Naturfag 8 Grunnbok nyn (utdrag) bla-i-bok

NATURFAG 8 frå CAPPELEN DAMM Grunnbok Erik Steineger Andreas Wahl

Til eleven

Velkommen til ungdomsskulen, og gratulerer med ny naturfagbok!

Naturfag handlar om korleis verda er bygd opp, om alt som lever her og verkar saman. Det er eit viktig fag for å forstå kvifor og korleis vi skal ta vare på naturen, artane og oss sjølve.

Boka har fem kapittel. I byrjinga av kvart kapittel ser du nokre faner øvst på sida. Dei viser deg hovudtemaa i boka: naturvitskap, naturen og kjemiske stoff. Den fana som er markert, viser kva hovudtema vi skriv mest om i akkurat det kapittelet. Vi skriv også litt om kva kapittelet handlar om, og om kva det er meininga du skal lære når du jobbar med det.

Nokre ord i teksten er blå. I margen finn du ei forklaring til akkurat dette ordet. I kapitla er det også blå rammer med oppgåver og grøne rammer med små forsøk. Desse vil hjelpe deg til å forstå endå betre det du les.

Bakarst i kvart kapittel er det nokre sider med farge ytst, som gjer dei enkle å finne.

Her finn du: ordforklaringar, ei liste med ord som det er ekstra viktig å kunne. oppgåver til kapittelet. Nokre finn du svar på i teksten, andre må du bruke det du har lært, til å jobbe vidare med. Nokre skal du løyse åleine, andre må du samarbeide med nokon om å løyse. Dei fleste kan du løyse heime, i klasserommet eller på naturfagrommet. Andre må du ut i naturen for å finne svar på. forsøk og aktivitetar. Her får du eksempel på korleis du kan teste ut noko av det du har lært i kapittelet.

Vi håper du vil bruke boka aktivt, undre deg og stille spørsmål til læraren. Og dersom du meiner boka kan bli endå betre, send oss ein e-post til grunnskole@cappelendamm.no.

Helsing Erik og Andreas, som har skrive boka

Innhald

1 Den levande naturen 7

Næringskjeder og krinsløp i naturen 8

Økologi – samspelet i naturen 21

Eit stort biologisk mangfald 27

Ordforklaringar 35

Oppgåver 37 Forsøk og aktivitetar 42

2 Mennesket og naturen 51

Bruk og misbruk av naturen 53

Økosystem i fare 66

Kampen for miljøet 80

Ordforklaringar 88

Oppgåver 90

Forsøk og aktivitetar 96

3 Vitskap 103

— korleis kan vi vite?

Kva er vitskap? 104

Naturvitskapelege metodar 106

Hjernen din lèt seg lure 118

Kjeldekritikk 125

Korleis kan vi vite? 128

Ordforklaringar 129

Oppgåver 130 Forsøk og aktivitetar 134

4 Grunnleggjande kjemi 139

Atom 140

Kjemiske stoff 144 Grunnstoffa og eigenskapane deira 149 Arbeid og tryggleik i kjemilaboratoriet 158 Oppgåver 164 Forsøk og aktivitetar 170

5 Kjemi i kvardagen 179

Kjemiske reaksjonar 180 Kjemiske sambindingar 187

Same stoff, ulik form 191 Konsentrasjon i kjemien 198

Sur som ein sitron – basisk som eit vepsestikk 202 Ordforklaringar 212 Oppgåver 215 Forsøk og aktivitetar 221

Stikkord 232

Illustrasjonsliste 236

Den levande naturen

Frå lufta er det lett å sjå at naturen i Noreg er skiftande og variert. På kort tid kan du sjå både skog og fjell, myrer og innsjøar, elver og kystområde.

I kvar av desse naturtypane lever det mange forskjellige planter og dyr, men også sopp og bakteriar. Nokre lever berre i fjellet, andre berre i ferskvatn, i havet eller i skogen. Kvifor trur du det er slik?

Nokre artar snyltar på andre. Mange samarbeider om å skaffe mat. Nokre treng lys, nokre treng høg temperatur, alle treng vatn. Alle dei levande vesena i naturen har eit samspel med kvarandre og med omgivnadene sine.

I dette kapittelet lærer du

• korleis alt det levande i naturen samspeler med omgivnadene

• kva eit økosystem er, og kva det består av

• korleis energi blir overført i økosystema

• korleis fotosyntese og celleanding gir energi til alt som er levande

• korleis karbon og andre stoff går i krinsløp i naturen

Ein art består av alle dei individa som liknar kvarandre, og som kan få ungar saman. Ungane må også kunne få ungar når dei har vakse opp.

Raudekorn og gråekorn er to forskjellige artar, sjølv om dei ser ganske like ut. Raudekorn har duskar på øyro.

Næringskjeder og krinsløp i naturen

Det finst ekorn i store delar av verda, men alle høyrer ikkje til same art . Dei som lever i Nord-Amerika, ser annleis ut enn dei som lever i Noreg. Dei har forskjellig farge og storleik. Dei kan ikkje få ungar saman. Derfor er dei to ulike artar.

Alle ekorna i Noreg høyrer til same art og heiter raudekorn. På svensk heiter arten raud ekorre, og på dansk heiter han egern. Raudekorn finst overalt i Noreg der det er skog.

Sidan ekorn (og andre artar) har ulike namn på ulike språk, har forskarane funne ut at det er lurt å gi kvar art eit vitskapeleg namn. Då blir det ikkje så lett misforståingar. Namnet er skrive på gresk eller latin.

Det vitskapelege namnet består av to delar. Den første delen er slektsnamnet, som for ekornartane er Sciurus. Raudekorn har det vitskapelege artsnamnet Sciurus vulgaris. Ekornarten som lever i Nord-Amerika, heiter gråekorn på norsk, og artsnamnet er Sciurus carolinensis. Dei er altså begge ekorn og høyrer til ekornslekta Sciurus, men dei høyrer til ulike artar.

Alle menneske som lever på jorda i dag, høyrer til same art. Menneske frå ulike delar av verda kan sjå ganske ulike ut, men sidan vi kan få barn

saman, høyrer vi til same art. Det vitskapelege namnet vårt er Homo sapiens.

Artane trivst i ulike miljø

Ekorn et mest nøtter, røter, frø, knoppar og nokre gonger egg og fugleungar. Men ekorn kan også vere mat for andre dyr som rev og gaupe. Slik er det med alle artar som lever i naturen. Nokre artar et andre artar, nokre artar samarbeider, og nokre konkurrerer om mat, plass eller andre ressursar.

Alle artar stiller sine spesielle krav til miljøet sitt. Med det meiner vi kva dei treng av vatn, lys, tre, gøymestader og alt anna dei treng for å overleve. Nokre artar treng mykje vatn der dei lever, mens andre klarer seg sjølv om det er veldig tørt. Nokre treng mykje lys, mens andre trivst best på skuggefulle stader.

Blåveis er ei blomsterplante som berre kan vekse der jordbotnen inneheld mykje kalk, i motsetning til for eksempel kvitveis, som ikkje treng kalk. Fjellrev er ein pattedyrart som kan leve høgt til fjells fordi han er godt beskytta mot kulde, mens mange andre pattedyr har tynn pels og held seg under skoggrensa, der det ikkje er så kaldt.

Miljøet har altså ein del å seie for kva artar som kan leve i eit bestemt område, men miljøet blir også påverka av alt som lever der. Levande organismar drikk vatn, tek opp gassar og skil ut gassar, grev i jorda og påverkar omgivnadene på mange måtar.

Miljøet til ein art er dei forholda arten lever i.

