşı variant olsa da, onun effektivliyi təsdiqlənməyib).
Qoşa xallı hörümçək gənələri (Tetranychus urticae)
• Hörümçək gənələrinin populyasiyasını azaldan çoxsaylı təbii yırtıcılar mövcuddur. Yırtıcı gənələr və bəzi həşəratlar (məsələn, Phytoseiulus persimilis and Amblyseius andersoni) hörümçək gənələrinin yumurtaları ilə qidalanır.
• Sahədə və sahənin ətrafında alaq otlarına qarşı mübarizə aparın.
• Suvarmanın lazımi qaydada aparılması vacibdir, çünki su stressinə məruz qalmış ağacların zədələnmə ehtimalı böyükdür.
Digər zərərvericilərə qarşı istifadə olunan geniş təsir spektrinə malik insektisidlər gənələrin artmasına səbəb olur.
• mineral yağlar
• piridaben
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 121
Kök nematodları (Meloidogyne növü)
Profilaktik IPM alətləri və taktikaları Müalicəvi IPM alətləri
• Müqavimətli sortlardan istifadə edin və sağlam bitki yetişdirin (müvafiq toxumlardan, ara məsafələrindən, suvarma metodlarından, gübrələrdən və alaq otlarına qarşı mübarizə vasitələrindən istifadə edin).
• Plastik örtüklə torpağın solyarizasiyasını təmin edin.
• Növbəli əkin sistemi tətbiq edin, dərin şumlama aparın və torpağı dincə qoyun. Nematodlara qarşı müqavimətli olan brokkolini, sorqonu, gül kələmi, Sudan otunu, rapsı və xardalı növbəli şəkildə əkin.
• Sanitariya: Bitki qalıqlarını toplayın və kompostlayın.
• Üzvi gübrələrlə, xüsusən də quş peyini və kompostla torpağın tərkibini zənginləşdirin və qumsal torpaqların strukturunu yaxşılaşdırın.
• Kətan bitkisi və tropik otlar nematodlara qarşı yaxşı mübarizə vasitəsi hesab edilir.
• Afrika və fransız sabahgülünü (Tagetes minuta və T. patula) torpağa şumlamaqla nematodların sayını azaltmaq olar. Bu bitkiləri əkdikdən 2 ay sonra torpağa şumlamaq lazımdır.
Mübarizənin sintetik nematisidlərlə aparılması kiçik fermerlərə xərc və təhlükəsizlik baxımından sərf etmir. Ona görə də əkindən qabaq torpağı mulçalamaqla və ya plastik materialla örtməklə, eləcə də xaççiçəkliləri sahəyə əkməklə, doğramaqla və torpağa şumlamaqla
“biofumiqasiyanın” aparılması məsləhət görülür. Çürümüş xaççiçəklilər toksik qaz buraxır. Belə zəhərli qazlar plastik örtük altında nematodları daha effektiv şəkildə məhv edə bilir.
Fitoftora kök və kök boğazı çürüməsi (Phytophthora spp.)
• Tingləri yaxşı drenlənmiş sahəyə əkin.
• Ciddi əkin və su idarəetmə qaydaları tətbiq edin.
• Tingləri hündür tirələrdə və ya təpəciklərdə (drenlənmiş) əkin. Belə olduqda yağış və suvarma suyu daha sürətlə sızır.
• Suvarmanın müddəti 6 saatdan artıq olmamalıdır (əgər torpaq sahəsi sonuncu suvarmadan sonra lazımi qaydada drenlənibsə, suvarma intervallarını qısaltmaq olar).
• mefenoksam
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 122 Xəstəlik və zərərvericilərin növü
Xəstəlik və zərərvericilərin növü
Sklerotinioz meyvə ləkəliliyi (Sclerotinia spp.)
Profilaktik IPM alətləri və taktikaları Müalicəvi IPM alətləri
• Tənəklərin çətirini açaraq nəmlik səviyyəsini aşağı salın.
• Məhsulu zədələməyin.
• Karantin: Kənar şəxslərin bağa girməsinə icazə verməyin.
• iprodione
• fludioksonil
Bakterial yarpaq ləkəliliyi və çiçək solması (Pseudomonas viridiflava və Pseudomonas syringae)
Saxlanma zamanı yaranan çürümə xəstəlikləri: boz kif/qonur çürümə (Botrytis spp.)
• Məhsulu zədələməyin.
• Karantin: Kənar şəxslərin bağa girməsinə icazə verməyin.
• Qablaşdırmadan və soyuq mühitdə saxlamadan qabaq meyvənin saplaq sonluğunu qurudun.
• Tənəklərin çətirini açın və havanı daha çox dövr etməsinə şərait yaradın.
SİTRUS MEYVƏLƏRİ VƏ FEYXOA
Xəstəlik və zərərvericilərin növü
Yaşıl şaftalı mənənəsi (Myzus persicae)
Mübarizə üçün bakterisidlərin istifadəsi tövsiyə edilmir.
Yığımdan sonrakı dövrdə:
• Bacillus subtilis
• fludioksonil (batırma və ya fumiqasiya)
Profilaktik IPM alətləri və taktikaları Müalicəvi IPM alətləri
• Bəzi parabüzən növləri, parazitoidlər, yırtıcı böcəklər və göbələk xəstəlikləri mənənə populyasiyalarını iqtisadi ziyanlılıq həddindən aşağı səviyyədə saxlaya bilir.
• Meyvə bağına yapışqanlı sarı tələlərlə nəzarət edin.
• Mənənələr yenicə kök salmış və yetkin ağacların yarpaqlarını bükür və şirin damcı ifraz edir.
• asetamiprid
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 123
Gənələr:
Yarpaqlara yayılan və ləkə yaxud gümüşü rəng əmələ gətirən qırmızı gənələr (Panonychus citri) və pas gənələri (Phyllocoptruta oleivora)
Sitrus yarpaq buğumlayıcıları (Phyllocnistis citrella)
Profilaktik IPM alətləri və taktikaları Müalicəvi IPM alətləri
• Suvarmanı lazımi qaydada aparın və ağacların su stressinə məruz qalmasının qarşısını alın.
• Meyvə bağına müntəzəm şəkildə nəzarət edin.
• Sanitariya: zədələnmiş və infeksiyalı bitki hissələrini sahədən çıxarın.
• Cığırlara və digər tozlu sahələrə su çiləyərək tozun qalxmasının qarşısını alın.
• Nisbətən yaşlı bağlarda parazit eşşəkarıları ilə nəzarət etmək olur.
• İnkişafda olan budaqları ildə bir dəfədən artıq budamayın və yeni yarpaq çıxımını azaldın.
• Buğumlayıcıların müşahidə edildiyi təqdirdə azot gübrəsini böyük miqdarda verməyin.
• Sanitariya: bitki qalıqlarını və alaq otlarını bağdan çıxarın.
• Aşkarlama və mübarizə qərarlarını vermək üçün bitkilərə nəzarət edin.
• Zərərvericiləri kütləvi şəkildə nəzarət altında saxlamaq üçün feromon tələlərdən istifadə edin.
• kükürd
• mineral yağlar
• fenpiroksimat
• piridaben
• spirodiklofen
• Bacillus thuringiensis/BT
• mineral yağlar
• asetamiprid
• tiametoksam
• xlorantraniliprol
• metoksifenozid
Yastıcalar: Yalançı çanaqlı/mumlu yastıca (Ceroplastes sinensis), sitrus yastıcası (Lepidosaphes beckii)
• Bitkiləri lazımi qaydada suvarın.
• Ağacları budayaraq işığın, günəş işığının və yırtıcların yayılmasına şərait yaradın.
• Sanitariya:İnfeksiyalı budaqları budayın və məhv edin.
• Gövdənin ətrafına yapışqanlı Tanglefoot tələsi qoyaraq yastıcalara nəzarət edən qarışqaları istiqamətləndirin.
• mineral yağlar
• imidakloprid (bu preparat İMP-dir. Asetamiprid daha yaxşı variant olsa da, onun effektivliyi təsdiqlənməyib).
• spirotetramat
• malation
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 124
Xəstəlik və zərərvericilərin növü
Sitrus bitkisinin alternariozu (Alternaria citri)
Profilaktik IPM alətləri və taktikaları Müalicəvi IPM alətləri
• Bitki stressinin qarşısını alın və meyvələri zədələnməkdən qoruyun.
• Məhsul yığımını infeksiyalı meyvələr tökülənə kimi yubat və yığım vaxtı belə meyvələrin sağlam meyvələr qarışmasına bu yolla mane olun (sağlam meyvənin optimal yetişmə dövründən artıq müddətdə gözləmək olmaz).
• Sanitariya: İnfeksiyalı meyvələri bağdan çıxarın və məhv edin.
• Yığımdan əvvəlki dövrdə tətbiq olunan funqisidlər adətən effektiv təsir göstərmir.
• Yığımdan sonrakı dövrdə boy atmanı tənzimləyən maddələr/herbisidlər 2,4-D mübarizəyə müəyyən dərəcədə kömək edib.
Yığımdan sonrakı dövrdə yaranan boz kif/Botrytis çürüməsi (Botrytis fuckeliana)
• Mexaniki zədələrin qarşısını alın.
• Ağacları şaxtadan və qonur çürümə xəstəliyindən qoruyun.
• Ağacları müntəzəm şəkildə budayaraq çətiri açın.
• Bacillus subtilis
• Yığımdan əvvəlki dövrdə tətbiq olunan mis tərkibli mürəkkəb birləşmələr
• Yığımdan sonrakı dövrdə:
• fludioksonil
• pirimetanil
SÜFRƏ ÜZÜMÜ
Xəstəlik və zərərvericilərin növü
Avropa tənək güvəsi (Lobesia botrana)
Profilaktik IPM alətləri və taktikaları Müalicəvi IPM alətləri
• Çiçək (birinci nəsil) və gilə salxımlarında zərərvericinin tor qurub-qurmadığını, eləcə də deşilmiş və puç üzüm gilələrinin olub-olmadığını (ikinci nəsil) yoxlayın.
• Feromon tələlərinin vasitəsilə nəzarət tədbirləri görün.
• Tumurcuqlama mərhələsindən əvvəl (yalnız ümumi sahəsi 10 hektardan artıq olan bağlarda) zərərvericilərin cütləşməsinə feromon tələlərin vasitəsilə mane olun.
• Bacillus thuringiensis/BT
• spinosad
• metoksifenozid
• xlorantraniliprol
• spinetoram
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 125
lik
zərərvericil
Xəstə
və
ərin növü
Üzüm fillokserası (Viteus vitifoliae, syn. Dakulosphaira vitifoliae)
Profilaktik IPM alətləri və taktikaları Müalicəvi IPM alətləri
• Müqavimətli üzüm sortları zərərvericiyə qarşı istifadə olunan orqanik idarəetmə vasitəsidir.
• Üzüm bağlarının salınması üçün yalnız təmiz çoxaltma materialından istifadə edin və üzüm tinglərini əkindən qabaq infeksiyalı sahələrdə saxlamayın.
Kontakt pestisidlər fillokseraların qarşısını almır. Kimyəvi dərmanlar zərərvericinin üstün tutduğu ağır torpaqlara asanlıqla nüfuz edə bilmir.
• imidakloprid (bu preparat İMP-dir. Asetamiprid daha yaxşı variant olsa da, onun effektivliyi təsdiqlənməyib).
• spirotetramat
• tiametoksam
Üzümün hörümçək gənələri (Eotetranychus pruni, Colomerus (=Eriophyes) vitis)
• Təbii yırtıcılar və parazitlər hörümçək gənələrini nəzarət altında saxlaya bilir. Qərb yırtıcı gənəsini (Galendromus/Metaseiulusoccidentalis) bu məqsədlə sahəyə buraxmaq olar.
• Üzüm bağlarında yollara su səpərək tozun qalxmasının qarşısını alın. Bağın orta cığırlarına qoruyucu bitki və ya yaşıl ot əkin.
• Bağı elə suvarın ki, tənəklər stressə məruz qalmasın. Asma suvarma sistemləri gənə problemini azaldır, lakin bəzi xəstəliklərin inkişafına təkan verə bilər.
• mineral yağlar
• kükürd
• fenpiroksimat
• etoksazol
• spirodiklofen
• heksitiazoks
• klofentezin
• bifenazat
Boz çürümə/salxım çürüməsi (Botrytis fuckeliana)
• Müqavimətli sortlardan istifadə edin.
• Tənəkləri elə budayın ki hava və günəş işığı çətirə yayıla bilsin.
• Alt yarpaqları və ya yan zoğları gilə tutumundan sonra dərhal qoparın (bitkinin günəş işığı düşən tərəfində).
• Bacillus subtilis
• siprodinil
• fludioksonil
• iprodion
• mankozeb
• trifloksistrobin
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 126 Xəstəlik və zərərvericilərin növü
Yalançı unlu şeh (Plasmopara vitivola)
Profilaktik IPM alətləri və taktikaları Müalicəvi IPM alətləri
• Patogen orqanizmlər yağış və külək vasitəsilə yayılır.
• Qışlayan inokulyant mənbələrini azaldın və torpağı effektiv şəkildə drenləyin.
• Yarpaq örtüyünün islanmaması üçün damla suvarma sistemindən istifadə edin. Belə olduqda torpağın eroziyası halları da azalacaq.
• mis sulfat+kalsium hidroksid(Bordo qarışığı)
• mankozeb
• azoksistrobin
• dimetomorf
• piraklostrobin
• boskalid
• kresoksim-metil
• mefenoksam
• trifloksistrobin
• mandipropamid
Oidium/unlu şeh (Uncinula necator)
• Yaz aylarında meyvə bağına nəzarət edərək müalicənin vaxtını təyin edin.
• Sanitariya: bitki qalıqlarını məhv edin.
• mis sulfat+kalsium hidroksid(Bordo qarışığı)
• Bacillus subtilis
• kükürd
• mineral yağlar
• tebukonazol
• siflufenamid
• metrafenon
• difenokonazol
• siprodinil
• azoksistrobin
• trifloksistrobin
• kresoksim-metil
• piraklostrobin
• boskalid
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 127
zər
Xəstəlik və
ərvericilərin növü
Xəstəlik və zərərvericilərin növü
May böcəyinin sürfələri (ağ xırıldaq sürfələri), may/iyun aylarında torpaqda yaşayan sürfələr (Phyllophaga spp.)
Profilaktik IPM alətləri və taktikaları Müalicəvi IPM alətləri
• Tələ bitkiləri əkin və torpağı becərin.
• Torpağı günəş enerjisi ilə müalicə edin (solyarizasiya).
• Yetkin may/iyun böcəklərinə qarşı işıq tələlərindən istifadə edin.
• Tirələri otlardan, alaq otlarından və mamırdan təmizləyin.
• Sanitariya: məhsul yığımından sonra sahəni bitki qalıqlarından təmizləyin.
• imidakloprid (bu preparat İMP-dir. Asetamiprid daha yaxşı variant olsa da, onun effektivliyi təsdiqlənməyib).
• tiametoksam
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 128
ÇİYƏLƏK
Xəstəlik və zərərvericilərin növü
Çiyələk qızılböcəyinin sürfələri (Coroebus elatus),
Çiyələyin kök qurdu (böcəyi) (Otiorrhynchus rugosostriatus)
Uzunbığlar: Çiyələk çiçəkyeyəni (Anthonomus rubi), Alman taxıl biti (böcəyi) (Neocoenorrhinus germanicus)
Profilaktik IPM alətləri və taktikaları Müalicəvi IPM alətləri
• Sanitariya:infeksiyalı bitkiləri və bitki qalıqlarını məhsul yığımından sonra məhv edin.
• Kimyəvi mübarizə yalnız məhsul yığımından sonra və yetkin böcəklərin fəal olduğu dövrdə aparılmalıdır. Ümumiyyətlə, bu mübarizə iqtisadi cəhətdən faydalı deyil.
• Erkək və dişi böcəkləri cəlb etmək üçün Grandlure I vəII tərkibli feromon tələlərdən istifadə edin.
• Çiyələyi meşəlikdən və moruq sahələrindən aralı yetişdirin.
• Tirələri otlardan, alaq otlarından və mamırdan təmizləyin.
• Həddən artıq çiçəkləyən və dişicikli çiyələk sortları uzunbığların hücumuna daha az məruz qalır.
• imidakloprid (bu preparat İMP-dir. Asetamiprid daha yaxşı variant olsa da, onun effektivliyi təsdiqlənməyib).
• piretrinlər
Şirə böcəkləri (Stelidota geminata)
• Məhsulu tez-tez və təmiz yığın.
• Həddən artıq yetişmiş və zədələnmiş giləmeyvələri müntəzəm şəkildə sahədən çıxarın və məhv edin.
• Sahənin kənar sərhədlərinə “tələ vedrələri” qoyaraq böcəklərin qarşısını kəsin və onların sayını azaldın.
Şirə böcəkləri meyvə yetişənə kimi müşahidə edilmir, ona görə də insektisidin verilməsi məsləhət görülmür. Zərurət yarandıqda aşağıdakı pestisiddən istifadə edin:
• bifentrin (10% və aşağı konsentrasiyada)*
* Sintetik piretroidlər suda yaşayan orqanizmlərə yüksək dərəcədə toksik təsir göstərir. Bu preparatları bataqlıqların, nohurların və ya su aynasının yüksək səviyyədə olduğu digər ərazilərdə istifadə etmək olmaz. Sintetik piretroidlər təbii yırtıcıların, məsələn bu və ya digər zərərvericiləri nəzarət altında saxlayan artropod yırtıcıların və parazitoidlərin məhvinə səbəb ola bilər. Yırtıcı həşəratların məhvi nəticəsində ikinci dərəcəli zərərvericilər, məsələn şaftalı mənənəsi, yemiş mənənəsi, tripslər və hörümçək gənələri törəyərək arta bilər. Sintetik piretroidlərin dəfələrlə istifadə olunması zərərverici populyasiyalarında müqavimətin yaranmasına səbəb ola bilər.
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 129
Mənənələr (Aphis forbesii və digər növlər)
Profilaktik IPM alətləri və taktikaları Müalicəvi IPM alətləri
• Təbii yırtıcılar və parazitlər mənənə populyasiyasını nəzarət altında saxlaya bilir.
• Yırtıcıların və parazitlərin işini asanlaşdırmaq üçün sahədə tozun qalxmasına nəzarət edin.
• Yapışqanlı sarı tələlərin vasitəsilə sahəyə nəzarət edin.
