ΣτΕ660/2019

ΣτΕ660/2019 για το μάθημα των Θρησκευτικών.

ΔΡΟΣΟΣ: η θρησκεία συνδέεται με το θρησκευτικό συναίσθημα & τις βαθύτατες πτυχές της ζωής μας όπως το φαινόμενο του θανάτου και ο σκοπός ύπαρξης (πρβλ. Καταστροφή της Παναγίας των Παρισίων & Τσακυράκης: θρησκεία κατά τέχνης).

Η θρησκεία ΔΕΝ είναι μιας οιασδήποτε μορφής γνώμη (ιστορικό και κοινωνικό φαινόμενο –ιδιαίτερη νομική μεταχείριση)

Π.χ. τί είναι γνωστή θρησκεία; Μια πτυχή της είναι η διδασκαλία των θρησκευτικών. Η απόφαση είναι ενδιαφέρουσα, γιατί περιλαμβάνει δύο αντιτιθέμενους πόλους, οι οποίοι διατυπώθηκαν με άψογους τρόπους. Δεν υπάρχει λάθος ούτε στη μειοψηφία ούτε στην πλειοψηφία.

Προερμηνευτική επιλογή του νομοθέτη: εδραιωμένο πλαίσιο αντιλήψεων με βάση το οποίο ερμηνεύεται το Σύνταγμα. Βάσει αυτού κινείται ο δικαστής.

Δικονομικά ζητήματα: δεν έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Υπάρχει απόκλιση ανάμεσα στον φορέα του δικαιώματος και στον ασκούντα το δικαίωμα. Πχ φορέας της θρησκευτικής ελευθερίας είναι ο μαθητής – ανήλικος, αυτή όμως ασκείται από τους γονείς του. Ποιός προσέφυγε κατά της κανονιστικής πράξης; Αναγνωρίστηκε έννομο συμφέρον στην Ιερά Μητρόπολη Πειραιώς λόγω του καταστατικού της χάρτη και επειδή κατείχε άδεια λειτουργίας σχολείου στο οποίο διδασκόταν το μάθημα. Ακόμη, προσέφυγε και η Εστία Πατερικών Ιδεών (ΝΠΙΔ).Η κανονιστική πράξη όριζε τί θα διδάσκεται στο μάθημα των θρησκευτικών από τον Υπουργό (ν.1976 προέβλεπε κάποιους σκοπούς). Το μάθημα ήταν ομολογιακό για να μυηθούν οι μαθητές στην αλήθεια του Χριστού και σε αυτό που πρέπει να μάθουν. Όταν ήρθε το ΠΑΣΟΚ, η ορθοδοξία από αντικείμενο μύησης έγινε αντικείμενο παράδοσης. Η προσβαλλόμενη πράξη έχει τελείως διαφορετική φιλοσοφία. Τοποθετεί την ελληνική ορθόδοξη παράδοση στο ευρωπαϊκό περιβάλλον και τονίζει τον κίνδυνο της απομόνωσης. Η διδασκαλία δεν πρέπει να είναι μονοφωνική αλλά διαθρησκειακή και διαχριστιανική. Η θρησκεία είναι συνδεδεμένη με την παράδοση και όχι τόσο με το υπερφυσικό στοιχείο. Στον κορμό της ορθόδοξης διδασκαλίας τοποθετείται η ορθόδοξη χριστιανική πίστη, αλλά τονίζεται ο κίνδυνος φανατισμού.

Ο νόμος προσεβλήθη με αίτηση ακυρώσεως.

Η Πλειοψηφία επικαλέστηκε το προοίμιο του Συντάγματος και τα άρθρα 2§1, 3§1, 5§1, 13, 14§3 (κατάσχεση για προσβολή της χριστιανικής θρησκείας), 16 Σ και 9, 14 ΕΣΔΑ και ΕΣΔΑ αρ.2 του 1ουΠΠΕΣΔΑ.

Άρθρα κλειδιά είναι το Σ3 και το Σ16.

Το άρθρο 3 που επικαλείται την επικρατούσα θρησκεία έχει διαπιστωτικό χαρακτήρα (διαπιστώνει ένα γεγονός) με κανονιστικές απολήξεις, οι οποίες φαίνονται στην αργία και στον θρησκευτικό όρκο. Διαπιστώνει απλώς ότι η πλειοψηφία των Ελλήνων τάσσεται υπέρ της Ορθόδοξης Χριστιανικής πίστεως.

