Początki Wiedzy o Społeczeństwie w szkole polskiej. Ksiądz Antoni Popławski i jego podręczniki

Początki Wiedzy o Społeczeństwie, jako przedmiotu edukacji szkolnej, związane są ściśle z działalnością powołanej do życia w 1773 r. Komisji Edukacji Narodowej. Należy dodać, iż zagadnienia, które współcześnie poruszane są na lekcjach WOS-u, tylko w pewnym stopniu i w formie zupełnie uproszczonej zostały uwzględnione w praktyce edukacyjnej szkół Komisji. Niemniej, uczniowie mieli okazję zapoznać się z tego typu treściami podczas nauczania przedmiotu zwanego nauką moralną. Jej wprowadzenie do szkół w dużej mierze wynikało z faktu położenia przez KEN szczególnego nacisku na wychowanie narodowe i obywatelskie. Trzeba podkreślić, że zasadniczym założeniem reformy i celem działalności Komisji była nie tylko reforma programu nauczania, ale także systemu wychowania . Zrodziło to konieczność sprecyzowania nowego ideału wychowawczego. Głównym postulatem reformatorów było uczynienie z młodych wychowanków dobrych obywateli i szczerych patriotów, rozumiejących potrzeby swojego państwa i umiejących je realizować. Należało zatem wykształcić u młodzieży umiejętność krytycznego spojrzenia na dotychczasowy stan rzeczy, a jednocześnie zmusić ją do zastanowienia, dlaczego ówczesna sytuacja polityczna Rzeczypospolitej była zła, i co należało zrobić, aby ją poprawić. Takie zabiegi wychowawcze były realizowane przez Stanisława Konarskiego w Collegium Nobilium i przez Adama Kazimierza Czartoryskiego w Szkole Rycerskiej. Jednakże KEN nie mogła na ich wzór urządzić nauki w szkołach, które były jej podporządkowane, przede wszystkim dlatego, że programy wychowawcze szkół wymienionych powyżej były przeznaczone głównie dla elit, a także zbyt rozbudowane i kosztowne dla ogółu szkół. Taki stan rzeczy spowodował konieczność opracowania planów edukacyjnych dla szkół Komisji  .

Autorem planu edukacyjnego, z którego Komisja zaczerpnęła najwięcej był ksiądz pijar Antoni Popławski (1739-1799) – pedagog, pisarz polityczny, członek Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych, w młodości studiujący między innymi retorykę w kolegium pijarskim w Rzeszowie . Propozycja A. Popławskiego, a konkretnie zaproponowany przez niego ideał wychowawczy i sposób wprowadzenia go do szkół, została przedstawiona w piśmie O rozporządzeniu i wydoskonaleniu edukacji oby-

K. Mrozowska, By Polaków zrobić obywatelami, Kraków 1993, s. 19.  K. Bartnicka, Wychowanie patriotyczne w szkołach Komisji Edukacji Narodowej, Warszawa 1973, s. 65-67.

Polski Słownik Biograficzny, t. XXVII, red. E. Rostworowski, Warszawa 1983, s. 602.

watelskiej  . Projekt Popławskiego przewidywał trzy kierunki oddziaływania na młodzież: wychowanie fizyczne, kształcenie umysłu i wychowanie moralne jako kierunek najważniejszy. Popławski widział w wychowaniu obywatelskim młodzieży jedyny ratunek dla Polaków, prowadzący do zażegnania kryzysu życia politycznego i wadliwego funkcjonowania sejmu. Uważał, że dobrego obywatela nie da się wychować jedynie przez pouczanie podopiecznych o obowiązkach względem państwa i o miłości ojczyzny. Jego zdaniem nadrzędnym celem edukacji powinno być dążenie do tego, aby młody człowiek rozumiał swoje miejsce w państwie i społeczeństwie. To przeświadczenie wynikało z przekonania, że jeśli patriotyzm będzie rozwijany na bazie wiedzy, rozumu, zdrowia fizycznego, to dopiero wtedy Rzeczypospolita posiądzie dobrych obywateli, umiejących nie tylko rozpoznawać problemy, ale też skutecznie pracować nad ich rozwiązywaniem. Akceptacja przez Komisję ideału wychowawczego Popławskiego oznaczała przyjęcie nowej koncepcji obywatelstwa i patriotyzmu, rozumianego już nie jako tylko jedna z cech młodego Polaka, ale jako ciągłe jego wychowanie i przygotowanie do życia. W tej koncepcji to nie poświęcanie się i rezygnacja z własnych interesów, ale troska o nie, miały kształtować postawę obywatelską i zainteresowanie sprawami własnego państwa . Szczególne znaczenie w realizacji opisanego ideału wychowawczego przypadło nauce moralnej, osiemnastowiecznej poprzedniczce WOS-u.