Ein organisme er eit levande vesen, for eksempel ei furu. Du er også ein organisme.

Beverar påverkar miljøet ved å gnage på tre og demme opp elver så område som normalt er tørre, blir dekte av vatn.

Eit økosystem består av alle artane i eit område og miljøet deira.

Biotisk betyr levande. Abiotisk betyr ikkje-levande.

Når vi studerer naturen, tek vi for oss område som er nokså like, for eksempel ein granskog, ein furuskog, ein innsjø eller eit havområde. Kvart av desse områda er eit økosystem . Økosystemet består av alle artane som lever i området, men også dei ikkje-levande tinga som jord, lys, vatn og temperatur. Alt det levande er dei biotiske delane av økosystemet, mens det som ikkje er levande, er dei abiotiske delane.

Produsentar, forbrukarar og næringskjeder

I eit økosystem er det alltid mange ulike planter og dyr. Dessutan er det andre typar levande organismar der, som bakteriar og sopp. Mange av dei er så små at vi berre kan sjå dei med mikroskop. Vi kallar dei mikroorganismar. Planter, dyr, bakteriar og sopp utgjer saman dei levande delane i økosystemet.

Ei eng er eit økosystem. Skriv ei liste over det du tenkjer det består av, det er mykje meir enn planteartar!

Dei artane som lever i eit økosystem, kan delast inn i to hovudgrupper: dei som kan lage si eiga næring (produsentar ), og dei som ikkje kan det (forbrukarar ). Alle grøne planter er produsentar. Alle dyr og soppar er forbrukarar.

Alle levande organismar (både produsentar og forbrukarar) treng energi til det som skjer i cellene. Du får energien din frå maten du et. Anten maten er ei brødskive, eit stykke fisk eller ein appelsin, kjem energien i maten din opphavleg frå sola.

Tre og andre grøne planter er produsentar fordi dei lagar si eiga næring. Til det treng dei lys, vatn og karbondioksidgass (CO2-gass), ein gass det finst små mengder av i lufta.

Omdanninga av vatn og CO2 til glukose (druesukker) og O2 skjer i fotosyntesen , som er ein lang og komplisert prosess. Det viktigaste som skjer, er at energi frå sollyset blir overført til glukose, ei kjemisk sambinding som inneheld mykje energi. Det blir også danna oksygengass. Vi kan skrive det på denne måten:

lysenergi

vatn+karbondioksidgass glukose+oksygengass H2OCO2 C6H12O6 O2

Når plantene har laga glukose, kan dei gjere han om til andre næringsstoff, mellom anna stivelse, protein og feitt. Desse stoffa kan lagrast i plantene. Når plantene treng energi utan å drive fotosyntese (for eksempel når det er mørkt), kan dei gjere om stoffa til glukose igjen.

Energien i plantene kan bli til mat for deg og meg og alle andre som et planter. Dei energirike stoffa blir først omdanna tilbake til glukose. Det skjer i fordøyelsen. Deretter blir glukosen send med blodet til cellene i kroppen. I cellene skjer celleandinga , som på mange måtar er det motsette av det som skjer i fotosyntesen. Her blir det nemleg brukt oksygengass og glukose, mens karbondioksid blir produsert. Dette frigir energi, som kan brukast til varme, vekst, bevegelse og anna som krev energi.

Produsentar kan lage si eiga næring, vanlegvis ved hjelp av fotosyntese.

Forbrukarar kan ikkje produsere si eiga næring, og lever derfor av andre forbrukarar eller produsentar.

Fotosyntese er det som skjer når plantene bruker vatn og karbondioksidgass til å lage glukose og oksygengass ved hjelp av lys.

Celleanding er det som skjer i levande celler når glukose og oksygen blir omdanna til karbondioksid, vatn og energi.

Ei næringskjede er ei oversikt over kven som et kva i naturen.

Celleanding er ei form for forbrenning, men ho går mykje saktare enn når ei avis eller ein vedpinne brenn i luft. Det som skjer i celleandinga, kan vi skrive slik:

glukose+oksygen karbondioksidgass+vatn+energi C6H12O6 O2 CO2 H2O

Fotosyntesen skjer i kloroplastane, som er nokre små, grøne korn i plantecellene. Grønfargen kjem frå fargestoffet klorofyll. Celleandinga

skjer i alle levande celler (i både planter og dyr). Ho finn stad i mitokondria til cellene, som er nokre små celledelar som du skal lære meir om seinare.

Når vi studerer eit økosystem, er det viktig å få ei oversikt over kven som et kva. Vanlegvis set vi opp ei slik oversikt i ei næringskjede :

Eit næringsnett er ei oversikt over kven som et kva innanfor eit område i naturen.

grantre produsent (plante)

stokkmaur førsteforbrukar (planteetar)

granmeis andreforbrukar (insektetar)

hønsehauk tredjeforbrukar (rovfugl)

Førsteforbrukarar er dyr som et planter, altså planteetarar. Elg, rådyr, stokkmaur og mange andre dyr et berre planter, og er derfor alltid førsteforbrukarar.

Andreforbrukarar er dyr som et planteetarar. Ei granmeis som et stokkmaur, er dermed ein andreforbrukar.

Tredjeforbrukarar er dyr som et andreforbrukarar. Ein hønsehauk som et ei granmeis, er dermed ein tredjeforbrukar.

Mange dyr et både planter og dyr. Ekorn er eit eksempel på ein slik art. Dei et stort sett frø, kongler og nøtter, men om dei får høve til det, et dei også fugleungar. Derfor kan vi seie at ekornet vanlegvis er ein planteetar (førsteforbrukar), men av og til er det også eit rovdyr (andreforbrukar).

Vi ser at mange næringskjeder kan gripe inn i kvarandre. Dette kan vi illustrere ved hjelp av eit næringsnett .

Næringsnett i granskog

Ein energipyramide er ein figur som viser kor mykje energi som blir overført frå ledd til ledd i ei næringskjede.

Energi blir overført i næringskjeda

Solstråling inneheld enorme mengder energi, og nokre av strålane treffer jorda som lys og varme. Som du las på dei førre sidene, blir ein del av lysenergien teken opp av grøne planter, som bruker energien til å lage glukose i fotosyntesen. Plantene bruker mykje av energien sjølve, for eksempel til å vekse, blomstre og danne frø. Resten blir lagra i planta til seinare bruk. Det er dette lageret av kjemisk energi som blir mat for deg og meg og alle andre som et planter.

Det er mykje energi som forsvinn frå trinn til trinn i ei næringskjede. Tenk deg ei næringskjede som startar med gras, som blir ete av ein hare, som blir eten av ein rev. Først tek graset opp karbondioksid frå lufta og vatn frå jorda. Ved hjelp av energien i sollyset lagar graset glukose og andre energirike stoff. Haren får i seg denne energien når han et graset. Han bruker mesteparten av energien til å hoppe omkring, halde seg varm, ete, vekse og alt anna han treng energi til. Mesteparten av denne energien går etter kvart ut av kroppen som varmeenergi. Men haren lagrar også noko av energien når han veks og får meir kjøtt på kroppen. Dersom ein rev et haren, blir denne energien overført til reven.

Slik bevegar energien frå sollyset seg gjennom næringskjeda. For kvart ledd i næringskjeda blir det mindre energi som kan overførast til neste ledd. Først får dei grøne plantene energi frå lyset. Plantene bruker det meste av energien sjølve, men dei som et plantene, får i seg noko av det som er lagra. Slik held det fram: Det blir stadig mindre energi igjen dess lenger opp i næringskjeda vi kjem. Ikkje fordi det er mindre energi i kvart enkelt dyr høgt oppe i næringskjeda, men fordi det vanlegvis blir færre og færre individ for kvart ledd.