Συνδυαστικά, στο άρ.16§2 γίνεται επίκληση στην διαμόρφωση μέσω της παιδείας της θρησκευτικής συνειδήσεως. Η τελευταία αφορά μόνο τη θρησκευτική συνείδηση των

ορθοδόξων χριστιανών (αντλεί ακόμη ένα κανονιστικό στοιχείο από το άρ.3). Υιοθετεί τις εξής θέσεις:

1. Απαγορεύεται η επέμβαση στον ευαίσθητο ψυχικό κόσμο των μαθητών. Δεν διαθέτουν επαρκή κριτική αντίληψη και ωριμότητα. Η θρησκευτική συνείδηση αποτελεί στοιχείο της γονικής μέριμνας και αρμόδιοι να κρίνουν επ’αυτού είναι οι γονείς,

2. Δεν επιτρέπεται να δημιουργούνται αμφιβολίες στους μαθητές, γεγονός που επιβάλει τον ομολογιακό χαρακτήρα του μαθήματος.

3. Η αγωγή των Ελλήνων πρέπει να συμβάλλει στην ανάπτυξη της εθνικής και θρησκευτικής συνείδησης. Αποστολή της παιδείας: ανάπτυξη θρησκευτικής συνείδησης μέσω της διδασκαλίας

4. Τι εννοούμε θρησκευτική διδασκαλία; Υπέρ της επικρατούσας. Είναι το αμεσότερα

ψηλαφητό συλλογικό θρησκευτικό βίωμα.

5. Μεταβολή ή αλοίωση ης θρησκευτικής συνείδησης = μορφή ομαδικού προσηλυτισμού

Σκέψη 19: είναι συμβατός με τη θρησκευτική ελευθερία ο ομολογιακός χαρακτήρας, πρέπει να απευθύνεται αποκλειστικά στους ορθόδοξους και να θέλει αποκλειστικά τη διαμόρφωση της δικής τους συνείδησης. Δε συνιστά επιβολή πίστεως προς την επικρατούσα, γιατί απευθύνεται μόνο σε ομοδόξους (όχι άθεοι και ετερόδοξοι: έχουν τη δυνατότητα απαλλαγής ή διδασκαλίας του δικού τους δόγματος πχ. Μουσουλμάνοι Θράκης).

Η Μειοψηφία επικαλέσθηκε τις ίδιες διατάξεις. Προστατεύεται το ενδιάθετο φρόνημα του καθενός από κάθε κρατική επέμβαση. Το άρ.3 και το προοίμιο δεν επηρεάζουν το άρ.13 που δε μπορεί να αναθεωρηθεί. Τα θρησκευτικά δεν πρέπει να έχουν ομολογιακό χαρακτήρα. Κάτι τέτοιο θα αποτελούσε πλήρη στρέβλωση των δικαιωμάτων που απορρέουν από την ΕΣΔΑ. Θα ήταν μια προσπάθεια επιβολής των πλειοψηφούντων ορθοδόξων στους μειοψηφούντες αλλοδόξους. Θα συνιστούσε απόπειρα ομαδικού προσειλητισμού (φιλελεύθερος πυρήνας). Η μέθοδος είναι προκρούστεια (μοιάζει με απάντηση στην πλειοψηφία) και κυκλική. Δεν έγινε καμία στάθμιση.

Γενικά: Δικαίωμα καθενός να απολαύει (ανεξάρτητα από θρησκευτικές πεποιθήσεις του) το σύνολο των δικαιωμάτων που αναγνωρίζει μια έννομη τάξη (ατομικά/ πολιτικά/ κοινωνικά), όπως είναι και το δικαίωμα στην παιδεία. Προέχει η προστασία κάθε ενδιάθετου φρονήματος για το θείο, όπως κάθε κρατική παρέμβαση!

ΓΙΑΝΝΑΚΟΠΟΥΛΟΣ: Σε ένα φιλελεύθερο κράτος η θρησκεία διαχωρίζεται από το κράτος και περιορίζεται μόνο στην ιδιωτική ζωή (forum internum). Δεν αποτελεί πραγματικότητα σε όλες τις χώρες. Στην Ελλάδα υπάρχει συνύπαρξη δύο κέντρων, αφενός του άρ.3Σ που έχει έντονο θρησκευτικό χαρακτήρα και αφετέρου του άρ.13Σ που ενσαρκώνει μια φιλελεύθερη αντίληψη. Κάθε πλευρά (Π ή Μ) θεωρεί πως το δικό της κέντρο είναι σημαντικότερο. Ξεκινούν με αυτό τη μείζονα πρότασή τους. Υφίσταται μια γκρίζα ζώνη, κατά την οποία κάθε άποψη υποτιμά το άλλο κέντρο. Κατ’αυτό τον τρόπο απομειώνεται η κανονιστικότητα αυτού (εύκολη η απομείωση του προοιμίου, όχι του άρ.3Σ) – (πρβλ. Άρ.5 με άρ.116Σ, δεν υφίσταται η ίδια εξελικτική σχέση στο άρ.3 και άρ.16). Η Π επικαλείται τα δικαιώματα της επικρατούσας θρησκείας (οξύμωρο). Είναι δικαίωμα των Χριστιανών να έχουν και να απολαμβάνουν τη

