Mundua helburu: Geografia + adenda 2. Batxilergoa. Lagina

GEOGRAFIA BATXILERGOA 2

M.ª Concepción Muñoz-Delgado

LIZENTZIA

Aurkibidea Ikasturteko oinarrizko jakintzak

1 Espainiako espazio geografikoa.

1. Espainiako espazio geografikoa

2. iberiar penintsulako erliebea

3. Balear uharteetako erliebea

4. Kanaria uharteetako erliebea

5. Erliebearen eragina eta arriskuak

Landu teknika geografikoak. Profil topografikoa

2 Klima-aniztasuna

1. Klimaren faktoreak

2. Klimaren elementuak

3. Espainiako eguraldi-motak

4. Espainiako klima-motak

5. Klimaren eragina eta arriskuak

Landu teknika geografikoak. Mapa meteorologikoa eta klimograma

Landu ikasitakoa

3 Uren, landareen eta lurzoruen

1. Uren dibertsitatea

2. Landareen dibertsitatea

3. Lurzoruen dibertsitatea

Landu teknika geografikoak. Hidrograma eta kliseriea

Landu ikasitakoa

5

1. Espainiako paisaia naturalak

2. Giza jardueraren eragina natura-ingurunean

3. Naturagune babestuak

Landu teknika geografikoak. Paisaia naturalak

Landu ikasitakoa

6

1. Landa-espazioa eta baserri-espazioa

2. Baserri-espazioaren natura-faktoreak

3. Giza faktoreak

4. Baserri-jarduerak

5. Baserri-paisaiak

6. Baserri-jardueren arazoak eta landa-garapena

7. Landa-espazioko azken aldiko dinamikak

8. Arrantza-jardueraren espazioak

Landu teknika geografikoak. Landa-paisaia

Landu ikasitakoa

1. Industria-espazioaren ezaugarriak eta garrantzia

2. Lehengaiak

3. Energia-iturriak

4. Espainiako industria 1855etik 1975era

5. Krisia eta industria-berregituraketa: 1975-1990

6. Espainiako industria gaur egun

Landu teknika geografikoak. Industriapaisaia. Lan praktikoa

Landu ikasitakoa

7 Zerbitzu-sektorearen espazioak 250

1. Tertziarizazio-prozesua

2. Zerbitzuen garrantzia eta ezaugarriak

3. Garraioak eta telekomunikazioak

4. Turismo-espazioak

5. Merkataritza

6. Hirugarren sektoreko beste jarduera batzuk

Landu teknika geografikoak. Turismo-paisaia

Landu ikasitakoa

8 Espainiako biztanleria

1. Iturri demografikoak

2. Biztanleriaren banaketa

3. Biztanleriaren mugimendu naturalak

4. Migrazio-mugimenduak

5. Biztanleriaren hazkunde erreala

6. Espainiako biztanleriaren egitura

7. Espainiako biztanleriaren etorkizuna

Landu teknika geografikoak. Biztanleria-piramidea

Landu ikasitakoa

10 Lurraldearen antolamendua, desorekak eta politikak 384

1. Espainiako lurralde-antolamendua

2. Lurralde-desorekak

3. Eskualde mailako eta lurralde-kohesiorako politikak

Landu teknika geografikoak. Elkarrizketa geografikoak

Landu ikasitakoa

11 Espainia Europan

1. Europar Batasuna eta haren espazio geografikoa

2. Europar Batasuneko kontraste fisikoak

294

9 Hiri-espazioa 340

1. Hiria: kontzeptua eta garrantzia

2. Urbanizazio-prozesua

3. Hiri-morfologia

4. Hiri-egitura

5. Espainiako hirien arazoak

6. Hiri-espazioaren antolamendua. Hirigintza

7. Espainiako hiri-sistema

Landu teknika geografikoak. Hiri-planoa.

Lan praktikoa

Landu ikasitakoa

3. Kontraste politikoak eta akordio ekonomikoak

4. Kontraste ekonomikoak

5. Demografia- eta hiri-kontrasteak

6. Gizarte-, hezkuntza- eta kultura-kontrasteak

7. Eskualde-desberdintasunak eta kohesiorako politikak

8. Espainia Europar Batasunean

Landu teknika geografikoak. Jendaurrean adieraztea

Landu ikasitakoa

12 Espainia munduan

1. Mundu-sistema

2. Espainia munduko testuinguruan

Landu teknika geografikoak. Prentsa

erabiltzea eta txosten bat egitea

Klima-aniztasuna

Espainian, atmosferaren egoera hari eragiten dioten aire-masen araberakoa da, eta atmosferak une jakin batean duen egoera nolakoa, halakoa izango da leku horretako eguraldia. Klima nolakoa den zehazteko, berriz, eguraldia denbora luzez aztertu behar da, urtean urtaro batetik bestera zer aldaketa izaten diren kontuan hartuta.

Espainian, atmosferaren egoeran eragina duten faktore eta elementuen aniztasunaren ondorioz, kontraste handiko klima-eremuak daude.

Klimak eragina du natura-inguruneko beste elementu batzuetan eta gizakien jardueretan, eta hondamendiak gertatzeko arriskua sortzen du.

IKASKUNTZA-EGOERA

UNITATE HONETAN ZER AURKITUKO DUZUN

• Klimaren faktoreak.

• Klimaren elementuak.

• Espainiako eguraldi motak.

• Espainiako klima motak.

• Klimaren eragina eta arriskuak.

• Mapa meteorologikoen iruzkina egitea.

• Klimogramak eta haiei buruzko iruzkinak egitea.

Unitate honetako edukiak eta jarduerak oso baliagarriak izan daitezke Bidaia bat Espainian zehar diziplina anitzeko proiektua egin ahal izateko.

Udako ekaitza.

Klimaren faktoreak

1. EGURALDI ATMOSFERIKOA ETA KLIMA

Atmosferaren egoerak eta haren aldaketek zehazten dute nolakoak izango diren leku jakin bateko eguraldia eta klima.

• Eguraldi atmosferikoa atmosferak une eta leku jakin batean duen egoera da. Oso aldakorra da, eta behaketa zuzenen bidez zehazten da. Meteorologia da eguraldia aztertzen duen zientzia.

• Klima atmosferak leku jakin batean duen batez besteko egoera da. Beraz, eguraldiak baino ezaugarri egonkorragoak ditu, eta leku jakin batean urtearen joanean zer eguraldi egiten duen aztertuz eta batez besteko balioak estatistikoki kalkulatuz zehazten dira. Balio horiek fidagarriak izango badira, gutxienez hogeita hamar urte eman behar dira behaketak egiten. Klima aztertzen duen zientziari klimatologia deritzo.

Espainian, Estatuko Meteorologia Agentziak —Aemet— bildu, erregistratu eta zabaltzen du informazio meteorologikoa eta klimatikoa. Agentzia horrek atmosferaren egoera zaintzen du, eta hori funtsezkoa da pertsonen eta ondasun materialen segurtasunerako; zenbait jardueratarako (nekazaritza, garraioa...); eta klima-aldaketari buruzko informazioa emateko. Horretarako, hainbat satelitetatik eta estazio meteorologikotatik lortutako datuak erabiltzen ditu.

Datu horien analisiak agerian uzten du Espainiak meteorologia- eta klimaaniztasun handia duela, atmosferaren egoeran eragiten duten askotariko faktore eta elementuen ondorioz.

2. FAKTORE GEOGRAFIKOAK

Klimaren faktoreak klimari modu iraunkor eta aldaezinean eragiten dioten aldagaiak dira. Bi multzo handitan sailkatzen dira: faktore geografikoak eta faktore termodinamikoak.

Faktore geografikoak lau dira:

a) Iberiar penintsularen latitudea dela eta —Ipar hemisferioko zona epelean dago—, eguzki-izpien elkarzutasuna aldatu egiten da urtaro batetik bestera, eta, horren ondorioz, bi urtaro termiko nabarmen daude (uda eta negua), eta trantsizioko beste bi urtaro haien artean (udaberria eta udazkena). Halaber, kontraste handiko masen elkargunea da, masa polarren eta tropikalen elkargunea, alegia. Kanariak latitude subtropikalean daude, eta, horregatik, urtaroen arteko kontrasteak apalagoak dira, eta aire-masa tropikalen eragina da nagusi eremu horretan.

b) Iberiar penintsula oso ezaugarri termiko kontrastatuak dituzten bi ur-masa handiren —Ozeano Atlantikoa eta Mediterraneo itsasoa— eta bi kontinenteren —Europa eta Afrika— artean dago. Kokapen hori dela eta, Balear eta Kanaria uharteek ere mota askotako eragin atmosferikoak jasotzen dituzte, beren uhartetasuna eta Afrikako kostaldetik hain gertu egotea dela medio.

c) Iberiar penintsula zabalera handikoa da, kostalde kasik koskarik gabea du, eta kostaldearekiko paraleloak diren mendi ugari ditu. Hori dela eta, itsasoaren eragina oso urria da bertan. Horren ondorioz, alde klimatiko handiak daude itsasora irekita dagoen periferia estuaren eta barnealdeko lur-eremu zabalaren artean, azken horrek kontinentaltasuna baitu ezaugarri, eta itsasoaren eraginik eza, beraz. Bi uhartedietan, aldiz, itsasoaren eragina izugarri handia da.

Ariketak

KD, STEM, HKK

1 Informazio meteorologikoa erabilgarria da eguneroko bizitzako jardueretarako. Idatzi zenbait adibide.

2 Esploratu Aemeten webgunea eta laburbildu haren edukia. Aemeten zer zerbitzu da, zure ustez, interesgarriena?

3 Deskargatu edo kontsultatu informazio meteorologikoari buruzko zenbait aplikazio. Idatzi aplikazio horiek ematen dituzten datuak, eta aztertu datu horiek lortzeko iturrien fidagarritasuna. Alderatu aplikazioak eta hautatu zure ustez onena dena, arrazoituta.

Zirkulu polar artikoa (66º 33’ N)

Kantzer tropikoa (23º 27’ N)

Ekuatorea (0º)

Ipar poloa

Kaprikornio tropikoa (23º 27’ S)

Zirkulu polar antartikoa (66º 33’ S)

Zona epela

Hego poloa

Latitudez, Espainia Ipar hemisferioko zona epelean dago, eta horren ondorioz, Iberiar penintsula jotzen duten eguzki-izpien perpendikulartasuna aldatu egiten da urtearen joanean, eta horrek lau urtaro egotea eragiten du. Bestalde, eremu hori aire-masa tropikalen eta polarren elkargune izatearen ondorioz, meteorologia- eta klima-aldakortasun handia dago.

Beste alde batetik, Iberiar penintsula bi ur-masa handiren eta bi kontinenteren arteko bidegurutze izateak oso propietate kontrastatuak dituzten aire-masen eragina ekartzen du.

d) Erliebearen eragina hiru faktoreren ondorio da: altuerarena, kokapenarena eta orientazioarena.

• Altitudean gora egin ahala, tenperatura jaisten da; batez beste, 0,65 °C altitudean igotzen den 100  metroko tarte bakoitzeko (1 "C airea lehor igotzen bada, eta 0,5 "C airea kondentsatzen denetik). Halaber, prezipitazio handiagoak izaten dira airearen ur-lurruna hoztean eta kondentsatzean.

• Erliebearen kokapenak zenbait eratako eraginak dauzka:

– Itsasoaren eragina zailtzen edo errazten du. Penintsulan mendi-sistema ugari daude kostaldearekiko paralelo, eta horrek itsasoaren eragina apaltzen du Espainia guztian, Guadalquivir ibaiko haranean izan ezik.

– Zenbait aire-masa sartzea erraztu edo eragozten du. Penintsulako mendikate gehienen posizioa mendebaldetik ekialderanzkoa da, eta horrek zaildu egiten du iparraldetik eta hegoaldetik datozen aire-masak sartzea. Mendebaldetik datozenak, aldiz, errazago sartzen dira, baina aire-masa horiek beren hezetasunaren parte handi bat galtzen dute eta tenperatura muturrera iristen da. Aldiz, Iberiar sistemaren, Kataluniako kostaldeko mendikateen eta Mendikate Subbetikoaren kokapen submeridianoa oztopoa da aire-masa atlantiko eta mediterraneoak sartzeko.

– Prezipitazioak murrizten ditu mendi artean sartuta dauden arroetan. Horixe gertatzen da Duero eta Ebro ibaietako arroetan, inguruan dauden mendikateek bertara iristen diren aire-masen hezetasuna jasotzen baitute.

• Mendien isurialdeek haizearekiko zer orientazio duten, horrek prezipitazio orografikoak eta föehn efektua sortzea eragiten du. Hala, haizealdeko mendi-hegaletan aireak gora egiten du, eta prezipitazio orografikoak sortzen dira, edo hodeiak pilatzen, prezipitazio horizontalak eragiten dituena. Aldiz, haizebeko mendi-hegaletan aire lehorrak behera egiten du, eta horrek atmosfera berotzen eta lehortzen du (föehn efektua). Efektu hori oso nabarmena da erliebe menditsuak dituzten Kanaria uharteetan. Gainera, orientazioak tokian tokiko kontras-

Iturria: García de Pedraza, L.

Garrido, A.: Tiempo y clima en España. Iberiar penintsulako mendien kokapen periferikoak zaildu egiten du itsasoaren eragina barrualderaino sartzea. Eragin hori korridoreetan barrena sartzen da, hor mendien segida eten egiten baita. Mendikate gehienen kokapena horizontala da eta horrek zaildu egiten du iparraldetik nahiz hegoaldetik datozen aire-masak penintsulan sartzea, eta mendebaldetik datozenena sartzea errazten. Aldiz, kokapen submeridionala duten mendikateek aire-masa atlantiko nahiz mediterraneoen sarrera eragozten dute. Bestalde, mendi artean sartutako arroetan, prezipitazioak urriagoak dira.

Laiotzak eguterak baino hotzagoak eta hezeagoak izaten dira.

Erliebearen orientazioa. Föehn efektua.

Haizealdea Haizebea

4 Azaldu zer eragin duten faktore klimatiko hauek Espainiari eragiten dioten aire-masetan: latitudea, kokapena, eta erliebearen altitudea, orientazioa eta antolamendua.

5 Azaldu föehn efektua, marrazkian ageri diren zenbakizko datu guztiak erabiliz.

Erliebearen orientazioa dela eta, prezipitazio gehiago izaten dira haizealdeko mendihegaletan (aireak gora egiten du hor), eta haizebeko mendi-hegalak lehorragoak dira.

ERLIEBEAK KLIMAN DUEN ERAGINA

eta Reija

Erliebearen kokapena

3. FAKTORE TERMODINAMIKOAK

Klimaren faktore termodinamikoek eragiten dute zirkulazio atmosferikoa (aire-masen segida, alegia), eguraldia eta klima mugatzen dituena. Altuerako zirkulazio atmosferikoa zorrotada-korronteak gidatzen du, eta gainazalekoa, berriz, ekintza-zentroek, aire-masek eta fronteek.

3.1 Altuerako zirkulazioa: zorrotada-korrontea

Espainia zona epelean dago, eta zona epelean altuerako zirkulazio atmosferikoa jet stream edo zorrotada-korronteak gidatzen du; hau da, egitura tubularreko haize-korronte indartsu batek, mendebaldetik ekialderantz bederatzi kilometrotik hamaika kilometrora bitarterainoko altueran zirkulatzen duena, tropopausa* polarren eta zona epeleko tropopausaren artean. Zorrotada-korronteak altueran poloaren gainean dauden —bere norabidearen ezkerraldean— behe-presioak eta goi-presio tropikalak —eskuinaldean daudenak— bereizten ditu..

Zorrotada-korrontea gainazaleko eguraldiaren eragilea da. Korronteak abiaduraz nola aldatzen diren eta urtaro batetik bestera nola lekualdatzen diren, eguraldia halakoxea izaten da:

• Korrontearen abiadura aldakorra da. Azkar zirkulatzen duenean, 150 km/h-tik gorako abiaduran, korrontearen ibilbidea ia zonala izaten da (mendebaldetik ekialderanzkoa), eta izur leunak egiten ditu; korronteak jotzeaz batera, gainazalean fronte polarrak eta depresioak eratzen dira. Abiadura jaistean, baina, korronteak oso izur sakonak egiten ditu: gailurrak eta dortsalak (goi-presioak eragiten dituzte), eta haranak eta askak (behe-presioak eragiten dituzte). Bi presio mota horiek gainazalari eragiten diote, eta horrek antizikloiak eta depresio dinamikoak sortzen ditu. Batzuetan, izurrak zorrotada-korronte nagusitik askatzen dira; halakoetan, aire tropikalak iparrerantz jotzen du, eta aire polarra, berriz, hegoalderaino sartzen da, eta horrek zona epeleko eguraldia oso aldakorra izatea eragiten du.

• Urtaro batetik bestera latitudez latitude egiten dituen lekualdatzeen eraginez, zorrotada-korronteak, neguan (hegoalderaino iristen denean), Espainia osoari eragiten dio. Udan, aldiz, iparrerantz lekualdatzen da, eta kantauriar isurialdeari soilik eragiten dio.

ZORROTADA-KORRONTEA, NEGUAN

Lexikoa

Tropopausa atmosferaren geruza bat da, troposferaren —Lurraren gainazala ukitzen duen geruza— eta estratosferaren arteko trantsizio-geruza, hain zuzen ere.

