sarchawa

Page 1


‫من ‪ 50‬دؤالرء طؤ ِران ‪ 500‬هةزار دةنطي دؤ ِراندووة‬ ‫ثةنجةرةى كراوة‬

‫و َيستطةي يةكةم‪:‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫تةنها ضةند رؤذيَك ثاش هةلبذاردني ‪ 2009\7\25‬لةطةل سيروان رةشيد كة ئةوكات هةردووكمان‬ ‫طؤران بةشداري‬ ‫دةستةي نوسةراني رؤذنامةي «رؤذنامة» بووين‪ ،‬طرةومان كرد لةسةر ‪ $50‬كة ئةطةر ِ‬ ‫دؤراندوومة‪..‬‬ ‫دؤراندويةتيء ئةطةر بةشداريشي نةكرد‪ ،‬ئةوا من ِ‬ ‫حكومةتي هةريَمي كرد‪ ،‬سيروان ِ‬ ‫طؤران بةشداري حكومةتي ثيَبكات ئةمانة بوون‪:‬‬ ‫يرةكاني من بؤ ئةوةي ِ‬ ‫موبةر ِ‬ ‫ِ‬ ‫بةريَز نةوشيروان مستةفا لةسةرةتاي ثيَكهيَناني يةكةمين كابينةي حكومةت لة‬ ‫‪ .1‬‬ ‫راستة ِ‬ ‫َ‬ ‫ثةيرةو‬ ‫درووست‬ ‫ديمكراسي‬ ‫نةريتي‬ ‫موعارةزةو‬ ‫َتة‬ ‫ي‬ ‫بب‬ ‫نيشتماني‬ ‫َتي‬ ‫ي‬ ‫يةك‬ ‫كة‬ ‫بووة‬ ‫ئةوة‬ ‫لةطةل‬ ‫نةوةدةكاندا‬ ‫ِ‬ ‫بكريَت‪ ،‬بةآلم ئةو بؤضوونة كة ‪َ 18‬‬ ‫َثةريوة‪ ،‬ناكريَت بؤ هةمان زةمانء مةكان راست بيَت‪.‬‬ ‫سالي بةسةردا تي ِ‬ ‫طؤران وةك يةكةمين موعارةزةي فيعلي كاريطةر‪ ،‬وةك َ‬ ‫منداليَك واية كة بة نةشتةرطةري‬ ‫‪ .2‬‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫لةدايك بووبيَت‪ ،‬بؤية ئةو مندالة لةسةرةتاوة ثيَويستي بة ثاراستن هةيةو باشترين ثاراستنيش ئةوةية‬ ‫َ‬ ‫لةطةل يةكيَتيء ثارتي‪َ ،‬‬ ‫َ‬ ‫لةطةلياندا‪ ،‬بةآلم بة‬ ‫بةلكو بضيتة سةنطةري خؤسةلماندن‬ ‫شةركردن‬ ‫كة نةكةويَتة ِ‬ ‫بيروباوةرو بةرنامةي خؤيةوة‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫طؤرانيشةوة‪،‬‬ ‫سةركردةكاني‬ ‫بة‬ ‫ثارتي‬ ‫َتيء‬ ‫ي‬ ‫يةك‬ ‫دةسةآلتي‬ ‫نةتيجةي‬ ‫لة‬ ‫كوردستان‬ ‫كي‬ ‫خةل‬ ‫‪ .3‬‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫واراهيَنرانء وا مامةلةيان لةطةل كرا كة بوون بة موعارةزة‪ ،‬ياني مةحرووم بوون لة ذياني ئاساييء‬ ‫ِ‬ ‫هةموو خيَروبيَرييَك‪ ،‬بؤية زؤرينةي َ‬ ‫خةلكي لةم مةرحةلةدا ئةوةندةي ضاوي لةسةر‬ ‫خؤشطوزةرانيية‪ ،‬ئةوةندة مةسةلة ديمكراسييةكاني بةالوة طرنط نية‪.‬‬ ‫طؤران تةنها لةبةر ئةوةي ثةرلةمان بكاتة مينبةري خؤسةلماندنء داكؤكيكردن لة‬ ‫‪ .4‬‬ ‫ِ‬ ‫سةنطةري لة‬ ‫دروشمةكاني‪ ،‬دةرطاي حكومةتيش لةسةر خؤي دةكاتةوةء ئةوكات لةبري‬ ‫َ‬ ‫دوو سةنطرةوة ثةالمار ئةدات‪ ،‬بةتايبةت سةنطةري حكومةت لةم وآلتة شةرقييانةدا سةنطةرة‬ ‫راستةقينةكةية‪.‬‬ ‫برياريَكي ثةرلةمان ثةكبخات‪ ،‬بؤية قةت‬ ‫هيض‬ ‫َت‬ ‫ي‬ ‫ناتوان‬ ‫ثةرلةمانء‬ ‫لة‬ ‫كةمينةية‬ ‫ان‬ ‫طؤر‬ ‫‪ .5‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫هةلةي وا ناكات طةمةكة بطةيةنيَتة مةسةلةي دةنطدانء بة تةواقوفوقاتي سياسي و هةماهةنطي‬ ‫َ‬ ‫لةطةل يةكيَتيء ثارتي‪،‬بةشيَك لةمةرجةكاني خؤي فةرز ئةكات‪.‬‬

‫‪ .6‬تةبيعةتي يةكيَتيء ثارتي واية كة لةناو خؤياندا ئةبيَت ئيسالح بكريَن‪ ،‬بةهةمان‬ ‫طؤران بةشداري‬ ‫شيَوةش تةبيعةتي حكومةتةكةيان هةمان شت ئةبيَت‪ ،‬بؤية راي من وابوو كة ِ‬ ‫حكومةت ئةكاتء لةو ريَطةيةوة بةرنامةي ضاكسازي خؤي تةسبيت ئةكات‪.‬‬ ‫َ‬ ‫فازل نةجيب‬ ‫و َيستطةي دووةم‪:‬‬ ‫هةرةشةي كشانةوةي لة ئيئتالفي فراكسيؤنة كوردستانييةكان‬ ‫طؤران ِ‬ ‫تةنها ضةند رؤذيَك بوو ِ‬ ‫طؤران‬ ‫ةشةي‬ ‫هةر‬ ‫ئةم‬ ‫كة‬ ‫كرد‬ ‫ئةوةم‬ ‫باسي‬ ‫نوسيء‬ ‫«رووداو»‬ ‫دةكرد‪ ،‬وتاريَكم لة رؤذنامةي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫بةزياني خؤي دةشكيَتةوة‪ ،‬ضونكة لة نةتيجة وةك ضؤلةكةكاني سابيري مامة حةمةسالح‪ ،‬هةموو‬ ‫كارتةكاني لةذيَر ساجةكة َ‬ ‫َ‬ ‫ئةطةريَتةوة‪..‬هةروةها باسي ئةوةشم كردبوو كة‬ ‫بةتال‬ ‫دةفرنء بةدةستي‬ ‫ِ‬ ‫هةل ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫يةكطرتووي ئيسالمييء كؤمةليش لةطةلي نابن و اليةنة عيَراقييةكانيش مامةلةي سةرةكي لةطةل يةكيَتيء‬ ‫طؤران ناتوانيَت لة بةغدا ئيعتباري خؤي َ‬ ‫زال بكات بةسةر يةكيَتيء ثارتيداو بةداخةوة‬ ‫ثارتي دةكةنء ِ‬ ‫بؤضوونةكاني من هةمووي راست دةرضوون‪.‬‬ ‫ثاش ‪ 17‬مانطء دوو ويَستطةي طرنطي ئةم بزووتنةوةية لة كوردستانء عيَراقدا‪ ،‬ئايا ئةوانيش وةك‬ ‫دؤراندبيَتيان‪ ،‬باري شانيان قورستر دةبيَت‪ ،‬ضونكة يةكيَتيء‬ ‫دؤراندووة يان نة؟ خؤ ئةطةر ِ‬ ‫من طةمةكةيان ِ‬ ‫ثارتي سيروان رةشيد نين ‪ 50‬دؤالرةكة وةرنةطرن‪..‬‬

‫؟‬


‫خاوةني ئيمتياز‬ ‫ئاوات جةناب نوري‬ ‫سةرنوسةر‬ ‫مةجيد سالَح‬ ‫بةريَوةبةرى نوسين‬ ‫ِ‬ ‫رةزا جةبار‬

‫سةرثةرشتيارى ضاث‬ ‫سيروان ذاذلَةيي‬ ‫طؤظاريَكى سياسي‪ ،‬فكري مانطانةية‬ ‫ذمارة (‪ )12‬كانوني يةكةمي ‪2010‬‬

‫ثةيوةندييةكان‪info@serchawe.com - sarchawa@gmail.com :‬‬ ‫‪07701571591 - 07701415468‬‬

‫ديزان‬ ‫رابين‬ ‫ضاث‬ ‫ضاثخانةى زةرطةتة‬

‫ذمارةى تؤماركردن لة سةنديكاى رؤذنامةنوسانى كوردستان (‪)198‬‬

‫ناوة ِرؤك‬

‫ذمارة (‪ )12‬كانوني يةكةمي ‪2010‬‬

‫‪2‬‬ ‫حكومةتةكةى «ئةبوسةرا» بةكويَدةطات؟ ‪...............................................................‬هةستيار قادر‬ ‫‪6‬‬ ‫ئةنقةرة بة دةست كوردةوة طيرى كردووة‪..............................................................‬زريان رؤذهةآلتي‬ ‫‪9‬‬ ‫ئةمريكاو ئيسالمي سياسي‪ ......................................................................................‬فواز جرجيس‬ ‫‪14‬‬ ‫ذيان و خةباتي ثيَشةوا قازي محةمةد ‪ ....................................................................‬سةرضاوة‬ ‫‪18‬‬ ‫ثيَشةوا‪......‬قة ِرانةوةى ئةخالق بؤ سياسيةت‪..............................................................‬دكتؤر ياسين سةردةشتى‬ ‫‪30‬‬ ‫وةسيةت نامةى قازي محةمةد ‪................................................................................‬و‪ .‬رةزا مةنوضةهري‬ ‫‪31‬‬ ‫فيدراليزم لة سيستةمي سياسيدا ‪...............................................................................‬دكتؤر ساالر باسيرة‬ ‫‪37‬‬ ‫ئايدؤلؤذياو حةتميةتي طؤ ِرانكاري لة كؤمةلَطةدا‪ .....................................................‬عيماد عةلي‬ ‫‪40‬‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ضيا عةباس‪ ........................................................‬سةرضاوة‬ ‫سةبارةت بةطؤ ِران‪ ،‬ديدار‬ ‫‪45‬‬ ‫َ‬ ‫لةطةل دانا عةسكةر‪ ......................................................‬سةرضاوة‬ ‫سةبارةت بةطؤ ِران‪ ،‬ديدار‬ ‫‪50‬‬ ‫َ‬ ‫لةطةل دكتؤر جةعفةر عةلي‪.............................................‬سةرضاوة‬ ‫سةبارةت بةطؤ ِران‪ ،‬ديدار‬ ‫‪53‬‬ ‫طؤ ِران ديفاكتؤى سةردةم‪ ..................................................................................‬رةشاد حسيَن‬ ‫‪58‬‬ ‫طؤ ِران و ديموكراسي ‪.........................................................................................‬سةردار عةزيز‬ ‫‪62‬‬ ‫كيَشةى ئازادي سياسي‪.....................................................................................‬زةكةريا ئيبراهيم‬ ‫‪66‬‬ ‫َ‬ ‫فولَكةر شثيرلينط‬ ‫هيطل‪َ ............................................................................................................‬‬ ‫‪69‬‬ ‫سانت ئؤطؤستينؤس‪........................................................................................‬برايان مةطي‬ ‫‪72‬‬ ‫سةبارةت بة فةلسةفة‪ ،‬ديدار لة َ‬ ‫طةل مةجيد عةزيز ‪ ............................................‬هه‌ريَم عوسمان‬


‫حكومةتةكةى «ئةبوسةرا» بةكويَدةطات؟‬ ‫يةكةمين ئؤثؤزسيؤن‪ ،‬حكومةتى زؤرينة‪ ،‬مةرطى تةوافوق‬ ‫راثؤرتى شيكارى ‪ :‬هةستيار قادر‬

‫تةوافوقى سياسيى يان ريَكةوتنى سياسيى‬ ‫ثيَكهيَنانى حكومةتى نويَى عيَراق لة ثاش هةشت‬ ‫َ‬ ‫هةلبذاردنى ئةنجومةنى‬ ‫مانط لة ئةنجامدانى‬ ‫نويَنةران بةدةرنةبوو لة بيدعة سياسيةكانى‬ ‫ثرؤسةى سياسيى دواى ‪ 2003‬بةو ثيَيةى ضاوةران‬ ‫نوي لة سةر بنةماى تةوافوقى‬ ‫دةكرا حكومةتى‬ ‫َ‬ ‫سياسى ثيَكبهيَنريَت كة عيَراقيَكى هةمةرةنطى تايفى‬ ‫و نةتةوةيى و مةزهةبى ثيَويستيَتى بؤ راطرتنى‬ ‫باروودؤخة سياسيةكةى‪ ،‬بةآلم بة ثيَضةوانةى‬ ‫دروشمى سةركردة سياسيةكانيةوة بةتايةت نورى‬ ‫مالكى راسثيَدراو بؤ ثيَكيَهنانى حكومةت ثؤستة باآلو‬ ‫وةزارييةكان لة نيَوان هيَزة طةورةكاندا دابةشكراو‬ ‫هيَزة بضوكةكانيش بةكةم قايل بوون هةربؤية‬ ‫ريَكةوتنى سياسيى جيَطةى تةوافوقى سياسيى‬ ‫طرتةوة و حكومةت بووة كيَكيَك هةر اليةنةو بةثيَآ‬ ‫هيَزى خؤى بةشى خؤى لة وةزارةتةكانى ليَبرد و‬ ‫لةبرى حكومةتى تةكنؤكراتيش بوووة حكومةتى‬ ‫سةركردة سياسيةكان بةوثيَيةى زؤربةى ثؤستة‬ ‫وةزاريةكان لةبرى كةسانى تةكؤنكرات سةكردة‬ ‫باوةكانى حيزب بةشداربوةكان ثريان كردةوة‪.‬‬ ‫هاوكات حكومةتى نويَى عيَراق نةيتوانى شوناسى‬ ‫حكومةتى هاوبةشى نيشتيمانى بة بةرخؤيةوة‬ ‫بكات وةك ماليكى و زؤربةى سةكردةكانى تر‬ ‫بانطةشةيان بؤدةكرد و لةبرى ئةوة بوة حكومةتى‬ ‫زؤرينة بةآلم لة ذيَر دورشمى تةوافوقى سياسيدا كة‬ ‫زياتر لة حكمومةتى دابةشكراوةوة نزيك بوو نةك‬ ‫حكومةتيَك كة بة لؤذيكى ديموكراسيةتى زؤرينةو‬ ‫َ‬ ‫طةآللة بوبيَت‬ ‫كةمينة‬ ‫‪2‬‬

‫نوي لة‬ ‫ثيَشبينيةكان بؤ بةردةوامبونى حكومةتى َ‬ ‫َ‬ ‫سالى داهاتوودا طةشبين نين تائةو‬ ‫ماوةى ضوار‬ ‫هيَندةى خودى مالكيش وتى «زؤر طةشبين نيم‬ ‫بةم حكومةتة»‪ ،‬بةوثيَيةى ئةرزيةت و باروودؤخى‬ ‫ثيَكهيَنانى حكومةت كةوتة بةردةم ضةند طؤرانطاريةك‬ ‫كةلةكةبونى كيَشةكان لة ضةند َ‬ ‫كة ئةطةرةكانى َ‬ ‫سالى‬ ‫داهاتوى عيَراقدا زياد دةكات‪:‬‬ ‫َ‬ ‫يةكةم‪ :‬كشانةوى هيَزةكانى ئةمةريكا لةسالى‬ ‫‪2011‬دا كؤتايى بة طةورةترين بونى سةرابازى‬ ‫طةورة هيَزيَكى وةك ئةمةريكا دةهيَنيَت لة عيَراقدا‬ ‫َ‬ ‫رؤلبينينيشى لة ثرسة‬ ‫كة بونة سياسسيةكةي و‬ ‫بيَهيَزدةكات‬ ‫سياسية ناوخؤييةكانى عيَراقدا‬ ‫بةتايبةت كة ديموكراتيةكانى ئةمةريكا كة دةسةآلتى‬ ‫واشنتؤنيان بةدةستة لة ميَذوي سياسياندا بةوة‬ ‫َ‬ ‫لةطةل دةستوةرداندا نين لة كارووبارى‬ ‫ناسراون كة‬ ‫دةرةوةرى ئةمةريكاو بة ثيَضةوانةى كؤمارييةكانةوة‬ ‫زياتر طرنطى بة ثرسة ناوخؤييةكانيان دةدةن و‬ ‫لةبةرمبةردا ئةطةرةكانى هاتنة ناوةوةى طةمةكةرى‬ ‫َ‬ ‫َودةولةتى زياد دةكاتة لةوانة‬ ‫زياترى هةريَمى ني‬ ‫ئيَران بؤ َ‬ ‫ثالثشتى نفوزى شيعة‪ ،‬عةرةبستانى‬ ‫سعودى بؤ َ‬ ‫ثالثشتى سونة‪ ،‬توركيا بؤ مسؤطةر‬ ‫كردنى ثيَطةى لة ريَطةى توركمانةكانةوة كة لةزؤر‬ ‫َ‬ ‫خالدا ثيَكدادانى ئةو بةرذةوةنيانة قةيرانى سياسيى‬ ‫ثروكيَنةرى ليَدةكةويَتةوة و عيَراق دةبيَتة طؤرةثانى‬ ‫جةنطى لةبرى (حرب البديلة)‬ ‫دووةم‪ :‬دةرضونى عيَراق لةذيَر بةندى حةوتةمى‬ ‫نةتةوة يةكطرتووةكان كة عيَراق لةروى دبلؤماسى و‬ ‫ئابورى و تةنانةت تواناى سةربازيشةوة دةستكراوة‬ ‫َ‬ ‫لةطةل بونى كيَشة‬ ‫تر دةكاتو ئةم دةستكراوةييةش‬ ‫سياسيى و ئةمنى و تايفية موزمينةكاندا ئةطةرى‬ ‫بةكارهيَنانى خراثى ليَدةكريَت‬ ‫َ‬ ‫فشةلى ثيَكهاتةى حكومةت‪ :‬ئةطةرضى لة‬ ‫سيَهةم‪:‬‬ ‫َ‬ ‫خولى رابردوودا ماليكى توانى تةنها بة ثالثشتى‬ ‫(‪ )5‬كورسي حيزبى دةعوةوة حكومةتةكةى‬ ‫بةريَوةبةريَت‪ ،‬بةآلم ئةوكاتيش بة حكومةتى‬


‫ذمارة (‪ )12‬كانوني يةكةمي ‪2010‬‬

‫واو يان وةكالةت ناودةبرا و قةيرانى ئةمجارةى‬ ‫لة مةترسيى كشانةوةى اليةنةكانى تر نيية لة‬ ‫حكومةتةكةى‪َ ،‬‬ ‫بةلكو مةترسيةكة لةوةداية كة ئةو‬ ‫اليةنانةى تر ثؤستةكانيان وةك حكومةتيَك لة‬ ‫ناو حكومةتكةى ماليكيدا بة ريَوة ببةن و ئةمةش‬ ‫زياد لة مةرجةعيةتيَكى برياردان لة حكومةتدا‬ ‫دروست دةخولقيَنيَت و ئةداى توشى شةلةل‬ ‫دةكات‪ ،‬ئةمة جطةوةلى ئيئتالفة ثيَكهيَنةرةكانى‬ ‫حكومةتيش لة نيَوخؤياندا ريَكةوتنيَكى بةذوةندى‬ ‫ثيَكيوة بةستوونةتةوة نةك سياسيى دريَذخايةن بؤ‬ ‫نمونة لة نيَوان هاوثةيمانى نيشتيمانى ثيَكهيَنةرى‬ ‫حكومةتدا ئةنجومةنى باآلى ئيسالمى و ريَكخراوى‬ ‫بةدر كة ثيَشتريش نةيارى دووبارة وةرطتنةوةى‬ ‫ثؤستى سةرؤكوةزيران بوون لةاليةن مالكيةوة‬ ‫َ‬ ‫لةطةل سياسةتة‬ ‫ضاوةروان دةكريَت هاوتةريب‬ ‫ئيداريةكانيدا ريَنةكةن ئةمة جطةوةلى سةدريةكان‬ ‫كة لة َ‬ ‫هةلويَستيَكى كتوثردا ثشتطيريان لة ماليكى‬ ‫سالى رابردويان ثيَمان َ‬ ‫كرد‪ ،‬ئةزمونى ضوار َ‬ ‫دةليَت‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل حكومةتى نورى ماليكدا زؤر نابات‬ ‫هةلكردنيان‬ ‫و ئةطةرةكانى زوو كشانةويان لةئاراداية بةتايبةت‬ ‫َ‬ ‫دةجوليَنةوةو لةبارى‬ ‫لة زؤر باردا بة ريَنويَنى ئيَران‬ ‫بةريةككةوتن بةرذوةنديةكانى نيَوان ماليكى و تاراندا‬ ‫دوور نية سةدريةكان ئةنجومةنى وةزيران َ‬ ‫ضؤلبكةن‪،‬‬ ‫َ‬ ‫لةسالى ‪2007‬دا «مالكى»يان بةتةنها هيَشتةوة‪،‬‬ ‫ضؤن‬ ‫لةبةرانبةريشدا ئيئتالفى عيَراقية كة بة هاوثةيمانيَتية‬ ‫َ‬ ‫ليبرال‬ ‫ثرجةمسةرى‬ ‫ناهاوثةيمانةكة ناسراوة‬ ‫و ناسيؤناليستى عةربى و ئيسالمى سياسيى و‬ ‫توركمانةكانى كؤكردؤتةوةء ئةم فرة جةمسةريةش‬ ‫لة ذيَر ضةترى يةك هاوثةيمانيَتيدا تا سةر كاريكى‬

‫َ‬ ‫مةحالة‪.‬‬ ‫بةريةك كةوتنى دةسةآلتةكان‬ ‫قايلكردنى بةرانبةر بؤ مانةوة لة ثؤستء‬ ‫دةسةآلت لةاليةن مالكيةوة و تؤخكردنةوةى‬ ‫دةسةآلت ثةرستى هةربة دابةشكردنى حيزبيانةى‬ ‫ثؤستةكانةوة نةوةستاو بازدان بةسةر دةستورى‬ ‫ليَكةوتةوة كاتيَك بريار درا ئةنجومةنى نيشتيمانى بؤ‬ ‫سياسةتة ستراتييةكان دابمةزيَنريَت وةك داتاشينى‬ ‫ثؤستيَك بؤ ئةياد عةالوى سةرؤكى ئيئتالفى عيَراقية‬ ‫كة ثيَتشر خؤى بة خاوةن مافى ثيَكهيَنانى حكومةت‬ ‫دادةنا كة بةثيَى دواين رةشنوسى ثرؤذةياساى‬ ‫ئةنجومةنى نيشتيمانى بؤ سياسةتة ستراتيذيةكان‬ ‫بريارةكانى مولزةم دةبن بؤ اليةنة ثةيوةنديدارةكان‬ ‫طةر بة زؤرينةى دةنطى ئةندامانى دةربكريَت و طةر‬ ‫لة ثرسة ستراتيذييةكانيشدا دةنطةكان يةكسانبوون‬ ‫بردنةوة بؤ اليةنى دةنطى سةرؤكةكةى دةبيَت ئةمة‬ ‫جطةلة داواكردنى ليوايةكى تةواو وةك ثاسةوان‬ ‫تيَكراى ئةمانةش ضةندين خويَندنةوة َ‬ ‫هةلدةطريَت‪:‬‬ ‫يةكةم‪ :‬ئةم ئةنجومةنة ويَراى ئةوةى لة دةستوردا‬ ‫ئاماذةى ثيَنةكراوة لة هةنديَك باردا دةسةآلتةكانى‬ ‫َ‬ ‫لةطةل سةرؤك وةزيراندا ثيَكدا دةضن وةك‬ ‫حكومةتيَكى بضوككراوةى ليَديَت لة ثيَكهاتةى‬ ‫َ‬ ‫دةولةتى عيَراقيدا كة ئةمةش قةيرانى دةستورى‬ ‫ديَنيَتة كايةوة بةتايبةت كة سنورى دةسةآلتةكان‬ ‫لة دةستورى عيَراقيشدا بة بؤشاييةكانيةوة زياد لة‬ ‫شرؤظةيةك َ‬ ‫هةلدةطريَت و بريارةكانى دادطاى باآلى‬ ‫َ‬ ‫فيدراليش سةبارةت بة دةسةآلتةكان الى دؤراوة‬ ‫سةرةراى ئةوةى لة خولى‬ ‫موقنيع نابن‪ ،‬ئةمةش‬ ‫ِ‬ ‫ثيَشوى ئةنجومةنى نويَنةراندا ئةنجومةنيَكى لةو‬

‫‪3‬‬


‫شيَوية بةناوى ئةنجومةنى ئاسايشى نيشتيمانى بونى‬ ‫هةبوو كة نويَنةرى سةرجةم اليةنة سةرةكيةكانى‬ ‫بةبي ئةوةى بتوانيَت ضارةسةرى‬ ‫تيايدا بةشدار بوو‬ ‫َ‬ ‫هيض كيَشةيةك بكات‪.‬‬ ‫دووةم‪ :‬لةهةنديَك بارى تردا ئةم ئةنجومةنة َ‬ ‫رؤلى‬ ‫سةرؤكايةتى كؤمار قوت دةدات و بةثيَى رةشنوسى‬ ‫ياساكةى داريَذةرى ثالنة طشتيةكانى سياسيةتى‬ ‫بةرةى دبلؤماسيةتى دةرةكى‬ ‫دةرةوة دةبيَت و‬ ‫ِ‬ ‫لةذيَر دةستى سةركؤمار و وةزارةتى دةرةوة‬ ‫دةردةهيَنيَت كة هةردوكيان بةدةست كوردةوةن‬ ‫و ثيَشبينيش دةكريَت ثرؤسةى بةعةرةبيكردنى‬ ‫سياسيةتى دةرةوةى عيَراق لة ئةولةويةتى هيَزة‬ ‫ناسيؤناليستةكانى نيَو ئةو ئةنجومةنة بيَت بؤ زياتر‬ ‫نزيكبوونةوة لة جيهانى عةرةبى‪.‬‬ ‫كؤتايى خةونى جيَطرةكان‬ ‫بةر لة َ‬ ‫هةلبذاردنى ئةنجومةنى نويَنةرانى عيَراق‬ ‫بةضةند مانطيَك مالكيى لة ضاوثيَكةوتنيَكدا ئاماذةى‬ ‫بةطرنطى هةنطاونانى عيَراقدا نا بةرةو سيستةمى‬ ‫سةرؤكايةتى كة ئةو كات نيةتى هةنطاونان بةرةو‬ ‫ديكتاتؤريةتى ليَخويَندرايةوة و لةدواى سازدانى‬ ‫َ‬ ‫هةلبذادنيش «ئوسامة نوجةيفى» سةرؤكى ثةرلةمان‬ ‫ئةو بيرؤكةيةى بةشيَوازيَكى تر و ياساييانة لة‬ ‫ثرؤسةى سياسيدا تةوزيفكرد كاتيَك داوايةكى‬ ‫َ‬ ‫فيدرالى كرد سةبارةت بة‬ ‫ئاراستةى داطاى‬ ‫دةسةآلتى سةرؤكى ثةرلةمان و دادطاى ناوبراويش‬ ‫بةنوسراويَكى رةسمى كؤتايى بةشةرعيةتى دةستةى‬ ‫سةرؤكايةتى ثةرلةمان و سةرؤكايةتيةكانى تريش‬ ‫سي دةستةى‬ ‫هيَناو دةسةآلتةكانى لة سةرؤكى‬ ‫َ‬ ‫سةرؤكايةتيةكةى عيَراقدا كؤكردةوة ليَرةشةوة‬ ‫ضةند ثيَشهاتيَك بةدى دةكريَت‪:‬‬ ‫َ‬ ‫هةلوةشاندنةوةى ضةمكى دةستةى‬ ‫يةكةم‪:‬‬ ‫سةرؤكايةتى و ضةسثاندنى دةسةآلتى سةرؤكى‬ ‫ثةرلةمان هةمان خويَندنةوةى دةستورى بؤ‬ ‫سةرؤكايةتى ئةنجومةنى وةزيران و سةرؤكايةتى‬ ‫كؤمار دةكات‪ ،‬بةجياوازى دةسةآلتةكانيانةوة‪.‬‬ ‫نوجةيفى ئيدى وةك ريَكخةرى كؤبونةوةكانى‬ ‫ثةرلةمان ناميَنيَت و دةسةآلتى جيَطرةكانيشى‬ ‫مومارةسة دةكات ‪ ،‬نورى ماليكى لة حكومةتدا ضةمكى‬ ‫سةرؤكى حكومةت لةبرى سةرؤكى ئةنجومةنى‬ ‫وةزيران ثيادة دةكات و دةنطى جيَطرةكانيشى وةك‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةلدا دةكريَت‪ ،‬سةرؤكايةتى‬ ‫مامةلةى‬ ‫وةزيريَك‬ ‫كؤماريش كة بةدةست كوردةوة جياواز لة دوو‬ ‫دةسةآلتةكةى تر طةورةترين ضةكى دةستى كة‬ ‫مافى ظيتؤ بوو بة ثيَى رونكردنةوةيةكى ترى داطاى‬ ‫‪4‬‬

‫َ‬ ‫فيدرالى ليَى وةردةطيريَتةوة كة ليَرةدا ناتوانيَت سود‬ ‫لة ضةمكى دةسةآلتى سةرؤكى ئةنجومةنةكةى‬ ‫وةربطريَت‪.‬‬ ‫دووةم قةيرانةكة بؤ كورد لةوةداية جيَطرى‬ ‫هةردوو ئةو دةسةآلتةى كةسةرؤكةكانيان بة ثيَى‬ ‫َ‬ ‫فيدرالى دةسةآلتيان ثيَدةدريَت‬ ‫شرؤظةكةى دادطاى‬ ‫جيَطرةكانيان كوردن و ناتوانن هةمان دةسةآلتى‬ ‫سةرؤكى ثةرلةكان و سةرؤكى حكومةت بةسةر‬ ‫خؤياندا دابةش بكةن كة ثيَشتر وةك ثؤستيَكى‬ ‫شةريان لةسةر كردووة‪.‬‬ ‫سياديى‬ ‫ِ‬ ‫يةكةم سيَبةر بؤ حكومةت‬ ‫بةشدارينةكردنى فراكسيؤنى طؤران لة ناو‬ ‫ئةنجومةنى نويَنةرانى عيَراقدا يةكةم ئةزمونى‬ ‫ئؤثؤزسيؤن بونى راستةقينة ديَنيَتة كايةوة لة‬ ‫ثةرلةمانيَكى شةرعى عيَراقدا لة ئةزمونى سياسيى‬ ‫‪ 2003‬ةوة بؤ تيَروانين و ليَوردبوونةوة لة ئةزمونى‬ ‫ئؤثؤزسيؤن بوون لة ثةرلةمانى عيَراقدا دوو مؤديَلى‬ ‫نوي دةبينريَت‪.‬‬ ‫كؤن و َ‬ ‫طؤران بؤ‬ ‫يةكةم‪ ،‬مؤديَلة نويَكة‪ :‬فراكسيؤنى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫نةخولقاوة كة ئؤثؤزسيؤن بيَت‪ ،‬بةآلم طةمة‬ ‫ئةوة‬ ‫سياسيةكانى ئةم دوايةى عيَراق و ثةراويَزخستنيان‬ ‫لةاليةن دوو كوضكةى ماليكى‪ -‬ئيئتالفة كورديةكةوة‬ ‫واى ليَكردن ئؤثؤزسيؤن بونى خؤى رابطةيَنيَت‬ ‫لة ثةرلةماندا بةمةش بووة يةكةمين ئؤثؤزسيؤنى‬ ‫رةسمى لة ناو ئةنجومةنى نويَنةرانى عيَراق لةاليةك‬ ‫لةاليةكى ترةوة كؤتايى بة ضةمكى حكومةتى‬ ‫هاوبةشى نيشتيمانى هيَنا كة لة ناو قاموسى‬ ‫ثرؤسةى ديموكراسيدا بونى نييةو بةو ثيَيةى‬ ‫َ‬ ‫بي ئؤثؤزسيؤن بونى نيية‪.‬‬ ‫دةولةتى ديموكراسى َ‬ ‫ليَرةدا ثرسياريَك ديَتةئاراوة ئايا طؤران بة (‪)8‬‬ ‫كورسيةوة دةتوانيَت ببيَتة ئؤثؤزسيؤن؟ يان خودى‬ ‫ئؤثؤزسيؤن بون لة عيَراقى نويَدا َ‬ ‫قبولدةكريَت طةر‬ ‫لة ذيَر ضةترى ثةرلةمانيشدا بيَت؟ بةدةر لةنةبونى‬ ‫كةلتورى ئؤثؤزسيؤن بوون و َ‬ ‫زالبونى كةلتورى‬ ‫َ‬ ‫دةسةآلتطةريى سياسيى لة عيَراقدا ئةو جؤرة هيَلةى‬ ‫كة طؤران وةك ئؤثؤزسيؤن كارى لةسةر دةكات‬ ‫ئةو هيَ‬ ‫َلة نابيَت كة ببيَتة بةرةيةكى بةهيَزة لة روى‬ ‫ثي بروخيَنريَت و ئةزمونى‬ ‫كورسيةوة كة حكومةتى َ‬ ‫ضةند َ‬ ‫سالى رابردووش سةلماندى كة هيض هيَزيَكى‬ ‫ترى عيَراقيش ناتوانيَت و ناشيةويَت ئةو جؤرةى‬ ‫ئؤثؤزسيؤن بونة َ‬ ‫هةلبذيَريَت و تا ئةو هيَندةى لة‬ ‫زؤرباردا حيزبة سياسية عةربيةكانى عيَراق وةك‬ ‫دةروانن‬ ‫ئينتيحارى سياسيى لةئؤثؤزسين بوون‬ ‫ِ‬ ‫بةهؤى بيَبةشبونيان لة دةسةآلتى سياسيى و‬


‫ذمارة (‪ )12‬كانوني يةكةمي ‪2010‬‬

‫دواتريش سةرضاوةى دارايى كة نفوزى جةماوةرى‬ ‫ثيَراو دةكةن‪ ،‬ئةو هيَ‬ ‫َلةى كة طؤران ناضار دةكات وةك‬ ‫ئؤثؤزسيؤن بيطريَتة بةر ئؤثؤزسيؤنيَكى ئيعالميي‬ ‫سياسيية كة ئةركيَكى قورس ترى لة ئةستؤ دةبيَت‬ ‫َ‬ ‫طةندةلى و هةنطاوة ناتةندروستةكانى‬ ‫كة فةزحكردنى‬ ‫دةسةآلتى سياسيى عيَراقة لةاليةك و لةاليةكى‬ ‫تريشةوة خستنةسةر بةرةى ريَكةوتنة نهيَنييةكانى‬ ‫نويَنةرانى كوردة لة دةسةآلتى سياسيى عيَراقدا كة‬ ‫بة ثيَضةوانةى بةرذةوةنديةكانى كوردةوةية‪ ،‬بةآلم‬ ‫طؤران لةم كارةدا زؤرة بةو‬ ‫هيواى سةركةوتنى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫طةندةلى ئيدارى و دارايى زؤربةى جومطةكانى‬ ‫ثيَيةى‬ ‫َ‬ ‫سركردووة و‬ ‫وةزارةتةكانى‬ ‫و‬ ‫َراق‬ ‫ي‬ ‫ع‬ ‫ةتى‬ ‫دةول‬ ‫ِ‬ ‫طؤران تيايدا بةرفراوان دةبيَت‬ ‫فةزاى كاركردنى‬ ‫ِ‬ ‫بؤ كةسبكرنى راى شةقام وةك ضؤن عةالوى لةم‬ ‫هةلمةتى َ‬ ‫َ‬ ‫هةلبذاردنةكاندا بةهؤيةوة دةنطيَكى زؤرى‬ ‫هيَنا‪ ،‬ئةمة جطة لةوةى لة وروذاندنى ئةو دؤسيانةدا‬ ‫طؤران هيض ثؤستيَكى سياسيى يان ريَكةوتنيَكى‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫حيزبى يان موجامةلةيةكى سياسيانةى نيية‬ ‫هيَزة دةسةآلتدارةكانى بةغدا تا بيدؤريَنيَت‬ ‫دووةم‪ ،‬مؤديَلة كؤنةكة‪ :‬ئةوةيةكة لة خولى ثيَشوودا‬ ‫بةدي دةكرا كة دةكريَت بة ئؤثؤزسيؤنى شاراوة‬ ‫ناوببريَت ئةم جؤة ئؤثؤزسيؤنة مةترسيدارةو‬ ‫لةو اليةنانة ثيَكديَت كة لة حكومةتدا بةشدارن ء‬ ‫طةمةسياسييةكان لة ناو ثةرلةمانى عيَراقدا تةوزيف‬ ‫دةكةن بو جؤريَك كة هةراليةنةو لة ثرؤذة ياساى‬ ‫بةرذوةندى اليةنى بةرانبةرى دةدات لةريَطةى‬ ‫دةنطدانةوة بةتايبةت ئةطةر دةنطانةكة نهيَنى بيَت يان‬ ‫دةيبةنة غةربةلةى ياسايى و فرة شرؤظةكردنةوة‪،‬‬ ‫ئةمة جطة لة دارشتنى ثيالنى سياسيى لة ناو‬ ‫ثةرلةماندا بؤ ليَدان لة وةزيريَك يان بةرثرسيَك كة‬ ‫لةتيَروانينى ئةو اليةنةوة ناكاراية يان دةيانةويَت‬ ‫ناكارا ثيشانى بدةن و هةنديَك جار ضةند طروثيَكيش‬ ‫لة ضوارضيَوةى ئةم ئؤثؤزسيؤنة شاراوةيةدا‬ ‫يةكدةطرن دذ بةاليةنيَكى تر وةك ضؤن لة خولى‬ ‫ثيَشوودا روداوى ‪22‬ى تةموزى ليَكةوتةوة كة ضةند‬ ‫اليةنيَك عةرةبى سونةو شيعة و توركمان دةنطيان‬ ‫لة بةرذةوةندى ئةنجامدانى َ‬ ‫هةلبذادرنى ئةنجومةنى‬ ‫ثاريَزطاى كةركوكدا كة كورد لةدذى بوو بةهؤيةوة‬ ‫قةيرانيَكى طةورةى ثةرلةمانيان بؤ كورد دروست‬ ‫كرد كة تةنانةت هةنديَك لة ثةرمانتارانى ئةنجومةنى‬ ‫باآلو حيزبى دةعوةيان لةنيَودابوو كةريَكةوتنى‬ ‫ضوار َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل يةكيَتى و ثارتيدا هةبوو ئةمة‬ ‫قؤلييان‬ ‫جطة لة غةربةلة ياساييةكانى بةشة بوجةى هةريَم‬ ‫لة بودجةى هةموو َ‬ ‫ساليَكى عيَراقدا‪.‬‬

‫كيَشة سياسيةكان حكومةت طؤت دةكات‬ ‫َ‬ ‫هةلبذاردنى ثةرلةمانى عيَراق سةلماندى كة‬ ‫كيَشةكانى كورد لة ضوارضيَوةى عيَراقدا دةبيَتة‬ ‫شةريَكى دووبةرةيى كة ئةطةرةكانى ثةراويَزخستنى‬ ‫ِ‬ ‫كوردى ليَدةكةويَتةوة لة حكومةتى داهاتوى عيَراقدا‬ ‫لةروى ئيداري و سياسيةوة بةو ثيَيةى هةردوو‬ ‫بةرةى نةيارى كورد قورساييان لة حكومةتدا لة‬ ‫كورد زياتر دةبيَت ئةمة جطةلةوةى كورد بة ضاو‬ ‫َ‬ ‫هةلبذاردنى ‪2005‬ى عيَراقدا ثلةيةكى ريزبةندى‬ ‫بونى ثةرلةمانى خؤى دؤراند و لة هيَزى سيَهةمةوة‬ ‫بووة هيَزى ضوارةم دووبةرةكى نةيارى كورديش‬ ‫بةم شيَوةية دابةش بوون‪:‬‬ ‫بةرةى يةكةم‪ :‬ئةو هيَزة شيعانةن كة لة حكومةتى‬ ‫ناوةنديدا دةسةآلتى بةهيَزيان هةيةو ملمالنيَيان‬ ‫َ‬ ‫لةطةل هيَزة كورديةكاندا لة ضوارضيَوةى ثرسى‬ ‫نةوت و بودجةى هةريَم و شةرعيةتى ثيَشمةطةو‬ ‫دةسةآلتةكاندا دةبينيَتةوة كة لةماوةى ضوار َ‬ ‫سالى‬ ‫رابردوودا سةرةراى دةستثيَشخةرية جؤراو‬ ‫جؤرةكان ئةو كيَشانة لة َ‬ ‫هةلثةسيَردراوى مانةوةء‬ ‫ضارةسةرنةكران ئةمةش دوو خويَندنةوةى بؤ‬ ‫طةرانةوةى بؤ بةغداو‬ ‫دةكريَت‪ :‬يةكةميان خواستنى ِ‬ ‫دةسةآلتى ناوةندى دووةميان بةهيَزبونى شيعة لة‬ ‫دةسةآلتى سياسيى عيَراق و بة ثاشكؤكردنى هةريَم‬ ‫بؤ ئةو دةسةآلتة كة ئةم تيَروانينانةى ئةرزيةتى خؤى‬ ‫شةرى راطةياندن و طوتارى تةشةنوجاوى‬ ‫هةيةو‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫سةركردايةتى سياسي كوردستان لة هةريَم رؤليان‬ ‫هةبوو لة خؤشكردنى ئةو ئاطرة‪.‬‬ ‫بةرةى دووةم‪ :‬بةرةى ناسيؤناليستةكان كة خؤيان‬ ‫لة ناوضةى تةماسى نيَوان هةريَمى كوردستان‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ناوضةو دابراوةكان دةبينيَتةوة بةوثيَيةى‬ ‫زياتر لة ‪ 40‬كورسى لة ‪ 93‬كورسيةكة عيَراقية لة‬ ‫ناوضة جيَناكؤكةكانن كة بةسةر بةرةى توركمانى‬ ‫و طردبونةوةى عيَراقيون بةسةرؤكايةتى ئةوسامة‬ ‫نوجيَفى و بةرةى ديالؤطى نيشتيمانيدا بةسةرؤكايةتى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫موتلةط دابةشبوون ء بةسةرسةخترين‬ ‫سالح‬ ‫ركةبةرى كورد دادةنريَت لةبةردةم خةونى‬ ‫طةرانةوةى ناوضة دابراوةكان بؤ سةر هةريَمى‬ ‫ِ‬ ‫كوردستان‪ ،‬هاوكات هةريةكة لة ثرسى سةرذميَرى‬ ‫طشتى دانيشتوان و هةمواركردنى دةستور بؤ‬ ‫كةمكردنةوةى دةسةآلتةكانى هةريَمى كوردستان‬ ‫َ‬ ‫فيدرالى ئةو اليةنانة لةهةنديَك باردا‬ ‫و ئةنتى بونى‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئةجنيَداى بةرةى يةكةميشدا يةك دةطريَتةوة‬ ‫ئيمكانيةتى هاوثةيمانيَتيكردنيان زياتر دةكات‬ ‫بةرانبةر بة كورد‬ ‫***‬

‫‪5‬‬


‫ئةنقةرة‬ ‫بة دةست كوردةوة‬ ‫طيرى كردووة‬ ‫زريان رؤذهةآلتى‬

‫كَي شةى كورد لة توركيا ضؤن ضارةسةر دةبَي ت؟‬ ‫بةسادةيى رستةى ثرسيارةكةدا تَي مةكةون‪ ،‬ضونكة‬ ‫ناوةرؤكةكةى ضةند‬ ‫رستة هةرضةندة سادةش بَي ت‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ئةوةندة ئاَل ؤزة‪ .‬هةندَي ك لة سةرانى سياسى كورد‬ ‫لة توركيا ئَي ستا بةرطرى لة ئؤتؤنؤمى دةكةن وةك‬ ‫ضارةسةرَي ك بؤ كَي شةى كورد لةو وآلتة‪.‬‬

‫لةبةرئةوةى ئةم ثيَشنيارة نةك راستةوخؤ لةاليةن‬ ‫ثةكةكة‪َ ،‬‬ ‫بةلكو لة ريَى ثارتى ئاشتى و ديموكراسى‬ ‫و ثةرلةمانتارة كوردةكانى ئةو حزبةوة ثيَشكةش‬ ‫كراوةو لة بةرنامةى كارى ئةو حزبةداية‪،‬لة ئاستى‬ ‫ناوخؤيى و دةرةوةى توركياشدا بة هةند وةرطيراوةو‬ ‫مشتومريَكى زؤرى لةسةردةكريَت‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫ثةرلةمانتارةكانى ثارتى ئاشتى و ديموكراسى‬ ‫لةبةردةم مايكى ثةرلةمانةوة سةرنجيان راكيَشاية‬ ‫سةر كيَشةى زمانى كوردى و ضارةسةرى‬ ‫ئؤتؤنؤمييانةى كيَشةى كورد‪ .‬لةبةرئةوةى لة‬ ‫رووى ياساييةوة كيَشةيةكى ئةوتؤيان نيية و بة‬ ‫طوى لة قسة‬ ‫تيرؤريست ناوزةد ناكريَن‪ ،‬بةناضارى‬ ‫َ‬ ‫و ثيَشنيارةكانيان دةطيريَت‪.‬‬ ‫ثرؤذةى ئؤتؤنؤمى حكومةتى تةنطةتاو كرد‬ ‫سةرةتا عوسمان بايدةمير سةرؤكى شارةوانى‬ ‫‪6‬‬

‫دياربةكر لةكاتى البردنى ثةردة لةسةر ثةيكةرى‬ ‫شؤرشى ‪-1937‬‬ ‫سةيدرةزاى ديَرسيمى رابةرى‬ ‫ِ‬ ‫‪ 1938‬ى كوردةكان لة توركيا وتى‪« :‬دةكريَت لة‬ ‫بةردةم شارةوانييةكانماندا لة تةنيشت ئاآلى توركيا‬ ‫َ‬ ‫هةلكةين‪ ».‬ئةم قسةية وةك‬ ‫ئاآلى كوردستانيش‬ ‫بؤمبيَك تةقييةوةو دةنطى دايةوة‪.‬‬ ‫يةكسةر باسى ئةوةكرا كة َ‬ ‫بةل َى ئةمانيش وةكو‬ ‫ثةكةكةى جاران داواى جيابوونةوة لة توركيا‬ ‫دةكةن‪ ،‬بةآلم زؤرى ثيَنةضو كة بةرثرسانى ثارتى‬ ‫ئاشتى و ديموكراسى روونكردنةوةياندا سةبارةت‬ ‫بةو مؤديَلة ضارةسةرييةى كة بةرطرى ليَدةكةن كة‬ ‫ئةويش ئؤتؤنؤمى ديموكراتى بوو‪.‬‬ ‫دواى ئةوةش دةركةوت كة ثرؤذةكةيان ثشت بة‬ ‫هةنديَك بنةما دةبةستيَت كة حكومةتى توركيا بة‬ ‫َ‬ ‫نكؤلييان ليَبكات‪.‬‬ ‫ناتوانى‬ ‫ئاسانى‬ ‫َ‬ ‫جطة لةوةش ئةطةر ثةسندى بكات و‬ ‫رووبةرووى رةخنةى توندى‬ ‫جيَبةجيَى ئةمجارة‬ ‫ِ‬


‫كوردةكانى توركيا‬

‫زياتر لة دوسةد سالَة‬

‫لة ماراسؤمنَيكى‬ ‫ثرووكَيندان‬ ‫نةفةس ِ‬ ‫بؤ ضارةسةر كردنى‬ ‫كَيشةكةيان‪،‬‬ ‫بةآلم هَيشتا‬

‫بة هةلَواسراوى‬ ‫ماوةتةوة‪.‬‬ ‫نةتةوةثةرستةكان دةبيَتةوة و لةوانةية ئةمةش‬ ‫كاريطةرييان لة سةر سندوقى دةنطدان هةبيَت‪.‬‬ ‫ئؤتؤنؤمى ديموكراتى ضيية؟‬