• Azot gübrəsini həddən artıq miqdarda verməyin. Tədricən yayılan və ya aşağı azot tərkibli gübrələrdən istifadə edin.
• tiametoksam
• asetamiprid
• piretrinlər
• mineral yağlar
• spirotetramat
Tripslər (Frankliniella occidentalis)
• Qoruyucu örtüklərdən istifadə edin və ya məhsulu istixanada yetişdirin.
• Torpağı mulçalayın.
• Erkən çiçək salxımlarına nəzarət edin və nümunə götürün.
• Orius insidiosus vasitəsilə bioloji mübarizə aparın.
• Zərərvericinin sıxlığına nəzarət etmək üçün yapışqanlı mavi və sarı tələlərdən istifadə edin.
• spinosad
• malation
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 130 Xəstəlik və zə
ərvericilərin növü
r
Gənələr:
Torpaq gənələri (Phytonemus (= Tarsonumus) pallidus)
Qoşa xallı hörümçək gənəsi (Tetranychus urticae)
Profilaktik IPM alətləri və taktikaları Müalicəvi IPM alətləri
• Gənələrdən azad və sertifikatlaşdırılmış
şitillərdən istifadə edin.
• 1 kv. metr üzrə 6-7 ədəd şitil əkilməlidir.
• Əkindən qabaq şitilin soyudulması bitkinin gücünün artırır. Şitilin payız aylarında köçürülməsi, ting təsərrüfatının yeri, şitilin soyudulması, şitillərin yığım tarixi və s. bitkinin soyudularaq möhkəmlənməsinə kömək edən amillərdir.
• Təbii yırtıcıları sahəyə buraxaraq gənə populyasiyalarını pestisid olmadan azaltmaq olar. Xırda böcəklər (Anthocoridae) və altı xallı tripslər təbii bioloji mübarizə vasitələri hesab edilir.
• -2 0C temperatuda soyudulmuş şitilləri 7 dəqiqəlik isti su vannasında (49 0C) müalicə etmək, torpaqdan təmizləmək və əkindən qabaq soyuq suya batırmaq olar.
• Sahəni və sahənin ətrafını alaq otlarından təmizləyin.
• mineral yağlar
• kükürd
• fenpiroksimat
• etoksazol
• spiromesifen
• heksitiazoks
• spirodiklofen
• bifenazat
Çılpaq ilbizlər (Arion hortensis, Deroceras reticulatum və digər növlər)
• Sanitariya: ilbizlərin gizlənə biləcəyi bütün bitki qalıqlarını, qayaları, lövhələri və taxtaları sahədən çıxarın və məhv edin.
• Pivə ilə dolu plastik qabları hər 3 metrdən bir torpağa basdırın.
• metaldehid
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 131 Xəstəlik və zərərvericilərin növü
Kök və çiçək nematodları (Meloidogyne incognita, Aphelenchoides fragariae)
Profilaktik IPM alətləri və taktikaları Müalicəvi IPM alətləri
• Müqavimətli və sağlam sortlardan istifadə edin.
• Avadanlıqları tez-tez dezinfeksiya edin.
• Növbəli əkin sistemi tətbiq edin.
• Torpağı plastik materialla örtərək günəş enerjisi ilə müalicə edin (solyarizasiya).
• Sanitariya: Bitki qalıqlarını məhv edin və alaq otlarına qarşı mexaniki vasitələrlə mübarizə aparın.
• Bitkini 10-15 dəqiqə ərzində isti suda (t=470С) müalicə edin.
• Üzvi gübrələrlə, xüsusən də quş peyini və kompostla torpağın tərkibini zənginləşdirin və qumsal torpaqların strukturunu yaxşılaşdırın.
• Kətan bitkisi və tropik otlar nematodlara qarşı yaxşı mübarizə vasitəsi hesab edilir.
• Afrika və fransız sabahgülünü (Tagetes minuta və T. patula) torpağa şumlamaqla nematodların sayını azaltmaq olar. Bu bitkiləri əkdikdən 2 ay sonra torpağa şumlamaq lazımdır.
Mübarizənin sintetik nematisidlərlə aparılması kiçik fermerlərə xərc və təhlükəsizlik baxımından sərf etmir. Ona görə də əkindən qabaq torpağı mulçalamaqla və ya plastik materialla örtməklə, eləcə də xaççiçəkliləri sahəyə əkməklə, doğramaqla və torpağa şumlamaqla
“biofumiqasiyanın” aparılması məsləhət görülür. Çürümüş xaççiçəklilər toksik qaz buraxır. Belə zəhərli qazlar plastik örtük altında nematodları daha effektiv şəkildə məhv edə bilir.
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 132
əst
lik v
zərərvericil
X
ə
ə
ərin növü
Boz kif (Botrytis fuckeliana)
Profilaktik IPM alətləri və taktikaları Müalicəvi IPM alətləri
• Müqavimətli sortlardan istifadə edin.
• Giləmeyvəni plastik mulçanın vasitəsilə torpaqdan təcrid edin.
• Sahəyə müntəzəm şəkildə nəzarət edin.
• Bitkilərin arasında havanın yaxşı dövr etməsi və yarpaqların, çiçəklərin və giləmeyvələrin quru qalması xəstəliyə qarşı ən vacib profilaktik tədbir hesab edilir.
• Yaxşı drenlənmiş sahə seçin. Şitilləri nisbətən aralı əkin və cərgələr həddən artıq geniş olmamalıdır.
• Alaq otlarına qarşı mübarizə aparın, çünki sahədə əlavə bitkilərin olması çiyələk kollarında nəmliyin azalmasına mane olur. Asma suvarma sistemlərindən deyil, damla suvarmadan istifadə edin.
• Sanitariya: bitki qalıqlarını toplayaraq məhv edin.
• Bacillus subtilis
• fludioksonil
• pirimetanil
Unlu şeh (Sphaerotheca macularis)
• Müqavimətli sortlardan istifadə edin.
• İnfeksiyalı bitkiləri sahədən çıxarın və məhv edin.
• Torpağı mulçalayın.
• Damla suvarma sistemindən istifadə edin.
• mis sulfat+kalsium hidroksid(Bordo qarışığı)
• trifloksistrobin
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 133 Xəstəlik və zərərvericilərin növü
Antraknoz (Colletotrichum acutatum)
Profilaktik IPM alətləri və taktikaları Müalicəvi IPM alətləri
• Sağlam əkin materiallarından istifadə edin (xəstəlik adətən infeksiyalı əkin materialı ilə yayılır).
• Şitilləri yuyaraq palçıqdan təmizləyin.
• İstixananı və bitkiləri havalandırın.
• Xəstəlik simptomlarını tez aşkarlamaq və təcili mübarizə tədbirləri görmək üçün sahəyə müntəzəm şəkildə nəzarət edin.
• Sanitariya: xəstə yarpaqları və budaqları əllə qoparın.
• İnokulyant mənbəyi olan infeksiyalı bitkiləri sahədən çıxarın və məhv edin.
• azoksistrobin
• fludioksonil
• pirimetanil
Gövdə və kök boğazının soluxması və çürüməsi (Phytophthora cactorum, Verticillium spp.)
• Xəstəliyə davamlı sortlardan istifadə edin.
• Sağlam və sertifikatlı şitillərdən istifadə edin.
• Şitilləri drenlənməmiş sahələrə əkməyin.
• Rütubətli havada torpağın drenlənməsi üçün sahəni lazımi qaydada hazırlayın.
• Tirələrdən istifadə edin və damla suvarma sistemini diqqətlə idarə edin.
• Azot tərkibi yüksək olar gübrələrdən istifadə etməyin.
• Verticillium sporlarını məhv etmək üçün brokkoli və ya xardal bitkisinin qalıqlarını torpağa qarışdırın.
• Torpağı günəş enerjisi ilə müalicə edin (solyarizasiya).
• fosetyl-aluminum
• mefenoxam
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 134 Xəstəlik və zərərvericilərin növü
Adi yarpaq ləkəliliyi (Ramularia tulasnei, Mycosphaerella fragaria), Çiyələk yarpağının yanığı (Marssonina potentillae)
Profilaktik IPM alətləri və taktikaları Müalicəvi IPM alətləri
• Xəstəliyin inkişafı üçün əlverişli olmayan əkin sahələrindən istifadə edin.
• Təmiz, sertifikatlı və müqavimətli sortlardan istifadə edin.
• Yağmurlama (sprinkler) deyil, damla suvarma sistemi ilə təchiz edilmiş tirələrdən istifadə edin və torpağın nəmliyini nəzarət altında saxlayın.
• Torpağı günəş enerjisi ilə müalicə edin (solyarizasiya).
• Alaq otlarını mexaniki vasitələrlə (toxa ilə)/əllə məhv edin.
• Sanitariya: praktiki cəhətdən mümkün olduqda infeksiyalı yarpaqları və bitkiləri sahədən çıxarın və məhv edin.
• mis tərkibli mürəkkəb birləşmələr
• xlorotalonil
Yarpaq ləkəliliyi (Phomopsis obscurans)
• Bığcıqlar kök salmazdan qabaq infeksiyalı və nisbətən yaşlı yarpaqları qoparın.
• Şitilləri yaxşı drenlənmiş və yüngül torpaqlara əkin. Sahəyə günəş işığı düşməli və hava yaxşı dövr etməlidir.
• Alaq otlarına qarşı mübarizə aparın. Alaq otları havanın dövr etməsinə mane olur və yarpaqların gec qurumasına səbəb olur (yarpaqlar alaq otları ilə örtülmüş sahələrdə nəm qalır).
• Məhsul yığımından sonra infeksiyalı yarpaqları qopararaq inokulyantları azaldın və yarpaq xəstəliklərinə qarşı mübarizə aparın.
• kaptan və ya tiramla müalicə olunmuş toxumlardan istifadə edin.
• tiofanat-metil
Viruslar: çiyələyin yarpaq damarı virusu (SVBV) / çiyələyin latent-C Virusu
• Sağlam və sertifikatlı əkin materiallarından istifadə edin.
• Bitkinin inkişaf sikli qısa olmalıdır.
• Virus əleyhinə heç bir pestisid tövsiyə olunmur.
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 135
Xəstəlik və zərərvericilərin növü
Xəstəlik və zərərvericilərin növü
Alaq otları (topalaq):
Yeməli topalaq (Cyperus esculentus)
Girdə topalaq (Cyperus rotundus)
KAHI
Profilaktik IPM alətləri və taktikaları Müalicəvi IPM alətləri
• Dəliyi olmayan bütöv plastik mulçalardan istifadə edin.
• Məhsul yığımından sonra sahəni kultivasiya edin, kökləri parçalayın, herbisid səpin.
• Torpağı heriyə (dincə) qoyun, enliyarpaqlı qoruyucu bitki əkin.
• qlifosat, izopropilamin duzu
• qlifosat, kalium duzu
Göbələk (kök boğazı)
çürümələri
Rhizoctonia solani
Sclerotinia sp.
Botryotinia fuckeliana Verticillium
Mənənələr, o cümlədən Kahı mənənəsi (Nasonovia ribis-nigri)
Yaşıl şaftalı mənənəsi (Myzus periscae)
• Müqavimətli sortlardan istifadə edin.
• Əvvəlki illərdə xəstəliyə məruz qalmış sahələrdən istifadə etməyin.
• Sağlam şitillərdən istifadə edin.
• Damla suvarma sistemi quraşdırın.
• Daşıyıcı olmayan bitkiləri növbəli şəkildə əkin. Kahını yalnız 3-4 ildə bir dəfə əkin.
• Torpağı günəş enerjisi ilə müalicə edin. (solyarizasiya tətbiq edin).
• mefenoksam
Xəstəliklər/Zərərvericilər Profilaktik IPM Alətləri və Taktiki Üsulları Müalicəvi IPM Alətləri Yalançı unlu şeh (Bremia lactucae)
• fosetil-Al
• mankozeb
• famoksadon/simoksanil
• fenamidon
• İprodion
• siprodinil
• fludioksonil
• boskalid
• Sahəyə yapışqanlı sarı tələlərlə nəzarət edin.
• Erkən mübarizə tədbirləri virus riskini azaldır.
• Cərgələrin arasına əkilən çiçəkli bitkilər təbii yırtıcıları özünə cəlb edə bilər.
• spirotetramat
• pimetrozin
• asetamiprid
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 136
Xəstəliklər/Zərərvericilər Profilaktik IPM Alətləri və Taktiki Üsulları Müalicəvi IPM Alətləri
Sovkalar/tırtıllar
Agrotis ipsilon
Agrotis segetum
Autograph agama
Mamestra brassicae
• Sahəyə işıqla və ya feromon tələləri ilə nəzarət edin.
• Sahəni müntəzəm şəkildə suvarmaqla sovka zədələrini azaltmaq olar.
• Solmuş bitkilər qoparın və onların ətrafındakı torpağı sürfələrdən və puplardan təmizləyin.
• Məhsul yığımından sonra sahəni dərhal disklə malalayın və sürfələri/pupları məhv edin.
• Bacillus thuringiensis
• spinozad
• metoksifenozid
Yarpaq lağımlayıcıları (Liriomyza isp.)
• İnfeksiyalı sahələrə yaxın ərazilərə kahı əkməyin.
• Nəzarət tədbirləri görün. Zədələnmiş yarpaqları qoparmaqla sonrakı zədələrin qarşısını almaq olar.
• Bioloji mübarizə vasitələrindən, məsələn Diglyphus eşşəkarısı parazitoidlərindən istifadə etmək olar.
• Yüksək rütubətli şəraitdə yarpaqdan entomopatogen nematodlar sürfələri nəzarət altında saxlayır.
• siromazin
• spinosad
• azadiraxtin (Qeyd: bu preparat puplaşma
mərhələsində olan sürfələri məhv edir, yəni mövcud zərərverici nəslinin törədə biləcəyi zədələrin qarşısını almır).
Ağqanad fosenoidlər Şirin kartof ağqanadlısı (Bemisia tabaci) İstixana ağqanadlısı (Trialeurodes vaporariorum)
• Alaq otlarına qarşı güclü mübarizə aparın.
• Cərgələrin arasına daşıyıcı olmayan bitkiləri əkin.
• Yaxınlıqdakı bitkilərin quruduğu və ağqanadlıların təzə bitkilərə köçdüyü sahələrə yapışqanlı tələlərlə nəzarət edin.
• Bioloji mübarizə vasitələrindən, məsələn Encarsia eşşəkarılarından istifadə edin.
• Təbii yırtıcıların inkişafına şərait yaradın və zərərvericinin bir o qədər yayılmadığı sahələri dərmanlamayın.
• spirotetramat
• spiromesifen
• asetamiprid
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 137
Xəstəliklər/Zərərvericilər Profilaktik IPM Alətləri və Taktiki Üsulları Müalicəvi IPM Alətləri
Tripslər
Qərb çiçəyi tripsləri (Frankiliniella occidentalis)
Soğan tripsləri (Thrips tabaci)
Viruslar
• Alaq otlarına qarşı güclü mübarizə aparın və yabanı virus daşıyıcılarını diqqət mərkəzində saxlayın.
• Məhsul yığımından sonra sahəni dərhal bitki qalıqlarından təmizləyin və ya şumlayın.
• Əkin sahəsi infeksiyalı sahədən əsən küləklərin istiqamətində yerləşməməlidir.
• Yağmurlama (sprinkler) sistemi bitkiləri tripsdən təmizləyə bilər.
• Daşıyıcılara, ağqanad fosenoidlərə, tripslərə və mənənələrə qarşı IPM strategiyaları tətbiq edin.
• Beauvaria bassiana
• spinetoram
• spinozad
• siantraniliprol
Zərurət yarandıqda daşıyıcılara qarşı müvafiq insektisidlərdən istifadə edin.
Kök nematodları
• Bitki stressini azaltmaq üçün suvarmanı və gübrələməni lazımi qaydada aparın.
• Alaq otlarına qarşı mübarizə aparın.
• Məhsul yığımında sonra infeksiyalı bitkiləri dərhal torpağa şumlayaraq qarışdırın.
• Növbəli əkin sistemi tətbiq edin. (Çiyələk ən yaxşı variantdır).
• Torpağı günəş enerjisi ilə müalicə edin. (solyarizasiya tətbiq edin).
ÇƏYİRDƏKLİ MEYVƏLƏR (Prunus sp)
Xəstəliklər/Zərərvericilər Profilaktik IPM Alətləri və Taktiki Üsulları Müalicəvi IPM Alətləri Mənənələr və əlaqəli viruslar • Bəzi yırtıcı həşəratlar (parabüzənlər və böcəklər), parazitoidlər və göbələk xəstəlikləri mənənə populyasiyalarını iqtisadi ziyanlılıq həddindən aşağı səviyyədə saxlayır.
• Yaz aylarında mineral yağlardan istifadə edin.
Bioloji mübarizə vasitələri, məsələn Aphidius colemani paraziti və Beauvaria bassiana patogen orqanizmi mənənələrə qarşı mübarizədə istifadə oluna bilər.
• acetamiprid
• pyrethrins
• spinosad
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 138
əstəliklər/Zərərvericilər Profilaktik IPM Alətləri və Taktiki Üsulları Müalicəvi IPM Alətləri
Çanaqlı yastıcalar
Pseudaulacaspis pentagona
Kaliforniya yastıcası (Quadraspidiotus perniciosus)
Qonur ərik yastıcası (Parthnolecanium corni)
Şaftalı yastıcası (Pathenolecanium persicae)
Lecanium s.p
Şərq meyvəyeyəni (Grapholita molesta)
• Kimyəvi dərmanlarl azaltmaq üçün əkin sahələrində sağlam parazit və yırtıcı həşərat populyasiyalarının inkişafına şərait yaradın.
• Əkin materialı sağlam olmalıdır.
• Əkin sahələri zərərvericinin yayıldığı əraziyə yaxın olmamalıdır.
• Yarpaqlar töküldükdən sonra qış yağlarından istifadə edin.
• Təbii yırtıcıları və parazitoidləri məhv edən geniş spektrli insektisidlərdən istifadə etməyin.
• İnfeksiyalı budaqları kəsin və sahədən çıxarın.
• Aprel ayında ağacın gövdəsinə yapışqanlı tələ qoyun və sürfələrin ağaca dırmaşmasına mane olun.
• Budama materiallarını və yığılmamış meyvələri bağdan çıxarın.
• Cütləşməyə mane olan vasitələrdən və feromon tələlərdən istifadə edin.
