JSW-artikel | Klassendynamiek in beeld

Debatteren om te leren

Selectief mutisme: wat als een kind niet praat?

Interview

Ronald Heidanus

Visualiseren en interveniëren

Klassendynamiek in beeld

Als leerkracht heb je niet altijd goed grip op de sociale klassendynamiek terwijl dit – vooral bij verstoringen door pesten – wel belangrijk is.

Hoe kun je goed inzicht in de klassendynamiek krijgen? En hoe los je verstoringen in de klassendynamiek op?

Scholen zijn tegenwoordig bij wet verplicht om de sociale veiligheid in hun klassen te waarborgen. Als leerkracht moet je hierdoor nog actiever optreden bij verstoringen in de sociale klassendynamiek, zoals pesten. Helaas hebben leerkrachten vaak maar beperkt inzicht in de klassendynamiek. Dit maakt het moeilijk om het klassenklimaat positief te beïnvloeden. Om een goed beeld te krijgen van de klassendynamiek, wil je eigenlijk van de directbetrokkenen – de leerlingen – horen wat er speelt in de klas. De PestPlotter, een diagnostische e-tool voor de sociale klassendynamiek, maakt dit mogelijk. Wanneer je de klassendynamiek in beeld hebt, ben je er alleen nog niet. Iedere klas heeft een unieke dynamiek, dus maatwerk is nodig. Als individuele leerkracht kun je handelingsverlegenheid ervaren. Door met collega’s samen te werken, kun je de meest geschikte interventie voor je

klas vinden. SKILS, een acroniem voor Sociaal Klimaat-Interventie met Lesson Study, biedt structuur om dit op systematische en leerzame wijze te doen.

PESTEN ALS GROEPSPROCES

Pesten is meer dan een tweestrijd tussen dader en slachtoffer. Een klas bestaat immers niet uit slechts twee leerlingen. Alle leerlingen in de klas spelen (on)bewust een rol in het voortduren van het pesten. Pesten wordt daarom gezien als een groepsproces met in de kern een dader en een slachtoffer (Salmivalli, Lagerspetz, Björkqvist, Österman, & Kaukiainen, 1996). Het pesten van initiatiefnemende daders kan door twee soorten

leerlingen worden ondersteund. Allereerst door assistenten (of meelopers) die mee gaan doen met het pesten. Ten tweede door aanmoedigers die niet zelf actief meedoen, maar het pesten wel vanaf de zijlijn toejuichen

TEKST JEROEN PRONK, WILMA JONGEJAN, TIRZA BOSMA EN SUI LIN GOEI

en zorgen voor publiek. Gelukkig kan het slachtoffer ook door leerlingen worden geholpen. Deze verdedigers komen in opstand tegen het pesten en/of bieden troost aan het slachtoffer. Ten slotte is er een groep leerlingen die zich van betrokkenheid bij pesten onthouden, ondanks een antipesthouding. Met hun gedrag geven deze buitenstaanders echter de verkeerde signalen af. Pesters denken dat hun gedrag door de beugel kan, terwijl slachtoffers zich nog verder afgewezen en alleen voelen in de groep.

Juist in deze groepscontext kunnen de gevolgen van pesten verstrekkend zijn. Slachtoffers kunnen het gevoel hebben alsof ze alleen staan in de klas en geen medestanders hebben, met alle mogelijke welzijnsproblemen als gevolg. Het is inmiddels duidelijk dat in klassen waarin veel wordt gepest niet alleen slachtoffers, maar ook andere leerlingen welzijnsproblemen ondervinden. Het is dan ook belangrijk om als leerkracht een goed beeld te hebben van de klassendynamiek, zodat je hierin doelgericht kunt ingrijpen.

ROL VAN DE LEERKRACHT

Uit observatieonderzoek weten we dat het pesten zich in tot wel 90 procent van de

Pesten is niet zomaar een ruzietje tussen leerlingen

We spreken over pesten als aan drie kenmerken wordt voldaan: (1) herhaling, (2) intentie en (3) machtsonbalans. Pesten is namelijk herhaaldelijk uitgevoerd, doelbewust agressief gedrag van een dader richting een – zwakker – slachtoffer (Olweus, 1993). Pesten kan op verschillende manieren gebeuren, variërend van fysiek (zoals duwen) en materieel (zoals spullen beschadigen) tot verbaal (zoals uitschelden) en relationeel (zoals roddelen en buitensluiten), en kan zich ook in de digitale wereld afspelen (cyberpesten).

gevallen buiten het bewustzijn van leerkrachten afspeelt (Atlas & Pepler, 1998). Mede hierdoor heb je niet altijd een goed beeld van de sociale klassendynamiek. Bovendien weten we dat zelfs wanneer leerkrachten een beeld hebben van de pestdynamiek in hun klas, het in meer dan een kwart van de situaties niet goed lukt om het pesten te stoppen. Dit is natuurlijk zorgwekkend.