Airea zenbat eta beroagoa, orduan eta handiagoa da tropopausaren altitudea. Beraz, beherago dago goi-latitudeetan, aire polarra nagusi baita, eta gorago, berriz, latitude ertainetan eta behe-latitudeetan, aire bero tropikala baita nagusi hor. Zorrotada-korronte polarrak eta subtropikalak tropopausaren bi maila horien artean zirkulatzen dute.

Uhin-zorrotada

Neguan, zorrotada-korronteak latitude baxuagoan zirkulatzen du, eta, horregatik, Espainiako lurralde osoari eragiten dio.

aldiz, latitudean behera egiten du, eta Kantauri itsasoak bustitzen duen lurraldeari soilik eragiten dio.

3.2 Gainazaleko zirkulazioa

Ekintza-zentroek, aire-masek eta fronteek gidatzen dute gainazaleko zirkulazio atmosferikoa.

a) Ekintza-zentroak goi- eta behe-presioko eremuak dira. Presio atmosferikoa aireak gainazal-unitate baten gainean eragiten duen pisua da. Milibarretan (mbar) nahiz hektopaskaletan (hPa)* neurtzen da barometroarekin, eta eguraldi-mapetan presio bereko puntuak lotzen dituzten isobara izeneko lerroen bidez irudikatzen da. Mapa horietan, isobarak launaka irudikatzen dira (0 mbar, 4 mbar...), eta presio normala 1 013 mbar-etik 1 016 mbar-etara biribiltzen da

• Bi motatako ekintza-zentroak daude: antizikloiak eta depresioak. Antizikloiak goi-presioko eremuak dira (1016 mbar-etik gorakoak), behe-presioko beste eremu batzuez inguratuta daudenak. Haizea erlojuaren orratzen noranzkoan biratzen da eremu horien inguruan, eta eguraldia egonkorra sortzen da. Depresioak edo zikloiak behe-presioko eremuak dira (1016 mbar-etik beherakoak), eta presio handiagoko beste eremu batzuez inguratuta daude. Eremu horien inguruan, haizea erlojuaren orratzen aurkako noranzkoan biratzen da, eta eguraldi ezegonkorra sortzen da, eta, sarritan, euria ere izaten da.

• Ekintza-zentroen jatorria termikoa edo dinamikoa izan daiteke.

– Ekintza-zentro termikoak airea hoztearen nahiz berotzearen ondorioz sortzen dira. Antizikloi termikoak aire-masa bat hoztean eratzen dira: airea astunagoa izaten denez, jaitsi egiten da eta goi-presioak eragiten ditu. Depresio termikoak, aldiz, airea berotzean eratzen dira, halakoetan aireak pisua galdu eta gora egiten baitu, eta behe-presioak eragiten.

– Ekintza-zentro dinamikoak zorrotada-korrontearen ondorioz eratutako gailur nahiz askek sortzen dituzte, eta gainazalean islatzen dira: gailurrek antizikloiak eragiten dituzte, eta askek, berriz, depresioak.

– Hauek dira Iberiar penintsulako zirkulazio atmosferikoa gidatzen duten ekintza-zentro nagusiak:

– Antizikloien ekintza-zentroak. Azoreetako antizikloia, udan iparrerantz eta neguan hegorantz lekualdatzen dena. Atlantikoko antizikloi polarrak. Eskandinaviako antizikloia. Eta Europako antizikloi termikoak eta Penintsulako barnealdekoak, neguan lurzorua hozteak eratzen dituena.

– Depresioen ekintza-zentroak. Islandiako depresioa. Genovako golkoko depresioa, Europa kontinentaleko aire hotzeko koladak Mediterraneo aldeko inguru epel eta hezeetara iristean eratua. Eta Afrikaren iparraldeko depresio termikoak eta Penintsularen barnealdekoak, udan lurzorua berotzean eratzen direnak.

50º 50º

Hektopaskala (hPa) da presio atmosferikoa neurtzeko erabiltzen den unitatea, eta

1 milibarren baliokidea da.

40º 40º

Lexikoa B

Ariketak

A

1 030 mb 1 026 1 022

60º 65º

55º 55º

30º 25º 20º

A Iparraldeko Atlantikokoa A Azoreetakoa

50º 50º

60º

45º 45º 40º

40º 40º

STEM, KD, HKK

A Eskandinaviakoa A

50º

20º 30º 10º 0º 10º 20º 40º 10º 0º 10º 20º 25º 20º

30º 15º 15º 5º 5º

35º 35º 30º

A Europakoa

B Ekialdeko Atlantikokoa

65º

ANTIZIKLOI TERMIKOA DEPRESIO TERMIKOA Zirkulu polar artikoa A Ekialdeko Atlantikokoa

30º 25º 20º

55º 55º

Zirkulu polar artikoa Ekintza-zentro positiboak (antizikloiak). Ekintza-zentro negatiboak (depresioak).

60º

45º 45º 40º

B Ipar itsasokoa B

6 Adierazi zer informazio ematen duten aurreko orrialdeko marrazkiek eta mapek zorrotada-korronteari buruz.

50º

35º 35º 30º

B Islandiakoa B Kontinentala B Genovako golkokoa B Afrikaren iparraldekoa

20º 30º 10º 0º 10º 20º 10º 0º 10º 20º 20º

30º 15º 15º 5º 5º

7 Bilatu Interneten noiz aurkitu zuten zorrotada-korrontea eta zein izan zen haize-korronte indartsu hori eman zitzaion lehen erabilera.

8 Alderatu antizikloi eta depresio bat, eta azaldu zertan diren desberdinak antizikloi eta depresio termikoak eta dinamikoak.

• Ai: kubeta artikoan sortua, oso hotza eta lehorra da, baina Iberiar penintsularanzko bere ibilbidean, oinarria lehortu eta hezetu egiten da. Elurteak eta tenperatura hotzak eragiten ditu.

• Ak: Europaren ipar-ekialdean eta Siberian sortua, oso hotza eta lehorra da. Zeru argiak eta izotzaldiak eragiten ditu.

• Pi: Atlantikoaren iparraldean sortua, hasieran hotza izan ohi da. Hegoaldera egin ahala, baina, berotu eta hezetu egiten da. Neguan, prezipitazioak eragiten ditu Kantauriar mendikatean eta Penintsularen mendebaldean. Udan, berriz, ekaitz bortitzak eragiten ditu.

• Pk: Europan sortua, neguan sortzen den antizikloi termikoak eragiten du. Antizikloia hotza eta lehorra badator, eguraldi hotz eguzkitsua eragiten du; aldiz, Mediterraneo aldean berotzen bada, prezipitazioak eragiten ditu Levante inguruan.

• Ti: Atlantikoan sortua, Azoreen inguruan. Beroa eta hezea da. Iparralderanzko bere ibilbidean, oinarria gutxi-asko hoztu eta egonkortu egiten da. Udan, tenperatura beroak eragiten ditu, eta gainerako urte-sasoietan, berriz, tenperatura leunak.

• Tk: Afrikaren iparraldean eratzen da, Saharan. Tenperatura altuko eguraldi lehor egonkorra eta bero-boladak eragiten ditu.

b) Aire-masak aire-zatiak dira, tenperatura-, hezetasun- eta presio-ezaugarri jakin batzuk dituztenak. Ezaugarriok beren jatorrizko eskualde edo iturburueskualdeetan eskuratzen dituzte. Zer latitudetan dagoen kontuan hartuta, Espainiara hiru aire-masa mota iristen dira: aire artiko hotzak (A), aire polar hotzak (P) eta aire bero tropikalak (T). Zer gainazal motatan sortzen diren, aire mota horiek itsasaldeko aire hezeak (i) edo aire kontinental lehorrak (k) izan daitezke. Jatorrizko ezaugarri horiek, dena den, aldatu egin daitezke, aire-masek zer-nolako distantzia egiten duten kontuan hartuta.

c) Fronteak ezaugarri desberdinak dituzten gainazalak dira, bi aire-masa bereizten dituztenak. Beraz, fronte baten alde banatan, airearen propietateak erro-errotik aldatzen dira. Espainian, fronte polarra da garrantzitsuena, eta aire-masa tropikalak eta polarrak bereizten ditu. Beren izurrek bi fronteko depresioak sortzen dituzte, eta horrek prezipitazioak eragiten ditu

1. Fronte polar geldikorra

Fronte geldikorra

Fronte polarrak aire-masa tropikal eta polarrak bereizten ditu.

Bi fronteen arteko bereizketa-horma ez da bertikala: aire hotza astunagoa denez, aire beroaren azpian sartzen da ziri bat balitz bezala.

2. Izurren eta bi fronteko depresioen eraketa fronte polarrean

Fronte hotza

A1

B2 Aire polarra aire tropikalaren azpian sartzen da, eta aldapa handi batean gora egitera behartzen du, eta horrek konbekzio-hodeiak eta prezipitazio ugari eragiten ditu.

B2

B1

Ariketak STEM, HKK, KPSII

9 Erreparatu marrazkiari eta idatzi testu bat, bi fronteko depresio baten eraketa eta bilakaera azaltzeko.

10 Taula batean, laburbildu Espainiako kliman eragina duten faktore geografikoak eta termodinamikoak.

A1 A2 A3

A1 Fronte hotzak beroak baino arinago egiten duenez aurrera, biak bereizten dituen eremu beroa txikitu eta desagertu egiten da (oklusioa).

A2/A3 Frontearen alde banatan aire hotza soilik gelditzen da: oso agudo nahasten dira biak, eta aire hotzeko zirimola erraldoi bat sortzen da, depresioaren energia xahutzen duena.

Fronte hotzak beroa atzematean, aire beroa altueran otatzen gelditzen da. Gainazalean aire hotza baino ez da gelditzen fronte okluituaren bi aldeetan.

Fronte beroa

3. Depresioaren

Aire tropikalak aurrealdeko aire polarra bultzatzen eta atzerarazten du. A2 Aire polarrak aire tropikala bultzatzen du atzetik. Horrela, bi fronteko depresioak eratzen dira.

B3 Bi fronteen artean, aire beroko eremu bat dago lurraren mailan.

B3

B1 Aire tropikala aldapa ez oso handi batean zehar suabe-suabe irristatzen da aurrealdeko aire polarraren gainetik, hodei estratiformeak eratuz. Gora egitean, prezipitazio leunak eragiten ditu.

A2 A1

Atmosferako osagai behagarri eta neurgarriak dira klimaren elementuak. Honako hauek dira garrantzitsuenak: intsolazioa, hodeitza, tenperatura, hezetasuna, presioa, haizea, prezipitazioak, lurrunketa, ebapotranspirazioa eta idortasuna. Den-denek izan ditzakete aldaketa handiak, klimaren faktoreek nola eragiten dieten kontuan hartuta.

1. INTSOLAZIOA ETA HODEITZA

a) Lurraren gainazalak jasotako eguzki-erradiazioaren kantitatea da intsolazioa. Heliografoaren bidez neurtzen da. Bere latitudea dela medio, Espainiak 2 000 eguzki-ordu baino gehiago ditu urtean, baina alde handiak daude bazter batetik bestera: Kantaurialdean, intsolazioa ez da batez besteko balioetara iristen; Penintsularen hego-ekialdean eta Kanarietan, aldiz, intsolazio handia dute.

b) Zerua hodeiez gutxi-asko estalita ageri den atmosferaren egoerari esaten zaio hodeitza. Nefoskopioaren bidez neurtzen da. Espainian, Kantauri itsasoko ertza da hodeitza handieneko eremua. Aldiz, Guadalquivir ibaiko harana, Mediterraneoaren hegoaldeko kostaldea, Extremadura eta Kanarietako zenbait eskualde dira hodeirik gabeko egun gehien duten lurraldeak.

Espainian tenperatura-aniztasun handia dago, eta hori esplikatzen duten faktore nagusiak hiru dira:

• Latitudea: tenperaturak jaitsi egiten dira iparrera egin ahala, eguzkiizpiek perpendikulartasun txikiagoz jotzen baitute.

• Itsasoaren eragina: kontraste termikoak leunagoak dira kostaldean, eta bortitzagoak barnealdean, itsasoa polikiago berotzen eta hozten baita lehorra baino.

• Altitudea: altueran gora egin ahala, tenperaturak jaitsi egiten dira.

11 Ikusi arretaz intsolazioari buruzko mapa, eta arrazoitu:

• Zer-nolako eragina dute klimaren faktoreek eta elementuek intsolazioan?

• Zertan dira desberdinak Kantaurialdeko eta Espainiako gainerako eskualdeetako intsolazioa.

• Zer ondorio ditu intsolazioak zenbait ekonomia-jardueratan?

Aipatu batzuk.

12 Urteko batez besteko tenperaturen mapan, kokatu Burgos, Albacete eta Málaga, eta azaldu haien batez besteko tenperaturen arteko aldeak.

13 Zergatik dira desberdinak Kanaria uharteetako, Penintsulako kostaldeetako eta Penintsulako barnealdeko anplitude termikoak?

Kantauri itsasoa

Ariketak STEM, HKK

Coruña Ourense

URTEKO BATEZ BESTEKO TENPERATURA (ºC)

7,5etik behera (oso hotza)

7,5etik 10era (hotza)

10etik 12,5era (freskoa)

12,5etik 15era (leuna)

15etik 17,5ra (epela)

17,5etik gora (beroa)

Tenperaturak kliman duen eraginarekin lotutako bi alderdi garrantzitsu ur

Hilabeterik beroeneko batez besteko tenperaturaren eta hotzenekoaren arteko aldea da urteko anplitude termikoa. Espainian, anplitude termiko baxuenak Kanarietan eta kostaldeetan dituzte (Penintsularen iparraldekoetan, batik bat); altuenak, berriz, Penintsularen barnealdekoak dira.

b) Airearen tenperatura 0  "C-tik jaistean gertatzen dira izotzaldiak. Horrelakoetan, aireak duen ura izoztu egiten da, eta izotz modura pilatzen da gainazalean. Izotzaldiak bi eratakoak izan daitezke: irradiazio-izozteak, gau oskarbietan lurra hoztu eta hotz horrek airea ere hozten duenean sortua; eta adbekzio-izozteak, aire-masa izugarri hotz batek eragina. Espainian, kostaldeetan izaten dute izotzaldi gutxien, itsasoak tenperatura leuntzen baitu. Aldiz, izotzaldi handienak iparraldeko goi-lautadan eta Ebro ibaiko haranean izaten dira, eskualde horietan neguan ohikoak izaten diren inbertsio termikoek izotza sortzea eragiten baitute.

3. HEZETASUNA, LAINOA ETA GANDUA

a) Airearen lurrun-kantitatea da hezetasuna. Higrometroarekin neurtzen da. Itsasoarekiko hurbiltasunaren eta tenperaturaren araberakoa da: tenperatura zenbat eta handiagoa, hezetasuna orduan eta txikiagoa izan ohi da. Horregatik, hezetasun-mailarik handiena kostaldeetan izaten dute, eta txikiena, berriz, barnealdean (hegoaldeko goi-lautadan dute hezetasun-mailarik baxuena).

b) Lainoa atmosferako behealdeko geruzan esekita dauden ur-tanta ñimiñoek osatzen dute, eta kilometro batetik beherako distantzietan, ikuspena galarazten du. Atmosferako behealdeko geruzan dagoen airea hoztean eta kondentsatzean sortzen da lainoa. Bi eratakoa izan daiteke: irradiazio-lainoa edo adbekzio-lainoa. Irradiazio-lainoa neguko berezko lainoa da, eta lurzoruak gauez beroa galtzean sortzen. Adbekzio-lainoa aire-masa bero eta hezeak lurzoru hotz batera iristean sortzen dira, edo aire-masa hotzak lurzoru beroago eta oso heze batera iristean (itsasoan, urtegi batean edo ibai batean).

URTEKO TENPERATURABITARTEAK (ºC)

8º-tik behera (oso txikia)

8º-tik 12º-ra (txikia)

12º-tik 16º-ra (moderatua)

16º-tik 20º-ra (handia)

20º-tik gora (oso handia)

14 Zertan dira desberdinak izotzaldiak eta lainoak?

15 Idatzi mapa-oin bat urteko batez besteko hezetasun erlatiboari buruzko maparako.

STEM, HKK

Zaragoza Bartzelona Valentzia Palma

Segovia Cuenca

Teruel

Santa Cruz Tenerifekoa Las Palmas Kanaria Handikoa

c) Gandua ikuspena murritzen duen lanbro lehor bat da. Hauts-partikula fin asko atmosferako behealdeko geruzetan pilatzean sortzen da. Espainia lehorrean udan sortzen da, antizikloia dagonean: sasoi horretan lurzorua oso lehorra egoten da, lurreko partikulek gora egiten dute eta, lurraren berotzeak eragindako airearen mugimendu gorakorrak direla tarteko, airean zintzilik geratzen dira.

4. PRESIOA ETA HAIZEA

a) Urtearen joanean Espainiaren gainean egon ohi diren aire-masen ezaugarrien araberakoa da presio atmosferikoa. Barometroarekin neurtzen da. Penintsulan, goi-presioak izaten dira nagusi neguan, eta behe-presioak, berriz, bai udazkenean eta bai udaberrian; udan, goi-presioak izaten dira berriro, nahiz eta barnealdean depresio termiko ugari izaten den, lurra berotzearen ondorioz. Kanarietan, goi-presioak izaten dira nagusi.

b) Aireak Lurraren gainazalarekiko egiten duen mugimendu horizontala da haizea. Haizearen norabidea haize-orratzarekin neurtzen da, eta abiadura, berriz, anemometroarekin. Presioen arteko aldeen ondorioz sortzen da, eta beti mugitzen da goi-presioetatik behe-presioetara. Penintsularen latitudea dela tarteko, gurean mendebaldeko haizea da nagusi, baina, tokian-tokian, badira haize mota gehiago ere.