• Zərərverici populyasiyasına feromon tələlərlə nəzarət edin.
• əhəngli kükürd
• asetamiprid
Zolaqlı meyvə güvəsi (Anarsia lineatella)
• Cütləşməyə mane olan vasitələrdən və feromon tələlərdən istifadə edin.
• Zərərverici populyasiyasına feromon tələlərlə nəzarət edin.
• Qış yağlarından istifadə edin.
Zərərverici populyasiyalarına tələlərlə nəzarət edin. İnsektisidin vaxtında səpilməsi çox vacibdir.
• metoksifenozid
• xlorantraniliprol
• spinetoram
• spinozad
• Bacillus thuringiensis (BT)
• spinozad
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 139 X
Xəstəliklər/Zərərvericilər Profilaktik IPM Alətləri və Taktiki Üsulları Müalicəvi IPM Alətləri
Albalı milçəyi (Rhagoletis cerasi)
• Məhsulu erkən yığın və yığılmamış meyvələri bağdan çıxararaq məhv edin.
• Meyvə bağının 250 metrlik radiusunda yerləşən digər daşıyıcı bitkiləri məhv edin.
Yapışqanlı sarı tələlərlə nəzarət edin və zərərvericini ilk dəfə aşkarladıqdan sonra bir həftə ərzində dərman çiləyin.
• spinozad
• asetamiprid
• spinetoram
• xlorantraniliprol
Gənələr:
Qırmızı hörümçək gənəsi (Panonychus ulmi) və qoşa xallı hörümçək gənəsi (Tetranychus urticae)
Şaftalı dəmgili (Venturia carpophila)
• Suvarmanı lazımi qaydada aparın ki, ağaclar stressə məruz qalmasın.
• Təsərrüfata müntəzəm şəkildə nəzarət edin.
• Zərərvericinin çox yayıldığı zədəli hissələri kəsib bağdan çıxarın.
• Cığırlara və digər tozlu sahələrə su səpin. Tozun qalxmasına və yayılmasına mane olun.
• Müqavimətli sortlardan istifadə edin.
• Xəstəliyin sirayət etdiyi budaqları kəsib götürün.
• Meyvənin və yarpaqların tez qurumasına şərait yaradın. Asma suvarma sistemlərindən istifadə etməyin. Havanın daha yaxşı dövr etməsi üçün ağacları budayın.
• Azot gübrəsini həddən artıq miqdarda verməyin.
• Payız aylarında təsərrüfatı bitki qalıqlarından, tökülmüş yarpaqlardan, budaqlardan və meyvələrdən təmizləyin.
• kükürd
• mineral yağlar
• fenpiroksimat
• piridaben
• spirodiklofen
• əhəngli kükürd
• mis tərkibli mürəkkəb birləşmələr
• xlorotalonil
• piraklostrobin
• azoksistrobin
• trifloksistrobin
• fluopiram
• propikonazol
• boskalid
• metkonazol
• tiofanat metil
• kaptan
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 140
Xəstəliklər/Zərərvericilər Profilaktik IPM Alətləri və Taktiki Üsulları Müalicəvi IPM Alətləri Albalı yarpaq ləkəliliyi (Blumeriella jaapii)
• Payız aylarında təsərrüfatı tökülmüş yarpaqlardan təmizləyin.
• Meyvənin və yarpaqların tez qurumasına
şərait yaradın. Asma suvarma sistemlərindən istifadə etməyin. Havanın daha yaxşı dövr etməsi üçün ağacları budayın.
• xlorotalonil
• dodin
• mankozeb
• tebukonazol
• boskalid
• piraklostrobin
Unlu şeh (Sphaerotheca pannosa, Podosphaera tridactyla, Podosphaera clandestine)
• İnfeksiyalı budaqları sahədən çıxarın.
• Meyvənin və yarpaqların tez qurumasına
şərait yaradın. Asma suvarma sistemlərindən istifadə etməyin. Havanın daha yaxşı dövr etməsi üçün ağacları budayın.
• Ağacların altındakı otu biçin.
• kükürd
• tebukonazol
• trifloksistrobin
• propikonazol
• boskalid
• tiofanat-metil
Şaftalı yarpağının qıvrılması (Taphrina deformans)
• Müqavimətli sortlardan istifadə edin.
• Qış aylarında infeksiyalı tumurcuqları qoparın.
• Payız aylarında təsərrüfatı bitki qalıqlarından, tökülmüş yarpaqlardan, budaqlardan və meyvələrdən təmizləyin.
• Meyvənin və yarpaqların tez qurumasına şərait yaradın. Asma suvarma sistemlərindən istifadə etməyin. Havanın daha yaxşı dövr etməsi üçün ağacları budayın.
• mis tərkibli mürəkkəb birləşmələr
• xlorotalonil
• əhəngli kükürd
• tiofanat-metil
Albalı yarpağının yanması (Apiognomonia erythrostoma)
• Payız aylarında təsərrüfatı bitki qalıqlarından, tökülmüş yarpaqlardan, budaqlardan və meyvələrdən təmizləyin.
• mis tərkibli mürəkkəb birləşmələr
• dodin
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 141
Xəstəliklər/Zərərvericilər Profilaktik IPM Alətləri və Taktiki Üsulları Müalicəvi IPM Alətləri Fomopsioz xərçəng (Phomopsis amygdali)
• İnfeksiyalı iri və xırda budaqları kəsib götürün və məhv edin.
• İsti və ya rütubətli havada ağacları budamaq olmaz.
• Budanmış hissələri və budama alətlərini dezinfeksiya edin.
•
• Payız aylarında təsərrüfatı bitki qalıqlarından, tökülmüş yarpaqlardan, budaqlardan və meyvələrdən təmizləyin.
• Azot gübrəsini həddən artıq miqdarda verməyin.
• Meyvənin və yarpaqların tez qurumasına şərait yaradın. Asma suvarma sistemlərindən istifadə etməyin. Havanın daha yaxşı dövr etməsi üçün ağacları budayın.
• kaptan
• xlorotalonil
• mis tərkibli birləşmələr
• siprokonazol
• siprodinil
• fenheksamid
• fludioksonil
• iprodion
• pirimetanil
• tebukonazol
• tiofanat-metil
• tiram, triadimenol
• trifloksistrobin
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 142
• Müqavimətli sortlardan istifadə edin.
• Əkin materialı sağlam olmalı və nematodların yayıldığı sahələrə əkilməməlidir.
• Torpağın münbitliyini uyğun səviyyədə saxlayaraq izafi yarpaq artımının və ya qida maddələrindən yaranan stressin qarşını alın.
• Ağacları zədələməyin və budaqların meyvə yükü altında qırılmasının qarşısını almaq üçün ağacları budayın.
• Meyvənin və yarpaqların tez qurumasına şərait yaradın. Asma suvarma sistemlərindən istifadə etməyin. Havanın daha yaxşı dövr etməsi üçün ağacları budayın.
• Qış budaması aparmayın.
• Budanmış hissələri və budama alətlərini dezinfeksiya edin.
• Həddən artıq infeksiyanın müşahidə edildiyi cavan ağacları məhv edin.
• İnfeksiyalı hissələri kəsib götürün.
G
• Mis tərkibli mürəkkəb birləşmələr
• dodin+kaptan
Xəstəliklər/Zərərvericilər Profilaktik IPM Alətləri və Taktiki Üsulları Müalicəvi IPM Alətləri Bakterial xərçəng/ləkəlilik (Xanthomonas arboricola pv. pruni)
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 143
İLƏMEYVƏLƏR (Rubus sp.)
Xəstəliklər/Zərərvericilər Profilaktik IPM Alətləri və Taktiki Üsulları Müalicəvi IPM Alətləri
Hörümçək gənələri (Tetranychus urticae)
• Yırtıcı gənələr hörümçək gənələri ilə qidalanır (məsələn, Phytoseiulus persimilis və Neoseiulus californicus)
• Sahəni və onun ətrafını alaq otlarından təmizləyin.
• Sudan yaranan stressin qarşısını almaq üçün suvarmanı lazımi qaydada aparın.
Digər zərərvericilər üçün nəzərdə tutulmuş geniş spektrli insektisidlər gənələrin artmasına səbəb ola bilər.
• mineral yağlar
• kükürd
• spiromesifen
• bifenazat
Moruq böcəyi (Byturus tomentosus)
• Zərərvericinin populyasiyalarına ultrabənövşəyi şüaları əks etdirməyən yapışqanlı ağ tələlərlə nəzarət edin.
Tələlərin çox sıx olması mübarizəyə kömək edir.
• pirethrinlər
• deltametrin *
Uzunburunlar
Çiyələk çiçəkyeyəni (Anthonomus rubi)
Clay colored weevil (Otiorhynchus singularis)
Gövdə fırı yaradan həşəratlar (Lasioptera rubi)
• Grandlure I vəII tərkibli feromon tələlərdən istifadə edərək erkək və dişi fərdləri tutun.
• Moruğu çiyələk sahələrinə və meşələrə yaxın sahələrə əkməyin.
• Əkin tirələri otdan, alaq otundan və mamırdan təmizlənməlidir.
• Həddən artıq çiçək və dişi çiçək açan çiyələk sortları uzunburunların hücumuna nisbətən az məruz qalır.
• Qış aylarında infeksiyalı budaqcıqları qoparın.
Pestisidləri gecə vaxtı, yəni yetkin fərdlər fəal olduqda səpmək lazımdır.
• imidakloprid
• piretrinlər
Hal-hazırda heç bir insektisid tətbiq olunmur.
* EPA-da qeydiyyatdan keçmiş bəzi məhsullar IMP təyinatlı dərmanlardır.Sintetik piretroidlər suda yaşayan orqanizmlərə yüksək dərəcədə toksik təsir göstərir. Bu preparatları bataqlıqların, nohurların və ya su aynasının yüksək səviyyədə olduğu digər ərazilərdə istifadə etmək olmaz. Sintetik piretroidlər təbii yırtıcıların, məsələn bu və ya digər zərərvericiləri nəzarət altında saxlayan artropod yırtıcıların və parazitoidlərin məhvinə səbəb ola bilər. Yırtıcı həşəratların məhvi nəticəsində ikinci dərəcəli zərərvericilər, məsələn şaftalı mənənəsi, yemiş mənənəsi, tripslər və hörümçək gənələri törəyərək arta bilər. Sintetik piretroidlərin dəfələrlə istifadə olunması zərərverici populyasiyalarında müqavimətin yaranmasına səbəb ola bilər.
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 144
Xəstəliklər/Zərərvericilər Profilaktik IPM Alətləri və Taktiki Üsulları Müalicəvi IPM Alətləri
Moruq gövdəsində fır yaradan həşəratlar (Resseliella theobaldi)
• Müqavimətli sortlardan istifadə edin. Yaz aylarında yetkin fərdlərə feromon tələlərlə
nəzarət edin və zərərverici ilk dəfə aşkarlandıqda insektisid səpin.
• piretrinlər
• asetamiprid
Mənənələr
• Təbii yırtıcılar və parazitlər mənənə populyasiyalarını nəzarət altında saxlayır.
• Yırtıcı həşəratların və parazitlərin təsirini gücləndirmək üçün tozun qalxmasının qarşısını alın.
• Yapışqanlı sarı tələlərlə mütəmadi olaraq nəzarət tədbirləri həyata keçirin.
• Azot gübrəsini həddən artıq miqdarda verməyin. Tədricən yayılan və ya tərkibində az azot olan gübrələrdən istifadə edin.
• tiametoksam
• asetamiprid
• piretrinlər
• mineral yağlar
• spirotetramat
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 145
əstəliklər/Zərərvericilər Profilaktik IPM Alətləri və Taktiki Üsulları Müalicəvi IPM Alətləri
Nematodlar
Şimal kök nematodu (Pratylenchus penetrans)
• Müqavimətli sortlardan istifadə edin və sağlam bitki yetişdirin (müvafiq toxumlardan, ara məsafələrindən, suvarma metodlarından, gübrələrdən və alaq otlarına qarşı mübarizə vasitələrindən istifadə edin).
• Plastik örtüklə torpağın solyarizasiyasını təmin edin.
• Növbəli əkin sistemi tətbiq edin, dərin şumlama aparın və torpağı dincə qoyun. Nematodlara qarşı müqavimətli olan brokkolini, sorqonu, gül kələmi, Sudan otunu, rapsı və xardalı növbəli şəkildə əkin.
• Sanitariya: Bitki qalıqlarını toplayın və kompostlayın.
• Üzvi gübrələrlə, xüsusən də quş peyini və kompostla torpağın tərkibini zənginləşdirin və qumsal torpaqların strukturunu yaxşılaşdırın.
• Kətan bitkisi və tropik otlar nematodlara qarşı yaxşı mübarizə vasitəsi hesab edilir.
• Afrika və fransız sabahgülünü (Tagetes minuta və T. patula) torpağa şumlamaqla nematodların sayını azaltmaq olar. Bu bitkiləri əkdikdən 2 ay sonra torpağa şumlamaq lazımdır.
Mübarizənin sintetik nematisidlərlə aparılması kiçik fermerlərə xərc və təhlükəsizlik baxımından sərf etmir. Ona görə də əkindən qabaq torpağı mulçalamaqla və ya plastik materialla örtməklə, eləcə də xaççiçəkliləri sahəyə əkməklə, doğramaqla və torpağa şumlamaqla “biofumiqasiyanın” aparılması məsləhət görülür.
Çürümüş xaççiçəklilər toksik qaz buraxır. Belə zəhərli qazlar plastik örtük altında nematodları daha effektiv şəkildə məhv edə bilir.
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 146 X
Xəstəliklər/Zərərvericilər Profilaktik IPM Alətləri və Taktiki Üsulları Müalicəvi IPM Alətləri Yalançı unlu şeh (Peronospora macularis)
• Sağlam əkin materialından istifadə edin və xəstəliyin əvvəlki dövrlərdə yayıldığı sahələrə şitil əkməyin.
• İnokulyantların erkən inkişafına mane olmaq üçün bic zoğları və birillik pöhrələri qoparın.
• Yarpağın nəmliyini azaldın, asma suvarma sistemlərindən istifadə etməyin, alaq otlarına qarşı mübarizə aparın və bic zoğları qoparın.
• Yabanı Rubus və Rosa növləri kimi daşıyıcı bitkiləri məhv edin.
• mis sulfat + kalsium hidroksid (Bordo qarışığı)
• mankozeb
• azoksistrobin
• dimetomorf
• piraklostrobin
• boskalid
• kresoksim-metil
• mefenoksam
• trifloksistrobin
• mandipropamid
Boz kif (Botrytis fuckeliana)
• Müqavimətli sortlardan istifadə edin.
• Yaşlı bar verən hissələri budayın.
• Bitkini budayaraq və forma verərək havanın dövranını yaxşılaşdırın.
• Alt yarpaqları və ya yan zoğları gilə tutumundan sonra dərhal qoparın (bitkinin günəş işığı düşən tərəfində).
• Meyvəni zədələməyin və məhsulu qırmızı yetişmə mərhələsində yığaraq yığımdan sonrakı xəstəliklərin qarşısını alın.
• Məhsulu tez-tez və günün erkən çağında yığın.
• Bacillus subtilis
• siprodinil
• fludioksonil
• iprodion
• mankozeb
• trifloksistrobin
Kol xəstəlikləri
Bənövşəyi ləkəlilik (Didymella applanate), Gövdə ləkəliliyi (Leptosphaeria coniothyrium), Antraknoz (Elsinoe venata)
• Kolların arasında məsafə saxlayın, bitkiyə forma verərək havanın dövranını yaxşılaşdırın.
• Azotu həddən artıq miqdarda verməyin.
• İkiillik pöhrələri məhsul yığımından sonra qoparın. İnfeksiyalı birillik pöhrələri qoparın, məhsuildan uzaq yerdə yandırın, basdırın və ya kompostlayın. Yaz aylarında yeni pöhrələrin əmələ gələnə kimi bitkini budayın.
• Alaq otlarına qarşı mübarizə aparın və yabanı Rubus bitkilərini məhv edin.
• mis tərkibli mürəkkəb birləşmələr
• əhəng kükürdü
• kaptan/fenheksamid
• strobilurinlər (azoksistrobin, kresoksim-metil piraklostrobin, trifloksistrobin)
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 147
Xəstəliklər/Zərərvericilər Profilaktik IPM Alətləri və Taktiki Üsulları Müalicəvi IPM Alətləri Vertisilyoz soluxma (Verticillium dahliae)
• Əvvəlki dövrlərdə tərəvəz, pambıq və ya digər həssas bitkilərin əkildiyi yaxud həssas alaq otlarının infeksiya törətdiyi sahələrə şitil əkməyin.
• Əkindən qabaq torpağı günəş işığı ilə müalicə edin (solyarizasiya).
• Təmiz və sağlam əkin materiallarından istifadə edin.
CIR MƏRSİN
Funqisidlər effektiv təsir göstərmir.
Xəstəliklər/Zərərvericilər Profilaktik IPM Alətləri və Taktiki Üsulları Müalicəvi IPM Alətləri
Mənənələr
• Təbii yırtıcılar, parazitlər və xəstəliklər mənənələri nəzarət altında saxlayır.
• Yarpaqları müntəzəm şəkildə yoxlayın.
• tiametoksam
• asetamiprid
• piretrinlər
• mineral yağlar
• spirotetramat
Gilənin mumiyalaşması (Monilinia vacciniicorymbosi)
• Müqavimətli sortlardan istifadə edin. Gecyetişən sortların təsirə məruz qalma ehtimalı azdır.
• Yazın əvvəllərində bitkinin ətrafını kultivasiya edin və inokulyant mənbəyi olan mumiyalaşmış giləmeyvələri basdırın.
• Damla suvarma sistemi torpağın eroziyasını azaldır.
Hal-hazırda heç bir pestisid tətbiq olunmur.
DCN: 2020-AZB-035 2020
INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 148
AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN
Xəstəliklər/Zərərvericilər Profilaktik IPM Alətləri və Taktiki Üsulları Müalicəvi IPM Alətləri
Qordoniya xərçəngi (Godronia cassandrae)
• Müqavimətli sortlardan istifadə edin.
• Sağlam əkin materiallarından istifadə edin.
Zədələnmiş bitkilərdən istifadə etmək olmaz.
• Bitkini budayaraq havanın dövranını yaxşılaşdırın.
• İnfeksiyalı budaqları kəsib götürün, yandırın və ya basdırın.