A. Popławski był także autorem podręczników do nauki moralnej przeznaczonych dla uczniów trzech pierwszych klas szkół wydziałowych i podwydziałowych, oraz przewodnika metodycznego dla nauczycieli klasy pierwszej i drugiej. W 1778 r., po uprzednim zaopiniowaniu przez Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, ukazała się Moralna nauka dla szkół narodowych na pierwszą i drugą klasę. Obydwie części książki liczyły po 16 stron druku. We wstępie podręcznika do klasy pierwszej autor wyjaśnił pojęcie nauki moralnej i jej zadania jako przedmiotu nauczania. Stwierdził mianowicie, że powinna ona dać uczniowi wskazówki, co do tego jak ma postępować względem siebie i innych. Zatem już na początku starał się uświadomić dzieciom, że obowiązujące normy społeczne dotyczą nie tylko dorosłych, ale również ich samych .  A. Popławski, O rozporządzeniu i wydoskonaleniu edukacji obywatelskiej projekt prześwietnej Komisji Edukacji Narodowej Korony Polskiej i W. Ks. Lit. w marcu 1774 podany, Warszawa 1775. K. Bartnicka, Wychowanie patriotyczne, s. 73-77. Cz. Majorek, Książki szkolne Komisji Edukacji Narodowej, Warszawa

Książka do klasy pierwszej składała się z siedmiu paragrafów, w których A. Popławski omówił m. in. potrzeby dzieci, formy współżycia z dorosłymi, a zwłaszcza z rodzicami, a także normy właściwego postępowania dzieci w różnych okolicznościach. W końcowej części podręcznika autor podkreślił, że dzieci powinny oczekiwać wypełniania obowiązków względem nich przez swoich rodziców, ale również same mają spełniać swe obowiązki wobec rodziców. W ostatnim paragrafie autor, dążąc do usystematyzowania wiedzy ucznia, dokonał krótkiego podsumowania omawianych treści. Wynikało to także z zamiaru wprowadzenia uczniów w problematykę, która miała być przedmiotem nauczania w klasie drugiej .

Podręcznik przeznaczony do nauki moralnej w klasie drugiej składał się ze wstępu i dwóch części. Wstęp był poświęcony omówieniu potrzeb, które w stosunku do dziecka nie mogli zaspokoić jego rodzice. Odnosiło się to przede wszystkim do potrzeby edukacji, któremu to zagadnieniu poświęcona była pierwsza część podręcznika. Autor wskazał w niej, że korelatywność praw i powinności, obok stosunków między rodzicami a dziećmi, dobrze obrazują relacje pomiędzy nauczycielem a uczniem w procesie edukacyjnym. Popławski doszedł do wniosku, że rozwojowi wiedzy ucznia najbardziej sprzyjały przychylność i łagodność w jej przekazywaniu. Zauważył jednocześnie, iż wypełnianie obowiązków przez ucznia i okazywanie szacunku nauczycielowi miały zapewnić przekazywanie wiedzy w taki właśnie sposób. Z drugiej strony wywiązywanie się ze swoich obowiązków przez nauczyciela powinno stanowić gwarancję możliwie najwyższego poziomu przekazywanej uczniom wiedzy. W drugiej części podręcznika autor zajął się zagadnieniami odnoszącymi się do wzajemnych relacji między panem i sługą. Także tutaj Popławski podkreślił wzajemność praw i obowiązków. Sługa pracujący na utrzymanie, podejmował wysiłek, oczekując od swego pracodawcy odpowiedniej zapłaty, a także łagodnego traktowania. Pracodawca zaś w zamian za zapłatę liczył na rzetelną pracę wykonywaną przez sługę, jego wierność i posłuszeństwo. W zakończeniu podręcznika dla klasy drugiej autor poruszył zagadnienie bardziej ogólne, mające stanowić podsumowanie i wprowadzenie w kolejny dział, a mianowicie zagadnienie wartościowania czynów ludzkich. Układ podręcznika do klasy drugiej był analogiczny, jak tego do klasy pierwszej. Najpierw zostały wskazane obustronne potrzeby, a z nich wyprowadzone powinności. W stosunku do podręcznika do klasy pierwszej różnicę stanowiła większa zwięzłość w wyłożeniu prezentowanych treści, jak i trochę mniej uporządkowany układ . 1985, s. 88. A. Popławski, Moralna nauka na klasę pierwszą, w: Tenże, Moralna nauka dla szkół narodowych na pierwszą i drugą klasę. Z Przypisami, Kraków 1778, s. 1-16. S. Tync, Nauka moralna w szkołach Komisji Edukacji Narodowej, Kraków 1922 , s. 201; A. Popławski, Moralna nauka na klasę drugą, w: Moralna nauka dla szkół narodowych na pierwszą i drugą klasę, s. 1-16.

