Aurkibidea Ikasturteko oinarrizko jakintzak

1 Espainiako espazio geografikoa.

1. Espainiako espazio geografikoa

2. iberiar penintsulako erliebea

3. Balear uharteetako erliebea

4. Kanaria uharteetako erliebea

5. Erliebearen eragina eta arriskuak

Landu teknika geografikoak. Profil topografikoa

2 Klima-aniztasuna

1. Klimaren faktoreak

2. Klimaren elementuak

3. Espainiako eguraldi-motak

4. Espainiako klima-motak

5. Klimaren eragina eta arriskuak

Landu teknika geografikoak. Mapa meteorologikoa eta klimograma

Landu ikasitakoa

3 Uren, landareen eta lurzoruen

1. Uren dibertsitatea

2. Landareen dibertsitatea

3. Lurzoruen dibertsitatea

Landu teknika geografikoak. Hidrograma eta kliseriea

Landu ikasitakoa

5

1. Espainiako paisaia naturalak

2. Giza jardueraren eragina natura-ingurunean

3. Naturagune babestuak

Landu teknika geografikoak. Paisaia naturalak

Landu ikasitakoa

6

1. Landa-espazioa eta baserri-espazioa

2. Baserri-espazioaren natura-faktoreak

3. Giza faktoreak

4. Baserri-jarduerak

5. Baserri-paisaiak

6. Baserri-jardueren arazoak eta landa-garapena

7. Landa-espazioko azken aldiko dinamikak

8. Arrantza-jardueraren espazioak

Landu teknika geografikoak. Landa-paisaia

Landu ikasitakoa

1. Industria-espazioaren ezaugarriak eta garrantzia

2. Lehengaiak

3. Energia-iturriak

4. Espainiako industria 1855etik 1975era

5. Krisia eta industria-berregituraketa: 1975-1990

6. Espainiako industria gaur egun

Landu teknika geografikoak. Industriapaisaia. Lan praktikoa

Landu ikasitakoa

7 Zerbitzu-sektorearen espazioak 250

1. Tertziarizazio-prozesua

2. Zerbitzuen garrantzia eta ezaugarriak

3. Garraioak eta telekomunikazioak

4. Turismo-espazioak

5. Merkataritza

6. Hirugarren sektoreko beste jarduera batzuk

Landu teknika geografikoak. Turismo-paisaia

Landu ikasitakoa

8 Espainiako biztanleria

1. Iturri demografikoak

2. Biztanleriaren banaketa

3. Biztanleriaren mugimendu naturalak

4. Migrazio-mugimenduak

5. Biztanleriaren hazkunde erreala

6. Espainiako biztanleriaren egitura

7. Espainiako biztanleriaren etorkizuna

Landu teknika geografikoak. Biztanleria-piramidea

Landu ikasitakoa

10 Lurraldearen antolamendua, desorekak eta politikak 384

1. Espainiako lurralde-antolamendua

2. Lurralde-desorekak

3. Eskualde mailako eta lurralde-kohesiorako politikak

Landu teknika geografikoak. Elkarrizketa geografikoak

Landu ikasitakoa

11 Espainia Europan

1. Europar Batasuna eta haren espazio geografikoa

2. Europar Batasuneko kontraste fisikoak

294

9 Hiri-espazioa 340

1. Hiria: kontzeptua eta garrantzia

2. Urbanizazio-prozesua

3. Hiri-morfologia

4. Hiri-egitura

5. Espainiako hirien arazoak

6. Hiri-espazioaren antolamendua. Hirigintza

7. Espainiako hiri-sistema

Landu teknika geografikoak. Hiri-planoa.

Lan praktikoa

Landu ikasitakoa

3. Kontraste politikoak eta akordio ekonomikoak

4. Kontraste ekonomikoak

5. Demografia- eta hiri-kontrasteak

6. Gizarte-, hezkuntza- eta kultura-kontrasteak

7. Eskualde-desberdintasunak eta kohesiorako politikak

8. Espainia Europar Batasunean

Landu teknika geografikoak. Jendaurrean adieraztea

Landu ikasitakoa

12 Espainia munduan

1. Mundu-sistema

2. Espainia munduko testuinguruan

Landu teknika geografikoak. Prentsa erabiltzea eta txosten bat egitea

Klima-aniztasuna

Espainian, atmosferaren egoera hari eragiten dioten aire-masen araberakoa da, eta atmosferak une jakin batean duen egoera nolakoa, halakoa izango da leku horretako eguraldia. Klima nolakoa den zehazteko, berriz, eguraldia denbora luzez aztertu behar da, urtean urtaro batetik bestera zer aldaketa izaten diren kontuan hartuta.

Espainian, atmosferaren egoeran eragina duten faktore eta elementuen aniztasunaren ondorioz, kontraste handiko klima-eremuak daude.

Klimak eragina du natura-inguruneko beste elementu batzuetan eta gizakien jardueretan, eta hondamendiak gertatzeko arriskua sortzen du.

IKASKUNTZA-EGOERA

UNITATE HONETAN ZER AURKITUKO DUZUN

• Klimaren faktoreak.

• Klimaren elementuak.