Mykje av energien går altså «tapt» frå ledd til ledd i næringskjeda. Derfor er det sjeldan meir enn fire ledd i ei næringskjede. Det blir ikkje nok mat for forbrukarar som berre lever av dei som er høgt oppe i næringskjeda.

Vi kan vise energistraumen i eit økosystem ved å teikne ein energipyramide . Energi frå sollyset blir overført til kjemisk energi i plantene. Mesteparten av energien blir brukt av plantene, men omtrent ti prosent blir overført til førsteforbrukarane når dei et plantene. Ti prosent av dette igjen blir overført til andreforbrukarane.

Nedbrytarar er organismar som bryt ned døde planter og dyr til stoff som planter kan gjere seg nytte av. Åtseletarar er dyr som et døde dyr.

Nedbrytarar

Når planter og dyr døyr, blir dei gradvis delte opp i mindre delar, rotnar eller går i oppløysing på andre måtar. Det er nedbrytarar som meitemark, bakteriar, sopp og forskjellige smådyr som syter for dette.

Døde dyr kan etast av ein type nedbrytarar som heiter åtseletarar . Nokre fuglar, fiskar og pattedyr er åtseletarar, men dei fleste av desse et også dyr som dei har drepe sjølve. Mange insekt lever berre av døde dyr og er dei viktigaste åtseletarane.

I jordbotnen er det enorme mengder av midd og spretthalar som bidreg til nedbrytinga av døde organismar. Nedbrytarane syter for at stoffa kjem tilbake til jorda, lufta eller vatnet. Stoffa kan bli brukte om og om igjen – mange stoff går derfor i eit evig krinsløp.

Raudreven er eit eksempel på ein åtseletar, eit dyr som et døde dyr og dermed bidreg til nedbrytinga av døde organismar.

Teikninga viser korleis karbonatomet i eit CO2-molekyl i lufta går i eit krinsløp via eit epletre, eit menneske, og så tilbake til lufta igjen.

Karbon – eit grunnstoff i evig runddans

Karbon (C) er eit av dei stoffa som går i krinsløp i naturen. Her på jorda finst det karbon i lufta og i alt som lever, eller som ein gong har vore levande. Eigenskapane til karbonet gjer at karbon finst i fleire millionar ulike sambindingar. Desse blir kalla organiske stoff. La oss følgje eit karbonatom på vegen frå ein gass i lufta, inn i eit eple, vidare inn i kroppen din og til slutt ut igjen i lufta.

Vi begynner med gassen karbondioksid, som finst i lufta. I kvart molekyl karbondioksidgass sit karbonatomet bunde saman med to oksygenatom. Det er desse tre atoma som dannar molekylet CO2.

Epletreet «fangar» molekylet inn i eit blad. Der blir atoma splitta frå kvarandre og sette saman på nye måtar. Dette er ein viktig del av fotosyntesen.

Eit av stoffa som blir danna, er glukose. Eitt glukosemolekyl inneheld seks karbonatom, og eitt av desse er det atomet vi følgjer – «vårt»

karbonatom. Glukosemolekylet blir frakta gjennom tynne røyr i bladet, og hamnar etter kvart i eit eple.

Når du har ete eplet, kjem glukosemolekylet først inn i blodet ditt og blir deretter teke opp i ei av cellene. Der blir molekylet igjen delt opp i celleandinga, og atoma blir sette saman på endå ein ny måte samtidig som det blir frigjort energi.

I celleandinga hamnar «vårt» karbonatom i eit CO2-molekyl. Dette blir frakta ut av cella, inn i blodet og vidare til ei av lungene dine. Der pustar du det ut. Karbonatomet er tilbake igjen i lufta, og krinsløpet er slutta!

Alt som har levd eller lever på jorda, er deltakarar i karbonkrinsløpet. Sidan olje, kol og naturgass stammar frå levande vesen, er desse fossile brennstoffa også med i krinsløpet. Og eit karbonatom i huda på veslefingeren din kan vere det same atomet som sat i auga på ein dinosaur for 70 millionar år sidan!

Karbonet som tek del i krinsløp i naturen, har mange vegar det kan følgje. Rundane kan vere lange eller korte. Her ser du nokre av moglegheitene.

Reisa til karbonatomet frå dinosaur til menneske

Eit karbonatom som var i CO2 i lufta for 70 millionar år sidan, blei teke opp av ei plante. Planta blei eten av eit lite dyr, som deretter blei ete av ein stor dinosaur. Dinosauren drukna i ein sump, og blei sakte omdanna til olje. Olja blei liggjande under havbotnen i Nordsjøen. Ein dag blei olja pumpa opp, og i éin av oljedropane oppheldt dette karbonatomet seg.

Olja blei omforma til bensin, som blei fylt på tanken til ein bil. Deretter slapp karbonatomet ut som CO2 igjen gjennom

Nokre av dinosaurane som levde for 70 millionar år sidan, blei omdanna til olje dersom dei for eksempel døydde i ein sump der det var lite oksygen.

eksosen. Akkurat dette CO2-molekylet blei teke opp av eit epletre, du åt eplet, og karbonatomet hamna i blodet ditt. Blodet frakta karbonatomet til veslefingeren din, og det hamna til slutt inne i ei av cellene i fingeren din!

1 Lag ei næringskjede med minst tre ledd, der du sjølv bestemmer produsent og forbrukarar.

2 Kvifor kan vi seie at fotosyntesen er grunnlag for alt liv på jorda?

3 Oksygen frå lufta blir brukt i celleandinga når glukose blir forbrunne i cellene.

a) Kvar kjem oksygenet inn i kroppen, og korleis blir det frakta til cellene?

b) Kva to stoff blir danna i celleandinga, og korleis kjem dei ut av kroppen?

4 Sjå nøye på figuren som viser karbonkrinsløpet i naturen.

a) Kva tre former for fossile brennstoff finst under bakken (på land og i havet)?

b) Bruk figuren til å forklare kvifor innhaldet av karbondioksid (CO2) i atmosfæren gradvis har auka sidan menneska begynte å brenne store mengder fossile brennstoff.

c) Kvifor kan planting av tre brukast som tiltak for å motverke auken av karbondioksid i atmosfæren?

Økologi – samspelet i naturen

Økologi er læra om samspelet mellom dei levande organismane og miljøet dei lever i. Tidlegare i kapittelet har du sett eksempel på at artane påverkar kvarandre og det miljøet dei lever i. Nokre artar et andre, nokre blir etne av andre, nokre snyltar på andre, og nokre lever saman med andre.

Kvar art blir også påverka av det abiotiske (det ikkje-levande) miljøet: temperatur, fukt, lys, jordbotnen og kva stoff som finst i lufta.

Når vi skal undersøkje eit økosystem, prøver vi å finne ut mest mogleg om kva artar som lever der. I ein granskog er det sjølvsagt alltid grantre, men det kan vere hundrevis av andre artar også.

Det finst gode metodar for å berekne kor mange det er av kvar art som lever i eit økosystem. Dette talet kallar vi bestanden . Dersom det er femti ekorn i ein bestemt granskog, er bestanden på femti dyr. Bestanden for dei ulike artane gir oss nyttig informasjon om korleis økosystemet fungerer.

Talet på individ av ein art svingar opp og ned

Mange bestandar aukar nokre år og minkar andre år. Nokre år er det for eksempel mange fleire ekorn i norske skogar enn det plar vere. Andre år er det færre ekorn enn normalt. Kvifor er det slik?