Dodatek do podręcznika nauki moralnej stanowiły Przypisy do moralnej nauki na klasę pierwszą i drugą, czyli przewodnik metodyczny dla nauczyciela. Składały się one z dwóch części. Pierwsza z nich wyjaśniała nauczycielowi podstawowe pojęcia nauki moralnej, odnosiła się do celów nauczania, środków służących ich realizacji i wskazywała na konieczność dostosowania nauki moralnej do poziomu umysłowego uczniów. W Przypisach autor podkreślił potrzebę analitycznego sposobu nauczania i uczenia się, eliminacji werbalizmu oraz pamięciowego przyswajania niezrozumiałych pojęć i terminów. Apelował o zaakceptowanie zasady poznawania świata przez ucznia za pomocą zmysłów. Według niego w nauczaniu treści społecznych powinno się dążyć również do pokazywania ogólnych przykładów, zaczerpniętych z codziennego życia ludzi. Druga część dzieła metodycznego Popławskiego zawierała interpretację poszczególnych rozdziałów oraz wyjaśnienie trudniejszych sformułowań zawartych w treści podręcznika. Popławski starał się uświadomić nauczycielom dydaktyczną i wychowawczą funkcję nauki moralnej, ponieważ przedmiot ten miał do spełnienia istotną rolę w procesie przebudowy struktury psychicznej osiemnastowiecznego społeczeństwa polskiego. Autor apelował do nauczycieli, aby zwłaszcza w nauczaniu klas najniższych postępowali powoli i bez pośpiechu, zwracając szczególną uwagę na właściwe zrozumienie przez uczniów przekazywanego materiału. Kolejnym postulatem było, aby nauczyciel inicjował swobodne pogadanki z uczniem na temat różnych problemów etycznych, stanowiących tematy zajęć w ramach nauki moralnej. Taka rozmowa miała służyć nie tylko zdiagnozowaniu stosunku uczniów do przyswajanych treści, ale także zbliżeniu ich do nauczyciela, co było wielkim krokiem naprzód zważywszy na fakt występującej w szkołach zakonnych, zwłaszcza jezuickich, głębokiej bariery między uczniem a nauczycielem. Kolejną eksponowaną przez Popławskiego zasadą nauczania treści moralnych w szkole było wyprowadzanie przyswajanych przez uczniów reguł z praktyki życia codziennego. Zatem uczniowie mieli uczyć się reguł moralnych po to, aby umieli postępować zgodnie z obowiązującymi normami życia społecznego. Czwarta zasada nauczania moralności przypominała nauczycielom, aby przed przystąpieniem do lekcji dobrze przyswoili sobie treści podręcznika oraz żeby przygotowywali przykłady z życia służące jako dowód powszechnej użyteczności reguł moralnych. Autor przewodnika polecił także wyeliminować z wykładu te elementy, które mogłyby się okazać dla uczniów za trudne oraz uzupełnić te, które zostały przedstawione w podręczniku w sposób niezbyt obszerny. Do zadań nauczyciela należało także sformułowanie pracy domowej ucznia, dlatego że nieprzemyślane domowe zajęcia młodzieży mogły mieć destrukcyjny wpływ na cały proces jej nauczania .