‫ذمارة (‪ )12‬كانوني يةكةمي ‪2010‬‬

‫بنةرةتدا ثشت بة شيَوازى‬ ‫ئةم ثرؤذةية لة‬ ‫ِ‬ ‫ئةمرؤ لة‬ ‫كة‬ ‫َت‬ ‫ي‬ ‫دةبةست‬ ‫المةركةزى‬ ‫ئيدارةكردنى‬ ‫ِ‬ ‫َرةو دةكريَت‪.‬‬ ‫زؤربةى وآلتانى ئةوروثيدا ثي ِ‬ ‫لة ثيَشةكى ثرؤذةكةدا باسى ئةوةكراوة كة‬ ‫َ‬ ‫نكؤلييان لة هةبونى‬ ‫«ساآلنيَك حكومةتةكانى توركيا‬ ‫َ‬ ‫هةوليانداوة‬ ‫شوناسى جياوازكردووة لة توركيا و‬ ‫يةكرةنط و يةكدةست دروستبكةن‪.‬‬ ‫هاوآلتييةكى‬ ‫ِ‬ ‫بةآلم ئةم شيَوازة رذيَمى فاشيستى وةك هيتلةرى‬ ‫ئةمرؤدا ثةسندكراو نيية‪».‬‬ ‫بةرهةمهيَنا كة لة دنياى‬ ‫ِ‬ ‫يةكيَك لة بنةماكانى ثرؤذةى ئؤتؤنؤمى ديموكراتى‪،‬‬ ‫جارنامةى بةهيَزكردنى ئيدارة هةريَمييةكانى يةكيَتى‬ ‫ِ‬ ‫ئةوروثاية كة لة حةوت مادة ثيَكهاتووة و يةكيَكيشيان‬

‫تايبةتة بة ئؤتؤنؤمييةكى ديموكراتيكانة‪.‬‬ ‫جارنامةيةى ئيمزاكردووة‪.‬‬ ‫بةو ثيَيةى كة توركيا ئةو ِ‬ ‫ناتوانى بة توندى دذايةتيى‬ ‫ئيَستا زمانى كولة و‬ ‫َ‬ ‫بكات‪.‬‬ ‫جارنامةكة ثيَويستة دةسةآلتى فراوان‬ ‫َرةى‬ ‫ي‬ ‫طو‬ ‫بة‬ ‫ِ‬ ‫بدريَتة ناوضةكان و كةمينةكانيش طوزارشت لة‬ ‫خؤيان بكةن‪ .‬ئةمةش لةسةر بنةماى ديموكراسييةك‬ ‫دانراوة كة ثشت بة بةشدارى كردن و رةضاوكردنى‬ ‫مافى زؤرينةو كةمينةش دةبةستيَت‪.‬‬ ‫يةكيَكى ديكة لة بنةماكانى ثرؤذةكةى سةرانى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫‪1921‬دةولةتى‬ ‫سالى‬ ‫كورد لة توركيا‪ ،‬دةستورى‬ ‫توركياية كة تيَيدا ئاماذة بة مافى ئؤتؤنؤمى كرابوو‪.‬‬ ‫َ‬ ‫سالى ‪1923‬شدا ثةرلةمانتارة كوردةكان وةك‬ ‫لة‬ ‫مةبعوس (نويَنةرى) كوردستان بةشدارييان لة‬ ‫ثةرلةمانى توركيادا كردووة‪ .‬لةمةشدا حكومةت‬ ‫هةر زمانى كولة‪ ،‬ضونكة زيندووكردنةوةى بةشيَك‬ ‫لة ميَذووى خؤيةتى كة مستةفا كةمال ئاتاتورك‬ ‫دةورى سةرةكيى تيَيدا هةبوة‪.‬‬ ‫ثارتى ئاشتى و ديموكراسى لةسةر ئةو بنةمايانة‬

‫‪7‬‬


‫داواى ئةوة دةكات كة توركيا بكريَت‪ 25-20‬ناوضةى‬ ‫ئيدارى ئؤتؤنؤمةوة‪.‬‬ ‫هةروةها داواى ئةوةشدةكات كة هةر ناوضةيةك‬ ‫ثةرلةمان و ئاآلى تايبةت و بةخؤى هةبيَت‪ .‬جطة‬ ‫لةوةى كة ئاآل و ثةرلةمان و حكومةتيَكى هاوبةشى‬ ‫طشتى هةبيَت‪ ،‬هةرناوضةيةكيش ئازادبيَت لة‬ ‫دياريكردنى سةرؤكيَك بؤخؤى و دةستكراوة بيَت‬ ‫لة بةكارهيَنانى زمانى تايبةت بة خؤى‪.‬‬ ‫كوردةكان توركيا ضييان دةويَت؟‬ ‫َ‬ ‫سالة لة‬ ‫كوردةكانى توركيا زياتر لة دوسةد‬ ‫ثرووكيَندان بؤ ضارةسةر‬ ‫ماراسؤمنيَكى نةفةس ِ‬ ‫كردنى كيَشةكةيان‪ ،‬بةآلم هيَشتا بة َ‬ ‫هةلواسراوى‬ ‫ماوةتةوة‪.‬‬ ‫لة ئيَستادا لة نيَو كوردةكاندا ضةند رةوتيَكى‬ ‫جؤراوجؤر هةن كة هةريةكة بؤضونيَكى تايبةتيان‬ ‫هةية بؤ ضارةسةر كردنى كيَشةكةيان‪.‬‬ ‫‪ .1‬ثةكةكة و هاوتةريبةكانى‪.‬‬ ‫ثارتى كريَكارانى كوردستان ساآلنيَكى زؤر‬ ‫جارى سةربةخؤيى كوردستانى يةكطرتووى ليَدةدا‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫عةبدولآل ئؤجاالنى سةرؤكى‬ ‫بةالم دواى طيرانى‬ ‫ئةو ريَكخراوة قؤناخى سةرطةردانييةكى فيكرى و‬ ‫سياسى لةو جوآلنةوةيةدا دروستبو‪.‬‬ ‫لة رووى تةكتيك و ستراتيذةوة ئةو حزبة دوضارى‬ ‫طرفت بوو‪.‬رؤذيَك ضارةى ديموكراتى‪ ،‬رؤذيَك مافى‬ ‫َ‬ ‫فيدرالى و‪ ...‬باس‬ ‫كةلتورى و رؤذيَك كونفيدرالى‪،‬‬ ‫دةكرا‪ ،‬بةآلم دواجار ئيَستا وةك ئةوةى ثارتى ئاشتى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةى ديموكراتى‬ ‫و ديموكراسى و كؤنطرةى‬ ‫باسى دةكةن دواى ئؤتؤنؤمى ديموكراى دةكةن و‬ ‫ثةكةكةش ثشتطيرييان ليَدةكات‪.‬‬ ‫زيادةرةوى نةبيَت لة ماوةى النيكةم ‪11‬‬ ‫ئةطةر‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هةولى‬ ‫سالى رابردوودا ئةمة سةركةوتوترين‬ ‫سياسى ثةكةكة بوة كة ئةكتةرة سةرةكييةكانى‬ ‫ناتوانى بة‬ ‫كةسانى مةدةنين لة توركيا و كةس‬ ‫َ‬ ‫تيرؤريست تؤمةتباريان بكات‪.‬‬ ‫‪ .2‬بةشيَكى ديكة لة كوردةكانى توركيا وةك ثارتى‬ ‫ماف و ئازادييةكان و جةماعةتةكةى عةبدولمةلك‬ ‫َ‬ ‫سالى رابردوو كؤضى دوايى كرد لة‬ ‫فرات كة‬ ‫َ‬ ‫طةل شةرافةدين ئةلضى و‪ ...‬لة ذيَر كاريطةرى‬ ‫َ‬ ‫فيدرالى‬ ‫طؤرانكارييةكانى هةريَمى كوردستاندا داواى‬ ‫ِ‬ ‫دةكةن‪ ،‬بةآلم نفوزو كاريطةرييان لة نيَو جةماوةردا‬ ‫كةمة‪.‬‬ ‫‪ .3‬هةنديَك لة كوردةكانيش لة دةورى ثارتى‬ ‫دادوطةشةثيَدان و ئيسالمييةكان كؤبوونةتةوة‪.‬‬ ‫‪8a‬‬

‫ئةمانة زياتر خوازيارى ثيَدانى هةنديَك مافى كةلتورى‬ ‫و مةدةنين و زؤر قسة لةسةر اليةنة سياسييةكانى‬ ‫كيَشةى كورد ناكةن‪ .‬ذمارةى ئةمانةش كةم نيية و لة‬ ‫َ‬ ‫قةرةبالغترين جةماوةرى‬ ‫دواى جةماوةرى ثةكةكة‬ ‫كوردين‪.‬‬ ‫‪ .4‬بةشيَكى ديكة ئةوانةن كة بة وةزعى رابردوو‬ ‫َ‬ ‫دةولةت و ثارتة‬ ‫رازين و بةردةوام لة ريزى‬ ‫نةتةوةطةراكانى كورددا جيَيان طرتوة‪ ،‬ئةمانةش بة‬ ‫ذمارة كةمن و كاريطةرييةكى زؤريان نيية‪.‬‬ ‫ئةكتةرة َ‬ ‫نوى بؤ ضارةسةرى‬ ‫لة جياتى ضةك َ‬ ‫قةلةم‪ ،‬بة بؤينباخ و قاتةوة لة سةر‬ ‫كورسى ثةرلةمان لةسةر كيَشةى كورد قسة دةكةن‪.‬‬ ‫َر و هاواريةتى‬ ‫قيرة قي ِ‬ ‫لة ليذنةكاندا حةسيب كاثآلن ِ‬ ‫لةسةر كيَشةى كورد‪ ،‬ئةحمةد تورك بة كوردى قسة‬ ‫سرى ساكك دانوستان دةكات و‪...‬‬ ‫دةكات و ِ‬ ‫ئةمانة ئةو ئةكتةرانةن كة ئيَستا سةباةرت بة‬ ‫كيَشةى كورد لة توركيا لة ثيَشةوةن‪.‬‬ ‫ئةمانة ضونةتة ثةرلةمان و لة اليةن راى‬ ‫َ‬ ‫َودةولةتى و سةرانى وآلتانةوة طويَيان‬ ‫طشتى ني‬ ‫ليَدةطيريَت‪.‬‬ ‫ثيَشنيارى ئؤتؤنؤمى ديموكراتى و جوآلندنى‬ ‫كيَشةى زمانى كوردى لة اليةن ئةمانةوة كة لة ذيَر‬ ‫كاريطةرى ثةكةكةدان‪ ،‬بوةتة َ‬ ‫قةلةمبازيَك لة كيَشةى‬ ‫كورددا لة توركيا‪.‬‬ ‫عومةر ضةليك جيَطرى سةرؤكى ثارتى دادو‬ ‫طةشةثيَدان وتويةتى كة ئةم ثيَشنيارى ئؤتؤنؤميية‬ ‫تيرؤركردنى ديموكراسيية لةوآلت و بةوجؤرةش‬ ‫َرى ئةو تةنطةتاوييةى كة حكومةت‬ ‫بوةتة وةرطي ِ‬ ‫ئيَستا بةنيسبةت كيَشةى كوردةوة توشى بوة‪.‬‬ ‫عوسمان بايدةمير‪ ،‬لةيالزانا و‪ ،‬ئةحمةد تورك‪،‬‬ ‫سةالحةدين دةميرتاش و‪ ..‬توركيايان وا تةنطةتاو‬ ‫ناتوانى خؤى لة كيَشةى كورد‬ ‫كردووة كة ئيتر‬ ‫َ‬ ‫ئةبى ضارةسةرى‬ ‫يان‬ ‫بكات‪.‬‬ ‫خاوةخاو‬ ‫البدات و‬ ‫َ‬ ‫بكات‪ ،‬يان وةكو ثةنا بباتة بةر ميتؤدةكةى جاران‬ ‫وسةركؤتى بكات‪.‬‬ ‫ئةمانةى وتم هةموى راستن‪ ،‬بةآلم ثرسياريَك لة‬ ‫ميَشكمداية و حةزدةكةم ئيَوةش بيزانن‪:‬‬ ‫ئايا ثةكةكة دةرفةت دةداتة ئةم ئةكتةرانة تا لة‬ ‫َ‬ ‫هةولةكان بن بؤضارةسةركردنى‬ ‫ريزى ثيَشةوةى‬ ‫كيَشةى كورد يان نا؟‬ ‫ثسثؤر لة كاروبارى توركيا‬


‫ئةمريكاو ئيسالمي سياسي‬ ‫نيو سةدة لة دوذمنايةتي و ‪ ....‬هاوثةيمان يَتى‬ ‫ئايا هةموو جاريَك ئةمريكا لة طؤشةنيطاي هةلَةوة تةماشاى رؤذهةآلت دةكات؟‬

‫لة نةتةوةطةرايي عةلمانيةوة بؤ ئيسالمي سياسي‬ ‫سياسةتي دةرةوةى ئةمريكاو ئيسالمي سياسي بة بةردةوامي دوذمنى سةرسةختى يةكترى نةبوون‪ .‬ثلةثلة‪ ,‬بة تايبةتي‬ ‫بطؤريَت‪.‬‬ ‫ثاش سةركةوتنى شؤرشى ئيسالمي ئيَران‪ ,‬كؤمةلَيَك رووداو وايان كرد تيَطةيشتنى ئةمريكا بؤ ئيسالمي سياسي‬ ‫ِ‬ ‫ثضراند‪ ,‬ئةو رووداوة ئاراستةى سياسةتي دةرةوةى ئةمريكا‪ ,‬بطرة‬ ‫روداوةكةى ‪ 11‬ئةيلول بة تةواوةتى ئةو ثةيوةنديةى ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َثةربوونى نؤ سال‪ ,‬ئيدارةى ئؤباما هةنديَك مةسجي‬ ‫طؤري‪ .‬دواى تي ِ‬ ‫هةلويستى طشتى طةلى ئةمريكاشى بةرامبةر ئيسالم ِ‬ ‫جياجيا سةبارةت بةو مةسةلةية دةنيَريَت‪.‬‬

‫فواز جرجيس‬

‫ذمارة (‪ )12‬كانوني يةكةمي ‪2010‬‬

‫َثةربونى نزيكةى دةيةيةك لة روداوي ‪11‬‬ ‫دواى تي ِ‬ ‫شةرداية لة َ‬ ‫طةل ئةو طروث‬ ‫لة‬ ‫ئةمريكا‬ ‫َشتا‬ ‫ئةيلول‪ ،‬هي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلة ئاينيانةى كة بناغةيةكي سياسيان هةية‪.‬‬ ‫و‬ ‫بومةلةرزةى ‪ 9/11‬سياسةتي دةرةوةى ئةمريكاى‬ ‫طؤرى و لةقي كرد و ئاراستةكةشى تيَكدا‪ ،‬بةآلم‬ ‫ِ‬ ‫لةوةش خراثتر ئةوةية كة يازدةى ئةيلول َ‬ ‫هةلويَستى‬ ‫طشتى ئةمريكيةكاني بةرامبةر بة ئيسالم لة كةشيَكي‬ ‫طؤري بؤ فؤبياو رةفزكردن كة هيض‬ ‫طوماناويةوة‬ ‫ِ‬ ‫ثيَويستى بةوة نةدةكرد‪.‬‬ ‫بة ثيَضةوانةى ئةو حيكمةتة باوةى كة هةية‪،‬‬ ‫سياسةتي دةرةوةى ئةمريكاو ئيسالمي سياسي‬ ‫بةبةردةوامي دوذمنى سةرسةختى يةكترى نةبوون‪.‬‬ ‫ثةيوةندي ئةمريكا بة ريَكخراوة ئيسالميةكان‪،‬‬ ‫ثةيوةنديةكي ديَرينةيةو هاوكارى و بةرذةوةندي‬ ‫هاوبةش لة نيَوانياندا هةبووة و هةنديَك جاريش‬ ‫روبةروبونةوةى تيَكةوتوة‪ ،‬بةآلم روداوي ‪ 11‬ئةيلول‬ ‫ثضراني ثةيوةندي ئةمريكا بة ئيسالمي‬ ‫بووة هؤى‬ ‫ِ‬

‫‪9‬‬


‫سياسييةوة‪ ,‬كؤتايي هيَنا بة زياتر لة نيو سةدة لة‬ ‫ثةيوةندي وردو َ‬ ‫ئالؤزي نيَوان هةردوال‪.‬‬ ‫َ‬ ‫سالى رابردوو‪ ،‬ترس لة‬ ‫بةدريَذايي شةست‬ ‫َ‬ ‫دارشتنى‬ ‫هةميشةيي‬ ‫َكي‬ ‫ي‬ ‫ةت‬ ‫خةسل‬ ‫ئيسالمي سياسيي‬ ‫ِ‬ ‫سياسةتى دةرةوةى ئةمريكا بووة و ئةو مةسةلةيةش‬ ‫مشتومرى توندى ليَكةوتوةتةوة‪ ،‬ئيدارةى سةرؤكة‬ ‫ِ‬ ‫جياجياكاني ئةمريكا مةسةلةى ئيسالمي سياسيان‬ ‫بة شيَوازي جؤراوجؤر خستوةتة بةر باس و‬ ‫لي َ‬ ‫َكؤلينةوة‪.‬‬ ‫ئةو ضوارضيَوة هاوبةشةى كة ئةمريكاى دةبةستةوة‬ ‫شؤربونةوةى‬ ‫بة ئيسالمي سياسييةوة وايكرد‬ ‫ِ‬ ‫لة سياسةت و بةرذةوةندي هاوبةشةوة رةطةزة‬ ‫َثةريَنت‪ .‬بةآلم‬ ‫كلتورى و ئاينى و ئايدؤلؤذيةكان تي ِ‬ ‫ةراى ئةوةى‬ ‫سةبارةت بة طةلي ئةمريكا‪،‬‬ ‫سةر ِ‬ ‫ِ‬ ‫هةرةشة ئاينى و ئايدؤلؤذيةكانى ئيسالم زؤرترين‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫طرنطي ثيَدراوة لة اليةن خةلكةوة‪ ،‬بةآلم مةسةلةى‬ ‫ناوةرؤكي ستراتذيةتي سياسي بةرامبةر‬ ‫ئاسايش و‬ ‫ِ‬ ‫ئيسالم زياتر دةنطدانةوةى هةية لة الى زؤرينةى‬ ‫ئةمريكيةكان‪.‬‬ ‫ميَذوويةكي كؤن و َ‬ ‫نوي‬

‫بة طشتى سياسةتي ئةمريكا بةرامبةر جيهاني‬ ‫عةرةبي لة نيَوان ‪ 1955‬بؤ ‪ 1970‬خؤى لة دذايةتي‬ ‫كردني ئةو نةتةوايةتية عةلمانيةدا دةبينيةوة كة‬ ‫َ‬ ‫جةمال عةبدول ناسر سةركردايةتي‬ ‫سةرؤكي ميسر‬ ‫دةكرد‪ .‬لة روانطةى ئةمريكاوة ئةوة نةتةوةايةتي‬

‫‪10‬‬

‫هةرةشةى ئةمنى‬ ‫َرى عةرةبيية كة دةبيَتة ِ‬ ‫شؤرشطي ِ‬ ‫ِ‬ ‫لة سةر رذيَمة مةلةكيةكاني سةر بة رؤذئاوا‪ .‬ئةوكات‬ ‫ناوةراستدا تةشبيهاتي‬ ‫لةسةرتاسةرى رؤذهةآلتي‬ ‫ِ‬ ‫«توندرةو» و «ثاشكؤ» دةلكيَنرا بة كةسايةتية‬ ‫وةك‬ ‫ِ‬ ‫نةتةوةيية راديكالةكانةوة‪.‬‬ ‫سةير لةوةداية لة ثةنجاكان و شةتةكاندا‪ ،‬ئةمريكا‬ ‫دةيويست هاوثةيمانيةك لة نيَوان ئةو وآلتة‬ ‫ئيسالميانةى كة ثيَطةيةكي باآليان هةية ثيَكهيَنيَت‬ ‫بؤ دروستكردني هاوسةنطييةكي ثيَضةوانة بؤ‬ ‫«شوعيةتي مولحد» و هيَزة نةتةوةيية عةلمانيةكان كة‬ ‫ناوةراستى‬ ‫«عةبدول ناسر» نويَنةرايةتي دةكردن‪ .‬لة‬ ‫ِ‬ ‫شةستةكاندا‪ ،‬يةكيَك لة هؤكارةكاني هةرةسهيَناني‬ ‫ثةيوةندي ئةمريكاو ميسر ئةوة بوو كة ناسر‬ ‫باوةرةدا بوو كة سةرؤكي ئةمريكا «ليندون‬ ‫لةو‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كورى عةبدول‬ ‫جونسون» هاني «مةليك فةيسةلى‬ ‫ِ‬ ‫عةزيز»ى شاى سعودى دةدا كة هاوثةيمانيةكي‬ ‫دابراني ميسر لة جيهاني عةرةبي‬ ‫ئيسالمي طشتطير بؤ ِ‬ ‫دروست بكات‪ .‬لة ملمالنيَى نيَوان ئيسالميةكان و‬ ‫نةتةوةييةكاندا‪ ،‬ئةمريكا ضوة َ‬ ‫ثال ئيسالميةكانةوة‪.‬‬ ‫سياسةتةكاني ئةمريكاش بة ثيَى ئيعتبارةكاني‬ ‫شةرى ناوخؤ و حساباتي ستراتيذي دادةنران‪ ،‬نةك‬ ‫ِ‬ ‫ميَذوو و كلتور يان مةترسي راستةقينة يان رقوقين‬ ‫لة ئيسالم‪.‬‬ ‫بةآلم لة هةفتاكاني سةدةى رابردودا تيَطةيشتنى‬ ‫ناوةراست و‬ ‫ئةمريكا بؤ دؤخي رؤذهةآلتي‬ ‫ِ‬ ‫طؤراني‬ ‫هةرةشانةى كة هةن‬ ‫سروشتى ئةو‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫بنةرةتي تيَكةوت‪ ،‬هؤكارى ئةوةش دةركةوتنى لة‬ ‫ِ‬ ‫طؤرةثانةكةدا‪.‬‬ ‫ناكاوي سياسةتي ئيسالميانة بوو لة ِ‬ ‫شةرى عةرةب –‬ ‫رووداوة هةريَميةكاني وةك‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫سالى ‪ ،1973‬نةفرؤشتنى نةوت لة‬ ‫ئيسرائيل لة‬ ‫شؤرشى ئيسالمي ئيَران و‬ ‫عةرةبةكانةوة‪،‬‬ ‫اليةن‬ ‫ِ‬ ‫قةيراني بارمتة ئةمريكيةكان لة ئيَران‪ ،‬بةرثرسة‬ ‫ئةمريكيةكاني بةرادةيةك توشى شؤك كرد كة‬ ‫هةرةشةى سةرةكي بؤ سةر رؤذئاوا‬ ‫ئيسالم بة‬ ‫ِ‬ ‫بزانن‪.‬‬ ‫شؤرشى ئيسالمي ئيَران و قةيراني‬ ‫بةآلم‬ ‫ِ‬ ‫طؤرانكاريةكاني ديكةى‬ ‫بارمتةكان‪ ،‬لة هةموو‬ ‫ِ‬ ‫هةفتاكاني ناوضةكة زياتر كاريطةرى هةبوو لة‬ ‫سةر سياسةتي دةرةوةى ئةمريكاو راى طشتى‬ ‫ئةمريكيةكان سةبارةت بة ئيسالم‪ .‬يةكيَك لة‬ ‫َ‬ ‫سالى ‪ 1995‬بةم شيَوة‬ ‫بةرثرسةكاني ئةمريكا لة‬ ‫لةو بارةوة قسة دةكات‪« :‬ئةزموني ئيَران بة ثلةيةكي‬ ‫زؤر بيركردنةوةى ئةمريكاى دةستنيشان كرد‬ ‫سةبارةت بة سروشتى توندوتيذيانةى ئيسالمي‬ ‫َ‬ ‫ئسولى دذ بة ئةمريكا»‪ .‬بةم جؤرة لة ذيَر كاريطةرى‬


‫شؤرشى ئيسالمي ئيَراندا‪ ،‬ئيسالمي سياسيي وةك‬ ‫ِ‬ ‫هةرةشةيةك بؤ سةر ئاسايش و بةرذةوةنديةكاني‬ ‫ِ‬ ‫رؤذئاوا‪ ،‬جيَطةى نةتةوةطةرايي عةلماني طرتةوة‪،‬‬ ‫فؤبياى ثيَكداداني ئيسالم و رؤذئاواش لة هزري‬ ‫ئةمريكيةكاندا ضةكةرةى كرد‪.‬‬ ‫رووداوةكاني ساآلني دوايش ترس لة هيَزي‬ ‫ئيسالمة نويَيةكةى الى ئةمريكيةكان زياتر كرد‪.‬‬ ‫تيرؤركردني سةرؤكي ميسري ئةنوةر سادات و‬ ‫هيَرشة خؤيَناويةكاني سةر كةسايةتي و دامةزراوة‬ ‫ئةمريكيةكان لة لوبنان و كويَت و شويَنةكاني ديكة‪،‬‬ ‫َ‬ ‫ئسولى ئيَراني»‬ ‫مةترسي رةوانة كردني «ئيسالمي‬ ‫الى بةرثرسة ئةمريكية زؤرتر كرد‪.‬‬ ‫َ‬ ‫هةلويَستةكاني‬ ‫شؤرشى ئيسالمي لة تاران‬ ‫ِ‬ ‫رةنطريَذكرد‪.‬‬ ‫سياسى‬ ‫ئيسالمي‬ ‫بة‬ ‫بةرامبةر‬ ‫ئةمريكاى‬ ‫ِ‬ ‫تيَكةآلويةك كرا لة نيَوان سياسةت لة ئيسالمداو‬ ‫باوةريان‬ ‫سياسةت لة ئيَران‪ ،‬زؤربةى ئةمريكيةكان‬ ‫ِ‬ ‫بة هيض جؤرة ثةيوةنديةك نيية لة َ‬ ‫طةل حكومةتيَكي‬ ‫ئيسالمي كة ئةمريكا بة «شةيتاني طةورة» بزانيَت‪.‬‬ ‫يةكيَك لة بةرثرساني وةزارةتي دةرةوةى ئةمريكا‬ ‫داني بةوةدا ناوة كة «تيَطةيشتنى ئةمريكا بؤ‬ ‫ئةزموونى ئيَراني هةمان تيَطةيشتنة بؤ ئةزمونمان‬ ‫ناوةراستى عةرةبي»‪.‬‬ ‫لة رؤذهةآلتي‬ ‫ِ‬ ‫تيرؤرو ئيسالمي سياسي لة هزرى طةلى ئةمريكيدا‬

‫‪ 11‬ئةيلول‪ :‬ئيسالمي سياسي – دوذمنى ثلة يةكي طةل‬

‫هةرضةندة سياسةتي دةرةوةى ئةمريكا بةوة‬ ‫ناسراوة زؤر ورد و ديناميكيانةية بةرامبةر بة‬ ‫ئيسالمي سياسي‪ ،‬بةآلم روداوةكاني ‪ 11‬ئةيلول‬ ‫طؤرانيكي طةورةى‬ ‫ئةو ثةيوةنديةى لةت كرد و‬ ‫ِ‬ ‫دروستكرد لة ضؤنيةتي ئاراستةكردني سياسةت‬ ‫و ئاراستةكردني راى طشتى ئةمريكا بةرامبةر بة‬ ‫روخسارة جؤراوجؤرةكاني ئيسالمي سياسي‪.‬‬ ‫لة جياتي ئةوةى ريَطةيةك بطريَتة بةر كة جياواز‬ ‫بكات لة نيَوان جوآلنةوةو طروثة ئيسالميةكان‪،‬‬ ‫«ثسثؤرة» ئةمريكيةكان كة ثاشخانيَكي ئةمنييان‬ ‫هةبوو‪ ،‬ريَبازيَكي ئاسان و كورتيان طرتةبةر و‬ ‫هةموو ئيسالميةكانيان بة يةك شيَوة ثؤليَنيان كرد‪ .‬بة‬ ‫ميانةرةوةكانيش‬ ‫ئاوردانةوةيةك لة دواوة ئيسالمية‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫كة رةوتي زؤرينةن خرانة َ‬ ‫ثال قاعيدةوة‪.‬‬ ‫تيؤري تيرؤريزمي ئةمريكا بة مةبةست بيَت يان‬ ‫نا‪ ،‬لة ئةجنداى رةسمي خؤيدا بة شيَوةيةك ئيسالمي‬ ‫َ‬ ‫توندرةوةو‬ ‫لةقةلةمدا كة طروثيَكي جيهادي‬ ‫سياسي‬ ‫ِ‬ ‫هةرةشةيةكي كوشندةية‬ ‫و‬ ‫َت‬ ‫ي‬ ‫ناناس‬ ‫نةتةوة‬ ‫و‬ ‫سنور‬ ‫ِ‬ ‫بؤ رؤذئاوا‪ ,‬هةروةها بة ئايدؤلؤذيايةكي شمولي‬ ‫توندوتيذى ناساند كة خؤى تةرخانكردوة بؤ تيَكدان‬ ‫َ‬ ‫كونترؤلكردني دونيا‪ .‬لةوالشةوة «ثسثؤران»ى‬ ‫و‬

‫ذمارة (‪ )12‬كانوني يةكةمي ‪2010‬‬

‫لة نةوةدةكانةوة‪ ،‬تيرؤر وةك طرنطرترين كيَشةي‬ ‫سياسي لة ئةمريكا دةركةوتوة‪ .‬زنجيرةيةك‬ ‫تةقينةوة ئارامي ئةمريكاى تيَكداوة‪ ،‬ديارترينيان‬ ‫َ‬ ‫سالى‬ ‫تةقينةوةى سةنتةرى بازرطاني جيهاني لة‬ ‫‪ ،1993‬مةترسي ئةمريكيةكاني َ‬ ‫قولتر كرد لةبةرامبةر‬ ‫هةرةشانةى كة ثةيوةنديان بة ئيسالميةكانةوة‬ ‫ئةو ِ‬ ‫هةية بؤ سةر ئاسايشي وآلتةكةيان‪.‬‬ ‫ئةو تةقينةوةيةى لة نيؤرك َ‬ ‫ناوةرؤكي‬ ‫طرى‬ ‫هةل‬ ‫ِ‬ ‫طةورة بوو بؤ سياسةتة دةرةكيةكاني ئةمريكا‪.‬‬ ‫وةك ضؤن بةرثرسة باآلكةى وةزارةتي دةرةوةى‬ ‫ئةمريكا رايطةياندوة‪ ،‬تةقينةوةى سةنتةرى بازرطاني‬ ‫َ‬ ‫ثةيرةوكردني‬ ‫هةولةكاني ئيدارةكةى كلنتؤني بؤ‬ ‫ِ‬ ‫سياسةتيَكي ثؤزةتيف بةرامبةر بة ئيسالم توشى‬ ‫شكست كرد‪ .‬هةنديَك رذيَمي ناوضةكة بة تايبةتي‬ ‫ئيسرائيل و ميسر ئةو تةقينةوةيان بة هةل زاني‬ ‫بؤ ئةوةى طوشار بخةنة سةر ئةمريكا بؤ ئةوةى‬ ‫شةرةى كة دذي طروثة‬ ‫ثشتيواني زيتريان بكات لةو‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بةرهةلستكارة ئيسالمية لؤكاليةكاني خؤيان بةرثايان‬ ‫َ‬ ‫كردوة‪ ،‬لة ئةمريكاش هةلطراني تيَزي ثيَكداداني‬ ‫شارستانيةتيةكان ئةو رووداوةيان قؤستةوة بؤ‬

‫بةرطري لة سياسةتي بةكارهيَناني توندوتيذ دذ بة‬ ‫ئيسالميةكان‪.‬‬ ‫بةم جؤرة تةقينةوةى سةنتةرى بازرطاني‬ ‫َرينى رةخساند بؤ اليةنطراني‬ ‫جيهاني هةليَكي زي ِ‬ ‫روبةروبونةوةى ئيسالمي سياسي لة ناوخؤ و‬ ‫ِ‬ ‫دةرةوةى ئةمريكا تاوةكو طوشار بخةنة سةر‬ ‫َ‬ ‫توندوتؤل‬ ‫ئيدارةى بل كلنتؤن بؤ ئةوةى سياسةتيَكي‬ ‫دذ بة ئيسالميةكان بطريَتةبةر‪ .‬لة ساتةوةختى‬ ‫روبةرووبونةوة باآل دةست‬ ‫قةيرانةكةدا اليةنطراني‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كةنالةكاني راطةياندنيان لة دةستدا‬ ‫بوون‪ ،‬ضونكة‬ ‫َ‬ ‫بوو‪ .‬لةو قؤناغةدا هةلويَستى ئةمريكيةكان بةرامبةر‬ ‫َ‬ ‫موسولمانةكان زؤر توندتر بوو‪.‬‬ ‫بة عةرةبةكان و‬ ‫لة دانيشتنيَكي طويَطرتندا لة ئةنجومةني ثيراني‬ ‫ئةمريكا لة نيساني ‪ ،1993‬لؤرنس ثوث ريَكخةرى‬ ‫كاروبارى قةآلضؤكردني تيرؤر وتى‪« :‬لة بيست‬ ‫َ‬ ‫سالى رابردوو لة جيهاني عةرةبيدا‪ ،‬نةتةوةطةرايي‬ ‫عةلماني ئايدؤلؤذياى جيَطةى ثةسةند بوو‪ .‬بؤية ئةو‬ ‫كاتة تيرؤريستان لة ذيَر ئةو ئايدؤلؤذيةدا كارة‬ ‫تيرؤريستةكانيان ئةنجام دةدا‪ ،‬بةآلم ئيَستا لة ذيَر‬ ‫توندرةودا ئةو كارة‬ ‫ثةردةى ئايدؤلؤذياى ئيسالمي‬ ‫ِ‬ ‫دةكةن»‪.‬‬

‫‪11‬‬


‫ديكةى وةك كؤنسةرظاتيفة نويَيةكان داواى‬ ‫َ‬ ‫شةريَكي طشتطيريان دذ بةهةموو‬ ‫هةلطيرساني‬ ‫ِ‬ ‫شيَوةكاني ئيسالمي سياسي دةكرد‪.‬‬ ‫لةسةر ئةو كؤدةنطيةى ثسثؤرة ناشارةزا و‬ ‫ثالنداريَذةرة كؤمةآليةتيةكان‪ ،‬بؤش سةرؤكي‬ ‫ِ‬ ‫ئةمريكا وتاريَكي خويَندةوة و هةموو ئيسالمية‬ ‫َ‬ ‫موسلمانةكاني لة ذيَر وشةى‬ ‫ميانرةوةكان و‬ ‫ِ‬ ‫«فاشيزمي ئيسالمي» دانا‪ .‬داواى لة ئةمريكيةكان‬ ‫شةريَكي جيهاني دذ بة تيرؤريزم‬ ‫كرد خؤيان بؤ‬ ‫ِ‬ ‫ئامادة بكةن و ئةوةش «بانطةوازيَكة نةوةكةمان‬ ‫لي الدات»‪ .‬بؤش ئةمريكاى طيرؤدةى‬ ‫ناتوانيَت خؤى َ‬ ‫«شةر» كرد‪ .‬بؤش بةم كارةى‬ ‫و‬ ‫َر»‬ ‫لة ملمالنيَى «خي‬ ‫ِ‬ ‫باوةرةى تروماني زيندوو كردةوة كة ‪ 55‬سالَ‬ ‫ئةو‬ ‫ِ‬ ‫لةوةو ثيَش رايطةياندبوو‪ ،‬ترومان ثيَى وابوو كة‬ ‫دوو سيستمي جيهاني دذ بة يةك هةية‪ ،‬يةكيَكيان‬ ‫لةسةر بناغةى ئازادي و ئةويتريان لة سةر بناغةى‬ ‫رق و ضةوسانةوة بونياد نراوة‪.‬‬ ‫هةرةشةى تيرؤريزمي‬ ‫بؤش رايطةياند ئةم‬ ‫شةرة ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دةسريَتةوة (ئةوةش زاراوةيةكي‬ ‫راديكال‬ ‫ئيسالمي‬ ‫ِ‬ ‫شةرة‪،‬‬ ‫نويَي نادروست بوو) هةروةها وتى ئةم‬ ‫ِ‬ ‫ملهورانةش دةطريَتةوة كة ثشتيواني لة‬ ‫ئةو وآلتة‬ ‫ِ‬ ‫تيرؤريزم دةكةن و ثةناطايان بؤ دابين دةكةن‪ .‬ئةم‬ ‫ئايدؤلؤذية خاضثةرةستيةى بؤش و جيَطرةكةى‬ ‫ديك ضينى‪ ،‬هةلومةرجي داطيركردني عيَراقيان‬ ‫رةخساند‪ ،‬كة تيَضونيَكي زؤرى دارايي و طياني بؤ‬ ‫ئةمريكا هةبوو و ثيَطةى ئةخالقيةكةشى لة سةر‬ ‫ئاستى جيهان توشى زيان كرد‪.‬‬ ‫طؤران و بةردةوام بوون‬ ‫ئؤباما‪ِ :‬‬ ‫طؤراو قوتب بةندي وادا‪،‬‬ ‫لةهةلومةرجيَكي‬ ‫ِ‬ ‫طوتاريَكي َ‬ ‫دلخؤشكةرى نويَمان لة اليةن ئؤباماوة‬ ‫طؤي كة داواى ثيَكةوة ذيان و ئاشتى دةكات‬ ‫ديَتة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لة نيَوان موسلماناني رؤذهةآلت و مةسيحيةكاني‬ ‫طؤرى بؤ دوركةوتنةوة‬ ‫رؤذئاوا‪ .‬ئؤباما قسةكاني‬ ‫ِ‬ ‫روبةروو بونةوة‪ ،‬ئاماذةى بةوةشدا كة لة‬ ‫لة‬ ‫ِ‬ ‫نوي بةرامبةر بة‬ ‫توانادا هةية ئةمريكا سياسةتيَكي َ‬ ‫بزوتنةوة ئيسالميةكان بطريَتةبةر‪ ،‬بةالى كةمةوة لة‬ ‫شةش مانطي يةكةمي سةرؤكايةتيةكةيدا‪.‬‬ ‫َ‬ ‫هةلبذاردنةكةى و شةش‬ ‫بة دريَذايي كةمثيني‬ ‫مانطي يةكةمي سةرؤكايةتيةكةى‪ ،‬ئؤباما جةختى‬ ‫َ‬ ‫لةسةر ثابةندبوني خؤى بة هاوكارى لة َ‬ ‫كؤمةلطا‬ ‫طةل‬ ‫طؤرينى ئةو تيَطةيشتنة‬ ‫ئيسالميةكاندا دةكردةوة بؤ ِ‬ ‫َ‬ ‫موسلمانةكان بةرامبةر بة ئةمريكا‬ ‫نيَطةتيظةى كة‬ ‫هةيانة‪ .‬سةرؤكة نويَيةكة زؤرجاري ديكة جةختى لة‬ ‫‪12‬‬

‫سةر ئةوة دةكردةوة كة «ئةمريكا بة هيض شيَوةيةك‬ ‫َ‬ ‫لة َ‬ ‫موسلمانةكاندا لة جةنطدا نةبوةو نابيَت « لةو‬ ‫طةل‬ ‫وتارةي كة لة نيساني ‪ 2009‬لةبةردةم ثةرلةماني‬ ‫توركيا خويَنديةوة ئؤباما وتى ضيتر ئةمريكيةكان لة‬ ‫َ‬ ‫موسلمانةكان»‪.‬‬ ‫نارواننة‬ ‫روانطةى تيرؤرةوة ِ‬ ‫لة حوزةيراني ‪ 2009‬لة وتارة ميَذووةكةيدا‬ ‫لة قاهيرة ئؤباما جاريَكي ديكة ثةيوةنديةكاني‬ ‫ئةمريكاى بة جيهاني ئيسالمي بة بير هيَنايةوة‪.‬‬ ‫هةرشانةى باس كرد كة‬ ‫ئؤباما راست و رةوان ئةو ِ‬ ‫روبةرووى ئةمريكا دةبنةوة‪,‬‬ ‫لة جيهاني ئيسالميةوة‬ ‫ِ‬ ‫لة وتارةكةيدا ئؤباما نمونةيةكي نويَى و سةرةتايةكي‬ ‫تازةى لة َ‬ ‫هةلسوكةوت و ثةيوةندي نيَوان هةردوو‬ ‫شارستانية خستةروو‪ .‬ئةو وتارة مةسجيَكي رووني‬ ‫نارد‪.‬‬ ‫هةرضةندة وتارةكةى ئؤباما وتاريَكي ئارام بةخش‬ ‫َ‬ ‫عةقليةت‬ ‫بوو‪ ,‬بةآلم هيَشتا ديل و طيرؤدةى ئةو‬ ‫و لؤذيكى جةنط دذي تيرؤريزمة بوو كة بؤش‬ ‫َني‬ ‫هةيبوو‪ .‬ئؤباما ئةو زاراوةو ئاماذانة بةكارناهي َ‬ ‫كة بؤش بةكاريدةهيَنا‪ .‬بةالم نةيتوانيوة دةربازي‬ ‫شةر دذ بة تيرؤريزم‪ .‬هيَشتا‬ ‫َروانينى‬ ‫ِ‬ ‫بيَت لة تي ِ‬ ‫ميانةرةوةكاني وةك ئيخوان موسلمين و‬ ‫طروثة‬ ‫ِ‬


‫ناوةراست‬ ‫فواز جرجس‪ :‬ثسثؤرة لة كاروبارى سياسةتي رؤذهةآلتي‬ ‫ِ‬ ‫و ثةيوةندية ن َيو دةوَلةتيةكان‪ .‬مامؤستاية لة كؤليذى لةندن بؤ‬ ‫ئابورى لة زانكؤى لةندةن‪ .‬لة كت َيبةكاني «ئةمريكاو ئيسالمي سياسي‬ ‫ث َيكداداني كلتورةكان يان ث َيكداداني بةرذةوةنديةكان؟» و «دوذمنى‬ ‫دوور‪ :‬بؤ جيهاد بوو بة جيهاني»‪.‬‬

‫سةرضاوة‪ :‬مجلة المجلة عدد ‪1558‬‬ ‫وةرط َي ِراني‪ :‬مةجيد ساَلح‬ ‫***‬

‫ذمارة (‪ )12‬كانوني يةكةمي ‪2010‬‬

‫توندرةوةكاني وةك قاعيدة لة يةك خانةدا دادةنريَن‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫ئؤباما دروستكردني ثةيوةندي لة َ‬ ‫طةل حةماس و‬ ‫حزب اهلل رةت دةكاتةوة‪ ،‬كة دوو بزوتنةوةى سياسي‬ ‫(مقاومة) و كؤمةآليةتين‪.‬‬ ‫جطة لةوة‪ ،‬ئةو ستراتيذيةى كة لة ئةفغانستان‬ ‫ثةيرةو دةكريَت و لة كانوني يةكةمي ‪ 2009‬ئاشكرا‬ ‫ِ‬ ‫بوو ئةوة دةردةخات كة ض لؤذيكيَك لة ثشت‬ ‫شةرى جيهاني دذ بة تيرؤرةوة بووة‪ .‬ئؤباما بةو‬ ‫ِ‬ ‫ئيدعا تةكنيكية رازي بوو كة َ‬ ‫تاليبانى ئةفغانستان‬ ‫و قاعيدةى ئوسامة بن الدن يةك قةوارةن‪ .‬تيمي‬ ‫سياسةتي دةرةوةى ئؤباما‪ ،‬بة هةمان ضاويلكةى‬ ‫شةرى جيهاني دذ بة تيرؤريزمةوة‬ ‫قاعيدة و‬ ‫ِ‬ ‫دةروانيَتة َ‬ ‫تاليبان كة بة توندوتيذى ناوخؤ ناسراوة‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫تيمي سياسةتي دةرةوةى ئةمريكا كؤدةنطيةكيان‬ ‫الية كة هيض َ‬ ‫باوةر ثيَكراو‬ ‫ئةلتةرناتيظيَكى جياواز و‬ ‫ِ‬ ‫نيية بؤ ئةو سيستمي سياسيةى كة لة جيهاني‬ ‫ئيسالميدا هةية‪ .‬بة ضاوي طومانةوة سةيرى طروث‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلة ئيسالميةكاني وةك ئيخوان موسلمين و‬ ‫و‬ ‫هةرةشةى‬ ‫بة‬ ‫هةروةها‬ ‫َت‪،‬‬ ‫ي‬ ‫دةكر‬ ‫اهلل‬ ‫حزب‬ ‫و‬ ‫حةماس‬ ‫ِ‬ ‫سةرةكي بؤ سةر بةرذةوةنديةكاني ئةمريكايان‬ ‫دةزاني‪ .‬بة ثيَضةوانةى ئةوةشةوة ئةو دةسةآلتدارة‬ ‫َ‬

‫ملهور و ضةوسيَنةرانةى جيهاني ئيسالمي كة ملكةضي‬ ‫ِ‬ ‫رؤذئاوان بة «أهون الشرين» لة َ‬ ‫قةلةم دةدريَن ضونكة‬ ‫َ‬ ‫هةلسوكةوتةكانيان‬ ‫نةرمترن و دةكريَت ثيَشبينى‬ ‫بكريَت‪.‬‬ ‫سةرسورمان نيية كة ئيدارةى ئؤباما‬ ‫جيَطةى‬ ‫ِ‬ ‫بة هيَمني ئةوحاكمة ضةوسيَنةرانةى كة اليةنطرى‬ ‫ئةمريكا بوون لة باوةش طرت‪ ،‬ضونكة ئةمريكا‬ ‫هةرةشة‬ ‫ثيَويستى ثيَيان بوو بؤ يارمةتيداني لةو‬ ‫ِ‬ ‫ستراتيذية َ‬ ‫ناوةراستي‬ ‫ئالؤزةى كة لة رؤذهةآلتي‬ ‫ِ‬ ‫طةورةدا هةبوو‪ .‬سةبارةت بةو ثيَشيَلكاريةكاني مافي‬ ‫مرؤظ و دةسةآلتي ياسا كة هاوثةيمانة َ‬ ‫زالمةكاني‬ ‫ئةمريكا ئةنجامي دةدةن‪ ،‬تيمي ئؤباما ثةنا دةبةنة‬ ‫بةر ديثلؤماسيةتي دةرطاى داخراوي ئارام‪.‬‬ ‫روبةروي سياسةتي‬ ‫هةرةشة سةرةكيةى كة‬ ‫ِ‬ ‫ئةو ِ‬ ‫دةرةوةى ئةمريكا دةبيَتةوة بريتية لة خستنة‬ ‫مةترسي ضينة كؤمةآليةتية دةركةوتوةكان لة‬ ‫ناوةراستى طةورة و هةروةها كيَشةكاني‬ ‫رؤذهةآلتي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ناوضةكةى ئالؤزتر كرد وةك دةسةآلتي سياسي و‬ ‫دروستكردني دامةزراو ئابورى سياسي‪ .‬لة ثةنجا‬ ‫َ‬ ‫سالى رابردوودا‪ ،‬دةسةالتي تؤتاليتارى و ئيفليجي‬ ‫ئايدولؤذي وزةو تواناى عةرةبي بة خةساردا و لة‬ ‫ثرن لة نوخبةى‬ ‫ثرؤسةى سياسي‬ ‫دايبرين‪ .‬ئةوان ِ‬ ‫ِ‬ ‫ئؤثؤزسيؤن و دةسةآلت ئةوان َ‬ ‫بةليَني بةهةشتيان‬ ‫َ‬ ‫خؤل هيضي ديكةى ثيَنةدان‪.‬‬ ‫ثيَدان‪ ،‬بةآلم جطة لة‬ ‫سةرةراى ئةوةى كة هةنديَك لة راويَذكارة‬ ‫ِ‬ ‫واقعبينةكاني ئؤباما ثيَيان وتبوو كة نابيَت لةو‬ ‫بزوتنةوة كؤمةآليةتة تازة ثيَطةيشتوانة دوركةويَتةوة‬ ‫ضونكة رونة كةوا داثلؤسينى سياسي كةرامةتي‬ ‫مرؤظ ثيَشيَل دةكات‪ ,‬بطرة دةبيَتة سةرضاوةيةكي‬ ‫هةميشةيي بؤ ناسةقامطيرى و ركودي سياسي و‬ ‫فكري و توندوتيذي كة هةمويان زيان بة بةرذةوةندية‬ ‫سةرةكيةكاني ئةمريكا دةطةيةنيَت‪ .‬طرتنة بةرى‬ ‫ئةم ريَبازة مةسجيَكي بةهيَز دةنيَريَت بؤ دوست‬ ‫و دوذمن كةوا ئةمريكا راستطؤية لة ئةنجامداني‬ ‫ناوةراست‪.‬‬ ‫طؤرينى راستةقينة لة رؤذهةآلتي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬

‫‪13‬‬


‫ذيان‌و خةباتي‌ ثَيشةوا قازي‌ محةمةد‬

‫داوا لة طةل ي‌ كورد دةكةم خةبات ي‌ خؤي‌‬

‫لةث يَناو رزطاري ي‌ كوردستاندا ثةك نةخات‬ ‫راستة ث َيشةوا قازي‌ سةركؤماري‌ كوردستان‌و بةديمةنترين كةسايةتيي‌ موكريان بوو و لة هةموو ناوضةكان ن َيو بةدةرةوة‌و ناسراو بوو‪ ,‬بةآلم تا ضةند َ‬ ‫سال‌ دواي‌ شةهيد كرانيشي‌ بؤ‬ ‫زياترلي كؤلينةوه لةسةر‬ ‫لةوة‬ ‫دةبي‌ بناسريَ‌ نةناسرابوو‪ ,‬يا ئةطةر ناسرابووش ئةو ريَزةي‌ لةو سةردةمةدا ل َيي‌ دةطيريَ‌ ل َيي‌ نةدةطيرا‪ .‬ث َيويستة زؤر‬ ‫َ‬ ‫طةلي‌ كورد بة ت َيك ِرا بةو ش َيوةية كة َ‬ ‫كةسايةتيي‌ ث َيشةوا بكريَ‌ تا بةو جؤرةي‌ شياوي‌ ئةوة‪ ,‬بناسريَ‌‪.‬‬