Det kan vere fleire årsaker til at det er fleire ekorn enn normalt:

• Tilgangen på mat har vore ekstra god året før. Ekornet har hamstra nøtter og frø i løpet av vinteren, og det har nok mat til å produsere fleire kull med ungar dette året.

• Det har vore mindre sjukdom enn det plar vere blant ekorn.

• Rovdyrbestandane er mindre enn normalt. Det kan for eksempel vere færre mår eller færre hønsehauk enn det plar. Dermed blir det ete færre ekorn, og fleire ekorn veks opp.

Ein bestand (også kalla populasjon) er talet på individ av ein art i eit økosystem.

Figuren viser svingingane i bestandane av ekorn og mår i eit område. Venstre akse viser talet på ekorn (opptil 1000), høgre akse viser talet på mår (opptil 10). Legg merke til korleis den blå kurva for mårbestanden følgjer den raude kurva for ekornbestanden.

Når det blir fleire ekorn i skogen enn vanleg, får mår og hønsehauk meir å ete. Då kan dei få fleire ungar som veks opp. Når ungane er blitt store nok til å jakte sjølve, tek dei så mange at det blir færre ekorn igjen. Men då blir det igjen mindre mat for mår og hønsehauk, og slik held det fram. Bestandane går opp og ned, slik du ser på figuren. Vi seier at bestandane svingar.

Dersom det kjem veldig mange nøttekråker og slår seg ned i ein skog, kan det føre til at det blir færre ekorn, fordi nøttekråka forsyner seg så grådig av nøtter og frø.

Konkurranse om mat og andre ressursar

I ein granskog er det mange fleire artar enn ekorn som et nøtter og frø. Ein av dei er nøttekråka. Derfor konkurrerer ekorn og nøttekråke om maten. Ekorn og nøttekråke konkurrerer også om kvar dei skal bu, og kva dei bruker som byggjematerialar.

Konkurranse om ressursar er ein del av samspelet i naturen og skjer i alle økosystem. Dersom to artar skal kunne leve i det same området i lang tid, må dei utnytte forskjellige ressursar. Om ikkje forsvinn den eine.

Samarbeid mellom ulike artar

To ulike artar kan ofte samarbeide om noko. For eksempel kan eit eiketre samarbeide med eit ekorn: Når eit eiketre produserer mange nøtter kvart år, er det fordi nøttene kan spire i jorda og bli til nye tre. Men det går ikkje så bra dersom nøttene fell rett ned og spirer rett under treet. Då vil det gamle og det nye treet konkurrere om næring

Ein ressurs er alt i naturen som kan utnyttast av levande organismar.

og lys. Derfor har eiketreet stor nytte av at ekorn og andre dyr tek med seg nøtter og fraktar dei til ein annan stad. Sjølv om ekornet lagrar eller et dei fleste nøttene, mistar det nokre av dei på vegen. Desse kan spire og vekse opp til nye tre.

Samarbeid mellom sopp og tre Dei fleste skogtrea i Noreg har eit samliv med sopp. Om hausten kan du sjå mange soppar i skogen. Det er fruktlekamane du ser. Dei fleste soppar lagar fruktlekam ein gong i året. Då lagar dei store mengder sporar som blir spreidde med vinden så det kan vekse opp ny sopp. Men det rare er at mesteparten av soppen finst nede i jorda. Der er det fullt av lange, tynne celler som kan sjå ut som spindelvev. Desse blir spunne rundt dei tynnaste røtene til trea, nesten som ei strømpe.

Dei hjelper trea med å ta opp vatn og næringssalt frå jorda. Til gjengjeld får soppane sukkervatn, som trea har laga i fotosyntesen. Dette samlivet mellom sopp og tre har eit eige namn – mykorrhiza – som betyr sopprot. Mange stader ville ikkje trea fått nok vatn og næring utan mykorrhiza. Derfor ville det vore få tre i Noreg utan hjelp frå soppane.

Lav består av sopp og algar som lever saman og samarbeider. Det brune på teikninga er soppceller, det grøne er algar.

Samarbeid mellom sopp og algar

Lav består av sopp som lever saman med algar. Lav kan vekse på nesten kva som helst. Soppen skaffar vatn og næringssalt frå det han veks på. Algane kan drive fotosyntese når det kjem lys på dei. Det betyr at dei kan lage sukker av vatn og karbondioksidgass. Utan algane ville ikkje soppen fått nok mat, og utan soppen ville ikkje algane fått nok næringssalt. Soppen og algane lever derfor i så tett samliv at dei er blitt heilt avhengige av kvarandre.

Parasittar snyltar på andre artar

Pelsen på ekornet er full av bitte små dyr, og mange av dei syg blod gjennom ekornhuda. Dei stel blod frå ekornet, så vi kallar dei snyltarar eller parasittar . Det er ganske mange artar som har spesialisert seg på å snylte på andre artar.

Dersom du har hatt lus i håret, var lusa ein snyltar og du ein vert for lusa. Ekornet er vert for både lus, lopper og flått. Det finst mange artar av desse, og dei snyltar både på fuglar og pattedyr. Nokre av dei kan suge blod frå menneske. Av og til overfører dei sjukdommar, og nokre av sjukdommane kan vere ganske farlege.

Ein parasitt er ein organisme som stel næring frå ein annan.

Ein vert er ein som blir snylta på.

Skogflått

Flått er ein 1–25 mm lang midd. Middane er i slekt med edderkoppar. Vi har elleve ulike artar flått i Noreg, og alle syg blod av forskjellige dyr på land. Nokre av dei skiftar vert fleire gonger. Den vanlegaste arten heiter skogflått. Han blir også kalla mellom anna skaubjønn, skaumann og blodmidd.

Ei vaksen skogflåtthoe legg fleire tusen egg på bakken. Der blir egga klekte til små larver, som kryp opp i plantene og ventar på at ein fugl, ei mus eller eit anna lite dyr skal komme forbi. Då prøver ho å komme seg over på dyret, slik at ho kan suge blod i nokre dagar. Så slepper ho seg ned på bakken igjen. Der blir ho i fleire veker, mens ho veks og skiftar hud. Etter kvart blir ho ei nymfe.

Nymfa overvintrar før ho finn seg ein ny vert, som også er ein fugl eller eit pattedyr. Igjen skiftar ho hud og blir ein vaksen skogflått, som overvintrar nok ein gong.

Vaksne skogflåttar prøver å komme seg inn i pelsen på hare, rådyr, elg eller andre pattedyr. Hannflåtten kravlar rundt og prøver å finne ein hoflått, så han kan pare seg. Hoflåtten kryp ned til huda. Der set ho seg for å suge blod, som er nødvendig næring for at ho skal kunne produsere alle egga. Etter paring døyr hannen, og etter at egga er lagde, døyr hoa. Skogflåtten kan også setje seg på menneske. Han har bedøvingsmiddel i spyttet, så verten merkar som regel ingenting når han bit.

vaksen hann hoe fullsogen hoe

Eit stort biologisk mangfald

I dag deler vi jordkloden med millionar av andre artar. Overalt på planeten finn vi liv. Tenk på kor ulike artane kan vere! Frå eincella organismar på nokre milliondels gram til over hundre tonn tunge kvalar. Blomar og fuglar finst i alle fargane i regnbogen. Det er nesten ingen grenser for variasjon i naturen.

Per 2019 kjenner vi til litt under to millionar artar. Men størsteparten av artane på jorda er enno ikkje oppdaga. Ingen veit kor mange som eksisterer, men mange forskarar reknar med at det kan vere meir enn ti millionar! Dei aller fleste er insekt.