W 1787 r., po dość znaczących zmianach zasugerowanych przez Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych i kilkakrotnych korektach wnoszonych przez Antoniego Popławskiego, ukazał się podręcznik do nauki moralnej w klasie trzeciej 10 . Był on prawie trzy razy obszerniejszy od poprzednich części, ponieważ liczył prawie 55 stron takiego samego formatu. Składał się z dwóch części poprzedzonych wstępem. Wstęp był poświęcony konieczności współżycia ludzi między sobą. Autor stwierdził w nim ostatecznie, że jedynie wola i przyjęte zasady mogą być regulatorem sposobu naszego obcowania z innymi. Właściwa część podręcznika była poświęcona omówieniu pozytywnych i negatywnych aspektów relacji międzyludzkich. Popławski scharakteryzował zarówno pozytywne, jak i negatywne czyny i cechy, które określały charakter wzajemnych relacji między ludźmi 11 . Dla tego podręcznika charakterystyczne było przedstawienie zalet na tle wad. Mogło to dowodzić tego, że autor uważał, iż łatwiej będzie uczniom zrozumieć wartość zalet, gdy wzbudzi się niechęć i pogardę dla wad 12 .

Francuski badacz dziejów oświaty, Ambroise Jobert, uznał że Nauka moralna na klasę trzecią robiła wrażenie pisanej pospiesznie, a wykład o wadach i najważniejszych zaletach właściwie w niczym nie przypominał rygorystycznej konstrukcji dwu pierwszych podręczników. Jego zdaniem więcej było w nim maksym i nakazów moralnych niż powinności wypływających z porządku fizycznego i naturalnych potrzeb człowieka. Nie było widać w nim już dążenia do dostosowania treści nauczania do możliwości percepcyjnych uczniów, wyrażającego się m. in. w stosowaniu metody analitycznej. Autor ustrzegł się jedynie bezbarwnego i suchego przekazu treści, co zarzucano dwu pierwszym jego podręcznikom 13 . Także ocena podręcznika wyrażona przez członków Towarzystwa nie należała do najwyższych.

Podsumowując trzeba zauważyć, że podręczniki księdza A. Popławskiego, a także wprowadzenie nauki moralnej jako odrębnego przedmiotu nauczania w szkołach miało na celu zrealizowanie określonych zadań przyjętych przez KEN, a zwłaszcza postulatu reformy polskiego systemu wychowania i wypracowania nowego ideału wychowawczego. Nauka moralna w swych założeniach miała kształtować charaktery uczniów, wyrobić w nich zdrowy sąd moralny. Jako przedmiot nauki szkolnej dawała nauczycielowi możliwość swobodnej rozmowy z uczniami, wzbogacania wykładu pod

moralnej nauki na klasę pierwszą i drugą, w: Moralna nauka do szkół narodowych na pierwszą i drugą klasę, s. 1-92. 10 A. Popławski, Moralna nauka do nauk w szkołach dawanych na klassę III, Kraków 1790. 11 S. Tync, Nauka moralna, s. 22 6. 12 Cz. Majorek, Książki szkolne, s. 92. 13 A. Jobert, Komisja Edukacji Narodowej w Polsce (1773-1794). Jej dzieło wychowania obywatelskiego, przeł. M. Chamcówna, Wrocław 1979, s. 148.

Karta tytułowa Przypisów do moralnej nauki na klasę pierwszą i drugą A. Popławskiego z 1778 r.

Karta tytułowa podręcznika A. Popławskiego do nauki moralnej w klasie III z 1790 r.

Karta tytułowa projektu edukacji obywatelskiej opracowanego przez A. Popławskiego w 1775 r.

Karta tytułowa podręcznika A. Popławskiego do nauki moralnej

ręcznikowego przykładami, ilustrowania omawianych zagadnień, a także pozwalała na odwoływanie się do osobistych doświadczeń uczniów. Rzeczypospolita jako pierwsze państwo w Europie wprowadziła ją jako przedmiot nauczania w szkołach, nie tylko średnich, ale także ludowych. Co ważne, naukę moralną niejako uwolniono od treści teologicznych, które pozostawiono nauczaniu religii. Poruszała ona tylko zagadnienia świeckie.

Należy podkreślić, że owocem reform KEN, a zwłaszcza wprowadzonego przez nią nowego modelu wychowawczego, który w dużej mierze czerpał z efektów nauczania nauki moralnej, było odrodzenie oświaty, nauki i literatury. Nastąpiła także odnowa moralności społecznej i obywatelskiej, co było głównym założeniem Komisji. Chyba jednak najważniejszym rezultatem zmian edukacyjnych, a pośrednio nauczania nauki moralnej, było ugruntowanie poczucia konieczności służby dla ojczyzny i walki w jej obronie. Mimo, że państwo zostało rozebrane przez zaborców pozostał naród, odrodzony moralnie i społecznie, gotowy do ofiar i walki o wspólne dobro jakim była niepodległość państwa polskiego 14 .

14 S. Tync, Nauka moralna, s. 289-298.