SORULAR DNERiLER

•• • • • • TURKIYE EKONOMISINE TOPLU BIR •• • SORUNLAR - ONERILER

* Prof. Dr. Fikret

iktisadi konular, TOrkiye'de de ozellikle son yOzYllda toplumsal gOndem onemli bir yer tutmaya Bu zaman dilimi, genel bir soylemi TOrkiye iktisat politikalannln, piyasa ekonomisi yorOngesinde koklO bir bir donemle Bu donemde, uluslararasl finans oneri ve destegiyle olan Olkenin de iktisat politikalanm benzer bir dogrultuda genel olarak neoliberal iktisat politikalan olarak niteleyebilecegimiz bu TOrkiye'de de tek yol" olarak sunulmasma katklda Bu yazmm amaCI, genel okuyucu kitlesi TOrkiye ekonomisinin belli sorunlanm topluca ve ana hatlanyla ortaya koymak ve yollanna oneriler

Sorunlar

TOrkiye ekonomisinin sorun alanlan toplanabilir. ana bulundugu altmda

Stratejik Yakla§lm Eksikligi

TOrkiye ekonomisi, 1980 Yllmdan bu yana, DOnya Bankasl ve Uluslararasl Para Fonu gOdOmOnde neoliberal iktisat politikalannm iktisadi hemen her alanma yaYllarak hakim kllmdlgl bir donem ticaret, yabanci dogrudan yatlrlm ve finansal aklmlann kamu iktisadi ve daha genel anlamda devletin ekonomi rolOnOn azaltllmasl , bu dogrultuda atllan en belirgin adlmlar arasmda yer ancak bunlarla smlrll piyasalan, tanm ve sosyal gOvenlik, sagllk, egitim gibi sosyal sektorler de serbest piyasa aglrllkll bu dogrultusunda onemli bir Ekonominin hemen hemen tUmOnO onemli etkileyen bu ana hatlan Olkenin ozgOI Ozerinde bir kalkmma stratejisi yerine, "her yerde, her zaman oldugu kabul dOnya ekonomisinin en unsurlannm on planda tutan, uluslararasl dOzlemde "simetrik olmayan sOrdOrmeyi bir uygulamaya konmasl ve dOnya ekonomik dOzeninin bu .J dogrultuda yeniden amaci

TOrkiye ekonomisinin yOzY11i bir sOredir gosterdigi ana dogrultusu, yerel geri plana itildigi bu Bu neoliberal iktisat politikalannm olumsuz ve artan kesintisiz devam Orta ve uzun donem kalkmma stratejilerinin belirlenmesinde oncO bir ral oynamasl beklenen Devlet Planlama da, bu sOrecinden nasibini kalkmma planlan Yllilk Plan'dan cldeta ekonominin neoliberal politikalar dogrultusunda bir araci haline iktisat politikasl ve uygulama ana dogrultusunun belirlendigi bu yerel aktorlerin Olke sorunlanna ilgisinin azalmasma ned en sorunlann ortaya konma ve sekteye

istikrarslzllk

Neoliberal en temel arasmda yer almasma ekonomik istikrann saglanmasl bu en oldugu alanlardan birisini Son YII oncesine kadar TOrkiye sOrekli, hlzll ve oranll