Balear uharteetan, levantea eta tramontana dira nagusi; eta Kanarietan, berriz, ipar-ekialdeko alisioa. Presioen arteko aldeen eraginez, txandakako haizeak ere sortzen dira, hala nola itsasoko nahiz mendiko brisa.

5. PREZIPITAZIOA

Prezipitazioa hodeietatik Lurraren gainazalera bai likido modura eta bai solido modura erortzen den ura da. Milimetrotan (mm) edo metro koadro bakoitzeko litrotan neurtzen dira plubiometroarekin. Mapetan, prezipitazio-maila bereko puntuak lotzen dituzten isohieta izeneko lerroen bidez irudikatzen da.

Aireak duen uraren lurrunak gora egiteak, hozteak eta kondentsatzeak eragiten ditu prezipitazioak. Airearen gorapena zergatik gertatu den, prezipitazioak hiru motatakoak izan daitezke: orografikoak (erliebea eragile dutenak); konbektiboak (lurra berotzeak eraginak); eta fronte-prezipitazioak (ezaugarri desberdineko bi aire-masak elkarrekin topo egitean, hotza beroaren azpian sartzen da, eta gora egitera behartzen du).

Espainian, alde handia dago urte, urtaro eta leku batetik bestera erregistratzen diren prezipitazioen artean, eta hiru dira hori esplikatzen duten faktoreak: • Latitudea eta kokapena: faktore horien arabera izango dira depresioen eta antizikloien nagusitasuna eta hurrenkera.

Inbertsio termikoa egoera atmosferiko anomalo bat da, airearen tenperatura lurrean altueran baino hotzagoa izateak eragina. Neguan gertatu ohi da, antizikloiak daudenean, airea zenbait egunez geratzen den topografietan, hala nola haranen hondoetan, eta mendien arteko arroen sakonuneetan. Horietan, gauez lurzorua hozteak airea hotzarazten du, eta aire hori gorago dauden geruzetakoa baino hotzago bihurtzen da. Horrek behe-lainoa, ihintza eta izotza eragiten ditu goizean.

16 Bilatu Interneten mendi-brisen eta itsas brisen marrazki bat, eta azaldu haien funtzionamendua, kontuan hartuta zer alde dauden, gauez eta egunez, itsasoaren eta lehorraren presioen artean, eta mendi baten hegalaren eta haranaren presioen artean.

17 Aurkitu zer haize jotzen duten Ebroko haranean, Kataluniako eta Balearretako NEan, Mediterraneoaren kostaldean, eta Iberiar penintsulako SWean, eta azaldu haize horiek eragindako ondorioak.

18 Zertan dira desberdinak prezipitazio orografikoak, konbektiboak eta frontekoak? Azaldu.

19 Azaldu Kantaurialdeko prezipitazioen eta Kanaria uharteetako prezipitazioen arteko aldea.

Inbertsio termikoa. Irradiazio-lainoa.

Haranaren hondoan geldirik dagoen airea hoztu egiten da

Lurzoru hotza

Lainoa

Aire-masa bero eta hezea Aire-masa hotza

Ura: itsasoa, aintzira, ibaia, urtegia

Lurrak beroa galtzen du, gaueko hotzaldia dela medio

Irradiaziolainoa

Aire ez hain hotza Aire hotzagoa

Lurzorua ukitzen duen airea hoztu egiten da

Ariketak KD, STEM, HKK

• Itsasoarekiko irekitasuna: kostaldean, errazagoa da prezipitazioak eratzea, itsasoaren hezetasunari esker. Barnealdean, berriz, neguko hotzak antizikloiak eratzea errazten du; udako beroak, berriz, airearen kondentsazioa zailtzen du, nahiz eta ekaitz konbektiboak ere eragin ditzakeen.

• Erliebea: altueran gora egin ahala, prezipitazioak ugaritu egiten dira; aldiz, mendi artean dauden inguruetan, prezipitazioak urritu egiten dira.

6. LURRUNKETA, EBAPOTRANSPIRAZIOA ETA IDORTASUNA

a) Giro-tenperaturan ura lurrun bihurtzen deneko prozesua da lurrunketa. Lurrunketaren intentsitatea hazi egiten da tenperatura, intsolazioa, airearen lehortasuna, haizearen abiadura eta lurzoruaren landaredirik eza handitu ahala. Beraz, udan, eguerdi aldera, lurrunketa iparretik hegora hazi egiten da.

b) Lurraren gainazalean intsolazioaren eta landareen transpirazioaren ondorioz gertatzen den hezetasun-galera da ebapotranspirazioa. Ebapotranspirazio erreala benetan gertatzen dena da, baina bada ebapotranspirazio potentzial bat ere —ETP—, ur-kantitate nahikoa balego gertatuko litzatekeena.

c) Idortasuna lurzoruan eta atmosferan ur-eskasia iraunkorra edo ohikoa izatea da. Prezipitazioak lurruntzen den ur-kantitatea baino txikiagoak direnean gertatzen da. Beraz, prezipitazioen eta ura lurruntzearen eragile nagusia den tenperaturaren arteko erlazioaren baitan dago idortasuna; hau da, prezipitaziobolumena zenbat eta txikiagoa eta tenperatura zenbat eta handiagoa izan, idortasuna orduan eta handiagoa da. Idortasuna neurtzeko, bi indize daude:

• Hileko idortasuna neurtzeko, Gaussen indizea erabiltzen da. Hilabete bat idorra da, 2T "C ≥ P mm betetzen bada; hau da, hilabete horretako batez besteko tenperaturaren bikoitza mm-tan erregistratutako prezipitaziokopurua baino handiagoa edo berdina bada.

• Idortasun orokorra neurtzeko, De Martonne-ren indizea erabiltzen da: P/T + 10; hots, prezipitazioen guztizkoa urteko batez besteko tenperaturaz zatitu eta horri hamar batu. Hala, lurraldeak basamortukoak (0tik 5era bitarteko indizea); estepakoak (5etik 10ra); erdilehorrak (10etik 20ra); erdihezeak (20etik 30era) ala hezeak (30etik gora) izan daitezke.

20 Kalkulatu Gaussen-en eta De Martonne-ren idortasun-indizeak 4. epigrafeko ariketetan ageri diren klima-taula guztietan. Adierazi zenbait hilabete lehor dituzten, hurrenez hurren, bai eta nolakoa den lehortasun orokorra ere.

21 Azaldu mapan ageri diren idortasun-aldeak, eta aipatu zer ondorio izan ditzakeen idortasun handiak hura pairatzen duten lurraldeetan.

Espainiako eguraldi motak

Altuerako nahiz gainazaleko zirkulazio atmosferikoak egoera atmosferiko ugari eragiten ditu urtearen joanean, eta horrek eguraldia mota batekoa edo bestekoa izatea ekartzen du.

a) Penintsulan eta Balear uharteetan, hauek dira eguraldi mota ohikoenak:

• Neguan, eguraldi antizikloniko hotz eta lehorra izaten da nagusi. Penintsularen barnealdeko eta Erdialdeko Europako (NEko kokapena) antizikloi termikoek eta antizikloi polar atlantikoek (Nko eta NWeko kokapena) eragiten dute eguraldi hori. Hala ere, zorrotada-korronteak latitudean behera egiteak eta Azoreetako antizikloiak fronte polarraren eta Atlantikotik datozen depresioen eragina errazten dute (mendebaldeko eta SWeko kokapena). Fronte horrek eta depresio horiek prezipitazio ugari eragiten dituzte.

• Udan, eguraldi antizikloniko lehor eta beroa izaten da nagusi. Azoreetako antizikloia da eguraldi mota horren eragile nagusia, urteko sasoi horretan latitudean gora egiten baitu; baina, maila apalagoan, Afrikaren iparraldeko antizikloi kontinentalak ere badu eragina. Batzuetan, lurzorua berotzeak edo altuerako aire-masak sartzeak eguraldia ezegonkortzen dute, eta horrek ekaitzak eragiten ditu.

• Udazkenean eta udaberrian, eguraldia aldakorra da. Badira negukoak edo udakoak bezalako egoera antiziklonikoak, eta badira prezipitazioak ere, Atlantikotik datozen depresioak igarotzearekin, ekialdeko egoerekin (Mediterraneoan) eta tanta hotzekin lotuak.

b) Kanarietan, eguraldia (alisio-eguraldi ere baderitzona) egonkorra izaten da. Azoreetako antizikloia eta NEko alisio-haize heze eta freskoa, Kanarietako ekialdeko ertzean sortzen dena, dira eragile nagusiak, eta eguraldi fresko eta hezea ekarri ohi dute. Antizikloia mugitzen denean, beste aire-masa batzuk sartzen dira. Neguan, itsasaldeko aire polarraren eraginez, ekaitzak eta prezipitazio bizi-biziak sortzen dira denbora laburrean. Udan, ekialdeko nahiz hego-ekialdeko aire saharar lehorrak hegoaldeko eguraldi izeneko bero-boladak eragiten ditu.

22 Astebetez, sartu Estatuko Meteorologia Agentziaren webgunean (aemet.es) eta kontsultatu gainazaleko eta altuerako (500 hPa) eguraldi-mapak. Egin haiei buruzko iruzkina, 90. orrialdeko ereduari jarraituz.

23 Azaldu atsotitz hauen esanahi meteorologikoa:

• Martxoan airea gorri, goizoro elur berri.

• Haizea bada iparrekoa, oinak berotzea da gakoa.

• Euri gutxi urtarrilean, ogia eder uztailean.

• Apirila bero, negua gero.

24 Bilatu urtaroak motibo gisa erabiltzen dituzten artelanen eta musika-konposizioen adibideak.

Neguko eguraldi hotza, irradiazio-lainoa izan ohi duena. Udako eguraldi lehor eta beroa.

Ariketak KD, STEM, HKK, KAKK

ANALISIA Data: 1983-II-6

Altueran, zorrotada-korronteak uhin-ibilbidea du. Gainazalean, itsasaldeko antizikloi polar batek, Atlantikoan, eta depresio batek, Europaren iparraldean, iparraldeko Ai airea kanalizatzen dute, berez oso hotza eta lehorra dena, eta itsasoan barrena hegoalderantz egiten duen bidean oinarritik gutxi-asko berotu, hezetu eta ezegonkortu egiten dena.

3.2 NEko eguraldia. Oso hotza eta lehorra

ALTUERAKO ANALISIA. 500 mbar-eko TOPOGRAFIA Data: 1983-II-6

Horrelako egoera neguan da nagusi, eta oso tenperatura hotzak eta elur-formako prezipitazioak eragiten ditu iparraldeko mendietan eta Penintsularen barnealdean. Beste hiru urtaroetan, berriz, egoera horrek beherakada termiko handia eragiten du, eta horrek ekaitzak eta, batzuetan, urtaro ekinokzialetan, txingorra ekartzen ditu.

GAINAZALEKO ANALISIA Data: 1984-II-12

ALTUERAKO ANALISIA. 500 mbar-eko TOPOGRAFIA Data: 1984-II-12

tatu ohi da, eta oso eguraldi hotza eta lehorra eragiten du. Penin tsularen barnealdean, izotzaldiak eta irradiazio-lainoa eragiten ditu.

nabarmen jaitsarazten du tenperatura eta ekaitzak eragiten ditu, eta txingorra ere bai batzuetan, Mediterraneo itsasoaren ertzean.

zatzen du, Atlantikoan barrena hegoalderantz egiten duen bidean oi narritik berotu eta hezetu egiten dena. Neguan, horrek eguraldi hotza eta prezipitazioak eragiten ditu, batez ere Kantauriar mendikatean

ALTUERAKO ANALISIA. 500 mbar-eko TOPOGRAFIA Data: 1984-II-22

euria eragiten eta tenperaturak freskatzen ditu Kantauri itsasoaren inguruan, eta ekaitzak, berriz, Iberiar goi-lautadan.

Altueran, zorrotada-korronteak ibilbide zonala du. Gainazalean, horrek depresio atlantiko eta fronte ugari ekarri ohi dituen mendebaldeko eguraldia eragiten du. Egoera hori urtaro ekinokzialetan eta neguan gertatu ohi da, eta tenperatura gutxi-asko leunak eta prezipitazio ugari eragiten ditu, batez ere Penintsularen mendebal-

dean. Ekialdean, berriz, prezipitazioek intentsitatea galtzen dute, Penintsularen zabalera dela medio. Udan, egoera horrek Kantauri itsasoaren inguruko lurraldeei eragiten die batez ere; lurralde eta sasoi horretan, tenperaturak freskatu egiten dira, eta euria egiten du.

ANALISIA Data: 1985-XI-4

ALTUERAKO ANALISIA. 500 mbar-eko TOPOGRAFIA Data: 1985-XI-4

SWeko nahiz hegoaldeko eguraldia. Denboralea SWean nahiz hegoaldean

GAINAZALEKO ANALISIA Data: 1985-XII-2

Altueran, zorrotada-korronteak aska-lerro bat deskribatzen du Atlantikoan. Gainazalean, horrek depresio itzel bat ekarri ohi du, bere fronte eta guzti, eta Pi airea kanalizatzen, Penintsulara SWeko nahiz hegoaldeko itsas ibilbidea eginez sartzen dena eta, beraz, hezea, oinarritik berotua

ALTUERAKO ANALISIA. 500 mbar-eko TOPOGRAFIA Data: 1985-XII-2

tenperatura beroagoak eta prezipitazio orokortuak eragiten ditu, batez ere Penintsularen SWeko koadrantean (Andaluziaren mendebaldean eta Extremaduran), eta ondorio katastrofikoak ere eragin ditzake horrek: Atlantiko aldeko ibaiek gainezka egitea, esaterako. Horrelakoetan, hegohaizeak jo ohi du, Kantauriar mendikatean behera doala tenperatura be

GAINAZALEKO ANALISIA Data: 1982-III-20

Altueran, zorrotada-korronteak dortsal bat deskribatzen du Europaren erdialdean eta mendebaldean, eta aska-lerro bat, berriz, Mediterraneoan. Gainazalean, ekintza-zentroen kokapenak ekialdeko aire mediterraneo bero, heze eta ezegonkorra kanalizatzen du Penintsularaino. Hori udazkenean gertatu ohi da, eta prezipi-

ALTUERAKO ANALISIA. 500 mbar-eko TOPOGRAFIA Data: 1982-III-20

tazio ugari eragiten ditu Levanteko kostaldean; gainera, aireak kostaldearekiko paralelo dauden mendietan gora egiten du modu orografikoan, eta horrek nabarmen areagotzen ditu prezipitazioak. Horrelakoetan, Mediterraneo inguruko ibaiek gainezka egin dezakete, eta horrek uholde katastrofikoak sor ditzake..

GAINAZALEKO ANALISIA Data: 1973-X-19

Altueran, zorrotada-korronteak aska-lerro sakon bat deskribatzen du Penintsulan, korronte nagusitik askatu eta depresio bihurtu daitekeena. Altuerako depresio horrek aire izugarri hotza ekartzen du, eta aire beroagoa bortizki behartzen du behe-geruzetatik gora egitera. Horrek

ALTUERAKO ANALISIA. 500 mbar-eko TOPOGRAFIA Data: 1973-X-19

prezipitazio ugari eragiten ditu, eta uholdeak ere bai batzuetan, sekulako kalteak ekar ditzaketenak. egoera hori udazkenean gertatu ohi da; hots, uda igaro ondoren, itsasoko ura oraindik bero dagoela eta, altueran, aire hotzezko oldarraldiak oso sarriak izaten diren sasoian.

GAINAZALEKO ANALISIA Data: 1977-IX-30

Altueran, zorrotada-korronteak latitude altuko ibilbide zonala du, edo dortsal bat deskribatzen du Atlantikoan. Gainazalean, Azoreetako antizikloiak Ti airea kanalizatzen du. Egoera hori udan gertatu ohi da, eta eguraldi beroa eta lehorra eragiten du Penintsularen barnealdean, eta eguraldi beroa eta sargoria, berriz, kostaldean, he-

ALTUERAKO ANALISIA. 500 mbar-eko TOPOGRAFIA Data: 1977-IX-30

zetasuna izugarri handia delako. Tenperatura beroek egunero berotzen eta gorarazten dute airea, baina ez du euririk egiten, altueran goi-presioak egoten baitira. Neguan, Azoreetako antizikloiak irradiazio-lainoa eragiten du; beste bi urtaroetan, berriz, tenperatura beroak eta egun eguzkitsuak eragiten ditu.

GAINAZALEKO ANALISIA Data: 1975-VIII-30

Altueran, zorrotada-korronteak gailur-lerro bat deskribatzen du Afri

ALTUERAKO ANALISIA. 500 mbar-eko TOPOGRAFIA Data: 1975-VIII-30

ALTUERAKO ANALISIA. 500 mbar-eko TOPOGRAFIA Data: 1977-VII-14

Udako ekaitzak lurzoruaren gehiegizko berotzearekin daude lotuta. Bero hori aireari transmititzen zaio, eta horrek goranzko mugimendu oldarkorrak eragiten ditu, altuerako goi-presioen langa igarotzen dutenak, eta, hori dela tarteko, airea goieneko geruzetara

iristen da, hau da, tenperaturak oso hotzak diren mailetara. Horrek hodeiak eta ekaitzak eragiten ditu. Aire hotzak (aska edo tanta) altuerako goi-presioak pitzatzea ere gerta daiteke fenomeno hori, eta ezegonkortasun handia eta zaparrada bizi-biziak ekarri ohi ditu.