Totalt er det mellom eitt og ti trillionar (1018–1019) individ som heile tida flyr, kryp og kravlar på jorda. Det er meir enn 200 millionar insekt for kvart menneske!

Vi tenkjer kanskje ikkje over det, men utan insekta hadde livet på jorda sett ganske annleis ut. Mange av insekta er nemleg nødvendige for at blomar blir pollinerte, slik at plantene kan lage frø og frukter. Utan insekta ville dei døydd ut. Då ville vi hatt mykje færre slag av blomar og frukter. Dessutan er insekt mat for fuglar, pattedyr, edderkoppar og enkelte planter. Desse ville også blitt borte dersom insekta forsvann.

Insekt er viktige for pollineringa av mange blomar.

I vår del av verda er det særleg biene (tambier, villbier og humler) som syter for pollinering. Utan dei kunne vi gløyme produksjon av matplanter som squash, graskar, tomatar, eple, pærer, kirsebær, bringebær, rips, jordbær, blåbær og raps.

Insekta kan også vere våre fiendar. Mange av dei farlegaste sjukdommane som kan ramme oss menneske, blir overførte med insekt. Pestbakterien, som under svartedauden drap annakvart menneske i vår del av verda på 1300-talet, blei overført med lopper eller lus. I vår tid døyr over 400 000 menneske kvart år av parasittsjukdommen malaria. Parasitten blir overført med mygg. Nokre naturtypar inneheld svært mange artar. Truleg lever over halvparten av artane på jorda i dei tropiske regnskogane. Korallrev har også eit stort mangfald av artar, samanlikna med andre levestader i havet.

Når eit område har mange ulike artar og naturtypar, seier vi at det har eit stort biologisk mangfald.

Det biologiske mangfaldet i eit område kan delast i tre:

• talet på ulike naturtypar

• talet på artar (artsmangfald)

• arvestoffa til artane (genetisk mangfald)

Naturtypar

Ein naturtype er eit større område enn eit økosystem. Dersom vi kallar fjellet for ein naturtype, vil det for eksempel innehalde ein skog, ei myr, ei elv, eit vatn og ein fjelltopp. Kvart av desse økosystema kan delast inn i mange undertypar etter kva artar som lever der. Det er for eksempel stor forskjell på ein granskog, ein furuskog og ein fjellbjørkeskog. Og ein innsjø i låglandet med mykje næringssalt har heilt andre fiskeartar enn ein næringsfattig innsjø høgt til fjells.

Dess fleire ulike økosystem det er i eit område, dess større biologisk mangfald har det.

I dette fjellandskapet er elva, fjellbjørkeskogen og fjelltoppane eigne økosystem i naturtypen fjell.

Mange ulike artar – artsmangfald

Dei forskjellige artane har kvar si rolle der dei lever. Ekorn er til nytte for eiketrea fordi dei hjelper til med å spreie eikenøttene. Ekorn er også mat for mår og hønsehauk, og dei er vert for parasittar. Slik er det med alle artar – kvar av dei bidreg med noko i økosystemet.

Dersom ein art forsvinn frå eit økosystem, kan det få store konsekvensar. Kva ville for eksempel skje dersom maurane blei utrydda i ein norsk skog? Då vil fleire fuglar og pattedyr miste den viktigaste maten sin. I Noreg lever dei to hakkespettartane grønspett og gråspett nesten berre av maur. Utan maur i skogen vil desse spettane forsvinne. Dette vil mellom anna gå ut over andre fugleartar, for spettane lagar holrom i trea som mange fuglar bruker som reirhol.

Grønspett lever nesten berre av maur.

Genetisk mangfald

Nesten alle menneske ser forskjellige ut. Det kjem av at nokre av arveanlegga (genane) varierer mellom ulike menneske. Slik er det med ekorn og alle andre artar også. Ingen av dei er heilt like.

Vi kallar dette genetisk mangfald hos kvar art. At genane er forskjellige hos dei enkelte individa, er viktig for at arten skal kunne overleve i lang tid. Dersom det for eksempel blir kaldare i eit område i løpet av hundre år, vil kanskje mange ekorn døy av kulde. Men nokre overlever fordi dei har arveanlegg for litt lengre pels.

Blant tamme dyr er arveanlegga ofte mindre varierte enn hos dei artane som lever i naturen. Gjennom lang tid har bøndene valt ut dei husdyra som har best eigenskapar. Det er berre desse dyra som har blitt

Ulike fargar kjem av genetisk variasjon i kuflokken.

Eit kulturlandskap er eit landskap som er påverka av menneskelege aktivitetar.

brukt i avl (fått ungar). Slik har det halde fram i mange generasjonar. Mange genar er dermed blitt «luka ut», og dyra har blitt meir og meir like. Dette kan vere ein stor fordel for bøndene. Dei vil gjerne at alle kyrne deira produserer mykje mjølk, og at alle hønene legg mange egg. Men når nesten alle arveanlegga er like, er det også større risiko for at alle døyr dersom for eksempel ein ny sjukdom dukkar opp. Det kjem av at ingen av dyra har genar som gjer dei motstandsdyktige mot sjukdommen.

Det same gjeld dyrka planter. Lite genetisk mangfald gjer dei meir sårbare mot sjukdommar, klimaendringar og andre forandringar i miljøet.

Biologisk mangfald i Noreg

Vi har eit stort mangfald av naturtypar i landet vårt. I tillegg til hav og kystnatur har vi mellom anna innsjøar, skogar, myrer, fjellvidder og kulturlandskap .

Nesten alle artar som finst i Noreg, kom hit etter siste istid for omtrent 10 000 år sidan. Då smelta isen, så planter og dyr kunne slå seg ned her. Men naturen har blitt sterkt påverka av menneskelege aktivitetar gjennom tusenvis av år. Naturen hadde sett ganske annleis ut om det ikkje var for at husdyr har beitt og menneske har slått, brent og hausta gras og lauv. Slike kulturlandskap er blant dei mest artsrike naturtypane vi har.

Alt i alt lever det mellom 40 000 og 60 000 ulike artar i Noreg. Over halvparten av dei er virvellause dyr (sniglar, krepsdyr, insekt), og mange av desse veit vi lite om. Vi manglar også kunnskap om eincella organismar. Men vi veit svært mykje om planter, fisk, fuglar og pattedyr.

Klima og næringsforhold har mykje å seie for kva artar som trivst i ein naturtype. Men påverknad frå mennesket har også mykje å seie. Gamle barskogar der døde tre har blitt ståande, har eit mykje større artsmangfald enn skog som blir hogd med moderne metodar. I dei døde trea lever mange artar som bidreg til nedbryting av trea, og som andre artar treng som mat for å overleve. For eksempel er meir enn 700 norske billeartar avhengige av at skogen inneheld døde tre.

Dersom dei forskjellige artane i Noreg hadde hatt stemmerett i stortingsvalet, ville artsgruppene blitt representerte som på denne figuren. Legg merke til at alle virveldyr (pattedyr, fuglar, fiskar, amfibium og krypdyr) til saman berre har 2 % av stemmene, mens insekta åleine har 43 %!

Oteren er i dag utrydda i store delar av Europa. I Noreg er oter nokså vanleg langs kysten frå Nordmøre og nordover, og vi har eit spesielt ansvar for å ta vare på arten.

Det biologiske mangfaldet i Noreg er nokså lite når vi samanliknar med mange andre land. Det er likevel viktig å ta vare på det. Dei store variasjonane vi har i landskap og klima, gjer at Noreg har fleire naturtypar som er spesielle for landet. Dette gjeld spesielt langs kysten og i fjordane.