‫لة بةرةبةياني‌ ‌ ‪10‬ي‌ خاكةليَوةي‌ َ‬ ‫سالي‌ ‌ ‪1326‬ي‌‬ ‫هةتاوي (‪)1947/3/30‬دا ثيَشةوا قازي‌‪ ،‬حةمةحوسيَن‬ ‫خان‌ سةيفي‌ قازي ‌(ئامؤزاي‌ ثيَشةوا) ‌و ئةبولقاسم‌‬ ‫سةدري‌ قازي‌( براي‌ ثيَشةوا) بة دوايدا‌ لةدوو دادطاي‌‬ ‫ناعادالنة‌و فةرمايشي‌دا حوكم دران و بةدةستي‌‬ ‫َ‬ ‫ضةثةلي‌ دوذمناني‌ طةلي‌ كورد لة ضوارضراي‌ شاري‌‬ ‫مةهاباد‪ ،‬واتة هةر لةو شويَنةي‌ كة‌ ‌‌ ‪2‬ي‌ ريَبةنداني‌‬ ‫‪1324‬هةتاوي (‪ )1946/1/22‬دا كؤماري‌ كوردستاني‌‬ ‫لي‌ راطةيةندرابوو‪ ،‬لة سيَدارة دران‌و شةهيد كران‌و‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫شةرةفي‌‬ ‫بة‬ ‫‌‬ ‫ي‬ ‫ك‬ ‫خةل‬ ‫‌‬ ‫ي‬ ‫ثيل‬ ‫‌و‬ ‫ن‬ ‫شا‬ ‫لةسةر‬ ‫رؤذة‬ ‫ئةو‬ ‫هةر‬ ‫ِ‬ ‫مةهاباد لة طؤرستاني‌ مةال جامي‌ بة خاكي‌ ثيرؤزي‌‬ ‫نيشتمان سثيَردران‪.‬‬ ‫حيزبي‌ ديَمؤكراتي‌ كوردستان لة‌ ‪10‬ي‌ خاكةليَوةي‌‬ ‫‪1358‬هةتاوي (‪ )1979/3/30‬ئةو رؤذةي‌ وةك رؤذي‌‬ ‫شةهيداني‌ كوردستاني‌ راطةياند‪ .‬ئةطةر ثيَش ئةو دةم‪،‬‬ ‫لةبةر زةخت‌و زؤري‌ بةكريَطيراواني‌ شاي‌ ديكتاتؤر‬ ‫بةريَوةبردني‌ ريَورةسم بةو بؤنةيةوة نةبوو‪،‬‬ ‫مةجالي‌ ِ‬ ‫بةآلم بة دواي‌ رووخاني‌ حكوومةتي‌ ثاشايةتي‌دا بة‬ ‫تايبةتي‌ دواي‌ ئةوةي‌ كة حيزب ئةم رؤذةي‌ بةو ناوة‬ ‫ناوديَر كرد‪ ،‬هةموو َ‬ ‫سال َي‌ لة وةها رؤذيَك دا ريَز لة‬ ‫َ‌‪.‬‬ ‫شةهيدان‌و سةرقافلةيان ثيَشةوا قازي‌ دةطيري‬ ‫راستة ثيَشةوا قازي‌ سةركؤماري‌ كوردستان‌و‬ ‫‪14‬‬


‫قازي‌ لة روانطةي‌ نويَنةراني‌ بَيطانةشةوة كة‬

‫ئةوكات ئَيرانيان لةنَيو خؤياندا دابةش كردبوو‬ ‫حورمةتي‌ تايبةتيي‌ هةبووة‪ .‬هةر كةس ضؤتة‬ ‫مةهاباد تَيكؤشاوة بةر لة هةموو كةس ضاوي‌ بة‬ ‫َ‬ ‫بكةوي‌‪ .‬بانط كراني‌ بؤ سؤظيةت هةر‬ ‫ناوبراو‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‌ هةيئةتَيكي‌‬ ‫لةم ثَيوةندي‌يةدا بووة‪ ،‬كة‬ ‫طةورة ضؤتة باكؤ‪.‬‬ ‫َ‬ ‫«كؤمةلةي‌ ذ‬ ‫قازي‌ محةممةد كة بوو بة ئةندامي‌‬ ‫ـ ك»و ناوي‌ نهيَنيي‌ «بينايي» بؤ دانرا‪ ،‬ئوميَديَكي‌‬ ‫زياتري‌ به بةرثرسان‌و َ‬ ‫خةلك دا‪ .‬لة ئاكامي‌ دةركي‌‬ ‫بة وةخت‌و شةهامةتي‌ سياسيي‌ ئةو و بة قةناعةت‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلةدا بوو كة «ذـ ك» بوو‬ ‫طةيشتني‌ بةرثرساني‌‬ ‫بة «حيزبي‌ ديَمؤكراتي‌ كوردستان»‌و وةك حيزبيَكي‌‬ ‫ديَمؤكرات‌و ثيَشكةوتوو دةستي‌ كرد بة تيَكؤشان‪.‬‬ ‫قازي‌ لةبةر حورمةتي‌ تايبةتي‌ كة بؤ «ذـ ك»ي‌‬ ‫هةبوو‪ ،‬رؤذي‌‌ دامةزراني‌ حيزبي‌ ديَمؤكراتيشي‌‬ ‫هةر بة‌ ‪25‬ي‌ طةالويَذ رؤذي‌‌ دامةزراني‌ ذـ ك دانا‌و‬ ‫هةر بؤيةش سةرنجي‌ زؤربةي‌ نيزيك بة تةواوي‌‬ ‫بةرثرساني‌ بؤ تيَكؤشان لة نيَو حيزبي‌ ديَمؤكراتي‌‬ ‫كوردستان راكيَشا‪ .‬حيزب زؤر بة توندي‌ ثةلوثؤي‌‬ ‫هاويشت‌و تيَكؤشاني‌ لة هةموو ناوضةي‌ ئازادي‌‬ ‫كوردستان دا ثةرةي‌ سةند‪ .‬قةيراني‌ بة زؤر لكاندني‌‬ ‫كوردستاني‌ بة ئازةربايجانةوةي‌ رةواندوةو ناضاري‌‌‬ ‫‪15‬‬

‫ذمارة (‪ )12‬كانوني يةكةمي ‪2010‬‬

‫بةديمةنترين كةسايةتيي‌ موكريان بوو و لة هةموو‬ ‫ناوضةكان نيَو بةدةرةوة‌و ناسراو بوو‪ ،‬بةآلم تا‬ ‫ضةند َ‬ ‫سال‌ دواي‌ شةهيد كرانيشي‌ بؤ طةلي‌ كورد بة‬ ‫َ‌ نةناسرابوو‪ ،‬يا‬ ‫دةبي‌ بناسري‬ ‫َكرا بةو شيَوةية كة‬ ‫َ‬ ‫تي ِ‬ ‫ئةطةر ناسرابووش ئةو ريَزةي‌ لةو سةردةمةدا لَيي‌‬ ‫زياترلي‬ ‫َ‌ لَيي‌ نةدةطيرا‪ .‬ثيَويستة زؤر لةوة‬ ‫دةطيري‬ ‫َ‬ ‫َ‌ تا بةو‬ ‫كؤلينةوه لةسةر كةسايةتيي‌ ثيَشةوا بكري‬ ‫َ‌‪.‬‬ ‫جؤرةي‌ شياوي‌ ئةوة‪ ،‬بناسري‬ ‫كوري‌ ميرزا‬ ‫كوري‌ قازي‌ عةلي‌‪،‬‬ ‫قازي‌ محةممةد‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫بنةمالةية لة شاري‌‬ ‫قاسم قازي‌ية‪ .‬رابردووي‌ ئةو‬ ‫دةطةريَتةوة‪ .‬ئةوان‬ ‫سابآلغ بؤ ضوار سةدة ثيَشتر‬ ‫ِ‬ ‫خةلك َ‬ ‫نة تةنيا لةالي‌ َ‬ ‫بةلكوو لةاليةن دةسةآلتداران‌و‬ ‫بةرثرساني‌ حكوومةتييش‪ ،‬جيَطةي‌ رَيز‌و تةقدير‬ ‫بوون‪.‬‬ ‫قازي‌ عةليي‌ باوكي‌ ثيَشةوا‪ ،‬لة ‌ ‪ 1930‬لة مةهاباد‬ ‫ريَكخراويَكي‌ كورديي‌ بة ناوي‌ «بزووتنةوةي‌‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‌ جووآلنةوةي‌ شيَخ‬ ‫محمد» ثيَك هيَنا‪ .‬ناوبراو‬ ‫محةمةد خياباني‌ لة تةوريَز ثيَوةندي‌يان هةبوو‪ ،‬تا‬ ‫َ‬ ‫سالي‌ ‌ ‪1934‬يش كة فةوتي‌ كردوة لةسةر ئةو كارة‬ ‫بةردةوام بووة‪.‬‬ ‫كوري‌ هةبووة‪ ،‬يةكيان‬ ‫دوو‬ ‫‌‪،‬‬ ‫قازي‌ عةلي‬ ‫ِ‬ ‫ئةبولقاسم قازي‌ ناسراو بة سةدري‌ قازي‌ بووة كة‬ ‫يةك دوو دةورة لةاليةن َ‬ ‫خةلكةوة كراوةتة نويَنةري‌‬ ‫مةجليس‌و ئيعتيبار‌و نفووزيَكي‌ تايبةتي‌ هةبووة‪.‬‬ ‫دواي‌ تةواوبووني‌ دةورةكةشي‌ لةسةر راسثاردةي‌‬ ‫ثيَشةوا‪ ،‬بؤ راثةراندني‌ كارة سياسي‌يةكان‌و‬ ‫ياريدةداني‌ َ‬ ‫خةلك هةر لة تاران مابؤوة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫سالي‌ ‌ ‪1900‬ي‌ زاييني‌‬ ‫قازي‌ محةممةديش كة‬ ‫َ‬ ‫بنةمالة بة فةرهةنطةدا لةدايك بووة‪ ،‬هةر لة‬ ‫لةو‬ ‫سةرةتاي‌ الوي‌يةوة هةستي‌ نيشتمانثةروةريي‌ تيَدا‬ ‫بة هيَز بووة‌و زؤري‌ عةالقة بة خويَندني‌ علوومي‌‬ ‫كؤن‌و تازة هةبووة‌و زؤر زوو لةم بارةيةوة‬ ‫َ‬ ‫هةول‌ داوة زماني‌ بيَطانانيش‬ ‫ثي‌طةيشتوة‌و زؤري‌‬ ‫َ‬ ‫بي‌‪ .‬جطة لة عةرةبي‌‌و فارسي‌‌و كوردي‌ لةطةل‌َ‬ ‫فيَر َ‬ ‫زماني‌ فةرانسةيي‌‌و ئينطليسي‌‌و تا رادةيةكيش‬ ‫رووسي‌ ئاشنايةتيي‌ هةبووة‪.‬‬ ‫قازي‌ محةممةد زؤري‌ حةز بة تيَكةآلوي‌ لةطةل‌َ‬ ‫ئةهلي‌ فةزأل‌و زاناياني‌ زةمان‌و ثياو ضاكان‌و كورداني‌‬ ‫نيشتمانثةروةر‌و سةرؤك عةشيرةتةكان هةبووة‪.‬‬ ‫لة دواي‌ فةوتي‌ باوكي‌ بووة بة قازيي‌ شار‪ .‬لة‬ ‫بةر ئؤطريي‌‌ زؤر‌ بة كاري‌ فةرهةنطي‌‌و بةرةو ذوور‬ ‫خةلك‪ ،‬لة َ‬ ‫بردني‌ زانياريي‌ َ‬ ‫سالةكاني‌ بةر لة ‌ ‪1941‬و‬ ‫َ‬ ‫سال‌ بةرثرسايةتي‌ ئيدارةي‌‬ ‫دواتريش بؤ يةك دوو‬ ‫فةرهةنط‌و ئةوقافي‌ شاري‌ مةهابادي‌ بة ئةستؤوة‬ ‫طرتوة‌و خزمةتي‌ بةرضاوي‌ فةرهةنطيي‌ كردوة‌و لة‬

‫كاتي‌ بةرثرسايةتيي‌ ئةودا‪ ،‬يةكةم مةدرةسةي‌ كضان‬ ‫لة مةهاباد كراوةتةوة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫هةر لةو ثيَوةندي‌يةش دا لةطةل‌ زؤربةي‌‬ ‫خويَندكاران‪ ،‬رؤشنبيران‌و مامؤستاكان زؤر نزيك‬ ‫بووة‪.‬‬ ‫قازي‌ محةممةد حورمةتي‌ تايبةتيي‌ بؤ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلةي‌ ذـ ك هةبووة‪ .‬لة ضةند َ‬ ‫سال‌‬ ‫دامةزريَنةراني‌‬ ‫بي‌ حكوومةتييش دا واتة ‪ 1941‬تا ‪ 1945‬كة‬ ‫دةورةي‌ َ‬ ‫بةريَوةضووني‌‬ ‫كؤماري‌ كوردستان ثيَك هاتوة‪ ،‬لة ِ‬ ‫كار‌وبارةكان داو بة تايبةتي‌ لة ضارةسةركردني‌‬ ‫كيَشة‌ عةشيرةيي‌يةكان‌دا نةخشي‌ بةرضاوي‌ هةبووه‪.‬‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‌ كردوة‌و‬ ‫زؤر لة دامةزريَنةراني‌ ذـ ك راويَذيان‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫زؤريان خؤش ويستوة‌و طةليَكيان هةول‌ لةطةل‌ داوة‬ ‫تا ببيَتة ئةندامي‌ ذ ـ ك‪ .‬زؤر لة طري َ‬ ‫َوطؤلي‌ كاري‌‬ ‫رؤذانةي‌ َ‬ ‫خةلك لة ديواني‌ ئةودا كة «مةحكةمةيان»‬ ‫ثي‌طوتوة‪ ،‬كراونةوة‪.‬‬ ‫َ‬


‫كردن حيسابي‌ جياواز بؤ كوردستان بكةن‪ .‬بة دواي‌‬ ‫بةستني‌ يةكةم كؤنطرةدا‪ ،‬لة‌ ‪2‬ي‌ ريَبةنداني‌‌ ‪1324‬ي‌‬ ‫هةتاوي(‪‌)1946/3/30‬دا بة بةشداريي‌ نويَنةري‌‬ ‫ثارضةكاني‌ ديكةي‌ كوردستان‌و مةال مستةفاي‌‬ ‫بارزاني‌‌و سةرؤك عةشيرةت‌و نويَنةراني‌ هةموو‬ ‫ضين‌و تويَذةكاني‌ كوردستان ثيَكهاتني‌ يةكةم‬ ‫كؤماري‌ كوردستاني‌ راطةياند‪.‬‬ ‫ئةطةر تا ئةودةم جارجار لة رؤذنامةي‌‬ ‫لي‌ دةكرا‪،‬‬ ‫«كوردستان»دا بة ناوي‌ ثيَشةوا باسي‌ َ‬ ‫لة دواي‌ دامةزراني‌ كؤمارةوة بة شيَوةي‌ رةسمي‌‬ ‫ثي‌ بةخشرا‌و ئةو ناوة تا ئيَستاش‬ ‫عينواني‌ ثيَشةوايي‌ َ‬ ‫‌وكؤمةلي‌ َ‬ ‫َ‬ ‫خةلك دا هةر باوة‪.‬‬ ‫كؤر‬ ‫لةنيَو ِ‬ ‫َ‬ ‫ثيَشةوا مرؤظيَكي‌ طةليَك بة فةرهةنط‪ ،‬دلساف‪،‬‬ ‫خؤش بةيان‪ ،‬ئةدةب‌و هونةر دؤست‪ ،‬بة راوَيذ‌و لة‬ ‫عةيني‌ كات دا سياسي‌‌و ديَمؤكراتيَكي‌ نيشتمانثةروةر‌و‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‌ هةموو ضين‌و تويَذيَك‬ ‫طةل خؤشةويست بوو‪،‬‬ ‫جؤشي‌ دةخوارد‌و لة كاتي‌ ثيَويست دا لة هةست‌و‬ ‫هيَزيان َ‬ ‫كةلكي‌ وةردةطرت‪.‬‬

‫قازي‌‬

‫محةممةد‬

‫برايةتي‌‌و‬

‫يةكطرتوويي‌‬

‫ثي‌ طةورةترين هؤي‌ سةركةوتن بوو‪.‬‬ ‫كوردي‌ َ‬ ‫هةربؤية لة زؤربةي‌ وتارةكاني‌ كة لة رؤذنامةي‌‬ ‫«كوردستان»ي‌ ئةوكات دا ضاث كراون لةسةر‬ ‫مةسةلةي‌ يةكيةتي‌‌و برايةتي‌ دواوة‌و بة‬ ‫مةرجي‌ سةركةوتن‌و كؤلَةكةي‌ راطرتني‌ كؤمار‌و‬ ‫هؤي‌ سةركةوتن بةسةر دوذمناني‌دا زانيوة‪.‬‬ ‫هةرضةند دةيزاني‌ دوذمنةكاني‌ كورد راست ناكةن‬ ‫بةآلم لة وتوويَذدا زؤر بة راشكاوي‌ رايدةطةياند‬ ‫كورد حةز دةكا لة ريَطاي‌ ئاشتي‌يةوه بة مافي‌ خؤي‌‬ ‫َ‌ دةيكا‪.‬‬ ‫نةبي‌ ئةوةي‌ بؤي‌ بكري‬ ‫بطا‪ ،‬بةآلم ئةطةر وا َ‬ ‫ئةوةي‌ ثيَويست بوو زؤر بة راشكاوي‌ بة شا‌و‬ ‫قةوامي‌ راطةياندوة‪ ،‬قامكي‌ لةسةر زةعفةكانيان‬ ‫بةرانبةر بة طةلي‌ كورد داناوة‪ .‬بة ئاشكرا ثَيي‌ طوتون‪،‬‬ ‫ئيَوة لة قسةكاني‌ خؤتان دا دوو َ‬ ‫َ‌‬ ‫دلن‌و ناتانةوي‬ ‫مةسةلةي‌ كوردستان ضارةسةر بكةن‪.‬‬ ‫كاتيَك ثيَشةوا لةاليةن «قوام السلطنه» بؤ تاران‬ ‫َ‌‌و لة ريَكةوتي‌‌ ‪28‬ي‌ ذوئةني‌‌ ‪1946‬‬ ‫دةعوةت دةكري‬ ‫دةضيَتة تاران‪ ،‬لةاليةن ذمارةيةك لة وةزيران‪،‬‬ ‫‪16‬‬

‫نويَنةراني‌ ثةرلمان‌و نويَنةري‌ كوردةكاني‌ تاران‌و‬ ‫نويَنةري‌ حيزبةكان‌و يةكيَتى‌ كريَكاران لة فرؤكةخانة‬ ‫َ‌‪.‬‬ ‫لي‌ دةكري‬ ‫ثيَشوازيي‌ َ‬ ‫دةنووسي‌‪:‬‬ ‫ئةوكات‬ ‫هةر‬ ‫ما»‬ ‫«ايران‬ ‫رؤذنامةي‌‬ ‫َ‬ ‫«ئيَستا كة قازي‌ محةمةد لة تارانة‌و ئازاديخوازان‬ ‫‌وراي‌‬ ‫ضاويان ثَيي‌ كةوتوة‪ ،‬دةردةكةوي‬ ‫َ‌ كة بير ِ‬ ‫ئةو بةرقةراريي‌ ئازادي‌‌و ديَمؤكراسي لة تةواوي‌‬ ‫ئيَران داية‌و‪ ،‬مافي‌ كؤمةآليةتي‌‌و سياسي‌‌و ئينساني‌‬ ‫َ‌ داية‪ .‬هةر كاريَكي‌‬ ‫طؤري‬ ‫بؤ نةتةوةي‌ كورديش لة‬ ‫ِ‬ ‫بي‌ لةاليةن ثيَشةواي‌‬ ‫َمؤكراسي‬ ‫بة سوودي‌ دي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‌‪.‬‬ ‫لي‌ دةكري‬ ‫كوردستانةوة بة دلةوة ثيَشوازي‌ َ‬ ‫هيوادارين جةنابي‌ قةوام لةو سةفةرة ميَذوويي‌ية‬ ‫َ‬ ‫َ‌‪».‬‬ ‫كةلك وةرطري‬ ‫لةطةل‌ مةال مستةفا َ‬ ‫ئةو لة كاتي‌ َ‬ ‫َ‬ ‫دةل َي‌‪:‬‬ ‫مالئاوايي‌‬ ‫َ‬ ‫«من خؤم فيداي‌ خةلكي‌ دةكةم‌و هيض كات وةك‬ ‫ثيشةوةري‌‌و سةراني‌ ئازةربايجان ناكةم تا وآلتةكةم‬ ‫َ‬ ‫بي‌‌و هةزاران كةس بة كوشت‬ ‫لة خويَن دا‬ ‫شةآلل َ‬ ‫بضن‪».‬‬ ‫هاوريَياني‌ ئةوةندةي‌ لة ماوةي‌ يازدة‬ ‫‌و‬ ‫ا‬ ‫َشةو‬ ‫ثي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫مانطي‌ كؤماردا هةوليان دا‪ ،‬هةر ئةوةندةش لةو‬ ‫دادطا فةرمايشي‌يانةي‌ بؤ موحاكةمة كردنيان دانرا‬ ‫بوو‪ ،‬لة خؤبردوويي‌‌و ئازايةتي‌يان لة خؤيان نيشان‬ ‫داوة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‌ هةموو نارةحةتيي‌ دةرووني‌‌و ئةو ذيانة‬ ‫َ‬ ‫تالةي‌ كة لة بةنديخانةي‌ ثادطاني‌ مةهاباددا بؤيان‬ ‫بروايان بة كوردايةتي‌‌و‬ ‫ثيَك هاتبوو‪ ،‬نة تةنيا ِ‬ ‫رزطاري الواز نةبوو َ‬ ‫بةلكوو زؤر جيدديتر‌و بة‬ ‫ورةتر ببوون‪.‬‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‌ يةك دوو‬ ‫ئةوان لة موالقاتيَكي‌ نهيَني‌دا كة‬ ‫باوةر بوويانة‪ ،‬فةرموويانة‪« :‬ئيَمةيان‬ ‫مرؤظي‌ جَيي‌‬ ‫ِ‬ ‫فريودا‪ ،‬با نةتةوةي‌ كورد فريو نةخوا‌و خةباتي‌ خؤي‌‬ ‫دانةني»‪.‬‬ ‫بؤ رزطاري‌‌و سةربةستي‌ دريَذة بدا‌و ضةك‬ ‫َ‬ ‫هةروةها طوتبوويان كة زؤريان زةخت خستووينة‬ ‫سةر تا نامةيةك بؤ مةال مستةفا بنووسين دةست‬ ‫َ‬ ‫َ‌‪ .‬بةآلم ئيَمة نةتةنيا شتي‌ وا نانووسين‬ ‫هةل‌بطري‬ ‫َ‬ ‫دةبي‌ لةطةل‌َ‬ ‫َ‌‬ ‫بةلكوو ثيَمان واية ئةوةي‌ بؤي‌ دةكري‬ ‫َ‬ ‫ئةو ناثياوانة بيكا‪.‬‬ ‫ئازايةتييان لة دادطاكان دا بة رادةيةك بووة كة‬ ‫سورماوة‪ .‬لة راستي‌دا ئةو‬ ‫ئةفسةرةكان سةريان‬ ‫ِ‬ ‫دادطاية ئةمريكا‌و ئينطليسيشي‌ لة ثشت بوو‪ .‬هةرضةند‬ ‫لي‌‬ ‫جطة لة كاربةدةستاني‌ خؤيان كةسي‌ غةريبةي‌ َ‬ ‫نةبووة‪ ،‬بةآلم هةر لة ريَطاي‌ ئةوانةوة زؤر شت بآلو‬ ‫بؤتةوة كة ثيَويستة بيزانين‪.‬‬ ‫ثيَشةوا هةر جاريَك لةو دوو جارة كة بة ناو‬ ‫دادطايي‌ كراوة زياتر لة ضوار سةعات قسةي‌‬


‫ثَيشةوا فةرمووية‪« :‬من لة زووةوة خؤم‬ ‫بؤ ئةوة ئامادة كردوة‪ ،‬بة باوةشي‌ ئاوالَةوة‬ ‫ثَيشوازي‌ لةو مردنة سةربةرزانةية دةكةم كة‬

‫لة ريَطاي‌ ئازاديي‌ ميللةتةكةم دا دةكوذريَم‪.‬‬ ‫ئةوة بةلَ​َينَيكة كة بة نةتةوةكةمم داوة لةطةلَيان‬ ‫بذيم‌و بؤ ئةوانيش بمرم‪ ،‬تازة ضؤن ئامادةم‬ ‫بةلَ​َيني‌ خؤم بشكَينم‪».‬‬ ‫دةنووسي‌‪« :‬من‬ ‫سةروان كيومةرس هةروةها‬ ‫َ‬ ‫لة زؤربةي‌ دادطاكاني‌ مةيداني‌‌و سةربازي‌ وةك‬ ‫َ‬ ‫هةوالنيَر بةشداريم كردوة بةآلم هةرطيز هيض‬ ‫كةسيَكم بة رادةي‌ قازي‌ محةممةد بة جةرط‌و بويَر‬ ‫نةديوة‪ .‬ئةو لة كاتي‌ دادطايي‌كردن دا نةيدةزاني‌‬ ‫بي‌باكي‌ قسةي‌ دةكرد‌و وةآلمي‌‬ ‫ترس ضية‪ .‬زؤر بة َ‬ ‫ثرسيارةكاني‌ دةدايةوة‪».‬‬ ‫هةر ئةو بة جةرطي‌‌و لةخؤبردو‌يةش بوو كة لة ثاي‌‬ ‫سيَدارة ئيزني‌ نةدا ضاوي‌ ببةستن‌و فةرمووي‌‪« :‬حةز‬ ‫دةكةم لة ئاخرين ضركةي‌ ذيانيشمدا بة سةربةرزي‌‌و‬ ‫ضاوي‌ كراوةوة لة نيشتماني‌ خؤشةويستم بروانم‪».‬‬ ‫هةروةها فةرموويةتي‌‪:‬‬ ‫«ئيَوة قازي‌ محةمةديَك دةكوذن بةآلم بزانن لة‬ ‫هةر تنوكة خويَنيَكي‌ من قازي‌ محةمةديَك شين‬ ‫دةبيَتةوة‪ .‬داوا لة طةلي‌ كورد دةكةم خةباتي‌ خؤي‌‬ ‫باوةر بة‬ ‫لةثيَناو رزطاريي‌ كوردستاندا ثةك نةخا‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتي‌ خؤفرؤشي‌ تاران مةكةن‬ ‫***‬

‫ذمارة (‪ )12‬كانوني يةكةمي ‪2010‬‬

‫كردوة‌و بة قةولي‌ سةروان شةريفي‌ كة وةكيلي‌‬ ‫بووة «ئةوة قازي‌ محةممةد بووة كة حكوومةتي‌‬ ‫موحاكةمة كردوة‌و لة هةموو بواريَكةوة هيَناويةتة‬ ‫ذيَر ثرسيار»‪.‬‬ ‫رؤذنامةي‌ «ئازادي‌« كة لةو سةردةم دا لة بةغدا‬ ‫بة زماني‌ كوردي‌ دةردةضوو‪ ،‬لةمةر ثشتطيريي‌‬ ‫ئةمريكا‌و ئينطليس لةو موحاكةمةية نوسيبووي‌‪:‬‬ ‫«ئيستيعماري‌ ئينطليس‌و ئةمريكا لة وجوودي‌ قازي‌‬ ‫‌وهاوريَكاني‌دا دوذمني‌ هةرة سةرسةختي‌‬ ‫محةممةد‬ ‫ِ‬ ‫خؤيان دةدي‌‪ .‬ئوميَديان هةبوو بتوانن بة ضؤكيان‬ ‫دابيَنن‌و لة بةنديخانةش نويَنةرةكانيان ضوون‬ ‫َ‬ ‫لةطةليان دوان تا بتوانن بؤ الي‌ خؤيانيان رابكيَشن‪،‬‬ ‫بةآلم هيض كات سةركةوتوو نةبوون‪ .‬دواتريش‬ ‫رؤذنامةي‌ «ئازةربايجان» لة باكؤ نوسيبووي‌ قازي‌‬ ‫محةممةد بة نويَنةري‌ ئةمريكا (جورج ئاليَن)ي‌‬ ‫ضاوةروانيي‌ هيض ضاكةيةكي‌ لة‬ ‫طوتبوو‪ ،‬طةلي‌ كورد‬ ‫ِ‬ ‫وآلتاني‌ ئيستيعماري‌ نية‪.‬‬ ‫«نةجةفقوليي‌ ثةسيان» وتةكاني‌ ثيَشةوا لة دادطادا‬ ‫دةنووسي‌‪« :‬لة‬ ‫لة ضةند رستةدا خوالسة دةكاتةوة‌و‬ ‫َ‬ ‫كاتي‌ موحاكةمةدا قازي‌ محةممةد ثةالماري‌ دةبردة‬ ‫َ‬ ‫دةولةتي‌ تاران‌و دةيطوت‪:‬‬ ‫سةر سياسةت‌و ئاكاري‌‬ ‫«من لة قوذبني‌ طرتووخانة دةنطي‌ خؤم بةرز‬ ‫َ‬ ‫دةولةتي‌ تاران‌و سةرؤكةكاني‌‌و‬ ‫دةكةمةوة لة دذي‌‬ ‫َ‬ ‫لي‌‬ ‫دةليَم تاوانبار ئيَوةن نةك ئيَمة‪ .‬ئيَوة وآلتتان َ‬ ‫داطيركردووين»‬ ‫رؤذنامةنووسيَكي‌ ديكة بة نيَوي‌ «سليمان‪.‬خ»‬ ‫لة نووسراوةكاني‌دا َ‬ ‫دةل َي‌‪ ،‬قازي‌ طوتي‌‪« :‬تةواوي‌‬ ‫ئةم بةسةرهات‌و رووداوانة ئاكامي‌ سياسةتي‌‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةت تةواوي‌‬ ‫دةولةتة‪ .‬ئةطةر‬ ‫داطيركةرانةي‌‬ ‫َ‬ ‫دةزاني‌ با دةست لةو مةلبةندة‬ ‫كوردان بةخائين‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةزاني‌ با‬ ‫نيشتمانثةروةريشيان‬ ‫بة‬ ‫َ‌‪ ،‬ئةطةر‬ ‫هةل‌بطري‬ ‫َ‬ ‫َ‌ خؤيان كاروباري‌ خؤيان بطرنة دةست‪».‬‬ ‫بطةري‬ ‫لي‌‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫لة َ‬ ‫بةلطة‌و رؤذنامةكاني‌ يةكيَتى‌ سؤظيةتي‌ ثيَشوودا‬ ‫زؤر شت لةم بابةتانة نووسراون‌و لة زمان ئةفسةرة‬ ‫َرنةوة كة قازي‌ طوتوية‪« :‬ئةو‬ ‫ئيَراني‌يةكانةوة دةطي ِ‬ ‫رووداوانة لة ئاكامي‌ ئةوةي‌ دابووة كة ئيَوة خؤتان‬ ‫ثي‌ ناوة‪ .‬ئيَستاش من‬ ‫قانووني‌‬ ‫بنةرةتيتان لة ذيَر َ‬ ‫ِ‬ ‫تةنيا خؤم ثةرةثيَدةري‌‌ ديَمؤكراسي لة كوردستانم‌و‬ ‫بي‌بةشيي‌ كورد‬ ‫هيض هيَزيَكي‌ بيطانة مني‌ هان نةداوة‪َ .‬‬ ‫بةريَوةبردني‌ ئةو كارانة هان داوة‪».‬‬ ‫مني‌ بؤ ِ‬ ‫كاتيَك سةرؤكي‌ دادطا يا دادستان بة خةيانةت‬ ‫دةل َي‌‪« :‬ئيَرة َ‬ ‫تاوانباري دةكا لة وةآلم دا َ‬ ‫مالي‌ منة‪،‬‬ ‫خاكي‌ كوردستان خاكي‌ باب‌و باثير‌و ئةجدادي‌ منة‬ ‫لي‌ َ‬ ‫هةل‌طرم‪».‬‬ ‫ضؤن دةتوانم دةستي‌ َ‬ ‫ئةطةر موحاكةمةي‌ يةكةم لة ‌ ‪19‬ي‌ مانطي‌ ذانوية‬

‫ثي‌كرد‌و ضةند رؤذي‌ خاياند‌و حوكمي‌‬ ‫دةستي‌ َ‬ ‫ئيعدامي‌ قازي‌يةكاني‌ دا‪ ،‬موحاكةمةي‌ دووهةم لة ‌‬ ‫‪28‬ي‌ مارسي‌ ‌ ‪ 1947‬واتة ‌ ‪7‬ي‌ خاكةليَوة دةستي‌‬ ‫ثي‌هات‪.‬‬ ‫ثي‌كرد‌و رؤذي‌‌ ‪30‬ي‌ مارس كؤتايي‌ َ‬ ‫َ‬ ‫طؤظاري‌ «خةباتي‌ قوتابيان» ذمارة ‌ ‪ 37‬لةم‬ ‫دوايانةدا لة زمان سةروان كيومةرس سالحي‌‬ ‫َ‬ ‫هةوالنيَري‌ طؤظاري‌ ئةرتةش كة لة دادطاكةدا بووة‌و‬ ‫دواية لةسةر نووسيني‌ راثؤرتيَك لةو ثيَوةندي‌يةدا‬ ‫َ‌‌و َ‬ ‫ساليَك دةبةنديخانةدا دةميَنيَتةوة‪ ،‬هيَنديَك‬ ‫دةطيري‬ ‫رستة لة وتةكاني‌ ثيَشةواي‌ بآلو كردةوة‪.‬‬

‫‪17‬‬


‫ثَيشةوا‪...‬‬ ‫طةرانةوةي ئةخالق بؤ سياسةت‬ ‫ِ‬ ‫قازي‬

‫محةمةد‬

‫كوردء‬

‫خةلَكي‬

‫لةبةرامبةر‬ ‫ئاسايي‬

‫هةذاراني‬ ‫طةلةكةيدا‬

‫ميهرةبانء بةسؤز بوو‪ ،‬لةبةرامبةر شاو‬ ‫رووء‬ ‫ريَبةراني نةياراني كورددا ق سةلة ِ‬ ‫حةق ب يَذء بويَر بوو‬ ‫شةستءثيَنج ساأل بةر لة ئيَستاء لة (‪)1946/1/22‬دا‪ ،‬ريَبةرايةتي سياسيي كورد لة رؤذهةآلتي كوردستان خؤي بؤ راطةياندني‬ ‫برياري دامةزراندني كؤماري ميللي ديموكراتي كوردستانة لة شاري مةهاباد‪ ،‬كة دووةمين‬ ‫برياريَكي مةزن ئامادة دةكرد‪ ،‬ئةويش ِ‬ ‫ِ‬ ‫فةرمانرةوايي ميللي كوردة لة سةدةي بيستةمدا‪ .‬ئةو كؤمارةي كة وةرضةرخانيَكي جؤرايةتيية لة ميَذووي هاوضةرخي‬ ‫ئةزمووني‬ ‫ِ‬ ‫كورد نةك تةنيا لةبةر ئةوةي دةسةآلتي سياسييء كؤمةآليةتييء فةرهةنطييء ئابووريي بؤ طةلي كورد لةسةر بةشيَك لةخاكي‬ ‫خؤي طيَ ِرايةوة‪ ،‬بةلَكو لةئاكامي ئةو وةرضةرخانة جؤرايةتييةي لة كايةي ئةنجامداني كاري سياسيي كوردستانء بطرة لة رؤذهةآلتي‬ ‫ناوةراستيشدا هاتة كايةوة‪.‬‬ ‫ِ‬

‫ثرؤفيسؤر‪.‬ي‪ .‬دكتؤر ياسين سةردةشتيي‬

‫ئةوةي لةم وتارةدا خوازيارم ئيستيَكي لةسةر‬ ‫بكةم‪ ،‬قسةكردن نية لة زةمينةء هؤكارةكاني‬ ‫دامةزراندني كؤمارء ريزبةندكردني رووداوة‬ ‫َ‬ ‫رؤلي يةكيَتي شورةوييء‬ ‫لةمةر‬ ‫ميَذووييةكان‬ ‫ِ‬ ‫دواتر ملمالنيَيةكاني ريَبةراني ئةو ئةزموونة لةطةأل‬ ‫دةسةآلتي ناوةندييء ثيَكدادانة سةربازييةكاني‬ ‫َروانيني زلهيَزةكانء هيَزة‬ ‫بةرةي باشوورء تي ِ‬ ‫هةريَمييةكانء هةروةها ئةو دانوساندنانةي بؤ‬ ‫دياركردني ضارةنووسي ئةو دةسةآلتة كورديية‪،‬‬ ‫لةمةر‬ ‫هيَندةي هيَنانة كايةي طةنطةشةيةكة‬ ‫ِ‬ ‫سروشتي ئةخالقيبووني ثيَشةنطي ئةو ريَبةرايةتيية‬ ‫‪18‬‬

‫سياسييةء َ‬ ‫سوراني دةسةآلتداريَتييةكةية لة و‬ ‫هةل ِ‬ ‫َ‬ ‫ماوة كةمةي ذيانييدا كة كةمتر لة ساليَك بوو‪ ،‬ئةو‬ ‫دةسةآلتداريَتييةي مؤركيَكي َ‬ ‫قوولي لة ذيانء ئةخالقي‬ ‫َراي هةموو‬ ‫سياسيي كوردستانء ناوضةكة دا كة وي ِ‬ ‫سرينةوةي دراوة تاديَت اليةنة‬ ‫ئةو هةوآلنةي بؤ ِ‬ ‫رووناكء ثرشنطدارةكاني روونتر دةردةكةويَت‪.‬‬ ‫مةبةستي ئةم وتارة قسةكردنة لة جؤري ئاكارء‬ ‫ئةخالقي ثيَشةواي ئةم كؤمارة ميللييةي كوردو‬ ‫بةشدارييةكي جيديية لةء دياليكتيكةي دةميَكة‬ ‫سةبارةت بة ثةيوةنديي ئةخالق بة سياسةتةوة‬ ‫لةطؤريَداية‪ ،‬ئةو ئةخالقةي‪ ،‬باوكاني فةلسةفةي‬ ‫ِ‬


‫ذمارة (‪ )12‬كانوني يةكةمي ‪2010‬‬

‫سياسيي لة يؤناني كؤندا كردوويانةتة بنضينةي‬ ‫هةرة سةرةكييء ثيَويست لة ريَبةراني سياسييداء‬ ‫حوكمرانيَتييدا‬ ‫ثيادةكردنيشيان لة بواري دةسةآلتء‬ ‫ِ‬ ‫بنةرةتيي‪ ،‬جطة‬ ‫كردؤتة بابةتيَكي تةواوكارييء‬ ‫ِ‬ ‫لةوةي كة خولياي هيَنديَك لةو فةيلةسوفانةء‬ ‫هةروةها بيرمةنداني سياسييء كؤمةآليةتيي‬ ‫لة قؤناغة ميَذووييةكاني دواتردا طةيشتووةتة‬ ‫لةمةر‬ ‫رادةي ويَناكردنء نةخشاندني ثؤتؤثيا‬ ‫ِ‬ ‫كؤماريَك يان شاريَك كة لةاليةن ثيَشةوايةكي داناء‬ ‫بةخالقء بذاردةيةكي ضاكةكارء رةوشتبةرزةوة‬ ‫فةرمانرةوايةتيي بكريَتء دةسةآلتيَكي نموونةيي‬ ‫ِ‬ ‫بهيَنريَتةكايةوة كة بةختةوةري بؤ دانيشتووانةكةي‬ ‫بيَنيَتةدي‪ .‬ليَرةوة يؤتؤثياي كؤمارةكةي ئةفالتونء‬ ‫خولياكاني كؤنفؤشيؤس لة ضين ثيَنج سةدة ثيَش‬ ‫زاين‪ ،‬هةروةها قةشة ئؤغستينء فارابي لة سةدةكاني‬ ‫ناوةراست‪،‬ء تؤماس مؤر لة قؤناغي نوآدا بؤ‬ ‫ِ‬ ‫هيَنانةكايةي ئةو دةسةآلتة نموونةنةييء(شارة‬ ‫َكرايان بايةخيَكي‬ ‫ضاكة)ي قسةيان ليَوةكردووة‪ ،‬تي ِ‬ ‫بنةرةتييان بةو بابةتة داوة‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫ديارة ئيَمة لةم رووةوة ئاطامان لةو سةنتيَزةشة‬ ‫َ‬ ‫هةولي جياكردنةوةي‬ ‫كة لة دريَذايي ئةم دياليَكتيكةدا‬ ‫َ‬ ‫بنةماكاني ئةخالقي تاكي لة دةزطاي دةولةت‬ ‫َ‬ ‫هةوليداوة لة بؤضوونيَكي قازانجثةرستانةو‬ ‫داوةء‬

‫بروانيَتة مةسةلةكةء بنةما ئةخالقيية‬ ‫هيَزطةرايانةوة ِ‬ ‫طشتييةكان نةكاتة مةرجء ثيَويستييةك بؤ دةسةآلتدارء‬ ‫َ‬ ‫لةبنةرةتةوة لةبةرضاويان‬ ‫دةولةتء‬ ‫بةريَوةبةراني‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫نةطريَت‪ ،‬ئةوةي لة طوتاري سؤفستائييةكانء ثاشتر‬ ‫ميكاظيلييء ثراطماتيستة هاوضةرخةكاندا رةنط‬ ‫دةدةنةوة‪ .‬ليَرةشدا ئةو ثرسيارطةلة ديَتة طؤرآ كة‬ ‫لةكاتيَكدا مرؤظ وةك بوونةوةريَكي خاوةن ئةخالق‬ ‫ثيَناسة دةكريَت ئايا سةرؤك ء ريَبةرايةتييطةليَكي‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطايةكي‬ ‫بآ ئةخالق دةتوانن بؤ هيَنانةكايةي‬ ‫بةختةوةرء خؤشطوزةران ببنة ثيَشةنط؟ ئةو‬ ‫دةسةآلتانةي لةدةست بذاردةيةكي بآ ئةخالقداية‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا بةرةو كوآ دةهاذون؟ بةهاء بنةماء‬ ‫نؤرمي دةسةآلتةكانيان ضؤن دةبنء دةزطاكاني‬ ‫َريي ء فةرهةنطييان ض جؤرة تاكء‬ ‫سياسييء كارطي ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطايةك بةرهةمديَنيَت؟‪..‬بيَطومان ميَذووي‬ ‫ئةزموونة سياسييةكان زؤر باش وةآلمي ئةم جؤرة‬ ‫ثرسيارانةي داوةتةوةء لة دةوراني رابردوودا‪،‬‬ ‫كاريطةريي ناوةنديي ثيَشةواي بةئةخالقء سةرؤكي‬ ‫بي ئةخالقي لةسةر ذياني َ‬ ‫خةلكي ويَناكردووة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫شايةني باسة‪ ،‬بةهاء ئاكاري سةركردة مؤريَكي‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا دةدا‪ .‬يةك لة‬ ‫بنضينةيي لة سيستمي بةهاي‬ ‫ثةندة ئينطليزييةكان َ‬ ‫دةليَت‪What Manchester« :‬‬ ‫‪say today, the rest of England says it‬‬ ‫ئةمرؤ مانضستةر‬ ‫‪ »tomorrow‬واتة‪ :‬ئةوةي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةليَن‪.‬‬ ‫سبةيني ئةوة‬ ‫دةيليَت‪ ،‬تةواوي ئينطليز‬ ‫َ‬ ‫هةروةها كام لة ئيَمة ئةو ضيرؤكةمان لةبير نية كة‬ ‫سةبارةت بة ثاشاي فةرةنسا «لويسي ضواردةيةم»‬ ‫َريَتةوة‪ ،‬كاتيَك لويس لة شةوي ئاهةنطيَكدا‬ ‫وة دةطي ِ‬ ‫دةرواتء‬ ‫ميوانةكاني‬ ‫الي‬ ‫بةرةو‬ ‫كؤشكةكةيةوة‬ ‫لة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫بةهؤي باريني بارانةوة دةرلنطي ثانتؤلةكةي‬ ‫َ‬ ‫هةلدةكات‪ ،‬كة دةطاتة ئاهةنطةكة لةبيري دةضيَت‬ ‫َ‬ ‫ثانتؤلةكةي دابداتةوة‪ ،‬هةربؤية بؤ سبةي‬ ‫قةراغي‬ ‫َران بة مؤديَلةكةي لويس‬ ‫ي‬ ‫ئاهةنط‬ ‫تةواوي‬ ‫شةو‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ثانتؤلةكانيان كورت دةكةنةوةء ليَرةوة مؤديَلي‬ ‫َ‬ ‫ثانتؤل داكةوت كة تةنانةت دواي دوو‬ ‫فةرةنسيي‬ ‫سةدةش لةكاتي داطيركردني فةرةنسا لةاليةن‬ ‫نازييةكانةوة‪ ،‬هيَتلةر بةو هةموو زةبرو زةنطةوة‬ ‫بسريَتةوة‪.‬‬ ‫نةيتواني ئةو مؤديَلة‬ ‫ِ‬ ‫ناوةراست كة ميَذوويةكي ديَريني‬ ‫لة رؤذهةآلتي‬ ‫ِ‬ ‫لة سايةي ديسثؤتيزمي رؤذهةآلتييدا بردؤتةسةر‪،‬‬ ‫ئةو سيستمةي كة تيَيدا «خوداء سةرؤكء‬ ‫ملهوري‬ ‫نيشتمان» سيَكوضكةي دةسةآلتيَكي رةهاي‬ ‫ِ‬ ‫خؤبةثيرؤززاني توندوتيذء تؤقيَنةري هيَناوةتةبةر‪،‬‬ ‫َ‬ ‫رؤلي سةركردة هةروا بة ئاسانيي‬ ‫ناكريَت‬ ‫تةماشابكريَت‪ ،‬ناكريَت لة ثرؤسةي ميَذوويي‬

‫‪19‬‬


‫‪20‬‬

‫َ‬ ‫خةلكدا مةزنترين ئؤباأل‬ ‫ناكامي طةالنء كؤمةآلني‬ ‫نةخريَتة ئةستؤي سةركردةء دةسةآلتداران‪،‬‬ ‫ئةوانةي طةر بةد بووبيَتن ئةوا تةواوي كايةكاني‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطايان بة بةدكاريي خؤيانةوة طيرؤدةكردووةء‬ ‫طةر دادثةروةريش بووبيَتن ئةوا سةردةميَكي‬ ‫َريينيان بؤ رةعييةتةكانيان هيَناوةتةدي كة‬ ‫زي ِ‬ ‫لةميَذووي ناوضةكةدا نموونةي زؤر نية‪ .‬هةربؤية‬ ‫سةرسورمان نية كة ثيَغةمبةري ئيسالم(د‪.‬خ)‬ ‫جيَي‬ ‫ِ‬ ‫شانازيي بةوةوة كردووة كة «لةسةردةمي‬ ‫نةوشيرواني دادثةروةردا لة دايك بووة»!‬ ‫لة قورئاني ثيرؤزدا لة ئايةتي ‪33‬ي سورةتي‬

‫كوري‬ ‫(س‪.‬خ) لة نةهج البالغةدا وةسيَت بؤ حةسةني ِ‬ ‫َ‬ ‫طؤرا دنياكةش‬ ‫سولتان‬ ‫دةكاتء دةفةرمويَت‪« :‬طةر‬ ‫ِ‬ ‫كوري‬ ‫كوري هيشامي ِ‬ ‫دةطؤريَت»‪ .‬هةروةها وةليدي ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دةليَت‪« :‬رةعييةت بة ضاكةكاريي‬ ‫عةبدولمةليك‬ ‫َ‬ ‫طةندةلكاريي واليش طةندةأل‬ ‫والي ضاك دةبيَتء بة‬ ‫دةبيَت»‪ .‬جاريَك سوفياني سةوري دةضيَتة الي‬ ‫مةنسورء ثيَي َ‬ ‫دةليَت‪« :‬من‬ ‫خةليفة ئةبوجةعفةري‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كةسيَك دةناسم ئةطةر باش بيَت ئةوا هةموو خةلكي‬ ‫َكرايان خراث دةبن‪،‬‬ ‫باش دةبنء خراثيش بيَت ئةوا تي ِ‬ ‫ئةبو جةعفةر وتي ئةو كةسة كيَية؟! وتي قوربان ئةو‬ ‫كةسة جةنابتي»‪.‬‬

‫نةمل دا‪ ،‬ئاماذة بة ئاسةواري بةدكاميي سةردارء‬ ‫ثاشاءسةركردة ثوضةألء ستةمكارةكان بةسةر‬ ‫َ‬ ‫خةلكةوة دراوة ء دةفةرمويَت «طةر‬ ‫كؤمةآلني‬ ‫َ‬ ‫ثاشاكان بضنة طونديَكةوة طةندةلكاريي تيَدا‬ ‫دةكةنء َ‬ ‫بةريَزء نةجيبةكةي ريسواء زةليل‬ ‫خةلكة ِ‬ ‫دةكةنء هةرواش دةكةن» ‪ .‬ثيَغةمبةري ئيسالم‬ ‫(د‪.‬خ) دةفةرمويَت‪« :‬دوو تويَذي ئؤمةتةكةم ضاك‬ ‫بن ئةوا هةموو ضاك دةبن‪ ،‬بةديش بن ئةوا هةموو‬ ‫بةد دةبن‪ .‬وتيان كيَن ئةو دوو تويَذة؟ فةرمووي‬ ‫كوري ئةبوتاليب‬ ‫دةسةآلتدارانء زانايان»‪ .‬عةلي‬ ‫ِ‬