• Asma suvarma sistemlərindən istifadə etməyin. Damla suvama sistemi torpağın eroziyasını azaldır.
Hal-hazırda heç bir pestisid tətbiq olunmur.
Boz kif (Botrytis fuckeliana)
• İnfeksiyalı budaqları hər il budayın və havanın yaxşı dövr etməsi üçün bitkinin çətirini açın.
• Havanın yaxşı dövr etməsi və nəmliyin tez azalması üçün bitkiləri lazımi aralıqda əkin.
• Asma suvarma sistemlərindən istifadə etməyin. Damla suvama sistemi torpağın eroziyasını azaldır.
• Alaq otlarına qarşı mübarizə aparın.
• Meyvəni lazımi yetişmə mərhələsində yığın və məhsulu soyuducu kameralara mümkün qədər tez daşıyın.
• Bacillus subtilis
• siprodinil
• fludioksonil
• iprodion
• mankozeb
• trifloksistrobin
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 149
ƏLAVƏ 3: TƏSİREDİCİ MADDƏLƏRİN ZƏHƏRLİLİK DƏRƏCƏLƏRİ
(TOKSİKLİYİ) VƏ ƏTRAF MÜHİTƏ TƏSİRLƏRİ
PESTİSİDLƏRİN KƏSKİN ZƏHƏRLİLİK DƏRƏCƏSİ (TOKSİKLİYİ): EPA, ÜST VƏ
RUSİYA FEDERASİYASININ TƏSNİFAT SİSTEMLƏRİ
ÜMUMİ ZƏHƏRLİLİK DƏRƏCƏSİ (TOKSİKLİK)
Pestisidlər zəhərdir, lakin müxtəlif mürəkkəb maddələrin toksikliyi və təhlükəsi bir-birindən çox fərqlənir. Toksiklik dedikdə mürəkkəb maddəyə xas olan intoksikasiya və təhlükə törətmək qabiliyyəti nəzərdə tutulur. Pestisidin törətdiyi risk isə onun tətbiqi zamanı ehtimal olunan ziyan və zərər kimi başa düşülür. Bu zaman bütün təsir azaltma amilləri, o cümlədən qoruyucu avadanlıqlar da nəzərə alınır. Pestisidlər insanın bədəninə müxtəlif yollarla, məsələn ağız boşluğu, dəri yaxud tənəffüs orqanları vasitəsilə daxil olur. Bədənə yayılan pestisidlər kəskin (bir dəfə məruz qalma) və ya xroniki (təkrar məruz qalma və ya toksikantın nisbətən az miqdarda udulması) zəhərlənmə simptomları büruzə verir.
PESTİSİDLƏRİN ZƏHƏRLİLİK DƏRƏCƏLƏRİNƏ (TOKSİKLİYƏ) GÖRƏ TƏSNİF
OLUNMASI
Pestisidlərin toksikliyə görə müxtəlif təsnifat sistemləri mövcuddur. Ən mühüm sistemləri isə EPA-nın və ÜST-nin təsnifat sistemləri hesab edilir 24 . Azərbaycanda isə Rusiya Federasiyasının təsnifat sistemi xüsusi maraq doğura bilər.
ÜST-nin təsnifatı yalnız təsiredici maddələrə əsaslanır. PEA isə pestisidlərin toksiklik sinfini müəyyənləşdirmək üçün məhsul formullarından istifadə edir. Beləliklə, ÜST-nin təsnifatında bütün aktiv (texniki) maddələrin nisbi zəhərlilik dərəcələri (toksikliyi), EPA-nın təsnifatında isə formullu məhsulların faktiki zəhərlilik dərəcələri (toksikliyi) göstərilir. Sonuncu təsnifatda pestisidlərin zəhərlilik dərəcəsi təsiredici maddə ilə müqayisədə az və ya çox olur və sahədə yaranan faktiki təhlükəni daha dəqiq ifadə edir. Bununla belə, təsnifat öz xüsusiyyətinə görə təhlükəni ifadə edir, yəni təsir gücünü azaltmaq üçün müxtəlif tədbirlər görərək riski azaltmaq olar. Aşağıdakı cədvəllərdə pestisidlərin 3 təsnifat sistemi verilib.
ÜST-NİN TƏSNİFATI
2009-cu ildə ÜST-nin təsnifatı yenilənmişdir, yəni təşkilat əvvəlki sistemini GHS sistemi (The Globally Harmonized System of Classification and Labelling of Chemicals System) ilə əvəz etmişdir. Əksər hallarda kəskin zəhərlilik dərəcəsi (toksiklik) təcrübəyə əsasən ağız boşluğu ilə keçən LD50 qiyməti ilə ifadə edilir. Aşağıdakı cədvəllərdə ÜST-nin keçmiş sxeminə və ya GHS kateqoriyalarına məxsus olan müxtəlif siniflər üçün tətbiq edilən meyarlar (LD50 qiymətləri kimi) müqayisə edilir. GHS sisteminə aid cədvəldə yalnız sadələşdirilmiş qısa məzmun təqdim edilir, yəni geniş məlumatı GHS-nin rəsmi nəşrlərindən əldə etmək olar.
24 EOA (2004) Chemical Hazard Classification and Labeling: Comparison of Opp Requirements and the GHS https://www.epa.gov/sites/production/files/2015-09/documents/ghscriteria-summary.pdf
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 150
ÜST-nin keçmiş təsnifat sistemi
Sinifl
Siçanın
DCN: 2020-AZB-035
151
2020
AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT
VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI
əsvir Siçanın
boşluğundan keçən LD50 qiyməti (mq/kq bw)
ər T
ağız
dərisindən keçən LD50 qiyməti (mq/kq bw) Bərk maddələ r Mayelər Bərk maddələr Mayelər Ia Həddən artıq təhlükəli <5 <20 <10 <40 Ib Yüksək dərəcədə təhlükəli 5-50 20-200 10-100 40-400 II Orta dərəcədə təhlükəli 50-500 200-2000 100-1000 400-4000 III Cüzi dərəcədə təhlükəli 501 2001 1001 4001 U Normal istifadədə kəskin təhlükə yaratmaq ehtimalı az olan 2000 3000 -GHS / ÜST təsnifat sistemi GHS kateqoriyası Təsnifat meyarları Ağız boşluğu Dəri LD50 (mq/kq bw)a Təhlükəli hallar LD50 (mq/kq bw)b Təhlükəli hallar Kateqoriya 1 <5 Udulduqda öldürücü təsir göstərir <50 Dəriyə toxunduqda öldürücü təsir göstərir Kateqoriya 2 5-50 Udulduqda öldürücü təsir göstərir 50 - 200 Dəriyə toxunduqda öldürücü təsir göstərir Kateqoriya 3 50 - 300 Udulduqda toksik təsir göstərir 200 - 1000 Dəriyə toxunduqda toksik təsir göstərir Kateqoriya 4 300 - 2000 Udulduqda zərərli təsir göstərir 1000-2000 Dəriyə toxunduqda zərərli təsir göstərir
GHS kateqoriyası
Kateqoriya 5 2000 - 5000
Təsnifat meyarları
Udulduqda
zərərli təsir göstərə bilər 2000 - 5000
Dəriyə toxunduqda
zərərli təsir göstərə bilər
1 Ağız boşluğu üzrə təcrübənin siçan üzərində aparılması üstün tutulur. Digər növlərdən əldə olunan məlumatlar elmi cəhətdən əsaslandırıldıqdan sonra qəbul ediləcək.
2 Dəri ilə təcrübənin siçan və ya dovşan üzərində aparılması üstün tutulur. Digər növlərdən əldə olunan məlumatlar elmi cəhətdən əsaslandırıldıqdan sonra qəbul ediləcək.
DCN: 2020-AZB-035
152
2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI
EPA-nın təsnifatı
EPA-nın sistemində aktiv maddələr deyil, pestisid məhsulu ayrıca olaraq təsnif edilir və etiketlər xüsusi siqnal sözlərlə ifadə olunur, məsələn Sinif I-ə aid olan toksinlər üçün “TƏHLÜKƏLİDİR/ZƏHƏRLİDİR”, Sinif II-ə aid olan toksinlər üçün “XƏBƏRDARLIQ”
Sinif III-ə aid olan məhsullar üçün “EHTİYATLI OLUN” ifadələri işlədilir. Sinif IV-ə aid olan toksinlər üçün “EHTİYATLI OLUN” siqnal ifadədən istifadə edilir. Müxtəlif zəhərlilik dərəcəsinə (toksikliyə) və yandırma (qıcıqlandırma) siniflərinə əsasən ən yüksək kateqoriya yalnız bir siqnal sözlə ifadə edilir. 25
Məməlilərin tənəffüs
aparatı ilə
(mq/L)
Bal arılarının ağız boşluğu ilə kəskin zəhərl
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 153
və
daxil
LC
Siniflər Təsvir Məməlilər üçün LD50 qiyməti (mq/kq) (mq/L)
olması,
50
Qıcıqlandırma Sudayaşayan onurğasızlar/balıqlar
ənməsi (LD50) Ağız boşluğu Dəri Göz Dəri I Həddən artıq toksik <50 <200 0.05 Aşındırıcı Aşındırıcı <0.1 II Yüksək dərəcədə toksik 50-500 200-2000 0.05-0.5 Buynuz qişaya təsir və ya qıcıqlandırm a (8-21 gün ərzində təmizlənir) Kəskin 0.11-1.0 < 2 µg/arı 25 EPA Label Review Manual (2014) https://www.epa.gov/sites/production/files/2015-03/documents/chap-07-jul-2014.pdf
(LC50 yaxud EC50)
Siniflər Təsvir Məməlilər üçün LD50 qiyməti (mq/kq)
Məməlilərin tənəffüs aparatı ilə daxil olması, LC50 (mq/L)
Qıcıqlandırma Sudayaşayan onurğasızlar/balıqlar (LC50 yaxud EC50)
(mq/L)
Bal arılarının ağız boşluğu ilə kəskin zəhərlənməsi (LD50)
III Orta dərəcədə toksik
500-5000 2000-5000 0.5-2.0
Buynuz qişaya təsir və ya qıcıqlandırm a (7 gün
ərzində və ya daha qısa müddətdə təmizlənir)
Orta 1.1-10.0 2.1-11 µg/arı
IV Cüzi dərəcədə toksik >5000 >5000 >2
Orta və ya cüzi dərəcədə 10.1-100 Nisbətən qeyri-toksik 101-1000 Praktiki cəhətdən qeyri-toksik 1001-10,000 >11 µg/arı
Minimal təsirlər
2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI
DCN: 2020-AZB-035
154
Qeyri-toksik >10,000
RUSİYA FEDERASİYASININ TƏSNİFATI:
Alman mütəxəssislərin araşdırmasına görə, (https://www.umweltbundesamt.de/sites/default/files/capchemru_chemmgmntru_final_0.p df), Rusiya Federasiyasında pestisidlər aşağıdakı qaydada təsnif edilir:
İnsan sağlamlığına təsir edən təhlükə səviyyələrini müəyyənləşdirən cədvəl (GOST 12.1.007-76)
I II III IV
* Nəfəs alma zamanı intoksikasiya əmsalı (KVIO): 20°C temperaturda havadakı maddələrin maksimum mümkün konsentrasiyasının siçan üçün nəzərdə tutulmuş LC50 qiymətinə nisbətidir.
** Kəskin təsirlər zonası: bütöv orqanizm səviyyəsində maddənin LC50 qiymətinin müşahidə olunan ən aşağı təsir konsentrasiyasına (LOEC) nisbətidir. Bu göstərici normal uyğunlaşa bilən fizioloji reaksiyalar səviyyəsini aşır.
*** Xroniki təsirlər zonası: xroniki təsirlər zonasında və ya səviyyəsində LOEC qiyməti: bütöv orqanizm səviyyəsində maddənin LC50 qiymətinin müşahidə olunan ən aşağı təsir konsentrasiyasına (LOEC) nisbətidir. Bu göstərici xroniki testlərdə (4 aydan az müddətdə hər həftə 5 gün ərzində 4 saat təsir məruz qalmaq şərtilə) mənfi təsir törədən minimum konsentrasiyaya bölünür və normal uyğunlaşa bilən fizioloji reaksiyalar səviyyəsini aşır.
Rusiyada təhlükə sinifləri təsnifat məqsədləri üçün istifadə edilir. Bu sinifləri Avropanın təsnifat sisteminə bənzətmək olar, çünki təhlükə sinfinin müəyəynləşdirilməsi üçün dəqiq meyarlardan və hədd qiymətlərindən istifadə edilir. Əsas sistematik fərq ondan ibarətdir ki, təhlükə sinfinin müəyyənləşdirilməsi üçün MPC qiymətləri tətbiq edilir. Belə qiymətlərə əmsallar da daxil edilir, lakin Avropa sistemində əsas analiz məlumatlarından istifadə edilir. Təhlükə sinifləri maddələri ümumi formada (siyahılardan və ya spesifik xassələrdən istifadə etməməklə) tənzimləmək üçün istifadə edilir: Müxtəlif qanunlarda “müəyyən təhlükə sinfinə aid olan maddələr” termininə istinad edilir Məsələn, I və II təhlükə siniflərinə aid olan maddələr (xassələrindən asılı olmayaraq) istehlakçılar üçün nəzərdə tutulmuş qarışıqlarda istifadə edilməməlidir. Sinfə aid olma meyarları (hədd qiymətləri) isə adətən QOST milli standartlarına əsasən müəyyən edilir.
“Beləliklə, əgər hər hansı maddə kəskin zəhərlilik (toksiklik) üzrə Sinif I-ə və xroniki zəhərlilik (toksiklik) üzrə Sinif II-ə aid olarsa və bu meyarlara cavab verərsə, ən aşağı təhlükə sinfi
DCN: 2020-AZB-035 2020
VƏ TƏHLÜKƏSIZ
155
AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT
ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI
Parametrlər Təhlükə sinfi
İş yerində hava həddinin qiyməti, mq/m3 < 0,1 0,1-1,0 1,0-10,0 > 10 Ağız boşluğu üçün LD50 qiyməti, mq/kq < 15 15-150 151-5,000 > 5,000 Dəri üçün LD50 qiyməti, mq/kq < 100 100-500 501-2,500 > 2,500 Nəfəs alma üçün LC50 qiyməti, mq/m3 < 500 500-5,000 5,001-50,000 > 5,000 Nəfəs alma zamanı intoksikasiya əmsalı (KVIO) * > 300 300-30 29-3 < 3 Kəskin təsirlər zonası ** < 6.0 6.0-18.0 18.1-54.0 > 54.0 Xroniki təsirlər zonası *** > 10+ 10 0-5 0 4 9-2 5 < 2,5
seçilir. Qarışıq maddələrə gəldikdə isə, ən zəhərli maddə müəyyənləşdirilir və təhlükə sinfinin müəyyənləşdirilməsi üçün onun LC50 yaxud LD50 qiyməti çıxarılır. QOST 12.1.007-76 standartında təhlükəli maddələrin və ümumi təhlükəsizlik tələblərinin təsnif edilməsi məqsədilə təhlükə sinifləri müəyyənləşdirilir. Maddələr 4 təhlükə sinfinə bölünür. Təhlükə Sinfi I ən təhlükəli, Sinif IV isə ən təhlükəsiz sinif hesab edilir. Siniflər belə qiymətləndirilir: > Sinif I – həddən artıq təhlükəli; > Sinif II – yüksək dərəcədə təhlükəli; > Sinif III – orta dərəcədə təhlükəli; > Sinif IV –aşağı dərəcədə təhlükəli. Yuxarıdakı cədvəldə təhlükə sinfinin müəyyənləşdirilməsi zaman nəzərə alınan parametrlər verilib. Pestisidlər üçün 5 təhlükə sinfindən istifadə edilir. Aşağıdakı cədvəldə maddələrin ətraf mühitə və insan sağlamlığına göstərdiyi təsirlərə əsaslanan vahid təsnifat sistemi təqdim edilib.
QOST 17.1.3.04-76 (2004-cü ildə yenidən nəşr edilib) standartı pestisidlərin təsnifatından bəhs edir. Bu standartda müəyyən təsirlərə əsasən müxtəlif təsnifat sxemlərindən istifadə edilib: gigiyenik və balıqçılıq normalarına əsasən, istiqanlı heyvanların məruz qaldığı toksik effektlər əks ardıcıllıqla göstərilib: təhlükə sinfi 1 ən az təhlükəli, sinif 4 isə həddən artıq təhlükəli siniflər hesab edilir; yeraltı sular üçün hərflərdən istifadə edilir: A – praktiki baxımdan təhlükəli deyil, D – davamlı şəkildə təhlükəli; yerüstü sular üçün pestisidlərin təsnifatı irəli sürülməyib, pestisidlər yalnız təhlükə siniflərinə (2,3, A-D) görə bölünüb”
Pestisidlər üzrə təhlükə sinfinin müəyyənləşdirildiyi
cədvəl [5] (QOST 12.1.005-76)
DCN: 2020-AZB-035
156
2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI
Parametrlər Təhlükə sinfi I II III IV V LD50, mq/kq < 50 50-200 200-1000 1000-5000 > 5000 İş zonasında hava həddinin qiyməti, mq/m3 < 0.1 0.1-1.0 1.0-10.0 10-30 > 30 Ətraf mühit havasının hədd qiyməti, mq/m3 0 005 0 00550 04 0 05-0 45 0 5-0 95 > 1 0 Su həddinin qiyməti, mq/l < 0.0009 0.0010.009 0.01-0.09 0.1-0.9 > 1.0 Balıqçılıq üzrə suyun hədd qiyməti, mq/ Aşkarlanmayı b. 0 0009 0 0010 009 0 01-0 09 0 1-0 9 > 1 0 Aşağıdakı mənbədə Rusiya Federasiyasının təsnifat sistemi, eləcə də həmin sistemlə ÜST və EPA sistemləri arasındakı mühüm fərqlər barədə məlumat verilib: Hygienic Classification of Pesticides in the Russian Federation: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/9927557
Ə
Ə 3A: AZƏRBAYCANDA MÜŞAHİDƏ EDİLƏN ÜMUMİ TƏSİREDİCİ MADDƏLƏRİN TOKSİKOLOJİ VƏ EKOLOJİ PROFİLİ
Aşağıdakı cədvəldə Azərbaycanda istifadə olunan pestisidlərin tərkibindəki əksər təsiredici maddələrin toksikoloji-ekoloji profilləri barədə məlumat verilib. Təsiredici maddələrlə bağlı əlavə məlumatı Hertfordşir Universitetinin “Pesticide Properties Database” adlı məlumat bazasından əldə edə bilərsiniz: https://sitem.herts.ac.uk/aeru/ppdb/en/index.htm
The WHO recommended classification of pesticides by hazard and guidelines to classification : 2009. linkində isə 2009-cu ilə kimi istifadə olunan əksər təsiredici maddələrin ÜST tərəfindən təsnifatı verilib. Bu sənəddə həmçinin ÜST-nin əvvəlki təsnifat sistemindən GHS sisteminə keçməsinin səbəbləri izah edilib.
