لة سيستمى ديموكراسيدا َ دةسةالتى لةبرى ئةوةى ديموكراسىلة ِريَطةى ثياوةكانيةوة بؤى دةركةويَت كؤمةلَطة خةريكى ضيية،
هةموو طروثةكان و هةموو
تاكةكان و حيزبةكانى كؤمةلَطة خؤيان خؤيان ثيشاني ئةدةن،
َ دةسةالتى سياسى يانى ناضار نابيَت لةريَطةى
ناراستةوخؤوة مامةلَةيان لةطةلَدا بكات ،يان كةشفيان بكات طةنج ئةناسم كة ناوى ئاسايش ئةهيَنن يةكسةر ترسيَكى ليَدةنيشيَت .يانى ئةو تورةبووندا هاوسةنطييةى كة لةهيَزى ِ هةية تيَك ئةضيَت. دواجار ئةم دوو هيَزةش :هيَزى «حةز» َ «تورةبون»دا لة برى طةل هيَزى لة ِ ئةوةى لةذيَر ركيَفى هيَزى حيكمةتدا بن، َ عةقلى مرؤظةكان ديارى بكات كة حةز لةضى دةكةن و حةز لةضى ناكةن و ضؤن َ مامةلةى خؤيان ريَكدةخةن ،لةبرى ئةوةى َ َ عةقليان ثيَيان بليَت كة لةضى دةبيَت بترسن و لةضى نابيَت بترسن ،ئةوة شتيَكى ديكةية ئةوةيان بؤ دروست دةكات ،ئةوة َ عةقلى ئةوان حيكمةتى ئةوان نيية ،ئةوة َ دةسةالتى سياسيية .يانى نيية ،ئةوة َ َ عةقلم ثيَم بليَت كة لةضى لةبرى ئةوةى ثيَويستة بترسم و لةضى ثيَويستة نةترسم، ئةوة ئاسايشة ،ئةوة دةزطا ئةمنييةكانن بؤم ديارى ئةكةن ثيَويستة لةضى بترسم و لةضى نةترسم. َ عةقلم ثيَم َبليَت كة لةبرى ئةوةى ضؤن حةزةكانى خؤم ديارى بكةم ،ئةوة َ دةسةالتى سياسيية بؤمن ديارى ئةكات كة ئةبيَت حةزم لةضى بيَت و حةزم َ دةسةالتى لةضى نةبيَت .لةبةردةم هيَزى ديكتاتؤرداية كة حيكمةت مةعب ئةبيَتةوة،
20
كة حيكمةتيش مةعب بويةوة ئةو دوو هيَزةى ديكةش هاوسةنطييان تيَكدةضيَت. ئاليَرةوةية هيض تيؤريايةكى ئةخالقى نيية ثيَمان َ نةليَت كاتيَك كة سيستمى سياسى سيستميَكى نائاساييةو سيستميَكى ديكتاتؤرة ،حةتمةن نؤرمة ئةخالقييةكان، ض نؤرمة ئةخالقيية تاكييةكان ،ض نؤرمة َ كؤمةلةكان تيَكدةضيَت لةناو ئةخالقيية َ كؤمةلطةدا. َ • لةواقيع َيكدا ئةطةر دةسةالت و سيستمى ديموكراسى بوونى هةب َيت ،هةمةجؤرى سياسى ملمالنى دةب َيتة بوونى هةيةو لةم ن َيوةندةشدا َ بةش َيكى سةرةكى لةو واقيعة سياسييةدا، لةكات َيكى وةهادا رؤَلى ئةم دوو كاية ،كايةى سياسى و كايةى ئةخالقى لةئيدارةدانى ئةم ملمالن َييانةدا ضيية؟ لةراستيدا ديموكراسى ثيَش ئةوةى بابةتيَكى سياسى موجةرةد بيَت ،بابةتيَكى ئةخالقيية ،هةردوو بنةماكةى ديموكراسى َ دةسةالت، كة بريتيية لة «دابةشكردنى َ دةسةالت» كاتييكردنى هةروةها هةردوكيان دوو بنةماى ئةخالقين. لةبةرئةوةى بةثيَضةوانةى ئةوةش كة باوة ،ديموكراسى ضيرؤكى نوقسانييةكانى مرؤظة ،نةك بةهيَزى مرؤظ .لةبةرئةوةى كةسيَك ،ثادشايةك ،سةرؤكيَك ناتوانيَت َ بشى ئةشى و كؤمةلطا بةو شيَوةى كة َ َ َ َ ئيدارة بكات ،سياسييةن مامةلةى لةطةلدا بكات. لةبةرئةوة ئيَمة ديَين كاريَك دةكةين، َ دةسةالتةكان ناخةينة ناودةستى هةموو ئةو ،دابةشى دةكةين ،دةيدةينة دةست َ َ َ لةطةل ئةودا خةلكى ديكةش كؤمةليَك بةشداربن ،هةروةها لةبةرئةوةش بؤ ئةبةد ئةويش ناتوانيَت حوكمدارى بكات، َ دةسةالتةكةشى كاتيى بكةين. ئةبيَت سةير دةكةين هةردوو ئةم بنةمايةى ديموكراسيةت دوو كؤتى ئةخالقين لةسةر َ دةسةالتى سياسى. ئةطةر ديموكراسيةت بةراورد بكةين َ لةطةل سيستمة سياسييةكانى ديكةدا، لة هةمويان ئةخالقى ترة .