Handelingsverlegenheid van leerkrachten bij het ingrijpen in verstoringen van de

Maak de sociale dynamiek in je klas visueel inzichtelijk. Zo krijg je informatie op maat over de klassendynamiek

JEROEN PRONK

(Vrije Universiteit) doet onderzoek naar pesten en het gebruik van Augmented Reality voor gedragsregulatie

WILMA JONGEJAN

(Vrije Universiteit) werkt bij de VU-Lerarenacademie en doet onderzoek naar docentprofessionalisering

TIRZA BOSMA

(Vrije Universiteit) doet onderzoek naar docentprofessionalisering en leidt Lesson Studybegeleiders op

SUI LIN GOEI

(Vrije Universiteit/ Windesheim) doet onderzoek naar het ontwerpen van gedragslessen met Lesson Study

klassendynamiek volgt niet alleen uit deze twee oorzaken. Het is soms moeilijk om de situatie, of de ernst ervan, correct in te schatten. Zo wordt relationeel pesten niet altijd opgemerkt, of het wordt gezien als minder ernstig dan fysiek of verbaal pesten. Relationele pestvormen, zoals buitensluiting, kunnen echter de mentale gezondheid van leerlingen het sterkst negatief beïnvloeden. Ten slotte wordt pesten door leerkrachten soms gezien als onderdeel van de normatieve ontwikkeling. Leerlingen moeten ‘gewoon’ leren hoe ze omgaan met – de gevolgen van – het pesten. Onbedoeld wordt zo het signaal afgegeven dat pesten geaccepteerd wordt. Voor het welzijn van alle leerlingen is het uitermate belangrijk dat je een actieve rol neemt in het groepsproces door correct te interveniëren en de veiligheid te herstellen.

DYNAMIEK IN BEELD

Hoe krijg je als leerkracht inzicht in de klassendynamiek? Het antwoord komt van een onderzoeksprocedure die in de jaren 90 is ontwikkeld om het pestgedrag in schoolkassen voor onderzoek inzichtelijk te maken (Salmivalli et al., 1996). Leerlingen geven informatie over elkaars gedrag door elkaar te nomineren voor de verschillende pestrolgedragingen. De informatie komt hierdoor van de directbetrokkenen, de leerlingen, die – in tegenstelling tot de leerkracht – meestal aanwezig zijn wanneer er wordt gepest. Door gebruik te maken van de deze informatie komt de klassendynamiek nauwkeurig in beeld.

PestPlotter op school afnemen?

De PestPlotter is op dit moment nog niet breed beschikbaar voor de onderwijspraktijk, maar kan op aanvraag bij jou op school worden afgenomen. Voor meer informatie, zie www.pestplotter.nl of neem contact op met Jeroen Pronk (j.pronk@vu.nl).

Figuur 1 – Sociaal netwerkweergave van wie pest (rode pijlen) en wie helpt wie (blauwe lijnen). Kleuren corresponderen met verschillende rollen (bijvoorbeeld rood voor pesters, blauw voor verdedigers en geel voor slachtoffers) en geometrische vormen met sekse (vierkanten voor jongens en cirkels voor meisjes)

Op basis van deze procedure is aan de Vrije Universiteit Amsterdam in 2016 de PestPlotter ontwikkeld voor de Nederlandse onderwijspraktijk. De PestPlotter is door leesvaardigheidsvereisten van deelnemers geschikt voor de bovenbouw van het basisonderwijs en de onderbouw van het voortgezet onderwijs. Bovendien maakt het ontwikkelingsniveau van leerlingen in de onderbouw van het basisonderwijs een complexer pestrollenonderscheid minder goed mogelijk. De PestPlotter onderscheid zich van andere inventarisatiemethodes voor de sociale klassendynamiek door leerkrachten een totaalbeeld te geven van: (1) klassenfrequenties van alle verschillende pestrollen en pestgerelateerd gedrag, (2) de unieke klassendynamiek gebaseerd op deze pestrollen met behulp van sociale netwerken (zie figuur 1) en (3) de sociometrische klassenpositie van leerlingen met behulp van een sociogram (wie zijn aardig en/of populair?). Op basis van deze informatie wordt de bredere sociale dynamiek in je klas visueel inzichtelijk. Je krijgt actuele informatie op maat over je klassendynamiek.