Pestisidlərin əlamətlərinə onların sinfi (müxtəlif siniflərə aid olan kimyəvi maddələrin növbəli şəkildə tətbiq etməklə müqavimətin idarə olunması), İMP təyinatlı pestisidlər və EPA tərəfindən qeydiyyatdan keçmə statusu (216 saylı qaydalara uyğun olaraq) və kəskin zəhərlilik dərəcəsi (sənədin tələblərinə görə, Sinif I-ə aid olan kimyəvi maddələr kiçik təsərrüfatlarda təhlükə yarada bilər) aid edilir. Əlavə 5-də isə xroniki sağlamlıq məsələlərindən, su çirkləndirmə potensialından, eləcə də hədəfdə olmayan mühüm orqanizmlərin, məsələn balıqların, bal arısı tozlandırıcılarının, quşların və suda yaşayan bəzi orqanizmlərin məruz qala biləcəyi zəhərlilik dərəcələrindən (toksiklikdən) bəhs edilir.
Əlavədə PER sənədinin 12 faktoru əsasında aparılan təhlillər üçün tələb olunan insan sağlamlığı/ ətraf mühitin qorunması ilə bağlı əsas məlumatlar verilib. Beləliklə, PERSUAP sənədində IPM variantlarının qiymətləndirilməsi və seçilməsi üçün faydalı alətlərdən, o cümlədən 22 CFR 216 saylı qaydaların tələblərinə cavab verən təbii və sintetik pestisidlərdən bəhs edilir.
Qeyd etmək lazımdır ki, EPA-nın kəskin zəhərlilik (toksiklik) sinifləri aktiv maddələr üçün deyil, pestisid məhsulları üçün təyin edilib. Bu sənədlərdə digər məhsulların (məsələn, Azərbaycan məhsullarının) zəhərlilik dərəcəsi göstərilməyə bilər. Ona görə də Azərbaycanda hər hansı pestisid məhsulunu tövsiyə etməzdən qabaq oxşar istifadə sahəsinə (yəni, oxşar məhsula və xəstəliyə/zərərvericiyə) tətbiq olunan, oxşar tətbiq normasına malik olan və qeydiyyatdan keçmiş məhsulu müəyyənləşdirmək lazımdır.
Bir neçə aktiv maddədən ibarət olan məhsulların zəhərlilik dərəcəsi (toksikliyi) tərkibində bir aktiv maddə olan məhsullarla müqayisədə daha yüksək ola bilər. Ona görə də maddə qarışığı EPA tərəfindən qeydiyyata alınmır və ya ABŞ məhsullarının etiketində tövsiyə edilmir. Bununla belə, layihə çərçivəsində maddə qarışıqları qadağan edilmir, çünki tərkibində eyni aktiv maddə olan müxtəlif məhsulların çəndə qarışdırılmasına ABŞ-da icazə verilir. Belə qarışıqların dozası aşağı ola və nəticədə zəhərlənmə təhlükəsi azala bilər. Çəndə qarışdırılan məhsullar adətən qabaqcadan qarışdırılmış məhsullardan daha ciddi təhlükə törədir, çünki əlavə ölçmə və qarışdırma işləri zamanı müxtəlif təhlükəli hallar ortaya çıxır.
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 157
LAV
Azərbaycanda Qeydiyyatdan Keçmiş Məhsulların Tərkibindəki Təsiredici Maddələrinin Toksikoloji-Ekoloji Təhlükəsi
Aktiv maddəl
r Kimyəvi sinif (Təsir mexanizmi)
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 158
EPA qeydiyyatı ? Akti v madd ə li IMP m ə hsulu durmu ? GHS k ə skin toksiklik sinfi EPA k ə skin toksiklik sinfi 1 Xroniki toksiklik 2 Yeraltı suların çirkl ə nm ə si ? Ekotoksiklik – hədəfdə olmayan orqanizmlərə təsirlər3 Növ (I,F,H,A,PGR,M,R) 4 balıqlar arılar quşlar sudaquruda yaşayan orqanizml ə r qurdlar molyusklar X ə rç ə ngkimil ə r Suda yaşayan h ə ş ə ratlar Plankton lar 2,4-D Fenoksi-karboksilikturşu bəli xeyr 4 III NL məlumat yoxdur MT HT MT PGR 2,4-D 2-etil heksilester Xlorofenoksi turşusu bəli xeyr NL III PC, ED potensial ST HT MT ST NA T NAT NAT ST ST H 2,4-D isooktil ester Xlorofenoksi turşusu bəli xeyr NL III PC, ED, RD potensial ST MT H 2,4-D, dimetilamin duz Xlorofenoksi turşusu bəli xeyr NL III PC potensial ST MT H abamektin Avermektin bəli bəli III PC, ED potensial ST HT MT ST NA T NAT NAT ST ST H asetamiprid Neonikotinoid bəli xeyr 2 III NL məlumat yoxdur ST HT PNT HT VHT VHT I azadiraxtin Karbamid bəli III NL potensial NAT MT HT NAT I azoksistrobin QoI-funqisidlər bəli xeyr 5 II, III NL məlumat yoxdur NAT MT MT NAT MT I Bacillus subtilis Mikrob bəli xeyr U III, IV NL potensial MT MT MT MT MT VHT F Bacillus thuringiensis Mikrob bəli xeyr U II, III NL məlumat yoxdur NAT ST NAT NA T NAT F Bentazon Benzotiadiazinone bəli xeyr 4 I, II NL məlumat yoxdur MT NAT NAT NAT ST ST ST I beta-siflutrin Piretroid bəli bəli 2 II, III NL məlumat yoxdur NAT MT MT MT ST MT H beta-sipermetrin / sipermetrin Piretroid bəli bəli II PC məlumat yoxdur VHT HT PNT ST VHT VHT I bifenazat Hidrazin karboksilat bəli xeyr 5 III, IV NL məlumat yoxdur VHT VHT I bifentrin Piretroid bəli bəzi 3 I, II, III NL məlumat yoxdur HT MT MT MT I boskalid SDHI bəli xeyr 5 II, III PC, ED, RD məlumat yoxdur VHT HT MT HT I brodifakoum Koumarin bəli xeyr 1 III PC məlumat yoxdur MT MT MT MT MT F bromasil Urasil bəli xeyr 5 I, II, III yoxdur məlumat yoxdur MT MT R
ə
Aktiv maddələr Kimyəvi sinif (Təsir mexanizmi)
AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT
DCN: 2020-AZB-035
PLANI 159
2020
EPA
GHS
EPA
1
2
ə
ə
Ekotoksiklik
3 Növ
4 balıqlar
suda
r qurdlar molyusklar X ə rç ə ngkimil ə r Suda yaşayan h ə ş ə ratlar Plankton lar buprofezin Xitin inhibitoru bəli xeyr 5 II, III PC, RD məlumdur NAT MT NAT ST ST H kalsium hidroksid Qeyri-üzvi bəli xeyr NL I PC məlumat yoxdur MT ST MT NAT MT I kaptan Ftalimid bəli xeyr 5 I, II, III NL məlumat yoxdur ST MT F xlorantraniliprol Diamid bəli xeyr 5 III, IV KC məlumat yoxdur HT NAT PNT MT MT NAT MT MT F xlorfenapir Pirrollar bəli xeyr 4 II, III NL məlumat yoxdur NAT MT MT MT HT I xlormequat xlorid Dörddə bir ammonium bəli xeyr 4 II, III PC məlumat yoxdur HT HT HT I/A xlorotalonil Xloronitrillər (ftalonitrillər) bəli xeyr 5 I, II, III NL məlumat yoxdur NAT MT MT MT NAT ST PGR xlorpirifos Orqanofosfat xeyr bəli 3 II, III PC potensial VHT HT ST VHT MT MT F klodinafop/propargil ACCase (FOP) bəli xeyr 5 III, IV NL məlumat yoxdur HT HT HT MT PN T MT VHT HT MT I klofentezin Gənə inhibitoru bəli xeyr 5 III PC, RD məlumat yoxdur HT MT MT H klomazon Izoksazolidinon bəli xeyr 4 III PC, ED məlumat yoxdur ST PNT ST ST I/A klopiralid Piridin karboksilik turşusu bəli xeyr 5 III NL məlumat yoxdur MT MT NAT MT MT HT H 2,4-D Fenoksi-karboksilikturşusu bəli xeyr 4 III NL potensial PNT PNT PNT NAT H mis hidroksid Qeyri-üzvi bəli xeyr 4 I, II, III NL məlumat yoxdur HT MT MT MT HT NAT HT HT F mis oksixlorid Qeyri-üzvi bəli xeyr 4 I, II, III NL məlumat yoxdur MT MT MT MT VHT F mis sulfat Qeyri-üzvi bəli xeyr 3 I, II, III NL məlumat yoxdur MT HT PNT HT HT VHT ST ST F siflufenamid Fenil-asetamid bəli xeyr NL III PC məlumat yoxdur MT NAT MT MT MT F simoksanil Sianoasetamid-oksim bəli xeyr 4 II,III NL məlumat yoxdur MT MT ST MT MT MT ST F siprokonazol DMI-funqisidləri (SBI: bəli xeyr 4 III PC məlumat MT MT MT MT MT F
qeydiyyatı ? Akti v madd ə li IMP m ə hsulu durmu ?
k ə skin toksiklik sinfi
k ə skin toksiklik sinfi
Xroniki toksiklik
Yeraltı suların çirkl
nm
si ?
– hədəfdə olmayan orqanizmlərə təsirlər
(I,F,H,A,PGR,M,R)
arılar quşlar
quruda yaşayan orqanizml ə
Aktiv maddələr Kimyəvi sinif (Təsir mexanizmi)
DCN: 2020-AZB-035 2020
INKIŞAFI
TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 160
EPA
? Akti v madd ə li IMP m ə hsulu durmu ? GHS k ə skin toksiklik sinfi EPA k ə skin toksiklik sinfi 1 Xroniki toksiklik 2 Yeraltı suların çirkl ə nm ə si ? Ekotoksiklik – hədəfdə olmayan orqanizmlərə təsirlər3 Növ (I,F,H,A,PGR,M,R) 4 balıqlar arılar quşlar sudaquruda yaşayan orqanizml ə r qurdlar molyusklar X ə rç ə ngkimil ə r Suda yaşayan h ə ş ə ratlar Plankton lar Sinif I) yoxdur siprodinil Anilino-pirimidinlər) bəli xeyr NL III NL potensial MT ST MT MT MT MT F siromazin İnhibitor bəli xeyr 5 III KC ST I deltametrin Piretroid bəli bəli 3 II NL HT MT VHT NAT VHT VHT I diazinon Orqanofosfat bəli bəli 4 III LC MT HT MT ST ST HT MT I dikamba Benzoy turşusu bəli xeyr 4 I, II, III RD potensial ST MT MT NAT MT NAT ST H difenokonazol DMI-funqisidlər (SBI: Sinif I) bəli xeyr 4 III PC məlumat yoxdur MT MT ST MT MT HT F diflubenzuron Benzoylurea bəli bəli 5 III NL NAT ST NAT NAT MT VHT MT I dimetenamid-P Xloroasetamid bəli xeyr NL II, III NL məlumat yoxdur MT NAT MT MT MT MT H dimetoat Orqanofosfat bəli few 3 II, III PC, ED, RD potensial ST VHT VHT HT MT VHT HT VHT MT I dimetomorf CAA-funqisidlər bəli xeyr 5 III NL məlumat yoxdur MT MT MT MT ST F etofumesat Benzofuran bəli xeyr 5 I, III NL potensial ST MT MT MT MT MT H etoksazol Gənə inhibitoru bəli xeyr 0 III NL məlumat yoxdur MT MT MT MT HT I/A Evkalipt yağının cövhəri Botaniki bəli xeyr NL II, III NL məlumat yoxdur I famoksadon QoI-funqisidi bəli xeyr 5 III NL məlumat yoxdur HT MT ST HT F fenamidon QoI-funqisidi bəli xeyr II, III NL MT MT MT MT MT F fenoksaprop-p-etil ACCase (FOP) bəli xeyr NL I, II, III NL məlumat yoxdur MT ST PNT ST MT MT H fenpiroksimat Pirazol bəli xeyr NL II NL məlumat yoxdur HT MT MT MT HT I/A fipronil Fenilpirazol bəli bəli 3 II NL HT VHT VHT VHT I florasulam ALS (triazolopirimidin) bəli xeyr 5 III NL məlumdur MT MT MT NA T NAT H fluazifop-p-butil ACCase (FOP) bəli xeyr 5 II, III NL məlumat yoxdur MT ST PNT ST H fludioksonil Fenilpirrol bəli xeyr 5 II III NL potensial MT MT MT MT MT F
AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN
LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ
qeydiyyatı
lər Kimyəvi sinif (Təsir mexanizmi)
DCN: 2020-AZB-035 2020
ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 161
madd
EPA qeydiyyatı ? Akti v madd ə li IMP m ə hsulu durmu ? GHS k ə skin toksiklik sinfi EPA k ə skin toksiklik sinfi 1 Xroniki toksiklik 2 Yeraltı suların çirkl ə nm ə si ? Ekotoksiklik – hədəfdə olmayan orqanizmlərə təsirlər3 Növ (I,F,H,A,PGR,M,R) 4 balıqlar arılar quşlar sudaquruda yaşayan orqanizml ə r qurdlar molyusklar X ə rç ə ngkimil ə r Suda yaşayan h ə ş ə ratlar Plankton lar flumioksazin Dikarboksimid bəli xeyr NL III NL məlumat yoxdur MT MT NAT MT MT H fluopikolid Benzamid bəli xeyr NL III NL məlumat yoxdur MT MT NAT MT MT F folpet Ftalimid bəli xeyr 5 I, II, III KC məlumat yoxdur HT PNT ST HT MT ST HT MT F foramsulfuron ALS (sulfonilkarbamid) bəli xeyr NL III NL potensial MT ST MT MT MT H fosetil alüminium Təsnif olunmur bəli xeyr 5 II, III NL potensial NAT ST ST MT NAT MT F Gibberellinlər/ gibberellik turşu Botaniki PGR bəli xeyr 5 II, III NL məlumat yoxdur NAT NAT NAT NA T PGR qlifosat, izopropilamin duzu Qlisin bəli xeyr 5 I, II, III NL potensial ST ST NA T ST NAT NAT NAT H qlifosat, kalium duzu Qlisin bəli xeyr 5 III NL potensial PNT MT PNT MT NAT H heksitiazoks Gənə inhibitoru bəli xeyr 5 II, III PC məlumat yoxdur HT NAT MT MT MT I/A himeksazol Aromatik maddələr bəli xeyr 5 II NL potensial NAT NAT ST ST F imazamoks ALS (imidazolinon) bəli xeyr NL III NL məlumat yoxdur NAT H imazapyr ALS (imidazolixeyrne) bəli xeyr 5 NL məlumat yoxdur ST MT ST MT NAT H imidakloprid Neonikotinoid bəli one 4 II, III NL potensial NAT MT VHT I indoksakarb Oksadiazin bəli xeyr 3 III NL məlumat yoxdur MT HT HT NA T MT I iodosulfuron metil NaCI Sulfonilkarbamid bəli few NL NL məlumat yoxdur NAT PNT PNT ST H iprodion Dikarboksimid bəli xeyr 5 II, III PC, ED potensial MT NAT ST HT F kresoksim-metil QoI fungicide bəli xeyr U III PC potensial ST ST ST MT MT VHT F lambda-sihalotrin Piretroid bəli bəli 3 VHT HT PNT VH T VHT VHT VHT I linuron Karbamid bəli xeyr 5 III PC, ED, RD potensial MT NAT MT MT ST MT ST MT H malation Orqanofosfat bəli xeyr 5 II, III PC, ED potensial MT HT MT HT ST VHT MT VHT HT I mankozeb Ditiokarbamat və yaxın maddələr bəli xeyr 5 III PC, ED, RD məlumat yoxdur MT MT ST HT NAT F mandipropamid CAA-funqisidlər bəli xeyr 5 III, IV NL məlumat MT MT ST MT MT F
AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ
Aktiv
ə
qeydiyyatı ?
m ə hsulu durmu ?
k ə skin toksiklik sinfi
k ə skin toksiklik sinfi
Xroniki toksiklik
– hədəfdə olmayan orqanizmlərə təsirlər
Yeraltı suların çirkl
2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT
(I,F,H,A,PGR,M,R)
DCN: 2020-AZB-035
PLANI 162
GHS
EPA
1
2
ə
ə
Növ
Aktiv maddələr Kimyəvi sinif (Təsir mexanizmi) 4 balıqlar
EPA r qurdlar molyusklar X ə rç ə ngkimil ə r Suda yaşayan h ə ş ə ratlar Plankton lar yoxdur MCPA Fenoksi-karboksilikturşu bəli xeyr 4 II, INI PC məlumat yoxdur ST PNT NAT ST ST NAT NAT ST H mepiquat xlorid Dörddə bir ammonium bəli xeyr 4 I, II, III NL potensial ST MT MT MT HT VHT PGR mesotrion Triketon bəli xeyr NL INI NL məlumat yoxdur NAT MT MT MT NAT H metalaksil Fenil amid bəli xeyr 4 II, III NL potensial ST PNT PNT ST F metalaksil-M Fenil amid bəli xeyr 4 II, III NL məlumat yoxdur MT NAT MT MT MT F metaldehid Siklo-oktan bəli xeyr 3 II, III PC potensial NAT PNT MT PNT PN T PNT PNT PNT PNT M metoksifenozid Diasilhidrazin bəli xeyr U III NL potensial MT MT ST ST HT MT I metiram Ditiokarbamat və yaxın maddələr bəli xeyr 5 III PC, RD məlumat yoxdur ST PNT ST MT MT MT F metrafenon Aril-fenil-ketonlar bəli xeyr NL III NL məlumat yoxdur MT MT NAT MT MT MT F metribuzin Triazinon bəli xeyr 4 III ED potensial MT NAT MT MT ST ST H metsulfuron-metil ALS (sulfonylkarbamid) bəli xeyr U II, III NL potensial NAT MT NAT MT NAT H mineral yağlar Müxtəlif bəli xeyr NL III NL məlumat yoxdur NAT I/A myklobutanil DMI-funqisidlər (SBI: Sinif I) bəli xeyr 4 I, II, III RD məlumat yoxdur MT ST MT MT MT HT F N-dekamol (n-dekil alkoqol) Alkoqol PGR bəli xeyr NL I, II, III NL məlumat yoxdur MT MT PGR N6-benziladenin Botaniki bəli xeyr NL II, III, IV NL məlumat yoxdur NAT ST NAT MT MT MT NAT PGR NAA 1-naftilasetik turşusu bəli xeyr U III Nl məlumat yoxdur ST PGR nikosulfuron ALS (sulfonylkarbamid) bəli xeyr U III NL potensial MT MT MT MT MT H oksadiazon Oksadiazol bəli xeyr 5 II, III KC, RD məlumat yoxdur MT MT ST MT MT ST HT H oksifluorfen Difenileter bəli xeyr 5 II, III PC məlumat HT PNT PNT HT HT HT H
Akti v madd ə li IMP
nm
si ?