enflasyon yanmda bUyUme oranlan aglsmdan da istikrarslz bir gbrUnUm iginde olmu§tur. Bu istikrarslzllk, sermaye hareketlerinin serbestle§tirildigi 1989 Ylhndan sonra daha da artml§ ve TUrkiye 1994, 2000 ve 2001 Yillannda toplumsal ya§amda derin izler blrakan ve kriz boyutlanna varan istikrarslzllkla kar§1 kar§lya kalml§tlr. Benzer krizlerle kar§1 kar§lya kalan kimi Ulkelerin aksine, TUrkiye, yeniden hlzll bUyUme sUreci igine girerek krizlerden daha hlzla glkabilme ba§ansl gbsterebilmi§se de "slk slk krize giren Ulke" gbrUntUsUnden kurtulamaml§tlr. Son Yillarda enflasyon hlzmda saglanan belirgin dU§U§ ve bUyUme oranlanndaki artl§ da bu gbrUntUde kahcl bir degi§iklik yaratamaml§tlr. DI§ ticaret aglgmm ve buna bagh olarak cari i§lemler aglgmm gok yUksek oranlara glkmasl, ig ve dl§ borg stogunun yUksek boyutlara ula§masl, enflasyon oranmm yeniden hlzlanma egilimi igine girmesi, bu olumsuz gbstergelerin yabanci sermaye gevrelerinde yaratmasl olasl gUvensizlikle birlikte degerlendirildiginde, yeni bir derin istikrarslzllk dbnemi ve hatta kriz beklentisini gUglendirmektedir. Yerel kaynaklar yerine, bUyUk blgUde istikrarslz ve spekUlatif amagh yabanci finansal aklmlara ve yabancllann gayrimenkul ve bzelle§tirmeye bagh ahmlanndan kaynaklanan dogrudan yabanci sermaye aklmlanna dayah bir birikim sUreci benimsenmi§ olmasl istikrarslzhk beklentilerini kbrUkleyen bir nitelik ta§lmaktadlr. dogru ge§itlendirilememesi sonucunda, ihracat, tekstil-giyim ba§ta olmak Uzere az saYlda sektbr Uzerinde yogunla§maya devam etmi§tir. Bu agldan baklldlgmda, TUrkiye'nin, uluslararasl rekabet gUcU aglsmdan, bir yandan dU§Uk Ucretli Ulkeler, diger yandan da kendisinden daha ileri teknolojik dUzeye eri§mi§ geli§mekte olan Ulkeler arasmda slkl§lp kaldlgl sbylenebilir. Kisa sUrede ihracat yaplsmda kbklU bir degi§iklik gergekle§tirilememesi durumunda ihracat artl§lannm, bzellikle gbrece dU§Uk Ucretli Ulkelerin artan rekabeti kar§lsmda, sUrdUrUlebilmesi giderek gUgle§ecektir.

Hlzh buyumenin yoksullukla etme konusunda olumlu etkiler yaratamadlgl, saghk ve egitim gibi sosyal sektor gostergelerinde de kayda deger bir saglayamadlgl ve Turkiye'nin bu gostergeler uluslararasl slralamalarda .geride kaldlgl gorulmektedir.

Biiyiimenin Niteligi ve Kisa Erimli Ekonomi Giindemi

TUrkiye ekonomisinin son geyrek yUzYllda gergekle§tirdigi bUyUme, gergekle§en ortalama bUyUme oranlan aglsmdan olumlu bir gbrUnUm sergilese de, bUyUmenin kaynaklannm gUvensizligi ve ula§llan bUyUme oranlannda gbzlenen dalgalanmalar yanmda, bUyUmenin bigimi ve diger bzellikleri aglsmdan da bnemli olumsuzluklar igermektedir. TUrk Lirasl'nm yabanci paralar kar§lsmda a§1rI degerli olmasma kar§m ihracat hlzla artml§, ancak bu durum belirl( agllardan kaygl verici bzellikleri beraberinde Ja§lml§tlr. ihracatm bnemli blgUde ithalata baglmh olmasl, bu dbnemde gok bUyUk boyutlara ula§an dl§ ticaret aglgma katklda bulunmu§tur. ihracat yaplsmm yUksek katma degerli ve teknoloji-yogun sektbrlere Gegmi§ Yillardaki hlzh nUfus artl§mm yanslmalan ve mevcut nUfus artl§ hlzmm da sanayile§mi§ Ulke artl§ oranlannm oldukga Uzerinde olmasl, i§gUcU piyasalan Uzerinde arz ybnlU bUyUk bir baskl yaratmaktadlr. BUyUmenin istihdam yaratmayan bzellikler ta§lmasl i§gUcU piyasalan Uzerindeki baskmm daha da artmasma neden olmaktadlr. Tanm sektbrUndeki gbzUlme, sanayi sektbrUnUn slnlrh istihdam katklsl; istihdamm, kentsel enformel sektbrde dU§Uk verimlilik ve dU§Uk Ucretli kesimler Uzerinde yogunla§masma yol agmaktadlr. Bu durum, biryandan kaYlt dl§1 ekonominin boyutlannl artlnrken diger yandan bnemli sosyal sorunlan beraberinde getirmektedir. i§sizlik, bzellikle geng nUfus igin yUksek oranlara ula§ml§tlr. Egitim gbrdUgU alandan farkh alanlarda gah§an bnemli bir kesimin varhgl ve kadmlann i§gUcUne katilim oranlannm bzellikle