Fleire av dei artane som finst i Noreg, er utrydda eller sterkt trua elles i Europa. Eksempel på slike artar er oter, havørn og elvemusling. Vi har eit spesielt ansvar for å ta vare på desse artane.

ORDFORKLARINGAR

abiotiske delar: ikkje-levande delar i eit økosystem, for eksempel nedbør, lys, temperatur og næringssalt.

art: består av alle individ som liknar kvarandre, og som kan formeire seg og få fruktbart avkom.

bestand: talet på individ av ein art som lever i eit økosystem.

biologisk mangfald: variasjonen i genar, artar og naturtypar i eit område.

biotiske delar (biotiske faktorar): levande organismar i eit økosystem, for eksempel planter, dyr og nedbrytarorganismar.

celle: dei minste einingane i ein organisme. Blir ofte kalla byggjesteinane til kroppen.

celleanding: det som skjer i levande celler når glukose og oksygen blir omdanna til karbondioksid, vatn og energi.

energi: kjem av det greske ordet energeia, som betyr verksemd. Vi kan seie at energi er det som får noko til å skje.

energipyramide: ein figur som viser kor mykje energi som blir overført frå ledd til ledd i ei næringskjede.

forbrukar: (i økologien) organisme som lever av andre forbrukarar eller produsentar.

fotosyntese: det som skjer når planter bruker lys til å lage sukker og oksygen frå vatn og karbondioksid.

genar (arvestoff): finst i cellene, bestemmer alle dei arvelege eigenskapane hos eit individ.

genetisk mangfald: variasjonen som finst i genane (arveanlegga) hos ein art. individ: ein levande og sjølvstendig organisme. klima: vêrforholda på ein stad i løpet av mange (for eksempel 30) år.

korallrev: formasjonar («byggverk») under vatn, danna av kalkskjelett av døde koralldyr, haldne saman av slam, kalksand og plantedelar.

kulturlandskap: område som er forma av menneskeleg påverknad. latin: eit språk som ingen lenger har som morsmål, men som er mykje brukt i vitskapar som biologi og medisin.

mikroorganisme: organisme som er så liten at ein må ha mikroskop for å sjå han. Nokre eksempel: virus, bakteriar og sopp.

miljø: dei omgivnadene som eit menneske, eit dyr eller ei plante lever i. mykorrhiza: sjå sopprot. nedbrytarar: organismar som syter for at døde planter og dyr blir brotne ned til stoff som planter kan gjere seg nytte av igjen. Mange smådyr, sopp og bakteriar er nedbrytarar.

næringskjede: viser kven som et kva i naturen, for eksempel grantre → stokkmaur → granmeis → hønsehauk.

næringsnett: mange næringskjeder som er knytte saman så det gir ei oversikt over kven som et kva innanfor eit område i naturen.

næringssalt: dei næringsstoffa som er salt (ion) − viktige for produsentane (grøne planter).

næringsstoff: stoff som ein levande organisme treng, og som normalt finst i det vi et. Karbohydrat, feitt, protein, mineral og vitamin er næringsstoff.

organisme: eit levande vesen, for eksempel eit ekorn, ein blåveis eller deg sjølv.

parasitt (snyltar): organisme som stel næring (snyltar) frå ein annan organisme.

pattedyr: varmblodige dyr med ryggrad, hårkledning (pels) og ungar som drikk morsmjølk.

pollinering (bestøving): overføring av pollen mellom blomane på ei eller fleire planter, slik at dei kan bli pollinerte og danne frø.

populasjon: sjå bestand.

produsent: (i økologien) grøne planter som lagar (produserer) si eiga næring ved hjelp av fotosyntese.

ressurs: noko i naturen som kan utnyttast av levande organismar. sopprot (mykorrhiza): eit samliv mellom ein sopp og eit tre. Treet får vatn og næringssalt frå soppen, og soppen får sukkervatn frå treet. tropisk regnskog: skog som veks i tropiske område der det regnar mykje og temperaturen er jamn heile året. Trea har ingen årstidsvariasjonar i bløming, bladfelling osb. vitskapeleg namn: namn på grupper eller artar i biologien som følgjer internasjonale reglar og er skrivne på latin eller gresk. Alle vitskapelege

namn på artar skal skrivast i kursiv og består av to ledd, for eksempel Homo sapiens.

økologi: læra om samspelet i naturen.

økosystem: består av alle artane i eit område og det livlause miljøet deira.

OPPGÅVER

Næringskjeder og krinsløp i naturen

LES OG SVAR

1 Hest og esel kan få ungar saman (muldyr eller mulesel). Kva er grunnen til at dei likevel blir rekna som to artar?

2 Nemn nokre eksempel på korleis levande organismar kan påverke sitt miljø.

3 Forklar kva eit økosystem er, og gi minst tre eksempel på økosystem.

4 Forklar kva vi meiner med biotiske og abiotiske faktorar i eit økosystem, og gi minst tre eksempel på kvar av dei.

5 Nemn nokre eksempel på artar som både kan vere førsteforbrukarar og andreforbrukarar.

6 Kva lever nedbrytarane av? Nemn tre eksempel frå ein granskog.

7 Forklar med eigne ord korleis energi blir overført i ei næringskjede.

8 Kva vil det seie at karbon går i krinsløp i naturen?

GJER OG LÆR

9 Tenk deg at næringskjeda gran → ekorn → mår → gaupe er den einaste næringskjeda i eit bestemt økosystem. Kva kan skje med talet på ekorn i dette økosystemet dersom:

a) grantrea produserer ekstra mange kongler eit år?

b) mange jegerar begynner å jakte på mår?

c) ein sjukdom rammar gaupene, slik at mange av dei døyr?

10 Finn eit naturområde i nærleiken av skulen eller der du bur, og prøv å finne spor eller sporteikn etter forskjellige fuglar og pattedyr.

Om vinteren er det ofte lett å finne sporavtrykk i snøen. Om sommaren er det enklare å finne spor der dyret har ete og etterlate restar og ekskrement. Ofte kan du også finne spor etter stell og markering av territorium.

Teikn eller ta bilete av dei ulike sporteikna. Legg ein liten gjenstand (for eksempel ein linjal eller ei fyrstikkøskje) ved sida av sporteiknet, så storleiken blir tydeleg.

Prøv å finne ut kva dyr som har laga sporet eller etterlate sporteiknet.

11 Bruk oppslagsverk eller internett til å finne namn og levemåte hos minst ti artar som lever i havet, og plasser dei i eit næringsnett.

12 Bruk internett til å finne namn på nokre organismar i tre ulike økosystem, og skriv opp nokre næringskjeder frå kvar (for eksempel ein innsjø, ein lauvskog og eit havområde).

DISKUTER

13 Korleis ville det gått dersom alle nedbrytarar på jorda døydde ut?

14 Kan eit menneske vere a) produsent, b) førsteforbrukar, c) andreforbrukar, d) både førsteforbrukar og andreforbrukar? Grunngi svaret.

15 Ein vegetarianar er ein person som heilt eller for det meste lever av matvarer frå planteriket. Det er mange ulike grunnar til å velje dette kosthaldet. Ein av dei har med energioverføring i næringskjeda å gjere.

Sit saman i små grupper og diskuter påstanden: «Eg et ikkje kjøtt fordi det er bra for miljøet. Vi bruker mindre energi og ressursar dersom vi et korn, frukt og grønt sjølve i staden for å bruke det til dyrefôr.»

