Z doświadczeń nauczycieli konsultantów, doradców metodycznych i nauczycieli
Początki Wiedzy o Społeczeństwie w szkole polskiej. Ksiądz Antoni Popławski i jego podręczniki Początki Wiedzy o Społeczeństwie, jako przedmiotu edukacji szkolnej, związane są ściśle z działalnością powołanej do życia w 1773 r. Komisji Edukacji Narodowej. Należy dodać, iż zagadnienia, które współcześnie poruszane są na lekcjach WOS-u, tylko w pewnym stopniu i w formie zupełnie uproszczonej zostały uwzględnione w praktyce edukacyjnej szkół Komisji. Niemniej, uczniowie mieli okazję zapoznać się z tego typu treściami podczas nauczania przedmiotu zwanego nauką moralną. Jej wprowadzenie do szkół w dużej mierze wynikało z faktu położenia przez KEN szczególnego nacisku na wychowanie narodowe i obywatelskie. Trzeba podkreślić, że zasadniczym założeniem reformy i celem działalności Komisji była nie tylko reforma programu nauczania, ale także systemu wychowania . Zrodziło to konieczność sprecyzowania nowego ideału wychowawczego. Głównym postulatem reformatorów było uczynienie z młodych wychowanków dobrych obywateli i szczerych patriotów, rozumiejących potrzeby swojego państwa i umiejących je realizować. Należało zatem wykształcić u młodzieży umiejętność krytycznego spojrzenia na dotychczasowy stan rzeczy, a jednocześnie zmusić ją do zastanowienia, dlaczego ówczesna sytuacja polityczna Rzeczypospolitej była zła, i co należało zrobić, aby ją poprawić. Takie zabiegi wychowawcze były realizowane przez Stanisława Konarskiego w Collegium Nobilium i przez Adama Kazimierza Czartoryskiego w Szkole Rycerskiej. Jednakże KEN nie mogła na ich wzór urządzić nauki w szkołach, które były jej podporządkowane, przede wszystkim dlatego, że programy wychowawcze szkół wymienionych powyżej były przeznaczone głównie dla elit, a także zbyt rozbudowane i kosztowne dla ogółu szkół. Taki stan rzeczy spowodował konieczność opracowania planów edukacyjnych dla szkół Komisji . Autorem planu edukacyjnego, z którego Komisja zaczerpnęła najwięcej był ksiądz pijar Antoni Popławski (1739-1799) – pedagog, pisarz polityczny, członek Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych, w młodości studiujący między innymi retorykę w kolegium pijarskim w Rzeszowie . Propozycja A. Popławskiego, a konkretnie zaproponowany przez niego ideał wychowawczy i sposób wprowadzenia go do szkół, została przedstawiona w piśmie O rozporządzeniu i wydoskonaleniu edukacji oby
K. Mrozowska, By Polaków zrobić obywatelami, Kraków 1993, s. 19. K. Bartnicka, Wychowanie patriotyczne w szkołach Komisji Edukacji Narodowej, Warszawa 1973, s. 65-67. Polski Słownik Biograficzny, t. XXVII, red. E. Rostworowski, Warszawa 1983, s. 602.
watelskiej . Projekt Popławskiego przewidywał trzy kierunki oddziaływania na młodzież: wychowanie fizyczne, kształcenie umysłu i wychowanie moralne jako kierunek najważniejszy. Popławski widział w wychowaniu obywatelskim młodzieży jedyny ratunek dla Polaków, prowadzący do zażegnania kryzysu życia politycznego i wadliwego funkcjonowania sejmu. Uważał, że dobrego obywatela nie da się wychować jedynie przez pouczanie podopiecznych o obowiązkach względem państwa i o miłości ojczyzny. Jego zdaniem nadrzędnym celem edukacji powinno być dążenie do tego, aby młody człowiek rozumiał swoje miejsce w państwie i społeczeństwie. To przeświadczenie wynikało z przekonania, że jeśli patriotyzm będzie rozwijany na bazie wiedzy, rozumu, zdrowia fizycznego, to dopiero wtedy Rzeczypospolita posiądzie dobrych obywateli, umiejących nie tylko rozpoznawać problemy, ale też skutecznie pracować nad ich rozwiązywaniem. Akceptacja przez Komisję ideału wychowawczego Popławskiego oznaczała przyjęcie nowej koncepcji obywatelstwa i patriotyzmu, rozumianego już nie jako tylko jedna z cech młodego Polaka, ale jako ciągłe jego wychowanie i przygotowanie do życia. W tej koncepcji to nie poświęcanie się i rezygnacja z własnych interesów, ale troska o nie, miały kształtować postawę obywatelską i zainteresowanie sprawami własnego państwa . Szczególne znaczenie w realizacji opisanego ideału wychowawczego przypadło nauce moralnej, osiemnastowiecznej poprzedniczce WOS-u. A. Popławski był także autorem podręczników do nauki moralnej przeznaczonych dla uczniów trzech pierwszych klas szkół wydziałowych i podwydziałowych, oraz przewodnika metodycznego dla nauczycieli klasy pierwszej i drugiej. W 1778 r., po uprzednim zaopiniowaniu przez Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, ukazała się Moralna nauka dla szkół narodowych na pierwszą i drugą klasę. Obydwie części książki liczyły po 16 stron druku. We wstępie podręcznika do klasy pierwszej autor wyjaśnił pojęcie nauki moralnej i jej zadania jako przedmiotu nauczania. Stwierdził mianowicie, że powinna ona dać uczniowi wskazówki, co do tego jak ma postępować względem siebie i innych. Zatem już na początku starał się uświadomić dzieciom, że obowiązujące normy społeczne dotyczą nie tylko dorosłych, ale również ich samych .
A. Popławski, O rozporządzeniu i wydoskonaleniu edukacji obywatelskiej projekt prześwietnej Komisji Edukacji Narodowej Korony Polskiej i W. Ks. Lit. w marcu 1774 podany, Warszawa 1775. K. Bartnicka, Wychowanie patriotyczne, s. 73-77. Cz. Majorek, Książki szkolne Komisji Edukacji Narodowej, Warszawa
Nauczyciel i Szkoła nr 3 (27)
21