‫ئيبن موقةفةعيش بآلوبوونةوةي بآئةخالقي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫خةلك راستةوخؤ‬ ‫طةندةلبووني‬ ‫لةناو كؤمةألء‬ ‫طةراندؤتةوةء‬ ‫دةسةآلتداران‬ ‫ئةخالقي‬ ‫بي‬ ‫بؤ َ‬ ‫ِ‬ ‫لةوبارةيةشةوة ضةندين جار ئةبوجةعفةري‬ ‫مةنسوري لةوبارةيةوة بةئاطاهيَنايةوة هةتا بةهؤي‬ ‫ِ‬ ‫دركاندني ئةو راستييةوة سةري تيَداضوو‪ .‬وةك‬ ‫ئةفالتون َ‬ ‫«بةريَوةبردني‬ ‫دةليَت طوماني تيَدا نية كة‬ ‫ِ‬ ‫وآلت مةسةلةيةكة ثيَويستي بة هزري ضاكترين‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطايةك‬ ‫عةقلة مةزنةكان هةية‪ .‬ضؤن دةتوانريَت‬ ‫رزطارءبةهيَز بكريَت طةر ذيرترينء داناترينء‬


‫ذمارة (‪ )12‬كانوني يةكةمي ‪2010‬‬

‫ضاكترين ثياوةكاني ريَبةرايةتيي نةكةن؟» هةروةها‬ ‫كؤنفؤشيؤس َ‬ ‫فةرمانرةوا ضاكةكارء‬ ‫دةليَت «كاتيَك‬ ‫ِ‬ ‫رةوشتبةرز بوو‪ ،‬لةثيَشدا َ‬ ‫دل طةل بةالي خؤيدا‬ ‫َ‬ ‫دةولةت دةطريَتة دةست» هةروةها‬ ‫رادةكيَشيَت ئنجا‬ ‫فةرمانرةوا بتوانيت ويذدانزيندوو‬ ‫وتويةتي «ئةطةر‬ ‫ِ‬ ‫جيَي متمانةبيَت‪ ،‬لةكاردا َ‬ ‫دلسؤزء ريَزداربيَت‪،‬‬ ‫سةرنجراكيَش‬ ‫بي بةربةست ثيَشكةوتنيَكي‬ ‫ئةوا َ‬ ‫ِ‬ ‫بةدةستديَنيَت تةنانةت طةر لة خاكي بةربةرستانيشدا‬ ‫َ‬ ‫دةليَت‪« :‬ئةوانةي‬ ‫بيَت‪ ».‬جةمالةديني ئةفغانيش‬ ‫فةرمانرةواييتان دةكةن ضؤنبن‪ ،‬ئيَوةش هةروا‬ ‫ِ‬ ‫دةبن»‪.‬‬ ‫بةراستيي ميَذووي كؤنء نوآ ئةم وتةيةي ئيمامي‬ ‫ِ‬ ‫كوري عةبدولمةليكء جةمالةديني‬ ‫عةليء هيشامي‬ ‫ِ‬ ‫ئةفغاني سةلماندووة‪.‬لة ميَذووي ئيسالمييدا كاتيَك‬ ‫كوري يوسفي سةقةفي‬ ‫باس لة سةردةمي حةجاجي ِ‬ ‫دةكريَت كة والييةكي ستةمكارء تؤقيَنةري ئةمةويي‬ ‫بوو لة عيَراق‪ ،‬باس لةوة دةكريَت كة رؤذانة َ‬ ‫خةلكي‬ ‫َ‬ ‫هةوالي ئةوةيان‬ ‫يةكتريان دةبيني ثيَش هةموو شت‬ ‫كي طيراوة؟‬ ‫كي كوذراوة؟ َ‬ ‫لةيةكتر دةثرسيي كة دويَنآ َ‬ ‫كي تي َ‬ ‫كآ َ‬ ‫كوري‬ ‫َهةلدراوة؟‪ .‬هيشامي‬ ‫هةلواسراوةء َ‬ ‫ِ‬ ‫عةبدولمةليك ضونكة خؤي خةليفةيةك بوو حةزي‬ ‫بة بيَستاندارييء باغء باغات دةكرد‪ ،‬لة سةردةمي‬ ‫ئةودا قسةي سةرزاري َ‬ ‫خةلكي ئةوةبوو كة ض باغيَكي‬ ‫نوآ بنياتنراوة؟ ض كاريَزيَكي نوآ َ‬ ‫هةلكةندراوة؟ء‬ ‫كام داري نوآ ضيَندراوة‪ .‬هةروةها لةسةردةمي‬ ‫سليَماني براي ضونكة ناوبراو ئارةزوبازيَكي‬ ‫عةجايب بوو‪ ،‬خةريكي بةزمي مةينؤشيء عاشقي‬ ‫بازاري كةنيزةك‬ ‫كةنيزةكي باآلبةرزء طؤنائاأل بوو‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫لة سةراسةري جيهاني ئيسالمييدا طةرم ببوو‪،‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫سةرقالي عةيشءنؤشء كةنيزةكبازيي‬ ‫خةلكةكةش‬ ‫بوون‪.‬‬ ‫ئةو دةورانة لةسةردةمي خةليفةي دادثةروةرء‬ ‫خواناس عومةري كوري عةبدولعةزيزدا بةشيَوةيةك‬ ‫َ‬ ‫خةلكة هيض كات‬ ‫وةرضةرخا كة دةتطوت ئةو‬ ‫ئةوانةي ثيَشوو نةبوون‪ ،‬ضونكة لة هةرال باس باسي‬ ‫لةبةركردني قورئانء بةرؤذووبوونء شةونويَذو‬ ‫عيبادةت بوو‪.‬ليَرةشةوة تيَدةطةين كة عةرةب‬ ‫بةخؤرايي لةوبارةيةوة ثةندي نةهؤنيوةتةوة كة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫«خةلك لةسةر ئايني ثاشاكانيَتي» يا « باوك‬ ‫دةليَن‬ ‫َ‬ ‫مندالةكاني مةكة لة‬ ‫لة ماأل كةوتة تةثألليَدان لؤمةي‬ ‫بادان»‪ .‬يان سةعدي شيرازي وتويةتي « طةر لة باغي‬ ‫رةعييةت ثادشا خواردي سيَوآ هةتيواني دةربار‬ ‫دارةكةي لة ريشةوة دةكيَشن ‪ .‬كورديش َ‬ ‫دةليَت‪« :‬ئاو‬ ‫لةسةرضاوةوة ليَ‬ ‫دةريَذيَتء بضووك‬ ‫َلة»‪« ،‬طةورة ئاو ِ‬ ‫َ‬ ‫سةرقافلةي‬ ‫َفةر كاروانيَك كةر‬ ‫ثيَي ليَدةخات»‪« ،‬بي ِ‬

‫بيَت»‪.‬‬ ‫طةر تةماشاي ميَذووي ئيَرانيش بكةين كة‬ ‫لةدواي هاتني شةثؤلي خيَ‬ ‫َلة توركةكان لة سةدةي‬ ‫َ‬ ‫دةيةمي زايةنيء باآلدةستي كةلتووري خيَلةكايةتيي‬ ‫شمشيَرء زؤرء ستةمء جةبرييةتء دةوارنشيني كة‬ ‫بؤ خةرماني شارستانيي ئيَراني بوونة شيَرةكوللة‬ ‫‪ ،‬باشترين نموونة لةم رووة هةردوو سةردةمي‬ ‫نادرشاي ئةفشار (‪)1747-1736‬ء كةريم خاني‬ ‫زةندة (‪ .)1779-17550‬لةبةرئةوةي يةكةميان دزيَكي‬ ‫ثةتييء ناكةسبةضةيةكي خويَنريَذبوو‪ ،‬سةردةمةكةي‬ ‫شؤرء تاآلنييء نائارامييء برسيَتييء‬ ‫شةرء‬ ‫َكرا‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫تي ِ‬ ‫َ‬ ‫خةلك بة‬ ‫نةهامةتيي بوو‪ ،‬بةجؤريَك كؤمةآلني‬ ‫َ‬ ‫ضؤلدةكرد‪ ،‬راستة نادر بؤ خؤي‬ ‫ليَشاو ئيَرانيان‬ ‫َرين دانيشتبوو كة لة‬ ‫ي‬ ‫ز‬ ‫ناوازةي‬ ‫َكي‬ ‫لةسةر تةختي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫هيندشتان بةتاآلني هيَنابووي‪ ،‬بةآلم كؤمةلطاي‬ ‫ثةري بيَئؤقرةييء َ‬ ‫ةرلوكيَدا راطرتبوو‪ ،‬دواي‬ ‫دل ِ‬ ‫لةو ِ‬ ‫مردنيشي جطة لة ريسواييء بةدناوي‪ ،‬شتيَكي‬ ‫لي بةجيَنةما‪ .‬كةضي ثاش ضةند َ‬ ‫ساليَكي‬ ‫بةهاداري َ‬ ‫كةم ء لةسايةي كةريم خاندا كة خانةدانيَكي كوردي‬ ‫دادثةروةرو ضاوتيَر بوو‪ ،‬ئيَران بووة نموونةي‬ ‫َ‬ ‫خةلكة راكردووةكةي‬ ‫ئارامييء بوذانةوةء نةك‬ ‫طةرانةوة‪َ ،‬‬ ‫بةلكو بيَطانةكانيش روويان لة‬ ‫ثيَشوو‬ ‫ِ‬ ‫ئيَران دةكرد كة هيَنديَك لةوانة ئةوروثيي بوونء لة‬ ‫ياداشتةكانياندا باسيان لة تايبةتمةنديي ضاكةكارييء‬ ‫دادثةروةريي ناوبراو كردووةء هةميشة تويَذةرانء‬ ‫َ‬ ‫خةلكيش بة ضاويَكي ريَزة‬ ‫َكراي‬ ‫بايةخدارانء تي ِ‬ ‫ئاماذة بؤ سةردةمةكةي دةكةن‪.‬‬ ‫بةداخةوة ثاش مردني كةريم خاني زةند‪ ،‬ديسانةوة‬ ‫َ‬ ‫بنةمالةيةكي‬ ‫دةسةآلتي ئيَران كةوتة دةست‬ ‫توركي خيَ‬ ‫َلي قاجار‪ ،‬كة شاكاني تاسةر ئيَسقان‬ ‫َ‬ ‫شؤرشي‬ ‫نةخويَندةوارء زؤردارء طةندةلكاربوونء‬ ‫ِ‬ ‫مةشرووتةخوازي لةسةرةتاي َ‬ ‫سالي ‪1905‬دا دذي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بنةمالة‬ ‫طةندةلكاري حوكمي ئةم‬ ‫ناعةدالةتييء‬ ‫طؤرانيَكي راديكاأل لةذياني‬ ‫قةوما بيَئةوةي بتوانيَت‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطادا بيَتة ئارا‪ .‬دواي كاولكارييةكاني جةنطي‬ ‫يةكةمي جيهانييش‪ ،‬ثاش ئةوةي كؤلؤنياليزمي‬ ‫َ‬ ‫هةلوةشاندنةوةي ئيَراني‬ ‫بةريتاني مةترسيي‬ ‫هاتةبةرضاو‪ ،‬كةوتةكار بؤ هيَنانةثيَشةوةي‬ ‫ئةفسةريَكي ناوةجاغي نةخويَندةواري زبردةست‬ ‫َ‬ ‫سالي ‪1921‬دا‪ ،‬ئةو‬ ‫ء ئةنجامداني كودةتايةك لة‬ ‫كودةتايةي زةمينةي بؤ دامةزراندني حوكميَكي‬ ‫ديكتاتؤريي ئةو ئةفسةرة نةخويَندةوارة بةناوي‬ ‫َ‬ ‫بنةمالةي رةزا ثةهلةويي خؤشكردء قؤناغيَكي‬ ‫مةترسييدارتر بؤ طةالني ئيَران لةسايةي رذيَميَكي‬ ‫َ‬ ‫طةندةلكار هاتة ئاراوة‪ ،‬بةتايبةتي بؤ طةلي‬ ‫ستةمكارء‬

‫‪21‬‬


‫َلدركي سيستةميَكي‬ ‫كورد‪ ،‬كة نةك هةر كةوتة بن تي ِ‬ ‫رةطةزثةرستي فارسطةرا كة لة تةواوي ناسنامة‬ ‫دايدةرني‪َ ،‬‬ ‫بةلكو ئةو سيستمة‬ ‫ميللييء كةلتورييةكاني‬ ‫ِ‬ ‫لة سؤنطةي ستةمكارء تؤتاليتيَر بووني‪ ،‬تادةهات‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاء تاكي‬ ‫بنةما ئينسانييء كؤمةآليةتييةكاني‬ ‫كورديشي ريشةكيَش دةكرد‪ .‬ئةوستةمكارييةي كة‬ ‫عةبدولرةحمان ئةلكةواكبي َ‬ ‫دةليَت‪ :‬دةرديَكي طآلوة‬ ‫ِ‬ ‫لة هةموو ثةتايةك كوشندةترة‪ ،‬لة ئاطر ترسناكترة‪،‬‬ ‫لة الفاو ويَرانكةرترة‪ ،‬عةقأل ثةك دةخات‪ ،‬هؤشء‬ ‫َرٍء ويَأل دةكا‪،‬‬ ‫بير تيَكدةدات‪ ،‬بينايي ليَألدةكا‪ ،‬الوان هي ِ‬ ‫ثةرء‬ ‫ثياو دةخةسيَنآ‪ ،‬جةستة دةتةزيَنآ‪ ،‬ضاكان ِ‬ ‫فةر باردةكا‪،‬‬ ‫باأل دةكا‪ ،‬بةدكار كآلوالر دةكا‪ ،‬ثيتء ِ‬ ‫ثيشةوةر بيَكار دةكا‪ ،‬رةنطي رووخسار زةرد دةكا‪،‬‬ ‫دآلن ضةشني بةرد دةكا‪ ،‬هةموو شت دةشيَويَنآ‪،‬‬ ‫َني‪ ،‬متمانة ناهيَ‬ ‫َل َي‪،‬‬ ‫دنيا تاريك دةنويَنآ‪ ،‬ورة دادةبةزي َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫خةلك ضةواشة دةكا‪ ،‬مرؤظ سست دةكا‪ ،‬كؤمةلطا‬ ‫دوورووييء فيَألء زةليليي برةو‬ ‫ثةست دةكا‪ ،‬درؤء‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ثيَدةدا‪ ،‬راستطؤييء ثياوةتيي لةنيَودةبات‪ ،‬طةندةليي‬ ‫بةنيَو هةر كوضةء كؤآلنء َ‬ ‫مالكيَدا دةكا‪ ،‬لةثيَشدا‬ ‫َ‬ ‫مالةكاني ضينةكاني سةرةوةء دواتر ضينةكاني‬ ‫نارةزايةتيي‪ ،‬نة‬ ‫خوارةوةش ضاو لةوان دةكةن‪ .‬نة ِ‬ ‫َ‬ ‫رةخنةي جيدديي‪ ،‬نة ئاشكرا كردني راستييةكان‪ ،‬بةلكو‬ ‫بيَدةنطييء داثؤشيني كةموكورتييةكان‪ .‬ئةم جؤرة‬ ‫كوري رؤذء‬ ‫سيستمة سيَبةري نةزانء ناثاكانء‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ضةثلةكيَشانة‪ ،‬دوذمني قةستةسةري‬ ‫ثاشةلثيسء‬ ‫َ‬ ‫زاناء َ‬ ‫هةولدةدات‬ ‫خةلكاني ريَزدارء خاوةن ويذدانة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫خةلك بة مؤرالي خؤي ثةروةردة بكاتء وايان‬ ‫ليَبكات ثةي بة هؤكاري داماوييء نةهامةتيي خؤيان‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫داماليني‬ ‫ثياهةلدةرة ماستاوضييةكانيان بؤ‬ ‫نةبةن‪،‬‬ ‫بةرثرسياريَتيي لة ئةستؤي ستةمكاراني سيستمةكة‬ ‫َ‬ ‫ئؤبالةكةي يان دةيخةنة ئةستؤي‬ ‫كاردةكةنء‬ ‫َ‬ ‫قةزاوقةدةر‪ ،‬ياخود دةيكةنة ملي رةشةخةلكي‬ ‫قوربةسةر‪.‬بةآلم ئايا تاكةي‬ ‫هةذارء ضةواشةكراوي ِ‬ ‫ئةم كارةيان بةم شيَوةية بؤ دةضيَتةسةر؟‬ ‫ديارة ضارةنووسي رةزاشاي ستةمكاريش لةو‬ ‫َكراي‬ ‫حةتميةتة بةدةرنةبوو كة سةرئةنجامي تي ِ‬ ‫ستةمكارة بةدئةخالقةكانيتري ميَذوو بووة‪،‬‬ ‫َ‬ ‫هةلطيرساندني جةنطي دووةمي‬ ‫ضونكة ثاش‬ ‫جيهانيء داطيركردني ئيَران‪ ،‬ئةرتةشي شاهةنشاهي‬ ‫بيَبةرطريكردن خؤي بةدةستةوةداء سةربازخانةكان‬ ‫كةوتنةبةر ثةالماري خيَ‬ ‫َلةكانء لةشكري راوروتي‬ ‫َ‬ ‫خةلكي برسييء هةلومةرجةكة لة طريَذنةدةرضوو‪.‬‬ ‫هةلومةرجيَكي وا كة بؤشاييةكي سياسيي ثيَكهيَنا‪،‬‬ ‫ئةو بؤشاييةي كة لة شاري مةهابادي َ‬ ‫مةلبةندي‬ ‫موكرياني كوردستاني رؤذهةآلت‪ ،‬زةمينةي بؤ‬ ‫‪22‬‬

‫بةدةستةوةطرتني دةسةآلت لةاليةن كورديَكي داناء‬ ‫دادثةروةرء بويَرةوة رةخساند كة قازيي محةمةدة‪،‬‬ ‫ئةوةي بة سةرةتاي وةرضةرخان بةرةو هاتنةدي‬ ‫ثؤتؤثيايةكي ميلليء ئينسانيي لة واقيعدا دادةنريَت‬ ‫كة لةدايكبووني كؤمارةكةي كوردستانة‪ .‬وةك‬ ‫بيَكةسي شاعير خةوي ثيَوةدةبينيء دةيوت «خواية‬ ‫لؤسةريَك بنيَري بؤ طةلي كوردي فةقير تاكو رزطاري‬ ‫بكات لةدةست بةطء شيَخانء ثير»‪ ،‬ئةو كوردةي‬ ‫كة مةالمارف كؤكةيي لةبارةيةوة دةيوت‪« :‬كورديش‬ ‫ض كورد‪ ،‬ميللةتي خؤخؤرة ثيَكةوة بؤطيانء َ‬ ‫مالي‬ ‫يةكتر سمكؤأل دةكةن لة خؤأل»‪.‬‬ ‫كوري قازي عةلي‬ ‫(‪)1947-1900‬‬ ‫قازي محةمةد‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كوري قازي ئةبوالقاسمة و لة بنةمالةي ناوداري‬ ‫ِ‬ ‫قازييةكاني مةهابادة‪ ،‬لةسةردةستي باوكي زانستة‬ ‫ئاينييةكاني خويَندووة‪,‬جطة لة زماني كورديي‪,‬فارسيي‬ ‫و توركييءعةرةبييشي بة باشي زانييوة‪,‬دواتريش‬ ‫خؤي فيَري زماني روسيي و ئينطليزيي كردووة‪,‬‬ ‫مرؤظيَكي ئةدةبدؤست‪ ،‬ميهرةبان‪ ،‬لةسةرخؤ بووة‬ ‫َ‬ ‫بةريَوةبةرايةتيي‬ ‫و لة‬ ‫سالي ‪1926‬ةوة سةرؤكي ِ‬ ‫فيَركردن و ثةروةردةي مهاباد بووة و خؤبةخشانة‬ ‫راثةراندووة‪ .‬قازي محةمةد‬ ‫بي موضة ئةركي خؤي‬ ‫و َ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دواي مردني باوكي لة سالي ‪1931‬ةوة بؤتة قازي‬ ‫شةرعي مهاباد‪ ,‬ثاشتر رةزاشا لة ثؤستةكةي اليبرد‪.‬‬ ‫وةك لة ذمارة ‪25‬ي رؤذنامةي كوردستاندا هاتووة‪،‬‬ ‫ئةم زاتة سيفاتي «وقار‪ ،‬راستي‪ ،‬فةزأل‪ ،‬شةجاعةت‪،‬‬ ‫حةيا‪ ،‬زانست‪ ،‬حيلم‪ ،‬تةوازوع‪ ،‬نيشتيمانثةرستي»‬ ‫تيَداية‪ .‬وةك مةالمارف كؤكةيي وتويةتي‪ :‬صلح‬ ‫خواهي بيا كه (قاضى) ماست زهد حيدر و عدالت‬ ‫عمرى»‪.‬‬ ‫َراي ئةوةي ثيَشةوا قازيي‬ ‫شايةني باسة‪ ،‬وي ِ‬ ‫َ‬ ‫لةبنةمالةي قازييةكان بووةء بؤخؤشي‬ ‫محةمةد‬ ‫قازيي شةرعيي مةهاباد بوو‪ ،‬بةآلم ئةو بةمانا‬ ‫سوننةتييةكةي كةسيَكي رؤحانيي ئاينيي نةبوو‪،‬‬ ‫ئةو بةرجةستةي كةسايةتييةكي خويَندةواري‬ ‫شارةكيي دةكردء دةستةي الواني خويَندةواري‬ ‫شارةكيي ئةو قؤناغة لة سةراسةري كوردستاندا‬ ‫َ‬ ‫سيمبولي خولياء بةرجةستةكةري هيواكانيانء‬ ‫بة‬ ‫نويَنةري خؤيانيان دةزاني‪ .‬ئةو نة وةك ميرزادةكاني‬ ‫كورد خاوةني رةعييةتء نةوةك شيَخة كوردة‬ ‫سوننةتييةكان خاوةني دةرويَشي تةريقةتء نة‬ ‫َلةكانيش خاوةني لةشكري َ‬ ‫وةك سةرةكخيَ‬ ‫خيلةكيي‬ ‫َ‬ ‫تفةنطضيي دةست بة خةنجةر بوو‪ .‬هةلطرتني ئاآلي‬ ‫َ‬ ‫قووليي‬ ‫نةتةوايةتيي لةاليةن قازيي وةرضةخانيَكي‬ ‫لةو دابة كؤمةآليةتييدا هيَنايةئارا كة شارةكييةكان‬ ‫سةر بؤ خيَ‬ ‫َلةكييء شيَخة ثيرؤزة طوندنشينةكان‬


‫ذمارة (‪ )12‬كانوني يةكةمي ‪2010‬‬

‫دانةويَنء جوآلنةوةي كوردايةتيي لة ديوةخاني‬ ‫َ‬ ‫بةرمالي شيَخاني كورددا هيَنايةدةر‪.‬‬ ‫ئاغاواتء ذيَر‬ ‫َ‬ ‫ئةوةي بة طةروي ئةو دوو تويَذةي كؤمةلطاي‬ ‫كوردةوارييدا نةدةضووة خوار‪ ،‬هةرئةمةشة وايكرد‬ ‫ناحةزييةكي تونديي بةرجستةكةراني ئةو دوو تويَذة‬ ‫دذي ثيَشةوايةتيي قازيي محةمةد بيَتة كايةوة‪ ،‬ضونكة‬ ‫خانء ئاغاء شيَخةكان زؤر خؤيان لةوة بةطةورةتر‬ ‫بروا‬ ‫دةزاني مل بؤ خويَندةواريَكي شارةكيي خاوةن ِ‬ ‫كةض بكةن‪ .‬شايةني باسة‪ ،‬وةديع جوةيدة لة ل ‪530‬ي‬ ‫نامةي دكتؤراكةيدا لةبارةي قازييةوة َ‬ ‫دةليَت‪ « :‬لةنيَو‬ ‫ئةوانةي ضاويان بة قازيي محةمةد كةوتووة ‪ ،‬هيض‬ ‫كاميان وةك ئارضي رؤزفيَ‬ ‫جي‪.‬ئار وةسفيَكي‬ ‫َلت‬ ‫ِ‬ ‫دؤستانةي ئةو ثيَشةوا كوردةيان نةكردووة ‪ .‬ئةو‬ ‫ويَنةيةي قازيي كة لة نووسينةكةي رؤزفيَ‬ ‫َلت دا‬ ‫دةردةكةويَت بريتيية لة نيشتمانثةروةريَكي رةسةن‪،‬‬ ‫ثياويَكي رووناكبير ء هؤشمةند كة بةهرةيةكي‬ ‫فرة لة ليَبوردةيي ء ضاوثؤشيندا دةبينيَتةوة‪.‬‬ ‫تةنانةت ثاش ئةوةش طةيشتة دةسةآلت ‪ ،‬هيضي‬ ‫َدةرؤ ء‬ ‫واي ليَنةديتراوة كة وةك دةمارطيريَكي زي ِ‬ ‫سةرةرؤ‬ ‫ئارةزووباز ‪ ،‬يان كةسيَكي خاوةن ثايةي‬ ‫ِ‬ ‫ء خؤبةزلزان ‪ ،‬يان كةسيَكي توندوتيذ كة بةزؤر‬ ‫سواري ملي دةوروبةري بيَت‪ ،‬خؤي بنويَنيَت‪ .‬بة ثيَي‬ ‫رؤزفيَ‬ ‫َلت «وةك ثياويَكي متمانةبةخؤ‪ ،‬ثشت ئةستور‬ ‫بة ئازايةتييةكي كةم ويَنة ء لةخؤبورد دةردةكةوت‪،‬‬ ‫بةآلم بيرفراوان ء ليَبوردة ء نةرمءنيان»‪.‬‬ ‫هةموو ئةو َ‬ ‫بةلطانةي سةبارةت بة كؤمارةكةي‬ ‫مةهابادء كةسايةتيي قازيي محةمةد لةبةردةستدان‪،‬‬ ‫َكراي رووة ئةريَييةكاني‬ ‫تا دواثلة ئامادةيي تي ِ‬ ‫ئةخالق لة ثيَشةوادا ثيَشاندةدةن‪ ،‬هةموو ئةوانةي‬ ‫لة دةوراني كؤماردا ذياون‪ ،‬كاتيَك بيرةوةرييةكاني‬ ‫َراوةتةوة‪ ،‬ويَنةي ثيَشةوايةكيان ثيَشانداوة‬ ‫خؤيان طي ِ‬ ‫لةرووي ئةخالقةوةء لةسةر ئاستي ناوضةكةء‬ ‫كة ِ‬ ‫بطرة ميَذووي كورديش هةرة ناوازةيةكي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةلدا‬ ‫بةلكو ئيَستاشي‬ ‫سةردةمةكةي بووة‪،‬‬ ‫بيَت لةم ناوضةيةدا نموونةيةكي هاوشيَوةي ئةو‬ ‫ثيَشةوايةي تيَدا نابينيتةوة كة جطة لةوةي بةخؤي‬ ‫كةسيَكي رووناكبيرء ئازاديخوازء دادثةروةر‬ ‫بووةء لةبةرزترين ئةخالق بةهرةمةند بووة‪،‬‬ ‫لةسةر بنةماي بةرزترين شيَوازي ئةخالقيش‬ ‫بةريَوةبردووة‪ ،‬ئةوةي‬ ‫سياسةتي كؤمارةكةي‬ ‫ِ‬ ‫وادةكات كؤمارةكةي بة ثؤتؤثيايةكي وةديهاتوو‬ ‫َكراي دةسةآلتدارة‬ ‫بة خويَنةران بناسيَنين‪ .‬ضونكة تي ِ‬ ‫سياسييةكاني ئةو سةردةمةى ثيَشةواي تيَدا ذيابوو‪،‬‬ ‫مؤديَليَكي تةواو لة نؤرمي ثيَشةوا جياوازبوون‪ ،‬كة‬ ‫لةريَطةي كودةتاء ملمالنيَي خويَناويي‬ ‫بةشيَكيان ِ‬

‫َرييء‬ ‫توندوتيذةوةء بةطرتنةبةري تاكتيكي ثيالنطي ِ‬ ‫َ‬ ‫هةلكةندنء سةرنطونكردني‬ ‫دوورووييء ضاأل‬ ‫ِ‬ ‫ركابةرة سياسييةكانيان كورسي دةسةآلتيان‬ ‫قؤرخكردبوو وةك رةزاخانء ئةتاتوركء ستالين‪،‬‬ ‫كؤل َ‬ ‫دةولةتاني َ‬ ‫َ‬ ‫ؤنيالي يان‬ ‫ياخود لةريَطةي سةثاندني‬ ‫َ‬ ‫بنةمالةيي لةوانةش هاشمييةكاني‬ ‫بةشيَوةي ميراتيي‬ ‫عيَراقء محةمةد رةزاشاي ئيَران‪ ،‬شايةني باسة‬ ‫كة وةرطرتني دةسةآلت بةميرات دياردةيةكة‬ ‫لةرووي تيؤرييةوة ثيَنج سةدة ثيَش زاين لةاليةن‬ ‫كؤنفؤشيؤسةوة رةتكراوةتةوة‪ ،‬ضونكة زؤربةي‬ ‫جار سيفةتة سةركردةييء ئةخالقييةكاني باوك‬ ‫كور ناطويَزريَتةوة‪ .‬ديارة مؤديَلي‬ ‫بة ميرات بؤ‬ ‫ِ‬ ‫وةرطرتني دةسةآلت لةاليةن ثيَشةواكةي كؤماري‬ ‫كوردستانةوة تةواو جياوازبوو‪.‬‬ ‫سةبارةت بة كوردستانيش‪ ،‬رةنطة تا ئيَستا هيض‬ ‫بايةخداريَك وةك (ميَجةر هةي) كة كارمةنديَكي‬ ‫بةريتانييةكان بووة لة عيَراق‪ ،‬بة ئاشكرا ء‬ ‫رةثءراست‪ ،‬سةرؤك ء سةرداراني كوردي‬ ‫بةسةر دوو بةرةي ( ئاغاي باش ء ئاغاي بةد) دا‬ ‫دابةش نةكردبيَت‪ .‬ناوبراو كة سةدةيةك ثيَش ئيَستا‬ ‫َ‬ ‫دووسالي تيَيدا ماوةتةوة‪ ،‬ئةو‬ ‫هاتؤتة كوردستان ء‬ ‫سةرنجةي لة بيرةوةرييةكاني خؤيدا تؤماركردووة‬ ‫كة بة ناونيشاني «دوو ساأل لة كوردستاندا» وةك‬ ‫َ‬ ‫سالي ‪1921‬دا بآلويكردؤتةوة‪( .‬هةي)‬ ‫كتيَبيَك لة‬ ‫َ‬ ‫باسي لةوة كردووة كة سةرؤكي باش بؤ خةلكةكةي‬ ‫وةك باوكيَكي َ‬ ‫دلسؤزي راستةقينة واية ء هةموو‬ ‫بةرذةوةندييةكاني ئةواني لةبةر ضاوة ‪ ،‬لةكاتيَكدا‬ ‫ئةوةي دووةميان واتة سةرؤكي بةد‪ ،‬كةسيَكي َ‬ ‫دل ِرةقي‬ ‫خؤثةرستة ء خةريكي رةثاندن ء بيَطارثيَكردني‬ ‫َ‬ ‫نارةزايةتيي ء‬ ‫خةلكةكةي بةردةستيَتي ء هةر ِ‬ ‫ملنةدانيَكيش بةخواستةكاني‪ ،‬بة دةستيَكي ئاسنيين‬ ‫سةركوت دةكات ء لة هيض خراثةيةك َ‬ ‫سلناكاتةوة ‪.‬‬ ‫شايةني باسة‪( ،‬ميَجةر هةي) ئةم دابةشكردنةي‬ ‫سةرؤكةكاني كوردي بةتةنيا لةسةر بنةماي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بةلكو‬ ‫مؤرالي ويَنا نةكردووة‪،‬‬ ‫ستراكضةري‬ ‫َ‬ ‫هةولي ئةوةي داوة هؤكاري شويَن ء ثيَكهاتةي‬ ‫كؤمةآليةتيش لةو بوارةدا لةبةرضاوبطريَت‪ .‬ئةو‬ ‫ئاماذة بةوة دةدات كة ئةو سةرؤكانةي لةناوضة ضؤأل‬ ‫ء دووردةستة سنوريية ضياييةكاندان ء ثةيوةنديي‬ ‫خويَن بة دةستوثيَوةندةكانيانةوة دةيانبةستيَتةوة‬ ‫َ‬ ‫قالبي سةرؤكة باشةكانةوةء بةتةنط‬ ‫دةضنة‬ ‫َ‬ ‫خةلكةكةي خؤيانةوة ديَن ء بؤيان باشن ‪ ،‬بةآلم ئةو‬ ‫سةرؤكانةي كةوتونةتة ناوضة دةشتةكييةكانةوة ء‬ ‫فةرمانرةوايي بةسةر‬ ‫ثشتيان بة حكومةتةوةية ء‬ ‫ِ‬ ‫ضيني جوتكارة هةذارةكاندا دةكةن‪ ،‬ئةوانة نموونةي‬

‫‪23‬‬


‫سةرؤكيَكي بةد ء خراثن‪.‬‬ ‫هةروةها بةر لة (هةي) بة نزيكةي سةد‬ ‫َ‬ ‫بةريَوةبةري‬ ‫ساليَك‪( ،‬كلؤديؤس جيَمس ريض) كة ِ‬ ‫كؤمثانياي هينديي رؤذهةآلتيي بووة لة بةغدا‪،‬‬ ‫َ‬ ‫لةسالي‬ ‫سةرداني كوردستاني كردووة ء دواتر‬ ‫‪1836‬دا بيرةوةريي طةشتةكةي خؤي وةك كتيَب‬ ‫بةضاث طةياندووةء بآلويكردؤتةوة‪ .‬ناوبراو لةو‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلي كورديي بؤ دوو ضين‬ ‫بيرةوةرييانةيدا‬ ‫َ‬ ‫(خيَ‬ ‫َلةكيي)ء (ناخيَلةكيي) دابةشكردووة‪( .‬ريض) ثيَي‬ ‫َ‬ ‫واية ء لةوةش دلنياية كة لة كوردستاندا دةستةي‬ ‫يةكةم وةك ثيَكهاتةيةكي جةنطاوةر ء تفةنطدار‬ ‫َ‬ ‫جلةوي دةسةآلتيان‬ ‫ء خؤسةثيَن ء كةمينة‪،‬‬ ‫بةدةستةوةية ء لنطيان بةسةر ملي زؤرينةي‬ ‫بةرهةمهيَنةري بيَديفاعدا كة جوتكارة هةذارةكانن‪،‬‬ ‫َ‬ ‫مامةلةيان لةطةأل دةكةن‬ ‫شؤركردؤتةوة ء وةك كؤيلة‬ ‫ِ‬ ‫ء لة هةموو مافيَكي مرؤظانةيان بيَبةشكردوون‪،‬‬ ‫بةوةش ثةيوةندييةكي ستةمكارانة ء نايةكسان لة‬ ‫نيَوان ئةم دوو ضينة لة كوردستاندا وةك ئاغا ء‬ ‫رةعييةت‪ ،‬شوان ء ميَطةل‪ ،‬فةرماندار ء خزمةتكار‬ ‫بةريَوةضووة‪( .‬ريض) سةبارةت بة نةبووني هيض‬ ‫ِ‬ ‫بةرثرسياريةتيَكي ئةخالقيي ء ويذدانيي لةاليةن‬ ‫دةسةآلتداراني كوردستانةوة لةهةمبةر ئةم جؤرة‬ ‫ثةيوةنديية ستةمكارانةدا َ‬ ‫دةليَت «هةرطيز رؤذيَك‬ ‫نةمدي ئةو دةسةآلتدارة مةزنانةي كورد سةبارةت‬ ‫بةو َ‬ ‫دل ِرةقييةي دةرحةق بة رةعييةتةكةياني دةكةن ‪،‬‬ ‫شةرم بيانطريَت ‪».‬‬ ‫هةروةها (ريض) باس لةوة دةكات كة جاريَكيان‬ ‫يةكيَك لة كةسايةتييةكاني سةر بةدةستةي يةكةم‪،‬‬ ‫واتة تفةنط لةشاني دةسةآلتدار‪ ،‬ضؤتةي الي ء‬ ‫بروايان وا كة‬ ‫الي ئةو داني بةوةداناوة كة ئةوان ِ‬ ‫خوا ضيني دووةمي تةنيا بؤ خزمةتكاريي ئةوان‬ ‫دروستكردووة ء هيضي تر ‪ .‬ئةوةش ماناي ئةوةية‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫خةلكاني‬ ‫مامةلةي ئةم دةستةيةش لةهةمبةر‬ ‫كة‬ ‫َ‬ ‫كوردي دةرةوةي خيلةكانيان نائةخالقييةء لةسةر‬ ‫بنةماي ضةوساندنةوةء َ‬ ‫زالبوونء ملثيَكةضكردنيَكي‬ ‫زؤرةمليء توندوتيذة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫سةبارةت بة جوآلنةوة سياسييء ضةكداريية‬ ‫كوردييةكاني ثيَش كؤمارةكةي كوردستان‪ ،‬لة‬ ‫سؤنطةي ئةوةوة كة لةاليةن ريَبةرايةتييةكي ئاينيي‬ ‫ياخود خيَ‬ ‫َلةكيي‪-‬ئاينييةوة ريَبةرايةتيي كراوة‪،‬‬ ‫ئةم جوآلنةوانة تووشي َ‬ ‫هةلةي مةزنء لةمثةري‬ ‫بونيادي بةهيَز بوونةتةوةء نةيطةياندوونةتة‬ ‫ئاستي جوآلنةوةيةكي ميلليي ثيَشكةوتووخواز‪ .‬بؤ‬ ‫َ‬ ‫عوبةيدولآلي نةهريي‪،‬‬ ‫نموونة جوآلنةوةكةي شيَخ‬ ‫ملمالنيَي خويَناوي نيَوان دانيشتوواني شيعة‬ ‫‪24‬‬

‫ورميء سؤفيية سونةكاني شيَخي‬ ‫مةزةبي دةشتي‬ ‫َ‬ ‫ليَكةوتةوة‪ .‬جوآلنةوةكةي سمكؤش لة سؤنطةي‬ ‫باآلدةستيي طياني خيَآليةتيي ئةو جوآلنةوةية‪ ،‬نةك‬ ‫تاآلنكاريي طوندة عةجةمنشينةكان‪َ ،‬‬ ‫بةلكو شاري‬ ‫مةهاباديش كةوتة بةر تاآلني هيَزةكاني سمكؤء‬ ‫َ‬ ‫خةلكانيَكي شارةكةش كوذرانء تاآلنكران‪ ،‬ئةوةي‬ ‫كةليَنيَكي طةورةي كردة طياني هاوبةستةطيي َ‬ ‫خةلكي‬ ‫تارادةيةك رووخساري جوآلنةوةكةي‬ ‫كوردء‬ ‫ِ‬ ‫ناشرينكرد‪ .‬خؤ حكومةتةكةي شيَخ مةحموود‪،‬‬ ‫َنريَذيي خيَ‬ ‫َلةكيي‬ ‫ئةويش تووشي ثيَكدادانء خوي ِ‬ ‫َراي ئةو هةموو جنيَوء ناتؤرةء ضيرؤكة‬ ‫بؤتةوة‪ ،‬وي ِ‬ ‫توندانةي رؤذنامةكاني «ذيانةوة»ء هةروةها‬ ‫شيعرة رةخنةيية توندةكاني حةمديء خالصي‪.‬‬ ‫سةرباري ئةوةش‪ ،‬لةساآلني جةنطي دووةمي‬ ‫جيهانييدا‪ ،‬هةر لة بةشي كوردستاني رؤذهةآلت‪ ،‬دوو‬ ‫راثةريني طةورة رووياندا‪ ،‬كة يةكيَكيان لةناوضةي‬ ‫ِ‬ ‫راثةرينةي‬ ‫دوو‬ ‫ئةو‬ ‫‪،‬‬ ‫ورمي‬ ‫لة‬ ‫تريان‬ ‫ئةو‬ ‫بانةء‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫بةتونديي لة ملمالنيَي خيَ‬ ‫َلةكييء تاآلنكارييةوة طالنء‬ ‫كارةساتي سووتاندني شاري بانةء تاآلنكاريي‬ ‫طوندنشيناني دةشتي ورميَي بةدواداهات‪ .‬ئةوةي‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلةي ذ‪.‬ك كردووة كة لة بآلوكراوةيةكيدا‬ ‫واي لة‬ ‫َ‬ ‫كي هةية لةدةستيان وةرز‬ ‫بليَت‪ »:‬عةشيرةتةكانمان َ‬ ‫باوةر بكةن كارةساتي وايان هيَناوةتةدي‪،‬‬ ‫نةبوبي‪،‬‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫كةدونياي شارستانيَتي ليَيان بيَزارة‪ ..‬تةنيا ئةوانن‬ ‫َ‬ ‫بةرهةلست بؤ ثيَشكةوتني كورد»‪ .‬ئةو ذ‪.‬ك ي كة‬ ‫دواتر قازيي محةمةد بووة سةرؤكيء نةك هةر لة‬ ‫رووي هؤشي نةتةوةييةوة َ‬ ‫قةلةمبازيَكي طةورةي‬ ‫ئةنجامدا‪َ ،‬‬ ‫بةلكو لةرووي ئةخالقيي كؤمةآليةتييء‬ ‫طؤرانيَكي طةورةي كرد‪ ،‬وةك‬ ‫ئينسانيشةوة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫هيَمن لة ل ‪20‬ي «تاريكء رون»ة كةيدا دةليَت‪:‬‬ ‫َ‬ ‫برٍوايان بةو سويَندة‬ ‫((زؤربةي ئةنداماني‬ ‫كؤمةلة ِ‬ ‫هةبوو كةخواردبوويانء دةستيان لةئاكاري‬ ‫َ‬ ‫هةلطرتبوو‪ ،‬دزي‪ ،‬خراثة‪ ،‬نيَوان ناخؤشي‬ ‫دزيَو‬ ‫َ‬ ‫لةكزيدابووء دةتوانم بليَم لةهينديَك جيَطايان‬ ‫هةرنةما‪ )).‬يان هةذار موكرياني لة ل‪71‬ي «ضيَشتي‬ ‫َ‬ ‫كةدةليَت‪:‬‬ ‫مجيَوردا ئةم راستييةي دركاندووة‬ ‫َ‬ ‫((‪.‬خةلكي لةسةرخةرمان نةدةنووستن كةدةيان‬ ‫لي ناكا‪ ،‬كيذو الو ضةند شةوان‬ ‫زاني كةس دزيان َ‬ ‫ثيَكةوة شةو بةكيَو دةبوون‪ ،‬بؤ ريَواس يا بؤ ثريَش‬ ‫كةس دأل ثيسي لةكةس نةدةكرد‪.)).‬‬ ‫سةبارةت بة ثيَشةوا‪ ،‬كة نووسةراني بيانيي‬ ‫وةك ويلضيفسكى رووسء كةساني وةك دؤهةري‬ ‫َ‬ ‫كؤنسولي ئةمةريكي لةتاران‪ ،‬بةهةرة‬ ‫جيَطري‬ ‫ثيَشكةوتووترين مرؤظي كوردء ليَهاتووترين‬ ‫سةركردةي جوآلنةوةي كورديان ناساندووة‪،‬‬


‫بة ئةزموون دةريخستووة كة مؤديَليَكي هةرة‬ ‫مةزني سياسةتكاريَكي بةئةخالقة‪ .‬ناوبراو هةر‬ ‫لةو ماوةيةدا سآ جار َ‬ ‫خةلكي شاري مةهابادي لة‬ ‫كوشتارء تاآلني عةشيرةتةكان ثاراستووة‪ ،‬جاري‬ ‫يةكةم لةكاتي داطيركاريي ئيَران‪ ،‬جاري دووةم‬ ‫كاتي هاتني لةشكري حةمةرةشيدخان‪ ،‬جاري‬ ‫سيَيةميش لة دةمي رووخاندني كؤمارء هاتنةوةي‬ ‫لةشكري شاهةنشاهيي‪ .‬لةراستييدا‪ ،‬تةواوي ئةو‬ ‫ئاكارءمةرجة ئةخالقييانةي كؤنفؤشيؤس لة‬ ‫هيَنانةكايةي دةسةآلتيَكي دادثةرةوةردا قسةي‬ ‫ليَوةكردوون لة كةسايةتييء ريَبةرايةتييةكةي‬ ‫ثيَشةوا قازيي محةمةددا ضةسثاوة‪ ،‬لةهةمووي‬ ‫طرنطتر‪ ،‬ثيَشةوا تةنيا مةسةلة ئةخالقييةكاني وةك‬ ‫تايبةتمةندييةكي تاك نةدةديت‪َ ،‬‬ ‫بةلكو ئةو وةك‬ ‫ديموكراتيَكي بةهةق ئازادييخوازء دادثةروةر‪،‬‬ ‫ئةركيَكي ئةخالقي مةزني خستبووة ئةستؤي‬ ‫طؤرانخوازيَكي ريفؤرميست‪،‬‬ ‫حكومةتةكةيء وةك‬ ‫ِ‬ ‫ئازادييء بةرذةوةندييء بةختةوةريي تةواوي طةلي‬ ‫بة بنةما وةرطرتبوو‪ ،‬بةتايبةتي بايةخ بة ثةروةردةء‬ ‫فيَركردنء ثةرةثيَداني اليةني فةرهةنطيي كة‬ ‫كؤنفؤشيؤس بة بناغةي ئةو دةسةآلتةي دادةنيَت‪.‬‬ ‫ئةوةي وايكرد كؤمارةكة لةوماوة كةمةي تةمةنيدا‬ ‫ثةرجو بنويَنيَت‪ .‬شايةني باسة‪ ،‬ثيَشةوا لة يةكةمين‬ ‫رؤذي راطةياندني كؤماري كوردستاندا‪ ،‬دةركةي‬ ‫خويَندنطايةكي بؤ كضان كردةوةء دواتر ذمارةي‬

‫خويَندنطاكان تادةهات زيَدة دةبوو‪ ،‬لةطةأل ئةو‬ ‫بيَدةرامةتييةي كؤماريشدا‪ ،‬موضةي مامؤستايان‬ ‫ضةند قات بةرزكرايةوة‪ .‬لةاليةكي ترةوة فةرماني‬ ‫بةزؤر خويَندني بؤ منداآلن دةركرد‪ .‬ئةو منداالنةي‬ ‫كة هةذارو بيَنةوا بوونء لةسةر شةقامةكاني شار‬ ‫ئةسوورانةوة كؤكرانةوة‪ ،‬ئةمانة بةرؤذ لةمةكتةبي‬ ‫ثي دةطوتنةوةو بةشةويش بةسةر‬ ‫طةالويَذ وانةيان َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةمةنددا دابةشكرانءشويَنء ريَطاي‬ ‫ماآلني‬ ‫َ‬ ‫ثيَويستيان بؤ دياريكرا‪ .‬بؤخؤي هةولي دةدا باوكان‬ ‫َ‬ ‫مندالةكانيان بضنة تةبريَزء باكؤ‬ ‫بةوة رازيي بكات‬ ‫بؤ خويَندن‪ .‬ئةو دةيوت‪« :‬دوذمني ئيَمة نة توركة‬ ‫نة عةرةبة نة ئيَران‪َ ،‬‬ ‫بةلكو بةهبَزترين دوذمنمان‬ ‫نةزانيء نةخويَندةواريية» (هاواري نيشتمان‪7 ،‬‬ ‫جؤزةردان ‪ .)1325‬لةسايةي ئةو كؤمارةء تيَكؤشاني‬ ‫شةوءرؤذي ثيَشةوادا‪ ،‬تةواوي دانيشتووان‬ ‫مةلكء َ‬ ‫ئازاديية سياسييةكانء كةرامةتء َ‬ ‫ماليان‬ ‫ثاريَزرابوو‪ ،‬ئةوةي وايكردبوو نةك هةر ئاسورييء‬ ‫ئةرمةنييةكانيش كة لةناوضةكة كةمينةيان ثيَكدةهيَنا‬ ‫هيوايةكي طةورةيان بةو دةسةآلتة يةكسانخوازء‬ ‫بةلكو وةك لة َ‬ ‫دادثةروةرة هةبيَت‪َ ،‬‬ ‫بةلطةنامةكاندا‬ ‫َ‬ ‫ورميء خةلكي‬ ‫دةبينين‪ ،‬بازرطانة عةجةمةكاني‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ناوضة جيَناكؤكةكانيش لةهةولي ئةوةدابوون‬ ‫خؤيان بخةنة سةر دةسةآلتة كوردييةكةء خؤيان‬ ‫درة كؤمؤنيستةكةي‬ ‫لة مةترسيي حكومةتة‬ ‫ِ‬ ‫ثيشةوةري رزطاربكةن‪ .‬ثيَشةوا لةسؤنطةي طياني‬