GÅ VIDARE

16 Leit på internett etter ei god forklaring på korleis vatn går i krinsløp i naturen. Lag ei stor oversikt, for eksempel ein

plakat, der du følgjer eitt vassmolekyl (H2O) på vegen gjennom planter, dyr, luft og vatn.

Økologi – samspelet i naturen

LES OG SVAR

1 Kva er ein bestand?

2 Vel eit økosystem og ein art som lever der. Nemn minst tre ressursar som den arten er avhengig av for å overleve.

3 Kvifor kan det bli færre ekorn i ein granskog dersom det kjem mange nøttekråker og slår seg ned i skogen?

4 Kva to organismar består lav av, og korleis samarbeider dei?

5 Kva er det du vanlegvis ser av ein sopp om hausten, og kva oppgåve har denne?

6 Kvar held det meste av ein sopp seg, og korleis ser dette ut?

7 Kva er flått, og kvifor kan flåttbit vere farleg?

GJER OG LÆR

8 Symbiose er eit tett samliv mellom to ulike artar.

a) Bruk oppslagsverk eller internett og finn minst tre eksempel på symbiose i naturen.

b) Dersom begge artane har nytte av symbiosen, har dette eit eige namn. Finn ut kva det heiter, og finn nokre eksempel.

9 Bruk oppslagsverk eller internett til å finne namn og levevis hos minst fem ulike parasittar på fuglar eller pattedyr. Skriv ned det du synest er interessant, og hald eit kort foredrag for klassen.

DISKUTER

10 Mange artar i naturen er ei plage for oss menneske. Del inn klassen i to grupper. Begge gruppene skriv ned namn på flest mogleg slike artar. Den eine gruppa skriv ned argument for å utrydde desse artane, mens den andre

gruppa skriv ned argument for å bevare dei. Vel ein ordstyrar og tre representantar frå kvar gruppe til å delta i ein paneldebatt for og imot utrydding. Resten av klassen er publikum og kan komme med innspel.

GÅ VIDARE

11 Finn artiklar på nettet om lemenår. Skriv ned kva det er, og dei forklaringane du finn. Legg det

Eit stort biologisk mangfald

LES OG SVAR

1 Omtrent kor mange ulike artar er kjende for forskarar?

2 Kva to naturtypar på jorda har flest artar?

3 Kva betyr omgrepet biologisk mangfald, og kva tre nivå kan det delast inn i?

fram for klassen. Er det fleire ulike forklaringar på dette fenomenet?

4 Kvifor er det ein fordel at det er eit stort genetisk mangfald blant dyr og planter i landbruket?

5 Kva betyr kulturlandskap?

GJER OG LÆR

6 Søk opp Catalogue of Life (ITIS) på internett og finn ut nøyaktig kor mange artar som er kjende for forskarar akkurat no. Kor mange av desse er insekt?

7 Bruk internett og finn nokre artiklar om kva verdi insekta har i naturen. Finn ut nokre årsaker til at mange insektartar er trua. (Tips: Søk på stikkordet «insektdød».) Presenter resultata for klassen.

8 Bruk oppslagsverk eller internett og les om korallrev. Finn ut korleis korallar veks og formeirar seg. Presenter resultatet for klassen.

DISKUTER

9 Kyr som gir mykje mjølk, er verdifulle dyr for bonden. Derfor kan det vere lurt å bruke slike kyr i avl. Sit saman i små grupper og diskuter desse spørsmåla:

a) Kva betyr det at bonden vel ut dei dyra som har «best eigenskapar», til bruk i avl?

b) Kva negative følgjer kan det få dersom bonden heile tida vel ut kyr med best mjølkeproduksjon til vidare formeiring?

GÅ VIDARE

11 Kvifor er det riktig å seie at Noreg har eit lite biologisk mangfald, sett i ein

10 Det er stor usemje om kor viktig det er å ta vare på gammal skog med døde tre. Somme meiner slike skogar bør vernast, og at dei døde trea bør bli liggjande. Andre meiner slike skogar bør ryddast og nyplantast. Finn ut kva grupper som argumenterer for kvart av desse syna, les argumenta deira og diskuter spørsmålet i klassen.

global samanheng, og kva kan grunnen vere til dette?

Undersøk ein skog

I denne øvinga skal vi studere samanhengen mellom abiotiske (ikkje-levande) og biotiske (levande) faktorar innanfor eit avgrensa skogsområde og setje opp moglege næringskjeder ut frå observasjonar.

Det er mange faktorar som avgjer kva som lever i ein skog. Blant dei viktigaste er næringsstoff og fukt i jordsmonnet, klimaet og lysforholda. Dette er dei abiotiske faktorane.

Kva slags jord som dannar seg i skogen, er avhengig både av berggrunnen og av kva som veks der. Berggrunnen går sakte i oppløysing (forvitrar) slik at mineral blir ein del av jordsmonnet. Døde organismar – blad, barnåler, døde dyr – blir brotne ned av bakteriar, smådyr og andre nedbrytarar. Det som er delvis nedbrote, kallar vi strø. Dette blir også ein del av jordsmonnet.

Jorda i skogen består altså både av mineral og strø, og begge delar påverkar kva tre og andre organismar som finst i skogen. I lauvskogar finn vi vanlegvis ein jordtype (brunjord) som er svært ulik den vi finn i barskogar (podsoljord).

Brunjord er ikkje delt inn i lag, men er jamt brun. Podsol har forskjellige lag, med strø øvst og ulike fargar på laga lenger ned.

Når vi skal undersøkje dei biotiske faktorane i eit skogsområde, skil vi gjerne mellom fire ulike sjikt:

• Botnsjiktet er det som berre finst heilt nede på bakken (mosar, lav og krypande planter).

• Feltsjiktet er det som veks inntil 0,5 m over bakken (blomar, lyng, gras).

• Busksjiktet er mellom 0,5 og 1,5 m over bakken (buskar og små tre).

• Tresjiktet er tre over 1,5 m.

Dette treng du måleband nokre pinnar utstyr for å teikne kart kompass utstyr for målingar av abiotiske faktorar (vindmålar, lysmålar, termometer, fuktmålar) jordbor kar eller posar for å samle smådyr pinsett bøker eller nettstader for å bestemme planter og dyr du finn

Dette gjer du

1 Finn ein typisk barskog (granskog eller furuskog) eller ein typisk lauvskog.

1

2 Mål opp eit kvadrat på 5 · 5 m og marker området med pinnar i alle hjørna.

3 Teikn eit kart som viser området, og la 1 m svare til 4 cm på kartet.

4 Merk av kompassretninga på kartet ditt.

5 Marker tre, buskar og stubbar på kartet.

6 Gjer målingar av flest mogleg abiotiske faktorar.

7 Stikk jordboret så djupt du kan, ned i jorda, og trekk det deretter opp.

8 Samle eller ta bilete av alle levande organismar (planter, småkryp) du finn innanfor den kvadratiske ruta.

9 Leit etter spor og sporteikn frå pattedyr og fuglar.

Observasjonar og forklaringar

1 Korleis ser skogbotnen ut?

2 Studer jorda som sit i jordboret. Teikn eller ta bilete, og avgjer om jordbotnen er podsol eller brunjord.

3 Kva abiotiske faktorar påverkar miljøet i denne skogen?

4 Kva planter/tre finn du i botnsjiktet, feltsjiktet, busksjiktet og tresjiktet?

5 Leit etter småkryp og finn ut kva slags art eller gruppe dei høyrer til.

6 Sit heilt stille slik at du kan observere fuglar. Prøv å finne ut kva artar dei høyrer til.

7 Sjå også etter spor og sporteikn frå pattedyr og fuglar. Skriv ned kva du trur dyra du har funne sporteikn frå, lever av.

