Les 5 Gevoelswaarde van woorden

5 Gevoelswaarde van woorden

1

Je kent en begrijpt de termen denotatie, connotatie, eufemisme en dysfemisme 2

Je kent en begrijpt de termen synoniem en antoniem

3

Je kunt een gevarieerde tekst schrijven 4

Je begrijpt de betekenis achter woorden in een specifieke context 5

Je schat de gevoelswaarde van synoniemen in en kiest de juiste variant in een bepaalde situatie

1

WOORDKEUZE

George Clooney

Annie Geeraerts (Familie)

© BELGIAN_FREELANCE © BELGA Danni Heylen (F.C. De Kampioenen)

prins Charles

1 Bekijk de mensen op bovenstaande foto’s. Kies een woord om de leeftijd van die personen te omschrijven.

2 Bekijk een fragment uit Het journaal. a Begrijp je dat de groep mensen ouder dan 55 niet blij is om ‘bejaarden’ of ‘senioren‘ genoemd te worden? Waarom wel/niet? Geef minstens één argument.

b Wat vind jij van het Nederlandse alternatief ‘vitalo’?

c Ruud Hendrickx, taaldeskundige, geeft aan dat bij de VRT de term ‘ouderen’ gebruikt wordt. Hij vermeldt dat er een verschil is met het woord ‘ouden’. Welk verschil denk jij dat er bestaat tussen beide woorden?

d Waarom heeft ‘bejaarde’ volgens Ruud Hendrickx een negatieve bijklank?

e Radio 1 verkoos de term ‘jagger’ (verwijzend naar Mick Jagger van The Rolling Stones) om de actieve bevolking tussen 55 en 75 jaar aan te duiden? Wat vind jij van die term?

3 Welke woorden klinken eerder negatief, neutraal of positief? Plaats de termen in de juiste kolom.

Kies uit: jagger – oude – bejaarde – gepensioneerde – oudere – vitalo.

negatief neutraal positief

onthouden

Woorden hebben enerzijds een denotatie. Dat is de objectieve betekenis die je kunt terugvinden in het woordenboek.

De woorden ‘flik’ en ‘agent’ worden in het woordenboek op dezelfde manier omschreven als

‘personen belast met de ordehandhaving’. De denotatie van ‘flik’ en ‘agent’ is dus dezelfde.

Deze woorden hebben echter een verschillende connotatie, een gevoelswaarde.

‘Flik’ klinkt negatiever dan het neutrale woord ‘agent’. Sommige woorden kunnen ook eerder positief klinken. Zo klinkt een woord als ‘trots’ veel positiever dan het eerder negatieve woord

‘zelfingenomen’.

4 Bekijk de afbeeldingen aandachtig. Je leraar geeft je een speci eke rol per afbeelding. Beschrijf de situatie die je ziet vanuit een positief perspectief, een neutraal perspectief of een negatief perspectief.

2.8 2

EUFEMISME EN DYSFEMISME

1 Lees de tekst JARGON. Eufemismen aandachtig en beantwoord de vragen om zo de betekenis van het begrip ‘eufemisme’ te achterhalen. a Hoe zou je op basis van dit artikel het begrip ‘eufemisme’ definiëren?

b Waarom denk je dat eufemismen gebruikt worden? Gebruik voorbeelden uit de tekst als inspiratie.

c Beschrijf kort de evolutie in het gebruik van eufemismen.

d In welke situaties gebruik jij soms eufemismen?

JARGON. Eufemismen

Veertigers zijn voorzichtige sprekers. Eufemismen zijn hun ding. Ze hoeden zich ervoor woorden als uppercuts uit te delen omdat het toch zoveel zachter kan.