لةسيستمى َ دةسةالتى ديموكراسيدا لةبرى ئةوةى لةريَطةى ثياوةكانيةوة بؤى ديموكراسى ِ َ كؤمةلطة خةريكى ضيية، دةركةويَت هةموو طروثةكان و هةموو تاكةكان َ كؤمةلطة خؤيان خؤيان و حيزبةكانى َ ثيشاني ئةدةن ،يانى دةسةالتى سياسى ناضار نابيَت لةريَطةى ناراستةوخؤوة َ َ لةطةلدا بكات ،يان كةشفيان مامةلةيان بكات .خؤيان خؤيان كةشف دةكةن ،ئةم كةشفكردنةشيان هيض بارطرانييةكيان لةسةر دروست ناكات ،هيض كؤتوبةنديَكيان ذمارة ( )3ئازارى 2010
لةسةر دروست ناكات .لةبةرئةوة ئةو ملمالنيَيةى كة لةناو سيستمى ديموكراسيدا دروستدةبيَت ،لةراستيدا ملمالنى نيية بة مانا سياسييةكةى بؤ َ سرينةوى طروثةكانَ ، بةلكو بؤدةرخستنى ِ ئةوةية كة الى ئةوان بونى هةية .رةنطة ملمالنى لةئاستيَكى هةندى ئةم دةرخستنة َ َ بضوك دروست بكاتَ ، بةالم دواجار ئةو ريَساو ياسايانةى كة لة ديموكراسيةتدا ئةطيريَنة بةر بؤ ضارةسةركردنى ئةو ثةيرةو دةكريَت. ملمالنيَيانة ِ ديموكراسى ئةركى لةراستيدا َ كؤمةلطةية وةك ئةوةى كة ثيشاندانى َ بةالم لةئةنجامى ئةم ثيشاندانةدا هةية، ملمالنى لةنيَوان طروثة شانةخر َى، هةندى َ َ ِ َ كؤمةاليةتييةكان و تاكةكان و حيزبةكاندا َ دروست دةبيَت ،بةالم ئةو دةزطاو ياساو ريَسايانةى كة لة ديموكراسيةتدا هةية كاريان بريتيية لةوةى ئةم ملمالنيَيانة لة ملمالنيَى راستةوخؤوة بطوازنةوة َ باالتر ،بيخةنة ناو جيهانيَكى ئاستيَكى ديكةوة كة فراوانترة لةجيهانى واقيع كة ئةويش بريتيية لةجيهانى بيركردنةوةو جيهانى قسةكردن و جيهانى َ هةلبذاردن و جيهانيَك كة جيهانيَكى زةينيية ،جيهانيَكى فيكريية ،جيهانيَكى جةستةيى نيية. َ كؤمةلطةى كوردى بؤنمونة ئيَستا شةرى ملمالنى بكةين، ئةطةر وةك جةستة َ ِ ناوخؤ دروستدةبيَت كة دروستبووَ ، بةالم كاتيَك ملمالنيَكان بة ياسا و دةزطاو ريَساكانى ديموكراسيةت حةل دةكةين، لةوى جيهانى ئةيبةينة ئاستيَكى ديكةوة كة َ قسةكردنة و جيهانى ملمالنيَى فيكرييةو جيهانى دةنطة ،كة ئةمانة بابةتانيَكى ئيعتيبارين ،يانى بابةتيَكى دةرةكى واقيعى شةرى راستةوخؤيان ليَدروست نين كة ِ ببيَت ،مةطةر خؤمان وايان ليَبكةين. َ كؤمةليَك لةبةرئةوة ديموكراسى هةم لةهةمانكاتيشدا ئةخالقيية، بنةماى َ كؤمةليَك دةزطاو ياساو ريَساية بؤئةوةى ئةو ملمالنيَيانةى بةهؤى دةركةوتنى تاكةكان و طروثةكان و حيزبةكانةوة دروست دةبيَت بيانطةيةنيَتة ئاستيَكى ديكة هةتا لةملمالنيَى راستةوخؤى جةستةيى َ كؤمةلطة بيانترازيَنيَت بؤئةوةى تاكةكانى روبةروى يةكتر نةبنةوة. راستةوخؤ ِ • ث َيشتر باسى ش َيواندنى ماناكانى «سياسةت»مان كرد ،ئةو ثرؤسةى ش َيواندنةى كة روبة ِروى ماناكانى سياسةت كراوةتةوة لة واقيعى سياسى كوردستاندا ض كاريطةرييةكى ن َيطةتيظى دةب َيت لةسةر بةرهةمه َينانى كةسايةتى ئينسانى كوردى؟ َ بةدلنياييةوة زؤر جيَكةوتى هةبووة