Ekotoksiklik
3
arılar quşlar sudaquruda yaşayan orqanizml ə
Aktiv maddələr Kimyəvi sinif (Təsir mexanizmi)
AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT
DCN: 2020-AZB-035
PLANI 163
EPA
? Akti
ə
IMP m ə hsulu durmu ? GHS k ə skin
sinfi EPA k ə skin
sinfi 1 Xroniki toksiklik 2 Yeraltı suların çirkl ə nm ə si ? Ekotoksiklik –
ə olmayan orqanizmlərə təsirlər3 Növ (I,F,H,A,PGR,M,R) 4 balıqlar arılar quşlar sudaquruda yaşayan orqanizml ə r qurdlar molyusklar X ə rç ə ngkimil ə r Suda yaşayan h ə ş ə ratlar Plankton lar yoxdur pendimetalin Dinitroanilin bəli xeyr 4 III, IV PC, ED məlumat yoxdur MT NAT ST MT MT H permetrin Piretroid bəli xeyr 4 I, II, III PC, ED məlumat yoxdur VHT VHT PNT ST ST ST VHT MT MT I/A fenmedifam Fenil-karbamat bəli xeyr 5 III NL potensial ST ST MT MT ST MT H fosmet Orqanofosfat bəli xeyr 3 I, II, III PC potensial MT VHT MT NA T ST HT MT HT I/A fosfor turşusu Fosfid bəli xeyr ST F pinoksaden ACCase (DEN) bəli xeyr III II, III NL məlumat yoxdur MT MT NAT MT H prometrin Triazin bəli xeyr 5 III RD potensial MT NAT PNT ST NA T NAT ST ST H propamokarb hidroxlorid Karbamat bəli xeyr NL III NL potensial MT MT MT MT MT F propikonazol DMI-funqisidlər (SBI: Sinif I) bəli xeyr 4 II, III PC, RD potensial MT MT ST MT MT F propizamid Benzamid bəli xeyr 5 II, III PC, RD potensial NAT NAT MT MT MT MT H pymetrozine Pyridine bəli xeyr III III PC, ED potensial MT ST MT MT MT I piraklostrobin QoI funqisidi bəli xeyr NL II, III NL məlumat yoxdur ST MT MT MT HT F piretrinlər Botaniki bəli xeyr 4 III PC məlumat yoxdur HT HT ST MT HT I/A piridaben Təsnif olunmur bəli xeyr 4 II, III NL məlumat yoxdur VHT HT ST MT HT VHT I/A pirimetanil Anilino-pirimidinlər bəli xeyr 5 III PC, ED məlumat yoxdur MT PNT MT MT MT MT F piriproksifen Piriproksifen bəli xeyr 5 II, III NL məlumat yoxdur MT MT MT MT MT VHT I/A s-metolaxlor Xloroacetanilid bəli xeyr NL III PC, ED kxeyrwn MT ST MT MT MT H spinetoram Spinosin bəli xeyr 5 III NL məlumat yoxdur MT NAT MT MT I spinozad Spinozad bəli xeyr 5 III, IV NL məlumat yoxdur MT HT PNT ST HT MT I spirodiklofen Tetronik/tetramik turşu bəli xeyr NL II PC məlumat HT NAT MT MT HT HT I/A
2020
qeydiyyatı
v madd
li
toksiklik
toksiklik
hədəfd
k ə skin toksiklik sinfi
k ə skin toksiklik sinfi
Xroniki toksiklik
Akti v madd ə li IMP Suda yaşayan
si ? Ekotoksiklik – hədəfdə olmayan orqanizmlərə təsirlər
Yeraltı suların çirkl
m ə hsulu durmu ? h ə ş ə ratlar Plankton lar törəməsi yoxdur spiromesifen Tetronik/tetramik turşu törəməsi bəli xeyr NL III NL məlumat yoxdur HT ST MT MT I/A spirotetramat Tetronik/tetramik turşu törəməsi bəli xeyr 4 II, III NL məlumat yoxdur MT MT MT MT I/A kükürd Qeyri-üzvi bəli xeyr U I, II, III NL məlumat yoxdur NAT NAT NAT NAT NAT I/A/F tebukonazol DMI-funqisid (SBI: Sinif I) bəli xeyr 4 II, III PC potensial MT MT MT MT MT MT HT F tebufenozid Diasil hidrazin bəli xeyr 5 III NL potensial MT ST ST MT HT MT I tetrametrin Piretroid bəli xeyr 5 II, III PC, ED məlumat yoxdur VHT HT NAT HT MT I/A tiametoksam Neonikotinoid bəli az NL III PC məlumat yoxdur PNT HT PNT PN T PNT PNT PNT I tiofanat-metil Metil benzimidazol karbamatları (mbc) bəli xeyr 5 II, III PC, RD potensial MT PNT NAT ST F tiram Ditiokarbamat bəli xeyr 4 I, II, III ED, RD məlumat yoxdur HT NAT PNT VHT HT NAT HT HT F tolklofos-metil Aromatik karbohidratlar bəli xeyr 5 III NL məlumat yoxdur MT MT NAT MT MT F triadimenol DMI-funqisidlər (SBI: Sinif I) bəli xeyr 4 II, III PC məlumat yoxdur MT ST MT MT F triasulfuron ALS (sulfonilkarbamid) bəli xeyr 5 III NL məlumat yoxdur NAT MT NAT MT MT ST H triadimefon DMI-funqisidlər (SBI: Sinif I) xeyr 4 IV NL MT MT PNT MT NAT F triasulfuron ALS (sulfonilkarbamid) bəli xeyr 5 III NL H tribenuron metil Benzotriazinlər bəli xeyr NL III PC məlumat yoxdur ST MT ST MT H trifloksistrobin QoI funqisidi bəli xeyr 5 II, III NL məlumat yoxdur ST ST MT MT F trifloksisulfuron ALS (sulfonilkarbamid) bəli xeyr NL III NL potensial NAT MT MT MT NAT H tritikonazol DMI-funqisidləri (SBI: Sinif I) bəli xeyr 4 III NL məlumat yoxdur MT MT MT MT MT F ziram Ditiokarbamat bəli xeyr 4 I NL HT NAT PNT VHT HT NAT HT HT F
2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT
DCN: 2020-AZB-035
PLANI 164
EPA
GHS
EPA
1
2
ə
ə
3 Növ
Aktiv maddələr Kimyəvi sinif (Təsir mexanizmi) 4 balıqlar
qeydiyyatı ? r qurdlar molyusklar X ə rç ə ngkimil ə r
nm
(I,F,H,A,PGR,M,R)
arılar quşlar sudaquruda yaşayan orqanizml ə
1 EPA Kəskin Toksiklik Sinifləri: I = Həddən Artıq Toksik; II = Yüksək Dərəcədə Toksik; III = Orta Dərəcədə Toksik; IV = Cüzi Dərəcədə Toksik. Qeyd etmək lazımdır ki, bu qiymətlər məhsula əsaslandığı üçün şərti xarakter daşıyır və bütün tətbiq sahələrini özündə əks etdirməyə bilər. Çoxsaylı qiymətlər isə müxtəlif tətbiq sahələrinə aid olan məhsullara aid edilir.
2 İnsanın Xroniki Zəhərlənməsi: KC = Məlum Kanserogen; PC = Mümkün Kanserogen LC = Ehtimal Olunan Kanserogen; ED = Potensial Endokrin Pozucusu; RD = Potensial Reproduktiv və İnkişaf Toksini; P = Parkinson Xəstəliyi Riski
3 Ekotoksiklik: NAT = Kəskin Dərəcədə Toksik Olmayan; PNT = Praktiki Cəhətdən Toksik Olmayan; ST = Cüzi Dərəcədə Toksik; MT = Orta Dərəcədə Toksik; HT = Yüksək Dərəcədə Toksik; VHT = Çox Yüksək Dərəcədə Toksik
4 F = Funqisid, H = Herbisid, I = Insektisid, A = Akarisid, N = Nematisid, R = Rodentisid, PGR = Bitkinin Boy Atmasını Tənzimləyən Maddələr
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 165
ƏLAVƏ 4: PERSUAP SƏNƏDİNƏ ƏSASƏN QƏBUL EDİLMƏYƏN
TƏSİREDİCİ MADDƏLƏR
Aşağıdakı təsiredici maddələr (TM) Azərbaycanda qeydiyyatdan keçib, lakin EPA (ABŞ Ətraf Mühitin Mühafizəsi Agentliyi) tərəfindən qeydiyyatdan keçməyib. Bu təsiredici maddələr (məsələn, kanserogen (xərçəng törədən) və teratogen (doğuşda axeyrrmallıq yaradan) maddələr) yüksək zəhərlilik dərəcəsinə malikdir və çirkləndirici maddələr kimi tanınır. Ona görə də bu əlavədə verilmiş təsiredici maddələr PERSUAP sənədinin tələblərinə əsasən qəbul edilmir və Layihə çərçivəsində kənd təsərrüfatı məqsədləri üçün istifadə oluna və ya tövsiyə edilə bilməz.
FUNQİSİDLƏR/BAKTERİSİDLƏR
• Bromopropilat
• Bupirimat
• Karbendazim
• Xlorotoluen
• Dinikonazol
• Dixeyrkap
• Ditiaxeyrn
• Epoksikonazol
• Flusilazol
• Folpet
• Heksakonazol
• Imibenkonazol
• Iprovalikarb
• Kasuqamisin
• Maneb
• Meptildixeyrkap
• Metiram
• Mislobutanil
• Oksolin turşusu
• Penkonazol
• Proxloraz
• Proxloraz
• Propamokarb
• Propineb
• Proquinazid
• Piraflufen etil
• Spiroksamin
• Tebufenpirad
• Triadimefon
• Zineb
• Ziram
HERBİSİDLƏR
• Aklonifen
DCN: 2020-AZB-035 2020
166
AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI
• Amidosulfuron
• Xloridazon
• Desmedifam
• Diquat
• Haloksifop
• Ioksinil
• Lenasil (Lensilaklonifen)
• Metamitron
• Metazaxlor
• Metolaxlor
• Oksadiazon
• Propaquizafop
• Propizamid
• Prosulfokarb
• Piritiobak-sodium
• Quinmerak
• Quizalofop-p-etil
• Quizalofop-p-tefuril
• S-metolaxlor
• Tepraloksidim
INSECTİSİDLƏR/AKARİSİDLƏR
• Karbosulfan
• Cartap hidroxlorid
• Xlorpirifos
• Xlorpirifos-Metil
• Diafentiuron
• Dixlorvos
• Etoprofos
• Fenamifos
• Fexeyrksikarb
• Lufenuron
• Milbamektin
• Pirimikarb
• Tiakloprid
• Xlorotoluen
RODENTİSİDLƏR
• Flocoumafen
BİTKİNİN BOY ATMASINI TƏNZİMLƏYƏN MADDƏLƏR
• 2-naftoksiasetik turşusu
DCN: 2020-AZB-035
2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 167
ƏLAVƏ 4A: İSTİFADƏSİ MƏHDUDLAŞDIRILMIŞ AKTİV MADDƏLƏR
Aşağıdakı cədvəldə verilmiş təsiredici maddələr EPA (ABŞ Ətraf Mühitin Mühafizəsi Agentliyi) tərəfindən qeydiyyatdan keçib, lakin belə maddələrə yalnız ABŞ-da istifadəsi məhdudlaşdılmış pestisid məhsullarında rast gəlmək olar. Tərkibində belə aktiv maddələrin olduğu məhsullar yalnız zərurət yarandıqda və təsir azaltma tədbirlərinin ABŞ EPA tələblərinə cavab verməsi üçün istifadəyə ehtiyacın, sağlamlıq və ekoloji risklərin tam qiymətləndirildiyi təqdirdə (eləcə də belə qiymətləndirmənin ətraf mühitin qorunması üzrə büronun məsul işçisi (BEO) tərəfindən təsdiqləndiyi və belə məhsulların ətraf mühitin qorunması üzrə missiyanın məsul işçisi (MEO) tərəfindən təsdiqlənmiş peşəkar mütəxəssis tərəfindən tətbiq edildiyi halda) Layihə çərçivəsində istifadə və ya tövsiyə oluna bilər. Pestisiddən istifadənin qiymətləndirilməsi zamanı EPA tərəfindən qeydiyyatdan keçmiş məhsulların etiketləri nəzərdən keçirilməli və pestisidin İMP (İstifadəsi Məhsudlaşdılmış Pestisid) kimi müəyyənləşdirilməsinin səbəbləri və tövsiyə olunan təsir azaltma metodları araşdırılmalıdır. Pestisidin istifadəsi yalnız müvafiq təsir azaltma metodlarının etibarlı şəkildə tətbiq oluna bildiyi təqdirdə təsdiqlənə bilər. EPA-nın qeydiyyatla bağlı məlumat bazasında ABŞ-nin pestisid etiketləri verilib: https://iaspub.epa.gov/apex/pesticides/f?p=PPLS:1 və www.greenbook.net
İnsanların zəhərlənməsi ilə bağlı narahatlığa görə İMP (İstifadəsi Məhsudlaşdılmış Pestisid) kimi təsnif edilmiş pestisidlər Layihə çərçivəsində yalnız effektiv alternativ məhsulun olmadığı təqdirdə istifadə oluna bilər. Belə məhsullar yalnız zərərvericilərə qarşı mübarizə üzrə peşəkar işçilər (ətraf mühitin qorunması üzrə missiyanın məsul işçisi (MEO) tərəfindən təsdiqlənmiş) tərəfindən tətbiq oluna bilər. Aşağıdakı cədvəldə bağçılıq sahəsi üzrə nəzərdə tutulmuş İMP (İstifadəsi Məhdudlaşdılmış Pestisid) məhsullarının təsiredici maddələri verilib:
Təsiredici Maddələr Məhsulun növü
Təsiredici Maddələr Məhsulun növü
1-3-dixlorpropen Fumiqant Fenbutatin Oksid İnsektisid
Atrazin Herbisid Fenpropatrin İnsektisid
Abamektin İnsektisid Fipronil İnsektisid
Alfa-Sipermetrin İnsektisid Fostiazat İnsektisid
Alüminium Fosfid Fumiqant Imidakloprid İnsektisid
Beta-Siflutrin İnsektisid Lambda-Sihalotrin İnsektisid
Beta-Sipermetrin İnsektisid Linuron Herbisid
Maqnezium Fosfid Fumiqant
Siflutrin İnsektisid Metam-Kalium Torpaq fumiqantı
Deltametrin İnsektisid Metam-Sodium Torpaq Fumiqantı
Diazixeyrn İnsektisid Metidation İnsektisid
Difenakoum Rodentisid Metomil İnsektisid
Diflubenzuron İnsektisid Oksamil İnsektisid
Dimetanamid Herbisid Profexeyrfos İnsektisid
Emamektin Benzoat İnsektisid Proparqit Akarisid
Endosulfan İnsektisid Tiodikarb İnsektisid
DCN: 2020-AZB-035
2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI
168
Esfenvalerat İnsektisid Zeta-Sipermetrin İnsektisid
Etoprofos İnsektisid Sink Fosfid İnsektisid
ƏLAVƏ 5: PERSUAP SƏNƏDİNƏ ƏSASƏN TƏSDİQLƏNMİŞ TƏSİREDİCİ
MADDƏLƏR
Aşağıdakı təsiredici maddələr Azərbaycanda qeydiyyatdan keçmiş məhsullara daxil edilib və EPA (ABŞ Ətraf Mühitin Mühafizəsi Agentliyi) tərəfindən kənd təsərrüfatı məqsədləri üçün qeydiyyatdan keçib. Ona görə də Layihə çərçivəsində belə maddələri tövsiyə etmək olar.
Qeyd etmək lazımdır ki, hər hansı məhsul üzrə nümayiş sahəsində pestisidi tətbiq etməzdən qabaq aşağıdakı məlumatları təsdiqləmək, həmin təsiredici maddənin EPA tərəfindən qeydiyyatdan keçmiş oxşar istifadə sahəsini müəyyənləşdirmək və məhsulun istifadəsinə icazə formasını (Əlavə 6) doldurmaq lazımdır.
Təsiredici Maddələr Xüsusi İstifadə Şərtləria Azərbaycandakı Pestisid
Məhsullarıb
Azoksistrobin
Bordo qarışığı
Boskalid
Təsdiqlənmiş Funqisidlər
Azox WDG, Bendis SC
Bingo 20 WP, Sulcal
Cantus WG, Changer WG
Kaptan
Xlorotalonil
Mis hidrokside
Mis oksixlorid
Mis sulfat
Siflufenamid
Simoksanil
Fərdi mühafizə vasitələri ilə qorunan peşəkarlar toxumların müalicəsində istifadə edə bilərlər. Kiçik fermer təsərrüfatlarında toxumların müalicəsi üçün və ya WHO Klass 1a və ya 1b kəskin zəhərlilik dərəcəsinə əsasən təsnif olunmuş yaxud qırmızı zolaqlı etiketi olan məhsul paketləri təsdiqlənməyib.