Het woord ‘werklozen’ bijvoorbeeld, nemen de veertigers niet zo snel in de mond. Liever hebben ze het over de ‘arbeidsreserve’, de ‘niet-actieven’ of de ‘inactieven’. Arme mensen zijn ‘sociaal zwakkeren’ of ‘kansarmen’. En wie vroeger gewoon dik of zelfs vet werd genoemd, is nu ‘volslank’, ‘heeft een grote maat’ of ‘een maatje meer’. Uit een analyse van veertig jaar NOS-journaaltaal is duidelijk gebleken dat we de afgelopen decennia steeds meer verzachtende uitdrukkingen zijn gaan gebruiken. De taal werd steeds informeler en brutaler en blijkbaar diende dat gecompenseerd te worden. Terwijl eufemismen in het begin van de twintigste eeuw nog vooral dienden om religieuze en seksuele taboes te vermijden, moeten ze vandaag de harde sociaaleconomische realiteit verteerbaar maken.

Een bijzondere subcategorie van eufemismen is de managerstaal en die hebben de veertigers erg goed onder de knie. Een ontslagronde noemen ze een ‘capaciteitsaanpassing’, een ‘herstructurering’ of een ‘kostenreductieprogramma’. Doet het bedrijf het niet zo goed, dan noemen ze dat een ‘nulgroei’ en let op als ze het over ‘flexibilisering’ hebben. Dat betekent gewoon dat u harder en langer moet werken en klaar moet staan als uw ‘coach’ (neen, niet uw baas en zeker niet uw chef!) u roept.

Bron: www. standaard.be woord

compenseren: iets vereff enen, iets vergoeden verteerbaar maken: verwerkbaar maken (uitdrukking)

2 Aan de hand van volgende tekst leer je wat een dysfemisme is.

Een tweede fenomeen waarbij ik onlangs zat te denken: de verantwoordelijken moesten door een span wilde paarden over hobbelige kasseien worden gesleept waarna de honden er zullen worden op losgelaten, is het verschijnsel der reclame-eufemismen. Een of andere yoghurtfabrikant heeft namelijk beslist dat we niet meer kakken, we geen stoelgang meer hebben, we niet langer ons gevoeg doen, we ons niet langer ontlasten. Neen, we hebben nu een ‘darmtransit’. Zal ik eens een dysfemisme bovenhalen? Loop schijten met uw yoghurt.

Patrick De Witte. Maximum rede en bullshit. Prometheus, 2018

a Hoe zou je op basis van dit fragment het begrip ‘dysfemisme’ definiëren?

b Waarom worden dysfemismen gebruikt, denk je?

3 In deze tabel zie je enkele neutrale woorden. Koppel het juiste dysfemisme en eufemisme aan de woorden.

Kies uit: tafelen – corpulent – wijf – creveren – vreten – andersvalide – schijthok – de pijp aan Maarten geven – dame – moddervet – het kleinste kamertje – gehandicapte.

dysfemisme neutraal woord eufemisme

eten

sterven

vrouw

mindervalide

zwaarlijvig

toilet

4 Voor welke neutrale woorden zijn dit de eufemismen? a ongewenst bezoek

b tussen twee banen zitten

c extra reistijd

5 Welke neutrale omschrijvingen kun je aan deze dysfemismen linken? a Hou je bek!

b Blijf er met je poten af!

c zielenknijper

6 Herman Brusselmans staat erom bekend zijn verhalen te kleuren door veelvuldig gebruik te maken van dysfemismen. a Markeer de dysfemismen in dit fragment uit Feest bij de familie Van de Velde. b Toch gebruikt Herman Brusselmans ook enkele eufemismen in dit fragment. Onderstreep ze.

Mest Van de Velde had tot hiertoe een gewoon leven gekend. Hij was geboren als enige zoon van Lullabie Van de Velde, een stroper, dronkaard, geweldenaar, nerveuze zot, en zeker geen koorknaap. Z’n moeder, Question Van de Velde-Beertjes, was een dwaze vrouw, analfabeet op de koop toe, en sinds ze dit bij zichzelf ontdekte, besloot ze om nooit boeken te lezen. Met de krant veegde ze haar dikke reet af, zo er al een krant beschikbaar was, en dat was zeldzaam, zeer zeldzaam. Ze was onprettig in de omgang, opvliegend, verstoken van enige persoonlijkheid, enorm gemakkelijk te beïnvloeden, rap op haar teentjes getrapt, en zeker geen koorknaap. Ze had geen beroep. ‘Een beroep?’ zei ze op een keer. ‘Ik heb nog liever een zwevende puist in m’n preut.’