kentlerde hala gok olmasl, piyasalannm diger kaygl verici bzellikleri arasmda yer almaktadlr. Enformel sektbrUn istihdam yaratma olanaklannm da smlrslz olmadlgl gbz bnUne allndlgmda, piyasalanndaki sorunlann bnUmUzdeki Yillarda daha da artmasl beklenebilir.

TUrkiye'de gelir daglliml ve yoksullukla ilgili istatistiksel verilerin gUvenilirligi Son Yillara resmi veriler bu konulardaki olumlu oldugunu gbstermekte ancak bu sonuglann dogrulugu "kavram, ybntem, veri ve yorumlama" sorunlanyla olduklan igin veriler hakli Gergegi yanslttlklan konusunda ciddi uyandlran bu veriler dahi, gelir ve yoksullugun bnemli boyutlara gizleyememektedir. Ornegin, Aralik 2006'da yaymlanan resmi verilere gbre, 2005 Yllmda nUfusun yUzde 0.87'si aglik smlnnm, yUzde 20.5'i ise yoksulluk smmnm altmda Bu kaygl verici tablo da, hUkUmetlerin bUyUk blgUde, DUnya Bankasl olmak Uzere, uluslararasl tarafmdan dar smlrlan iginde kaldlklan gbzlenmektedir. Bu gelir ve bzellikle servet dagillmmi blraklrken, yoksullukla mUcadele konusunda sadece hlzli bUyUmeden ve yoksul kesime devlet ve sivil toplum brgUtleri araclliglyla ayni ve parasal transferlerden medet ummaktadlr. tamamlayamadan hizmet sektbfU aglrllkll bir ekonomik yaplya dogal slkmtllanyla

Dneriler

Yukanda ana hatlan kabaca belirlenen sorunlann gbzUmU, neoliberal politikalann bu sorunlara gbzUm bulmak bir yana daha da noktasmdan hareketle bugUnkUnden birgok agldan farkli bir iktisat politikasl gerektirmektedir. Bu farkll en temel unsuru neoliberal politikalann "her yerde, her zaman gegerli" oldugu varsaYlmma dayali yerine iktisat politikalannm Ulkenin bzgUI bn planda tutan, Uzerinde bir toplumsal bir kalkmma stratejisi gergevesinde belirlenmesi olmalldlr. Bu stratejinin makro, sektbrel, mikro (firma) ve uluslararasl dUzeyleri , kapsayan sistemik bir tasarlanmasma bzen gbsterilmelidir. Kalkmma sUrecinde devletin rolU sorusunun bu strateji Uzerinde yapllacak merkezinde yer almasl beklenebilir. Bir gbzlemcinin gok garpici bir bigimde belirttigi gibi, bu konudaki piyasa ml, devlet mi sorusu yerine devletin ekonomiye ne blgUde ve ne bigimde mUdahale etmesi gerektigi, devlet mUdahalesinin etkinliginin devlet ve piyasa en aza nasll indirgeyecek ve makroekonomik istikran gbzeten bir bigimde nasll artmlabilecegi sorusu Uzerinde odaklanmalidlr.