• Espainiako eguraldi motak.

• Espainiako klima motak.

• Klimaren eragina eta arriskuak.

• Mapa meteorologikoen iruzkina egitea.

• Klimogramak eta haiei buruzko iruzkinak egitea.

Unitate honetako edukiak eta jarduerak oso baliagarriak izan daitezke Bidaia bat Espainian zehar diziplina anitzeko proiektua egin ahal izateko.

Klimaren faktoreak

1. EGURALDI ATMOSFERIKOA ETA KLIMA

Atmosferaren egoerak eta haren aldaketek zehazten dute nolakoak izango diren leku jakin bateko eguraldia eta klima.

• Eguraldi atmosferikoa atmosferak une eta leku jakin batean duen egoera da. Oso aldakorra da, eta behaketa zuzenen bidez zehazten da. Meteorologia da eguraldia aztertzen duen zientzia.

• Klima atmosferak leku jakin batean duen batez besteko egoera da. Beraz, eguraldiak baino ezaugarri egonkorragoak ditu, eta leku jakin batean urtearen joanean zer eguraldi egiten duen aztertuz eta batez besteko balioak estatistikoki kalkulatuz zehazten dira. Balio horiek fidagarriak izango badira, gutxienez hogeita hamar urte eman behar dira behaketak egiten. Klima aztertzen duen zientziari klimatologia deritzo.

Espainian, Estatuko Meteorologia Agentziak —Aemet— bildu, erregistratu eta zabaltzen du informazio meteorologikoa eta klimatikoa. Agentzia horrek atmosferaren egoera zaintzen du, eta hori funtsezkoa da pertsonen eta ondasun materialen segurtasunerako; zenbait jardueratarako (nekazaritza, garraioa...); eta klima-aldaketari buruzko informazioa emateko. Horretarako, hainbat satelitetatik eta estazio meteorologikotatik lortutako datuak erabiltzen ditu.

Datu horien analisiak agerian uzten du Espainiak meteorologia- eta klimaaniztasun handia duela, atmosferaren egoeran eragiten duten askotariko faktore eta elementuen ondorioz.

2. FAKTORE GEOGRAFIKOAK

Klimaren faktoreak klimari modu iraunkor eta aldaezinean eragiten dioten aldagaiak dira. Bi multzo handitan sailkatzen dira: faktore geografikoak eta faktore termodinamikoak.

Faktore geografikoak lau dira: a) Iberiar penintsularen latitudea dela eta —Ipar hemisferioko zona epelean dago—, eguzki-izpien elkarzutasuna aldatu egiten da urtaro batetik bestera, eta, horren ondorioz, bi urtaro termiko nabarmen daude (uda eta negua), eta trantsizioko beste bi urtaro haien artean (udaberria eta udazkena). Halaber, kontraste handiko masen elkargunea da, masa polarren eta tropikalen elkargunea, alegia. Kanariak latitude subtropikalean daude, eta, horregatik, urtaroen arteko kontrasteak apalagoak dira, eta aire-masa tropikalen eragina da nagusi eremu horretan. b) Iberiar penintsula oso ezaugarri termiko kontrastatuak dituzten bi ur-masa handiren —Ozeano Atlantikoa eta Mediterraneo itsasoa— eta bi kontinenteren —Europa eta Afrika— artean dago. Kokapen hori dela eta, Balear eta Kanaria uharteek ere mota askotako eragin atmosferikoak jasotzen dituzte, beren uhartetasuna eta Afrikako kostaldetik hain gertu egotea dela medio. c) Iberiar penintsula zabalera handikoa da, kostalde kasik koskarik gabea du, eta kostaldearekiko paraleloak diren mendi ugari ditu. Hori dela eta, itsasoaren eragina oso urria da bertan. Horren ondorioz, alde klimatiko handiak daude itsasora irekita dagoen periferia estuaren eta barnealdeko lur-eremu zabalaren artean, azken horrek kontinentaltasuna baitu ezaugarri, eta itsasoaren eraginik eza, beraz. Bi uhartedietan, aldiz, itsasoaren eragina izugarri handia da.

Ariketak

KD, STEM, HKK

1 Informazio meteorologikoa erabilgarria da eguneroko bizitzako jardueretarako. Idatzi zenbait adibide.

2 Esploratu Aemeten webgunea eta laburbildu haren edukia. Aemeten zer zerbitzu da, zure ustez, interesgarriena?

3 Deskargatu edo kontsultatu informazio meteorologikoari buruzko zenbait aplikazio. Idatzi aplikazio horiek ematen dituzten datuak, eta aztertu datu horiek lortzeko iturrien fidagarritasuna. Alderatu aplikazioak eta hautatu zure ustez onena dena, arrazoituta.

Zirkulu polar artikoa (66º 33’ N)

Kantzer tropikoa (23º 27’ N)

Ekuatorea (0º)

Ipar poloa

Kaprikornio tropikoa (23º 27’ S)

Zirkulu polar antartikoa (66º 33’ S)

Zona epela

Hego poloa d) Erliebearen eragina hiru faktoreren ondorio da: altuerarena, kokapenarena eta orientazioarena.