‫ذمارة (‪ )12‬كانوني يةكةمي ‪2010‬‬

‫‪25‬‬


‫مرؤظدؤستييةكةيء كاري ضةندين َ‬ ‫سالةي قةزاوةتي‬ ‫كة هةميشة بؤ نةهيَشتني كيَشةكانء كوذاندنةوةي‬ ‫ئاطري ملمالنيَيةكان بة ئاشتييء ديالؤط َ‬ ‫دةسورا‪،‬لة‬ ‫هةل‬ ‫ِ‬ ‫بةريَوةبردنء ضارةسةركردني ئاشتييانةي‬ ‫هونةري ِ‬ ‫ملمالنيَكان وةستايةكي كارامة بوو‪ ،‬هةربؤية كاتيَك‬ ‫كؤمارةكةي دامةزراند سياسةتي «زةبروزةنطي‬ ‫َنرشتني نةطرتةبةر‪،‬‬ ‫َرانة»ء سةركوتء خوي ِ‬ ‫شؤرشطي ِ‬ ‫ِ‬ ‫ملهوريي‬ ‫ووييء‬ ‫دوور‬ ‫ثاشقولء‬ ‫انء‬ ‫َر‬ ‫ي‬ ‫ثيالنط‬ ‫لة‬ ‫الي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫نةكردةوةء لةو رووة نموونةيةكي بةرزي ثيَشاني‬ ‫ناوةوةء دةرةوةدا‪.‬‬ ‫ئةحمةد عيلمي لة ذمارة ‪54‬ي رؤذنامةي كوردستان‬ ‫ئؤرطاني حيزبي ديموكرات لة ذوني ‪1946‬دا‬ ‫َ‬ ‫َشرةفتء سةعادةتي جاميعة دووشت‬ ‫دةليَت‪« :‬بؤ ثي ِ‬ ‫َ‬ ‫هةوةليان ئةوةية كار بة كاردارء ثياوي‬ ‫الزمة!‬ ‫َردري‪ .‬بةو مةنزورة هةركةس لياقةتء‬ ‫عاقأل بسثي‬ ‫َ‬ ‫ئيستيعدادي هةركاريَكي هةبآ ئةو كارةي بدةنآ‪...‬‬ ‫نوكتةي دووةم ئةوةية ريَطةي هاسان بؤئةوةي‬ ‫هةموو كةس بتوانآ دةردي َ‬ ‫دلي بة ثيَشةواي‬ ‫َ‬ ‫خؤي بطةيةنيَت‪،‬ضيية؟ ئةولياي ئومووري دةولةتة!‬ ‫مةعلومة مةملةكةتيَك بة تةنيا ئيدارة ناكرآ‪َ ،‬‬ ‫بةلكو‬ ‫بؤ ريَكوثيَككردني كاري مةملةكةتء كردنةوةي‬ ‫كاري موشطيالتي حةياتي الزمة كة تةواوي ئةفرادي‬ ‫ميللةت لة حقوقي ئازادي بةهرةمةند بآ لة ئاوي‬

‫لة‬

‫سايةي‬

‫كؤمارةكةي‬

‫فةرمانرةوايةتيية‬ ‫ِ‬

‫كوردستان‬

‫تؤلَيرانسةكةي‬

‫ء‬

‫ثَيشةوادا‬

‫دةستء تاقمة جياوازةكان ء ضينء تويَذةكاني‬

‫كؤرء‬ ‫دةربرينء‬ ‫كؤمةأل لة ئازادييةكاني‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫كؤبوونةوة بةهرةمةند بوون ء هيض سانسؤريَك‬

‫بؤ سةر ئازادييةكان نةبوو‬ ‫عةدالةت بخواتةوة‪ .‬جا لةبةرئةوة كة ئةخالقي ئةولياي‬ ‫َ‬ ‫دةولةت دة رووحي ئةفرادي ميللةتدا تةئسيري زؤرة‪،‬‬ ‫ئةوانيش دوو وةزيفةيان هةية‪ :‬وةزيفةي ئةووةأل‬ ‫ئةوةية ئةوانةي رتقء فيتقي ئومووري مةملةكةتيان‬ ‫بةدةستة‪ ،‬دةبآ دايما ئاطايان لة َ‬ ‫حالي ميللةت بآء‬ ‫هةميشة موتةوةجية بن كة كاري زؤر جوزئيش بة‬ ‫ثر لة ئةهمييةت تيَبفكرن‪ ،‬تاكو لة ئةسةري‬ ‫ضاويَكي ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بيَموباالتي را زولم ريشة دانةكوتآء حةقي خةلك‬ ‫‪26‬‬

‫َ‬ ‫زولم وةك هيض‬ ‫زايع نةبآ‪ ،‬ضونكوو مةوزوعي‬ ‫شتيَك نية‪ .‬وةزيفةي دووةم ئةوةية كة ميللةتي‬ ‫خؤيان لة نةزةري ثيَشةواي خؤياندا بةجواني جيلوة‬ ‫بدةنء خودا نةخواستة يةكيَك كاريَكي آل واقيع‬ ‫َ‬ ‫دةولةت نةبوو‪ ،‬يا‬ ‫بوو كة موخاليفي مةيلي ئةولياي‬ ‫َبةجي نةكرا‪،‬‬ ‫ي‬ ‫ج‬ ‫َك‬ ‫ي‬ ‫تةقازايةكي خيالفي قانووني يةك‬ ‫َ‬ ‫ئةوان سةرفةنةزةر لة وةزيفةي ويجداني خؤيان‬ ‫نةكةنء تةرةفداري حةق بنء هيض وةختيَك رازي‬ ‫نةبن كة ئةغرازي شةخسي داخل بة رشتةي حةياتي‬ ‫ئةفرادي ميللةت بآ»‪.‬‬ ‫خةليلي فةتاحي قازي لة ل ‪137‬ي بيرةوةرييةكانيدا‬ ‫باس لةوةدةكات كة ثيشةوةري سةرؤكي حكومةتي‬ ‫ئازةربايجان ليستيَك ناوي داوةتة ثيَشةواء داواي‬ ‫ليَكردووة كة رووسةكان داوايانكردووة ئةوانة‬ ‫ئيعدام بكريَن‪ .‬لة وةآلمدا ثيَشةوا ئةو داوايةي‬ ‫ثي‬ ‫رةتكردؤتةوةء وتويةتي‪ :‬كوشتني خؤمم‬ ‫َ‬ ‫باشترة لة كوشتني كةسانيَك كة ض َ‬ ‫بةلطةيةكي‬ ‫تاوانيان لةسةر ئيسثات نةبووبيَت‪ .‬هةروةها كاتيَك‬ ‫كوراني باثيرئاغاي قارةمانيء ئاغاياني ديبوكري ء‬ ‫ِ‬ ‫راثةرينء ثردي ميراوايان‬ ‫عةلييارةكان لة ثيَشةوا‬ ‫ِ‬ ‫سووتاند‪ ،‬ثيَشةوا لةشكري نةكردة سةريان تا بة‬ ‫مندالةوة لةناويان بةريَت‪َ ،‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بةلكو مةسةلةكةي‬ ‫مالء‬ ‫بة دانيشتنء بيَدةنطيي ضارةسةركردء خويَن لة‬ ‫لووتي كةسيَكيش نةهات‪ .‬محةمةدي شاثةسةندي‬ ‫كة ئةنداميَكي ذ‪.‬كء دواتر لة كؤماردا كارمةندي‬ ‫ضاثخانةي كوردستان بوو‪ ،‬لة ل‪63-62‬ي‬ ‫بيرةوةرييةكانيدا‪ ،‬لةوةآلمي ثرسياريَكدا سةبارةت‬ ‫بة كةسايةتيي ثيَشةواء سروشتي دةسةآلتةكةي‬ ‫َ‬ ‫دةليَت‪« :‬ئينسانيَكي زؤر ئارامء زؤر ديموكرات‬ ‫َ‬ ‫خةلك كرد‪...‬مةرد بوو‬ ‫بوو‪...‬خزمةتي زؤري بؤ‬ ‫سةري بؤ عةجةم دانةنواندوة‪...‬ريَبةراني حكومةتي‬ ‫ئازةربايجان ئيستبدادي بوون‪ ،‬بةآلم الي ئيَمة‬ ‫ديموكراسي هةبوو‪ ،‬تؤ دةتوانيت شكايةت بكةي‬ ‫لة كامة وةزير كة دوات بوو بضية الي قازيء لة‬ ‫لي بكةي‪...‬ثيَشةوا‪...‬بؤ ريَطاي‬ ‫مةحكةمة شكايةتي َ‬ ‫نيَوشارء سةركاري خؤي بة ثيَيان دةهات‪ ...‬ضون ئةو‬ ‫َ‬ ‫بوو‪،‬خةلكةكة زؤري خؤشدةويست‪.‬‬ ‫ئينسانيَكي باش‬ ‫َ‬ ‫حاكمييةتي ئةو لةسةر دآلن بوو‪.‬دلي ئينسانةكاني‬ ‫كريبوو‪ ،‬ثياوي وا نةبوو‪ »!.‬ثيَشةوا دةيوت‪:‬‬ ‫يؤخؤي ِ‬ ‫«طةر ئةمن عةيبيَكم بوو لة ئيدارةي حكومةت‪ ،‬هةموو‬ ‫كةس حةقي هةية كة رةخنةم ليَبطرآء زؤر شادم‬ ‫بةوة» ( كوردستان‪ 13 ،‬جؤزةردان ‪)1320‬‬ ‫كوردستانء‬ ‫كؤمارةكةي‬ ‫سايةي‬ ‫لة‬ ‫فةرمانرةوايةتيية تؤليَرانسةكةي ثيَشةوادا دةستء‬ ‫ِ‬ ‫تاقمة جياوازةكان ء ضينء تويَذةكاني كؤمةأل لة‬


‫طفتوطؤء‬ ‫وتارء‬ ‫بةورديي‬ ‫ئةوةي‬ ‫بخويَنَيتةوة‬ ‫ثَيشةوا‬ ‫ضاوثَيكةوتنةكاني‬ ‫زؤر بة باشي طياني ئازادييخوازيي ء‬

‫ثَيشةكةوتوخوازيي‪،‬‬ ‫طةندةلَيي‪ ،‬يةكسانخوازييء دادثةروةريي‬ ‫ئاشتييخوازيي‪،‬‬

‫دذة‬

‫درك ثَيدةكات‪ ،‬ئةوةي تةنيا لة سنوري طوفتاردا‬ ‫نةوةستا‪ ،‬بةلَكو بؤ بواري كردار طواسترايةوة‪.‬‬ ‫بنةماي كاري دةزطاكانيء لة بةهاكاني ديوةخان‬ ‫بةدووربيَت‪ ،‬لةسةر ئةو بنةمايةش كؤمارةكة‬ ‫طؤريني‬ ‫طوذمةيةك ياساي دةرضواند كة ئاماجي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطايةكي دواكةوتووء طةندةأل‬ ‫كؤمةلطا بوو لة‬ ‫بةريَوةدةضوو‬ ‫كةلةسةر دابةكاني خيَآليةتيي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطايةكي ثيَشكةوتووء ياساثةروةر كة‬ ‫بؤ‬ ‫ئازادييء كةرامةتي ئينساني تيَداثاريَزراوبيَت‪ .‬لةو‬ ‫َ‬ ‫طةندةلييء دزييء‬ ‫رووةوة بةطذدا ضوونةوةي‬

‫ذمارة (‪ )12‬كانوني يةكةمي ‪2010‬‬

‫كؤرء كؤبوونةوة بةهرةمةند‬ ‫ئازادييةكاني‬ ‫دةربرينء ِ‬ ‫ِ‬ ‫بوونء هيض سانسؤريَك بؤسةر ئازادييةكان نةبوو‪.‬‬ ‫َ‬ ‫عةبدولآلي ئةبريشةمي لةمبارةيةوة بؤمان‬ ‫د‪.‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َريَتةوةء دةليَت‪« :‬ثاش دامةزراندني كؤمةلة‬ ‫ي‬ ‫دةط‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلةي ذياني كوردستانة‪/‬ن) زؤري‬ ‫(مةبةستي‬ ‫َ‬ ‫سةريهةلدا‪.‬بةشيَك لةبةرةي‬ ‫نةخاياند كة ناكؤكي‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلة و اليةنطرانيان‪ ،‬بةبؤنةي نويَخوازي‬ ‫بةكاري‬ ‫َراي ضةندكةسي ديكة‬ ‫ي‬ ‫و‬ ‫كؤمؤنيستي‬ ‫ضةمكي‬ ‫و‬ ‫ِ‬ ‫دذ بة قازي محةمةد‪ ،‬ضةق ويَستان‪ .‬لةو نيَوةدا‬ ‫قازي محةممةد بة كردةوة رةوتيَكي ديموكراتيكي‬ ‫لةبةرضاوطرت ‪ .‬ئةو لة ئاست موخاليفان يةتابوشت‬ ‫(‪ )Tolerance‬و بوردبار بوو‪...‬زؤر جار ئةو‬ ‫َ‬ ‫كؤمةليَكي سي ‪،‬ضل كةسيدا‬ ‫جيابير و موخاليفانة لة‬ ‫لة بةرامبةر مةحكةمةي قازي كؤدةبوونةوة ‪،‬بة‬ ‫َ‬ ‫‪.‬خةلك‬ ‫وةريَدةكةوتن‬ ‫شوعاردان بةرةو ضوارضرا‬ ‫ِ‬ ‫دةيانطوت ئةوانة تودةيين‪...‬رؤذيَك –ئيَوارةيةكي‬ ‫درةنط – اليةنطراني قازي محةممةد و موخاليفةكان لة‬ ‫حةوشةي شارةداري ‪ ...‬كؤبوونةوة ‪ .‬قازي محةممةد‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ضةند كةس لة دةوري ميَزيَك دانيشتبوو‪.‬‬ ‫جةماوةريَكي ‪ 80-70‬كةسي لة حةوشةكةدا بوون‪.‬‬ ‫ضةند كةس لة موخاليفةكان ‪...‬زؤر توند و ناحةز‬ ‫دةدوان ‪.‬يةكيان بةرةو رووي قازي دةمانضةي‬ ‫بةدةستةوة بوو‪َ .‬‬ ‫خةلكةكة و اليةنطراني قازي زؤر‬ ‫بريبوو‪.‬‬ ‫ثةرؤشي ئةو بوون‪ .‬بةآلم ضاويان لة دةمي ِ‬ ‫سةربةخؤ كاريان نةدةكرد‪ .‬قازي محةممةد لة ثشت‬ ‫ميَزةكة دةنطيشي بةرز نةدةكردةوة‪َ ،‬‬ ‫بةلكو زؤر‬ ‫بة هيَمني دةدوا‪ ...‬ئةطةر ئةو دةم قازي محةمةد‬ ‫وا خؤراطر نةبووبا‪ ،‬هةر ئةو شةوي دةيان كةس‬ ‫دةكوذران»‬ ‫عرفان قانعي فرد لة ل‪191-190‬ي ئةو كتيَبةي‬ ‫بة فارسيي لةسةر ذيانء بيرةوةرييةكاني جةالل‬ ‫َ‬ ‫َكراي‬ ‫تالةباني نووسيويةتي‪ ،‬باس لةوة دةكات كة تي ِ‬ ‫ئةوانةي لةبارةي كؤمارةوة َ‬ ‫كؤلينةوةيان كردووة‪،‬‬ ‫كةوتوونةتة بن كاريطةريي كةسايةتيي ثيَشةوا قازيي‬ ‫محةمةد‪ .‬ئةو َ‬ ‫دةليَت كة لةسايةي عةدالةتخوازيي‬ ‫ثيَشةوادا هةر جؤرة دروستكارييء ضاك هزرييةك‬ ‫دةركةوتبوو‪ ،‬ثيَشةوا هيَندة رةوشتبةرز بوو كة‬ ‫هةرطيز بة خراثي لة دةسةآلتء نفوزي خؤي‬ ‫َ‬ ‫شايةتحاليَكء‬ ‫قازانجي نةبرد‪ .‬ئةو لةسةر زماني‬ ‫ضةند سةرضاوةيةكةوة نووسيويةتي‪« :‬الويَك بووم‬ ‫زؤربةي رؤذ قازيي محةمةدم دةبيني كة لة مةيداني‬ ‫ضوارضرا عةسران لة ساختمانيَكدا دادةنيشتء‬ ‫قسةي بؤ َ‬ ‫خةلك دةكردء لة هةر تويَذيَكةوة كةسانيَك‬ ‫كؤرةكةيةوةء طويَيان ليَدةطرت‪ ،‬قازيي‬ ‫دةهاتنة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫مرؤظيَكي ئارامء قسةخؤشء ريَزداربوو‪ ،‬خةلكي‬

‫خؤراطرييء‬ ‫حةزيان لة قسةكاني بوو‪ ،‬بةتةواوي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫خةلكاني دةدايةوة ‪...‬‬ ‫ئارامييةوة وةآلمي قسةي‬ ‫دلفراوان بوو لة َ‬ ‫َ‬ ‫مالة خؤي باخضةيةكي هةبوو كة‬ ‫َراي بووني باخةوانيش‪ ،‬بؤخؤي ئاوي باغةكةي‬ ‫وي ِ‬ ‫بةثي دةضووة شويَني كارةكةيء‬ ‫دةدا‪ ...‬بةيانيان‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةبوو‪...‬خةلكي مةهاباد ئةخالقء‬ ‫دوو نةفةري لةطةأل‬ ‫ئاكاري ئةويان هاوةشيَوةي فريشتة دةزانيء لةنيَو‬ ‫خيَ‬ ‫مةنطورء مامشء موكري‪ ...‬نةياري‬ ‫َلةكاني‬ ‫ِ‬ ‫زؤر بوو ضونكة ئةو دةيوت بةشيَوازي سيستمي‬ ‫ئةرباب‪-‬رةعيةتي ستةمكاريي مةكةنء زةمان‬ ‫زةماني ديموكراسييةء ئيَوةش دةبيَت كاربكةن‬ ‫برواي‬ ‫نةك خةريكي دادؤشين بن‪ ...‬قازيي محةمةد ِ‬ ‫لةرووء‬ ‫بة جةنطء كوشتءكوشتار نةبوو‪ ،‬قسة ِ‬ ‫َنرشتن‬ ‫حةقخوازبوو‪ ،‬حةقيَك كة بةجةنطء خوي ِ‬ ‫بةديبهاتاية بة حةقي نةدةزاني»‬ ‫طفتوطؤء‬ ‫وتارء‬ ‫بةورديي‬ ‫ئةوةي‬ ‫ضاوثيَكةوتنةكاني ثيَشةوا بخويَنيَتةوة زؤر بة‬ ‫باشي طياني ئازادييخوازييء ثيَشةكةوتووخوازيي‪،‬‬ ‫َ‬ ‫طةندةليي‪ ،‬يةكسانخوازييء‬ ‫ئاشتييخوازيي‪ ،‬دذة‬ ‫دادثةروةريي درك ثيَدةكات‪ ،‬ئةوةي تةنيا لة‬ ‫َ‬ ‫بةلكو بؤ بواري‬ ‫سنوري طوفتاردا نةوةستا‪،‬‬ ‫كردار طواسترايةوة‪ .‬ثيَشةوا هةر زوو طرنطي‬ ‫دركي بة بووني دةسةآلتيَك كرد ياسا بكاتة‬

‫‪27‬‬


‫بةرتيلخؤريي كةدياردةي سةرةكييء ئاشكراي‬ ‫بيرؤكراتييء‬ ‫سةردةمي حوكميء رةزاشاهيي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫قوولي لةنيَو كؤمةلطادا داكوتا‬ ‫ريشةيةكي ميَذوويي‬ ‫بوو‪ ،‬بةتونديي لةاليةن حكومةتي كوردستانةوة‬ ‫دذايةتيي كراو سزاي سةخت بؤ كةمترين دزييء‬ ‫َ‬ ‫حالةتي بةريتلخواردن دةرضوو كة هةر لةبةخائين‬ ‫ناساندني تاوانبار تا بةزندانييكردنء تيرةبارانكردن‬ ‫دةطةيشت‪ .‬هةر لةبةرئةوةبوو كة «ئاغاي محةمةد‬ ‫زةكةوي» حسابدارء تحويلداري دارايي بؤكان لةبةر‬ ‫َ‬ ‫غةفلةت‬ ‫دزيني تةنيا ‪ 69‬تمةن‪ ،‬بة تؤمةتي خيانةتء‬ ‫لةاليةن سةرؤكي ئيدارةي دارايي كوردستانةوة‬ ‫لةسةركار دةركراء لة رؤذنامةي كوردستانيشدا‬ ‫ناوي بآلوكرايةوةء ريسواكرا‪ ،‬لةء رؤذنامةيةدا‬ ‫راطةيةندرابوو كة سزاي وةرطرتني بةرتيل لة‬ ‫تمةنيَكةوة بةرةوسةر بريتية لة دةساأل زيندانيي‬ ‫تا سزاي كوشتن‪ .‬ثيَشةوا دةيوت «دزي كردن لة‬ ‫ثيسترين دةردي ميلةتةء دةبيَت لةو خووة ثيسة‬ ‫خؤتان بثاريَزن‪( ».‬كوردستان‪ 21/‬خةرمانان ‪.)1325‬‬ ‫شايةني باسة‪ ،‬لة سةروبةندي داطيركردني ئيَرانء‬ ‫سةربازخانةي‬ ‫ئةرتةشدا‪،‬‬ ‫خؤبةدةستةوةداني‬ ‫مةهاباد بةثيَضةوانةي تكاكاريي قازيي محةمةد‪،‬‬ ‫شرةخؤرةكانةوة تاآلنء‬ ‫لةاليةن عةشيرةتة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫بةرووي‬ ‫قازيي‬ ‫سال‬ ‫ضوار‬ ‫دواي‬ ‫ويَرانكرا‪ .‬ئةوةي‬ ‫ِ‬ ‫ئةو سةرؤك خيَآلنةي كورديدا دايةوة كاتيَك بة‬ ‫بؤنةي سةردانيَكي بؤ سةربازخانة ثيَي وتن‪ »:‬ئيَوة‬ ‫ئاغاياني عةشاير كة ويَستا زؤريان ليَرة حازرن‬ ‫َ‬ ‫سال لةمةوبةر عةرزم‬ ‫ئةو رؤذانةي كة سآضوار‬ ‫دةكردن‪ :‬ئاطاداري لةسةربازخانة بكةن‪ ،‬تيَكي مةدةن‪،‬‬ ‫َ‬ ‫هةلمةوةشيَنن‪ ،‬ئةو تةنةكانة‬ ‫دةركةو ثةنجةرةي‬ ‫مةكةنة ئافتاوةء كةندوي ناني ء تةشتي ئاو‪ ...‬رؤذيَك‬ ‫دآ زؤرمان بةكاردآء بؤي ثةشيمان دةبينةوة‪ ،‬ئةو‬ ‫ئةورؤ بةو رؤذة‬ ‫دةمةش ثةشيماني فايدةيةكي نية‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫طةيشتين كة كة موحتاجي سةربازخانةين‪ ،‬بةآلم‬ ‫سةربازخانة ويَرانكراوة‪ .‬دةبا لةو سةربازخانةية ‪...‬‬ ‫لي بكردايةء خراثمان نةكردباية كة‬ ‫ئيستيفادةمان َ‬ ‫ئةورؤ بؤي ثةشيمان نةبوباينةوة» (كوردستان‪17،‬‬ ‫ِ‬ ‫خاكةليَوة ‪.)1325‬‬ ‫طةورةترين تايبةتمةنديية ئةريَنييةكاني ثيَشةوا‬ ‫بريتيبوو لةوةي‪ ،‬كة ضةندة لةبةرامبةر هةذارني‬ ‫كوردء َ‬ ‫خةلكي ئاسايي طةلةكةيدا ميهرةبانء بةسؤز‬ ‫بوو‪ ،‬لةبةرامبةر شاو ريَبةراني نةياراني كورددا‬ ‫َكراي دانيشتنء‬ ‫قسةلةرووء حةقبيَذء بويَر بوو‪ .‬تي ِ‬ ‫ِ‬ ‫ضاوثيَكةوتنةكاني لةطةأل محةمةدرةزا شاء باقرؤفء‬ ‫ثيشةوةرييدا ئةو راستيية دةسةلميَنن‪ .‬ئةو وةك‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتي ئيَرانء‬ ‫عةقلييةتي‬ ‫رةخنةيةكي توندي لة‬ ‫‪28‬‬

‫سيستمي شاهةنشاهيي راستةوراست بة شاي ئيَراني‬ ‫وت‪ :‬لةجياتي توثء تانكء ئةرتةش ناردنة سةر‬ ‫مميللةت‪ ،‬با فةرهةنط لةنيَو ميللةتدا ثةرةثيَبدريَتء‬ ‫بايةخ بة تةندروستييان بدريَت‪».‬‬ ‫ميلليءئازادييخوازانةي‬ ‫سياسةتي‬ ‫لةسايةي‬ ‫ثيَشةوادا‪ ،‬كؤمارةكةي كوردستان بووة ئوميَديَكي‬ ‫طةورةي كوردانء شاري مةهاباد بووة قيبلةطاي‬ ‫سةرجةم ئازادييخوازاني كورد‪ .‬كورداني باشوور لة‬ ‫كؤمارةكةدا كرانة جيَطري وةزيرء ثةرةوةردكارء‬ ‫َنر َالةكةي كؤمار‪ ،‬سيانيان كوردي‬ ‫َنراأل‪ .‬لة ثيَنج ذي ِ‬ ‫ذي ِ‬ ‫َرؤ بةطء‬ ‫باشووري كوردستان بوون كة‪ :‬زي ِ‬ ‫حةمةرةشيدخانء مةالمستةفا بوون‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫سةرنجراكيَشانةي لةو ماوةيةدا‬ ‫يةك لةو رووادوة‬ ‫ِ‬ ‫روويداوة‪ ،‬بريتيبوو لة طرتني «محةمةد تؤفيق‬ ‫ووردي» كة مامؤستايةكي كؤمؤنيستي باشووري‬ ‫كوردستان بوو‪ .‬ناوبراو لة ذمارة ‪3‬ي بآلوكراوةي‬ ‫«هاواري نيشتمان»دا كة ئؤرطاني سازماني جةواناي‬ ‫ديموكراتي كوردستان بوو‪ ،‬وتاريَكي زؤر توندي‬ ‫كةموكورييةكاني ثةروةردةء خويَندنطاكانةوة‬ ‫لةمةر‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫بةريَوةبةري‬ ‫نووسيبوو‪ ،‬زؤرينةي مامؤستاء‬ ‫ِ‬ ‫خويَندنطاكاني بة نةزانء كؤنةثةرست نيَوزةد‬ ‫كردبوو‪ ،‬ئةوةش حةمةحوسيَن خاني سةيفي قازيي‬ ‫تةواو بيَتاقةت كردبووء بةجؤريَك ووردي خراية‬ ‫َ‬ ‫هةلويَستي ثيَشةوا لةوبارةيةوة فرة‬ ‫زيندانةوة‪،‬‬ ‫ئةريَني بوو‪ ،‬ئةو هةرضةندة لةطةأل بؤضوونةكانء‬ ‫ثةرطيرةكاني‬ ‫ئةو شيَوازة رةخنة توندةء بؤضوونة ِ‬ ‫وورديش دا نةبوو‪ ،‬بةآلم رووي دةمي خؤي‬ ‫كردبووة دذةكاني ووردي وتبوي‪َ :‬‬ ‫«قةلةمتان هةية‪،‬‬ ‫فكرو هؤشدارن‪ ،‬جوابي َ‬ ‫خةلك بدةنةوة‪ ،‬دةليل بهيَنن‬ ‫ئةو شتانة دوورن لة حةقيقةتء ووردي درؤزنة»‪،‬‬ ‫ئةم قسةيةي ثيَشةوا كة ووردي كردويَتية بنةماي‬ ‫ئةو طلةييةي بةرطريينامةيةي كة لة ذمارة ‪53‬ي‬ ‫رؤذنامةي كوردستاني ئؤرطاني حيزبي ديموكراتي‬ ‫كوردستان دا بآلويكردؤتةوة‪ .‬بةشيَوةيةك ئةم‬ ‫نووسةرة نةك هةر بةخيَرايي ئازادبوو‪َ ،‬‬ ‫بةلكو لة‬ ‫زؤربةي ذمارةكاني تري ئةو رؤذنامةيةدا بةردةوام‬ ‫دةربرينء نووسيني‬ ‫نووسيني بآلوكراوةتةوةء مافي‬ ‫ِ‬ ‫لي نةطيراوة‪.‬‬ ‫آل زةوتنةكراوةء ريَطةي َ‬ ‫َكراي ئةو تايبةتمةنديية‬ ‫شايةني باسة‪ ،‬جطة لةتي ِ‬ ‫ئةخالقييء ئينسانييانةي لة ثيَشةوادابوون‪ ،‬سيفةتي‬ ‫َ‬ ‫لةطةليدا لةكاتي‬ ‫ثشت نةكردنة ميللةتء مانةوة‬ ‫ميحنةتء هةروةها قوربانييدان بةطيان لةثيَناوي‬ ‫ثاراستني طةلدا يةك لة مةزنترين تايبةتمةنديء‬ ‫برواي ئيَمة ثيَشةواي‬ ‫ئاكاري ئةو كةسايةتيية كة بة ِ‬ ‫كردؤتة مةسيحي جوآلنةوةي ميللي كورد‪ .‬احساني‪،‬‬


‫ثسثؤر لة كاروبارى رؤذهةآلتي كوردستان‬

‫ذمارة (‪ )12‬كانوني يةكةمي ‪2010‬‬

‫طةرانةوةي‬ ‫كة ئةفسةريَكي تودةيي بوو‪ ،‬لةدةمي‬ ‫ِ‬ ‫ئةرتةشدا لة كوردستان بوو‪ ،‬لة ل ‪187-186‬ي‬ ‫بيرةوةرييةكانيدا باس لةوة دةكات كةبةبيستني ئةم‬ ‫َ‬ ‫هةوالة بةثةلة خؤيانطةياندؤتةوة مةهابادو سةرداني‬ ‫ثيَشةوايان كردووة تا بؤ بةرطرييكردني لةشكر‬ ‫هاني بدةنء‪ ،‬نووسيويةتي‪« :‬كة قازيي محةمةدمان‬ ‫بيني زؤر ماتء كزو غةمبار هاتة ثيَش ضاومان‪،‬‬ ‫َ‬ ‫لةسالؤنةكة‬ ‫لةكاتيَكدا بةخيَرهاتنيَكي طةرمي كردينء‬ ‫دانيشاندين ثيَي وتين‪ :‬دؤستاني زؤر بةريَزم‪،‬‬ ‫َ‬ ‫بي سةرثةرشت‬ ‫ثيشةوةري‬ ‫هةلهاتووةو ميلةتي َ‬ ‫جيَهيَآلوة‪ ،‬تةواوي رابةراني فيرقة ئيَستاكة ضونةتة‬ ‫ئةمرؤ يا سبةي سوثاي ناوةنديي‬ ‫شورةويي‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ديَتة مةهابادء ناوضةكة‪ ،‬مةعلوم نيية ض بةآليةك‬ ‫بةسةري َ‬ ‫خةلكي بيَثةنا ديَنن‪ ،‬من لةثاأل ميلةتي خؤمدا‬ ‫لةكوشتوبري كويَرانة بيانثاريَزم‪،‬‬ ‫دةميَنمةوة تا‬ ‫ِ‬ ‫براكةشم سةيفي قازيي وةزيري جةنطي كوردستان‬ ‫ثي باشترة‬ ‫لةطةأل مندا دةميَنيَتةوة‪ .‬ئيَمة ئةوةمان َ‬ ‫بي يارو‬ ‫لةثاأل ميلةتي خؤماندا بمرين نةك بةتةنياو َ‬ ‫ياوةر بةجيَيان بهيَ‬ ‫َلين‪ ،‬من ثيشةوةريء غوالم يةحيا‬ ‫نيم‪ ،‬ثيشةوةري داواي ليَكردم لةوآلتةكةم َ‬ ‫هةلبيَم‪،‬‬ ‫نةخيَر مومكين نيية‪ ،‬مةردايةتييء غيرةتمان ريَطاي‬ ‫ئةوةمان ليَدةطريَت ميللتةمةمان بةرةآلكةينء بؤ‬ ‫رزطاركردني طياني خؤمان َ‬ ‫هةلبيَين»‪.‬‬ ‫باشترين َ‬ ‫بةلطةش بؤ ئةوةي كة ثيَشةوا ضارةنووسي‬ ‫خؤي لةبةرضاوبوو‪ ،‬ئةوةبوو كة هةم لة دادطا‬ ‫سةرثيَييةكةي ئةرتةشدا نةترسء بويَرانة كةوتبووة‬ ‫سووكايةتيي بة رذيَمة خويَنخؤرةكةي شاي ئيَرانء‬ ‫بةوثةري‬ ‫ثياوةكانيء هةم لةكاتي لة سيَدارةدانيشيدا‬ ‫ِ‬ ‫برواء متمانةبةخؤبوونةوةء بآ ضاوبةستنةوة ضووة‬ ‫ِ‬ ‫سةر تةختي سيَدارةكة تا «بؤدواجار ديمةني مةهاباد‬ ‫َ‬ ‫سالح كة ناوةرؤكي‬ ‫ببينيَت»‪ .‬سةروان كيومةرس‬ ‫دادطاييكردنة سةربازييةكةي بؤ راطواستووين و‬ ‫شايةتحاليَك بووة‪َ ،‬‬ ‫َ‬ ‫دةليَت‪« :‬من لة زؤربةي‬ ‫خؤي‬ ‫دادطاكاني مةيدانيء سةربازيء بةدةويدا وةك‬ ‫َ‬ ‫هةوالنيَر بةشداريم كردووة‪ ،‬ئةو كاتةي كة‬ ‫َ‬ ‫هةوالنيَري ماهنامةي ئةرتةش بووم ‪ ،‬بةآلم هةرطيز‬ ‫بةرادةي قازي محةمةد بةجةرطء بويَر‬ ‫كةسيَكم ِ‬ ‫نةديوة‪ ،‬هةرطيز لة كاتي دادطاييكردنيدا نةترسابووء‬ ‫زؤر بة بيَباكي قسةي دةكردء وةآلمي ثرسيارةكاني‬ ‫لةكؤر جةذنء داوةتيَكدا‬ ‫دةانةوة وةك ئةوةي‬ ‫ِ‬ ‫دانيشتبي ءابوو‪».‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫سالةي‬ ‫ئةميَستا لةسةروبةندي يادي ‪65‬‬ ‫دامةزراندني كؤمارةكةي مةهاباددا‪ ،‬ديارترين‬ ‫مةسةلةي وةخت كة كةلةسةر ئاستي جيهان جيَطةي‬ ‫قسةءباس بيَت بريتيية لة َ‬ ‫«بةلطةنامةكاني ويكيليكس»‪،‬‬

‫ئةو َ‬ ‫بةلطةنامانةي كة مةزنترين راستيي ضةسثاو‬ ‫تيَيدا ثيَشانداني رووي راستةقينةي سةركردةء‬ ‫سةرؤكة سياسييةكاني جيهاني هاوضةرخة كة‬ ‫َ‬ ‫بةطويَرةي ئةو َ‬ ‫كؤمةليَك دزء درؤزنء‬ ‫بةلطةنامانة‬ ‫َ‬ ‫طةندةلكارء سازشكارنء جطة لة سامانء‬ ‫دوورووء‬ ‫ِ‬ ‫دةسةآلت‪ ،‬بةها ئةخالقييةكان لةاليان بايةخي‬ ‫توي َ‬ ‫َكراي ئةو سةرؤكء‬ ‫َكلة ثيازيَكي نية‪ .‬ضونكة تي ِ‬ ‫دةسةآلتدارانةي لة ريَطةي كودةتا سةربازييةكانةوة‬ ‫بةريَوةبةري دةزطاكاني‬ ‫ديَنةسةركار‪ ،‬يان ثياوي ِ‬ ‫َ‬ ‫هةولطرييةكاننء بة‬ ‫ثؤليسي نهيَنيء دةزطاي‬ ‫دةثضرن‪ ،‬يان‬ ‫َران كورسي دةسةآلت‬ ‫ِ‬ ‫ثيالنطي ِ‬ ‫بي ئةوةي ضنطي‬ ‫َناوييةكان‬ ‫ي‬ ‫خو‬ ‫شؤرشة‬ ‫دواي‬ ‫َ‬ ‫خويَناوييان بشؤرنةوة يةكسةر بةسةر دةسةآلتء‬ ‫ساماني بيَشوماردا دةكةون ياخود بة ميرات بة دابي‬ ‫خيَآليةتيي لة باوانيانة دةسةآلتيان وةرطرتووةء لة‬ ‫َ‬ ‫دةسلةمنةوة‬ ‫شيَوازيَكي هاوضةرخي ذياني سياسيي‬ ‫ناتوانن بآ زةبروزةنطء سةركوتء ضةواشةكاريي‬ ‫لةسةر كورسييةكانيان بميَننةوة‪ .‬سةبارةت بة‬ ‫هةلومةجةكةي خؤشمان‪ ،‬ئةطةر ئةخالقء ئاكاري‬ ‫شةخسييء سياسيي ثيَشةوا بةبنةما وةربطيراية‪،‬‬ ‫ميللةتةكةمانء جوآلنةوة ميللييةكةي لةميَذووي‬ ‫هاوضةرخيدا تووشي ئةو هةموو ئازارء مةينةتيية‬ ‫نةدةبووةوة كة بةسةري هاتووة‪ ،‬سةري هةزارةها‬ ‫َ‬ ‫لةشةري كورد كوذييدا تيَدا نةدةضوو‪،‬‬ ‫رؤلةي‬ ‫ِ‬ ‫شةري كورداني‬ ‫بة فيشةكء ضةكي داطيركةران‬ ‫ِ‬ ‫بةشةكاني ديكةي كوردستان نةدةكرا‪ ،‬ساماني‬ ‫َ‬ ‫طةندةليي سياسييء‬ ‫نيشتيمانيي بةتاآلن نةدةبراء‬ ‫َ‬ ‫َرييء كؤمةآليةتييء ئةخالقيي كؤمةلطاكةماني‬ ‫كارطي ِ‬ ‫لةطريَذنة دةرنةدةكرد‪ ،‬ديوةخانء خيَ‬ ‫َلطةرايي‬ ‫دواكةوتووانة نةدةبوذايةوة‪ ،‬رؤذنامةنووسان‬ ‫ثي نةدةكرا‪،‬‬ ‫بي حورمةتييان َ‬ ‫نةدةكوذرانء تةحقيرء َ‬ ‫بةبةرنامة كار بؤ بيَئيرادةكردني تاكي كوردء‬ ‫دةمكوتكردني ئازادييخوازانء بيَدةنطكردني طةل‬ ‫نةدةكرا‪ ،‬ئةوةي وادةكات كة هيَشتا ثيَشةوا قازيي‬ ‫برواي ئيَمة َ‬ ‫طوليَكي بؤنخؤشء ميَرطيَكي‬ ‫محةمةد بة ِ‬ ‫سةوزي بيَهاوتاي بياباني ميَذووي كايةي سياسيي‬ ‫ناوضةكة بيَت‪.‬‬

‫‪29‬‬


‫وةسيةت نامةكةى قازى محةمةد‬ ‫بسم اهلل الرحمن الرحیم‬ ‫زولم ليَكراو ء َ‬ ‫رؤلةكانمء برا خؤشةويستةكانم‪ ،‬برا ماف خوراوةكانم‪ ،‬نةتةوة َ‬ ‫نةتةوةكةم‪َ ،‬‬ ‫زولم‬ ‫ضةشتووةكةم‪ ،‬ئيَستا من لة دواين ساتةكانى ذيانمدا ضةند ئامؤذطاريةكتان دةكةم‪.‬‬ ‫دةست لة دوذمنايةتي كردنى يةكتري َ‬ ‫هةلبطرنء يةكبطرنء ثشتيوانى يةكدى بن‪ .‬لةبةرانبةر‬ ‫دوذمنى َ‬ ‫لةخؤرا خؤتان بةدوذمن نةفرؤشن‪ .‬دوذمن هةر ئةوةندة ئيَوةى دةويَت‬ ‫خؤراطر بن‪.‬‬ ‫زالمدا‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫تا كارةكةى خؤى لة ريَطةى ئيَوةوة جيَبةجآ بكات‪ ،‬هةرطيز بةزةيى ثيَتاندا نايةتةوةء ضاوثؤشى‬ ‫لةهيض دةرفةتيَك ناكات بؤ دذايةتيكردنتان‪.‬‬ ‫َ‬ ‫دوذمنةكانى نةتةوةى كورد زؤرنء َ‬ ‫زالمنء بةهيَزنء دل ِرةق‪ .‬رةمزى سةركةوتنى هةر نةتةوةيةك‬ ‫يةكيَتىء يةكطرتووية‪ .‬ئةوةش باشترين ثشتء ثةناء و ثشتء ثةنايةكى تةواو و بيَئةمالوئةوالية‪.‬‬ ‫هةر نةتةوةيةك كة يةكيَتىء يةكطرتوويى نةبيَت هةميشة لة ذيَر دةستى دوذمندا دةبيَت‪ .‬ئيَوةى‬ ‫نةتةوةى كورد هيضتان لة نةتةوةكانى ديكةء وآلتانى دى كةمتر نيية‪َ ،‬‬ ‫بةلكو لةرووى جواميَرىء‬ ‫ئازايةتىء شايان بوونةوة لةو نةتةوانةى ديكة كة ئازاد بوون ثيَشكةوتوترن‪ .‬ئةو نةتةوانةى كة‬ ‫لةذيَر ضةثؤكةى دوذمنى َ‬ ‫زالمدا رزطار بوون وةك ئيَوةن‪....... .‬‬ ‫َ‬ ‫مندالةكانتان بخويَنن‪ ،‬ضونكة ئيَمة وةك نةتةوةى كورد‬ ‫ريَنويَنىء وةسيةتم ئةوةية كة ريطا بدةن‬ ‫هيضمان لةنةتةوةكانى ديكة كةمتر نيية‪ ،‬جطة لةخويَندن‪ ،‬بخويَنن تاكو لةكاروانى نةتةوةكانى ديكة‬ ‫دوانةكةون‪ .‬نابيَت ئيَوة بةهؤى كوشتنى منء برازاكانمةوة ضاوترسيَن بن‪ ،‬هيَشتا دةبيَت زؤر كةسى‬ ‫ديكةى وةك ئيَمة لةم ريطايةدا لةدةست بضن تاكو بةئارةزوو و مةبةستء ئامانجمان دةطةين‪.‬‬ ‫كوردستان َ‬ ‫مالى هةموو كوردانة‪ ،‬ئةطةر ئةندامةكانى ئةم خانووةء ئةوانةيان كة شارةزاى شتيَكن‬ ‫بةرثرسياريةتييان ثيَبدريَت «واتة كاريَك لةئةستؤ بطرن» ئيدى مافى ئةوةى نيية كة منةت بةسةر‬ ‫كةسدا بكات‪ ،‬كوردستانيش هةر وةك ئةو َ‬ ‫مالةية‪ .‬ئةطةر زانيتان كةسيَك لةئةندامى ئةو خيَزانة‬ ‫كاريَكى لةدةست ديَتء ثيَى دةكريَت ريطا بدةن بةو كارة هةستيَت‪ ،‬ئيدى نابيَت كؤسثى بؤ دروست‬ ‫لي بكةن‪ .‬ئةطةر من بةرثرسياريةتى طةورةم نةبواية ئيَستا لةذيَر (ثةتى) سيَدارةدا‬ ‫بكةنء ريطريى َ‬ ‫نةدةبووم‪ .‬هةر بؤية نابيَت منةت بةسةر يةكدا بكةين‪.‬‬ ‫سةعدى دةفةرمويت(*)‪:‬‬ ‫مةبةستمان ئامؤذطارى بوو و كردمان ‪ -‬بةخوات دةسثيَرينء ئيَمة رؤيشتين‬ ‫خزمةتكارى نةتةوةء نيشتيمان‬ ‫قازى محةمةد‬ ‫بةرةبةيانى ‪10‬ى خاكةليَوةى ‪1326‬‬ ‫* دةقى فارسيى شيعرةكةى سةعدى (مراد ما نصيحت بود و گفتيم ‪ -‬حوالت با خدا کرديم و رفتيم)‪.‬‬

‫وةرط َي ِرانى‪ :‬رةزا مةنوضةهرى‬ ‫‪30‬‬


‫فيدراليزم لةسيستةمي سياسيدا‬ ‫(مؤديَ لة جياوازةكان بؤ سيستةم َي كي سياسي لةع َي راق )‬

‫بةشي سيَيةم وكؤتايي‬

‫د‪ .‬ساالر باسيرة‬

‫ئةنجومةني فيدرالي لةعيَراق ضارةسةر يان كيَشة‬

‫َ‬ ‫فيدرالي دةبيَت بريتي بيَت لةئؤرطانيَكي‬ ‫ئةنجومةني‬ ‫دةستوري كة نويَنةري هةريَمةكاني تيَدابن بؤ‬ ‫نويَنةرايةتي كردني خؤيان‪ .‬بووني ئةنجومةني‬ ‫هةريَمةكان‪ ،‬لة ديكتاتؤريةتي ثةرلةمان و سةرؤك‬ ‫َ‬ ‫ئةلمانيا‬ ‫كؤمار كةمدةكاتةوة‪ .‬ئةطةر ئةزموني‬ ‫وةربطرين دةبيَت ذمارةي ئةنداماني ئةنجومةني‬ ‫هةريَمةكان بةثيَي ذمارةي دانيشتواني هةريَمةكة‬ ‫بيَت‪ ،‬لةاليةكي ترةوة قورسايي حيزبة سياسيةكان‬ ‫لةهةريَمةكان كاريطةري دروست دةكات لةنيَو‬ ‫َ‬ ‫فيدرالي‪ ،‬ئةمة هةرضةندة هةريَمة‬ ‫ئةنجومةني‬ ‫بضوكةكان لةذمارةي نويَنةرةكانيان بؤ ئةنجومةني‬ ‫َ‬ ‫فيدرالي رةضاو كراوة‪ .‬بةالم لةسويسرا ذمارةي‬ ‫ئةنداماني هةريمةكان (كانتؤنةكان) لةئةنجومةني‬ ‫َ‬ ‫فيدرالي يةكسانةو بريتية لة دوو نوينةر بؤ هةر‬ ‫كانتؤنيك‪ ،‬مؤديليكي باش بؤ عيَراقيش‪.‬‬ ‫بؤضوونة ناهاوشيَوةكان بؤ ثيَكهاتةي سيستةمي فيدرالَيزم‬ ‫لةعيَراق‬

‫ذمارة (‪ )12‬كانوني يةكةمي ‪2010‬‬

‫سةبارةت بةثيَكهاتةي عيَراق بؤ سيستةمي‬ ‫َ‬ ‫فيدراليزم وهةريَمايةتي بؤضوونةكان هاوشيَوة نين‪،‬‬ ‫دةمةوي باسيَك لةسيستةمي سياسي‬ ‫بةآلم بةرلةوة‬ ‫َ‬ ‫سةنتراليزم بكةم لةعيَراقدا‪:‬‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫‪ )1‬سةنتراليزم و كيَشة سياسي و فكريةكان‪:‬‬ ‫َ‬ ‫دةسةالت‬ ‫هاتني حيزي بةعس لةسالي ‪ 1968‬بؤ سةر‬ ‫َ‬ ‫دةسةالت لةطةلَ‬ ‫ئةم حيزبة عةرةبية ئامادة نةبوو‬

‫هيض اليةنيَكي تردا دابةش بكات و دداني بةهيض كام‬ ‫لةاليةنة سياسيةكاني تردا نةدةنا‪ .‬لةعيَراق ميَذووي‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتيَكي تؤتاليتاري ناوةند دةستي ثيَكرد‬ ‫كةسةرجةم َ‬ ‫والتي بةئامرازي زةبروزةنط خستة‬ ‫َ‬ ‫كؤنترؤلي تةنيا يةك حيزب و هةتا داطيركردني‬ ‫ذيَر‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫عيَراق لةاليةن والتة يةكطرتوةكاني ئةمريكا لةسالي‬ ‫‪ 2003‬بةم شيَوةية مايةوة ‪.‬‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتدارة يةك لةدواي يةكة عيَراقيةكان‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتي دةولةتي موتلةقي ناوةنديان‬ ‫هةميشة‬ ‫دروست كردوة كةتةنها لةم بؤضوونة سياسيةوة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫وكؤمةليان داوة‪ .‬ئةم‬ ‫دةولةت‬ ‫هةولي فةرمانرةوايي‬ ‫شيَوازي بيركردنةوة سياسية لةسالي ‪1921‬ةوة‬ ‫َ‬ ‫دةولةتي عيَراقةوة بةم شيَوةية‬ ‫لةدروستبووني‬ ‫ماوةتةوة‪ .‬هةروةها ناسيؤناليزم وةك ئامرازيَكي‬ ‫ئايديؤلؤذي لةخزمةتي شةرعيةتدان بوة بؤ دةسةالتي‬ ‫َ‬ ‫سالةي دوايدا ناسيؤناليزمي‬ ‫ناوةند‪ .‬لةو دةيان‬