Hizil bUyUmenin yoksullukla etme konusunda olumlu etkiler yar:ltamadlgl, saglik ve egitim gibi sosyal sektbr gbstergelerinde de kayda deger bir saglayamadlgl ve TUrkiye'nin bu gbstergeler aglsmdan uluslararasl slralamalarda oldukga geride kaldlgl gbrUlmektedir.

Bazllanna yukanda, bu yazl kapsammda ancak klsaca deginilebilen orta ve uzun erimli bnemli sorunlara neoliberal politikalann hakim oldugu son geyrek yUzYllda TUrkiye ekonomi gUndemi aglrllkla faiz-kur-borsa-finans piyasalarl ybrUngesinde klsa dbnem unsurlar tarafmdan Bu gUndem iginde tanm ve sanayi gibi sektbrlerin sorunlan kendilerine yeterince yer TUrkiye sUrecini

Bu tumuyle bir ticaret politikasl yerine belirli sektorlerdeki bebek endustrilerin yine belirli surelerle korunmaslna izin veren kontrollu bir ticaret rejiminin uyguianmasl lebilir.

Bu adeta bir serbest piyasa izleyen ve devletin hareket alanml olabildigince

Tilrkiye' nin teknolojik aityapi eksikliklerini daha fazla gecikmeden tamamlaYlp fiziksel sermaye birikimi

sermayesini artlrmasl, sanayide yeniden yapllanma ve yeni bir atllim ve ona bagll olarak ihracat yaplslm yOksek katma degerli ve teknoloji yogun sektbrlere dogru degi§tirebilmesi de gereklidir. Sanayile§me sOrecinde yeni atilimiann TOrkiye'nin ba§ta Avrupa Birligi olmak Ozere diger ekonomik gruplarla i§birliginin ve bOtOnle§mesinin bugOnkOne klyasla daha saglam bir zeminde yol

yanlnda kapsamh bir egitim reformuyla insan sermayesini artirmaSI, sanayide yeniden yapllanma ve yeni bir atlhm ve ona bagh olarak ihracat yaplslnl yilksek katma degerli

Servet ve gelir e§itsizliginin azaltllmasl ybnOnde atllacak adlmlarla birlikte, sanayile§meye ivme kazandlrmasl beklenen bu dogrultudaki bir kalkmma stratejisinin dogrudan ve dolayli olarak diger sektbrlerde hlzll istihdam artl§lanna yol ve yoksullugun azaltllmasma bnemli katkllar saglamasl beklenebilir. Yolsuzlukla mOcadele de etkin devlet mOdahalesi odakll bu kalkmma stratejisinin bnemli unsurlan arasmda yer almalldlr.

ve teknoloji yogun sektorlere dogru i<;in de gereklidir.