Latitudez, Espainia Ipar hemisferioko zona epelean dago, eta horren ondorioz, Iberiar penintsula jotzen duten eguzki-izpien perpendikulartasuna aldatu egiten da urtearen joanean, eta horrek lau urtaro egotea eragiten du. Bestalde, eremu hori aire-masa tropikalen eta polarren elkargune izatearen ondorioz, meteorologia- eta klima-aldakortasun handia dago.

Beste alde batetik, Iberiar penintsula bi ur-masa handiren eta bi kontinenteren arteko bidegurutze izateak oso propietate kontrastatuak dituzten aire-masen eragina ekartzen du.

• Altitudean gora egin ahala, tenperatura jaisten da; batez beste, 0,65 °C altitudean igotzen den 100  metroko tarte bakoitzeko (1 "C airea lehor igotzen bada, eta 0,5 "C airea kondentsatzen denetik). Halaber, prezipitazio handiagoak izaten dira airearen ur-lurruna hoztean eta kondentsatzean.

• Erliebearen kokapenak zenbait eratako eraginak dauzka:

– Itsasoaren eragina zailtzen edo errazten du. Penintsulan mendi-sistema ugari daude kostaldearekiko paralelo, eta horrek itsasoaren eragina apaltzen du Espainia guztian, Guadalquivir ibaiko haranean izan ezik.

– Zenbait aire-masa sartzea erraztu edo eragozten du. Penintsulako mendikate gehienen posizioa mendebaldetik ekialderanzkoa da, eta horrek zaildu egiten du iparraldetik eta hegoaldetik datozen aire-masak sartzea. Mendebaldetik datozenak, aldiz, errazago sartzen dira, baina aire-masa horiek beren hezetasunaren parte handi bat galtzen dute eta tenperatura muturrera iristen da. Aldiz, Iberiar sistemaren, Kataluniako kostaldeko mendikateen eta Mendikate Subbetikoaren kokapen submeridianoa oztopoa da aire-masa atlantiko eta mediterraneoak sartzeko.

– Prezipitazioak murrizten ditu mendi artean sartuta dauden arroetan. Horixe gertatzen da Duero eta Ebro ibaietako arroetan, inguruan dauden mendikateek bertara iristen diren aire-masen hezetasuna jasotzen baitute.

• Mendien isurialdeek haizearekiko zer orientazio duten, horrek prezipitazio orografikoak eta föehn efektua sortzea eragiten du. Hala, haizealdeko mendi-hegaletan aireak gora egiten du, eta prezipitazio orografikoak sortzen dira, edo hodeiak pilatzen, prezipitazio horizontalak eragiten dituena. Aldiz, haizebeko mendi-hegaletan aire lehorrak behera egiten du, eta horrek atmosfera berotzen eta lehortzen du (föehn efektua). Efektu hori oso nabarmena da erliebe menditsuak dituzten Kanaria uharteetan. Gainera, orientazioak tokian tokiko kontras-

Iturria: García de Pedraza, L.

Garrido, A.: Tiempo y clima en España. Iberiar penintsulako mendien kokapen periferikoak zaildu egiten du itsasoaren eragina barrualderaino sartzea. Eragin hori korridoreetan barrena sartzen da, hor mendien segida eten egiten baita. Mendikate gehienen kokapena horizontala da eta horrek zaildu egiten du iparraldetik nahiz hegoaldetik datozen aire-masak penintsulan sartzea, eta mendebaldetik datozenena sartzea errazten. Aldiz, kokapen submeridionala duten mendikateek aire-masa atlantiko nahiz mediterraneoen sarrera eragozten dute. Bestalde, mendi artean sartutako arroetan, prezipitazioak urriagoak dira.

Laiotzak eguterak baino hotzagoak eta hezeagoak izaten dira.

Erliebearen orientazioa. Föehn efektua.

Haizealdea Haizebea

4 Azaldu zer eragin duten faktore klimatiko hauek Espainiari eragiten dioten aire-masetan: latitudea, kokapena, eta erliebearen altitudea, orientazioa eta antolamendua.

5 Azaldu föehn efektua, marrazkian ageri diren zenbakizko datu guztiak erabiliz.

Erliebearen orientazioa dela eta, prezipitazio gehiago izaten dira haizealdeko mendihegaletan (aireak gora egiten du hor), eta haizebeko mendi-hegalak lehorragoak dira.

3. FAKTORE TERMODINAMIKOAK

Klimaren faktore termodinamikoek eragiten dute zirkulazio atmosferikoa (aire-masen segida, alegia), eguraldia eta klima mugatzen dituena. Altuerako zirkulazio atmosferikoa zorrotada-korronteak gidatzen du, eta gainazalekoa, berriz, ekintza-zentroek, aire-masek eta fronteek.

3.1 Altuerako zirkulazioa: zorrotada-korrontea

Espainia zona epelean dago, eta zona epelean altuerako zirkulazio atmosferikoa jet stream edo zorrotada-korronteak gidatzen du; hau da, egitura tubularreko haize-korronte indartsu batek, mendebaldetik ekialderantz bederatzi kilometrotik hamaika kilometrora bitarterainoko altueran zirkulatzen duena, tropopausa* polarren eta zona epeleko tropopausaren artean. Zorrotada-korronteak altueran poloaren gainean dauden —bere norabidearen ezkerraldean— behe-presioak eta goi-presio tropikalak —eskuinaldean daudenak— bereizten ditu..