διδασκαλία ενός ομολογιακού μαθήματος. Άρα, δεν γίνεται να υπάρξει φιλελεύθερος χαρακτήρας.

ΓΕΡΑΠΕΤΡΙΤΗΣ: υφίσταται ανυπαρξία μεθόδου. Στηρίζει όλη την επιχειρηματολογία όχι στο γεγονός ότι ο χαρακτήρας του μαθήματος πρέπει να είναι ομολογιακός, αλλά στο ότι το Σύνταγμα δεν απαγορεύει κάτι τέτοιο. Απαντά στο εξής ερώτημα: Επιβάλλει το Σ τον ομολογιακό χαρακτήρα; Το ερώτημα πάσχει γιατί άλλο πράγμα είναι η συνταγματική απαγόρευση και άλλο η συνταγματική επιβολή. Βασική αποστολή του κράτους είναι η προάσπιση της θρησκευτικής συνείδησης και όχι η δημιουργία μιας συγκεκριμένης ιδεολογικής θέσης. Το «επικρατούσα» σημαίνει πως εκ του γεγονότος ότι έχουμε μια θρησκεία που επικρατεί μπορούμε να προβαίνουμε σε ορισμένες αποκλίσεις (π.χ. αργία την Κυριακή και όχι μονοσήμαντες επιβολές από το κράτος υπέρ μίας θρησκείας. Το άρ.3 είναι αντίστοιχο του άρ.116 (αρχή της ισότητας), δηλαδή προβλέπει αποκλίσεις από την αρχή της θρησκευτικής ελευθερίας και όχι χωρίς περιορισμούς. Δεν πρέπει να γίνεται επίκληση της ΕΣΔΑ στα θέματα της θρησκείας. Είναι υποκριτικό.

(ΔΡΟΣΟΣ) Εγγενής αντίφαση: χρησιμοποιεί το επιχείρημα του προσηλυτισμού καταχρηστικά για τους μη ορθοδόξους. Δημιουργεί διάκριση σε βάρος των αλλοδόξων. Το να χρειαστεί να δηλώσεις το προσωπικό σου θρησκευτικό συναίσθημα δεν αποτελεί παραβίαση δικαιώματος (μειοψηφία στην απόφαση με τις ταυτότητες). Η Π αποφαίνεται πως το βασικό σχολείο είναι ορθόδοξο και αν η Διοίκηση επιθυμεί μπορεί να φτιάξει και άλλα σχολεία, όπως τα Εβραϊκά σχολεία στη Β. Ελλάδα και τα μουσουλμανικά στη Θράκη.

Πέμπτη 22ο Μάθημα

ΓΕΡΑΠΕΤΡΙΤΗΣ- ΓΙΑΝΝΑΚΟΠΟΥΛΟΣ 18/4/2019

Συνέχεια της απόφασης ΣτΕ660/2018: Γιατί η Ιερά Μητρόπολη Πειραιώς είχε έννομο συμφέρον;

(α) είχε σχολείο και δίδασκε

(β) «της έπεφτε λόγος στα ζητήματα που ρυθμίζει η Πολιτεία και την αφορούν (σε αντίθεση με την υπόθεση για τα ομόφυλα ζευγάρια που δεν την αφορούσε και δεν είχε έννομο συμφέρον).Παρατήρηση:

Απόφαση για τις ταυτότητες

Αρκετά φιλελεύθερη. Το δικαστήριο μπήκε στην ουσία της υπόθεσης και απεφάνθη ότι η αναγραφή του θρησκεύματος στις ταυτότητες αντίκειται στο Σύνταγμα.