BugOnkO yakla§lmln, i§letmelerin karllilk durumuna ve kalkmma i§levlerine bakllmakslzm, her ne pahaslna olursa olsun bzelle§tirilmesini benimseyen tutumunun aksine, bu yeni yakla§lm devletin, uluslararasl piyasalardaki geli§meler 1§lgmda stratejik sektbrlerin belirlenmesinden, belirli alanlarda etkin kamu i§letmeciligine kadar uzanan bir alanda bnemli kalkmmaci i§levler Ostlenmesi beklenebilir. Bu dl§a tomOyle bir dl§ ticaret politikasl yerine belirli sektbrlerdeki bebek endOstrilerin yine belirli sOrelerle korunmasma izin veren kontrollO bir dl§ ticaret rejiminin uygulanmasl dO§OnOlebilir. Bunun gibi, yakm ya§anan krizlerin bnemli nedenlerinden birini olu§turan klsa erimli dl§ finansal aklmlann denetim altma almmasl, dogrudan yabanci sermaye aklmlannm kalkmma stratejisinin temel bir unsuru olarak, istihdam ve ihracat yaratma ve teknolojik yenilik hedeflerine /' ybnlendirilmesi dogrultusunda bnlemler almabilir. TOrkiye'nin teknolojik aityapi eksikliklerini daha fazla gecikmeden tamamlaYlp fiziksel sermaye birikimi yanmda kapsamli bir egitim reformuyla insan BugOnkO uluslararasl dOzenin bu dogrultudaki bir kalkmma stratejisinin uygulanmasl bnOnde bnemli engeller olu§turmasl, yOzYllilk uygulamaslyla . temel kalkmma sorunlanna olu§turmadlgl gbrOlen neoliberal politikalannm kar§lsmda yeni tasarlanma sOrecini duraksatmak §byle dursun, aksine hlzlandlrmalldlr. iktisat politikalanmn 1980 Yllindan bu yana dogrudan veya dolayll olarak uluslararasl kurulu§lann gOdOmOnde belirlendigi bir Olkede bu ybnde atllacak adlmlann olumlu ulusal ve uluslararasl yanslmalan olacaktlr. Uluslararasl finans kurulu§lannm gbrO§ ve bnerileri yerine Olke ekonomisinin temel payda§lannln gbrO§leri dogrultusunda belirlenen bbyle bir stratejinin kalkmma sorunlan etrafmda yeni bir ulusal heyecan yaratmasl · beklenebilir. Neoliberal politikalann klsa sOrede Olkede yaygmla§ml§ olmasl farkll uygulamalann da uluslararasl dOzlemde de olumlu "kartopu" etkileri yaratmasl beklenebilir. diger geli§mekte olan Olkenin de TOrkiye'deki kalkmma sorunlanyla kar§1 kar§lya olmasl, neoliberal kOreselle§menin uluslararasl dOzlemde ciddT bblO§Om sorunlan yaratml§ olmasl, kOreselle§me kar§ltl §imdiden ula§tlklan etkin konum ve bilimsel dOzlemde de son Yillarda sanayile§meye ve diger orta ve uzun dbnem hedefleri bn plana kalkmmaci yakla§lmlann ivme kazanml§ olmasl bu

dogrultudaki geli§meler araslnda degerlendirilebilir. Kimi Latin Amerika Ulkelerinde son Yillarda gozlenen ve uiusiararasl finans kurulu§lanna kar§1 kayda deger tepkiler de igeren farkll iktisat politikasl arayl§ ve uygulamalan bu dogrultudaki geli§melerin bir habercisi olarak degerlendirilebilir.

KAYNAKLAR

1) Boratav, K. (2006), Gelir dagilimilizerine zevzeklikler, Sol, 31 Arallk 2006, http://www.sol.org.tr/index.php ?yazino = 6709 -24k

2) Broad, R. (2006), Research, knowledge, and the art of 'paradigm maintenance': the World Bank's Development Economics Vice-Presidency (DEC), Review of International Political Economy, Vol. 13, No.3, August.

3) Harrigan , C. Wang and H. EI-Said (2006), The economic and political determinants of IMF and World Bank lending in the Middle East and North Africa, World Development, Vol. 34, No.2, February, pp. 247-270.

4) Rupert, M. (2005) , Reflections on some lessons learned from a decade of globalisation studies, New Political Economy, Vol. 10, No. 4, December, pp. 457 -478.

5) $enses, F. ve z. bni§ (2005) , Rethinking the Emerging PostWashington Consensus: A Critical Appraisal , Development and Change, 2005, 36 (2): 263-90.

6) $enses, F. ve E.Taymaz (2003 ), "Unutulan Bir Toplumsal Sanayile§me Ne oluyor? Ne Olmail?, iktisat Ozerine Yazilar II, iktisadi Kalkmma, Kriz ve istikrar, Oktar TDrel'e Armagan, ileti§im: istanbul, 429-61.

7) Shafaeddin, S. M. (2005), Towards an Alternative Perspective on Trade and Industrial Policies, Development and Change, 36, (6), 1143-1162.