Zorrotada-korrontea gainazaleko eguraldiaren eragilea da. Korronteak abiaduraz nola aldatzen diren eta urtaro batetik bestera nola lekualdatzen diren, eguraldia halakoxea izaten da:

• Korrontearen abiadura aldakorra da. Azkar zirkulatzen duenean, 150 km/h-tik gorako abiaduran, korrontearen ibilbidea ia zonala izaten da (mendebaldetik ekialderanzkoa), eta izur leunak egiten ditu; korronteak jotzeaz batera, gainazalean fronte polarrak eta depresioak eratzen dira. Abiadura jaistean, baina, korronteak oso izur sakonak egiten ditu: gailurrak eta dortsalak (goi-presioak eragiten dituzte), eta haranak eta askak (behe-presioak eragiten dituzte). Bi presio mota horiek gainazalari eragiten diote, eta horrek antizikloiak eta depresio dinamikoak sortzen ditu. Batzuetan, izurrak zorrotada-korronte nagusitik askatzen dira; halakoetan, aire tropikalak iparrerantz jotzen du, eta aire polarra, berriz, hegoalderaino sartzen da, eta horrek zona epeleko eguraldia oso aldakorra izatea eragiten du.

• Urtaro batetik bestera latitudez latitude egiten dituen lekualdatzeen eraginez, zorrotada-korronteak, neguan (hegoalderaino iristen denean), Espainia osoari eragiten dio. Udan, aldiz, iparrerantz lekualdatzen da, eta kantauriar isurialdeari soilik eragiten dio.

ZORROTADA-KORRONTEA, NEGUAN

Lexikoa

Tropopausa atmosferaren geruza bat da, troposferaren —Lurraren gainazala ukitzen duen geruza— eta estratosferaren arteko trantsizio-geruza, hain zuzen ere.

Airea zenbat eta beroagoa, orduan eta handiagoa da tropopausaren altitudea. Beraz, beherago dago goi-latitudeetan, aire polarra nagusi baita, eta gorago, berriz, latitude ertainetan eta behe-latitudeetan, aire bero tropikala baita nagusi hor. Zorrotada-korronte polarrak eta subtropikalak tropopausaren bi maila horien artean zirkulatzen dute.

Uhin-zorrotada aldiz, latitudean behera egiten du, eta Kantauri itsasoak bustitzen duen lurraldeari soilik eragiten dio.

Neguan, zorrotada-korronteak latitude baxuagoan zirkulatzen du, eta, horregatik, Espainiako lurralde osoari eragiten dio.

3.2 Gainazaleko zirkulazioa

Ekintza-zentroek, aire-masek eta fronteek gidatzen dute gainazaleko zirkulazio atmosferikoa.

a) Ekintza-zentroak goi- eta behe-presioko eremuak dira. Presio atmosferikoa aireak gainazal-unitate baten gainean eragiten duen pisua da. Milibarretan (mbar) nahiz hektopaskaletan (hPa)* neurtzen da barometroarekin, eta eguraldi-mapetan presio bereko puntuak lotzen dituzten isobara izeneko lerroen bidez irudikatzen da. Mapa horietan, isobarak launaka irudikatzen dira (0 mbar, 4 mbar...), eta presio normala 1 013 mbar-etik 1 016 mbar-etara biribiltzen da

• Bi motatako ekintza-zentroak daude: antizikloiak eta depresioak. Antizikloiak goi-presioko eremuak dira (1016 mbar-etik gorakoak), behe-presioko beste eremu batzuez inguratuta daudenak. Haizea erlojuaren orratzen noranzkoan biratzen da eremu horien inguruan, eta eguraldia egonkorra sortzen da. Depresioak edo zikloiak behe-presioko eremuak dira (1016 mbar-etik beherakoak), eta presio handiagoko beste eremu batzuez inguratuta daude. Eremu horien inguruan, haizea erlojuaren orratzen aurkako noranzkoan biratzen da, eta eguraldi ezegonkorra sortzen da, eta, sarritan, euria ere izaten da.

• Ekintza-zentroen jatorria termikoa edo dinamikoa izan daiteke.

– Ekintza-zentro termikoak airea hoztearen nahiz berotzearen ondorioz sortzen dira. Antizikloi termikoak aire-masa bat hoztean eratzen dira: airea astunagoa izaten denez, jaitsi egiten da eta goi-presioak eragiten ditu. Depresio termikoak, aldiz, airea berotzean eratzen dira, halakoetan aireak pisua galdu eta gora egiten baitu, eta behe-presioak eragiten.

– Ekintza-zentro dinamikoak zorrotada-korrontearen ondorioz eratutako gailur nahiz askek sortzen dituzte, eta gainazalean islatzen dira: gailurrek antizikloiak eragiten dituzte, eta askek, berriz, depresioak.