Espainiako klima motak

KLIMA-BANAKETA

Kostaldeko klima ozeanikoa. Negu moderatuak.

Barnealdeko klima ozeanikoa. Negu hotzak.

Klima ozeanikoa. Negu leunak.

Trantsiziozko klima ozeanikoa. Negu moderatuak.

Trantsiziozko klima ozeanikoa. Negu hotzak.

Estepako klima beroa. Oso negu leunak. Estepako klima hotza. Negu moderatu nahiz hotzak.

Basamortuko klima. Prezipitazio urriak. Mendialdeko klima.

tean 150 egunetan baino gehiagotan egiten du euria.

– Urteko prezipitazioen banaketa nahiko erregularra da, klima hau duen eremua fronte polarreko depresioen eraginpean baitago urte osoan. Nolanahi ere, negua eta udazkena-negua dira euri ugarieneko sasoiak, bi urtaro horietan izaten baita depresio atlantiko gehien; prezipitazio urrienak, berriz, udan izaten dira, Azoreetako antizikloiak iparrerantz egiten baitu urteko sasoi horretan. Prezipitazio urri horien ondorioz, urtean gehienez bi hilabete lehor izaten dira, eta horrek markatzen du, hain zuzen, klima mediterraneo kontinentaleranzko trantsizioa.

– Prezipitazioak modu leunean erortzen dira, eta horrek erraztu egiten du euria lurrean iragaztea.

Itsasaldeko klima mediterraneoa. Negu leunak. Itsasaldeko klima mediterraneoa. Negu moderatuak.

Klima mediterraneo kontinentala. Uda freskoak eta negu hotzak.

Klima mediterraneo kontinentala. Uda beroak eta negu hotzak. Klima mediterraneo kontinentala. Uda beroak eta negu moderatuak.

• Tenperaturei dagokienez, kostaldean anplitude termikoa txikia da, eta barnealdean, berriz, moderatua.

– Kostaldean, anplitude termikoa txikia izaten (9 "C-12 "C bitartekoa), itsasoaren eraginaren ondorioz. Uda freskoa da (batez besteko tenperatura ez da 22  "C-tiko gorakoa izaten), eta negua, berriz, moderatua (hilabeterik hotzenean, batez besteko tenperatura 6 "C-tik 10 "C-ra bitartekoa izaten da).

– Barnealdean, itsasoaren eragina apalagoa denez, anplitude termikoa moderatua da (12 "C-15 "C-ra bitartekoa). Horren ondorioz, neguak hotzak izan daitezke (6 "C-tik beherako batez besteko tenperatura).

25 Egin Avilésko klimograma, eta komentatu, unitatearen amaierako teknikan proposatzen den ereduari jarraituz.

2. KLIMA MEDITERRANEOA

• Klima mediterraneoaren eragingunea Espainiako handiena da. Klima ozeanikoko zonatik hegoaldera dagoen lurraldea, Balear uharteak, Ceuta eta Melilla hartzen ditu.

• Prezipitazioak moderatuak edo urriak dira, irregularrak eta ekaiztsuak.

– Urteko prezipitazioak, guztira, 800 mm-tik beherakoak izan ohi dira. 800 mm-tik 500 mm-ra bitartekoak badira, moderatutzat hartzen dira; eta 500 mm-tik beherakoak badira, urritzat.

– Banaketa irregularra dute. Uda lehorra izaten da, Azoreetako antizikloiaren ondorioz, iparrerantz egiten baitu urte-sasoi horretan. Udazkena eta udaberria dira euri ugarieneko sasoiak, Atlantikotik gertueneko eskualdeetan izan ezik, horietan neguan egiten baitu euri gehien.

– Prezipitazioak ekaitz moduan erortzen dira oso sarritan. Horrek lurzorua higatzen du landaredirik gabeko eskualdeetan.

• Tenperaturak aldatu egiten dira, latitudearen eta itsasoarekiko distantziaren arabera.

Klima mediterraneoaren barruan, hiru azpiklima bereizten dira: itsasaldekoa, kontinentala eta lehorra.

Klima ozeanikoa. Laredo.

Ariketak STEM, HKK

2.1 Itsasaldeko klima mediterraneoa

• Itsasaldeko klima mediterraneoaren eraginguneak honako hauek dira: Penintsulako kostalde mediterraneoa (SEa izan ezik), Penintsularen hegoaldeko kostalde atlantikoa, Balear uharteak, Ceuta eta Melilla.

• Prezipitazioak moderatuak edo urriak izaten dira (800-300 mm urtean).

– Penintsulako hegoaldeko kostalde atlantikoan, prezipitazioak ugariagoak izaten dira, zona horretan handiagoa baita Atlantikoko depresioen eragina (Penintsularen SWean eta Cádizeko golkoan eratutakoena, batik bat). Hortik datorkio izena aldaera klimatiko horri: klima mediterraneo subozeanikoa. Neguan edo udazken-neguan izaten dira prezipitazio gehien.

Mediterraneoaren kostaldean, prezipitazioak urriagoak dira, Atlantikoko depresioek hezetasuna galtzen baitute Penintsula eta kostalde mediterraneoarekiko paralelo dauden mendikateak zeharkatzean. Udazkenean egiten du euri gehien, Mediterraneoko ur beroen eta askoz arinago hozten den lehorreko lurren arteko kontrasteak eragiten dituen ekaitzen ondorioz. Europatik datozen ekialdeko aire-masek ere eragiten dituzte prezipitazioak, kostaldeko mendikateetan gora egiten dutenean; bai eta zorrotada-korrontea latitudez jaisten hasteak ere, horrek tanta hotza eta altuerako aire hotza eragiten baititu.

• Tenperaturei dagokienez, anplitude termikoa moderatua izaten da (12  "C-15"/16 "C), Mediterraneoko giro epela dela medio. Uda beroa izaten da (22 "C-ko batez besteko tenperatura, edo hortik gorakoa) eta negua, berriz, leuna (hilabete hotzenean ere, batez besteko tenperatura ez da 10 "C-tik beherakoa izaten).

26 Egin Castellóko klimograma, eta komentatu.

Itsasaldeko klima mediterraneoa. Sagunto.

2.2 Klima mediterraneo kontinentala

• Klima mediterraneo kontinentalaren eraginguneak Penintsularen barnealdea hartzen du, Ebro ibaiko haranaren erdialdea izan ezik.

• Prezipitazioak moderatuak edo urriak izaten dira (urtean 800-300 mm). Zertxobait handiagoak dira Penintsularen barnealdeko mendebaldeko eremuan.

Penintsularen mendebaldeko sektorean, prezipitazioak ugariagoak dira, Atlantikoko depresioak sarriago igarotzen baitira hor. Neguan edo udazken-neguan egiten du euri gehien.

– Gaztelako eta Ebro ibaiko sakonuneen erdialdean, prezipitazioak urriagoak dira, eskualde horiek mendi artean baitaude. Urtaro ekinokzialetan izaten da euri gehien, batez ere udaberrian, sasoi horretan neguko antizikloiak ahuldu egiten baitira tenperaturak gora egitean. Neguko antizikloi horiek, hain zuzen, lurzoruaren hoztasunak eragiten ditu, eta bigarren mailako prezipitazio-minimoak ekarri ohi dituzte neguan.

• Tenperaturei dagokienez, anplitude termikoa handia da (16 "C-tik gorakoa), itsasoaren eraginik eza dela eta. Alde termikoen arabera, hiru azpiklima bereizten dira:

– Iparraldeko goi-lautadan eta Guadalajarako, Terueleko eta Cuencako lur garaietan uda freskoak (22 "C-tik azpiko batez besteko tenperaturak) eta negu hotzak izaten dituzte (hilabete hotzenean, batez besteko tenperatura 6 "C-tik beherakoa da), eta sarritan izaten dira izotzaldiak eta lainoak. – Hegoaldeko goi-lautadan eta Ebro ibaiko haranaren ertzetan, udak beroak izaten dira (22 "C-ko batez besteko tenperatura, edo hortik gorakoa), eta neguak, berriz, hotzak, baina izotzaldi gutxiagokoak.

Extremaduran eta Andaluziako barnealdean, oso uda beroak dituzte, eta negu leunak (hilabete hotzenean, 6 "C-10 "C-ko batez besteko tenperatura).

Klima mediterraneo kontinentala. Cabañerosko Parke Nazionala, Ciudad Real.

27 Egin Alburquerqueko (Badajoz)

2.3 Klima mediterraneo lehor, subdesertiko edo estepakoa

• Klima mediterraneo lehor, subdesertiko edo estepakoaren eraginguneak Iberiar penintsularen SEa eta Ebro ibaiko haranaren erdialdea hartzen ditu.

• Prezipitazioak oso urriak dira (urtean 300-150 mm).

– SEan, hiru kausak eragiten dute idortasuna: batetik, Mendikate Betikoak Atlantikoko depresioetatik babesten du eskualdea; bestetik, Mediterraneoko depresioak nekez iristen dira bertaraino; eta, azkenik, sarriak dira Afrikatik datozen aire-masak. Gibraltarko itsasartetik datozen depresioek eta Alborango itsasoan noizbehinka eratzen direnek soilik eragiten dituzte prezipitazioak. Gata lurmuturrean, basamortuko klima dute, urteko prezipitazioak 150 mm-tik beherakoak baitira.

– Ebro ibaiko haranaren erdialdean, eskualdea mendi artean egoteak eragiten du idortasuna. Mendien eraginez, Pirinioetan gora egiten duten iparraldeko aire-masak, Iberiar sistemara iristen diren Atlantikoko depresioak eta Kataluniako kostaldeko mendikatean gora egiten duten Mediterraneoko airemasak lehortu egiten dira Ebro ibaiko haranean behera jaisten direnean.

• Tenperaturak aldatu egiten dira latitudearen eta itsasoarekiko distantziaren arabera; eta, hala, bi eremu bereizten dira:

SEko estepa beroa, urtean, batez beste, 17 "C-18 "C inguruko tenperaturak eta oso negu leunak dituena (batez besteko tenperatura ez da 10 "C-tik jaisten).

SEko barnealdeko (Gaztela-Mantxaren ekialdea eta Albacete) eta Ebro ibaiko haranaren erdialdeko estepa hotza, urtean, batez beste, 17 "C- tik beherako batez besteko tenperaturak eta negu moderatu edo hotzak dituena (batez beste, 6 "C-10 "C bitartekoak, eta 6 "C-tik beherakoak, hurrenez hurren).

28 Egin San Javierreko (Murtzia) klimograma, eta komentatu.

Klima mediterraneo subdesertikoa. Errege Bardea.

2.4 Mendialdeko klima

• Mendialdeko klimaren eraginguneak 1 000 m-tik gorako altitudea duten mendiko lurraldeak hartzen ditu.

• Klima horren ezaugarriak altitudearen araberakoak dira: altitudean gora egin ahala, prezipitazioak ugariagoak dira, eta tenperaturak, hotzagoak. Urtean 1 000 mm-tik gorako prezipitazioak izan daitezke, eta batez besteko tenperaturak 10 "C-tik beherakoak izaten dira. Neguak hotzak dira, eta elurra maiz egiten du. Nolanahi ere, aldeak daude mendien artean, bakoitzaren klima-zonaren eta latitudearen arabera.

a) Klima ozeanikoaren eraginpeko mendietan (Galizia-Leongo mendigunea, Kantauriar mendikatea, Pirinioetako mendebaldea), mendialdeko klimaren berezko ezaugarriak izaten dira 1 000 metrotik gorako altitudean. 1 000 mm-tik gorako prezipitazioak dituzte, eta ez dago hilabete lehorrik. Urteko batez besteko tenperatura baxua da (10  "C-tik beherakoa); negua hotza da (batez besteko tenperaturak 0 "C-tik gertukoak edo hortik beherakoak), eta uda, berriz, freskoa (batez besteko tenperatura ez da 22 "C-tik gorakoa izaten).

b) Klima mediterraneoaren eraginpeko mendietan eta hegoalderagoko latitudeetan daudenetan, altitude handiagoa behar izan daiteke mendialdeko klimaren berezko ezaugarriak izateko. Hala, 1 000 eta 1 500 metroko bitartean, 1 000 mm-tik beherako prezipitazioak izan daitezke, eta hilabete bat edo bi lehor udan (lau ere izan daitezke Mendikate Betikoetan, altitudeak ez baitu hegoaldeko latitudeak eragindako goi-presioen nagusitasuna).

Batez besteko tenperatura 10 "C-tik gorakoa izan daiteke; negua ez da hain gogorra (hala ere, batez besteko tenperaturak 6 "C-tik beherakoak dira), eta uda beroa izan daiteke (22 "C-tik gorako batez besteko tenperatura).

29 Egin Canfranc-eko (Los Arañones) klimograma, eta komentatu.

CAPILEIRA (Granada)

El Escudo mendatea.

Capileira.

Ariketak STEM, HKK

3. KANARIETAKO KLIMA SUBTROPIKALA

Kanaria uharteek klima propioa dute, klima subtropikala, lurralde hori zenbait faktore bereziren eraginpean baitago:

• Kanariak kokapenez hegoaldean daude, Kantzer tropikotik eta Afrikako kostaldeetatik gertu, eta horrek era askotako eraginak egotea dakar. Azoreetako antizikloia eta NEko alisio-haizeak dira nagusi, eta Kanariek urte guztian tenperatura leunak izatea eragiten dute. Antizikloia lekuz aldatzearen ondorioz, Atlantikoko depresioak sartzen dira neguan, eta aire sahararra udan.

• Kanarietako korronte hotzak, uharteen eta Afrikaren artean sortzen denak, latitudez dagokiena baino gehixeago hozten ditu itsasgaineko urak, eta horrek airearen egonkortasuna areagotzen du udan.

• Erliebeak tenperatura jaitsarazten du, eta haren orientazioak prezipitazio eta hodei ugari (hodei-itsasoa) eragiten ditu alisioaren haizealdeko isurialdean.

Faktore horien eraginez, Kanarietako klimak ezaugarri hauek ditu:

a) Zona beheretan, prezipitazioak oso urriak dira. Mendebaldeko uharteetan, urteko prezipitazio-kopurua 300 mm eta 150 mm artekoa da (klima subdesertiko edo estepakoa); eta Lanzaroten, Fuerteventuran eta Kanaria Handiko lur behereetan, berriz, urteko prezipitazioak ez dira 150 mm-ra iristen (basamortuko klima). Balio txiki horien arrazoia da eremu horretan Azoreetako antizikloia nagusi dela. Neguan izaten dira euri-kantitate erlatibo handienak, depresio atlantikoen ondorioz. Tenperaturak beroak dira urte osoan, ez baitago 17 °C-tik beherako batez besteko tenperatura duen hilik. Beraz, anplitude termikoa oso txikia da (8 °C-tik beherakoa).

b) Erdi-mailako zonetan (600 eta 1 500 m bitarteko lurraldeak), prezipitazioak ugaritu egiten dira, eta, alisioaren haizaldeko isurietan, 1 000 mm-koak izan daitezke. Tenperaturek, aldiz, behera egiten dute.

c) Tenerifeko eta la Palmako zona garaienetan, hodei-itsasotik gorakoetan (1 500 m-tik gora), prezipitazioak urritu egiten dira —400/500 mm-tik beherakoak izaten dira—, eta batez besteko tenperatura txikiagoa da, 10 °C-tik beherakoa. Beraz, elurra ere egin dezake neguan.

PLAYA DEL INGLÉS. MASPALOMAS (Kanaria Handia) (45 m)

Maspalomas. Kostaldean dago eta basamortuko klima du, hilabete guztiak lehorrak izanik. Urteko prezipitazioak 150 mm-tik beherakoak dira, eta tenperaturak beroak dira urte osoan; beraz, anplitude termikoa oso txikia da.

Tijarafe. Erdi-mailako lurretan dago, eta altitudearen eragina du: idortasuna sei hilabetez dago; prezipitazioak handiagoak dira; eta neguko eta udako tenperaturak, berriz, txikiagoak.

30 Egin San Sebastián de La Gomeraren klimograma, eta komentatu.

Izaña. Hodei-itsasoen gainetik dago. Prezipitazioak urriak dira —ez dute 400/500 mm-ko langa gainditzen—, eta batez besteko tenperatura 10 "C-tik beherakoa da, negu hotzaren eta uda freskoaren ondorioz.

Ariketak STEM, HKK

Klimaren eragina eta arriskuak

Klimak eragina du natura-inguruneko beste elementu batzuetan eta giza jardueretan, eta hondamendiak gertatzeko arriskua dakar berekin.

1. KLIMAREN ERAGINA

1.1 Natura-ingurunean

• Erliebean. Klimaren elementuek egitura geologikoei eragiten diete eta erliebearen formak eratzen dituzte, materialen higaduraren, garraioaren eta sedimentazioaren bidez.

• Uretan. Prezipitazioek eta lehortasunak eragina dute ibaien emarietan eta emari horiek urtean izaten dituzten gorabeheretan ere. Tenperaturek, berriz, zerikusia dute uraren lurrunketarekin.