HANDELEN BIJ VERSTORINGEN

Nadat je de verstoring(en) van de klassendynamiek in beeld hebt, komt de vraag: wat kan ik doen om deze situatie te verhelpen? Iedere klas heeft een unieke dynamiek, waardoor er geen universele oplossing is. Waar kleine ruzies sussen en gedragscorrecties geven voor leerkrachten bekend terrein zijn, geldt dit niet altijd voor het ingrijpen in meer complexe klassendynamica. Een uitdagende taak voor een individuele leerkracht, die ook de nodige onzekerheid kan oproepen. Waar richt je je op? Hoe pak je het aan? Hoe weet je of je handelen het gewenste effect heeft?

Om leerkrachten hierbij te ondersteunen, heeft de Vrije Universiteit Amsterdam de Sociaal Klimaat-Interventie met Lesson Study, of SKILS, ontwikkeld. Lesson Study is een beproefde professionaliseringsaanpak voor leerkrachten in alle lagen van het onderwijs, waarbij de focus op het leren van leerlingen ligt (De Vries, Roorda, & Van Veen, 2017). SKILS biedt een werkwijze voor teams van vier tot zes leerkrachten die deze vraagstukken gezamenlijk oppakken. Onder begeleiding van een procesbegeleider gaan zij in zes bijeenkomsten – zoals nader uiteengezet in figuur 2 – met elkaar aan de slag. Leerkrachten ontwerpen interventies voor de sociale klassendynamiek en onderzoeken hoe deze uitpakken. De ontworpen interventies worden uitgeprobeerd in de lespraktijk terwijl het leerkrachtenteam ook observeert hoe de leerlingen reageren op de interventies. Daarnaast worden de leerlingen na afloop bevraagd over hun ervaringen.

Door het gezamenlijk ontwerpen en onderzoeken van de interventies, ligt de verantwoordelijkheid voor de aanpak niet bij de individuele groepsleerkracht, maar wordt deze gedeeld met collega’s. De inbreng van inzichten en ideeën van verschillende leerkrachten in dit proces werkt verrijkend en versterkend. Opbrengsten van de werkwijze zijn dan ook niet alleen een verbeterde sociale dynamiek in de klas, maar ook een toename van kennis, inzichten en handelingsrepertoire van leerkrachten. De effectiviteit van SKILS wordt momenteel in onderzoek geëvalueerd.

SKILS: Sociaal Klimaat-Interventie met Lesson Study

Het team analyseert de PestPlotter-uitkomsten van een klas en concretiseert op welke knelpunten zij zich gaat richten.

Het team stelt lesdoelen op en gaat na wat leerlingen nodig hebben om de doelen te bereiken.

Het team ontwerpt gezamenlijk twee gedifferentieerde interventielessen, die zij vastleggen in gedetailleerde lesplannen.

Eén leerkracht geeft de les, de andere leerkrachten observeren de leerlingen en bevragen hen na de les. Het team analyseert het leren van de leerlingen en hun reacties op de les.

De tweede interventieles wordt op gelijke wijze gegeven, geobserveerd en geanalyseerd.

Het team evalueert de opbrengsten van de cyclus. Er wordt stilgestaan bij de winsten in de klassendynamiek en de professionele leerwinsten voor de leerkrachten.

Ook in de huidige anderhalvemetersamenleving kan gebruik worden gemaakt van SKILS. SKILS leent zich namelijk goed voor een blended learning-aanpak waarbij de bijeenkomsten online plaatsvinden, terwijl de interventielessen in de onderwijspraktijk worden uitgevoerd en geëvalueerd.

De literatuurlijst is te vinden op: www.jsw.nl/artikelen

Figuur 2 – De Sociaal Klimaat-Interventie met Lesson Study (SKILS) cyclus