– Hauek dira Iberiar penintsulako zirkulazio atmosferikoa gidatzen duten ekintza-zentro nagusiak:

– Antizikloien ekintza-zentroak. Azoreetako antizikloia, udan iparrerantz eta neguan hegorantz lekualdatzen dena. Atlantikoko antizikloi polarrak. Eskandinaviako antizikloia. Eta Europako antizikloi termikoak eta Penintsulako barnealdekoak, neguan lurzorua hozteak eratzen dituena.

– Depresioen ekintza-zentroak. Islandiako depresioa. Genovako golkoko depresioa, Europa kontinentaleko aire hotzeko koladak Mediterraneo aldeko inguru epel eta hezeetara iristean eratua. Eta Afrikaren iparraldeko depresio termikoak eta Penintsularen barnealdekoak, udan lurzorua berotzean eratzen direnak.

50º 50º

Hektopaskala (hPa) da presio atmosferikoa neurtzeko erabiltzen den unitatea, eta

1 milibarren baliokidea da.

40º 40º

Lexikoa B

Ariketak

A

1 030 mb 1 026 1 022

60º 65º

55º 55º

30º 25º 20º

A Iparraldeko Atlantikokoa A Azoreetakoa

50º 50º

60º

45º 45º 40º

40º 40º

STEM, KD, HKK

A Eskandinaviakoa A

50º

20º 30º 10º 0º 10º 20º 40º 10º 0º 10º 20º 25º 20º

30º 15º 15º 5º 5º

35º 35º 30º

A Europakoa

B Ekialdeko Atlantikokoa

65º

ANTIZIKLOI TERMIKOA DEPRESIO TERMIKOA Zirkulu polar artikoa A Ekialdeko Atlantikokoa

30º 25º 20º

55º 55º

Zirkulu polar artikoa Ekintza-zentro positiboak (antizikloiak). Ekintza-zentro negatiboak (depresioak).

60º

45º 45º 40º

B Ipar itsasokoa B

6 Adierazi zer informazio ematen duten aurreko orrialdeko marrazkiek eta mapek zorrotada-korronteari buruz.

50º

35º 35º 30º

B Islandiakoa B Kontinentala B Genovako golkokoa B Afrikaren iparraldekoa

20º 30º 10º 0º 10º 20º 10º 0º 10º 20º 20º

30º 15º 15º 5º 5º b) Aire-masak aire-zatiak dira, tenperatura-, hezetasun- eta presio-ezaugarri jakin batzuk dituztenak. Ezaugarriok beren jatorrizko eskualde edo iturburueskualdeetan eskuratzen dituzte. Zer latitudetan dagoen kontuan hartuta, Espainiara hiru aire-masa mota iristen dira: aire artiko hotzak (A), aire polar hotzak (P) eta aire bero tropikalak (T). Zer gainazal motatan sortzen diren, aire mota horiek itsasaldeko aire hezeak (i) edo aire kontinental lehorrak (k) izan daitezke. Jatorrizko ezaugarri horiek, dena den, aldatu egin daitezke, aire-masek zer-nolako distantzia egiten duten kontuan hartuta. c) Fronteak ezaugarri desberdinak dituzten gainazalak dira, bi aire-masa bereizten dituztenak. Beraz, fronte baten alde banatan, airearen propietateak erro-errotik aldatzen dira. Espainian, fronte polarra da garrantzitsuena, eta aire-masa tropikalak eta polarrak bereizten ditu. Beren izurrek bi fronteko depresioak sortzen dituzte, eta horrek prezipitazioak eragiten ditu

7 Bilatu Interneten noiz aurkitu zuten zorrotada-korrontea eta zein izan zen haize-korronte indartsu hori eman zitzaion lehen erabilera.

8 Alderatu antizikloi eta depresio bat, eta azaldu zertan diren desberdinak antizikloi eta depresio termikoak eta dinamikoak.

• Ai: kubeta artikoan sortua, oso hotza eta lehorra da, baina Iberiar penintsularanzko bere ibilbidean, oinarria lehortu eta hezetu egiten da. Elurteak eta tenperatura hotzak eragiten ditu.

• Ak: Europaren ipar-ekialdean eta Siberian sortua, oso hotza eta lehorra da. Zeru argiak eta izotzaldiak eragiten ditu.

• Pi: Atlantikoaren iparraldean sortua, hasieran hotza izan ohi da. Hegoaldera egin ahala, baina, berotu eta hezetu egiten da. Neguan, prezipitazioak eragiten ditu Kantauriar mendikatean eta Penintsularen mendebaldean. Udan, berriz, ekaitz bortitzak eragiten ditu.

• Pk: Europan sortua, neguan sortzen den antizikloi termikoak eragiten du. Antizikloia hotza eta lehorra badator, eguraldi hotz eguzkitsua eragiten du; aldiz, Mediterraneo aldean berotzen bada, prezipitazioak eragiten ditu Levante inguruan.

• Ti: Atlantikoan sortua, Azoreen inguruan. Beroa eta hezea da. Iparralderanzko bere ibilbidean, oinarria gutxi-asko hoztu eta egonkortu egiten da. Udan, tenperatura beroak eragiten ditu, eta gainerako urte-sasoietan, berriz, tenperatura leunak.