• Landaredian. Klimak eragina du eratzen diren landaredia-formazioetan —zuhaitzak, zuhaixkak, belarrak—, lurraren landare-estalduran —jarraitua edo sakabanatua— eta landarediak espazioan duen banaketan.

• Lurzoruan. Klima da lurzoruaren eraketan eragiten duten faktore nagusietako bat, tenperaturak eta prezipitazioek arroka ama edo lurzoruaren substratu minerala aldatu eta eraldatzen baitute.

Halaber, klimak eragina du lurzoruaren zenbait ezaugarritan, hala nola lodieran eta azidotasunean.

1.2 Giza jardueretan

• Klimak eragina du populaketan eta habitatean. Aukeran, jendea ez da klima txarreko eremuetan bizi (mendialdeak, muturreko lehorreko eremuak...). Habitatari dagokionez, plubiositate handiko eremuetan, etxe tradizionalen estalkia inklinatua izaten da, eta prezipitazio urri eta irregularreko eremuetan, berriz, laua izaten da.

• Eragin nabarmena du nekazaritzan, labore bakoitzak klima-baldintza jakin batzuk behar baititu. Espainiako lurraldearen zati handi batean, baldintza horiek ez dira oso egokiak: tenperaturei dagokienez, muturrekoak izaten dira zenbaitetan (izotzaldiak edo bero-boladak), eta prezipitazioak, berriz, urriak eta irregularrak dira, eta, sarritan, modu kaltegarrietan erortzen dira (ekaitzak, txingorra...).

Nolanahi ere, badaude tenperatura leuneko eremuak, eta, hor, errentagarritasun handiko nekazaritza-ekoizpenak lortu daitezke.

• Energia-iturri berriztagarriak eta garbiak ematen dizkigu. Haizeari eta intsolazio handiari esker, elektrizitatea ekoitz daiteke zentral eolikoetan eta eguzkizentraletan. Eta Iberiar penintsulako prezipitazio ugariek ibai emaritsu eta erregularrak elikatzen dituzte, hidroelekrizitatea ekoizteko baliatzen direnak.

• Eragina du hirugarren sektoreko zenbait jardueratan. Izotzaldiak, prezipitazio bortitzak eta lainoa kaltegarriak dira garraiorako. Baina zenbait turismo mota kliman oinarritzen dira: eguzki- eta hondartza-turismoa, eta elur-turismoa.

Ariketak

KD, HKK, STEM, KAKK

31 Interneten, lortu klimak natura-ingurunean eta giza jardueretan duen eraginari buruzko irudiak. Gero, idatzi azalpen-oin bat irudi bakoitzerako.

Klima hezeak eragina du landaredian (basoa eta larrediak), etxeetan (bi isuriko teilatuak) eta lehen sektoreko ekonomia-jardueretan (abeltzaintza eta baso-ustiapena).

2. ARRISKU KLIMATIKOAK ETA HAIEN PREBENTZIOA

a) Arrisku klimatiko ohikoenak uholdeak eta lehorteak dira.

• Uholdeak urek normalean hartzen ez dituzten eremuak okupatzea da. Denbora laburrean eroritako prezipitazio bizien ondorioz gertatzen dira, edo elurra bizkor urtzearen ondorioz. Mediterraneo eta Kantauri itsasoen fatxadetan gertatzen dira, batez ere, mendiak kostaldetik gertu daudelako (horrek prezipitazio orografikoak errazten ditu), eta ibai-arroak txikiak eta malda handikoak direlako. Neurri txikiagoan eragiten dute Iberiar penintsulako SWeko lurraldeetan, eta SWeko ekaitzen ondorioz gertatu ohi dira. Uholdeek kalteak eragiten dituzte gizakien eta animalien bizitzan; lurzorua higatzen dute; kalteak eragiten dituzte uztetan, etxebizitzetan eta azpiegituretan (zubiak, errepideak, trenbideak), eta etenak hornikuntza hidroelektrikoan.

Espainiak sistema automatiko bat du uholdeei buruz ohartarazteko. Administrazio publikoek, berriz, uholde-arriskuen ebaluazio- eta kudeaketa-planak egin behar dituzte. Besteak beste, honelako neurriak aplikatzen dituzte: ibilguen leheneratze hidrologiko-forestala, lurraldearen antolamendua, uraldiak iragartzea, babes zibila, eta uholde-eremuen kartografia.

• Lehorteak behin-behineko defizit plubiometriko luzeak dira, lurralde bateko batez besteko prezipitazioekiko. Espainian, latitudearen ondorioz gertatzen dira, erraztu egiten baitute antizikloiak denbora luzez egotea, Penintsulako hegoaldean eta hego-ekialdean, Balearretan eta Kanarietan, batik bat.

Natura-ingurunean, lehorteak gertatzean, ibaien emaria jaisten da, emari ekologikoaren azpitik, eta aintziren eta akuiferoen mailak behera egiten du; elementu kutsatzaileen kontzentrazioak gora egiten du uretan; basoak narriatzen dira, eta sute-arriskuak gora egiten du; eta lurzoruaren higadura areagotzen da. Giza jarduerei dagokienez, lehorteen ondorioz, uztak galtzen dira, uraren hornidurarik eza eta murrizketak izaten dira, eta ekoizpen hidroelektrikoak behera egiten du. Arazo horri aurre egiteko, lehorteen aurkako plan bereziak sortu dira. Planetan proposatutako neurrietako bat uraren eskuragarritasuna areagotzea da, eta, horretarako, ura aurreztea, araztutako ura berrerabiltzea eta ura gatzgabetzea.

b) Beste arrisku klimatiko batzuk dira txingorra, tximista ugariko ekaitzak, hotz-boladak, elur-ekaitzak, bero-boladak eta haize-ekaitzak.

haize-ekaitzak

Lehorteak

aire artikoa Galernak

Ariketak STEM, KD, HKK, KPSII, HK, EK

32 Azaldu maparen legendan ageri diren arrisku klimatikoen kausak.

33 Bildu Espainian gertatutako hondamendi klimatikoei buruzko albisteak eta irudiak. Bakoitzean, adierazi data, lekua, kausak eta ondorioak.

34 Ikertu ea zer-nolako eragina duen klima-aldaketak arrisku klimatikoetan.

35 Kontsultatu Aemeten webgunea (aemet.es) eta azaldu nola ematen duten alerta meteorologikoen berri.

Mendebaldeko eta ipar-mendebaldeko

Lehortea Entrepeñasko urtegian.

Uholdeak Orihuelan, Alacant (2019). Hain zuzen ere, tanta hotz baten ondorioz gertatu zen, euriek Segura ibaiak gainezka egitea eragin baitzuten.

Unitatearen laburpena

Espainiako klima-aniztasuna

Klimaren faktoreak

• Geografikoak: latitudea eta kokapena, itsasoaren eragina eta erliebea.

• Termodinamikoak: altueran, zorrotada-korrontea; gainazalean, ekintza-zentroak, aire-masak eta fronteak.

Bi hauen konbinazioak eragina: Hauek eragiten dituzte:

Zenbait eguraldi mota

• Nkoa: hotz-bolada.

• NEkoa: oso hotza eta lehorra.

• NWekoa: hotza eta euritsua.

• Wekoa: fronte ugari.

• SWekoa naiz Skoa: SWeko nahiz Sko denboralea.

Ozeanikoa

• Prezipitazio ugari eta erregularrak: + 800 mm.

• Kostaldeko tenperaturak anplitude termiko txikikoak dira, itsasoaren eraginez; barnealdean, berriz, anplitude termiko moderatukoak dira.

• Ekoa: Levanteko denboralea.

• Tanta hotza: prezipitazio biziak.

• Eguraldi bero eta egonkorra.

• Bero-bolada.

• Udako eguraldi ekaiztsua.

Mediterraneoa

• Prezipitazio moderatuak, edo urriak eta irregularrak, 800 mm-tik beherakoak.

• Tenperatura aldakorrak, latitudearen eta itsasoarekiko distantziaren arabera.

Motak:

Itsasaldekoa

• Prezipitazioak: 800-300 mm.

• Anplitude termiko moderatuko tenperaturak, itsasoaren eraginez (12 "C-15/16 "C); uda beroak.

Klimaren elementuak

• Intsolazioa eta hodeitza; airearen tenperatura; hezetasuna; presio atmosferikoa eta haizea; prezipitazioak; lurrunketa, ebapotranspirazioa eta idortasuna.

• Ozeanikoa: Galizia eta Kantauri itsasoko ertza.

• Mediterraneoa: Penintsulako beste eskualde guztiak, Balearrak, Ceuta eta Melilla.

• Mendialdekoa.

• Kanarietako klima subtropikala.

Ezaugarriak

Mendialdekoa

• 1 000 mm-tik gorako prezipitazioak.

• 10 "C-tik beherako batez besteko tenperatura.

• Negu hotzak (zenbait hilabetetan, 0 "C ingurukoak edo hortik beherakoak).

Kontinentala

• Prezipitazioak: 800-300 mm.

• Anplitude termiko handiko tenperaturak (16 "C-ko anplitudea edo hortik gorakoa), itsasoaren eraginik ez baitago.

• Eragina du natura-ingurunean (erliebea, urak, landaredia, lurzorua) eta giza jardueretan (populaketa, nekazaritza, energia, garraioa, turismoa).

Kanarietakoa

• Oso prezipitazio urriak zona behereetan.

• Zona behereetan, tenperatura beroak urte guztian, altuerarekin jaitsi egiten direnak, eta anplitude termiko txikia.

Lehor subdesertikoa

• 300 mm-tik beherako tenperaturak.

• Tenperatura aldakorrak, latitudearen eta itsasoarekiko distantziaren arabera.

• Arriskuak sortzen ditu: uholdeak, lehorteak eta beste batzuk (txingorra, ekaitzak, hotz-boladak, elur-ekaitzak, bero-boladak, haize-ekaitzak).

Zenbait klima mota

Mapa meteorologikoei buruzko iruzkinak egitea

1. Gainazaleko eguraldi-mapa

Gainazaleko eguraldi-mapak atmosferak une jakin batean, mapan bertan adierazten den datan, zer egoera duen irudikatzen du. Horretarako, presio atmosferiko bereko puntuak lotzen dituzten isobara izeneko lerroak erabiltzen dira. Mota horretako mapen iruzkinak egiteko, fitxa honetan proposatzen den gidoia hartu daiteke eredutzat.

Gainazaleko eguraldi-mapei buruzko iruzkina egiteko fitxa

1. Maparen ezaugarri orokorrak

2. Ekintzazentroen eta fronteen analisia

• Mapa meteorologikoa, atmosferak gainazalean duen egoera irudikatzen duena.

• Eragingunea: normalean, Atlantikoaren ekialdea, Europaren mendebaldea eta Afrikaren iparraldea.

• Kokatu eta identifikatu antizikloiak (isobaren balioa 1 016 mbar-etik gorakoa) eta depresioak (isobaren balioa 1 016 mbar-etik beherakoa). Adibidez: Azoreetako antizikloia, Islandiako depresioa (ikusi ekintza-zentroei buruzko mapa, 68. orrialdean).

3. Espainiako eguraldiaren iragarpena (mapan ageri den datari erreparatu behar zaio)

3.1. Zehaztu lurraldeak oinarrizko egoeran edo fluxuzko egoeran dauden.

• Oinarrizko egoera: lurraldea (Iberiar penintsula, Balearrak edo Kanaria uharteak) antizikloien zein depresioen zuzeneko eraginpean dago.

• Fluxuzko egoera: lurraldea adbekzioen edo airemasen lekualdatzeen eraginpean dago. Halakoetan:

– Zehaztu fluxuaren ibilbidea: Ai, Ak, Pi, Pk, Ti, Tk. (ikusi 69. orrialdeko mapa). Horretarako, gogoratu, antizikloien kasuan, airea erlojuaren orratzen noranzkoan biratzen dela isobaren inguruan, eta erlojuaren orratzen aurkako noranzkoan, berriz, depresioen kasuan

3.2. Prezipitazioen iragarpena.

• Eguraldi lehor eta egonkorra kasu hauetan:

– Oinarrizko egoera antiziklonikoa.

– Jatorri kontinentaleko aire-masen fluxua, beren bidean batere aldatzen ez direnena (ibilbide kontinentala).

– Itsasaldetik datozen aire-masen fluxua, beren bidean egonkortzen direnena (iparralderantz jotzean, oinarritik hozten dira).

3.3. Tenperaturen iragarpena.

• Beroak. Udan, lurraldea hauen eraginpean dagoenean:

– Antizikloi subtropikalen (Azoreetakoa edo Saharakoa) zuzeneko eraginpean.

– Hegoaldeko edo SWeko fluxuen eraginpean.

• Freskoak edo moderatuak.

– Udan, iparraldeko fluxuak iristean.

– Beste urtaroetan, mendebaldeko, hegoaldeko naiz SWeko fluxuak iristean.

3.4. Haizearen iragarpena.

• Maparen data eta iturria, haren berri izanez gero.

• Informazioa erakusteko modua: oro har, presio atmosferiko bereko puntuak lotzen dituzten isobara izeneko lerroen bidez.

• Kokatu fronteak geografikoki, eta adierazi beroak edo hotzak diren eta, hala egin behar bada, zer depresiorekin lotuta dauden.

• Adierazi fronteak aktiboak (eremu bero zabala), ez oso aktiboak (eremu bero estua) edo okluituak diren.

Azaldu jatorrizko zer ezaugarri dituzten airemasek, tenperaturari eta hezetasunari dagokienez: oso hotza, hotza edo beroa (aire-masa artikoa, polarra edo tropikala den kontuan hartuta); eta hezea edo lehorra (itsasaldetik ala kontinentetik datorren kontuan hartuta). (Ikusi 69. orrialdeko mapa).

– Aintzat hartu aire-masek Espainiara iritsi bitarterainoko bidean izan ditzaketen aldaketak (hoztu eta egonkortu; edo berotu, hezetu eta ezegonkortu).

• Eguraldi ezegonkorra, euria eta lurra, kasu hauetan:

– Depresioen eragin zuzena.

– Fronteak. Bi fronteko depresioek ondorio hauek eragiten dituzte beren igaroan: fronte beroaren aurreko sektore hotzak, eguraldi egonkorra; fronte beroak, hodeiak eta prezipitazio meheak, egun guztia iraun dezaketenak; bi fronteren arteko sektore beroak, hodeiak; fronte hotzak, prezipitazio biziak; osteko sektore hotzak, eguraldi aldakorra (ostarteak nahiz ezegonkortasun-euriak).

• Hotzak. Neguan, lurraldea hauen eraginpean dago:

– Penintsulako antizikloi termikoaren zuzeneko eraginpean.

Atlantikoko antizikloiek dakartzaten Nko eta NWeko fluxuen eraginpean.

– Erdialdeko Europako antizikloiak dakartzan NEko fluxuaren eraginpean.

Kasu horietan, elurra (airea hezea bada) edo izotza (airea lehorra bada) egin ditzake.

Ekintza-zentroetako isobarak zenbat eta elkarri lotuago egon, haizearen indarra orduan eta handiagoa izango da.

2. Altuerako eguraldi-mapa

Isohipsek osatzen dituzte altuerako eguraldi-mapak: altuera bereko puntuak presio jakin bat oinarri hartuta (500  mbar, normalean) lotzen dituzten lerroek, alegia. Gidoia:

Altuerako eguraldi-mapei buruzko iruzkinak egiteko fitxa

1. Maparen ezaugarri orokorrak

• Atmosferaren egoeraren mapa. Presioa: 500 mbar.

• Informazioa erakusteko modua:

– Isohipsak edo altuera bereko puntuak lotzen dituzten lerro jarraituak, 500 mbar-eko presiorako. 40 m-tik 40 m-ra bitarteko tarteetan irudikatzen dira, edo 60 m-tik 60 m-rako bitartekoetan, 5 560 m-tik gora (hori da 500 mbar-etarako batez besteko altuera). Batzuetan, sinplifikatzeko, zenbakiaren lehen 5a kentzen da. Adibidez: 564 m ageri da, 5 564 m ageri ordez.

– Isotermak edo altueran tenperatura bera duten puntuak lotzeko lerroak (trazatu eten baten bidez edo kolore gorriz irudikatzen dira, eta ez dira beti egoten mapetan).

• Kokatu zorrotada-korrontea. Honela bereizten da mapan: isohipsak oso gertu ageri dira elkarrengandik, eta paraleloak dira, eta isotermen balioa –28 °C/–29 °C ingurukoa da.

• Zehaztu zorrotada-korrontearen ibilbidea:

– Zonala: mendebaldetik ekialderanzko norabidean zirkulatzen du, oso izur suabeak eginez. Mota horretako ibilbideetan, korronteak 150 km/h-tik gorako abiadura bizian zirkulatzen du.

– Uhin-korrontea: izur sakonak deskribatzen ditu, dortsal edo gailur antiziklonikoak eta depresioharan edo -askak eratzen dituztenak. Halakoetan, korronteak askoz mantsoago zirkulatzen du.

• Korronteak ibilbide zonala eginez zirkulatzen duenean, bat egiten du, gainazalean, fronte polarrarekin eta haiek dakartzaten depresioekin: ibilbidearen ezkerraldean, depresioak uzten ditu, eta eskuinaldean, berriz, antizikloiak.