‫‪31‬‬


‫طؤرانيَكي سياسي و ميَذويي بةخؤيةوة‬ ‫عةرةبي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫طؤرانة كؤثي كراوة ثاسيظ بووة‬ ‫ئةم‬ ‫م‬ ‫بةال‬ ‫بيني‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫نةك وةك ثرؤسةيةكي ضارةي خؤنوسين وةك‬ ‫ئةوةي لةئةوروثا بوو‪.‬‬ ‫ئيمثراتؤريةتي عوسماني لةسةدةي ‪16‬وة هةتا‬ ‫جةنطي يةكةمي جيهاني فةرمانرةوايي عيَراقي‬ ‫كردوة‪ .‬سونة مةزهةب لةئيمثراتؤريةتي عوسمانيدا‬ ‫َ‬ ‫دةولةت بوو‪ .‬شيَعة مةزهةب‬ ‫مةزهةبي فةرمي‬ ‫لةعيَراق دةروازةي بةشداري بوونيان نةبووة بؤ‬ ‫َ‬ ‫دةزطا ئيدارية َ‬ ‫دةولةت و بؤ سوثا‪ .‬ئةطةر‬ ‫باالكاني‬

‫ئةطةر بةريتانيا لةدواي دروستكردني‬ ‫دةولَةتي عَيراق لةسالي ‪ 1920‬هةموو‬ ‫َ‬ ‫كؤمةاليةتيةكاني‬ ‫ثَيكهاتة ئايني و مةزهةبي و‬

‫عَيراقي‪ ،‬بةكوردو شَيعةشةوة بةشداري‬ ‫دةولَةتي تازة دروستكراوي عَيراق بكرداية‬ ‫ئةوا كَيشة ضارةسةرنةكراوةكاني نةدةبوة‬ ‫كَيشةيةكي موزمن لةم وآلتةدا‬ ‫مرؤظ سةرنجيَك بداتة ميَذووي شيَعة لةعيَراق‬ ‫َ‬ ‫لةثال‬ ‫ئةوا دةطاتة ئةو ئةنجامةي كةشيَعة هةميشة‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتدا ذياوة تةنانةت دواي دروستبوون‬ ‫سيَبةري‬ ‫َ‬ ‫وسةربةخؤيي روكةشي دةولةتي عيَراق لةاليةن‬ ‫بةريتانياوة دواي جةنطي يةكةمي جيهاني و‬ ‫درووستكردني رذيَمي مؤنارشي‪ ،‬سةراني ثيَشووي‬ ‫سوثاو كاربةدةستاني ئيمثراتؤريةتي عوسماني‬ ‫كة سونة مةزهةب بوون دةزطا سةرةكيةكاني‬ ‫َ‬ ‫دةولةتيان لةدةستي خؤياندا هيَشتةوة‪ .‬اليةني سونة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل شيَعةدا دابةش بكات ض‬ ‫دةسةالت‬ ‫ئامادة نةبوو‬ ‫لةكاتي وة ض لةدواي سةردةمي عوسمانيدا‪ .‬عةرةبة‬ ‫ناسيؤناليستةكان كةزؤرتر لةنيَو سونةكاندان عيَراق‬ ‫نةبضراوي نيشتماني عةرةبي دةزانن كة‬ ‫بةبةشيَكي‬ ‫ِ‬ ‫لةاليةن كؤلؤنياليزمي ئةوروثيةوة دواي جةنطي‬ ‫يةكةمي جيهاني دابةش وكؤلؤنيزة كرا‪ .‬لةدةستوري‬ ‫عيَراقدا هاتبوو كةعيَراق بةشيَكة لةنيشتماني عةرةبي‪.‬‬ ‫ئةم فاكتةرانةو ئةوةي كةعيَراق هيَشتا نةيتوانيوة‬ ‫بروات بةتايبةت‬ ‫بةثرؤسةيةكي لةيةكتر تيَطةيشتندا ِ‬ ‫‪32‬‬

‫حةساسيةت و ناكؤكية ميذويي و مةزهةبيةكان‬ ‫هةر هيَشتا لةهزري ئةم اليةنانةدا ماون و دةذين‪.‬‬ ‫هةروةها بيروبؤضووني شيَعةكانيش جياوازة‬ ‫دةربارةي سيستةمي سياسي فيدرالي لةعيَراقدا‪.‬‬ ‫َ‬ ‫لةطةل بايةخي مةزهةبي شيَعة هةلطري‬ ‫بةشيكيان‬ ‫بزوتنةوةي قةومي عةرةبيشن وةك موقتةدا سةدر‪.‬‬ ‫طةرانةوةمان بؤ ميذووي سياسي‪،‬‬ ‫دواي دوبارة ِ‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتي‬ ‫كؤلؤنياليزمي بةريتاني لةماوةي‬ ‫َ‬ ‫هةولي جدي نةداوة بؤ‬ ‫كؤلؤنياليزمدا هةرطيز‬ ‫ضارةسةريَكي ئةقالني ثيَكهاتةكان لةعيَراقداو‬ ‫َ‬ ‫لةرؤذهةالتي ناوةراستداو ديارة مةبةستيشي‬ ‫نةبووة‪ .‬كؤلؤنياليزمي بةريتاني لةكاتي دابةشكردني‬ ‫عيَراقدا بةهيض شيَوةيةك رةضاوي ثيَكهاتةي ئيَتنيكي و‬ ‫ئايني و مةزهةبي و كؤمةاليةتي َ‬ ‫والتةكةي نةكردوةو‬ ‫َ‬ ‫بي رةضاوكردني‬ ‫دةسةالتي داية دةست كةمايةتيةك َ‬ ‫برياريَكي سياسي‬ ‫اليةنةكاني تر وةك كورد و شيَعة‪ِ .‬‬ ‫َ‬ ‫سال و هةتا ئةمرؤكة بؤتة كةرةسةي‬ ‫كة بؤ دةيان‬ ‫ناكؤكي‪ .‬هةردوو بلؤكي رؤذئاواو رؤذهةالتيش‬ ‫نويَنةرايةتي سياسةتي راطرتني ثيَكهاتةي جوطرافي‬ ‫ناوضةكةي دةكرد بةعيَراقيشةوة‪ .‬ئةو طةالنةي‬ ‫َ‬ ‫دةولةتانةدا ذياون دةبيَت‬ ‫كةلةضوارضيَوةي ئةم‬ ‫بةم ثيَية لةناو ئةم ثيَكهاتةيةدا طةشة بةخؤيان بدةن‬ ‫و بةر بةزةيي سياسةتيَكي ديكتاتؤرانةي ناوةند‬ ‫كةوتوون‪ ،‬ئةنجاميَكي ناواقيعبينانة ئةطةر بروانينة‬ ‫َ‬ ‫هةلةبجةو ئةنفال‪ .‬ئةطةر بةريتانيا‬ ‫تراذيدياكةي‬ ‫َ‬ ‫لةدواي دروستكردني دةولةتي عيَراق لةسالي ‪1920‬‬ ‫َ‬ ‫كؤمةاليةتيةكاني‬ ‫هةموو ثيَكهاتة ئايني و مةزهةبي و‬ ‫َ‬ ‫عيَراقي‪ ،‬بةكوردو شيَعةشةوة بةشداري دةولةتي‬ ‫تازة دروستكراوي عيَراق بكرداية ئةوا كيَشة‬ ‫ضارةسةرنةكراوةكاني نةدةبوة كيَشةيةكي موزمن‬ ‫لةم وآلتةدا كة هةتا ئةمرؤكةش لةسةر ئاستة‬ ‫جياوازةكاندا رةنطدانةوةي خؤي هةيةو رةطي َ‬ ‫قولي‬ ‫خؤي جيَهيَشتوة‪.‬‬ ‫ليَرةدا ميَذووي سياسي عيَراق بةرووني‬ ‫نيشانيداوة كةدةسةالتي ناوةند (سةنتراليزم) بؤ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطايةكي ثلوراليزمي عيَراق بةثيَكهاتة‬ ‫والت و‬ ‫ئيَتنيكي وسياسي ومةزهةبي وكةلتوريةكةيةوة‬ ‫هةرطيز سةركةوتو نةبووةو نابيَتة ئالتةرناتيظيَكي‬ ‫ديموكراسي‪ .‬هةربؤية ئةطةر دةربارةي فيدراليزم‬ ‫لةعيَراق بدويَين ئةوا دةبيَت رياليزمي دةولةتي‬ ‫عيَراق وطةالني عيَراق لةو ديدطا جياوازانةوة ببينين‪.‬‬ ‫َ‬ ‫دةولةت‬ ‫رذيَميَكي ئيسالمي سياسيش كة نةيةويَت‬ ‫و سياسةت لةيةكتر جودا بكاتةوة نةطونجاوة و‬ ‫نابيَتة ئالتةرناتيظ و ئةم اليةنةش بةسروشتي‬ ‫ناكري هةلطري فكري سةنتراليزم‬ ‫ئايديؤلؤذياكةي‬ ‫َ‬


‫نةبيَت‪ .‬سروشتي سيستةمي سياسي ئيَران و‬ ‫َ‬ ‫ئةفغانستاني سةردةمي َ‬ ‫دةولةتة‬ ‫تاليبان و زؤربةي‬ ‫ئيسالميةكان وةالمن بؤ ئةم بؤضونة‪ .‬بةرذةوةندي‬ ‫طةالني عيَراق دةبيَت لةوةدا بيَت كةناوةندي سياسي‬ ‫بةشيَوةيةك دةستوةرنةداتة كاروباري ناوخؤي‬ ‫طةالني عيَراق و لةدةرةوةي ئيرادةي خؤيان‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتي‬ ‫كؤنترؤل نةكريَن‪ .‬ليَرةدا كةمكردنةوةي‬ ‫ناوةند بةرامبةر كةنار طرنط و ثيَويستة‪ .‬ئةمةش‬ ‫لةسيستةميَكي سياسي سةنتراليزمدا بةدي نايةت‪.‬‬ ‫سروشتي سياسي ناوةند هؤكار بووة بؤ كارنةكردني‬

‫هةريَمي فيدرالدا‪ .‬بة وتةي ربيعي هةريَمي كوردستان‬ ‫تايبةتمةندي خؤي هةية لةرووي جوطرافي‬ ‫ونةتةوةييةوةو دةشتوانريَت ضةند ناوضةيةكي‬ ‫دةوروبةريشي بخريَتة سةر ئةم هةريَمة‪ .‬هةريَميَكي‬ ‫تريش كةناوضةكاني خؤرئاواي عيَراق دةطريَتةوةو‬ ‫زؤرينةيان سونة مةزهةبن كةناوضةكاني موسل‬ ‫و فورات‪ ،‬بانةكاني خؤرئاواي عيَراق دةطريَتةوة‪،‬‬ ‫هةروةها لةناوضةي كوفةش كة ناوضةكاني فوراتي‬ ‫دةتوانري بكريَت بةهةريَميَكي‬ ‫ناوةراست دةطريَتةوة‬ ‫َ‬ ‫تر‪ .‬هةروةها ناوضةكاني باشوريش وةك بةسرةو‬ ‫دةوروبةري هةردوو روباري فورات و دجلة‬ ‫دةطريَتةوة بكريَتة هةريَميَكي تر‪ .‬هاوكات شاري‬ ‫بةغداو ضةند ناوضةيةكي ثاريَزطاكاني سةالحةدين و‬ ‫ديالة لةخؤ بطريَت بكريَتة هةريَميَكي تر» دابةشبووني‬ ‫عيَراق بؤ ثيَنج هةريَم بةثيَي بؤضوونةكةي سةرؤكي‬ ‫ئاسايشي نةتةوةيي عيَراق‬ ‫‪ )4‬بةزياتر لة ثيَنج هةريَم كردني عيَراق‪ :‬بةبيروبؤضوني‬ ‫دةكري دابةش بكريَت بةسةر زياتر‬ ‫من عيَراق‬ ‫َ‬ ‫لةثيَنج هةريَمة ثيَشنيازكراوةكةي راويَذكاري‬ ‫ئاسايشي نةتةوةيي عيَراق‪ .‬ئةم بؤضونة بيَطومان‬ ‫رونكردنةوةي و لي َ‬ ‫َكؤلينةوةي خؤي دةويَت‪.‬‬ ‫ئةطةر بروانينة ئةو دوو نةخشةيةي سةرةوة ئةوا دةطةينة‬ ‫ضةندين ئةنجام‪ ،‬ليَرةدا‪:‬‬

‫سي هةريَم كرني عيَراق‬ ‫نةخشةي جؤزيَف بايدن بؤ بة َ‬

‫ذمارة (‪ )12‬كانوني يةكةمي ‪2010‬‬

‫َ‬ ‫لةرؤذهةالتي‬ ‫سياسةتي ئةقالني لةعيَراق و هةروةها‬ ‫ناوةراست بةطشتي ‪.‬‬ ‫بةسي هةريَم كردني عيَراق‪ :‬دابةشكردني عيَراق‬ ‫‪)2‬‬ ‫َ‬ ‫وةك ثرؤذةكةي جؤزيَف بايدن باسي ليَوةكردوة‬ ‫سي هةريَمي (سونة‪ ،‬شيَعةو كورد) لةرووي‬ ‫بؤ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫روكةشةوة سةرنجراكيَشة بةالم بؤ ئايندةي عيراقيَكي‬ ‫ثرئالؤز لةرووي ثراكتيزةكردن و لةرووي تايفي و‬ ‫مةزهةبي و رةطةزةوة بيَكيَشةو بيَئةنجام نابيَت و‬ ‫سي وياليةت كردني‬ ‫سةركةوتو نابيَت ‪ .‬فكري بة َ‬ ‫عيَراق بؤ سةردةمي دةولةتي عوسماني لةوانةية‬ ‫جيَطاي بيركردنةوة بيَت بؤ كوردو شيَعةو سونة‪.‬‬ ‫‪ )3‬ثيَنج هةريَم كردني عيَراق‪« :‬موفق الربيعي‬ ‫راويَذكاري ئاسايشي ثيَشووي نةتةوةيي عيَراق‬ ‫ئاماذة بةوة دةكات كةثيَكهاتةكاني جوطرافي عيَراق‬ ‫وادةخوازيَت عيَراق دابةش بكريَت بةسةر ثيَنج‬

‫شاريَكي وةك بةغداد كةبةثيَي ئامارة طشتيةكان‬ ‫خاوةني نزيكةي حةوت مليؤن دانيشتوانة زياتر لة‬ ‫دوو مليؤن شيَعةي تيَدا دةذي‪ ،‬هةروةها نزيكةي‬ ‫نيو مليؤن كوردي فةيلي‪ .‬ئايا لةبةر رؤشنايي ئةم‬ ‫بوتري بةغدا بكريَتة هةريَميَكي تةنيا‬ ‫دةكري‬ ‫راستية‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫سونة نشين؟ َ‬ ‫بةالم بةغداش وةك ناوضةكاني تري‬ ‫ناوةراست وباشوري عيَراق ناوضةيةكي عةرةبية‪.‬‬ ‫دةكري لةبةر رؤشنايي‬ ‫هةروةها كةركوك ئةميش‬ ‫َ‬ ‫واقعي كةركوك خؤي و وةك ضارةسةريَك بؤ‬ ‫ثيَكهاتةكان بكريَتة هةريَميَكي تايبةتي سةربةخؤ‪،‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بةالم‬ ‫لةطةليدا‪،‬‬ ‫بةالم مانةوةي ماددةي ‪140‬‬ ‫ثاريَزطاي كةركوكيش بةطشت ثيَوةرةكان سةر‬ ‫بةباشوري كوردستانة وةك ضؤن بةغدا بةثيَكهاتة‬ ‫جياوازةكانيةوة عةرةبستانة‪ .‬خواروي رؤذئاواي‬ ‫عيَراق ثيَكهاتةيةكي تي َ‬ ‫َكةلة لةعةرةبي سونةو عةرةبي‬ ‫ناكري بوتريَت بكريَتة هةريَميَكي تةنيا‬ ‫شيَعة لةبةرئةوة‬ ‫َ‬ ‫شيَعة نشين‪ .‬بروكسلي ثايتةختي بةلجيكا كةوتؤتة‬ ‫نيَو ناوضة هؤلةنديةكةوة بةآلم كراوةتة ناوضةي‬ ‫سيَيةم‪ ،‬ضونكة هةردوو نةتةوةكةي تيَدا دةذي‬ ‫و ذمارةي فةرةنسيةكان بطرة زؤر زياترة تيَيدا‪،‬‬

‫‪33‬‬


‫سةرضاوة‪ :‬سايتي سبةي‪ ،12.8.2008 ،‬ذمارة ‪ ،281‬سليَماني‪ ،‬ل‪6.‬‬

‫ناوضةي نةتةوةيي ومةزهةبي وجوطرافي عيَراق‬

‫سةرضاوة‪,.Washington,D.C ,1979 .Richard Nyrop, Iraq, A Country Study:‬‬

‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةدةولةتةكاني‬ ‫دةولةت‪.‬‬ ‫هةروةها كراوةتة ثايتةختي‬ ‫وةك سويسراو بةلجيكا بةثيَضةوانةي عيَراق ناكؤكي‬ ‫خويَناوي مةزهةبي و تائيفي نية‪ ،‬هةرضةندة مةزهةبي‬ ‫َ‬ ‫فيدرالي‬ ‫جياوازيشي تيَدا هةية هةربؤية سيستةمي‬ ‫َ‬ ‫لةطةل واقعة نةتةوةيي و ناكؤكية‬ ‫لةعيَراق دةبيَت‬ ‫مةزهةبي و تائيفيةكانيشدا بطونجيَت‪ ،‬بةبةرنامةي‬ ‫َ‬ ‫مامةلةي‬ ‫ضاكسازي و بةنةفةسي دريذخايةنةوة‬ ‫َ‬ ‫لةطةلدا بكريَت‪ .‬لةثاريَزطاي موسل كوردو عةرةبي‬ ‫‪34‬‬

‫سونة ئةذين‪ ،‬كيَشةي مةزهةبييان نية ضونكة كوردو‬ ‫عةرةبةكاني ئةم ناوضةية سونة مةزهةبن‪ ،‬بةآلم‬ ‫لةرووي نةتةوةييةوة جياوازن‪.‬‬ ‫لةبةر رؤشنايي ئةو لي َ‬ ‫َكؤلينةوةو راستيانةي‬ ‫ئاماذةم ثيَدان ئةطةمة ئةو باوةرةي كة بؤ عيَراق دوو‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتيَكي‬ ‫دةولةتي عيَراق دةبيَتة‬ ‫ئالتةرناتيظ دةبينم‪:‬‬ ‫فيدرالي ‪ 18‬هةريَمي ئةمةش لةئةنجامي كردني‬ ‫‪ 18‬ثاريَزطاكة بؤ ‪ 18‬هةريَم‪ ،‬يان دواي يةكطرتني‬ ‫ضةند ثاريَزطايةك بةثيَي دةستور لةوانةية ببيَتة‬ ‫‪ 12-10‬هةريَميَك ئةمةش دةبيَتة هؤي بيَهيَزكردني‬ ‫دةسةآلتي سةنتراليزم و ترسي كؤمةآلني عيَراق‬ ‫سي‬ ‫برةويَتةوةو هةر هةريَميَك ببيَتة خاوةني‬ ‫َ‬ ‫دةسةآلتةكةو ئيدارةي تايبةتي خؤي طونجاو لةطةل‬ ‫واقعي عيَراقيَكي ثلوراليزمدا لةطةل ثيادةكردني‬ ‫ديموكراسي تةوافوقي‪ ،‬عيَراق بةم مؤديلي سيستةمة‬ ‫سياسية لةكؤمةليَك قةيراني ئيداري و سياسي و‬ ‫مةزهةبي دووربخاتةوةو ريطاضارةيةكي باش بيَت‬ ‫َ‬ ‫دةولةتةدا‬ ‫بؤ سةقامطيري و ديموكراسيةت لةم‬ ‫بةطشت ثيَكهاتةكانيةوة كةضارةسةري ئابوري‬ ‫دةكري لةخؤ بطريَت‪.‬‬ ‫و كؤمةاليةتي و ئاسايش‬ ‫َ‬ ‫باشيةكي ئةم هةريَمة زؤرانة لةوةداية كة‪:‬‬ ‫• هةر هةريَمة تواناي بةسةر ئيدارةكةي خؤيدا‬ ‫باشتر دةشكيَت و كاري دانيشتوان خيَراتر دةروات‬ ‫وكيَشةو ثيَداويستيةكان (ئابوري‪ ،‬كؤمةاليةتي‪،‬‬ ‫ئيداري‪ ،‬ثةروةردة‪ )..‬باشتر دةبينريَن‪ ،‬ئةمة زياتر بؤ‬ ‫دةولةتيَكي وةك عيَراق ثيَويستة‪.‬‬ ‫• دةبيَتة هؤي دابةشبووني دةسةالت وريَطر دةبيَت‬ ‫لة ضربوونةوةي دةسةالت‪.‬‬ ‫• لةم سيستةمي فرةهةريَمية مةترسي اليةنيَك بؤ‬ ‫هةندي اليةني‬ ‫سةر ئةوةي تر زؤر كةمة‪ .‬بؤ نمونة‬ ‫َ‬ ‫سونة مةترسي وليَكدانةوةي ئةوةي هةية ثاريَزطا‬ ‫تةواو شيَعة نشينةكاني خواروي عيَراق‪ ،‬ئةطةر‬ ‫ثاريَزطاي بةسرة بةنمونة بهيَنينةوة ببيَتة هةريَميَكي‬ ‫سةربةخؤ ئةوا شيَعة تيَيدا لةرووي سياسيةوة طةشة‬ ‫دةكات و ناوضةيةكي نةوتيةو بةندةري بازرطانية‪،‬‬ ‫كاريطةري ئيَران بةسةريدا زال دةبيَت وبةريَطاي‬ ‫شيَعةكانةوة دةست وةربداتة نيَو كاروباري عيَراق‬ ‫و لةوانةية شيَعةكان لةضوارضيَوةي ئةم سيستةمةدا‬ ‫ببنة هيَزو ثالني دةستطرتني بةسةر عيَراقدا هةبيَت‪.‬‬ ‫بةثيَي ئةم بؤضوونة بةواتا فيدراليزم و هةريَميَكي‬ ‫بةهيَز وةك ئامرازيَكي تاكتيكي بؤ ستراتيجيةتي‬ ‫هةندي لةاليةنة عةرةبة‬ ‫تري دوورخايةن‪.‬‬ ‫َ‬ ‫ناسيؤناليستةكان بةرامبةر بةكورد هةمان شيَوة‬ ‫بكري‬ ‫ناكري نةهي لةو راستية‬ ‫بيردةكةنةوة‪ .‬ليَرةدا‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كة شيَعة رؤحي مةزهةبي زؤرتر بةيةكترةوةيان‬


‫دةبةستيَت‪ ،‬مةزهةب ثيَش نةتةوة‪ .‬دواي روخاني‬ ‫شا لةراثةريني كوردستاني ئيَراندا (رؤذهةالتي‬ ‫كوردستان) كوردةكاني ناوضةي كرماشان بةشداري‬ ‫ئةم راثةرينة نةبوون دذي حكومةتي شيَعة لةتاران‪،‬‬ ‫كاريطةري مةزهةبةكة بةسةر كوردة شيَعةكاني ئةم‬ ‫ناوضةية بةهيَزتر بوو وةك لةرؤحة نةتةوةييةكة‪.‬‬ ‫بةهةمان شيَوة ئازةريةكانيش‪ .‬ئةم مةترسيانة كةمتر‬ ‫َ‬ ‫دةولةتيَكي‬ ‫دةبنةوة يان ناميَنن ئةطةر عيَراق ببيَتة‬ ‫فيدرالي تةندروست‪.‬‬ ‫• سيستةمي سياسي فيدراليزم دةبيَتة بةهيَزكردني‬ ‫ديموكراسيةت و سةقامطيري‪.‬‬ ‫• حيزبة سياسيةكاني نيَو هةريَمةكان دةتوانن‬ ‫لةهةريَمةكانياندا‬ ‫سةركردةبوون‬ ‫ضؤنايةتي‬ ‫تاقيبكةنةوةو بةم هؤيةوة دةتوانن مومارةسةي‬ ‫سياسةت لةسةر ئاستي «ناوةند» بةرز بكةنةوة‪.‬‬ ‫• هاوالتيان دةتوانن بةهؤي كورتي ريَطاكان بؤ‬ ‫شويَنة دةولةتيةكان لةم سيستةمي هةريَمايةتيةدا‬ ‫زووتر ثةيوةندي بة سياسةتمةدارو دامودةزطاكانةوة‬ ‫بكةن و لةثرؤسةي سياسي زؤرتردا بةشداربن‪،‬‬ ‫هةروةها دةبيَتة هؤي ضارةسةركردني طرفتةكان‬ ‫لةسةر ئاستي هةريَم‪.‬‬ ‫• يةكيَكي تر لة سودةكاني ئةم سيستةمة‬ ‫دروستبووني كيَبركيَية لةنيَوان هةريَمةكان و‬ ‫ذياني بوارة جياوازةكاني ذيان دةبوذيَنيَتةوة و‬ ‫ئاسانكردني بةشداري سياسي هاوالتيان‪.‬‬ ‫‪ )5‬مؤديَليَكي تري ضوارةم بريتية لة بةشداري‬ ‫ثاريَزطاكان لة ئةنجومةني فيدرالي هةر يةكة بة‬ ‫‪ 2‬دةنط كة دةكاتة ‪ 36‬نويَنةر وةك مؤديَلةكةي‬ ‫سويسرا‪.‬‬ ‫‪)6‬عيَراق بكريَتة دوو فيدراسيؤن لةسةر مؤديَلةكةي‬ ‫بةلجيكا بةالم بة ضارةسةري مادةي ‪ 140‬ةوة‪.‬‬ ‫‪)7‬ئالتةرناتيظةكةي تر ئةوة دةبيَت عيَراق لةيةكتر‬ ‫دةترازيَت وهةلدةوةشيَتةوةو لةئةنجامي ئةمةش‬ ‫باشوري كوردستان ببيَتة دةولةتيَكي سةربةخؤ‬ ‫بةالم دةولةتيَكي كوردي فيدرالي فرة هةريَم بةالم‬ ‫وةك دوو دةولةتي كؤنفيدرالي كوردستان و دةولةتي‬ ‫عيَراق و بةبةستني ضةندين بواري جؤراوجؤري‬ ‫بةرطري و كةلتوري و بازرطاني‪...‬‬

‫ئةوةي لةعيَراق روئةدات «ملمالنيَي توندي‬ ‫كؤمةليَك ئيرادةية كة تيروانينمان بؤ دةسةالت‬ ‫ودةولةتداريي‪ ،‬جياوازيةكي ئةوتؤي لةطةل رابردودا‬

‫ثيَطةكاني بوون بةعيَراقيَكي ديموكراسي‬

‫بؤ بوون بةعيراق َيكي ديموكراسي‬ ‫سيستةمةكة ضوار ث َيطةي سةرةكي هةب َيت‪:‬‬

‫دةب َيت‬

‫ث َيطةي يةكةم‪ :‬دةبيت عيراقيكي دةستوري و‬ ‫كؤمةلطايةكي جيطير بيَت‪ .‬سةبارةت بة عيراقيكي‬ ‫كؤمةلطايي دةبيت جةخت لةسةر ئةو راستية بكريتةوة‬ ‫ئةويش هةبووني (جياوازي)ية لةعيراقدا‪ .‬ئايا‬ ‫كؤمةلطايي بوون جيطيرة؟ هيشتا بةدةستنةهاتوةو‬ ‫ثينةطةيشتووة‪ .‬ئايا كار بةدةستور دةكريت؟ بةلي‬ ‫بةهةبووني جياوازيةوة‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )12‬كانوني يةكةمي ‪2010‬‬

‫َ‬ ‫دةسةالت‬ ‫عيَراق‪ ،‬ملمالنيَي توندي كؤمةليَك ئيرادةية بؤ‬ ‫و دةولَةتداريي‬

‫نية‪ .‬ئةطةرضي سةردةمي كودةتا خويَناويةكان‬ ‫ملمالني بةستايلة‬ ‫بةسةرضوو ‪ ،‬بةالم تا ئيستا‬ ‫َ‬ ‫ناديمةكراتيةكةي هةر بةردةوامة‪ ...‬كةلتوري‬ ‫بةعس بةتايبةتي لةو روةوة كةلةسةر نةفيكردن‬ ‫و سرينةوةي (ئةوي دي) دامةزرابوو‪ ،‬هةر هيشتا‬ ‫كةلتوريَكي زيندووة‪ .‬ئيَمة ئيَستا لةبةردةم مؤديَليَكي‬ ‫دةولةتداريداين كة ثيَوستة هةموومان ليَي بترسين‪،‬‬ ‫ئةطةر دةولةتي بةعسي دةولةتي سةثاندني حوكمي‬ ‫كةمينة بوبيَت بةسةر زؤرينةدا‪ ،‬ئةوا مؤديَلي‬ ‫دةولةتي ثاش بةعس دةولةتي سةثاندني حوكمي‬ ‫زؤرينةية بةسةر كةمينةدا‪ ،‬ئةو زؤرينةيةي كةتةنها‬ ‫وةكو زؤرينةو كةمينة تةماشاي ديموكراسي‬ ‫دةكات‪ .‬لةراستيدا ئةمةشة كارةساتة طةورةكةي ئةو‬ ‫نوي‪ ...‬لةروخاني‬ ‫شتةي كة ثيَي دةوتريَت عيَراقي َ‬ ‫دةولةتي بةعسةوة عيَراق لةغيابي دةولةتدا دةذي‪.‬‬ ‫هةر ئةمةشة واي كردوة لةغيابي دةولةتدا ئينتماي‬ ‫تاك روو لةو روبةرانة بكات كةثاش نةماني دةولةت‬ ‫َرةولةوي لةميانةي طروثي ئايني ومةزهةبي‪ ،‬خيَل‬ ‫لي‬ ‫َ‬ ‫وتائيفة جياجياكان‪ ...‬كةوتنة هةولي خؤناساندن» ‪.‬‬ ‫سةبارةت بة غيابي دةولةت خةبات عبدولال مةبةستي‬ ‫لةوةية كة «روخاني فاشيزمي بةعسي نةبووة هؤي‬ ‫هينانةكايةي دةولةت بةضةمكة مؤديَرنةكةي كة‬ ‫بريتية لة دةولةتي ماف‪ ،‬ئةو دةولةتةي كةنويَنةري‬ ‫كؤمةلطةيةو دةسةالت تيايدا بةشيَوةيةكي ئاشتيانة‬ ‫دةستاودةست دةكات ودةولةتيَكي ضاوديَريكارة‪.‬‬ ‫تةنطذةي هةشت مانطي رابوردو بةرووني ئةوةي‬ ‫بي ديَسيَنتراليزةكردني دةسةالت و‬ ‫سةلماند َ‬ ‫دابةشكردني دةسةالت هيض حكومةتيَك ناتوانيَت‬ ‫حكومةتيَكي جيَطيرو لةرووي نويَنةرايةتيةوة‬ ‫نويَنةري هةموو طةالني عيَراق بيَت‪ . ».‬بؤ بوونة‬ ‫ئةم شيَوة دةولةتة عيَراق ثيَويستي بة مةرجي تري‬ ‫طرنط هةية كة ئةوانةش بريتين لة ديموكراسيةت و‬ ‫سةقامطيري‪.‬‬

‫‪35‬‬


‫ث َيطةي دووةم‪ :‬بؤ ئةوةي عيَراق ببيَت بةعيَراقيَكي‬ ‫ديموكراسي‪ ،‬لةسةر اليةنة جياوازةكان ثيَويستة‬ ‫ددان بةراستيةكدا بنيَين ئةويش ضةسثاندني‬ ‫دةستورو ضةسثاندني كؤمةلطايية‪ .‬سةبارةت‬ ‫بةجياوازيةكان‪ ،‬ئةوة دوو جؤرن‪ :‬يةكةميان‬ ‫دةستورية كة لةويشدا مافي جياوازبوون ثاريَزراوة‪،‬‬ ‫بةالم لةرووي كؤمةلطاييةوة مافي جياوازبوون‬ ‫هيَشتا بةدةست نةهاتوةو ثيَنةطةيشتوة بؤ ئةوةي‬ ‫يةكيَك لةمةرجةكاني ديموكراسيةت تةواو بكات‪.‬‬ ‫ث َيطةي س َييةم‪ :‬ئةو اليةنة جياوازانةي كة ددان بة‬ ‫جياوازيةكاندا دةنيَن دةبيَت لةريَطاي دةستوري‬ ‫وكؤمةلطايي ئةو جياوازييانة بضةسثيَنن ضونكة ئةو‬ ‫اليةنة جياوازانة لةريَطاي دامةزراوة هاوضةرخةكانةوة‬ ‫بةرذةوةندي وئامانج و خواستةكانيان دةردةبرن‪،‬‬ ‫نةك لةريَي دامةزراوة كالسيكيةكانةوة‪ .‬ريَكخراوة‬ ‫هاوضةرخةكان بريتين لة ريَكخراوةكاني كؤمةلطاي‬ ‫مةدةني‪ ،‬ثارتة سياسيةكان‪ ،‬ضاوديَريةكان و‬ ‫يةكيَتيةكانن‪ ،‬نةوةك خيَل و عةشيرةت و مةزهةب‪.‬‬ ‫ث َيطةي ضوارةم‪ :‬راستيةكي تر هةية ئةويش ئةوةية‬ ‫ئةو اليةنة حياوازانةي كةددان بة مافي جياوازبوندا‬ ‫دةنيَن و لةريَطاي دامةزراوةو ريَكخراوةكاني‬ ‫كؤمةلطاي مةدةنيةوة بةرذةوةندي و ئامانجةكانيان‬ ‫دةردةبرن دةبيَت لةريَطاي دةستوري و كؤمةلطايي‬ ‫بوونةوة ئالوطؤري ئاشتيانةي دةسةالت بكةن‪.‬‬ ‫ضةمكي ئالوطؤري ئاشتيانةو دةسةالت تةواوكةري‬ ‫يةكترن ‪ ،‬هةروةها هةلبذاردن و ريَزطرتن لةمافةكاني‬ ‫مرؤظ و دادطاي سةربةخؤو فرة حيزبي و‬ ‫راطةياندني سةربةخؤش تةواوكةري ئةوانن‪ .‬هةموو‬ ‫ئةو شتانةي كة دةستورو كؤمةلطا سةبارةت بة‬ ‫ئالوطؤري ئاشتيانةي دةسةالتةوة برياري لةسةر‬ ‫دةدةن دةبيَت لةريَطاي ئةم هاوكيَشة تةواوةوة‬ ‫ئةنجامبدريَن ئةمة سةبارةت بةديموكراسيةت‪.‬‬ ‫بارودؤخي عيَراق جةخت لةسةر ئةوة دةكاتةوة‬ ‫كةدانثيانانيَكي دةستوري بؤ ئالوطؤري ئاشتيانةي‬ ‫دةسةالت لة ئاراداية‪ ،‬بةالم ئايا لة ئةزموني عيَراقدا‬ ‫ددان بةم راستيةدا نراوة؟ لةروانطةي دةستورةوة‬ ‫بةلي‪ ،‬بةالم هيَشتا لةروانطةي كؤمةلطاييةوة‬ ‫َ‬ ‫بةدةستنةهاتوةو ثيَنةطةيشتوة‪ .‬ئةي ئةطةر ئةم ددان‬ ‫ثيدانانة روينةدا‪ ،‬هةر نابيَت ثشت لةديموكراسيةت‬ ‫بكريَت ضونكة ثرؤسةي بنياتناني ديموكراسيةت‬ ‫لةكؤمةلطا خؤرهةالتيةكاندا ثرؤسةيةكة لةضيني‬ ‫سةرةوة دةستثيدةكات نةك لةخوارةوة‪ .‬تازةطةري‬ ‫وضاكسازي لةضيني سةرةوة ثةيدادةبن نةك‬ ‫بةثيَضةوانةوة‪ .‬كةواتة دةكريَت من ديموكراسيةتم‬ ‫هةبيَت بةهةبووني ئةم راستيانةي خوارةوة‪ :‬ثيَويستيم‬ ‫‪36‬‬

‫بةضيني ناوةند هةية‪ ،‬ثيَويستيم بةبناغةيةكي فكريي‬ ‫هةية كة لة ئةقالنيةتةوة سةرضاوةي طرتبيَت وثشت‬ ‫بة عةلمانيةت وتاكطةرايي ببةستيَت‪ ،‬تا ئيَستة ئةم‬ ‫بناغة فكرية بةردةست نية‪ .‬نةبووني ئةم مةرجانة‬ ‫ماناي ئةوة نية كة ثشت لةديموكراسيةت بكريَت‬ ‫بةبي بووني‬ ‫ضونكة زؤريَك ديموكراسي هةن كة‬ ‫َ‬ ‫مةرجة كؤمةاليةتي وئابوري و تاكة كةسيةكان‬ ‫بةدةستهاتوون‪ .‬ئايا دةتوانريَت لةعيَراقدا بناغةيةكي‬ ‫كؤمةاليةتي بؤ ديموكراسيةت بدؤزريَتةوة؟‬ ‫وةالمةكةي نةخيَر‪ ،‬بةالم بناغةو مةرجي سياسي‬ ‫بووني هةية‪ .‬لةعيَراقدا هةلبذاردن و ئةنجامدران‪،‬‬ ‫دةستوريَك هاتة ئاراوة‪ ،‬فرةيي حيزبة سياسيةكان‬ ‫بةرضاو دةكةوتن بةشيَوةيةكي ريَذةيش راطةياندني‬ ‫سةربةخؤ بووني هةية‪ ،‬ئةمانة مةرجة سياسيةكانن‪،‬‬ ‫بةالم ئايا دةتوانين ثشت بةم مةرجة سياسيانة‬ ‫بةلي دةكريَت‪،‬‬ ‫ببةستين بؤ بنياتناني ديموكراسيةت؟ َ‬ ‫وةكو ئةوةي لةئةوروثا رويدا‪ .‬كةواتة اليةني‬ ‫سياسي مةرجي يةكةمة لةبنياتناني ديموكراسيةتدا‪.‬‬ ‫ئةمة لةاليةني ديموكراسيةوة‪ .‬اليةنةكةي تر بريتية‬ ‫لةثرسي فيدراليةت‪ ،‬كيَشةي فيدراليزم لة تيَنةطةيشتنة‬ ‫لةضةمكي فيدراليزم نةوةك لةخودي فيدراليزمدا ‪.‬‬ ‫***‬


‫ئايديؤلؤجيا و‬

‫طؤرانكاري لة كؤمةلَطةدا‬ ‫حةتميةتي ِ‬ ‫عيماد عةلي‬

‫ئايديولوجيا بةو بيروبؤضونة زاآلنةي ن َيو طؤمةَلطة يان هةر ث َيكهاتةيةكي تايبةتي يان ر َيكخراويك كة لة‬ ‫ئةطةر‬ ‫َ‬ ‫كات َيكي دياريكراوي خؤيدا بةرقةرار دةب َيت ث َيناسة بكةين و‪ ،‬لةكاتي شيكردنةوةي ناوةخنيدا ثشت بة بنةما سةرةكية‬ ‫زانستيةكان ببةستين‪ ،‬لة هةمانكاتدا دةب َيت بزانين لةو ت َيزانةدا رةنط دةداتةوة يان خؤي مةآلس دةدات كة دةربري‬ ‫سروشتي هةر سيستم َيكي كؤمةآليةتي و سياسي باو بن و‪ ،‬زؤرجار لةبةر ضةندين هؤكار و فاكتةري تايبةتي ثار َيزطاري‬ ‫لة ش َيواز َيكي ذياني كؤمةآليةتي ضوارض َيوةدار و قةتيسكراو دةكات‬

‫ذمارة (‪ )12‬كانوني يةكةمي ‪2010‬‬

‫‪37‬‬


‫بؤ هةموو اليةك روونة كة هةميشة بيرو بؤضوني‬ ‫ضيني دةسةآلتدار لة هةموو قؤناغةاني ميَذووي ميلةتاندا‬ ‫هةذمووندار بووة‪ ،‬واتة زؤر جار هيَزي مادي سةثيَنراو‬ ‫ئايديولوجيايان‬ ‫بةسةر ثيَكهاتةيةكدا هيَزي فكرو‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بةرهةمهيَناوة‪ ،‬ئةطةر لة قازانجي كؤمةلكةش نةبوبيَت‬ ‫و دواكةتوش ببيَت لة رووي ناوةخن و شيَوةشدا‪،‬‬ ‫ئةوانةي ئامرازةكاني بةرهةمهيَنانيان بةدةستةوةبيَت‬ ‫َ‬ ‫َرن لة رةنطريَذطرتني بةرهةمة‬ ‫رؤلي خؤيان دةطي ِ‬ ‫َ‬ ‫عةقليةكان‪.‬‬ ‫بةواتايةكي تر دةشيَت َ‬ ‫بليَين بيري نابةجيَي زالَ‬ ‫جطة لة ثيشانداني ثةيوةندية ماديية كاريطةرةكان و‬ ‫ثاراستني بةرذةوةندي تاقميَك هيضي تر نية‪.‬‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطة ثيَكهاتةيةكي هةمةضةشن بيَت لة‬ ‫ئةطةر‬ ‫ضين و تويَذ و‪ ،‬خاوةن سيفةت و ئاكاري جؤراوجؤر‬ ‫بيَت بة ثيَي قؤناغةكان و‪ ،‬كاريطةري هةمةاليةنةي‬ ‫ميَذوو و دياردة و رووداوةكان فكرو ياسا و سيستمي‬ ‫كؤمةآليةتية سياسيةكان دةستنيشان بكةن‪ ،‬لةويَدا‬ ‫ذيان ثيَويستي سةرةكي و بةردةوامي بة طؤرانكاري‬ ‫نوي‬ ‫دةبيَت ض لة ثيَناو خؤطونجاندن لةطةل ثيَشهاتي َ‬ ‫زؤر لة تيؤريستان ثيَيان واية كة حةتميةتي‬ ‫بايؤلؤجي رؤلَي يةكالكةرةوةي خؤي هةية و ئةوةي‬ ‫بة ريَطةي شيفرة جينيةكانةوة دةطويَزريَنةوة نةوةي‬ ‫َ‬ ‫طؤرانيك لة ذيَر رةحمةتي‬ ‫نوي بةرهةمديَنن و هةر ِ‬ ‫ئةوانداية و بة هةلَبزاردني سروشتي روودةدات و‬ ‫طؤرانكاري بة دةرئةنجامي طواستنةوةي بؤماوةيي‬ ‫ِ‬ ‫لةقةلَم دةدةن و لةثيَداويستية طرنطةكاني ذينكةي‬ ‫دةخويَننةوة‬

‫يان طواستنةوة بؤ سةردةمي تازة‪ ،‬لةويَدا ثةيوةندي‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطة ضةندين هاوكيَشةي ليَدةبيَتةوة‬ ‫لوجيا و‬ ‫ئايديو َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫و ئاراستةي ريَرةوي فكري و بةرهةمي عةقلي‬ ‫لي دةردةهيَنريَت‪.‬‬ ‫هةمةجؤري َ‬ ‫َ‬ ‫ليرةشدا ديسان ثيَكدادانيَك لة نيَوان سروشتي كؤمةلطة‬ ‫ئايديولؤجيا روودةدات ئةطةر ناكؤكيةكاني‬ ‫و ثيَداطيري‬ ‫َ‬ ‫نيَوانيان لة ريَذةي خؤي زياتر بيَت‪ ،‬لةويَشدا يان دةبيَت‬ ‫طؤران لة ناوةخني‬ ‫ئايديؤلؤجيا تةكانيَك بةخؤي بدات و ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطة لة ضوغزي قؤناغيَكي‬ ‫خؤيدا بكات يان دةبيَت‬ ‫دياريكراودا ضةق ببةستيَت كة ئةميش زةرةربةخشة‬

‫‪38‬‬

‫بو كؤمةآلني َ‬ ‫خةلك‪ ،‬يان دةبيَت سازانيَك لة نيَونياندا‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫طؤراني‬ ‫رووبدات تا ئةو كاتةي يةكيَكيان زال دةبن و ِ‬ ‫راستةقينةي هةمةجؤر روودةدات‪ ،‬ئةمة ئةطةر هةر‬ ‫زوو تةسليم بة داواكارية سروشتيةكاني ئايديؤلؤجيا‬ ‫بي ئيرادة و خاوخليضك نةبيَت‬ ‫نةبين و ئةطةر ميلةت َ‬ ‫تواناي بةرطري هةبيَت‪ .‬ئةم بؤضونةش بة ثيَي بنةما‬ ‫تي دةضيَت‪ ،‬بةآلم ضةقبةستن بةهةر‬ ‫زانستيةكان ريَي َ‬ ‫َ‬ ‫مةحال دةبيَت و هةميشة طؤرانكاري‬ ‫شيَوةيةك بيَت‬ ‫َ‬ ‫كؤمةآليةتي حةتميةتيَكي حاشاهةلنةطربووة ئةطةر‬ ‫لةذيَر جةور و ستةمي هةر دةسةالتيَكيشدا بوبيَت و‬ ‫بةثيَي هةر ئايديؤلؤجيايةكيش حوكمي كردبيَت و هةر‬ ‫سيستميَكي سياسيش ريَنويَني كردبيَت‪ .‬هةر لةم بوارةدا‬ ‫ضةندين تيؤر باس لةم هاوكيَشةية دةكةن و بيَطومان‬ ‫ثيَداويستية سياسي و ئابوريةكان و بةرذةوةندية هةمة‬ ‫ضةشنةكان هةميشة رابةر و رينماييكةري ئاراستة و‬ ‫ثيَكهيَناني قةبارةي هيَزي هةر طؤرانكاريةكن و هةر‬ ‫ئةمانيش ئايديؤلؤجيا بة ئاقاريَكدا دةبةن كة لة قازانجي‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫طؤرانكاري راستةقينةدا بيَت و‬ ‫نويَبونةوةو‬ ‫ِ‬ ‫واقعي نويَدا بطونجيَت‪.‬‬ ‫ديارة جياوازي هةمةجؤر لة ثيَكهاتة و ناوةخني‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطة مةرجي زؤر قورس بةسةر هةر تويَذةريَكدا‬ ‫دةسةثيَنيَت كة ثشت بة هةر تيَوريَك ببةستيَت لة‬ ‫خويَندنةوةي وردو زانستيانةي سيفةتة طشتيةكاني‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطة و ئايديؤلؤجياي باو و ضؤنيَتي دةستنيشانكردني‬ ‫كةليَن و كةموكورتيةكاني ريَطةي هةرسكردني فكرو‬ ‫نوي و تازةطةري و لةدةرئةنجامدا ببيَتة هؤكاري‬ ‫بيري َ‬ ‫َ‬ ‫طؤراو‪ .‬ليَرةشدا‬ ‫و‬ ‫نوي‬ ‫طةيةكي‬ ‫كؤمةل‬ ‫َناني‬ ‫بةرهةمهي‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫دةكريَت رةوتي زؤر و جياواز لة دراسةتكردني هةر‬ ‫واقعيك دياري بكةين و بؤضونةكان شرؤظة بكريَن و‬ ‫ريَذةي سةركةوتن و طونجاندن بة ثيَي بنةما زانستيةكان‬ ‫َ‬ ‫طةآللة بكرين و تيؤري طونجاو بخريَتة بةردةست‪،‬‬ ‫تاوةكو ريطة راستةقينةكاني دياريكردني رةوتي‬ ‫طؤراناكاريو زةمينة خؤشكردن بةرجةستة بكريَن‪ ،‬بؤ‬ ‫خويَندنةوةي هةمةاليةن لة اليةن تويَذةرانةوة‪.‬‬ ‫زؤر لة تيؤريستان ثيَيان واية كة حةتميةتي‬ ‫بايؤلؤجي رؤلي يةكالكةرةوةي خؤي هةية و ئةوةي‬ ‫بة ريَطةي شيفرة جينيةكانةوة دةطويَزريَنةوة نةوةي‬ ‫طؤرانيك لة ذيَر رةحمةتي‬ ‫نوي بةرهةمديَنن و هةر‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫ئةوانداية و بة َ‬ ‫هةلبزاردني سروشتي روودةدات و‬ ‫طؤرانكاري بة دةرئةنجامي طواستنةوةي بؤماوةيي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫لةقةلم دةدةن و لةثيداويستية طرنطةكاني ذينكةي‬ ‫طؤرانكاريان خستؤتة‬ ‫دةخويَننةوةو بة رةهايي قؤناغي ِ‬ ‫َ‬ ‫ذيَر هةذموني زانستي بايؤلؤجيةوة و رؤلي ذينطة‬ ‫َ‬ ‫ثشتطوي‬ ‫لةطةل دةوروبةردا‬ ‫و مرؤف و تيَكةآلوي‬ ‫َ‬ ‫خستوة‪ ،‬ئةمةش زؤر رةخنةي لة سةرة كؤكردؤتةوة و‬


‫ئةوةي ليَرةدا ثيَويستة لةبةر ضاو بطيريَت و ثيَداطري‬ ‫لةسةر بكريَت ئةوةية كة هةميشة هةنطاوناني‬ ‫طؤرانكاريةكان مةرج نية لة بؤ ثيَشةوة بيَت و زؤر جار‬ ‫ِ‬ ‫بةرذةوةندي تاك يان كةسايةتيةك يان حزبيَك يان‬ ‫دامودةزطايةك يان هةر اليةنيَك بة تايبةتي دةسةآلت‬ ‫هةميشة قازانجي لة مانةوةي وةزعةكة وةك خؤي‬ ‫دةبينيَتةوةو هةنطاوةكان رووة و ثاشةوة ملدةنيَت‬