• Tk: Afrikaren iparraldean eratzen da, Saharan. Tenperatura altuko eguraldi lehor egonkorra eta bero-boladak eragiten ditu.

1. Fronte polar geldikorra

Fronte geldikorra

Fronte polarrak aire-masa tropikal eta polarrak bereizten ditu.

Bi fronteen arteko bereizketa-horma ez da bertikala: aire hotza astunagoa denez, aire beroaren azpian sartzen da ziri bat balitz bezala.

2. Izurren eta bi fronteko depresioen eraketa fronte polarrean

Fronte hotza

A1

B2 Aire polarra aire tropikalaren azpian sartzen da, eta aldapa handi batean gora egitera behartzen du, eta horrek konbekzio-hodeiak eta prezipitazio ugari eragiten ditu.

B2

B1

Ariketak STEM, HKK, KPSII

9 Erreparatu marrazkiari eta idatzi testu bat, bi fronteko depresio baten eraketa eta bilakaera azaltzeko.

10 Taula batean, laburbildu Espainiako kliman eragina duten faktore geografikoak eta termodinamikoak.

A1 A2 A3

A1 Fronte hotzak beroak baino arinago egiten duenez aurrera, biak bereizten dituen eremu beroa txikitu eta desagertu egiten da (oklusioa).

A2/A3 Frontearen alde banatan aire hotza soilik gelditzen da: oso agudo nahasten dira biak, eta aire hotzeko zirimola erraldoi bat sortzen da, depresioaren energia xahutzen duena.

Fronte hotzak beroa atzematean, aire beroa altueran otatzen gelditzen da. Gainazalean aire hotza baino ez da gelditzen fronte okluituaren bi aldeetan.

Fronte beroa

Atmosferako osagai behagarri eta neurgarriak dira klimaren elementuak. Honako hauek dira garrantzitsuenak: intsolazioa, hodeitza, tenperatura, hezetasuna, presioa, haizea, prezipitazioak, lurrunketa, ebapotranspirazioa eta idortasuna. Den-denek izan ditzakete aldaketa handiak, klimaren faktoreek nola eragiten dieten kontuan hartuta.

1. INTSOLAZIOA ETA HODEITZA

a) Lurraren gainazalak jasotako eguzki-erradiazioaren kantitatea da intsolazioa. Heliografoaren bidez neurtzen da. Bere latitudea dela medio, Espainiak 2 000 eguzki-ordu baino gehiago ditu urtean, baina alde handiak daude bazter batetik bestera: Kantaurialdean, intsolazioa ez da batez besteko balioetara iristen; Penintsularen hego-ekialdean eta Kanarietan, aldiz, intsolazio handia dute.

b) Zerua hodeiez gutxi-asko estalita ageri den atmosferaren egoerari esaten zaio hodeitza. Nefoskopioaren bidez neurtzen da. Espainian, Kantauri itsasoko ertza da hodeitza handieneko eremua. Aldiz, Guadalquivir ibaiko harana, Mediterraneoaren hegoaldeko kostaldea, Extremadura eta Kanarietako zenbait eskualde dira hodeirik gabeko egun gehien duten lurraldeak.

Espainian tenperatura-aniztasun handia dago, eta hori esplikatzen duten faktore nagusiak hiru dira:

• Latitudea: tenperaturak jaitsi egiten dira iparrera egin ahala, eguzkiizpiek perpendikulartasun txikiagoz jotzen baitute.

• Itsasoaren eragina: kontraste termikoak leunagoak dira kostaldean, eta bortitzagoak barnealdean, itsasoa polikiago berotzen eta hozten baita lehorra baino.

• Altitudea: altueran gora egin ahala, tenperaturak jaitsi egiten dira.

11 Ikusi arretaz intsolazioari buruzko mapa, eta arrazoitu:

• Zer-nolako eragina dute klimaren faktoreek eta elementuek intsolazioan?

• Zertan dira desberdinak Kantaurialdeko eta Espainiako gainerako eskualdeetako intsolazioa.

• Zer ondorio ditu intsolazioak zenbait ekonomia-jardueratan?

Aipatu batzuk.

12 Urteko batez besteko tenperaturen mapan, kokatu Burgos, Albacete eta Málaga, eta azaldu haien batez besteko tenperaturen arteko aldeak.

13 Zergatik dira desberdinak Kanaria uharteetako, Penintsulako kostaldeetako eta Penintsulako barnealdeko anplitude termikoak?