Herman Brusselmans. Feest bij de familie Van de Velde. Prometheus, 2018

7 Online bij ‘Oefenen’ vind je aanvullende oefeningen over eufemisme en dysfemisme.

3

SYNONIEMEN

De oude Van de Velde wordt 85 jaar. Z’n oude Van de Velde wordt 85 jaar. Z’n vrouw organiseert een feest, vrouw organiseert een feest, waarvoor familieleden en enige vrienden zijn uitgenodigd. Een andere invité is een verrassingsgast, een beroemde man van wie vader Van de beroemde man van wie vader Van de Velde een groot bewonderaar is. Als deze gast arriveert in het midden bewonderaar is. Als deze gast arriveert in het midden van de niet al te best functionerende familie Van de Velde gaan de poppen pas echt aan het dansen. Feest bij de familie Van de Velde is een typische Herman Brusselmans-roman, met een vermenging van tragiek roman, met een vermenging van tragiek en het komieke, gevuld met wijsheden en inzichten, en geschreven in een stijl die sinds 1982 uniek is in Vlaanderen en Nederland. Het is een prachtig boek geworden. Herman Brusselmans (1957) publiceerde reeds vijfenzeventig romans. Hij wordt zowel verguisd als verafgood.

1 Je leest hier een samenvatting van Feest bij de familie Van de Velde van Herman Brusselmans. Kies het woord dat het best de gemarkeerde woorden kan vervangen. a oude  bejaarde  afgeleefde b vrouw  echtgenote  gemalin c invité  kostganger  gast d beroemde  bekende  beruchte e bewonderaar  dweper  fan f roman  verhaal  verzinsel

2 Welke motieven deden je voor een bepaald antwoord kiezen?  Het antwoord bevat evenveel letters als het gemarkeerde woord.  De betekenis van het gemarkeerde woord en het antwoord stemmen overeen.  Het antwoord klinkt het vlotst in de zin.  De connotatie van het gemarkeerde woord en het antwoord stemmen overeen.

onthouden

Synoniemen zijn woorden die min of meer dezelfde denotatie hebben. auto – vehikel

Dat is een belangrijke manier om variatie in je tekst te brengen. Je kunt synoniemengidsen zoals synoniemen.net, mijnwoordenboek.nl en Wolters’ synoniemengids voor het Nederlands gebruiken ter inspiratie.

Antoniemen zijn woorden met een min of meer tegengestelde betekenis. mooi – lelijk, groot – klein

3 Geef van volgende woorden een antoniem. wakker vlak

trekken bevelen

scherp

eerste

exporteren recht

slordig

vuil

4 In dit artikel wordt ‘meteoriet’ herhaaldelijk gebruikt. Maak gebruik van de synoniemenlijst in Word om andere woorden te vinden. Die kun je terugvinden onder de categorie ‘Controleren’.

Waarnemingen wijzen op neergestorte meteoriet in regio Aalst-Dendermonde: ‘Kans dat je hem vindt, is quasi onbestaande’

De kans bestaat dat er eergisteren een meteoriet is neergestort op Belgisch grondgebied. Dat meldt Volkssterrenwacht Mira op Twitter, op basis van bijna 200 waarnemingen van een vallende meteoriet, en dat zowel in België, Nederland, Engeland als Frankrijk. Daarnaast hebben drie speciale camera’s beelden gemaakt van het traject van de meteoriet. Op basis van de waarnemingen is er een zone afgebakend, tussen Aalst en Dendermonde, waar de meteoriet zou kunnen liggen. Wie op zoek gaat, blijft waarschijnlijk op zijn honger zitten. ‘De kans dat je die meteoriet vindt, is zo goed als onbestaande’, zegt Philippe Mollet van Volkssterrenwacht Mira. Geoloog Steven Goderis (VUB) ging al op zoek, maar zonder resultaat.

Bron: www.vrt.be/vrtnws

5 Online bij ‘Oefenen’ vind je aanvullende oefeningen op synoniem en antoniem. 6 Je leraar zet online een zelftest voor je klaar. Zo kun je zelf nagaan hoe je de onderdelen van deze lessenreeks verwerkt hebt.