‫نوي َ‬ ‫َشي و ئةوةي‬ ‫خؤي لةدونياي فةلسةفةي َ‬ ‫هةلكي َ‬ ‫روونة كة هةر طؤرانكاري خودي دةست لة جةوهةري‬ ‫بونيش دةدات تةنانةت لة رووي زانستيشةوة ئةم‬ ‫بؤضونة لةسةر دونياي مادي رووتيش راستة و ذياني‬ ‫دةطؤريَن و‪ ،‬بةو‬ ‫سةرجةم طيانداران بةو شيَوةية‬ ‫ِ‬ ‫ثيَيةي لة كؤنةوة سةلميَنراوة كة تةنانةت طةردوونيش‬ ‫طؤرانيَكي بةردةوامداية و سونةتي ذيانة كة دةبيَت‬ ‫لة ِ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل رةوتي‬ ‫طؤران خؤي بطونجيَنيَت‬ ‫بة‬ ‫مرؤظيش‬ ‫ِ‬ ‫ذيَرخان و سةرخاني نويَدا‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )12‬كانوني يةكةمي ‪2010‬‬

‫تا ئيَستا كةس كاري ثيَناكات‪ ،‬بةآلم َ‬ ‫خةلكي تر بؤماوة‬ ‫و ذينطةيان تي َ‬ ‫َكةلكردووة و كاريطةرية هاوبةشةكاني‬ ‫هةردواليان ال مةبةستة و لةويَشدا هاوكيَشةيةكي َ‬ ‫ئالؤز‬ ‫خؤي دةردةثةريَت كة دةكريَت َ‬ ‫رؤلي بؤماوة و ذيطة لة‬ ‫يةكتر جيابكةنةوة و كاريطةريةكانيان بةريذةيةكي زؤر‬ ‫جياواز بن‪َ .‬‬ ‫خةلكاني تر هةن ضاويان لة كاريطةريةكاني‬ ‫ذينطةية بة تةنها لة سةرجةم رووةكانية‪ ،‬كؤمةآليةتي‬ ‫بيَت يان رؤشنبيري يان ئابووري يان سياسي و‬ ‫راستةري كردني‬ ‫تةنانةت سروشتيش‪ ،‬بؤ شرؤظة و‬ ‫َ‬ ‫تيؤرةكةيان زؤر َ‬ ‫بةلطةي زانستي بةكار ديَنن و‬ ‫بؤضوني خؤيان لةسةر بنيات دةنيَن و َ‬ ‫رؤلي بؤماة‬ ‫َ‬ ‫بة يةكجاري فةرامؤش دةكةن‪ ،‬بةكورتي‪ :‬دةلين لة‬ ‫َ‬ ‫رؤلي بؤماوة كؤتايي ديَت و‬ ‫رؤذي لةدايكبونةوة‬ ‫َ‬ ‫رؤلي رؤشنبيري دةست ثيَدةكات‪ .‬بةآلم بينين و‬ ‫طؤرانكاري هةمةاليةن لةخؤ دةطريَت‬ ‫بؤضونة نويَكان‬ ‫ِ‬ ‫و بةرادةي كاريطةري بؤماوة و ذينطة و قؤناغةكاني‬ ‫ميَذوو و زةمان و جيطا و كارليَكي نيَوانيان بةيةكةوة‬ ‫دةبةستنةوة و‪ ،‬لةو نيَوةندةشدا ئايديؤلؤجياي باو يان‬ ‫نويَطةري َ‬ ‫رؤلي دياري خؤي دةبينيَت‪ ،‬لةويَشدا ديسان‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطة بة‬ ‫ثيَويستة ئاستي رؤشنبيري و هؤشياري‬ ‫وردي بخويَنريَتةوة ‪.‬‬ ‫طؤرانكاري‬ ‫دونياي‬ ‫َرينةي‬ ‫ي‬ ‫ز‬ ‫سةردةمة‬ ‫ليَرةداو لةم‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫خيَرادا‪ ،‬دامودةزطا مةدةنيةكان رؤلي خؤيان دةبينن‬ ‫طؤرانكاريدا‬ ‫و هةر يةكة ئةسثي خؤي لة كيَبركيَي‬ ‫ِ‬ ‫تاو دةدات‪ .‬بةآلم ئةوةي ليَرةدا ثيَويستة لةبةر ضاو‬ ‫بطيريَت و ثيَداطري لةسةر بكريَت ئةوةية كة هةميشة‬ ‫طؤرانكاريةكان مةرج نية لة بؤ ثيَشةوة‬ ‫هةنطاوناني‬ ‫ِ‬ ‫بيَت و زؤر جار بةرذةوةندي تاك يان كةسايةتيةك‬ ‫يان حزبيَك يان دامودةزطايةك يان هةر اليةنيَك‬ ‫بة تايبةتي دةسةآلت هةميشة قازانجي لة مانةوةي‬ ‫وةزعةكة وةك خؤي دةبينيَتةوةو هةنطاوةكان رووة و‬ ‫ثاشةوة ملدةنيَت‪ ،‬يان بارودؤخ بة طشتي لة رووبةريَكي‬ ‫دياريكراود ضةقدةبةستيَت‪ ،‬ئةميش دةكةويَتة ذيَر‬ ‫ركيَفي حةتميةتي طؤرانكاري هةمةاليةنةي ذيان و‬ ‫تاسةر ناتوانيَت بةرطري بكات‪.‬‬ ‫َ‬ ‫ئةطةر ثيَداطري لةسةر مانةوةي وةزعي كؤمةلطة‬ ‫باوةرهيَنان‬ ‫لةسةر ريتميَكي جيطير بكريت‪ ،‬واتاي‬ ‫ِ‬ ‫دةطةيةنيَت بة هيَزي ميتافيزيك بة شيَوةيةكي رةها و‬ ‫كاروكردةوةي ذيان رادةستي قةدةر دةكريَت و هيض‬ ‫بوةريَك بؤ طؤران ناميَنيَت‪ ،‬بةآلم ئةوةي تا ئيستا‬ ‫سةلميَنراوة ئةوةية كة هةميشة مرؤظ ميَذوو دروست‬ ‫دةكات و ئةطةر بة هةر شيَوةيةكيش تا ئيستا هاتبيَت‪،‬‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطة بةدةستي بذاردة و خودي‬ ‫كة وةزعي طشتي‬ ‫َ‬ ‫نوي و توانا بةخشة‬ ‫خةلكةوة نةبوبيَت‪ ،‬ئيَستا سةردةمي َ‬ ‫بؤ ئةوةي سةرجةم بوارةكان ذيان هةموار بكريَت‬

‫و طؤرانكاري رووبدات و شيَوازطةليَك لة مؤديَلي‬ ‫َ‬ ‫هةلببذيَريَت كة دادثةروةري و‬ ‫نوي و تازةطةري‬ ‫َ‬ ‫بةبي ئازادي‬ ‫ذيانيَكي باشتر مةيسةر بكريَت و ئةمةش‬ ‫َ‬ ‫لةةدةستنيشانكردني ضؤنيَتي بةريَوةبردني ذيان‬ ‫َ‬ ‫مةحالة دادثةروةري بةدةستي دةسةآلتي ضةقبةستو و‬ ‫خاوةن بينيني كؤن بيَتة دي‪ .‬لةم نيَوةندةشدا زؤريَك لة‬ ‫طؤرانكاري هةميشةيي و بةردةوام‬ ‫فاكتةر و هؤكاري ِ‬ ‫خؤيان دةسةثيَنن و راستي ناوةخن و جةوهةر يان‬ ‫دةسةلميَنن و كارلةيةكتر دةكةن و بةو شيَوةيةش بة‬ ‫دةطؤرن و كارتيَدةكةن و كاريان‬ ‫دةطؤرين و‬ ‫خؤشيان‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫تيدةكريَت و هةر بةم جؤرةش ثةوةنديةكي كؤمةآليةتي‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةدا‪،‬‬ ‫نوي بةرهةمديَت لة‬ ‫ئابووري فكري‬ ‫َ‬ ‫سةرةرايرازينةبون يان خؤ حةشاردان و التةريكي‬ ‫هةر اليةك‪ .‬ليَرةشدا ئةو ئايديؤلؤجياية ديَتة ئاراوة كة‬ ‫َ‬ ‫نوي بيَت و ثاريَزطاري لة‬ ‫دةربري سروشتي‬ ‫كؤمةلطةي َ‬ ‫نوي بكات و لةم كاتةشةوة قؤناغي‬ ‫تازةطةري و ذياني َ‬ ‫ثي دةكات كؤن بةسةر دةضيَت و ثيَويستي‬ ‫َ‬ ‫نوي دةست َ‬ ‫طؤرانكاري نويَتر روودةدات‪،‬‬ ‫و‬ ‫لةدةستدةدات‬ ‫مانةوةي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫شوولي‬ ‫ئةمةية سونةتي ذيان‪ .‬ناكريَت تةنها ئةنتؤلؤجيا‬

‫‪39‬‬


‫ضيا عةباس‪:‬‬ ‫ران ث يَويستة بير لة ضةند ريَطايةك بكاتةوة بؤ وشككردني‬ ‫طؤ ِ‬ ‫سةرضاوةكاني ت يَكشكاندني كةسايةتي كورد و بوذاندنةوةي‬ ‫بةها بةنرخةكاني نةتةوةيي و كؤمةآليةتي و ئاينيي‬

‫طؤران لة ساأل و نيوي رابردودا‪ ،‬لة طؤظارى‬ ‫بة مةبةستى هةلَسةنطاندن و تيشك خستنة سةر بزوتنةوةى ِ‬ ‫سةرضاوة تةوةريَكمان كردوة سةبارةت بة ئايندةى بزوتنةوةكةو اليةنة نيَطةتيظ و ثؤزةتيظةكاني دةركةوتنى‪....‬‬ ‫الثةرةكاني داهاتوودا بيروبؤضونى ئةوان‬ ‫بة خؤشحالَيةوة ضةند روناكبيريَك بةشداريان لة تةوةرةكةدا كرد لة‬ ‫ِ‬ ‫الثةرةكاني سةرضاوة كراوةية بؤ بيروبؤضوني ديكة‪.‬‬ ‫وةك خؤى دةخةينةروو‪ .‬لة ئايندةشدا‬ ‫ِ‬

‫* خو َيندنةوةتان ضيية بؤ واقيعى سياسى هةر َيمى‬ ‫كوردستان لةساتةوةختى سةرهةَلدانى بزوتنةوةى‬ ‫طؤران‬ ‫«طؤران»دا؟ بةمانايةكى ديكة ئايا بزوتنةوةى ِ‬ ‫ِ‬ ‫زةرورةتى واقيعةكة دروستى كرد يان وةك ه َيز َيكى‬ ‫سياسى تةقليدى دروستبو؟‬ ‫طؤران لة كاتيَكي دياريكراودا بة فةرمي‬ ‫بزوتنةوةي ِ‬ ‫َ‬ ‫خةلك ناساندوة و بةرنامة سياسةكةي‬ ‫خؤي بة‬ ‫ئاشكرا كردوة‪ .‬بزوتنةوةكة لةناوةرؤكدا كؤي ئةو‬ ‫نيةت وكار وضةمك ورةوتانة بو كة بؤ ماوةيةكي‬ ‫دريَذ تؤويان ضاندبو و لة ضةكةرةكردن و طةش‬ ‫و نمادابون‪ .‬ئةمةش بةرادةي سةرةكي لةاليةك‬ ‫نارةزايي شةقامي كوردي بو لة واقيعي سياسي‬ ‫و حوكمراني دةسةآلتداران و لةاليةكي ترةوة‬ ‫طؤرانكاري‬ ‫نوخبةي حزبي ورؤشنبير بو كة خولياي ِ‬ ‫بنةرةتي بون لةو واقيعة سياسي وحوكمرانيةدا‪ .‬بة‬ ‫هةلسةنطاندني من تي َ‬ ‫َ‬ ‫َهةلكيَشكردني ئةو دواليةنة‬ ‫طؤران ي ليَكةوتةوة زةرورةتيَكي‬ ‫كة دروستبوني‬ ‫ِ‬ ‫ميَذويي بو‪ .‬ئةمة ديويَكي روداوةكة بوو ديوةكةي‬

‫‪40‬‬

‫تري قةتماغة كالسيكيةكةي كاراكتةرة سةرةكيةكاني‬ ‫بزوتنةوةكة بو كة دةستثيَشخةريةكةيان كرد‬ ‫وروخسارةكةيان نمايشدةكرد‪ .‬لةئةزمونةكاني‬ ‫دنيادا بةرضاو دةكةون كة بزوتنةوةو رةوتة‬ ‫طؤرانكاري و راستكردنةوة‬ ‫سياسيةكاني ريفؤرم و ِ‬ ‫لة جةستةيةكي عةزرادا لةدايك نابن و نامؤ نين بةو‬ ‫رةحمةي تيَدا ضاودةكةنةوة ولةسةرةتادا طةش و‬ ‫نمايان تيَدا كردوة‪ .‬ئةمة راستيةكي واقيعي سياسية‬ ‫نةك هاوكيَشةيةكي دروستكراوي مةقسود وةك‬ ‫طؤراني ليَكدةدةنةوة‪.‬‬ ‫هةنديَك كةس و اليةن بؤ ِ‬ ‫• ئايا دروستبونى ئؤثؤزسيؤن لةكوردستاندا توانى‬

‫نارازى خةَلك كؤبكاتةوةو بةش َيوةيةكى‬ ‫دةنطى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل دةسةالتدا؟ يان‬ ‫عةقلاَ نى ملمالن َيى بكات‬ ‫نارازى خةَلكى كثكردةوة لةبةرامبةر‬ ‫تورةيى و ِ‬ ‫طؤران ِ‬ ‫ِ‬ ‫دةسة َ‬ ‫التدا؟‬ ‫طؤران وةك هيَزي سةرةكي‬ ‫لةو باوةرةدام‬ ‫ِ‬ ‫ئؤثزسيؤن بة ثيَرةوكردني ضةمكي عةقآلنيةت‬ ‫َ‬ ‫خةلك كؤبكاتةوة و بة‬ ‫تورةيي‬ ‫تواني نارةزايي و ِ‬


‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫شيَوازي هيَمن و ديموكراسي بؤ ملمالنيَكردن‬ ‫دةسةآلتدا ئاراستةيان بكات‪ .‬لةثرؤسةي ملمالنيَي‬ ‫َ‬ ‫هةلضون و روذاندن سيمايةكة لة‬ ‫ديموكراسيدا‬ ‫سيماكاني و بةتايبةت لةكاتةكاني بانطةشةي‬ ‫َ‬ ‫هةلبذاردن و دةنطداندا‪ .‬من لةو باوةرةدام‬ ‫كؤكردنةوةي ئةو دةنطة زؤرة لةو ثرؤسةيةدا‬ ‫كثكردنةوةي نية‪َ ،‬‬ ‫بةلكو ئاراستةكردنيَكي عةقآلنية‬ ‫لة قؤناغيَكي دياريكراودا و جؤريَك لةخؤكؤكردنةوة‬ ‫و ئامادةكارية بؤ قؤناغيَكي دواتر‪ .‬لةو باوةردةام‬ ‫هيَشتا ئةزموني سياسي و ريَكخراوةي ئؤثزسيؤني‬ ‫عةلماني لة كوردستان نةطةيشتؤتة ئةو ئاستةي‬ ‫تواناي طواستنةوة يا بازدانيَكي نةوعي هةبيَت بؤ‬ ‫شيَوازيَكي كاريطةرتر بؤ طرتنةدةستي دةسةآلت‪ .‬لة‬ ‫ئيَستادا سنور و هيَ‬ ‫َلي نيَوان دةسةآلت و ئؤثزسيؤن‬ ‫لة دو ئاراستةدا ويَناكيش كراون‪ ،‬يةكيَكيان توندوتولَ‬ ‫و قايمة ودوةميشيان زؤر ناسك و الوازة‪ .‬قايمي و‬ ‫َ‬ ‫توندوتؤليةكةي ثابةندة بة بةرذةوةندي نةتةوةيي‬ ‫باآلي هاوبةش و ناسكي و الوازيشي ثابةندة بة‬ ‫ملمآلني و جياوازية زةق و خةستةكاني نيَوانيان بؤ‬ ‫َ‬ ‫ثاراستن و طةشةثيَداني ئةو بةرذةوةندية‪.‬‬

‫وةلي فراكسيؤني‬ ‫طؤرانخواز و ثاك‪،‬‬ ‫َ‬ ‫ويَراي نيةتي ِ‬

‫ذمارة (‪ )12‬كانوني يةكةمي ‪2010‬‬

‫طؤران وةك ه َيز َيكى سياسى‬ ‫• خاَلة الوازةكانى ِ‬ ‫َ‬ ‫ئؤثؤزسيؤن ضيية؟ هةروةك خالة بةه َيزةكانى‬ ‫كامانةن تا بةردةوامييان ث َيبدات؟ ث َيويستة بؤ ئ َيستاو‬ ‫طؤران ضى بكات؟ ئةو ر َيطايانة كامانةن ئةم‬ ‫ئاييندة ِ‬ ‫بزوتنةوةية ث َيويستى ث َييةتى لةخةبات و ملمالن َيى‬ ‫سياسيدا؟‬

‫طؤران لة ثةرلةماني كوردستان شيَوازي كاركردني‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل واقيعي سياسي و سروشتي ثيَكهاتةي‬ ‫َ‬ ‫ثةرلةماندا ناطونجيَت‪ .‬دةرةئةنجامي‬ ‫زؤرينةي‬ ‫طؤران لةطةلَ‬ ‫فراكسيؤني‬ ‫َكاني‬ ‫ي‬ ‫ملمآلن‬ ‫زؤربةي‬ ‫ِ‬ ‫نويَنةراني دةسةآلت لةريَطةي ئةو هةمو ثرؤذة‬ ‫طؤران ثيَشكةشيان دةكات ثيَشوةخت‬ ‫ياسايانةوة كة ِ‬ ‫دةزانريَت و جؤريَك لة نائوميَدي و ضةقبةستني‬ ‫سياسي لةسةر روبةري دةرياي ملمالنيَكان سةرئاو‬ ‫كةوتون‪ .‬بةزانيني ئةو راستيةي كة نيةتي دةسةآلت‬ ‫بنياتنان و ثيَرةوكردني سيستةميَكي ديموكراسي نية‬ ‫َ‬ ‫بةخةلكي و‬ ‫بةقةدةر ئةوةي بؤخؤي بةكاري بهيَنيَت و‬ ‫دنياي دةرةوة وةك بوكةشوشةيةكي قورميشكراوي‬ ‫جواني خنجيالنة بيفرؤشيَتةوة‪ ،‬نابيَت بهيَ‬ ‫َلريَت‬ ‫ئةو ضةقبةستن و نائوميَدية لةكؤتاييدا بةقازانجي‬ ‫دةسةآلت بشكيَتةوة‪ .‬ئةطةر مةبةست لةو نائوميَدية‬ ‫وروذاندني شةقامة و هانداني ئؤثؤزسيؤني‬ ‫َ‬ ‫ثةرلةمانة ئةوة بابةتيَكي ترة‪ .‬لة هةردو‬ ‫دةرةوةي‬ ‫َ‬ ‫حالةتدا كاري ئؤثزسيؤن دةبيَت سنورةكاني بيناية‬ ‫َ‬ ‫و دةهاليزي ثةرلةمان ببةزيَنيَت و راستةوخؤ بضيَتة‬ ‫َ‬ ‫خةلكةوة و ببيَت بةبةشيَك ليَيان نةك تةنيا‬ ‫ناو‬ ‫طروثيَك بؤ نويَنةرايةتي كردنيان‪.‬‬ ‫كورد لة باشور جةستةيةكي وةهمي ثةرلةمانيَكي‬ ‫بي ئيرادةي هةية‪.‬‬ ‫شةبةحي دةستةمؤكرا و َ‬ ‫َ‬ ‫نمونةكاني ياساي كؤمسيؤني باآلي هةلبذاردنةكاني‬ ‫هةريَم‪ ،‬ياساي خؤثيشاندان‪ ،‬بودجةي حزبةكان‬ ‫و ضةندين نمونةي تر ئةوة دةسةلميَنن كة تةنها‬ ‫َِ‬ ‫لةطةل‬ ‫زماني فةرمي زبر و نةرمي ديموكراسيةت‬ ‫ئةم جؤرة دةسةآلتةدا بيَهودةية و جاريش هةية‬ ‫لة كوتاندنةوةي ئاسني سارد دةضيَت‪ .‬دةسةآلت‬ ‫كردويةتي بة ئولفةت بة ضةندين زمان قسةدةكات و‬ ‫لة بةرامبةريشدا دةبيَت ئؤثؤزسيؤني راستةقينةش‬ ‫قسة و بةرنامةكاني خؤي لةيةك طةرودا كؤنةكاتةوة‪.‬‬ ‫ئةطةر دةسةآلت فراكسيؤنةكانيان لة ثةرلةماني‬ ‫كوردستان تا رادةيةك سةرثشك بكةن دواليزمي‬ ‫طؤرانكاري‬ ‫ثةرلةماني بةكاربهيَنن‪ ،‬دةكريَت‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ثةرلةمانتاريَكي ناو‬ ‫ئةنجامبدريَت‪ .‬نمونةي ضةند‬ ‫فراكسيؤنةكاني دةسةآلت كة ئةو سةرثشكيةيان‬ ‫بةخؤيان بةخشيبو دةيسةلميَنيَت تؤليَرانسي (كرانةوة‬ ‫َ‬ ‫قبولًكردني جياوازي) راستةقينةي دةسةآلت لة‬ ‫و‬ ‫سفرةوة نزيكة‪ .‬واتة دةروازةكاني ديموكراسيبةت‬ ‫بة كليلي دةسةآلت َ‬ ‫طؤران‬ ‫قفلكراون و ئةمةش بؤ‬ ‫ِ‬ ‫ديليمايةكي طةورةية‪ .‬اليةنةكاني تري ئؤثزسيؤن‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫سةرقالي طةمةي سياسين و لة‬ ‫ثةرلةمان زياتر‬ ‫لة‬ ‫هيَزي ئؤثزسيؤني خاوةن بةرنامةيةكي نةتةوةيي‬ ‫طؤراني‬ ‫رةسةن ناضن‪ ،‬ئةمةش جاريَكي تر كاركردني ِ‬

‫‪41‬‬


‫ئةستةمتر كردوة‪ .‬خؤئةطةر لةئاسؤي سياسيدا ئةوة‬ ‫بةدي بكريَت كة دةستاودةستكردني دةسةآلت‬ ‫بةثرؤسةيةكي ديموكراسيانة بةريَوةبضيَت‪ ،‬ئةوا‬ ‫َ‬ ‫خةلكي دةتوانن ضاوةروان بن‪ .‬ويَراي ئةوةي من‬ ‫ئةو تيشك و روناكية لة كؤتايي ئةم نةفةقة تاريكةي‬ ‫طؤران بة‬ ‫وةلي زؤر طرنطة‬ ‫ئيَستادا بةديناكةم‪،‬‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫نةفةسيَكي دريَذخايةن وبة وةتيرةيةكي بةرضاو‬ ‫َ‬ ‫هةلويَست و بةرنامة كاتيةكاني خؤي بةريَوةببات‪.‬‬ ‫طؤران لةمةر‬ ‫ثيَويستة روخسارة ديارةكاني‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫هةلويَستيان هةبيَت و‬ ‫مةسةلة طرنطةكان يةك‬ ‫َ‬ ‫رادةيةكي باش لة هةماهةنطي ورؤل دابةشكردن‬ ‫لةنيَوان خؤياندا سازبدةن‪ .‬مةخابن ئةم خاآلنة‬ ‫طؤران‪.‬‬ ‫ضةندجاريَك مايةي الوازي بون بؤ ِ‬ ‫طؤران لة‬ ‫دةبيَت ئةنداماني فراكسيؤنةكاني‬ ‫ِ‬ ‫هةوليَر و بةغدا لة ثراكتيكدا رةنطدانةوةي نيةتي‬ ‫طؤرانكاري بن و ئةوةش لةثلةي‬ ‫راستةقينةي‬ ‫ِ‬ ‫يةكةمدا لةخؤيانةوة دةست ثيَبكةن‪ .‬دةستبةرداربوني‬ ‫طؤران لةبةشيَك لة موضة‬ ‫ئةنداماني فراكسيؤنةكاني ِ‬ ‫َ‬ ‫ثةرلةماني‪ ،‬كة بة مةزندةي زؤربةي‬ ‫و ئيمتيازاتي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫خةلك نيشانةي بةطةندةلكردني ثةرلةمانيشة‪ ،‬دةبيَتة‬ ‫َ‬ ‫طؤران و‬ ‫مايةي طةشةكردني متمانةي خةلكي بة‬ ‫ِ‬ ‫نويَنةرةكاني‪َ .‬‬ ‫خاليَكي تر كة مشتومر ونارةزايي و‬ ‫طؤران و لةدةرةوةي ليَكةوتؤتةوة رادةي‬ ‫طلةيي لةناو ِ‬ ‫طؤراني طرتوة‪،‬‬ ‫بةرضاوي بيَسةروبةرية كة يةخةي ِ‬ ‫طؤران خؤيان‬ ‫كةسانيَك هةن لةدةوري ئاطرداني‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫طرمؤلةكردوة و ئةمةش ثيَويستي بةضارةكردن‬ ‫هةية‪.‬‬ ‫َ‬ ‫طؤران لة جةختكردنةوةيةتيداية‬ ‫خالي بةهيَزي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل دةسةآلتدا‪ ،‬بةتايبةت‬ ‫لة جياوازيةكاني‬ ‫َ‬ ‫لة مةسةلة نةتةوةييةكاندا‪ .‬تا خةلكي زياتر ئةو‬ ‫جياوازية بةديبكةن وهةستي ثيَبكةن و كاري‬ ‫طؤران لة‬ ‫طؤران بةهيَزتر دةبيَت‪ِ .‬‬ ‫لةسةربكةن ثيَطةي ِ‬ ‫بزوتنةوةيةكي نارةزايي و داخوازي جةماوةريةوة‬ ‫هةنطاوي طةورةي ناوة تا سروشتة نةتةوةييةكةي‬ ‫َ‬ ‫كؤلةكةية‬ ‫بةرجةستةبكات‪ :‬طريَدانةوةي ئةم دو‬ ‫َ‬ ‫طؤران بةردةوام كاري لةسةر‬ ‫خالة‬ ‫بةهيَزترين‬ ‫ِ‬ ‫بكات‪.‬‬

‫طؤران بؤ ئ َيستا وئايندة‬ ‫سةبارةت بةوةي ث َيويستة ِ‬ ‫ضيبكات؟‬ ‫طؤران ديارن‪ :‬ثةرلةمان‪،‬‬ ‫ئاراستةكاني كاركردني‬ ‫ِ‬ ‫كاري سياسي‪ ،‬شةقام‪ ،‬ناوخؤي بزوتنةوةكة‬ ‫ودةرةوةي وآلت‪.‬‬ ‫َ‬ ‫بي يةك و دو لة‬ ‫بؤ‬ ‫ثةرلةمان لة بةغدا ثيَداطري َ‬ ‫مةسةلة نةتةوةييةكان و ثاراستن و تؤكمةكردني‬ ‫ريزي نةتةوةيي‪ ،‬لةئاستي كوردستانيش تي َ‬ ‫َهةلكيَش‬

‫‪42‬‬

‫َ‬ ‫لةطةل نارةزايي‬ ‫كردني ئؤثزسيؤني ناو ثةرلةمان‬ ‫شةقام و سازداني ميكانيزميَكي بةردةوام بؤ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ريَكخراو و سةنديكا سةربةخؤكان‬ ‫هاريكاري‬ ‫طؤران‬ ‫سياسيش‬ ‫بؤكاري‬ ‫ئازاد‪.‬‬ ‫رؤذنامةي‬ ‫و‬ ‫ِ‬ ‫لةطةلَ‬ ‫كار بؤ دروستكردني ثةيوةندي فةرمي‬ ‫ِ‬ ‫هيَزة سياسيةكاني كوردستان لةسةر بنةماي‬ ‫طؤران لة َ‬ ‫هةلة و‬ ‫راشكاو و دروستبكات‪ .‬دةبيَت‬ ‫ِ‬ ‫كةموكوريةكاني لةو دو َ‬ ‫هةلبذاردنةي ثيَشوتر سود‬ ‫وةربطريَت وبةتايبةت لة ناوضة دابريَنراوةكان‬ ‫و طةرميان‪ .‬بؤناوخؤي بزوتنةوةكة لةبواريَكي‬ ‫طونجاودا طؤنطرةي يةكةمي ببةستيَت بؤ برياردان‬ ‫لة ثيَكةري ريَكخراوةيي و َ‬ ‫هةلبذاردني بةرثرساني‬ ‫لةطةلَ‬ ‫و بةهةمان ئاراستةش لةدةرةوةي وآلت‬ ‫ِ‬ ‫رةضاوكردني تايبةتمةنديةكاني دةرةوة‪ .‬ليَرةدا‬ ‫طؤران بايةخي تايبةت بة ثةيوةنديةكاني خؤي‬ ‫طرنطة ِ‬ ‫َِ‬ ‫لةطةل دنياي دةرةوة بدات و ئةمةش بةشيَوةيةكي‬ ‫َ‬ ‫ثرؤفيشيناليزم و بة بةرنامة و تةرخانكردني تواناي‬ ‫دارايي بةريَوةببات‪.‬‬

‫ئةو ر َيطايانة كامانةن كة بزوتنةوةكة ث َيويستيةتي‬ ‫لةخةبات و ملمالن َيي سياسيدا؟‬ ‫دةسةآلت‬

‫و‬

‫بةتايبةت‬

‫لةدواي‬

‫روخاندني‬


‫سةدامةوة ثارةيةكي زؤري هاتؤتة ذيَردةست و‬ ‫بةهؤي حوكمرانيةوة ثلة و ثاية و بازرطاني و بواري‬ ‫كاركردني قؤرخكردوة‪ .‬دةسةآلت سيستةماتيك‬ ‫كاريكردوة تا طوزةران و قوتي رؤذانةي زؤربةي‬ ‫َ‬ ‫خةلك بة ئيرادةيانةوة ببةستنةوة‪ ،‬ئةو سةدان‬ ‫َ‬ ‫هةزار موضة خؤرة باشترين بةلطةي ئةو سياسةتة‬ ‫ثر مةترسيةي دةسةآلتة‪ .‬هةروةها كارئاساني‬ ‫ِ‬ ‫زؤريان كردوة بؤ هاوردةكردني َ‬ ‫كلتوري بياني‪،‬‬ ‫بةتايبةت توركي و الساييكردنةوةي كويَرانةي‬ ‫َ‬ ‫كؤمةليَك دياردةي تر‪ .‬كؤي طشتي‬ ‫خؤرئاوا و‬ ‫ئةم سياسةت و رةفتارانةي دةسةآلت وايكردوة‬ ‫كةسايةتي بةشي زؤري تاكي كورد بةشيَوةيةك‬ ‫دابريَذريَتةوة كة هةست و سؤزي ئينتيماي بؤ خاك‬ ‫و نةتةوة بطؤريَتةوة بة ئينتيماي بؤ حزب و وةالئي‬ ‫بؤ دةسةآلت و سؤزي بؤ ثارة‪ .‬كاركردن لةسةر و‬ ‫بي رةونةق و بيَئوميَدة‬ ‫بؤ ئةم كةسايةتية تيَكشكاو و َ‬ ‫طؤران ثيَويستة بير لة ضةند ريَطايةك‬ ‫ئاسان نية‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫بكاتةوة بؤ وشككردني سةرضاوةكاني تيَكشكاندني‬ ‫كةسايةتي كورد و بوذاندنةوةي بةها بةنرخةكاني‬ ‫نةتةوةيي و كؤمةآليةتي و ئاينيي و لةهةمانكاتيشدا‬ ‫كةمثينيَكي راطةياندني بةرفراوان بؤ ئةو مةبةستة‬

‫بةرثا بكات‪.‬‬ ‫طؤران‬ ‫طةشةكردني‬ ‫و‬ ‫َز‬ ‫ي‬ ‫ه‬ ‫بة‬ ‫سةرضاوةيةكي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫هةلبذاردةكراو و بذاركراوة تا بايةخي‬ ‫ريَطةي‬ ‫خؤي لةسةر ئةو تويَذ و طروثانة بضةسثيَنيَت‬ ‫كة لةسةرةتاوة لة دروست و رةوايي دروشم و‬ ‫دلنيابون و لةو َ‬ ‫بةرنامةكاني َ‬ ‫خالةوة بةرةو تويَذو‬ ‫طروثةكاني تر طوزةر بكات‪ .‬كليلة سةرةكيةكاني ئةم‬ ‫طؤرانة بؤ ناو‬ ‫شيَوازةي كاركردن ضونة ذورةوةي ِ‬ ‫خيَزان وتاكي كورد و تويَذةكاني خويَندكار و طةنج‬ ‫و ذن و رؤشنبيران‪ .‬ئةمانة ئةو تويَذانةن ستةمي‬ ‫زؤريان ليَكراوةو دةكريَت و تا ئاستيَكي باش خؤيان‬ ‫لة تيَكشكان ثاراستوة‪ .‬ئةم شيَوازةي كاركردني‬ ‫طؤران تةنيا بة ثرؤذة ياسا و ملمالنيَي فةرمي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بةلكو بةرفراوانكردني‬ ‫ثةرلةمان نايةتةدي‪،‬‬ ‫نيَو‬ ‫شؤركردنةوةي بؤ ناو‬ ‫روثةري ملمالنيَكان و‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫هةمو جومطةكاني كؤمةلطا ثيَويستيةكي ذيانية بؤ‬ ‫طؤران تا ئةم‬ ‫طؤران لة مةوداي دوردا‪ِ .‬‬ ‫سةركةوتني ِ‬ ‫ساتة لةوبوارانةدا كاري ئةنجامداوة و ثيَويستي بة‬ ‫َ‬ ‫هةلمةتي زياترة‪.‬‬ ‫لةسةر ئاستي نةتةوايةتيش دةكريَت باسيَكي ورد‬ ‫بكريَت‪.‬‬ ‫طؤران بة ض‬ ‫ليَرةدا دةبيَت ثرسيار بكةين‬ ‫ِ‬ ‫ضاويلكةيةك هزري نةتةوةيي دةبيَنيَت و ضؤن‬ ‫ثيَوةندي نيَوان ئامانجة نةتةوةييةكان و ئةو‬ ‫بةديهيَنانيان‬ ‫بؤ‬ ‫بةطةردةخريَن‬ ‫ئامرازانةي‬ ‫ِ‬ ‫طؤران و تاكي‬ ‫دادةريَذيَت؟ ئايا ثيَوةندي نيَوان‬ ‫ِ‬ ‫كورد لةئاستي نةتةوةييدا ثيَويستي بة ئاوداني‬ ‫فيكري هةية؟‬

‫طؤران ةوة ناوةرؤكي هزري نةتةوةيي‬ ‫ئايا بةالي ِ‬ ‫نةطؤرة يا بةث َيي قؤناغةكان خؤي دةطونج َين َيت وئايا‬ ‫ئةو ناوةرؤكة لة يةكةيةكي تؤكمة وكؤمثاكت ويةك‬ ‫ضةشن (هؤمؤج َين) ث َيكهاتوة؟ يا لةضةند بةش َيكي‬ ‫زيندو وجياواز وبةيةكةوة طر َيدراو ث َيكهاتوة كة‬ ‫تةواوكةري يةكترن؟‬

‫ذمارة (‪ )12‬كانوني يةكةمي ‪2010‬‬

‫وشؤرشةكاني‬ ‫ويَراي ئةوةي كورد لة خةبات‬ ‫ِ‬ ‫سةدةي رابوردو بؤ مافة نةتةوةييةكاني ثيَداطري‬ ‫لة تؤكمةيي ويةكثارضةيي هزري نةتةوةيي‬ ‫وةلي بةو شيَوازة سةركةوتني ئةوتؤي‬ ‫كردوة‪،‬‬ ‫َ‬ ‫بةدةست نةهيَناوة‪ .‬ئةمة هيض ثةيوةنديةكي بة‬ ‫رةوايي دؤزةكةوة نةبوة بةقةدةر ئةوةي بة ويستي‬ ‫سةركردايةتي سياسي كورد وسروشتي دةسةآلتي‬ ‫َ‬ ‫َودةولةتيةوة‪.‬‬ ‫بةغدا ودؤخي سياسي ناوضةكة وني‬ ‫بؤية ضةمكي «يا هةمو يا هيض» لة دةرياي سؤز‬ ‫وهةستي تؤباويةتي نةتةوةييدا طوزةري كردوة‪.‬‬ ‫ئةطةر لةم دؤخةي ئيَستادا تةنها لةروانطاي‬

‫‪43‬‬


‫َ‬ ‫َودةولةتي وناوضةيي ومةزهةبي وتايفيانةن كة‬ ‫واقيعبينيةوة ريَطة وشويَني سياسةتي نةتةوةييمان ني‬ ‫دابريَذين‪ ،‬ئةوا وةك ئيَستاي دةسةآلتي كوردي كاريطةري نةريَني زةقيان لةسةر دؤخةكة هةية‬ ‫دوضاري بوة توشي ضةقبةستن وئيفليجي دةبين‪ ،‬ودروستكردوة‪.‬‬ ‫ضونكة دةبيَت بةردةوام حسابيَكي وردي دؤخةكة‬ ‫طؤران بةو ه َيز وتوانايةي ئ َيستاي ضيبكات و‬ ‫دةب َيت ِ‬ ‫وهيَز وبةرذةوةنديةكاني طةمةكةرةمان بكةين ولةو ضي ر َيطةيةك بطر َيتة بةر تا لةو دةوامة نةتةوةيية‬ ‫َ‬ ‫بةينةشدا ضةندين ثرةنسيث وتوانا وويستي خؤمالي دةربازبين؟‬ ‫طؤران‬ ‫ونةتةوةيي دةبنة قورباني ئةو حسابكردنة‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫طؤران دةبيَت بؤ ئةركة نةتةوةييةكان‬ ‫لةم دؤخةدا ِ‬ ‫ثيَويستة ريَطةيةك بطريَتةبةر كة باوةري بةوةهةبيَت نةك تةنها بةرةنطاري دةسةآلتداراني عةرةبي لة‬ ‫َ‬ ‫خؤمالي ودةرةكيانةي هةنوكة َِ‬ ‫ئةو هيَز ودؤخة‬ ‫زال عيَراق بيَتةوة‪َ ،‬‬ ‫بةلكو ئةو دةسةآلتة عةرةبية بة شيعة‬ ‫نين‬ ‫نةطؤر‬ ‫نةتةوةييمان‬ ‫َشةوةضوني‬ ‫وريَطرن لة ثي‬ ‫وكؤنة بةعسيةكانيشةوة زؤر زياتر ثيَويستيان بة‬ ‫َ‬ ‫ورؤلي‬ ‫ِ‬ ‫طؤران هاندان وبةرفراوانكردن وثةلةكردن دةسةآلتي كوردي هةية بؤ مةبةستة تايبةتيةكاني‬ ‫طؤران خؤشي بويَت يا َِ‬ ‫تال لةيةك‬ ‫بيَت لةطؤريني ئةو هاوكيَشانة‪ .‬كاركردن بؤ سازداني خؤيان‪ ،‬ليَرةوة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ثالتفؤرميكي نةتةوةيي وتيَهةلكيَشكردني لةطةل كاتدا روبةروي دو دةسةآلتي سياسي بةيةكةوة‬ ‫ئامانجةكاني تري‬ ‫ِ‬ ‫طؤراندا زةمينةي ئةو ريَطةية طريَدراوي عةرةبي وكوردي دةبيَتةوة‪.‬‬ ‫خؤشدةكةن‪.‬‬ ‫دةسةآلت بة خراث بةكارهيَناني سؤزي نةتةوةيي‬ ‫طؤران لةو‬ ‫ناوةرؤكي سياسي هزري نةتةوةيي لةم مةبةستيةتي لة ئيَستاوة دةنط وهيَزي‬ ‫ِ‬ ‫سةردةمةدا بةردةوام لة‬ ‫ِ‬ ‫طؤرانداية‪ .‬فاكتؤرة بةرةنطاربونةوةيةدا كث كات وطةمارؤ بدات وتةنها‬ ‫َ‬ ‫وئاسايشي‬ ‫وزة‬ ‫و‬ ‫ئابوري‬ ‫َودةولةتيةكان ودؤخي‬ ‫ني‬ ‫طؤران بؤ بةناو بةرةنطاربونةوة‬ ‫وتةنها مةبةستيةتي ِ‬ ‫جيهان راستةوخؤ ورؤذانة كاريطةري بيَئةندازةيان نةتةوةييةكاني خؤي بةكاربهيَنيَت‪ .‬ثيَويستة لةسةر‬ ‫هةية‪ ،‬بؤية ضةمكة سياسيةكاني هزري نةتةوةيي‬ ‫طؤران نةضيَتة ذيَرباري ئةو دؤطما ميكافيل ئاساييةي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ثيَرةوي سياسةتي ضةندمان‬ ‫بةردةوام لة ثرؤسةي هةلكشان ودابةزاندن دةسةالتةوة و‬ ‫وثروكاندنةوة ونويَبونةوةدان‪ .‬كاريطةري ئةم ثيَدةكريَت بكات بةمةبةستي طةشةثيَداني ثانتايي‬ ‫ثرؤسةيةش وادةكات كة هزري نةتةوةيي وةك كردارةكان نةك ضةسثاندني واقيعيَكي سةقةت‬ ‫يةكةيةكي كؤمثاكتي هؤمؤجيني تؤكمةي نةطؤر وثر كةموكوري‪ .‬ئةم بؤضونة رةنطة بة نةزعةي‬ ‫ريَرةوةي خؤي نةطريَتةبةر ولةسايةي سياسةتي خؤ دابراندن ليَكبدريَتةوة وكةسانيَكيش هةن بة‬ ‫َ‬ ‫لةقةلةم بدةن‪ ،‬بؤ ئةمة‬ ‫طؤراني‬ ‫واقيعيدا بؤتة ثاشكؤيةكي روداو وبةرذةوةنديةكان‪ ،‬زةرةربةخش بؤ‬ ‫ِ‬ ‫طؤران لة ثلةي يةكةمدا َ‬ ‫هةلسةنطاندنيَكي‬ ‫ئةم راستية لة دؤزي فةلةستين وكورد وباشوري ثيَويستة‬ ‫ِ‬ ‫سودان وضةند شويَنيَكي تردا بةديدةكريَن‪ .‬لةدواي وردي سود وزةرةرة نةتةوةييةكان بكات‪ ،‬نةك‬ ‫روخاندني سةدام وكاريطةري راستةوخؤي ئةو سود وزةرةري خودي بزوتنةوةكة‪ .‬راطةياندني‬ ‫طؤران بؤ ئةمجؤرة لة سياسةتكردن‬ ‫فاكتةرانة لةسةرمان دةبينين ثةرتةوازةبون راشكاوانةي‬ ‫ِ‬ ‫ولةيةكترازاني هزري نةتةوةيي لة باشور وبةهؤي بازنةي متمانةي َ‬ ‫خةلكي بةخؤي طةشةثيَدةدات‪ .‬واتة‬ ‫الوازي دةسةآلتداراني كوردةوة ئيختزالكراوة بؤ‬ ‫طؤران بةهةمان ضاو سةيري دةسةآلت بكات لة‬ ‫ِ‬ ‫ضةند برطةيةكي دةستوري وياسايي كة تةنانةت هةوليَر ولة بةغدا‪ ،‬ضونكة دةسةآلت لة ثةناي خو و‬ ‫ضةسثاندنيشيان بةو شيَوةية جيَطاي متمانة وزةمان ثيَغةمةبةريشدا بن هةر ئةوةن كة هةن‪.‬‬ ‫نية‪ .‬لةئاكامدا لة باشور خاك ونةتةوة كراون بة دو‬ ‫***‬ ‫بةشةوة‪ ،‬هةريَم وناوضة دابريَنراوةكان‪ .‬هةر بةشيَك‬ ‫َ‬ ‫وخةسلةت وبةرنامةي كاري وضارةي‬ ‫ليَي ئاراستة‬ ‫جياوازي هةية‪ .‬ئةم سةرليَشواندنة نةتةوةيية‬ ‫طري كويَرةيةكي بةرهةمهيَناوة كة سةرجةم هيَزة‬ ‫َ‬ ‫طؤرانيشةوة دةستةو وةسان‬ ‫كورديةكان وبة‬ ‫ِ‬ ‫لةبةرامبةريدا لة بازنةيةكي داخراوي سياسي‬ ‫وبي زةمانةتدا دةسوريَنةوة وبةردةوام‬ ‫تةموليَل‬ ‫َ‬ ‫سوراغي رازيكردني ئةو هيَز وبةرذةوةندية‬ ‫‪44‬‬


‫دانا عةسكةر‪:‬‬ ‫ران‬ ‫طؤ ِ‬ ‫بوعديَكي ثراطماتيستانةيان‬ ‫بؤ ستراتيج و‬ ‫بيركردنةوةي ئاراستة‬ ‫جياوازةكان نية‬

‫ذمارة (‪ )12‬كانوني يةكةمي ‪2010‬‬

‫خو َيندنةوةتان ضيية بؤ واقيعى سياسى هةر َيمى‬ ‫«طؤران»دا؟‬ ‫كوردستان لةساتةوةختى سةرهةَلدانى بزوتنةوةى ِ‬ ‫طؤران زةرورةتى واقيعةكة‬ ‫بةمانايةكى ديكة ئايا بزوتنةوةى ِ‬ ‫دروستى كرد يان وةك ه َيز َيكى سياسى تةقليدى دروستبو؟‬ ‫َ‬ ‫سةركةوتني‬ ‫لةساتةوةختي‬ ‫بةدلنياييةوة‬ ‫‬‫كؤماريةكان لة ئةمريكا ‪ ،‬هةليَك بو بؤ كورد‬ ‫لةضوارضيَوةي بزوتنةوةيكي ديموكراسي واقيعي‬ ‫طؤران‬ ‫كوردي بةديوة كرانةوةكةيدا ببات ‪ ،‬واتا‬ ‫ِ‬ ‫جطة لةوةي زمينةيةكي لةباري هةبو بؤ راطةياندني‬ ‫خؤي ‪ ،‬لةهةمان كاتدا ئةو زةروورة ميَذوويةشي بؤ‬ ‫لةباربو ‪،‬زةمينةي واقيعي كوردي لةو روانطةيةوة‬ ‫‪ ،‬زةمينةيةكي رؤشنبيريي بو كة هةر لةسةرةتاي‬ ‫نةوةدةكانةوة كةسانيَكي رؤشنبيري ئةم َ‬ ‫والتة كاريان‬ ‫َ‬ ‫لةهةولي ئةوةدابوون‬ ‫لةسةري كردووة و بةردةوام‬ ‫نارازيبوون بكةن ‪،‬‬ ‫ئينساني ئيَمة فيَري ثرسياركردن و ِ‬ ‫رةنطة بةجؤريَك لةجؤرةكان ئةم دةنطانة لةناو واقيعي‬ ‫نةيتوانيبي كار لةسةر مةسةلة سياسيةكان‬ ‫كورديدا‬ ‫َ‬ ‫بكةن‪ ،‬بةوةي واقيعي سياسي كوردي بةشيَك بووة‬ ‫لةواقيعي سياسي عيَراق ‪ ،‬ئةمة بةو ماناية نيية ‪،‬‬ ‫رؤشنبيري كورد بةشيَك بيَت لةو بيركردنةوة عيَراقيةي‬

‫بردبي ‪ ،‬نةخيَر‬ ‫دؤخي عيَراقي بةئاراستةيةكي داخراودا‬ ‫َ‬ ‫مةسةلةكان لةو سياقةوة تةماشا دةكريَت كة سياسةت‬ ‫لةم َ‬ ‫بةبي ستراتيجييةت دةضيَتة ناو‬ ‫والتةي ئيَمةدا‬ ‫َ‬ ‫هاوكيَشة طةورةكانةوة ‪ ،‬واتا لةدؤخي كورديدا‬ ‫رؤشنبير و سياسيةكان دوو دةركةوتي ميَذووي بوون‬ ‫َ‬ ‫بةالم‬ ‫كاريان لةسةر مةسةلة جياوازةكان كردوة ‪،‬‬ ‫لةضوارضيَوةي عيَراقدا ‪ ،‬بةتايبةتي لةدواي رؤخاني‬ ‫بةعسةوة رؤشنبيريي عةرةبي عيَراق ‪ ،‬بةداخةوة‬ ‫جطة لةوةي ترس و َ‬ ‫دل ِرواكيي سياسيانةو تايفيانةي‬ ‫هيَزةكاني عيَراق كاريطةري خراثي بةسةريانةوة‬ ‫نةرةخساوة كار لةسةر‬ ‫هةبووة ‪ ،‬ئةوةندة بواريان بؤ ِ‬ ‫بةئاراستة بردني سستمي سياسي عيَراق بكةن و‬ ‫بةطووتاريَكي رؤشنبيريي جةخت لةسةر مةسةلة‬ ‫َ‬ ‫حالةتة‬ ‫طرنطةكان و دؤخي نالةباري عيَراق بكةن ‪ ،‬ئةم‬ ‫كاريطةري بةسةر طووتاري رؤشنبيريي كورديشةوة‬ ‫هةبوو ‪ ،‬ئةم دؤخةي رؤشنبيرةكاني عيَراق ماوةيةكي‬ ‫زؤري خاياند تا لةسياقي بيدنطي خؤيان دةرباز بكةن‬ ‫‪ ،‬بةوةي بةشيَكي زؤري رؤشنبيري عيَراق دابةش‬ ‫َروانين و بؤضووني جياوازةوة‬ ‫بوونة سةر ضةندين تي ِ‬ ‫كة راستةو خؤ عيَراقي طةياندة كةناري مةرط ‪ ،‬بؤية‬