Coruña Ourense

URTEKO BATEZ BESTEKO TENPERATURA (ºC)

7,5etik behera (oso hotza)

7,5etik 10era (hotza)

10etik 12,5era (freskoa)

12,5etik 15era (leuna)

15etik 17,5ra (epela)

17,5etik gora (beroa)

Tenperaturak kliman duen eraginarekin lotutako bi alderdi garrantzitsu ur b) Airearen tenperatura 0  "C-tik jaistean gertatzen dira izotzaldiak. Horrelakoetan, aireak duen ura izoztu egiten da, eta izotz modura pilatzen da gainazalean. Izotzaldiak bi eratakoak izan daitezke: irradiazio-izozteak, gau oskarbietan lurra hoztu eta hotz horrek airea ere hozten duenean sortua; eta adbekzio-izozteak, aire-masa izugarri hotz batek eragina. Espainian, kostaldeetan izaten dute izotzaldi gutxien, itsasoak tenperatura leuntzen baitu. Aldiz, izotzaldi handienak iparraldeko goi-lautadan eta Ebro ibaiko haranean izaten dira, eskualde horietan neguan ohikoak izaten diren inbertsio termikoek izotza sortzea eragiten baitute.

Hilabeterik beroeneko batez besteko tenperaturaren eta hotzenekoaren arteko aldea da urteko anplitude termikoa. Espainian, anplitude termiko baxuenak Kanarietan eta kostaldeetan dituzte (Penintsularen iparraldekoetan, batik bat); altuenak, berriz, Penintsularen barnealdekoak dira.

3. HEZETASUNA, LAINOA ETA GANDUA

a) Airearen lurrun-kantitatea da hezetasuna. Higrometroarekin neurtzen da. Itsasoarekiko hurbiltasunaren eta tenperaturaren araberakoa da: tenperatura zenbat eta handiagoa, hezetasuna orduan eta txikiagoa izan ohi da. Horregatik, hezetasun-mailarik handiena kostaldeetan izaten dute, eta txikiena, berriz, barnealdean (hegoaldeko goi-lautadan dute hezetasun-mailarik baxuena).

b) Lainoa atmosferako behealdeko geruzan esekita dauden ur-tanta ñimiñoek osatzen dute, eta kilometro batetik beherako distantzietan, ikuspena galarazten du. Atmosferako behealdeko geruzan dagoen airea hoztean eta kondentsatzean sortzen da lainoa. Bi eratakoa izan daiteke: irradiazio-lainoa edo adbekzio-lainoa. Irradiazio-lainoa neguko berezko lainoa da, eta lurzoruak gauez beroa galtzean sortzen. Adbekzio-lainoa aire-masa bero eta hezeak lurzoru hotz batera iristean sortzen dira, edo aire-masa hotzak lurzoru beroago eta oso heze batera iristean (itsasoan, urtegi batean edo ibai batean).

URTEKO TENPERATURABITARTEAK (ºC)

8º-tik behera (oso txikia)

8º-tik 12º-ra (txikia)

12º-tik 16º-ra (moderatua)

16º-tik 20º-ra (handia)

20º-tik gora (oso handia) c) Gandua ikuspena murritzen duen lanbro lehor bat da. Hauts-partikula fin asko atmosferako behealdeko geruzetan pilatzean sortzen da. Espainia lehorrean udan sortzen da, antizikloia dagonean: sasoi horretan lurzorua oso lehorra egoten da, lurreko partikulek gora egiten dute eta, lurraren berotzeak eragindako airearen mugimendu gorakorrak direla tarteko, airean zintzilik geratzen dira.

14 Zertan dira desberdinak izotzaldiak eta lainoak?

15 Idatzi mapa-oin bat urteko batez besteko hezetasun erlatiboari buruzko maparako.

4. PRESIOA ETA HAIZEA

a) Urtearen joanean Espainiaren gainean egon ohi diren aire-masen ezaugarrien araberakoa da presio atmosferikoa. Barometroarekin neurtzen da. Penintsulan, goi-presioak izaten dira nagusi neguan, eta behe-presioak, berriz, bai udazkenean eta bai udaberrian; udan, goi-presioak izaten dira berriro, nahiz eta barnealdean depresio termiko ugari izaten den, lurra berotzearen ondorioz. Kanarietan, goi-presioak izaten dira nagusi.

b) Aireak Lurraren gainazalarekiko egiten duen mugimendu horizontala da haizea. Haizearen norabidea haize-orratzarekin neurtzen da, eta abiadura, berriz, anemometroarekin. Presioen arteko aldeen ondorioz sortzen da, eta beti mugitzen da goi-presioetatik behe-presioetara. Penintsularen latitudea dela tarteko, gurean mendebaldeko haizea da nagusi, baina, tokian-tokian, badira haize mota gehiago ere.

Balear uharteetan, levantea eta tramontana dira nagusi; eta Kanarietan, berriz, ipar-ekialdeko alisioa. Presioen arteko aldeen eraginez, txandakako haizeak ere sortzen dira, hala nola itsasoko nahiz mendiko brisa.

5. PREZIPITAZIOA

Prezipitazioa hodeietatik Lurraren gainazalera bai likido modura eta bai solido modura erortzen den ura da. Milimetrotan (mm) edo metro koadro bakoitzeko litrotan neurtzen dira plubiometroarekin. Mapetan, prezipitazio-maila bereko puntuak lotzen dituzten isohieta izeneko lerroen bidez irudikatzen da.