ΣτΕ 228/2001

Απόφαση για το Σύμφωνο Συμβίωσης

ΣτΕ 2003/2018

Απόφαση για το μάθημα των Θρησκευτικών

Πάντως, το δικαστήριο τότε δεν «τόλμησε» να πει ότι εξέλειπε το έννομο συμφέρον. Σταμάτησε στο παραδεκτό! Έντονος ο συμβολισμός της απόφασης. Η εκκλησία της Ελλάδος δεν έχει ΚΑΝ έννομο συμφέρον να προσβάλει το Σύμφωνο. Το ΣτΕ απεφάνθη υπέρ της Εκκλησίας και ως προς το έννομο συμφέρον (για τους λόγους α+β) και ως προς το βάσιμο.

ΣτΕ 660/2019

Μπορούμε να έχουμε αλλόθρησκο ΠτΔ;

Γραμματική ερμηνεία Συστηματική ερμηνεία Διασταλτική ερμηνεία

Διατάξεις:

Θρησκευτικός όρκος: Τελολογική- ιστορική ερμηνεία του Σ33παρ.2 βάσει Σ59 (δυνατότητα και πολιτικού όρκου για τους Βουλευτές). Προσόντα: Σ31 δεν απαιτείται ως προσόν συγκεκριμένο θρήκευμα Θρησκευτική ελευθερία: υπό το πρίσμα των Σ13 και ΕΣΔΑ 9

Γιαννακόπουλος: Ίσως το Σ3 να έχει μεγαλύτερο κανονιστικό περιεχόμενο απ ότι νομίζουμε τελικά.

Προβληματισμός: Είναι σύμφωνος με το Σ3 ο θρησκευτικός γάμος; Το ότι έχει παγιωθεί στην ελληνική κοινωνία δεν σημαίνει κάτι για την συνταγματικότητα. Η θετική απάντηση δεν είναι αυτονόητη. Παλαιότερα υπήρξαν εντάσεις με την είσοδο του πολιτικού γάμου ως δυνατότητα επιλογής. Πλέον, τα ζητήματα έχουν λυθεί. Καθένα επιλέγει έναν από τα δύο είδη με βάση κριτήρια κοινωνικά, ηθικά , κοσμικά, θρησκευτικά κλπ. Το γεγονός όμως ότι κάποτε ο θρησκευτικός γάμος προϋπήρξε ως η μοναδική επιλογή, ως ο κανόνας που μεταγενέστερα εισήχθη ο πολιτικός ω «εξαίρεση» δεν χτυπά κάπου στο Σύνταγμα; Κατά τη γνώμη του ήταν σοβαρή παραβίαση Σ13. Μήπως θα έπρεπε να συμβαίνει το ανάποδο (κανόνας ο πολιτικός ή μοναδική δυνατότητα ο πολιτικός); Θα ήταν αντισυνταγματικό σήμερα να καταργήσουμε μία από τις δύο επιλογές;

Γεραπετρίτης: Κατά τη γνώμη του παλιά η ύπαρξη μόνο του θρησκευτικού γάμου δεν ήταν αντισυνταγματική. Αντιθέτως, αν σήμερα καταργηθεί η διάζευξη και επιβληθεί μόνο ο πολιτικός, αυτό θα είναι αντισυνταγματικό. Δεν υπάρχει υποχρέωση προς θρησκευτικό γάμο. Είναι θεμιτή λοιπόν η κατάργηση της υποχρεωτικότητας του θρησκευτικού γάμου, αλλά μη θεμιτή η κατάργηση της δυνατότητας θρησκευτικού γάμου. Όπως και να χει το ζήτημα θρησκευτικός γάμος είναι διαφορετικό από την διδασκαλία θρησκευτικών. Θα ήταν παρόμοιες υποθέσεις εάν στο μάθημα των θρησκευτικών διδάσκονταν διαζευτικά δύο σχετικά μαθήματα κατόπιν επιλογής των μαθητών και στη συνέχεια το ΣτΕ εκαλείτο να αποφανθεί επί της κατάργησης του ομολογιακού μαθήματος.

Γεραπετρίτης: Οι δύο πόλοι (Σ3-Σ13) δεν είναι ισοβαρείς:

Σ3: ναι μεν διαμορφώνει σχέσεις, αλλά δεν επιβάλλει κάποια υποχρέωση (διαμορφώνει μια νομική βάση που είναι όμως επιδεκτική αποκλίσεων). Είναι πρόδηλος ο αρνητικός χαρακτήρας της διάταξης (όχι υποχρέωση του κράτους να δώσει προνόμια υπέρ της επικρατούσας θρησκείας) Σ13: ως δικαιωματικός πόλος θεσπίζει υποχρεώσεις έναντι του κράτους

Γιαννακόπουλος: Συμφωνεί με Γεραπετρίτη ως προς την έλλειψη υποχρεώσεων του κράτους απ το Σ3, αλλά κρίνει πως και μόνο η ύπαρξη του ως νομική βάση δεν αποδεικνύει μικρή κανονιστικότητα. Τα δικαιώματα είναι η άμυνα της μειοψηφίας.