• Korronteak izurrak eginez zirkulatzen duenean, antizikloi dinamikoak eragin ditzake gainazalean bere gailurrekin bat egitean, eta depresio dinamikoak, berriz, bere askekin bat egiten duenean. Azken horiek korronte nagusitik askatzeak tanta hotz izeneko depresio bortitz katastrofikoa eragiten du.

2. Mapan ageri diren elementuen analisia

3. Altuerako eguraldiaren eta gainazalekoaren arteko erlazioa

Klimogramak eta haiei buruzko iruzkinak egitea

Leku jakin batean urtebetean izandako batez besteko tenperaturak eta hileko prezipitazioak adierazteko, klimograma edo diagrama onbrotermiko izeneko grafikoak erabiltzen dira.

Paper milimetratuan, ardatz horizontal bat marrazten da, eta haren ezkerrean nahiz eskuinean, berriz, ardatz bertikal bat.

• Ardatz horizontalean, urteko hamabi hilabeteak adierazten dira. Hilabetearen hasierako letra tarte bakoitzaren erdian ipini behar da.

• Ezkerreko ardatz bertikalean hileko batez besteko tenperaturak adierazten dira puntuz banatuta, tarteen artean bosnakako proportzioa gordez: 0 "C, 5 "C, 10 "C... Puntua hilabete bakoitzari dagokion tartearen erdian jarri behar da. Tenperatura 0 "C-tik jaisten bada, tenperaturen ardatz bertikala luzatu egin behar da hilabeteen lerro horizontalaren azpitik. Eskuineko ardatz bertikalean hileko batez besteko prezipitazioak adierazten dira barren bidez. Tenperaturak adierazteko tarteak zenbatekoak egin ditugun, halako biko tarteen bidez eman behar dira prezipitazioak: 0 mm, 10 mm... Barrak hilabete bakoitzari dagokion tarte osoa bete behar du.

• Klimograma osatzeko, jarri izenburua, adierazi altitudea, urteko batez besteko tenperatura (hileko tenperaturen batezbestekoa) eta prezipitazioen guztizkoa (hileko prezipitazioen batura). Datuak non lortu diren ere adierazi behar da, horren berri izanez gero.

Espainiako klimak sailkatzeko eta haiei buruzko iruzkinak egiteko fitxa

• Urtebetean izandako batez besteko tenperaturen eta hileko prezipitazioen banaketa adierazten dituen grafikoa.

• Datuak non lortu diren, horren berri izanez gero.

• Klimograma zer lekuri dagokion eta leku horrek zer altitude duen, horren berri izanez gero.

2.1. Urteko guztizkoak Oso ugariak: > 1 000 mm Mendialdeko klima.

Ugariak: > 800 mm

Moderatuak (800-500 mm) edo urriak (500-300)

Oso urriak: < 300 mm

Oso-oso urriak: < 150 mm

Klima ozeanikoa.

Itsasaldeko klima mediterraneoa edo mediterraneo kontinentala. Klima mediterraneo subdesertikoa edo estepakoa.

Basamortuko klima.

Erregularrak: hilabete lehorrik gabe. Klima ozeanikoa.

• Adierazi ezaugarriak, urtean zenbat hilabete lehor dauden kontuan hartua (30 mm-tik beherako prezipitazioak).

• Adierazi prezipitazio ugarieneko eta urrieneko prezipitazioak.

Dezente erregularrak: gehienez, 2 hilabete lehor.

Irregularrak: 2 hilabete lehor baino gehiago.

Oso irregularrak: 7 hilabete lehor baino gehiago.

Klima ozeanikoa, klima mediterraneo kontinentaleranzko trantsizioko klima

Kostaldeko klima mediterraneoa edo mediterraneo kontinentala.

Klima mediterraneoa, subdesertikoa edo estepakoa.

1. Klimogramak egitea

1. Ezaugarri orokorrak

2. Prezipitazioen analisia

2.2. Banaketa

2.3. Forma

Euria edo elurra. Neguko hilabeteetako batez besteko tenperatura 0 "C-koa edo hortik beherakoa denean egin dezake elurra.

2. Iruzkina

3. Tenperaturen analisia

3.1. Urtebeteko batez besteko tenperatura

Hotza: < 10 "C. Mendian.

Freskoa: 10 "C eta 12,5 "C artean. Iparraldeko latitudea, itsasoaren eraginik gabea (iparraldeko goi-lautada).

Moderatua: 12,5 "C eta 15 "C artean.

Kantauri itsasoko kostaldea. Ebro ibaiko haranaren ertzak. Hegoaldeko goi-lautada, Extremadura eta Andaluziaren ekialdea izan ezik.

Epela: 15 "C eta 17 "C artean. Ebro ibaiko haranaren erdialdea. Extremadura.

Beroa: > 17 "C. Guadalquivirreko haranaren erdialdea. Kostak: Mediterraneokoa Penintsularen hegoaldeko Atlantikokoa.

Kanariak (zona garaiak izan ezik)..

3.2. Anplitude termikoa Kostaldean: 15 - 16 "C. Oso txikia: < 8 "C: Kanariak.

Txikia: 9 "C eta 12 "C artean: Kantauri itsasoko kostaldea.

Moderatua: 12 "C eta 15-16 "C artean: Kostalde mediterraneoa eta Penintsularen hegoaldeko Atlantikokoa.

4. Idortasunaren analisia

Barnealdean: > 16 "C.

Handia: 16-18 "C.

Oso handia: 18 "C-tik gora.

3.3. Udako tenperatura Beroa: batez besteko tenperatura ≥ 22 "C duen hilabete bat edo beste. Freskoa: hilabete bakar bat ere ez batez besteko tenperatura ≥ 22 "C duena.

3.4. Neguko tenperatura

Leuna: hilabete hotzeneko batez besteko tenperatura ≥ 10 "C.

Moderatua: hilabete hotzeneko batez besteko tenperatura 10 "C eta 6 "C artekoa.

Hotza: hilabete hotzeneko batez besteko tenperatura 6 "C eta –3 "C artekoa.

4.1. Hileko idortasuna Gaussen indizea: hilabete bat idorra da, baldin eta: 2T "C ≥ P mm

4.2. Idortasun orokorra

De Martonne-n indizea: Prezipitazioak, guztira

Urteko b.b. tenperatura + 10

0-2 hilabete idor: klima ozeanikoa.

Bi hilabete idor baino gehiago: klima mediterraneoak.

0-5: basamortukoa.

5-10: estepakoa.

10-20 erdilehorra.

20-30: erdihezea.

30etik gora: hezea.

5. Klimaren sailkapena Prezipitazioak, tenperaturak eta idortasuna aztertu ondoren, bi alderdi hauek finkatu behar dira:

• Klima mota: ozeanikoa, mediterraneoa, mendialdekoa edo Kanarietakoa.

• Faktore geografiko-atmosferikoak: latitudea, erliebea, itsasoarekiko distantzia, antizikloiak, depresioak eta fronteak.

6. Klimaren kokapen geografikoa

7. Klimaren eragina naturaingurunean eta giza jardueretan

Klima mota zehaztu ondoren, geografikoki kokatu behar da, bi faktore hauek kontuan hartuta:

• Anplitude termikoa (klima mota hori kostaldekoa ala barnealdekoa den adierazten du).

• Neguko eta udako tenperaturak (latitudez iparraldekoa ala hegoaldekoa den adierazten dute).

Azkenik, aztergai hartutako klima mota horrek natura-ingurunean edo giza jardueretan zer-nolako eragina duen azter daiteke:

• Natura-inguruneko elementuetan, hala nola landaredian, uretan eta lurzoruan.

• Giza jardueretan, hala nola populaketan, nekazaritzan, energia-ekoizpenean eta turismoan.

Landu ikasitakoa

Kontzeptuak definitzea HKK

1 Eman kontzeptu hauen definizio labur eta zehatza: klima, zorrotada-korrontea, föehn efektua, aire-masa, frontea, depresioa, tenperatura, lainoa, haizea, klimograma.

Komentatu eta alderatu mapa meteorologikoak STEM, HKK

Eragingunea

Prezipitazioak

Guztira

Banaketa

Forma

Tenperaturak

Bitartea

Udakoak

Negukoak

Eguraldi-aniztasunari buruzko informazioa lortzea, komentatzea eta aplikatzea KD, EK, STEM, KAKK

4 Interneten, lortu zenbait eguraldi mota erakusten duten margolanen edo argazkien irudiak, eta adierazi eguraldi mota horiek azalduko lituzketen egoera meteorologikoak.

5 Deskargatu edo kontsultatu sakelako telefonoetarako edo tabletetarako zenbait aplikazio. Eguraldiaren zer elementuri buruz ematen dute informazioa?

Alderatu aplikazioak eta hautatu zure ustez onena dena. Arrazoitu erantzuna.

Gogoratu unitate honetako materiala zure portfoliorako aukeratu behar duzula.

Klimogramak egitea eta komentatzea, eta informazioaren balorazioa egitea HKK, STEM, KD

6 Egin eta komentatu klima hauei dagozkien klimogramak. Azken hirurak egiteko, erabili Interneten klimogramak automatikoki egiteko dauden txantiloi edo aplikazioetako bat. Aurretik, egiaztatu hautatzen duzun txantiloi edo aplikazioak klimogramak egiteko arauak betetzen dituela (unitateko II. teknikan azaldu dira).

Ikertzea ea zer ekarpen egiten duen Aemetek Garapen Jasangarrirako Helburuak lortzen laguntzeko. Ekarpen horren balorazioa egitea HKK, KD, HK, STEM

7 GJHak lortzeko, nazioarteko lankidetza eta herrialde bakoitzaren konpromisoa behar dira, maila guztietan (administrazio publikoak, enpresa pribatuak, gizarte-eragileak eta herritarrak). Munduko eguraldi-zerbitzuek helburu horiek lortzen laguntzen dute beren eguraldi- eta klima-zerbitzuen bidez.

Ikertu zer egiten duen Estatuko Meteorologia Agentziak —Aemet— GJHak lortzen laguntzeko. Egin erakunde horren lanaren balorazioa.

Informazio gehiago bilatzea, IKTak erabiliz KPSII, KD

8 anayaharitza.es Sakondu unitate honetako edukietan, webgunean dituzun baliabideak erabiliz.

Unitatean ikasitakoa berrikustea eta autoebaluatzea KPSII, KD

9 anayaharitza.es Egin ikasi duzunaren autoebaluazioa webgunean.

Euskadiko natura-ingurunea

1. LURRALDEA

Euskal Autonomia Erkidegoa (EAE edo Euskadi) Araba, Bizkaia eta Gipuz koa lurralde historikoek osatzen dute. Iberiar penintsularen iparraldean dago, Bizkaiko golkoaren eta Ebro ibaiaren haranaren artean. Lurraldeak triangeluitxura du, gutxi gorabehera, eta muga hauek ditu: iparraldean, Kantauri itsa soa; ipar-ekialdean, Frantzia; ekialdean, Nafarroa; hegoaldean, Errioxa; he go-mendebaldean, Gaztela eta Leon; eta mendebaldean, Kantabria.

Euskadiren azalera (7 238,8 km2) estatuko lurraldearen % 1,4 da, eta autonomiaerkidego txikienetako bat da (Kantabria, Errioxa eta Balear uharteak soilik dira txikiagoak). Eremu geografiko horren barruan, Kantabriako lurraldeak daude (Villaverde de Trucios, Enkarterrietan, Bizkaian), bai eta Gaztela eta Leonenak ere (Trebiñuko Konderria, Araban).

Muga geografikoak eta

Greenwich-eko meridianoa. "Europar" erreferentzia-sistema Penintsularako eta Balearretarako.

Kontsultatu taula eta adierazi Eus-

Itsasertzmendikateaaurreko

Kostaldekomendikateak

Hegoaldeko korridorea

Banalerroa

Mendebaldeko ibarrak eta mendilerroak

Arabako Lautada

Arabakomendilerroakerdialdeko

Trebiñuko arroa

Arabako Mendialdea

Arabako Errioxa

ToloñoJoar mendilerroa

B o rtziriak

EUSKAL AUTONOMIA ERKIDEGOKO

ERLIEBE-UNITATEAK

EUSKAL MENDIAK

IPARRALDEKO MENDILERROAK

Kostaldeko mendikateak

Itsasertz aurreko mendikatea

Bortziriak mendigunea

Hegoaldeko korridorea

BANALERROA

Banalerro kantaurikoamediterraneoa

BANALERROAREN HEGOALDEA

Arabako Lautada

Arabako erdialdeko mendilerroak

Trebiñuko arroa

Mendebaldeko ibarrak eta mendilerroak

Arabako Mendialdea

Toloño-Joar mendilerroa

EBROREN SAKONUNEA

Arabako Errioxa

bi unitate nagusi ditu: Euskal mendiak eta Ebroren sakonunea.

a) Euskal mendiak Pirinioen eta Kantauriar mendikateko Kantabriako sektorearen artean daude. Kareharrizko materialez eratuta daude, batez ere, Sekundarioan Pirinioetako hobiaren luzapen batean jaulki zirenak. Orogenesi alpetarrean, jalkin horiek tolestu ziren eta arku-itxurako egitura hartu zuten, Bizkaiko golkoarekiko paraleloan. Euskal mendien barruan, iparraldetik hegoaldera, zenbait unitate paralelo bereizten dira:

• Iparraldeko mendilerroak Pirinioaurreko barneko mendilerroen luzapenak dira eta kareharrizkoak dira. Altitude handiagoko kostalde aurreko mendikate baten egituran kokatzen dira, muino eta haran baxuagoz osatutako bi korridoreren artean, bat kostaldean (Higer lurmuturraren eta Zumaiaren artean), eta bestea hegoaldean. Ekialdean, Bortzirietako mendigunea dago, Pirinio axiala luzatzen duena, eta Paleozoikoko harriz osatuta dago.

• Isurialde atlantikoaren eta mediterraneoaren arteko banalerroko mendiak. Kareharrizkoak dira, eta erliebe karstikoko zenbait elementu eratu dituzte. Hor daude erkidegoko gailur altuenak: Aizkorri –1 523 m–, Gorbeia –1 481 m– eta Aralar –1 346 m–.

• Banalerroaren hegoaldean, hiru unitate daude. Batetik, Arabako Lautada Pirinio erdiko sakonunearen luzapena da, eta Tertziarioko eta Kuaternarioko materialez osatuta dago (margak eta buztinak). Bestetik, mendebaldeko haranak eta mendilerroak kareharrizkoak dira. Eta azkenik, hegoaldeko mendilerroak Pirinioaurreko kanpoko mendilerroen luzapenak dira, kareharrizkoak, eta bi mendi-eremuz osatuta daude: iparraldean, Arabako erdialdeko mendilerroak, eta, hegoaldean, Arabako Mendiak eta Toloñoko mendilerroak. Bien artean, Trebiñuko arroa dago, higaduraz eratua, litologia anitzekoa.

b) Ebroren sakonunea Arabako Errioxan dago. Erliebe pixka bat uhindua da, Tertziarioko eta Kuaternarioko materialez osatua (aintzirako kareharriak, margak, igeltsuak eta buztinak). Bestalde, plataforma tabularrak eta muino lekukoak daude, kareharri gogorrak azaleratutako lekuetan, bai eta ibai-terrazak ere, Ebroren ibaiertzetan.

Euskadiko kostaldea harritsua eta malkartsua da. Irtengune nagusiak Matxitxako lurmuturra, Pasaiako punta eta Higer dira. Sarguneak Bizkaiko golkoa eta kostaldearekiko elkarzut diren zenbait ibairen itsasadarrak dira: Irun, Pasaia, Oria, Deba eta Gernika.

Aizkorri mendia (1 523 m) isurialde atlantikoaren eta mediterraneoaren arteko banalerroan dago.

Ariketak

STEM, KPSII, HKK

2 Egin Euskadiko erliebe-unitateei buruzko laburpen-taula bat.

3 Erliebe-mapan, kokatu zure bizilekua eta adierazi zer unitate morfoestrukturalean dagoen, bai eta haren ezaugarri bereizgarrienak ere.

Arabako Errioxa Tertziarioko eta Kuaternarioko materialez eratutako eremu lau bat da.

Matxitxako lurmuturra (Bizkaia) Sollube mendiaren mendi-hegaleko muturra da.