Aireak duen uraren lurrunak gora egiteak, hozteak eta kondentsatzeak eragiten ditu prezipitazioak. Airearen gorapena zergatik gertatu den, prezipitazioak hiru motatakoak izan daitezke: orografikoak (erliebea eragile dutenak); konbektiboak (lurra berotzeak eraginak); eta fronte-prezipitazioak (ezaugarri desberdineko bi aire-masak elkarrekin topo egitean, hotza beroaren azpian sartzen da, eta gora egitera behartzen du).

Espainian, alde handia dago urte, urtaro eta leku batetik bestera erregistratzen diren prezipitazioen artean, eta hiru dira hori esplikatzen duten faktoreak: • Latitudea eta kokapena: faktore horien arabera izango dira depresioen eta antizikloien nagusitasuna eta hurrenkera.

Inbertsio termikoa egoera atmosferiko anomalo bat da, airearen tenperatura lurrean altueran baino hotzagoa izateak eragina. Neguan gertatu ohi da, antizikloiak daudenean, airea zenbait egunez geratzen den topografietan, hala nola haranen hondoetan, eta mendien arteko arroen sakonuneetan. Horietan, gauez lurzorua hozteak airea hotzarazten du, eta aire hori gorago dauden geruzetakoa baino hotzago bihurtzen da. Horrek behe-lainoa, ihintza eta izotza eragiten ditu goizean.

16 Bilatu Interneten mendi-brisen eta itsas brisen marrazki bat, eta azaldu haien funtzionamendua, kontuan hartuta zer alde dauden, gauez eta egunez, itsasoaren eta lehorraren presioen artean, eta mendi baten hegalaren eta haranaren presioen artean.

17 Aurkitu zer haize jotzen duten Ebroko haranean, Kataluniako eta Balearretako NEan, Mediterraneoaren kostaldean, eta Iberiar penintsulako SWean, eta azaldu haize horiek eragindako ondorioak.

18 Zertan dira desberdinak prezipitazio orografikoak, konbektiboak eta frontekoak? Azaldu.

19 Azaldu Kantaurialdeko prezipitazioen eta Kanaria uharteetako prezipitazioen arteko aldea.

• Itsasoarekiko irekitasuna: kostaldean, errazagoa da prezipitazioak eratzea, itsasoaren hezetasunari esker. Barnealdean, berriz, neguko hotzak antizikloiak eratzea errazten du; udako beroak, berriz, airearen kondentsazioa zailtzen du, nahiz eta ekaitz konbektiboak ere eragin ditzakeen.

• Erliebea: altueran gora egin ahala, prezipitazioak ugaritu egiten dira; aldiz, mendi artean dauden inguruetan, prezipitazioak urritu egiten dira.

6. LURRUNKETA, EBAPOTRANSPIRAZIOA ETA IDORTASUNA

a) Giro-tenperaturan ura lurrun bihurtzen deneko prozesua da lurrunketa. Lurrunketaren intentsitatea hazi egiten da tenperatura, intsolazioa, airearen lehortasuna, haizearen abiadura eta lurzoruaren landaredirik eza handitu ahala. Beraz, udan, eguerdi aldera, lurrunketa iparretik hegora hazi egiten da.

b) Lurraren gainazalean intsolazioaren eta landareen transpirazioaren ondorioz gertatzen den hezetasun-galera da ebapotranspirazioa. Ebapotranspirazio erreala benetan gertatzen dena da, baina bada ebapotranspirazio potentzial bat ere —ETP—, ur-kantitate nahikoa balego gertatuko litzatekeena.

c) Idortasuna lurzoruan eta atmosferan ur-eskasia iraunkorra edo ohikoa izatea da. Prezipitazioak lurruntzen den ur-kantitatea baino txikiagoak direnean gertatzen da. Beraz, prezipitazioen eta ura lurruntzearen eragile nagusia den tenperaturaren arteko erlazioaren baitan dago idortasuna; hau da, prezipitaziobolumena zenbat eta txikiagoa eta tenperatura zenbat eta handiagoa izan, idortasuna orduan eta handiagoa da. Idortasuna neurtzeko, bi indize daude:

• Hileko idortasuna neurtzeko, Gaussen indizea erabiltzen da. Hilabete bat idorra da, 2T "C ≥ P mm betetzen bada; hau da, hilabete horretako batez besteko tenperaturaren bikoitza mm-tan erregistratutako prezipitaziokopurua baino handiagoa edo berdina bada.

• Idortasun orokorra neurtzeko, De Martonne-ren indizea erabiltzen da: P/T + 10; hots, prezipitazioen guztizkoa urteko batez besteko tenperaturaz zatitu eta horri hamar batu. Hala, lurraldeak basamortukoak (0tik 5era bitarteko indizea); estepakoak (5etik 10ra); erdilehorrak (10etik 20ra); erdihezeak (20etik 30era) ala hezeak (30etik gora) izan daitezke.

20 Kalkulatu Gaussen-en eta De Martonne-ren idortasun-indizeak 4. epigrafeko ariketetan ageri diren klima-taula guztietan. Adierazi zenbait hilabete lehor dituzten, hurrenez hurren, bai eta nolakoa den lehortasun orokorra ere.

21 Azaldu mapan ageri diren idortasun-aldeak, eta aipatu zer ondorio izan ditzakeen idortasun handiak hura pairatzen duten lurraldeetan.