8 Lag nokre næringskjeder der du bruker observasjonane frå ditt område.

9 Skriv ein rapport der du legg vekt på samanhengen mellom dei abiotiske faktorane (spesielt berggrunn, fukt og lysforhold) og dei biotiske (spesielt kva tre og andre planter du fann).

Lær deg lauvtrea

I denne øvinga skal vi artsbestemme nokre viltveksande lauvtre ved hjelp av forma på blada, og prøve å finne ut litt om kva krav til levestad artane har. Dette treng du brødpose flora hyssing og måleband teikne- og skrivesaker (kamera/mobiltelefon)

Observasjonar

Dette gjer du

1 Finn eit skogholt eller ein liten skog i nærleiken av skulen.

2 Prøv å finne stader i skogen med forskjellig grad av fukt og sollys.

3 Plukk ein liten kvist med blad (og frukt, dersom du finn) frå så mange forskjellige lauvtre som mogleg.

4 Ta bilete av det du har funne, dersom du har kamera.

5 Legg blada i brødposen utan å brette han.

6 Bruk floraen og finn ut kva for treslag du har funne.

7 Mål omkrinsen på trea med hyssing og måleband.

8 Beskriv med eigne ord kva som kjenneteiknar bladet og frukta frå kvart av treslaga.

9 Teikn bladet og frukta frå kvart av trea du har funne.

1 2 3 7 8 9 10

Les beskrivinga av veksestaden til treet i floraen. Stemmer ho med eigne observasjonar?

1 For kvart tre du finn, beskriv du dette: a) omtrentleg høgd b) stammetjukn (omkrins) c) om dei veks enkeltvis eller i klyngje d) om dei veks på fuktig eller tørr mark e) om dei er funne i barskog, blandingsskog eller lauvskog

2 Teikn forma/silhuetten av kvart av trea.

1 2 lauvskog

Studer meitemark

Meitemark gjer nyttig arbeid i naturen. Dei omdannar blad og anna materiale frå døde organismar til næringsrik jord. Slik bidreg han til at mange stoff går i eit krinsløp.

Meitemarken er ikkje så lett å studere ute i naturen. Men han er lett å finne, så vi kan ta han inn for å studere han grundigare. Etter forsøket plasserer vi meitemarkane tilbake i naturen.

Dette treng du glaskar matjord sand oppklipt gras litt riven gulrot, rå potet, kokt potet og rive eple 10 meitemarkar mørk plast

Dette gjer du

Observasjonar og forklaringar

1 Teikn og noter den utviklinga du observerer i glaskaret.

2 Kva gjer meitemarken med graset, grønsakene og jorda?

3 Kva et meitemarken?

1 Legg matjord og sand lagvis i glaskaret.

2 Strø graset og grønsakene utover på toppen.

3 Legg meitemarkane på til slutt.

4 Dekk det heile med mørk plast med luftehol.

1 2 3 4 5

5 Ta plasten vekk to gonger i veka og undersøk kva som har skjedd.

1 2 3 4 5

4 Korleis bidreg meitemarken til at stoff går i krinsløp i naturen?

5 Kva nytte gjer meitemarken for ein som dyrkar jorda?

Fotosyntese og celleanding

Fotosyntese og celleanding er to viktige prosessar som gir energi til alt som er levande. I dette forsøket skal vi sjå på korleis desse to prosessane påverkar innhaldet av karbondioksid i lufta.

For å skjønne kva som skjer, er det viktig å vite at luft som får auka innhald av karbondioksid, vil gjere at vatn som er i kontakt med lufta, blir surare (lågare pH). Dersom dette vatnet er tilsett litt BTB, vil fargen skifte frå grønt til gult. Dersom det derimot blir mindre karbondioksid i lufta, vil vatnet bli meir basisk (høgare pH). Dersom dette vatnet er tilsett litt BTB, vil fargen skifte frå grønt til blått. Du kan lese om pH og BTB på sidene 208–209.

skrukketroll

Dette treng du

8 store reagensrøyr merkjepenn

8 små reagensrøyr

2 reagensrøyrstativ med plass til minst 4 røyr i kvart BTB (pH-indikator) bomull

4 levande skrukketroll (små krepsdyr som lever under steinar osb. på land) matkarse (små planter som er dyrka fram på fuktig bomull) lyskjelde (for eksempel ein sterk lampe)

Dette gjer du

1 Set dei store reagensrøyra i dei to stativa (fire i kvart) og nummerer dei 1–8.

2 Hell litt nøytral BTB-løysing (grøn) i kvart av dei små reagensrøyra og set dei i botnen av kvart sitt store reagensrøyr.

3 Legg litt bomull over kvart av dei små reagensrøyra.

4 Legg eit skrukketroll over bomulla i røyr nr. 1, 3, 5 og 7.

5 Legg nokre karseplanter over bomulla i røyr nr. 2, 3, 6 og 7. No er det berre skrukketroll i to røyr, berre planter i to røyr, både skrukketroll og planter i to røyr. To røyr har ingen av delane (kontroll).

Observasjonar og forklaringar

6 Set stativet med røyr 1–4 framfor lyskjelda og stativet med røyr 5–8 heilt mørkt.

7 La røyra stå i omtrent to timar. Slepp skrukketrolla ut igjen etter forsøket. 6

matkarse

1 Teikn og noter kva du observerer i dei åtte røyra.

2 Kva BTB-løysingar har endra farge frå grøn til blå, og kva tyder dette på?

3 Kva BTB-løysingar har endra farge frå grøn til gul, og kva tyder dette på?

1 2 3 4

4 Skriv ned likningane for dei to prosessane fotosyntese og celleanding, og bruk dei til å forklare resultata dine.

Observasjon av ei enkel næringskjede

Vi skal fange nokre levande organismar og studere ei enkel næringskjede i ein dam. Dette forsøket må vi gjere om våren når det er lett å finne rumpetroll.

NB: Når du er ferdig, skal smådyra sleppast ut i vatnet dei kom frå.

Dette treng du vatn frå ein liten dam eller innsjø 3 store glas med lokk (for eksempel noregsglas) vasshåv

vasskalvlarve

Dette gjer du

1 Hell vatn frå dammen eller innsjøen i to av glasa.

2 Samle inn litt friskt plantemateriale frå dammen eller vegetasjonen rundt.

3 Fang rumpetroll og vasskalvar eller vasskalvlarver med ein vasshåv.

4 Ha rumpetrolla i det eine glaset og vasskalvane i det andre.

5 Fyll det tredje glaset med damvatn og ha i litt av plantematerialet og 10–12 rumpetroll.

6 La det gå 30 minutt. Set to vasskalvar (eller vasskalvlarver) oppi glaset med rumpetroll og planter.

Observasjonar og forklaringar

1 Kva skjer i glaset så lenge rumpetrolla er åleine?

2 Kva skjer etter at du har tilført to vasskalvar (eller vasskalvlarver) til glaset med rumpetroll og planter?

3 Lag ei teikning som viser denne enkle næringskjeda.

4 Kva nivå i næringskjeda (produsentar, førsteforbrukarar, andreforbrukarar) er dei ulike organismane på?

5 Søk på nettet etter næringskjeder i dammar og innsjøar. Skriv nokre forslag til andre næringskjeder som kan tenkjast å finnast der du fanga rumpetroll og vasskalvar. Prøv å teikne eit næringsnett der desse næringskjedene inngår.

rumpetroll