Təsiredici maddəsi yalnız 50% və ya daha aşağı olan məhsullar üçün təsdiqlənib.
Kiçik fermer təsərrüfatlarında 50% və ya daha aşağı TM (təsiredici maddə) göstəricinə, eləcə də SC (suspenziya konsentratı), WG yaxud WDG (suda həll olan qranullar) formulyasiyalarına malik olan məhsullar istifadə edilir.
Təsiredici maddəsi yalnız 20% və ya daha aşağı olan məhsullarda təsdiqlənib.
Agn-Captan 500 SC, Agromed Captan WP
Balear 72 SC, Efdal Cotonil 500 SC
Coproxide 50 WP, Fierro 77 WP
Agrovit WP, Colord WP
Mis sulfat mabəlii
Hunter WG, Dynali DC
Korzade 50 WP, Voyage 50 WP
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 169 Təsiredici Maddələr Məhsulun növü Təsiredici Maddələr Məhsulun növü
Təsiredici Maddələr Xüsusi İstifadə Şərtləria Azərbaycandakı Pestisid Məhsullarıb
Siprokonazol Alto super EC, Dividend Star EC
Siprodinil
Agshine 50 WG, Aprius WG
Difexeyrkonazol Avirmec EC, Difend EC
Dimetomorf Arbatt MZ WP
Dodin Korprex SC, Phonix 50 SC
Famoksadon Duelis WG, Íteral Fenheksamid Darkeven SC
Fluazinam Nando 500 SC
Fludioksonil Hockey XL 35 FS, Switch WDG
Fluopiram Velium Prime SC
Flutriafol Impakt SC
Himeksazol
Fərdi mühafizə vasitələri ilə qorunan peşəkarlar şəkər çuğundurunun müalicəsində istifadə edə bilərlər. Kiçik fermer təsərrüfatlarında toxumların müalicəsi üçün təsdiqlənməyib.
Efdal Himeksol 30 L, Korgaren 360 SL
Imazalil Yığımdan sonrakı dövrdə sitrus bitkiləri üçün təsdiqlənib. Hook 50 EC
Iprodion
Herodion 50 WP, Karnaval 50 WP
Kasugamisin (Bakterisid) Kasumin 2L-CA
Kresoksim-metil
Mankozeb
Matabelle WG, Prostar WG
Cancozeb WP, Dikozin M-45
Mandipropamid Revus 250 SC
Mefexeyrksam
Metalaksil
Metal mis Ərzaq məhsullarının satışı, saxlanılması, paylanılması və emalı müəssisələri və sahələri üçün təsdiqlənib.
Ridomil Gold MZ 68 WG
Alprin 350 EC, Alyans EC
Massbakir 50 WP
Metrafexeyrn Vivando, Vivando EC
Penflufen Fərdi mühafizə vasitələri ilə qorunan peşəkarlar toxumların müalicəsində istifadə edə bilərlər. Kiçik fermer təsərrüfatlarında toxumların müalicəsi üçün
təsdiqlənməyib.
Emesto Kvantum SC
DCN: 2020-AZB-035
170
2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI
Təsiredici Maddələr Xüsusi İstifadə Şərtləria Azərbaycandakı Pestisid Məhsullarıb
Pentiopirad
Fərdi mühafizə vasitələri ilə qorunan peşəkarlar toxumların müalicəsində istifadə edə bilərlər. Kiçik fermer təsərrüfatlarında toxumların müalicəsi üçün təsdiqlənməyib.
Affet
Propamokarb hidroxlorid Prevent SL, Trecur
Propikonazol
Piraklostrobin
Pirimetanil
Bamper EC, Titan EC
Fiveplus WG, Ínsure Perform EC
Agnicor SC, Efdal Pyross SC
Kükürd 3-in-1 Concentrate, Acoidal
Tebukonazol
Tiabendazol
Tiofanat-metil
Tiram
Tolklofos-metil
Fərdi mühafizə vasitələri ilə qorunan peşəkarlar toxumların müalicəsində istifadə edə bilərlər. Kiçik fermer təsərrüfatlarında toxumların müalicəsi üçün təsdiqlənməyib.
Arbalet 75 WG, Bestkur 25 EC
Vial Tras T WSC
Camada 70 WP, Effect WP
Triadimexeyrl
Fərdi mühafizə vasitələri ilə qorunan peşəkarlar toxumların müalicəsində istifadə edə bilərlər. Kiçik fermer təsərrüfatlarında toxumların müalicəsi üçün təsdiqlənməyib.
Fərdi mühafizə vasitələri ilə qorunan peşəkarlar toxumların müalicəsində istifadə edə bilərlər. Kiçik fermer təsərrüfatlarında toxumların müalicəsi üçün təsdiqlənməyib.
Fərdi mühafizə vasitələri ilə qorunan peşəkarlar pambıq toxumunun (çiyidin) müalicəsində istifadə edə bilərlər Kiçik fermer təsərrüfatlarında toxumların müalicəsi üçün təsdiqlənməyib.
ACS-Forte WP, Efdal Kimarsol WP
Caxeyrlex 50 WP, Lozilex 50 WP
Baymerit EW 050, Bayomca EC
Trifloksistrobin Triflox WDG
Triflumizol Hunter WG
Tritikonazol Ínsure Perform EC
2,4-D
Bensulfuron-metil
Bentazon
Düyü üçün təsdiqlənib.
Best Amin 500 SL, Hektafermin SL
Crax 60 DF
Basagran 48 SL, Benpelle 480 SL
DCN: 2020-AZB-035
2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI
171
Təsdiqlənmiş Herbisidlər
Təsiredici Maddələr Xüsusi İstifadə Şərtləria Azərbaycandakı Pestisid Məhsullarıb
Kletodim Meka Super, Sondelect
Klodinafop Clodinafoppropargyl Aria 8 EC
Klopiralid
Sihalofop-butil Düyü üçün təsdiqlənib.
Gothic 100 SL, Lornet SL
Chillinger 200 EC, Russo 200 EC
Dimetenamid-P Frontier Optima
Fexeyrksaprop-p-etil
Florasulam
Fluazifop-P-Butil
Scorpio Super EC
Balerina SE, Mantrak
Brace Forte EC, Fuzilade Forte 150 EC
Fluometuron Pambıq üçün təsdiqlənib. Cottonex 500 SC
Foramsulfuron Ekipp super
Fosetil-Al Aliette WG, Allegro WP
Qlufosinat-ammonium Enter 200 SL
Qlifosat Boxer 48 SL, Felix WG
Imazamoks Elpis SL, Baytore 40 SL
Indaziflam Alion Herbicide
Iodosulfuron-metil-sodium Taxıl bitkiləri və qarğıdalı üçün təsdiqlənib. Ekipp super
2-metil-4-xlorofexeyrksiasetik
turşusu (MCPA) Korcamba SL, Benpelle M 60
Mesosulfuron Atlantis WG
Mesotrion Monett SC, Bestutax
Metribuzin Banderilla WP, Kurmuzine WG
Metsulfuron-metil Maqnum
Nikosulfuron Sanspor, Íkaxeyrs
Oksifluorfen Galactic 240 EC, Harris EC
Pendimetalin Fist 330 EC, Fourmen 70 WG
Fenmedifam Biceps 22 EC
Pixeyrksaden Axial 50 EC
Prometrin Qambit
Rimsulfuron Doncep
DCN: 2020-AZB-035
172
2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI
Təsiredici Maddələr Xüsusi İstifadə Şərtləria Azərbaycandakı Pestisid Məhsullarıb
Tidiazuron Artonil SC, Baystar SC
Triasulfuron Logran WG
Tribenuron Metil Calamity 75 DE, Granstar CS
Bitkinin Boy Atmasını Tənzimləyən Təsdiqlənmiş Maddələr
1-dekaxeyrl Royaltac 72 SL
1-Metilsiklopropen (=1-MCP) AF-701
Xlormequat Xlorid Durduran 3C, Reqqi SC
Siklanilid Present SC, Son Final
Etefon Aprol 48 SL, Artfonil SL
Mepiquat Xlorid Kingpix EC, Kormix SC
Proheksadion Kalsium Regalis Plus Təsdiqlənmiş İnsektisidlər (o cümlədən akarisidlər və nematisidlər)
Asetamiprid
BacillustThuringiensis
Çiçəkləmə mərhələsində deyil, vegetativ boy atma mərhələsində damla suvarma sistemi vasitəsilə verilməsi tövsiyə edilir. Fərdi mühafizə vasitələri ilə qorunan peşəkarlar toxumların müalicəsində istifadə edə bilərlər. Kiçik fermer təsərrüfatlarında toxumların müalicəsi üçün tövsiyə edilmir.
Aceplan 20 SP, Aseti Super 20 SP
Kipel WP, Rebound WP
Bifenazat (Akarisid) Floramite SC, Pirene
Bifentrin
Yalnız fövqəladə hallarda qəhvəyi mərmər bağacıqlara (BMSB) qarşı istifadə oluna bilər.
Bifenstar 100 EC, Takeoff 100 EC
Buprofezin Applaud 25 SC
Xlorantraniliprol
Xlorfenapir (I/A)
Klofentezin (Akarisid)
Klotianidin
Çiçəkləmə mərhələsində deyil, vegetativ boy atma mərhələsində damla suvarma sistemi vasitəsilə verilməsi tövsiyə edilir. Fərdi mühafizə vasitələri ilə qorunan peşəkarlar toxumların müalicəsində istifadə edə bilərlər Kiçik fermer təsərrüfatlarında toxumların müalicəsi üçün tövsiyə edilmir.
Coragen EC, Voliam Targo 063 SC
Pylora 24% SC
Apofen SC, Peak SC
Emesto Kvantum SC
Sipermetrin
Ərzaq/taxıl məhsullarının saxlanıldığı anbarlarda yalnız çat və yarıqlarda müalicə məqsədləri üçün istifadə oluna bilər.
Arrivo 25 EC, Athletic EC
DCN: 2020-AZB-035
173
2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI
Təsiredici Maddələr Xüsusi İstifadə Şərtləria Azərbaycandakı Pestisid Məhsullarıb
Siromazin
Deltametrin Ərzaq/taxıl məhsullarının saxlanıldığı anbarlarda yalnız çat və yarıqlarda, boş yeşiklərdə, taxıl protektantlarında (qoruyucu dərmanlarda) və taxıl kisələrinin xarici səthində müalicə məqsədləri üçün istifadə oluna bilər.
Dimetoat
Fenpropatrin (I/A) Yalnız təsiredici maddəsi 1% və ya az olan məhsullar və istixanalar üçün təsdiqlənib.
Fenpiroksimat
Fostiazat (I/N)
Təsiredici maddəsi 47,2% və ya daha az olan məhsullar və pomidor üçün təsdiqlənib.
Bestgard 75 WP, Cabare 75 WP
Celsius EC, Decis EC
Agrogor EC, Best Gilid EC
Danitol EC
Barrage SC, Ortus 5 SC
Tripp 900 EC, Ragnar 150 EC
Heksitiazoks (Akarisid) Efdal Hekzarun 50 EC, Ersorin EC
Imidakloprid
Çiçəkləmə mərhələsində deyil, vegetativ boy atma mərhələsində damla suvarma sistemi vasitəsilə verilməsi tövsiyə edilir. Fərdi mühafizə vasitələri ilə qorunan peşəkarlar toxumların müalicəsində istifadə edə bilərlər. Kiçik fermer təsərrüfatlarında toxumların müalicəsi üçün tövsiyə edilmir.
Backen SC, Confidor SC
Indoksakarb
Malation
Metaflumizon
Metoksifexeyrzid
Avaunt EC, Goldvant 150 EC
Alemana 65 EC, Aliot EC
Bypass 240 SC, Prodigy SC
Mineral yağlar Natural Sommer oil, Option OD
Permetrin
Fosmet
Pirimifos-metil (I/N)
Taxıl məhsullarının saxlanılması zamanı istifadə edilə bilər.
Geregard 500 SC, Gezagard EC
Spret 50 WP, Tasmet 50 WP
Apache 50 EC, Aktivizm 50 EC
Pymetrozine Teva 50 WP
Piridaben
Archer 20 WP, Efdal Pirden 20 WP
Piriproksifen Admiral, General EC
Spinetoram
Delegate WG, Radiant 120 EC
Spixeyrsad Larres SC, Spintor 240 SC
Spiromesifen Oberon SC, Bestugan
DCN: 2020-AZB-035 2020
174
AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI
Təsiredici Maddələr Xüsusi İstifadə Şərtləria Azərbaycandakı Pestisid Məhsullarıb
Spirotetramat Movento SC
Tau-fluvalinat Marvik 2F
Tebufexeyrzid Conform SC
Teflutrin Force 1,5 G
Tiametoksam
Çiçəkləmə mərhələsində deyil, vegetativ boy atma mərhələsində damla suvarma sistemi vasitəsilə verilməsi tövsiyə edilir. Fərdi mühafizə vasitələri ilə qorunan peşəkarlar toxumların müalicəsində istifadə edə bilərlər Kiçik fermer təsərrüfatlarında toxumların müalicəsi üçün tövsiyə edilmir.
Molyuskosidlər
Metaldehid
I/N = İnsektisid - nematodlara da təsir edir.
I/A = İnsektisid - gənələrə də təsir edir.
I/M = İnsektisid - molyusklara da (ilbizlərə və çılpaq ilbizlərə) təsir edir.
Actara 25 WG, Agrosan SC
Furina 6 G, Helimacide
a Etiketdə və TMV-də bütün təsiredici maddələrlə bağlı verilmiş təlimatları yerinə yetirin.
b Bu siyahıda verilmiş məhsullar Azərbaycanda qeydiyyatdan keçmiş məhsullara misal olaraq göstərilib və bütöv siyahını əks etdirmir. Bəzi məhsulların tərkibində bir neçə təsiredici maddə ola bilər və belə maddələr PERSUAP sənədinə əsasən təsdiqlənməlidir.
DCN: 2020-AZB-035
175
2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI
ƏLAVƏ 6: USAID ÖZƏL SEKTORUN İNKİŞAFI LAYİHƏSİNDƏ
PESTİSİDLƏRİN İSTİFADƏSİNİN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ
PESTİSİDLƏRİN SEÇİLMƏSİ
Layihə çərçivəsində hər hansı pestisidi satına almazdan, istifadə etməzdən və tövsiyə etməzdən qabaq məhsulu aşağıdakı proseduralara uyğun olaraq qiymətləndirmək lazımdır.
• IPM proqramına daxil edilməlidir.
• Azərbaycanda qeydiyyatdan keçməlidir. İMP təyinatlı məhsullar yalnız MEO-nun təsdiqlədiyi peşəkar mütəxəssis tərəfindən və/yaxud BEO-nun hazırladığı və təsdiqlədiyi ekoloji qiymətləndirmə sənədi əsasında istifadə oluna bilər.
• Oxşar məhsullar ABŞ-da EPA tərəfindən qeydiyyatdan keçməlidir. Oxşar məhsul dedikdə aşağıdakı məhsullar nəzərdə tutulur:
• Oxşar bitki üçün istifadə olunan
• Oxşar xəstəliyə/zərərvericiyə/alaq otlarına qarşı istifadə olunan.
• Oxşar tətbiq normasına və vaxtına malik olan.
• Effektiv olaraq qiymətləndirilməlidir.
• Effektivliyi bərabər dərəcədə olan və ətraf mühitə az toksik təsir göstərən alternativ məhsul olmamalıdır. EPA-nın Sinif 1 zəhərlilik dərəcəsinə (toksikliyinə) malik olan pestisidlər kiçik təsərrüfatlarda istifadə üçün tövsiyə olunmamalıdır.
• Pestisidləri satın almazdan qabaq Pestisiddən İstifadəyə İcazə Formasını (aşağıda verilib) doldurmaq tələb olunur.
Qeyd etmək lazımdır ki, xəstəliyin/zərərvericinin müqavimət yaratması riskini azaltmaq üçün pestisidləri növbəli şəkildə istifadə etmək lazımdır. Müqavimət Əleyhinə Fəaliyyət Qrupunun müqavimətin idarə olunmasına dair məsləhətlərinə və ya etiketdəki təlimatlara əməl etmək lazımdır.
USAID ÖZƏL SEKTORUN İNKİŞAFI LAYİHƏSİNDƏ İSTİFADƏ ÜÇÜN TƏKLİF
OLUNAN MƏHSULLAR HAQQINDA MƏLUMAT VƏ ONLARIN EPA QEYDİYYATLI MƏHSULLARA UYĞUNLUĞU
USAID-İN PESTİSİDDƏN İSTİFADƏYƏ İCAZƏ FORMASI
Pestisiddən İstifadəyə İcazə Forması ayrı-ayrı pestisid məhsulları haqqında məlumatları özündə əks etdirən, eləcə də belə məhsulların USAID layihələrinə və EPA qeydiyyatlı məhsullara uyğunluğunu təsdiqləyən sənəddir. Layihə üçün hər hansı pestisid məhsulunu satın almazdan qabaq həmin formanı doldurmaq və MEO/AOR/COR nümayəndələrinə yoxlama və təsdiq üçün təqdim etmək tələb olunur.
DCN: 2020-AZB-035 2020
ƏRBAYCAN/
SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI,
QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 176
AZ
USAID ÖZƏL
PESTISIDIN
USAID/Azərbaycan, 2020, PERSUAP SƏNƏDİNİN
FORMASI: PESTİSİDLƏRİN SATIN ALINMASI ÜÇÜN EKOLOJİ İCAZƏ FORMASI
Pestisid alan layihələr icazə almaq üçün aşağıdakı formanı həmin məhsulun etiketi ilə birlikdə AOR/COR nümayəndələrinə yoxlama və təsdiq üçün təqdim etməlidirlər.
Qeyd: Bu forma əlavə sənəd hesab edilir və pestisidlərin satın alınması üçün təsbit edilmiş digər uyğunluq və icazə tələblərini əvəz etmir.
Layihənin adı
Məsul heyət üzvü
Satın alınan pestisid məhsulu: Məhsulun adı
Aktiv maddə (AI)
Formul
Etiketin dili (etiketi əlavə edin)
Qablaşdırma (növü və həcmi)
Satın alınan miqdar/kəmiyyət
Təhlükəsizliklə bağlı məlumat
İstehsalçının adı
Mənşə ölkəsi
Satınalma mənbəyi və vasitəsi
Məqsəd
Sertifikatlaşdırma və izahlar
BƏLI XEYR Əgər belə deyirsə, izah edin. 2019-cu ilin PERSUAP
sənədinə əsasən aktiv maddənin istifadəsinə icazə verilib.