3. KLIMA

3.1 Klimaren elementuak

Faktore geografikoek eta termodinamikoek (latitudea, kokapena, erliebea, itsasoarekiko hurbiltasuna eta aire-masak) eragina dute klimaren elementu nagusietan. Hori dela eta, Euskadin, zenbait eremu klimatiko bereizten dira.

a) Hodei ugari izaten dira, eta intsolazioa urria da. Zeru estaliko egunen ehunekoa urteko % 65etik gorakoa da lurraldeko leku gehienetan, Bizkaian eta Gipuzkoan, batik bat, baina Araban ere bai. Hain zuzen, Araba zeharkatzen duten mendilerroetan, iparraldeko itsas fluxuen hezetasuna kondentsatu egiten da, eta hodeiak sortzen dira barne-kubetetan (Arabako Lautada). Intsolazioa Ebroren sakonuneko Arabako lurraldean soilik da hodeitza baino handiagoa.

b) Tenperaturak, oro har, leunagoak eta anplitude termiko txikiagokoak dira kostaldean. Barnealdekoak muturrekoagoak dira, eta anplitude termiko handiagoa dute.

c) Prezipitazioetan, aldeak daude eremu batetik bestera. Bizkian, Gipuzkoan eta Arabako iparraldean ugariak dira, urtean 800 m-tik gorakoak, eta banaketa erregularra dute, nahiz eta ugariagoak diren udazken-neguan. Oso prezipitazio ugariak izaten dira, halaber, mendi-eremuetan (1 000 mm-tik gora). Aldiz, Ebroren haraneko Arabako lurraldean, prezipitazioak moderatuak dira (urtean 300 mm-tik 800 mm-ra), eta lehortea izaten da udan. Prezipitazioak intentsitate handikoak izan daitezke, sarritan izaten baitira iraupen laburreko euri bortitzak, eta uholdeak eta luiziak ere eragin ditzakete. Intentsitate hori orografiak eta udaren amaieran eta udazkenean eratzen diren tanta hotzek eragiten dute. Prezipitazioak euri moduan izaten dira, batez ere. Nolanahi ere, mendi-eremuetan eta Araban (Arabako Lautada) sarritan botatzen du elurra, eta, noizean behin, kostaldean ere egin dezake.

d) Haizeari dagokionez, muturreko egoerak dira nagusi. Kostaldean, ohikoak dira 50 km/h-tik gorako haizeteak, bai eta barealdiak eta haize arinak ere. Barnealderantz, Arabako Lautadara iritsi ahala, batez besteko abiadura gero eta txikiagoa da. Ebroren haraneko Errioxako lurraldeetan, ziertzoak indar handiagoa du. Udan, Azoreetako antizikloiaren ekialdeko ertzetik iritsitako ipar-haizeak dira nagusi. Enbatak ere ohikoak dira (itsas aireko bat-bateko haize-boladak dira, behe-estratuetan, eta ikuspena murrizten dute). Neguan, hego-haizeak dira nagusi, Europako antizikloi termikoaren ondorioz –hego-mendebaldeko airea kanalizatzen du–.

URTEKO BATEZ BESTEKO TENPERATURA

EUSKAL AUTONOMIA ERKIDEGOKO KLIMA MOTAK

Klima ozeanikoa

Trantsizioko klima

Eragin ozeaniko handiagoa (subatlantikoa) Eragin mediterraneo handiagoa (submediterraneoa)

Kontinentalaren eraginpeko klima mediterraneoa

Mendiko klima

Euskadin, lau klima mota bereizten dira: ozeanikoa, trantsizioko ozeanikoa, mediterraneo kontinentala eta mendialdekoa.

a) Klima ozeanikoak isurialdeen banalerroaren iparraldeko lurraldeak hartzen ditu: Gipuzkoa, Bizkaia eta Arabako iparraldeko haranak. Urteko guztizko prezipitazioak ugariak dira (800 mm-tik gorakoak), bai eta erregularrak ere, ez baitago urtaro lehorrik. Kantitate handienak udazken-neguan izaten dira. Hauek dira euri-erregimen hori ahalbidetzen duten faktoreak: orografia, lurraldea zeharkatzen duten depresioak eta itsas haize hezeen eragina. Batez besteko tenperatura moderatua da (12,5 °C - 15 °C), eta anplitude termikoa, berriz, txikia (9 °C-tik 12 °C-ra), neguak moderatuak baitira, itsasoaren hurbiltasunaren ondorioz (batez besteko tenperatura ez da 6 °C-tik jaisten), eta udak, berriz, freskoak (batez besteko tenperatura ez da 22 °C-ra iristen).

b) Klima ozeanikoaren eta mediterraneo kontinentalaren arteko trantsizioko klimak isurialdeen banalerroaren hegoaldeko lurraldea hartzen du, Ebroren sakonuneko eremua izan ezik. Eremu hori iparraldetik ixten duten isurialdeen banalerroko mendiek ozeanoaren eragina arintzen dute, eta klima kontinentalagoa izan dadin laguntzen dute, batez besteko altitude handiak bezala. Iparraldetik hegoalderantz, urteko prezipitazioak gero eta txikiagoak dira (900 mm-tik 600 mm-ra bitartekoak). Kantitate maximoak udazkenneguan izaten dira, eta minimoak, berriz, udan. Urteko batez besteko tenperatura freskoa da (10 °C - 12,5 °C), eta anplitude termikoa, moderatua, neguak hotzak baitira –sarritan izaten dira izotzaldiak, Arabako Lautadan batik bat–.

c) Klima mediterraneo kontinentala Ebroren sakonuneko Arabako lurraldean dago. Ez du itsasoaren eragina jasotzen, eta horregatik ditu klima kontinentalaren ezaugarriak. Prezipitazioak urriak (300-600 mm) eta irregularrak dira. Kantitate handienak ekinokzioetan izaten dira, eta udan lehorte izaten da. Anplitude termikoa handia da (17 °C-tik 20 °C-ra), negua hotza baita –sarritan izaten dira izotzaldiak–, eta uda, berriz, freskoa edo beroa.

d) Mendialdeko klima isurialdeen banalerroko mendietan dago, 1 000 metrotik gorako altitudean. Prezipitazioak oso ugariak dira (urtean 1 500 mm-etik eta 1 800 mm-tik gorakoak izan daitezke), eta, neguan, elur moduan izaten dira. Urteko batez besteko tenperatura baxua da (10 °C-tik beherakoa), neguak hotzak dira, eta udak, freskoak.

4 Alderatu klima mota nagusien ezaugarriak.

5 Komentatu Donostiako eta Gasteizko klimogramak.

3.2 Klima motak

Ariketak STEM, HKK

Euskadiko isurialde hidrografikoak kantauriar isurialdearen eta isurialde mediterraneoaren arteko banalerroak bereizten ditu. Banalerro hori altitude moderatuko zenbait mendi-sistemak osatzen dute: Aralarko eta Aizkorri-Urkilla-Elgeako mendilerroek, Urkiolako mendiguneak, Gorbeiako mendilerroak eta Gorobel mendilerroak.

mendi-sistemak osatzen dute: Aralarko eta Aizkorri-Urkilla-Elgeako mendilerroek, Urkiolako mendiguneak, Gorbeia mendilerroak eta Gorobel mendilerroak.

a) Isurialde atlantikoak isurialdeen banalerroko iparraldeko lurraldeak hartzen ditu; hau da, Bizkaiko eta Gipuzkoako lurralde gehiena eta Arabako iparraldeko zenbait haran. Hauek dira isurialde horren ezaugarriak:

• Ibaien goi-ibarraren eta itsasoaren arteko distantzia txikia da (40-60 km); beraz ibai laburrak eta malda handikoak dira. Ibai luzeenak Nerbioi, Deba, Urola, Oria eta Bidasoa dira, eta laburrenak, berriz, kostaldetik gertuko mendilerroetan sortzen direnak, hala nola, Butroe, Oka, Lea eta Artibai, Bizkaian, eta Urumea eta Oiartzun, Gipuzkoan. Ibaien malda oso handia da, eta % 25eko desnibelak ere izan daitezke; beraz, higadura-ahalmen handia dute.

• Ibai-sareak H-I norabidea egiten du, batez ere, eta itsasoarekiko elkarzuta da. Dena dela, eremu batzuetan, ibaiadarrek haran longitudinalak zeharkatzen dituzte (Kadagua, Ibaizabal), eta sare ortogonal bat eratzen dute. Isurialde horretako arroak ugariak eta txikiak dira (500-900 m2).

• Ibaien emaria handia da. Euri-erregimen ozeanikoa dute, nahiko erregularra, eta ur-maila handiagoa izaten da euri gehieneko garaietan (udazken-negua), eta txikiagoa, berriz, udan, baina goraldi handirik eta agorraldirik izan gabe.

b) Isurialde mediterraneoak isurialdeen banalerroko hegoaldeko lurraldeak hartzen ditu. Ebro ibaia da ur-biltzaile nagusia; beraz, Arabako lurralde gehiena sartzen da isurialde horretan. Hauek dira isurialde horren ezaugarriak:

• Ibaien goi-ibarraren eta Ebro ibaiaren arteko distantzia handiagoa da; beraz, luzeagoak dira eta malda txikiagoa dute. Luzera handieneko ibaiak Ebro eta Zadorra dira. Ibai horien malda kantauriar isurialdeko ibaiena baino txikiagoa da, goi-ibarrean izan ezik; beraz, haran zabalak zulatzen dituzte eta meandroak egiten dituzte.

• Ibai-sareak I-H norabidea egiten du, batez ere, Pirinioen erdialdeko sakonunea zeharkatzen duten ibaiek eta ibai-zatiek izan ezik (Zadorra). Arroak kantauriar isurialdekoak baino handiagoak dira.

• Ibaien emaria kantauriar isurialdekoena baino txikiagoa da, arro horietako klima mediterraneo kontinentalaren ondorioz. Euri-erregimen mediterraneoa dute, oso irregularra. Ur-goraldi handiak izaten dira udaberriko eta udazkeneko prezipitazioak gertatzean, eta agorraldi handiak, berriz, udan.

1.2 Hezeguneak

Hezeguneen artean, hauek nabarmentzen dira: Urdaibaiko eta Txingudiko padurak eta Arabako aintzirak; batez ere, Guardiako aintzira endorreiko gaziak –Ebroren sakonuneko kubetetan daude– eta Arreoko aintzira.

6 Mapa fisiko mutu batean, kokatu Euskadiko ibai nagusiak.

7 Alderatu kantauriar isurialdeko eta isurialde mediterraneoko ibaien ezaugarriak.

8 Identifikatu grafikoetan ageri diren ibai-erregimen motak eta deskribatu haien ezaugarriak.

Nerbioi ibaia Arakaldon (Bizkaia). Bidasoa ibaia Irunen (Gipuzkoa).

Zadorra ibaia Ullibarrin (Araba).

1 Euskadiko natura-ingurunea

EUSKAL AUTONOMIA ERKIDEGOAN EGON DAITEKEEN LANDAREDIA

Artadi kantauriar

Hariztia

Pagadia

Ameztia

Erkameztia

Artederreta

Landaredi higro loa (komunitate edafohigro loak)

ra: arteen basoak –garriga–, pinuenak eta sastraka mediterraneoa –makia (abaritza), garriga (erromeroa, ezkaia), edota estepa ere (espartzua)–.

• Beste landare-formazio batzuk ibaiertzetakoak dira (makalak, haltzak, hurritzak, lizarrak, zumarrak eta zumeak), bai eta kostaldeetako paduretakoak (ihiak, lezkak), dunetakoak (harenondokoak, itsas karduak) eta itsaslabarretakoak ere (itsas mihilua eta landare halofiloak).

6. LURZORUAK

Euskadiko lurzoruak klimaren eta dagokien harkaiztegiaren araberakoak dira.

• Klima ozeanikoko eremuan, kareharrizko harkaiztegian kareharrizko lur arrea da nagusi, eta harkaiztegi silizeoan, berriz, lur arre hezea.

• Trantsizioko klimako eta klima mediterraneo kontinentaleko eremuan, kareharrizko lur arrea da nagusi, eta, neurri txikiagoan, lurzoru alubialak ibaiertzetan eta vertisuelo direlakoetan.

• Mendialdeko klimako eremuetan, kareharrizko harkaiztegian, lur iluna da nagusi (terra fusca), eta harkaiztegi silizeoan, berriz, ranker delakoa.

Ariketak

STEM, KD, KAKK, HKK

9 Lotu Euskadiko klima-eremuak dagozkien landaredia eta lurzoru motekin.

10 Irakurri hurrengo orrialdeko 7. atala. Gero, lortu Euskadiko natura-inguruneen irudi adierazgarriak eta egin iruzkin bat.

Hariztiak Euskadiko kantauriar isurialdeko haranetan eta mendi-hegaletan daude.

Pagoak 600 m-tik 1 700 m-ra bitarteko eremuetan hazten dira batik bat, kareharrizko harkaiztegien gainean.

7. EUSKADIKO NATURA-INGURUNEAK

Natura-inguruneko elementuak elkarreraginean aritzen dira, eta berezko paisaiak edo natura-inguruneak sortzen dituzte. Euskadin, euskal natura-ingurune kantauriarra eta euskal natura-ingurune mediterraneoa bereizten dira, kantauriar isurialdearen eta isurialde mediterraneoaren arteko banalerroak bereizten dituena.

7.1 Euskal natura-ingurune kantauriarra

Bizkaiko eta Gipuzkoako lurraldeak hartzen ditu, kantauriar isurialdearen eta isurialde mediterraneoaren arteko banalerroaren iparraldean.

• Erliebea malkartsua da, Euskal mendietako mendi-eremu handiak baitaude. Eremu lauak lur-zerrenda estuak dira, eta kostaldeko zenbait sektoretan eta mendi-sistemetako haran edo sakonuneetan daude.

• Eremu horretako klima hezea da. Bi mota daude:

– Klima ozeanikoa. Prezipitazio ugariak eta erregularrak, eta batez besteko tenperatura moderatua.

Mendiko klima, 1 000 metrotik gorako eremuetan, isurialdeen banalerroan. Hor prezipitazioak urteko 1 000 mm-tik gorakoak dira eta batez besteko tenperatura baxua da.

• Urei dagokienez, kantauriar isurialdeko ibaiak sartzen dira hor, hala nola Nerbioi, Deba eta Bidasoa. Ezaugarri hauek dituzte: ibilbide laburra, malda handia eta emari handia dituzte, arroak txikiak dira, eta eurierregimena ozeanikoa da.

• Eremu horretako berezko landaredia baso hostoerorkorrek (haritzak, pagoak eta gaztainondoak), otalurrak eta belardiek osatzen dute.

• Hauek dira lurzoru nagusiak: kareharrizko lur arrea kareharrizko harkaiztegian, eta lur arre hezea harkaiztegi silizioetan.

7.2 Euskal natura-ingurune mediterraneoa

Kantauriar isurialdearen eta isurialde mediterraneoaren arteko banalerroaren hegoaldeko Arabako lurraldea hartzen du.

• Erliebean, eremu lauak eta menditsuak txandakatzen dira: Kantauriar isurialdearen eta isurialde mediterraneoaren arteko banalerroaren hegoaldea, Arabako Lautada, hegoaldeko mendilerroak eta Ebroren sakonuneko lur lauak (Arabako Errioxa)

• Bi klima mota nagusi bereizten dira.

– Trantsizioko klima ozeanikoa, Arabako Lautadan. Prezipitazioak moderatuak dira, eta urteko batez besteko tenperatura, freskoa.

– Klima mediterraneo kontinentala, Ebroren sakonuneko lurretan. Prezipitazioak urriak dira eta, udan, lehorte handia izaten da. Tenperaturei dagokienez, kontraste termiko handiak daude negutik udara.

• Urei dagokienez, isurialde mediterraneoko ibaiak nabarmentzen dira, hala nola Ebro eta Zadorra. Isurialde atlantikokoak baino luzeagoak dira eta malda txikiagoa dute, eta emari txikiagoa eta irregularragoa; arroak handiagoak dira, eta euri-erregimena klima mediterraneo kontinentalari dagokiona da.

• Trantsizioko klima ozeanikoko eremuetako berezko landaredia baso mistoa da (pagoak, haritzak, erkametzak, pinu gorriak eta arteak), eta klima mediterraneo kontinentaleko eremukoa, berriz, artea eta sastraka mediterraneoa (makia, garriga eta estepa).

• Lurzoru nagusia kareharrizko lur arrea da.

Euskal natura-ingurune kantauriarra.

Euskal natura-ingurune mediterraneoa.

Ingurunearen egoera

Zumaiako itsaslabarrak. Euskal Kostaldeko Geoparkean (Zumaia, Deba eta Mutriku udalerrien artean), itsaslabarrak daude 13 km-an. Itsaslabar horietan 5 000 metro zutabe estratigrafiko daude, eta Lurraren historia geologikoko 60 milioi urte hartzen dituzte. Hainbat gertakari daude erregistratuta itsaslabar horietan, hala nola dinosauroak desagertu zirenekoa, bai eta izandako klima-aldaketak ere. Horregatik, eremu hori mundu-mailako mugarri geozientifiko izendatu zuten. Kostaldeko guneetan, flysch motako itsaslabar ikusgarriak daude, eta barnealde karstikoan, berriz, Gipuzkoako barrunbe kantitate handiena.

8. INGURUMEN-ARAZOAK

Euskadik zenbait ingurumen-arazo ditu, zenbait eremuren dentsitate demografiko eta industrial handiaren ondorioz. Arazo horiei aurre egiteko, ingurumen-politikak bultzatzen dira –2030erako Ingurumen Esparru Programa– eta herritarren kontzientziazioa sustatzen da, zenbait programaren bitartez (2030 Agenda, adibidez).

1.1 Erliebearen eta paisaiaren alterazioa

Zenbait eremutako erliebean, alterazioak daude, meategiak eta harrobiak ustiatu baitira. Halaber, industria-hondarrek ikusizko inpaktua eragiten dute zenbait lekutan. Hain zuzen ere, ikusizko inpaktu negatiboak daude azaleraren % 45ean.

Arazo horri aurre egiteko, meategiek, industriek eta harrobiek degradatutako eremuak berreskuratzeko programak daude. Geodibertsitatearen eta ondare geologikoaren kontserbazioa sustatzen da, 2030erako EAEko Geodibertsitate Estrategiaren bidez; interes geologikoko guneak izendatzen dira, bai eta Global Geosites proiekturako ere; eta geoturismoa sustatzen da, Euskal Kostaldeko Geoparkearen eta Geo-Basque Sarearen bitartez (balio geologiko handiko geoeremuen bidez osatuta daude). Eta Paisaia Berezien eta Apartekoen Katalogoa egin da, paisaia horiek babesteko neurriak hartzeko.