Γεραπετρίτης: Το «επικρατούσα» δεν έχει την έννοια δικαιώματος. Μπορεί να νομιμοποιήσει μία απόκλιση, αλλά όχι να την επιβάλει (πρβλ. Ιστορική ερμηνεία στα πρακτικά της βουλής από το 1975 μέχρι το 1982→ το 1983 άλλαξε ο ΑΚ).

Γιαννακόπουλος: Είναι έντονη η διασύνδεση της έννοιας γάμος με τη θρησκεία (πρβλ. ΑΠ: προϋπόθεση γάμου στην Ελλάδα να έχουν 2 διαφορετικά φύλα).

SOS:Υπόθεση Κομάν (Ρουμανική): Γάμος στο Βέλγιο μεταξύ Ρουμάνου και Αμερικανού το 2018. Το βελγικό δίκαιο επιτρέπει τον γάμο μεταξύ ομοφύλων και μάλιστα παραχωρεί άδεια διαμονής στον σύζυγο. Επιστροφή του ζευγαριού στη Ρουμανία που το δίκαιο της δεν επιτρέπει την τέλεση τέτοιου γάμου. Στη Ρουμανία δεν έγιναν δεκτοί. Τι είπε το ΔΕΕ;

(α) Το κάθε κράτος θα καθορίσει τις προϋποθέσεις για γάμο όπως το ίδιο κρίνει

(β) Υποχρέωση, όμως, κράτους να παράσχει άδεια διαμονής στο ομόφυλο ζευγάρι (που ετέλεσε γάμο αλλού) που επιθυμεί να διαμείνει στη χώρα, βάσει του δικαίου της Ε.Ε.. Εδώ δεν μπορεί να γίνει επίκληση της εθνικής δημόσιας τάξης. Υπερισχύουν τα δικαιώματα από την Ε.Ε. (πρβλ. κοινωνική ασφάλιση, κατοικία κλπ).

Παρατηρείται στις μέρες μας ένας ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟΣ ΠΛΟΥΡΑΛΙΣΜΟΣ (= το να επικαλούμαι κανόνες μίας άλλης έννομης τάξης στο πλαίσιο όσμωσης των Συνταγμάτων και μιας πολυεπίπεδης προσέγγισης του δικαίου.

Μπορούμε να ερμηνεύσουμε όπως στην υπόθεση με τους εκτός επικρατείας; Έχουμε εδώκοινωνικό κεκτημένο; Όχι, και γενικά το κοινωνικό κεκτημένο ως έννοια πρέπει να την ερμηνεύουμε στενώς και με φειδώ. Χαρακτηριστικές περιπτώσεις κοινωνικού κεκτημένου: περιβάλλον και ηλικιακά όρια στο δικαίωμα ψήφου.

Γιαννακόπουλος: Για τους εκτός επικρατείας δεν υπάρχει καν δικαίωμα στην διευκόλυνση, ενώ στη δεύτερη περίπτωση υπάρχει δικαίωμα βάσει Σ13. Το Σ3 έχει ίση κανονιστική εμβέλεια αλλά δεν επιβάλλει κρατική υποχρέωση γιατί ΔΕΝ λανθάνει δικαίωμα.

Πρέπει να διακρίνουμε τις περιπτώσεις όπου σε μία συνταγματική διάταξη απονέμεται ένα ατομικό δικαίωμα και σε αυτές όπου εντάσσονται στο πλαίσιο δημόσιας πολιτικής: θέτουν μια γενική κρατική υποχρέωση (πχ. εκπαίδευση- παιδεία, εργασία κλπ), δεν απονέμουν όμως δικαίωμα. (μονοσήμαντη σχέση- όχι διάκριση μεταξύ φορέα και αποδέκτη).

Πού αλλού υπάρχει ο όρος «επικρατούσα θρησκεία» στο Σύνταγμα; Άρ.3 & 13§3Σ.

Όταν το Σ βάζει κάτι στατιστικό εντός αυτού υπάρχει ο κίνδυνος να ερμηνευτεί ως δεοντικό στοιχείο.