Keçirilmiş təlimlər
Təqdim olunmuş fərdi
mühafizə vasitələri (FMV)
Layihə rəhbəri
C/AOR tərəfindən təsdiqləndi
MEO tərəfindən təsdiqləndi
Tarix
Tarix
Tarix
DCN: 2020-AZB-035
177
2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI
ƏLAVƏ 7: TƏLİM MÖVZULARI VƏ PESTİSİDDƏN TƏHLÜKƏSİZ
İSTİFADƏ ÜÇÜN RESURSLAR
Bu əlavədə PERSUAP sənədinin tələbləri əsasında Layihənin əhatə edəcəyi təlim mövzuları barədə məlumat verilib.
GAP/IPM
• Xəstəliklərin/zərərvericilərin, yırtıcı həşəratların və parazitlərin müəyyənləşdirilməsi: Ümumi xəstəlikləri, zərərvericiləri, yırtıcı həşəratları və parazitləri necə tanımaq və onlara qarşı necə mübarizə aparmaq olar?
• Nəzarət: Xəstəliklərə, zərərvericilərə və alaq otlarına qarşı mübarizə aparmaq üçün məhsula nəzarət etməyin əhəmiyyəti.
• Pestisidlərin istifadəsini azaldan GAP və IPM konsepsiyaları, alətləri və taktiki üsulları (Əlavə 1), eləcə də Azərbaycanda zərərvericilərin hədəf məhsullar üçün yaratdığı əlaqəli risklər.
• ICM (Məhsulların Kompleks İdarə Olunması) Sistemləri: Təsərrüfatlarda məhsulların uzun müddət ərzində idarə olunması üçün belə sistemlərin yaradılması və müvafiq alətlərin tətbiq olunması.
PESTİSİDLƏR
• Pestisidləri anlamaq: Geniş istifadə olunan pestisidlərin keyfiyyəti, növləri, sinifləri və kəskin zəhərlilik dərəcələri (toksikliyi).
• Qanunvericilik: Pestisidlərin qeydiyyatını və istifadəsini tənzimləyən Azərbaycan və ABŞ qanunları.
• Təbii pestisidlər: Əlavə 1-də verilmiş təbii pestisidlərin, eləcə də nisbətən aşağı riskli və yaşıl etiketli sintetik pestisidlər barədə məlumatlılığın artırılması və onların təşviq olunması.
• Lokal müalicələr: Zərurət yarandıqda lokal müalicələrin aparılması.
• TMV: Sirk və riskin azaldılması tədbirləri barədə pestisidə xas olan məlumatların əldə edilməsi üçün TMV-dən necə istifadə etmək olar?
• Təkrar Daxil Olma İntervalı (REI): Pestisidlərin səpilməsindən sonra sahəyə dərhal daxil olduqda pestisidlə bağlı yaranan risklər.
• Yığımdan Əvvəlki İnterval (PHI): Pestisidlərin parçalanmasından qabaq məhsul yığdıqda pestisidə xas olan risklərin yaranması.
• Maksimum Qalıq Səviyyəsi (MRL): Ərzaq məhsullarında pestisid qalıqları ilə bağlı yaranan risklər
• Həssas şəxslər: Pestisidləri səpdikdən sonra və ya onların səpilməsi zamanı uşaqları, hamilə qadınları, yaşlıları və digər həssas şəxsləri sahədən uzaqlaşdırmağın əhəmiyyəti.
• İnsan sağlamlığı və ətraf mühit üçün yaranan risklər: Daha geniş istifadə olunan pestisidlərlə bağlı yaranan risklər (TMV sənədindəki məlumatın istifadə olunması).
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 178
• Dərman səpmə vaxtı: səhər erkən, axşamüstü və ya külək yaxud yağış olmayanda gecə vaxtı.
• Tövsiyə olunan FMV-nin istifadə edilməsi və səbəbləri (bax: məhsulun TMV sənədi, etiketi və aşağıdakı veblink).
• Təhlükəsiz istifadə: Pestisidlərin təhlükəsiz şəraitdə daşınması, saxlanılması və istifadə edilməsi.
• Texniki xidmət: Çiləyici aqreqatların və fərdi mühafizə vasitələrinin sazlanması/kalibrlənməsi.
• Pestisidə qarşı müqavimətin idarə olunması və nəzarət altında saxlanılması.
• Pestisid qablarının yuyulmasında istifadə olunan suyun düzgün qaydada çıxarılması/çənə tökülməsi.
• Pestisid qablarının düzgün qaydada toplanılması və atılması/yerləşdirilməsi.
• Pestisidlərin səpildiyi sahə ilə yaxınlıqdakı məktəblərin, su ehtiyatlarının, orqanik təsərrüfatların, quş sığınacaqlarının, bioloji müxtəlif sahələrin, qoruqların, arıxanaların və digər həssas ərazilərin arasında bufer zonasının yaradılması.
• Mühüm ekoloji resurslar və biomüxtəliflik üçün yaranan risklərin azaldılması və təsir gücünün zəiflədilməsi (PER sənədi, E və G faktorları əsasında).
• Bal arıları: Ətrafdakı arıçılara pestisidin səpiləcəyi barədə məlumatın verilməsi, pestisidlərin səhər erkən, axşamüstü və ya külək yaxud yağış olmayanda gecə vaxtı səpilməsi.
• Suyun çirklənməsi: Su aynasının yüksək və ya yaxın səviyyədə olduğu ərazilərdə yeraltı suları yüksək dərəcədə çirkləndirmək potensialına malik olan pestisidlərin, xüsusən də herbisidlərin tətbiqi barədə məlumatlılığın artırılması.
• Təsirə məruz qalma yolları: Pestisidlərin insan bədəninə daxil olduğu yollar və belə halların qarşısının alınması.
• İlkin tibbi yardım: Pestisidlə zəhərlənən şəxslərə ilkin tibbi yardımın göstərilməsi (bax: ilkin tibbi yardımla bağlı internet səhifələri və TMV sənədləri).
• Məlumatların qeydə alınması: Pestisidlərin istifadəsi, tətbiq norması, hədəf məhsul, tətbiq olunduğu yer və istifadəçi barədə məlumatların qeydə alınması.
PESTİSİDİN İSTİFADƏSİ İLƏ BAĞLI MƏLUMATLARIN QEYDƏ ALINMASI
Layihə çərçivəsində istifadə olunan bütün pestisidlərin uçotu aparılmalıdır. Belə protokollara aşağıdakı məlumatların daxil edilməsi tövsiyə olunur:
Pestisidin İstifadəsi üzrə Qeyd Vərəqəsi
Pestisidin tətbiqi haqqında məlumatlar
İşçilərin adı Tarix Başlama/qurtama tarixi Məkan Məhsul Boy atma mərhələsi (BBCH) Müalicənin səbəbi
Təsərrüfatın ünvanı və əlaqə üçün məlumatlar
Doza (L yaxud kq/ha)
Həcm (L/ha)
İstifadə olunan məhsulun ümumi miqdarı
Müalicə olunmuş sahə (ha)
Küləyin sürəti və istiqaməti / Bulud örtüyü
Qeydlər
DCN: 2020-AZB-035
2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI
179
TƏSƏRRÜFAT UÇOTU, XƏSTƏLİKLƏRİN/ZƏRƏRVERİCİLƏRİN MONİTORİNQİ VƏ
PESTİSİDİN TƏSİRLƏRİ
Benefisiarlara təsərrüfat uçotu, xəstəliklərin/zərərvericilərin monitorinqi və pestisidin təsirləri üzrə təlim keçirilməlidir. Təlimə aşağıdakı mövzular daxil edilməlidir:
• İstifadə/tövsiyə olunan pestisidlərin effektivliyini təmin edən tədbirlər.
• Yoxlama/müşahidə və uçot protokolunun tutulması.
YOXLAMA/MÜŞAHİDƏ VƏ UÇOT PROTOKOLUNUN TUTULMASI
Layihənin heyəti aşağıdakı tədbirlərin sayəsində sınaqlar üçün sahəni müşahidə edə və təsərrüfatın uçotunu tuta bilər. Qabaqcıl uçota alma və müşahidə qaydaları pestisidlərə olan ehtiyacı azaldır və kimyəvi dərmanların son variant kimi istifadə olunmasını təmin edir.
PESTİSDİLƏRƏ OLAN EHTİYACIN, PESTİSİDİN
EFFEKTİVLİYİNİN VƏ ONLARIN ƏTRAF MÜHİTƏ GÖSTƏRDİYİ TƏSİRLƏRİN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ ÜÇÜN SINAQ
MƏQSƏDİLƏ MÜŞAHİDƏ VƏ UÇOTA ALMA PROQRAMININ HAZIRLANMASI
IPM dinamik prosesdir və nəzarət tədbirləri IPM proqramının mühüm hissəsini təşkil edir. Ona görə də layihə heyəti müşahidə strategiyası və protokolu hazırlamalı, eləcə də sınaqları idarə edən/iştirak edən şəxslərə müşahidə metodlarının tətbiqi üzrə təlimlərin keçirilməsini təmin etməlidir. IPM taktiki üsulları monitorinq/nəzarət proqramının nəticələrinə uyğun olaraq daima qiymətləndirilməli və yenilənməlidir.
Müşahidə və uçota alma fəaliyyəti ilə bağlı məlumatları müxtəlif internet səhifələrindən əldə etmək olar. Bu vebsaytların əksəriyyəti Şimali Amerika, Avropa və Avstraliya üçün nəzərdə tutulsa da, onları yerli şəraitə uyğunlaşdırmaq mümkündür.
Aşağıdakı vebsaytlarda fermerlərin ehtiyacına uyğunlaşdırıla bilən faydalı məlumatlar verilib: BioBee: Pests http://www.biobee.com/biological-ipm/pests/ http://extension.umass.edu/floriculture/fact-sheets/pest-management
Cornell University: New York State Integrated Pest Management Program http://www.nysipm.cornell.edu/publications/bpguide99/
Infonet-Biovision http://www.infonet-biovision.org/
ƏTRAF MÜHİTƏ DƏYƏN TƏSİRLƏRİN VƏ EFFEKTİVLİYİN MONİTORİNQİ ÜÇÜN İŞ
İCRAÇILARINI MÜVAFİQ ALƏTLƏRLƏ TƏMİN EDƏN SADƏ MONİTORİNQ
FORMALARININ (MÜŞAHİDƏ, UÇOTA ALMA) HAZIRLANMASI
Pestisidlərin növünü və ya mübarizə metodunu dəyişməyə kömək edən, effektivlik və ekoloji təsirlər haqqında məlumatlar qeydə alınmalıdır. Sınaq aparan şəxslər Layihə çərçivəsində tədarük edilmiş toxumların alıcılarına və yerli fermerlərə sınaq zamanı effektivliklə bağlı toplanılmış məlumatları təqdim etməlidirlər.
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 180 Pestisidin tətbiqi haqqında məlumatlar Təsərrüfatın ünvanı və əlaqə üçün məlumatlar
Hər sınaq sahəsi üçün IPM üzrə Məlumat Kitabçası hazırlanmalıdır. Bu kitabda müşahidə formaları və protokolları, TMV sənədləri, pestisid etiketləri, pestisid satınalmaları, istifadə protokolları və s. barədə məlumat verilməlidir.
DCN: 2020-AZB-035
2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 181
QABAQCIL AQROTEXNİKİ QAYDALARIN, O CÜMLƏDƏN GAP, IPM QAYDALARININ (PESTİSİD VARİANTLARININ) MONİTORİNQİ FORMASI
Nümunəvi Təsərrüfatların Monitorinqinə Məsul olan USAID Özəl Sektorun İnkişaf layihəsi Heyəti Üzvlərinin Adları
Nümunəvi Təsərrüfatın Sahibinin (Fermerin) Adı
Məhsul: Tarix:
Fermerin rastlaşdığı əsas xəstəliklər/zərərvericilər
Fermerin istifadə etdiyi profilaktik-müalicəvi GAP və IPM alətləri və taktiki üsulları
Fermer pestisidlərdən istifadə edirmi? Bəli ____ Xeyr
Pestisidlər necə tətbiq olunur? Beldə daşınan çiləyici aqreqatla____ Digər
İstifadə olunmuş pestisidlərin adları:
Fermerin hansı fərdi mühafizə vasitəsi vardır və hansı vasitədən istifadə edir?
Əlcək Kombinezon Botinka Respirator Qoruyucu maska
Fermerə IPM və pestisiddən təhlükəsiz istifadə üzrə təlimlər keçirilibmi?
Sahəyə boş pestisid qabları atılıbmı?
Bəli Xeyr
Bəli Xeyr
Beldə daşınan çiləyici aqreqatda sızma əlamətləri varmı? Bəli Xeyr
Fermer pestisid etiketində verilmiş məlumatı başa düşürmü? Bəli Xeyr
Pestisidlər uşaqlardan uzaq yerdə yaxud evdən aralı təhlükəsiz şəraitdə saxlanılırmı?
Fermer pestisidi su ilə qarışdırarkən əlcəkdən istifadə edirmi?
Pestisidlər günün hansı vaxtında verilir?
Pestisidlər yağışlı yaxud küləkli şəraitdə verilibmi?
Qadınlar və ya uşaqlar sahəni dərmanlayıbmı?
Boş pestisid qabları su saxlamaq üçün istifadə edilirmi?
Fermer avadanlığı/vasitəni kiçik çay yaxud açıq su hövzəsindən aralı yerdə yaxalayırmı?
Fermer sahəni dərmanladıqdan sonra formasını/paltarlarını yuyurmu?
Fermer boş pestisid qablarını necə yerləşdirir? Digər?
Pestisidlərin effektivliyinin azalmasını göstərən dəlillər varmı?
Bəli Xeyr
Bəli Xeyr
Bəli Xeyr
Bəli Xeyr
Bəli Xeyr
Bəli Xeyr
Bəli Xeyr
Deşir/yandırır Burn
Bəli Xeyr
DCN: 2020-AZB-035 2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI 182
PROFİLAKTİK/MÜALİCƏVİ GAP VƏ IPM VARİANTLARI
Profilaktik Profilaktik Müalicəvi
Fermerin hər hansı
Torpağın münbitliyi, teksturası, pH səviyyəsi və pH səviyyəsinin analizi
Xəstəliyə/zərərvericiyə davamlı/dözümlü bitkilər
Xəstəliklərə/zərərvericilərə qarşı faraş/gecyetişən sortların əkilməsi və ya yığılması
xəstəliyi/zərərvericini, yırtıcı həşəratı və paraziti dəqiq müəyyənləşdirmək bacarığı
Xəstəliklərin/zərərvericilərin qiymətləndirilməsi üçün sahənin hər həftə müşahidə edilməsi
Tələyə salmaq və məhv etmək üçün müvafiq bitkilərin əkilməsi
Əl ilə toplamaqla mexaniki mübarizə tədbirləri
Fermerlər tərəfindən yerli bitki ekstraktlarının (piretroidlər, sarımsaq, çili və s.) hazırlanması və səpilməsi
Alaq otlarına qarşı maşınla (vakuum), kultivatorla, tox ilə və ya əllə mübarizə aparmaq
Əsas
Toxumların dərmanlanması
Xəstə və ya ağır infeksiyalı bitkilərin/ağacların sahədən çıxarılması
xəstəliklərə/zərərvericilərə qarşı mübarizə aparmaq üçün yırtıcı həşəratların və parazitoidlərin alınması və sahəyə buraxılması
Torpaq nəmliyinin analizi
Sahənin kənarlarına parazitləri özünə cəlb edən bitkilərin əkilməsi
Ümumi xəstəlik/zərərverici səviyyəsinin azaldılması üçün feromon tələlərin quraşdırılması
Tirəli əkin sistemi
Suvarma və damla suvarma sistemi
Yırtıcı həşəratların/parazitlərin yayılmasına şərait yaratmaü üçün aldadıcı yemlərin qoyulması və digər aqrotexniki qaydaların tətbiq olunması
Xəstəlikləri/zərərvericiləri nəzarət altında saxlamaq üçün feromon tələlərin istifadə olunması
Zərərvericilərin cüləşməsinə mane olmaq üçün feromonun istifadə olunması
Xəstəlik/zərərverici ocaqlarının insektisidlərlə, akarisidlərlə və funqisidlərlə lokal müalicəsi
Təbii gübrələrin (peyin, kompost) istifadə olunması
Cərgələrin arasına aromatik bitkiləri (kəvər, keşniş, cəfəri, şüyüd və yerli bitkiləri əkməklə zərərvericilərin sahədən uzaqlaşdırılması
Ərazinin (bütün sahənin) sintetik və təbii insektisidlərlə, akarisidlərlə və nematisidlərlə dərmanlanması
DCN: 2020-AZB-035 2020
VƏ TƏHLÜKƏSIZ
183
AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT
ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI
Profilaktik Profilaktik Müalicəvi
Satın alınmış mineral gübrələrin istifadə olunması
Üzvi və mineral gübrə kombinasiyaları
Növbəli əkin sistemi
Yaşıl peyinin istifadə olunması
Fermerin hər hansı xəstəliyi/zərərvericini və onların vurduğu ziyanı dəqiq müəyyənləşdirmək bacarığı
Alaq otlarına qarşı mübarizə aparmaq üçün üzvi və ya plastik materiallarla mulçalama
Sahənin külək döyən tərəfində canlı və ya ağac baryerlərin yaradılması
Zərərverici həşəratların tərəvəz tunelləri və mikro tunellərlə uzaqlaşdırılması
Biomüxtəlifliyin və ya enerjinin istifadə olunması
Bitki qalıqlarının, qırıntılarının və tökülmüş meyvələrin məhv edilməsi və ya kompostun hazırlanması
Sintetik və təbii funqisidlərin və ya bakterisidlərin istifadə olunması
Alaq otlarına qarşı mübarizə aparmaq üçün herbisidlərin istifadə olunması
Təsərrüfatda kilidli saxlanma sisteminin tətbiq edilməsi
Təsərrüfatda pestisidlərin istifadə olunması
DCN: 2020-AZB-035
2020 AZƏRBAYCAN/USAID ÖZƏL SEKTORUN INKIŞAFI LAYIHƏSI, PESTISIDIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI HAQQINDA HESABAT VƏ TƏHLÜKƏSIZ ISTIFADƏ ÜZRƏ FƏALIYYƏT PLANI
184