1.2 Kutsadura eta atmosferaren berotzea

a) Euskadin, iraganean, industria-sektore oso kutsatzaile batzuk izan dira nagusi (petrolio-finketa, zementua, paper-fabrikak, kimika), Bizkaiko eta Gipuzkoako hiri- eta industria-kontzentrazio handietan, batik bat, eta horixe izan da airearen kutsadura eragin duen faktore nagusietako bat. Arazo horri aurre egiteko, Airea Kalitatea Kontrolatzeko Sare bat instalatu da, eta eragindako eremuetako atmosfera (Bilbo Handia), bai eta airearen kalitatea hobetzeko planak ere (Deba Garaia, Durangaldea, Lemoa, Nerbioi Behea, Pasaialdea, Goierri, Tolosaldea, Urola Erdia eta Betoñu/ Gasteiz).

Jarduketa horiek, industria kutsatzaile askoren itxiera eta 2008ko krisi ekonomikoan izandako energia-eskariaren murrizketa direla eta, kutsadura EBren araudian onartutako mugen barruan dago, nahiz eta noiz edo noiz muga horiek gainditzen diren.

Airearen kalitatea

Euskadin (2020) Egunak urtean (%)

Oso ona % 55,2

Ona % 33,4

Hobetu daiteke % 9,1

Txarra % 2,3

Oso txarra % 0,0

Iturria: Eusko Jaurlaritza.

BEROTEGI-EFEKTUKO GASEN ISURKETEN BILAKAERA (BEG) EUSKADIN ETA ESPAINIAN

Klima-aldaketaren adierazleak eta xxi mendearen amaierarako aurreikusitako aldaketak

Itsasoaren batez

besteko tenperatura

euskal kostaldean

1978an: 15,4 °C.

2016an: 16,7 °C

113,8 119,2

107,5 109,8 100 101,9 105,5 103,1

112,3 98,4

114

141,9 147,4 152,5 150,1 154 142,2 128,5 133,8 133 111,1 116 106

145 146 107,1

123,2 119,2 111,7

139,2 128,4 123,5 123,4 120,9 111,6

132,9 134,1 130,9

Itsas mailaren igoera 1993tik 2017ra bitartean: +70 mm

116,3 116,8 114,9 108,2

105,9

112,3 112,2 94,7

Indize-zenbakiak 1990 = 100 70 90 110 160 60 80 100 120 130 140 150 50 199019911992199319941995199619971998199920002001200220032004200520062007200820092010 201520162017201820192020 2011201220132014 Euskal Autonomia Erkidegoa Espainia

139,9 140,8 132,1 135,3 Iturria: MITECO.

113,9 99,8 90,4 96,3 96,2 95,6

Gertakari meteorologiko larriak

2001ean: 9. 2017an: 12

100 102

2007tik-2013ra, berriz, asko murriztu ziren emisio horiek: Emisio Eskubideen Europako Merkatua martxan jarri zen (2005), energia berriztagarrien kontsumoak gora egin zuen eta ekonomiakrisiak energia-eskaria murriztea ekarri zuen. 2014tik 2019ra, BEGen emisioek gora egin zuten, krisi ekonomikoaren susperraldiaren ondorioz. Azkenik, 2020an, beherakada handia izan zen, COVID-19ak ekonomian eta mugikortasunean izandako eragin handiaren ondorioz.

b) BEGen emisioak. Klima-aldaketa eragiten dute eta, batez ere, zenbait industriak, garraioak eta energia-ekoizpenak sortzen dituzte. 2005etik, murriztu egin dira, eta estatuko batez bestekoa baino txikiagoak dira gaur egun.

Emisioak murrizten jarraitzeko, 2050erako Euskadiko Klima-aldaketaren Estrategia (2015) onartu zen. Helburu hauek ditu: neurriak hartzea, bai BEGen emisioak gutxitzeko sektore guztietan, bai klimaren ondorio kaltegarrietara egokitzeko; batez ere, baliabide hidrikoei, ekosistemei, lehen sektoreari eta hiri-inguruneari dagokienez.

Horretarako, estrategia horretan, honako hauek proposatzen dira: klimaaldaketa ekonomia-sektore guztien plangintzan txertatzea; administrazioak jokaera eredugarria izatea; BEGen emisioak eta klima-aldaketarekiko zaurgarritasuna murriztera bideratutako berrikuntza eta teknologia-garapena babestea; eta gizarte osoaren elkarrekiko erantzukizuna. Alde horretatik, nabarmentzekoak dira Udalerri jasangarrien euskal sareak –Udalsarea

2030– eta «Stop CO2 Euskadi» ekimenak egindako lana, euskal gizarte osoak BEGen emisioak murrizteko baterako konpromisoa hartzearen alde egiten baitute.

c) Hots kutsadura zirkulazioak eragiten du, batez ere, eta, haren atzetik, zenbait industria- eta aisialdi-instalazio daude. Batik bat, Euskadiko hirieremu handiei eta garraio-azpiegitura handietatik gertu dauden eremuei eragiten die.

Arazo horri aurre egiteko, erkidegoak OMEk gomendatutako zaratamailatik gora jasaten duen biztanleria % 10 gutxitu nahi du, eta, horretarako, zarata-mapak egin ditu, etorkizunerako hirigintza-jarduketak egiteko eta zuzentze-neurriak hartzeko tresna gisa. Hauek dira neurri horietako batzuk: zirkulazioaren abiadura murriztea, zarataren aurkako zoladurak eta pantaila akustikoak instalatzea, eraikinak isolatzea, etab.

Klima-aldaketaren eraginpeko

habitaten azalera Esk. mediterraneoa % 82 eta esk. atlantikoa % 63

Aurreikus. aldaketak Tenperatura Prezipitazioak

Negua ↑ 1,5 – 2,5 °C ↑ % 5 – 20 %

Uda ↑ 4,5 – 7 °C 9 % 30 – % 50

Muturrekoak ↑ T. max. 3 °C ↑ T. min. 1 – 3 °C

↓ % 10 (2050erako proiekzioa)

Aldaketa itsasoaren batez besteko mailan maila ↑ 29 – 45 cm

hondartzen zabalera ↓ % 25 – % 40

Iturriak: Euskadiko ingurumen-profila 2018 eta 2050erako Euskadiko Klima-aldaketaren Estrategia.

BEROTEGI-EFEKTUKO GASEN EUSKAL AUTONOMIA ERKIDEGOKO (2020) ISURIEN JATORRIA

Nekazaritza

Energia-sektorea

Industria-sektorea

Hondakinak tratatzea eta ezabatzea

Hirugarren sektorea

Iturria: Eusko Jaurlaritza.

2050erako EUSKADIKO KLIMAALDAKETAREN ESTRATEGIA

2.

Egokitzea Ikuspegia 2050

BEGen emisioak murriztea

2005eko urtekoen aldean:

• 2030erako, % 40

• 2050erako, % 80

Energia berriztagarrien azken

Klima-aldaketari dagokionez, euskal lurraldearen erresilientzia bermatzea. 108,2 100

kontsumoa: % 40 izatea 2050erako.

1. helburua Gutxitzea

helburua

2 Ingurumenaren egoera

1.3 Uraren arazoak

a) Lurgaineko urei dagokienez, egoera onean daude ibaien % 48an eta hezeguneen % 9an (2020). Arazoak detektatzeko eta, behar izanez gero, neurriak hartzeko, sare hauek baliatzen dira: una Uren Kalitatea Zaindu eta Kontrolatzeko Sarea eta Barnealdeko Hezeguneen Egoera Ekologikoaren Jarraipena egiteko Sarea.

• Ibaiek zenbait arazo dituzte: a) alterazio morfologikoa. Ibaiertzetan kokatutako hiri-, nekazaritza-, industria-erabileretarako instalazioek eta azpiegiturek eragindakoa da. Hori konpontzeko neurriak dira presio hidrikorik gabeko eremuak babestea eta eremu degradatuak leheneratzea. b) Kutsadura, bai isurketa historikoen ondorioz –hori dela eta, kutsatutako jalkinak daude ibaien behe-ibilbideetan–, bai urak behar bezala tratatu gabe egindako noizbehinkako isurketen ondorioz (Oria, Zadorra, Ibaizabal, Izoria, Gobela eta Nerbio ibaien zenbait tartetan) –arazo hori konpontzeko, arazketa-prozesuak hobetu behar dira–.

c) Emariaren alterazioa, zenbait erabileretarako hartzen den uraren ondorioz; hori konpontzeko, emari ekologiko bat finkatu behar da, ekosistemek irauteko.

• Hezeguneetan ere, degradazio-arazoak daude (Guardia), eta leheneratze-jarduketak (Urdaibai) egin behar dira hori konpontzeko.

b) Lurpeko urek egoera onean daude, % 91,6ko azaleran (2020). Arazoak detektatzeko Lurpeko Uren Kontrolerako Oinarrizko Sarea baliatzen da. Oraingoz, egoera kuantitatibo onean daude, gainustiapenik gabe, eta kutsadura kimikoko zenbait arazo zaude, bai isurketa industrialen ondorioz (Gernika), bai nekazaritzako nitratoen ondorioz (Gasteiz)

1.4 Basoen degradazioa

Euskadiko bertako basoa izurri naturalen mehatxupean dago –onddoak eta intsektuak–, bai eta baso-soiltzea sustatzen duten giza jarduketen mehatxupean ere. Hauek dira jarduketa eta mehatxu horietako batzuk: larrediak edo laborantza-eremuak handitzea; bizkor hazten diren espezieak (pinuak eta eukaliptoak) sartzea, paper-industriarako eta eraikuntzarako; eta baso-suteak.

Baso-politika arazo horiei aurre egiten ahalegintzen da. Horretarako, honako hauek sustatzen dira: izurriteen eta suteen aurkako prebentzioa; kontserbazioa, basoberritzeen eta baso-sistema degradatuak leheneratzearen bitartez; eta jasangarritasuna, baliabideen erabilera arrazionala bateragarri eginez landako biztanleriarentzako aprobetxamendu ekonomikoarekin eta gizartearentzako aisialdi-erabilerekin.

1.5 Lurzoruaren alterazioa

Lurzoruan, artifizializazio-, higadura- eta kutsadura-arazoak daude.

• Artifizializazioa areagotu egin da, bizitegi-erabileretarako, ekonomiajardueretarako eta azpiegituretarako lurzoruaren eskaria gero eta handiago baita, eta lurraldea, txikia. Arazo hori arintzeko, neurri hauek sustatuko dira: deskutsatutako lurzoruak beste erabilera batzuetan berrerabiltzea, lur-eremu berriak ez okupatzeko; eta hiri-birgaitzeak egitea eta hiri konpaktuaren eredua baliatzea, urbanizazioa murrizteko.

• Higadurak eragina du landaredirik gabeko eremuetan, Ebroren sakonunean batik bat, eremu horiek uren eta haizearen eraginpean geratzen baitira. Higaduraren ondorioak arintzeko, basoberritzeak sustatzen dira, bai eta ibaiertzetan ibai-korridoreak sortzea ere.

Euskadiko uren egoera (2020)

• Lurzoruaren kutsadurak Euskadiko hiri- eta industria-eremuei eragiten die, bai eta Arabako nekazaritza-eremuei ere, nekazaritzarako produktu kimikoen erabileraren ondorioz. Datuen arabera, baliteke 12 444 lursail (9 644 Ha) kutsatuta egotea. Lurzoruaren arazoei aurre egiteko, neurri hauek aurreikusten dira Euskadiko Lurzorua Babesteko Estrategian: kutsadura prebenitzea, kutsatutako lurzoruak berreskuratzea eta berreskuratutako lurzoruek beste erabilera batzuetan berrerabiltzea. Bestalde, nekazaritza-jardunbide onak zabaltzen dira, nitratoengatiko kutsadura eragozteko.

1.6

Hiri-, industria- eraikuntza- eta nekazaritza-arloetan sortzen diren hondakinak Euskadiko ingurumen-arazo nagusietako bat dira, bolumen handia sortzen baita. Hala ere, azken urteotan, bolumen hori murriztu egin da, baliabideak efizientzia handiagoz erabiltzeari esker.

Hondakinei buruzko politiketan, ekonomia zirkularraren printzipioa bere egin dute. Hala, hondakin gutxiago sortu nahi da, eta isurketak ahalik gehien murriztu, eta, horretarako, hondakinak berreskuratzea eta birziklatzea sustatzen da, gaikako bilketaren bidez eta gainerako hondakinen balorazioaren bidez, biogasa edo konposta lortzeko.

1.7 Biodibertsitatearen aurkako mehatxuak

Biodibertsitateari dagokionez, zenbait landare- eta animalia-espezie mehatxupean daude (hegoaldeko zuhaitz-igela, Bonelli arranoa, igaraba, ugatza). Egoera horren kausak espezieen habitat naturalaren eraldaketa eta zatiketa dira, nekazaritza-jardueren intentsifikazioaren, azpiegituren eraikuntza-lanen eta kanpoko espezie inbaditzaileak sartzearen ondorioz. Arazo horri aurre egiteko biodibertsitate-galera gelditzeko eta espezieen eta habitaten kontserbazio egokia lortzeko neurriak hartu dira, 2030era begira. Besteak beste: espezieak babestea, mehatxatutako habitaten zati bat naturagune babestuen sartuta; mehatxatutako habitatak berreskuratzea; korridore ekologikoak sortzea; eta kanpoko espezieak desagerraraztea.

Espezie mehatxatuen adibideak

Desagertzeko arriskuan

Espezie arraroa Kaltebera

Kutsatuta egon daitezkeen lurzoruak eta berreskuratutakoak (2018). 2000. urtetik metatutako kopuruak

Euskadiko intereseko habitaten % 75 baino gehiago ez daude kontserbazioegoera onean. Horren ondorioz, zenbait espezie mehatxupean daude. Irudietan: hegoaldeko zuhaitz-igela, argi-oilarra eta koartza gorria.

Iturria: Eusko Jaurlaritza

HIRI HONDAKINEN KUDEAKETA 2019AN

% 2,09 % 28,50

% 5,16 % 2,22

% 9,61

% 9,60

% 42,82

Bilketa bereizitik sortutako birziklatzea

Nahastutako hondakinen

TMB (*) eratorritako material berreskuratuak Compostado de la fracción orgánica de residuos

Guztira: 607 815 tona

Errefusak isurtzea Hondakinak erraustea Aurretiazko tratamendurik gabeko isurketa

Berreskuratutako materiala TMB (*) konpostatzea (*) Tratamendu mekaniko biologikoa

Iturria: MITECO.

Ariketak

KPSII, HKK, STEM, KAKK

11 Egin EAEko ingurumen-arazoei buruzko laburpen-taula bat. Kausak eta izan daitezkeen irtenbideak ere adierazi behar dituzu.

12 Bildu EAEko ingurumen-arazoei buruzko albisteak prentsatik, eta egin haiei buruzko iruzkin labur bat.

Hondakinak sortzea

EUSKADIKO

2 Ingurumenaren egoera

Euskadiko zuhaitz bereziak

1. Altubeko haritz kanduduna

2. Santa Teodosiako lizarra

3. Lantarongo pinazi-pinua

4. Gasteizko sekuoia

5. Artziniegako artea

6. Garaiko artea

7. Muxikako artea

8. Artzentalesko haritza (haritz kandudunaren eta ametzaren arteko hibridoa)

9. Arimekortako hagina (a)

10. Arimekortako hagina (b)

11. Aizarnazabalgo artea

12. Getariako artelatza

13. Albizturko Douglas izeia

14. Bergarako magnolioa

15. Angostoko artea (zin egitekoa)

16. Ondategiko haritza

17. Izarrako hagina

18. Antoñanako hagina

19. Antoñanako ezkia

20. Donostiako artea

21. Igarako haritza

22. Hernaniko ginkgoa

23. Altzoko pagoa

24. Pagoetako hagina

25. Monterrongo parkeko sekuoia

ezaugarriak dituztelako. Gaur egun, 25 zuhaitz daude kategoria horretan. Horrez gain, Euskadin, honako hauek ere badaude: Europar Batasuneko Natura 2000 Sarean sartutako naturaguneak –BGL eta HBBE–; Urdaibaiko biosfera-erreserba (Bizkaia), UNESCOren munduko sarearen barruan, hegazti migratzaileen negu-pasako eremua delako; eta Txingudiko padurak, Bidasoa ibaiaren estuarioan. Padura horiek babes-plan berezi bat dute eta Natura 2000 Sarearen eta Ramsar hitzarmenaren barruan daude.

b) Bestalde, Eskolako Agenda 2030ak jasangarritasunaren aldeko kultura sustatu nahi du ikastetxeetan, Agenda 2030eko GJHen esparruan. Proiektuen bidez garatzen da, eta, hor, konpromisoak hartzen dira eta parte-hartze aktiboa izaten da inguruko benetako ingurumen-arazoren bat konpontzeko prozesuan.

Ariketak KD,

13 Bilatu testuan aipatutako naturagune babesturen bati buruzko informazioa eta idatzi txosten labur bat.

14 Lortu Eskolako Agenda 2030ari buruzko informazioa: zer den, nola antolatzen den, nola garatzen den eta nola hartzen den parte.

Urkiolako Parke Naturala. EBren Natura 2000 Sarean dago.