‫‪45‬‬


‫لةم َ‬ ‫حالةتةدا سياسةتي كورديش دةبيَتة بةشيَك لةو‬ ‫َناطيري رؤشنبيرة ‪،‬‬ ‫هاوكيَشة ناجؤرة و ئةوةي طويَي لي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كةواتا ئيَمة ناتوانين لةدةركةوتني ئؤثؤزيسيؤندا رؤلي‬ ‫بةشيَك لة رؤشنبيرة ضاالكةكاني كورد فةرامؤش بكةين‬ ‫‪ ،‬ئةمة ثيَضةوانةي قسةكةي بيرمةندي عةرةب « عةلي‬ ‫حةرب « ة كة َ‬ ‫ضاوةرواني‬ ‫دةليَت « جاريكي تر ناتوانين‬ ‫ِ‬ ‫طؤرانكاري لةسةر دةستي رؤشنبيران بكةين « من‬ ‫ِ‬ ‫طؤرانكارييةك ئةطةر لةسةر دةستي‬ ‫هةموو‬ ‫واية‬ ‫وام‬ ‫بر‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫بتواني‬ ‫رؤشنبير نةبيَت ‪ ،‬ئةوا ئةو هيَزة سياسية رةنطة‬ ‫َ‬ ‫بةشيَوةيةك لةشيَوةكان بؤ ماوةيةكي دياريكراو خؤي‬ ‫دةطةريَتةوة دؤخي هيَزة سياسيةكاني‬ ‫رابطريَت و دواتر‬ ‫ِ‬ ‫‪،‬دةبي هةموو‬ ‫مانايةية‬ ‫بةو‬ ‫ئةمةش‬ ‫ثيَش خؤي ‪،‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫طؤرانكارييةك لةسةر ئاستي كؤمةاليةتي و فةرهةنطي‬ ‫ِ‬ ‫و سياسي بيَت ‪ ،‬ئةطةرنا ‪ ،‬ئةو هيَزة جطة لةدةنطي‬ ‫َ‬ ‫بةطؤرانكارييةوة‬ ‫نارازي هيض ثةيوةندييةكي‬ ‫ِ‬ ‫خةلكاني ِ‬ ‫طؤران وةك بيريَكي كراوة‬ ‫نابيَت ‪ ،‬ضونكة تايبةتمةندي ِ‬ ‫‪ ،‬ثيَويستي بةمقةووماتي رؤشنبيريي و كولتووري‬ ‫بةبي‬ ‫طؤريني ئاراستة سياسيةكانة ‪ ،‬نةك هيَزيَك‬ ‫و‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫طووتار و ستراتيجييةتيَكي ديارينةكراو‪ ،‬بؤية ئةوةي‬ ‫لةم دوو َ‬ ‫طؤران وةك هيَزيكي سياسي لةواني‬ ‫سالةدا ِ‬ ‫دةطةريَتةوة بؤ طووتاري‬ ‫دي جيادةكاتةوة ‪ ،‬بةشيَكي‬ ‫ِ‬ ‫رؤشنبيري كورد ‪ ،‬كة من قسةي تريشم لةسةر‬ ‫َ‬ ‫ناكاملي طووتاري ئةو رؤشنبيرانة هةية ‪ ،‬بةشيَكي‬ ‫دةطةريَتةوة بؤ واقيعي سياسيانةي ناو يةكيتي‬ ‫تريشي‬ ‫ِ‬ ‫بةشيَوةيةكي طشتي ‪ ،‬بيرمان نةضيَت ملمالنيَكاني ناو‬ ‫يةكيَتي بةشيَوةيةكي طشتي ‪ ،‬هيَندةي ملمالنيَن لةسةر‬ ‫دروستبووني كةسيَتي سؤثةرمان ‪ ،‬نيو هيَندة بريتي‬ ‫نين لة جؤري بيركردنةوةي جياواز ‪ ،‬كة بةداخةوة‬ ‫طؤراني ليَدروست‬ ‫ئةمةش بةشيَكة لةو كاريطةريانةي ِ‬ ‫بوو ‪ ،‬بؤ نموونة لةم دواييةدا ضوار ئةندامي مةكتةبي‬ ‫طؤرانةوة ‪ ،‬من دةثرسم‬ ‫سياسي يةكيَتي هاتنة ناو‬ ‫ِ‬ ‫بةريَزانة بة طووتاريَك رؤذيَك لة‬ ‫‪ ،‬كام يةك لةو ِ‬ ‫رؤذان ئةوةيان روونكردةوة كة ئةمان جياوازي‬ ‫َ‬ ‫لةطةل سياسةتي حيزبةكةي خؤيان هةية‬ ‫بيرورايان‬ ‫ِ‬ ‫طؤران كاري‬ ‫دةكري‬ ‫و‬ ‫ثرسيارة‬ ‫بؤخؤي‬ ‫ئةمة‬ ‫؟‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫لةسةر بكات ‪ ،‬كةواتا لةم قؤناغةدا زةحمةتة نةتوانين‬ ‫طؤران هيَزيَكي تةقليدي نية و ناشتوانين َ‬ ‫َ‬ ‫بليَن‬ ‫بليَين‬ ‫ِ‬ ‫طؤران لةم قؤناغةدا زةرووري نةبوو ‪،‬كة‬ ‫دةركةوتني ِ‬ ‫َ‬ ‫طؤران‬ ‫‪،‬‬ ‫روانطةيةوة‬ ‫لةو‬ ‫‪،‬‬ ‫تةقليديية‬ ‫دةليَين هيَزيَكي‬ ‫ِ‬ ‫وةك هةموو هيَزةكاني دي خاوةن كةسايةتييةكي‬ ‫دياركراوة كة شةخسي كاك نةوشيروان مستةفاية ‪،‬‬ ‫طؤران‬ ‫طؤران و بزوتنةوةي‬ ‫دةوتري‬ ‫ئةمرؤ كة‬ ‫بؤية‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫طؤران لةكاك نةوشيرواندا‬ ‫خةلكي كوردستان و دونيا ِ‬ ‫كورتدةكةنةوة ‪ ،‬بؤ ؟ ! يةكةم كاك نةوشيروان ض وةك‬ ‫ثياويَكي رؤشنبير و ض وةك سياسيةكي دياري ناو‬

‫‪46‬‬

‫طؤرةثاني سياسي كورد ‪ ،‬سيحريَكي سياسي هةية و‬ ‫ِ‬ ‫دةكري‬ ‫هةميشة وةك سوثةرمانيَك حيسابي تايبةتي بؤ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫خةسلةتانة بةو ثياوة بدةين ‪،‬‬ ‫‪ ،‬ئةمة نةك ئيَمة ئةو‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بةلكوو ئةوة واقيعي سياسي و كؤمةاليةتي ئيَمةية‬ ‫بي ئةم‬ ‫طؤران َ‬ ‫ئةوة فةرزدةكات بةسةرماندا ‪ ،‬كةواتا ِ‬ ‫دةبي ضي بيَت ‪ ،‬ثاشان من زؤرم لةو برادةرانةي‬ ‫ثياوة‬ ‫َ‬ ‫طؤران‬ ‫طؤران بيستوة ‪ ،‬كة بزوتنةوةي ِ‬ ‫ناو بزوتنةوةي ِ‬ ‫بريتية لة كةساني خاوةن دةيةها بيروبؤضووني جياواز‬ ‫طؤران بةئاراستةي‬ ‫‪ ،‬دةي باشة خؤ ئةم بؤضوونانةية ِ‬ ‫كراوةتر دةبات و ملمالنيَكان جياوازي دةخةنة بةردةم‬ ‫روئيا نامةنتيقييةكانةوة كة ثيَشتر لةناو هيَزةكاني ديدا‬ ‫هةبوون ‪ ،‬بؤية دةثرسم جطة لةضةند كةسيَكي رؤشنبيري‬ ‫طؤران كامانةن ئةو روئياو بؤضوونة جياوازانة ‪،‬‬ ‫ناو ِ‬ ‫ثاشان ئةو جياوايانة ضين كة ئةماني بردةوةتة سةر‬ ‫ئةو رايةي كة جياوازي لة طووتارةكانياندا هةية ؟‬ ‫‪ ،‬بؤية دةبيني ئةو رؤشنبيرانةش هةمان روئيا و‬ ‫طؤرنيان هةية و لةمةنتقي‬ ‫بؤضووني ستراتيجييةتي‬ ‫ِ‬ ‫طؤران وةك هيَزيَكي سياسي ئؤثؤزيسيؤن اليان‬ ‫ِ‬ ‫نةداوة ‪ ،‬بؤ نموونة لةم رؤذانةدا كاك ريَبين هةردي‬ ‫طؤران « كة‬ ‫لة وتاريَكيدا بةناونيشاني « بزوتنةوةي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫لةرؤذنامةي ئاوينة رؤذي ‪ 2010/12/3‬دا بالوبووةوة‬ ‫طؤران‬ ‫‪ ،‬قسة لةسةر ئةو دةنطانة دةكات كة لةبةرانبةر ِ‬ ‫بةرزبوونةتةوة و بةدنطي نةشازيان وةسف دةكات ‪،‬‬ ‫طؤران بةم‬ ‫كيَشةكة لةوةداية ئةطةر رؤشنبيرةكاني ناو ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل دةنطي جياواز و روئياي جياواز‬ ‫مامةلة‬ ‫مةنتيقة‬ ‫طؤران و هيَزةكاني‬ ‫بكةن ‪،‬‬ ‫َ‬ ‫دةبي بة ض ثيَوةريَك جياوازي ِ‬ ‫بخةينةروو ‪َ ،‬‬ ‫خاليَكي تر كة زؤر طرنطة ئةوةية‬ ‫دي‬ ‫ِ‬ ‫طؤران بةو سيحرو هيَزة‬ ‫بةبرواي من دةركةوتني‬ ‫‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫جةماوةرييةوة ‪ ،‬بةتايبةتي لة سنووري شاري سليَماني‬ ‫دةخةنةروو كة كاك نةوشيروان‬ ‫‪ ،‬راستي ئةو مةسةلةية‬ ‫ِ‬ ‫و بةشيَك لة رؤشنبيراني سليَماني ئةو دؤخةيان‬ ‫بؤ َ‬ ‫خةلك بةرهةم هيَنا ‪ ،‬ئةطينا بؤ لةشارةكاني تر و‬ ‫لةناو هيَزةكاني دي ئةو دةركةوتة فيكريية لةبارنةبوو‬ ‫؟‪ ،‬كةواتا دةتوانين َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةاليةتي كورد‬ ‫بليَين واقيعي‬ ‫لةشاريَكةوة بؤ شاريَكي دي جياوازي هةية ‪ ،‬بؤ نموونة‬ ‫بةالم َ‬ ‫َ‬ ‫طؤران بوون َ‬ ‫خةلكي‬ ‫خةلكانيَك هةبوون كانديدي ِ‬ ‫سليماني نةبوون كةضي لةسليماني خؤيان كانديد كرد‬ ‫‪ ،‬ئةم طرفتانة ئةوةمان بؤ روون دةكةنةوة كة نابوو‬ ‫طؤران خؤي بخستايةتة ناو مةعمةعةي‬ ‫بزوتنةوةي‬ ‫ِ‬ ‫ركبةري هيَزةكاني دي بؤ كؤكردنةوةي زؤرترين هيَز‬ ‫بةبرواي من ئةمة َ‬ ‫هةلةيةكي طةورة بوو ‪ ،‬ضونكة‬ ‫‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫مامةلةي لةطةلَ‬ ‫طؤران بة مةنتيق‬ ‫لةم قؤناغةدا دةبوو ِ‬ ‫طؤراندا بكرداية ‪ ،‬نةك بةمةنتيقي هيَز ‪ ،‬هةر‬ ‫ضةمكي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫طؤران بةتةنها‬ ‫بزوتنةوةي‬ ‫‪7/25‬‬ ‫بذاردني‬ ‫هةل‬ ‫لة‬ ‫بينيمان‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫‪ 25‬كورسي بةدةست هينا ‪ ،‬بةالم لة هةلبذاردني ‪7/3‬‬


‫ذمارة (‪ )12‬كانوني يةكةمي ‪2010‬‬

‫‪ ،‬ئةو هيَزة ثاشةكشةي كرد ‪ ،‬كةواتة خةلةل لةجؤري‬ ‫طؤران ئةوةمان ثي َ‬ ‫‪،‬طؤرانيش‬ ‫َدةل َي‬ ‫بيركدنةوة لةناو‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫نةيتوانيوة لةو هيَزة تةقليدية خؤي دةرباز بكات ‪.‬‬ ‫ئايا دروستبونى ئؤثؤزسيؤن لةكوردستاندا توانى‬ ‫نارازى خةَلك كؤبكاتةوةو بةش َيوةيةكى عةقلاَ نى‬ ‫دةنطى ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫تورةيى و‬ ‫ان‬ ‫طؤر‬ ‫يان‬ ‫تدا؟‬ ‫ال‬ ‫دةسة‬ ‫لةطةل‬ ‫بكات‬ ‫ملمالن َيى‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫نارازى خةلكى كثكردةوة لةبةرامبةر دةسةالتدا؟ ‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫خةلكي ئيَمة لةوةداية‪،‬‬ ‫ كيَشةي طةورةي‬‫بةكؤمةل َ‬ ‫َ‬ ‫خةلك خؤي‬ ‫دةركةوتني هةر هيَزيَكي تازة‪،‬‬ ‫َ‬ ‫دةخزيَنيتة ناويةوة‪ ،‬ئةم طرفتة كؤمةليَك هؤكاري‬ ‫هةية كة بةدريَذايي ميَذووي بزوتنةوةي سياسي‬ ‫كورد كاريطةري سلبي بةسةر رةوتي سياسي و‬ ‫فيكري ئيَمةوة هةية‪ ،‬لةم بارو دؤخةدا بزوتنةوة‬ ‫سياسيةكاني ئيَمة شيعاريَكيان هةية كة بةداخةوة‬ ‫لةهيض قؤناغيَكي سياسيدا كاري ثيَنةكراوة‪ ،‬ئةويش‬ ‫طرنطيدانة بة ضؤنايةتي نةك ضةندايةتي‪ ،‬بةردةوام‬ ‫ئةم شيعارة َ‬ ‫دةليَنةوة كة خؤيان نةدةتوانن كاري‬ ‫ثيَبكةن و نة تموحي سياسييان تةقةبولي ئةوةيةتي‬ ‫طؤران‬ ‫كاري ثيَبكةن‪ ،‬هةموو دةزانين بزوتنةوةي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫خةلكي كوردستان‬ ‫نارازي بووني‬ ‫لةدةرئةنجامي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دروست بوو‪ ،‬وةكوو قؤناغ هيض كيَشةمان لةطةليدا‬ ‫نيةو وةك زةروورةتيَكي ميَذووي هةر دةبوو ئةم‬ ‫رابطةيةنري ‪َ ،‬‬ ‫طؤران‬ ‫بزوتنةوةية‬ ‫َ‬ ‫بةالم ئةوةي نةدةبوو ِ‬ ‫دةنطةنارازيانة‬ ‫بيكات لةم هةلومةرجةسياسةييةدا ئةو‬ ‫ِ‬ ‫بخاتة ناو مةعمةعةي ركابةري هيَزةكاني ترةوة!‪،‬‬ ‫طؤران نة وةك هيَزيَكي سياسي‬ ‫لةبنةرةتدا‬ ‫ضونكة‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫خاوةن ئابوورييةكي بةهيَز ناتواني برةو بةو دةنطانة‬ ‫َ‬ ‫خةلك‬ ‫نارازيبووني‬ ‫بدات و نةوةك هيَزيَك لةناو ِ‬ ‫دةتواني لةبةرانبةر فيكري ضةقبةستوويي هيَزةكاني‬ ‫َني ‪ ،‬بؤية دةتوانين وةك‬ ‫دي‪ ،‬فيكريَكي َ‬ ‫نوي بةرهةم بي َ‬ ‫نارازي َ‬ ‫بةريَزت َ‬ ‫خةلكي كثكردةوة‪،‬‬ ‫و‬ ‫ةيي‬ ‫تور‬ ‫ان‬ ‫طؤر‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫بليَن ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫نارازيبووني َ‬ ‫دةبي‬ ‫بكؤلينةوة‬ ‫خةلك‬ ‫َ‬ ‫ئةطةر لة جةهةري ِ‬ ‫َ‬ ‫قوولي سايكلؤجييةتي تاكي كورد بكةين‬ ‫ديراسةيةكي‬ ‫نارازيبوون‬ ‫و بزانين طرفتةكان ضين دةيانباتة دؤخي ِ‬ ‫‪ ،‬بيَشك يةكيَك لةهؤكارةكان مةسةلةئابووريةكانة‪،‬‬ ‫َ‬ ‫كؤمةل و‬ ‫ثاشان نةبووني يةكساني نيَوان تاكةكاني‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتةوة ‪ ،‬كةواتة‬ ‫بازار لةاليةن‬ ‫ئيحتيكاركردني‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫طؤران لة ماوةيةكي كةمدا ئةو هيَزةي‬ ‫كةدةليَم نابوو ِ‬ ‫بؤ ركةبةريَتي هيَزةكاني دي بةكاربهيَنباية ‪ ،‬ئةوةية‬ ‫َ‬ ‫دةتواني جاريَكي دي ئةو دةنطانة كث‬ ‫دةسةالت‬ ‫َ‬ ‫برواي من بةدةركةوتني بزوتنةوةي‬ ‫كاتةوة ‪ ،‬بة ِ‬ ‫َ‬ ‫طؤران لةم قؤناغةدا هيَندةي دةسةالت سوودي لةو‬ ‫ِ‬ ‫طؤران خؤي نةيتواني سوودي‬ ‫ئةزموونة وةرطرت ‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةليَك تةعديالتي دةستووري كرد ‪،‬‬ ‫َوةربطري ‪،‬‬ ‫لي‬ ‫َ‬ ‫مووضةي شةهيدو كةسوكاري ئةنفالكراوةكاني زياد‬

‫كرد ‪ ،‬مووضةي فةرمانبةري زيادكرد ‪ ،‬ئةمانة هةمووي‬ ‫طؤران بوو حكومةت و حيزب‬ ‫كاريطةري دروستبووني ِ‬ ‫لةبنةرةتدا بؤ ئةو‬ ‫طؤران‬ ‫سوودي ليَوةرطرت ‪،‬راستة‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫مةبةستة كاردةكات ‪ ،‬راستة حيزب مووضةي َ‬ ‫خةلكي‬ ‫بري ‪ ،‬دةبوو ئةمة بكات ‪ ،‬هةر‬ ‫طؤراني ِ‬ ‫ناو بزوتنةوةي ِ‬ ‫طرانةوةي مووضةكانيان رةدئيعتيباريَك‬ ‫هيض‬ ‫َ‬ ‫نةبي بؤ ِ‬ ‫َرتةوة‬ ‫بؤ هةيمةنةي حيزب و حكومةت و ثةرلةمان بيطي ِ‬ ‫‪َ ،‬‬ ‫نارازيانة‬ ‫طؤران ضةند سوودي لةو دةنطة ِ‬ ‫بةالم ئاخؤ ِ‬ ‫لةبنةرةتدا َ‬ ‫خةلكي ئيَمة لةماناي‬ ‫وةرطرت ؟ ‪ ،‬ضونكة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كاتي كة ديَنة ثال هيَزيَكي‬ ‫‪،‬‬ ‫ناطةن‬ ‫ئؤثؤزيسيؤن بوون‬ ‫َ‬ ‫دي ‪ ،‬ئةوان ثيَيان واية لة « ‪ « 24‬كاتذميَردا هاوكيَشةكان‬ ‫ثيَضةوانةوة دةبنةوة و ئؤثؤزيسيؤن دؤزةخيان بؤ‬ ‫دةكاتة فيردةوس ‪ ،‬ئةمة طرفتة كة ئيَمة تا ئةم ضركةساتة‬ ‫َ‬ ‫خةلكي روونبكةينةوة ئؤثؤزيسيؤن‬ ‫نةمانتوانيوة بؤ‬ ‫دةبي‪،‬‬ ‫بوون ضية!‪ ،‬ئةم دؤخةي‬ ‫َثةر َ‬ ‫طؤراني ثياتي ِ‬ ‫ِ‬ ‫طؤران بةرثرسن ليَي‪ ،‬دةبوو هيض‬ ‫رؤشنبيرةكاني ناو ِ‬ ‫نةبي َ‬ ‫خةلكي خؤيان بةو عةقلييةتة طؤش بكةن‪ ،‬نةك‬ ‫َ‬ ‫ئةوةي بةداخةوة ئةوانيش خةريكة بةهةمان مةنتق‬ ‫َ‬ ‫خةلك ضةواشة دةكةن‪ ،‬من لة برادةريَكي رؤشنبيري‬ ‫طؤرانم ثرسي بؤضي كاك نةوشيروان َ‬ ‫قبوليةتي بةم‬ ‫ناو ِ‬ ‫َ‬ ‫شيَوةية ويَنةي لةبازاروبانةكاندا بالو بيَتةوة ‪ ،‬كةضي‬ ‫ئةو رؤشنبيرة وتي كاكة ئةو ثياوة خؤشةويستة َ‬ ‫خةلك‬ ‫طؤران‬ ‫لةخؤيةوة واي بؤ دةكات ‪ ،‬ئةم تيَطةيشتنة بؤ ِ‬ ‫طؤران زؤر كاريطةريي سلبي هةية‬ ‫و تيَطةيشتن لة‬ ‫ِ‬ ‫طؤران لة سةركراديةتي‬ ‫ناكري‬ ‫ةتدا‬ ‫لةبنةر‬ ‫‪ ،‬ضونكة‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫تاكةكةسي كورتبكريَتةوة ‪ ،‬خؤ ئةطةر مةسةلةكة كاك‬ ‫نةوشيروانة ‪ ،‬با هةموومان بكةوينة دواي و رةخنةش‬ ‫لةنارازيبوون‬ ‫لة هيَزةكاني تر نةطرين ‪ ،‬ئةم شةثؤلة‬ ‫ِ‬ ‫كةث بوةوة ‪ ،‬ئيَستا َ‬ ‫بةطؤران و هيَزةكاني ترةوة‬ ‫خةلك‬ ‫ِ‬ ‫بوون بة فةرمانبةر ‪ ،‬واتا سةبةتيَك نية هةموومان‬ ‫برياري‬ ‫َكرا ِ‬ ‫كؤبكاتةوة ‪ ،‬مةسةلةيةك نية هةموومان تي ِ‬ ‫لةسةر بدةين ‪ ،‬بةثيَضةوانةوة ‪ ،‬دوو سةبةتة هةية‬ ‫ئيَمة لة سةركردةكانمان جيادةكاتةوة‪ ،‬بؤية كة َ‬ ‫خةلك‬ ‫دةطةريَتةوة دؤخةكةي جاراني‪ ،‬ئةوة بةو مانايةية‬ ‫ِ‬ ‫طؤران نةيانتوانيةوة‬ ‫بزوتنةوةي‬ ‫ناو‬ ‫رؤشنبيراني‬ ‫ِ‬ ‫خويَندنةوةيةكي ورد بؤ َ‬ ‫طؤران و‬ ‫خةلك و ثةلةكردني ِ‬ ‫دةركةوتني وةك هيَزيَكي سياسي تازةو خؤخزاندني بؤ‬ ‫ناو َ‬ ‫هةلبذاردن ‪ ،‬ئةوةي ئيَمة بينيمان لةكةركوك جطة‬ ‫لةضةند كةسيَك لةو كانديدانةي كةركوك ‪ ،‬ئةواني دي‬ ‫خةلكانيَك نةبوون َ‬ ‫هيضيان َ‬ ‫رؤلي كاريطةريان بةسةر‬ ‫َ‬ ‫هةبي‪ ،‬ئةمة يةكةم لةثةلةكردن و‬ ‫خةلكي كةركوكةوة‬ ‫َ‬ ‫طؤران بؤ واقيعي سياسي و‬ ‫دووةم لةنةخويَندنةوةي ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةاليةتي كةركوك بوو‪ ،‬بؤية لةماوةيةكي قياسي‬ ‫كورتدا كة مانطيَك بوو بؤ كانديدةكاني كةركوك ‪ ،‬ضؤن‬ ‫دةتوانن لةو واقيعية سياسة َ‬ ‫ئالؤزةي كة ناسيوناليستة‬

‫‪47‬‬


‫توركمانةكان و عةرةبةكان بةرانبةر كورد دةيكةن‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بةالم‬ ‫لةدةسةالتيش بيَزاربوو ‪،‬‬ ‫خةلك‬ ‫‪ ،‬ئةطةر ضي‬ ‫َ‬ ‫ئةوان توانييان سوود لةسؤزي خةلك و ثةلةكردني‬ ‫طؤران وةربطرن ‪.‬‬ ‫بزوتنةوةي ِ‬ ‫ئةوةي ثةيوةستة بة جؤري ملمالنيَكاني بزوتنةوةي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةسةالت‪ ،‬سةرةتا وةك هةموو دةزانين‬ ‫لةطةل‬ ‫طؤران‬ ‫ِ‬ ‫جؤريَك لة تةشةنوجي ثيَوةدياربوو‪ ،‬ئةوةش بؤ ئةوة‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫دةطةريَتةوة كة ئيَمةي كورد ئةزموونمان‬ ‫ِ‬ ‫ئؤثؤزيسيؤن نية‪ ،‬بؤية ئيَمة ناتوانين َ‬ ‫بليَن لةو ماوة‬ ‫طؤران نةيتوايوة بةشيَوةيةكي‬ ‫كورتةدا بزوتنةوةي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةبي‬ ‫ملمالني لةطةل دةسةالت نةكات ‪ ،‬بةالم‬ ‫عةقالني‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫طؤرانيش بةكؤمةليَك طرفتدا‬ ‫ئةوةش بليَين خودي‬ ‫ِ‬ ‫َثةري و زؤر جار ئةو طرفتانة لةضوارضيَوةي نةبووني‬ ‫تي ِ‬ ‫طؤراندا‬ ‫بزوتنةوةي‬ ‫ناو‬ ‫ئةندامةكاني‬ ‫طشتي‬ ‫طووتاري‬ ‫ِ‬ ‫دةخواليةوة ‪ ،‬واتا هةنديَك ثيَيان وابوو ئةو ملمالنيَية‬ ‫دةطاتة ئاستيَك كة رةنطة طرفتي طةورةي ليَبكةويَتةوة‪،‬‬ ‫َ‬ ‫حالةتةدا ئةوةي بيَئوميدي الي ئيَمة جيَهيَشت‬ ‫لةم‬ ‫ئةوةبوو ملمالنيَكان تةنها لةنيَوان سةركردةكاندا‬ ‫رةنطي دايةوة ‪ ،‬وةك ئةوةي كاك نةوشيروان لةباري‬ ‫مام جةاللةوة نووسي و ئةوةي مام جةالليش لة‬ ‫كؤنطرةي يةكيَتي لةسةر كاك نةوشيروان وتي ‪،‬‬ ‫ئةم دؤخة جؤريَك لةنةبووني تيَطةيشتن لةضةمكي‬ ‫َ‬ ‫سةرهةلداني‬ ‫دةخاتةروو ‪ ،‬ضونكة‬ ‫ئؤثؤزيسيؤن بوون‬ ‫ِ‬ ‫ئؤثؤزيسيؤن تةنها مةسةلةيةك نية ثةيوةست بيَت بة‬ ‫مام جةالل و بةثيَضةوانةشةوة بةكاك نةوشيروانةوة ‪،‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةسةالت‬ ‫لةطةل‬ ‫دةكري بثرسين ئايا ئةم ملمالنيَية‬ ‫بؤية‬ ‫َ‬ ‫عةقالني بوو ؟ ‪.‬‬ ‫طؤران وةك ه َيز َيكى سياسى ئؤثؤزسيؤن‬ ‫خاَلة الوازةكانى ِ‬ ‫ضيية؟ هةروةك خاَلة بةه َيزةكانى كامانةن تا بةردةوامييان‬ ‫طؤران ضى بكات؟ ئةو‬ ‫ث َيبدات؟ ث َيويستة بؤ ئ َيستاو ئاييندة ِ‬ ‫ر َيطايانة كامانةن ئةم بزوتنةوةية ث َيويستى ث َييةتى لةخةبات‬ ‫و ملمالن َيى سياسيدا؟‬ ‫ هيض بزوتنةوةيكي سياسي لة دونيادا نية و‬‫نةبي ‪ ،‬يةكيَك لةو َ‬ ‫َ‬ ‫طؤران‬ ‫خالي الوازي‬ ‫َ‬ ‫خالةالوازانةي ِ‬ ‫ئةوةبوو خويَندنةوةيةكي وردي بؤ ثيَكهاتةكان و‬ ‫ضين و تويَذةكاني ئةم بةشةي كوردستان نةبوو ‪ ،‬بؤ‬ ‫خةلك حةقي خؤيةتي َ‬ ‫نموونة َ‬ ‫طؤران‬ ‫بل َي بزوتنةوةي‬ ‫ِ‬ ‫تةنها لةسليَمانيدا كاريطةري هةية ‪ ،‬يةكةم ‪ :‬ئةوةمان‬ ‫دةخاتةروو جياوازي كرانةوةي نيَوان سليَماني‬ ‫بؤ‬ ‫ِ‬ ‫و شارةكاني دي ‪ ،‬دوو ‪ :‬ئةوةي ئؤثؤزيسيؤن لة‬ ‫َ‬ ‫سةريهةلدا ‪ ،‬ئةويش يةكيَتي‬ ‫رةةحمي هيَزيَكي ديارةوة‬ ‫بوو ‪ ،‬كة ئةمة ئةوةمان وةبيرديَنيَتةوة كة كوردستان‬ ‫دابةشكراوةتة سةر دوو هيَزي جياوازةوة ‪ ،‬بؤية‬ ‫بينيمان نةلة هةوليَر و نةلةكةركوك و نةلةدهؤك ‪،‬‬ ‫طؤران ئةو كاريطةرييةي نةبوو ‪ ،‬ئةمة‬ ‫بزوتنةوةي‬ ‫ِ‬

‫‪48‬‬

‫جاريَكي دي دةمانباتةوة سةر ئةوةي َ‬ ‫طؤران‬ ‫بليَين‬ ‫ِ‬ ‫ثةلةي كرد لة راطةياندني خؤي وةك هيَزيَكي سياسي‬ ‫‪.‬‬ ‫َ‬ ‫خاليكي تر كة بةنةزةري من كاريطةري سلبي هةبوو‬ ‫َ‬ ‫مامةلة كردن يا‬ ‫طؤران ‪ ،‬جؤري‬ ‫لةسةر بزوتنةوةي‬ ‫ِ‬ ‫خؤدةربازكردن بوو لة تيَطةيشتن يا خويَندنةوةي‬ ‫جياواز بؤ بةرةي توركماني لةكةركوك بةتايبةتي‬ ‫لة كاتي بانطةشةي َ‬ ‫هةلبذاردن روويدا‪ ،‬هةموو ئةو‬ ‫طرفتةو ئاريشانة دةزانين كة لةنيَوان ليستي برايةتي‬ ‫و بةرةي توركمانيدا هةية كة كارطةيشتة سةر ئةوةي‬ ‫بةرةي توركماني ببيَتة سةرسةختترين هيَز كةدذايةتي‬ ‫كورد دةكات لةكةركوك‪ ،‬بؤية لةكاتي بانطةشةي‬ ‫َ‬ ‫طؤرانيان‬ ‫هةلبذاردندا هيَزة كوردييةكان بزوتنةوةي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل بةرةي توركماني‬ ‫بةوة تاوانباركرد طواية‬ ‫دانيشتنيان كردووة‪ ،‬ئةوةي بةالي منةوة نامؤ بوو‬ ‫طؤران بةهةمان نةفس و عةقلييةت‬ ‫ئةوةية بزوتنةوةي ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئةو دؤخة كرد ‪ ،‬بؤية هةست دةكةم‬ ‫مامةلةي‬ ‫طؤرانيش بوعديَكي ثراطماتيستانةيان بؤ‬ ‫برادةراني‬ ‫ِ‬ ‫ستراتيج و بيركردنةوةي ئاراستةجياوازةكان نية‪،‬‬ ‫بؤية دةبيني لةو كاتةدا لةسةر حيسابي مةكسةبي‬ ‫كؤكردنةوةي دةنط ‪ ،‬ديديَكي كاريطةري بيركردنةوةي‬ ‫جياوازيان كردة قورباني مةسةلة طرنطةكان كة‬ ‫طؤران بكةوتايةتة نيَو ئةو‬ ‫نةدةبوو بزوتنةوةي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫هةلةيةوة‪ ،‬بؤية ئةوانيش روئيايةكي‬ ‫هاوكيَشة‬ ‫َ‬ ‫بةرفراوانيان ياخود بوعديَكي سياسي و وةالميَكي‬ ‫مةنتيقييان بؤ ئةو مةسةلةية هةبوو ‪ ،‬يةكسةر رةتيان‬ ‫َ‬ ‫لةطةل بةرةي توركماني دانيشتون ‪،‬‬ ‫كردةوة كة ئةوان‬ ‫طؤران لةو كاتةدا كاريَكي خراث‬ ‫بةراي من بزوتنةوةي ِ‬ ‫ِ‬ ‫بوو كة نةدةبوو ئةو جؤرة ليَدوانة بدةن ‪ ،‬لةكاتيَكدا‬ ‫هةموو َ‬ ‫دةليَين ئةو خةلةلةي لةكةركوكدا هةية بةشيَكي‬ ‫زؤري دةكةويَتة ئةستؤي حيزبة كورديةكانةوة ‪ ،‬باشة‬ ‫َ‬ ‫مامةلة‬ ‫طؤرانيش بةهةمان مةنتيق‬ ‫بؤ‬ ‫َ‬ ‫دةبي بزوتنةوةي ِ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل بةرةي توركمانيدا بكات ‪ ،‬ئايا ناكرا ئةو هيَزة‬ ‫هةبي‬ ‫كوردية بةجياواز لةهيَزةكاني تر روئيايةكي تري‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل بةرةي توركماني ؟ ‪ ،‬ئةوة ئةركي‬ ‫بؤ ريككةوتن‬ ‫طؤران بوو كة نةبوو‬ ‫رؤشنبيرةكاني ناو بزوتنةوةي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫قبوليان بيَت هةنديَك مةكاسبي تايبةتي فةرزكةن‬ ‫بةسةر ديديَكي سةرةكي كة رةنط بوو بتوانراية‬ ‫َ‬ ‫لةوةالميَكي‬ ‫قةناعةت بة بةرةي توركماني بهيَنن‪،‬‬ ‫َ‬ ‫ناكاملي طووتاري رؤشنبيريي‬ ‫ثيَشوودا باسم لة‬ ‫ئاور نةدانةوةيانة لةمةسةلةي‬ ‫كورد كرد‪ ،‬ئةويش‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كةركوك‪ ،‬بةداخةوة بةدريَذايي ئةم «‪ »19‬سالة‬ ‫جارنةبي ئةويش بةشيَوةيةكي الوةكي‬ ‫جاريَك يادوو‬ ‫َ‬ ‫باس لة مةسةلةي كةركوك كراوة ‪ ،‬ئةطينا مةسةلةي‬ ‫كةركوك و روئيايان بؤ كةركوك مةسةلةيةك بووة‬


‫***‬

‫ذمارة (‪ )12‬كانوني يةكةمي ‪2010‬‬

‫لةدةرةوةي بيركردنةوةي ئةواندا بووة ‪ ،‬لةكاتيَكيدا‬ ‫زؤرترين قورباني بؤ كةركوك دراوة و بةردةوام‬ ‫تائةم ضركةساتة كيَشةي لةسةرة ‪ ،‬بةداخةوة ئيَمة‬ ‫طؤران بةرانبةر‬ ‫واهةست دةكةين روئياي بزوتنةوةي ِ‬ ‫كةركوك مةسةلةيةكة وةك ئةوةي تةنها ثةيوةست‬ ‫بيَت بةكةركوكيةكانةوة ‪ ،‬راطةياندنيان لة كةركوك‬ ‫وةك ئةوةي نةبيَت واية ‪ ،‬سةرةتا تلفزيؤنيَكي‬ ‫تايبةت بوو لةبري ئةوةي برةوي ثيَبدةن زؤربةي‬ ‫كاديرةكانيان ناردةوة َ‬ ‫مالةوة و كرديان بةنووسينطة‬ ‫‪ ،‬ئةمة دةستكةوتة يا ثاشةكشةكردنة ؟‪.‬‬ ‫ئةوةي لةهةموو كاريَك نةشياوترة ئةوةية نةسايتي‬ ‫َ‬ ‫قبول نية‬ ‫« سبةي « و نةتلفزيؤني «‪ « knn‬رةخنةيان‬ ‫َ‬ ‫قبول بكةن ‪ ،‬ئةمة طةورةترين‬ ‫لي‬ ‫و ئامادةنين رةخنةت َ‬ ‫طؤران هاتووة ‪ ،‬من كاتي‬ ‫بزوتنةوةي‬ ‫طرفتة تووشي‬ ‫ِ‬ ‫خؤي وتاريَكي رةخنةئاميَزم نارد بؤ سايتي سبةي‬ ‫َ‬ ‫بالويان نةكردةوة ‪ ،‬ثةيامنيَري « ‪ « knn‬لةكةركوك‬ ‫َ‬ ‫راثؤرتيَكي ئامادةكردبوو لةطةل من و كاك لةتيف فاتيح‬ ‫َ‬ ‫وةالمةكةي ئيَمةيان‬ ‫فةرةج قسةي كرد ‪ ،‬لةبةر ئةوةي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بةدل نةبوو ‪،‬راثؤرتةكةيان بالونةكردةوة ‪ ،‬ئيَمة‬ ‫َ‬ ‫طؤران ثةلةي كرد لة ئيعالنكردني خؤي ديارة‬ ‫كةدةليَن ِ‬ ‫طؤرانكاريي بيركردنةوةية لة‬ ‫ئةم جؤرة تيَطةيشتنة بؤ ِ‬ ‫طؤرانكاري ‪.‬‬ ‫كوشتني رؤحي ِ‬ ‫َ‬ ‫خالي بةهيَزيشي‬ ‫طؤران‬ ‫بزوتنةوةي‬ ‫لةبةرانبةردا‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫هةية ‪ ،‬بةوةي تواني حةرةكةيةك بةخةلك ببةخشيَت‬ ‫و َ‬ ‫نارازي بوون و ثرسياركردن بكات‪،‬‬ ‫خةلكي فيَري ِ‬ ‫بي‬ ‫رةنطة بةالي منةوة قسةكردن لةهةوليَر يةكيَك َ‬ ‫طؤران برةوي ثيَدا‬ ‫لةو سةركةوتنانةي كة بزوتنةوةي ِ‬ ‫ئةويش تةنها كةسةكاني خؤي ‪َ ،‬‬ ‫خاليَكي تر ئةوةية‬ ‫حكومةت و ثةرلةماني ئةكتيظ كرد كة ئةمةيان‬ ‫َ‬ ‫َشي و هةم‬ ‫باوةري‬ ‫هةم‬ ‫خةلك بةالي خؤيدا رادةكي َ‬ ‫ِ‬ ‫حكومةت ناضاردةكات كارلةسةر مةسةلة جيدييةكان‬ ‫َ‬ ‫بةخةلكي كوردستانةوة‬ ‫بكات كة راستةوخؤ ثةيوةندي‬ ‫هةية ‪ ،‬ديارة بةهةمان شيَوة ويَنةي كورد لةبةغدا‬ ‫َ‬ ‫طؤران و باقي هيَزة‬ ‫خاليَكي تري بةهيَزي بزوتنةوةي ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ئؤثؤزيسيؤنةكانة كة كوردي خستة سةركةلكةلةي‬ ‫نووسينةوةي داخوازية ضارةنووسسازةكاني كورد و‬ ‫مؤركردني لةاليةن هيَزة عيَراقيةكان وةك مةرجيَكي‬ ‫سةرةكي كورد كة بريتي بوو لة «‪َ « 19‬‬ ‫خال ‪.‬‬ ‫طؤران ثيَويستي بةسةركردايةتي‬ ‫بزوتنةوةي‬ ‫ِ‬ ‫َشرةوي بزوتنةوةكة بكات ‪ ،‬مةرج نية‬ ‫جةماعية ثي ِ‬ ‫ئةم سةركردايةتية جماعية لةرووي فيكرةوة يةكبن ‪،‬‬ ‫طرنط ئةوةية ستراتيجيةتيَكي دياركراويان بؤ مةسةلة‬ ‫َ‬ ‫قبول بكةن ‪.‬‬ ‫نةتوايةتييةكان هةبيَت و راي يةكتر‬ ‫َ‬ ‫طؤران بباتة دةرةوةي سليَماني بةمةرجي‬ ‫هةول بدات ِ‬ ‫بةو روئيايةوة تةماشاي شارةكاني تر نةكات كة ئةمة‬

‫هةوليَرة ياخود كةركوكة ثيَويستة كةركوكيةكان‬ ‫خؤيان خةمي شارةكةيان بخؤن ‪ ،‬وةك ئةوةي هةوليَر‬ ‫تةنيا هي هةوليَرةيةكان بيَت ‪ ،‬ئةم تيَطةيشتنة بؤ‬ ‫طؤران‬ ‫طؤران كاريطةري سلبي زؤري هةية كة خودي ِ‬ ‫ِ‬ ‫دةباتةوة سةر دابةشبووني كوتلة وةك ئةوةي ئيستا‬ ‫لةناو هيَزةكاني تردا هةية‪.‬‬ ‫طؤران ديديَكي فراوانترين‬ ‫ثيَويستة رؤشنبيراني ناو ِ‬ ‫بؤ مةسةلةكان هةبيَت و تةنها لةسليَمانيةوة بؤ سليَماني‬ ‫قسةنةكةن ‪.‬‬ ‫َ‬ ‫كةنالي ‪ « »knn‬دا‬ ‫زؤر زةروورية ضاويَك بة‬ ‫طؤران كاري‬ ‫بخشيَنريَتةوة ‪ ،‬ئةو سستمةي ئيَستا‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كةنالةكاني‬ ‫لةطةل‬ ‫لةسةر دةكات ‪ ،‬هيض جياوازييةكي‬ ‫تري كوردسات و طةلي كوردستان و زاطرؤس نية‬ ‫‪ ،‬ئةمة لةو روانطةيةوة سةرضاوةي طرتووة هيَزة‬ ‫َ‬ ‫قبول نية لةكاتيَدا‬ ‫ئيعالميةكان بؤضووني جياوازيان‬ ‫رادةربرين‬ ‫ئازادي‬ ‫لةسةر‬ ‫طؤران كةمثيني‬ ‫ِ‬ ‫بزوتنةوةي ِ‬ ‫راطةياندووة‪ ،‬بزوتنةوةيةك بييةويَت داكؤكي لة‬ ‫َ‬ ‫دةبي‬ ‫كؤمةاليةتي و بيري ئازاد بكات ‪ ،‬خؤ‬ ‫يةكساني‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫طوي لةقسةي خةلكي تريش بطريَت تةنانةت ئةطةر‬ ‫َ‬ ‫بةبرواي من ئةطةر‬ ‫‪،‬‬ ‫ان‬ ‫طؤر‬ ‫لةخودي‬ ‫َت‬ ‫ي‬ ‫ب‬ ‫رةخنةش‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫بةم رؤحة كارنةكةن ‪ ،‬ناتوانن ئامانجةكانتان بثيَكن‬ ‫و ببن بة بزوتنةوةيةك نويَنةرايةتي دةنط و رةنطي‬ ‫َ‬ ‫خةلكي جياواز بكات ‪.‬‬ ‫َ‬ ‫بةخةلكي‬ ‫طؤران لةشارةكاندا طرنطي‬ ‫ثيَويستة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫خةلك بهيَنيَتة‬ ‫ليَهاتوبدات كةتوانةي ئةوةي هةبيَت‬ ‫باوةربوون بةدةنطي جياواز ‪ ،‬نةك ئةوةي من‬ ‫سةر‬ ‫ِ‬ ‫َشرةوي ئةم‬ ‫ي‬ ‫ث‬ ‫ئيتر‬ ‫تةواو‬ ‫دةبي‬ ‫َرينم‬ ‫ي‬ ‫د‬ ‫َشمةرطةي‬ ‫ثي‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫لةطؤرانكاريي ئةزانم‬ ‫بزوتنةوةية بكةم و ئيتر ضي‬ ‫ِ‬ ‫يا نازانم ئةوة كيَشةنةبيَت ‪ ،‬ئةم ديدو روئياية بؤ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةاليةتي كاريَكي‬ ‫طؤرانكاريي ريشةيي لةسستمي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ناكري‬ ‫وعةقلي ديَريني‬ ‫قورسة بة ثيَشةمةرطةي ديَريَن‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫‪َ ،‬‬ ‫ليبر َ‬ ‫دةكري ‪،‬‬ ‫ال‬ ‫بةعةقلي كراوة و‬ ‫بةلكوو‬ ‫َ‬ ‫خةلكي ِ‬ ‫ئةمة حةقيقةتيَكي مةوزوعية ثيَويستة كار بةعتيفةو‬ ‫َ‬ ‫رابوردوو نةكريَت ‪َ ،‬‬ ‫عةقلي‬ ‫دةكري رابوردوو و‬ ‫بةلكو‬ ‫َ‬ ‫رابوردوو بخةنة خزمةتي ئيَستاوة ‪،‬‬ ‫طؤران ثرؤذةي‬ ‫ثيَويستة رؤشنبيراني ناو بزوتنةوةي ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةاليةتي‬ ‫ضاكسازي لةبوارةكاني ئابووري و‬ ‫فةرهةنطي بخةنة بةردةستي ثةرلةمانةوة و بةردةوام‬ ‫بةدواداضووني بؤ بؤبكةن و كايةي رؤشنبيريي كوردي‬ ‫بي‬ ‫لةم قةيرانة بهيَننة دةر كة خةريكة بةئاراستةيةكي َ‬ ‫دةروات ‪.‬‬ ‫سةرةوبةرة ِ‬

‫‪49‬‬


‫د‪ .‬جه‌عفه‌ر عه‌لي‬

‫ران‪........‬‬ ‫بزووتنةوةى طؤ ِ‬ ‫رةتى خؤى‬ ‫ران بكاتة خةمى بنة ِ‬ ‫دةب يَ ت فةلسةفةى طؤ ِ‬

‫• خو َيندنةوةتان ضيية بؤ واقيعى سياسى هةر َيمى‬ ‫كوردستان لةساتةوةختى سةرهةَلدانى بزوتنةوةى‬ ‫طؤران‬ ‫«طؤران»دا؟ بةمانايةكى ديكة ئايا بزوتنةوةى ِ‬ ‫ِ‬ ‫زةرورةتى واقيعةكة دروستى كرد يان وةك ه َيز َيكى‬ ‫سياسى تةقليدى دروستبو؟‬ ‫بوونى حيزبى سياسيى لة هةر جيَطةيةكى دونيادا‬ ‫بيَت بايةخى تايبةتى خؤى هةية لة ذيانى سياسيدا‪،‬‬ ‫تايبةت ئةطةر ئةو حيزبة سياسيية لة توانايدا بيَت‬ ‫َ‬ ‫كؤمةاليةتييةكانى‬ ‫ئةرك و ثيَداويستيية سياسيى و‬ ‫قؤناغةكةى بة شيَوةيةكى مةوزوعى و زانستى‬ ‫َ‬ ‫هةلبسةنطيَنيَت‪َ ،‬‬ ‫بةالم ثيَويستة ئاطادارى ئةوةش بين‪،‬‬ ‫كة تةواوى فؤرمةكانى سياسةتكردن بة تةنها لة نيَو‬ ‫مالى حيزبدا نيية‪َ ،‬‬ ‫َ‬ ‫بةلكو زؤر ريَطةو فؤرمى ديكة بؤ‬ ‫َ‬ ‫سياسةت و سياسةتكردن لة دةرةوةى مالى حيزبدا‬ ‫هةية‪ ،‬كة يةكيَكيان ئةو مؤديَلةى سياسةتكردنة‪ ،‬كة‬ ‫طؤران لة ريَطةى دروستكردنى ليستى‬ ‫بزووتنةوةى ِ‬ ‫َ‬ ‫ثةرلةمانى و ضوونة نيَو ملمالنيَى هةلبذاردنةوة بة‬ ‫بى ئةوةى خاوةنى حيزبى سياسيش بيَت‪ ،‬هيَناية نيَو‬ ‫َ‬ ‫كايةى سياسيى كوردستانةوة‪.‬‬ ‫ليَرةوة دةتوانين َ‬ ‫بليَين لة قؤناغةكانى ثيَشتردا‬ ‫حيزب و ريَكخراوة سياسييةكان هيَندةى وةك‬ ‫ثةرضةكردار لة بةرامبةر سياسةتى ستةم و‬ ‫داطيركارى و ثةالمارى دةرةكى بؤ سةر بوونى‬ ‫نةتةوةييمان دروستبوون‪ ،‬هيَندة وةك ثيَداويستى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةاليةتى و ئابوورى قؤناغةكة دروست‬ ‫طةشةى‬ ‫نةبوون‪.‬‬ ‫راثةرينى (‪)1991‬ةوة حيزبة سياسييةكانى‬ ‫لة دواى‬ ‫ِ‬ ‫كوردستان‪ ،‬حيزبيان كردة ئامرازيَك بؤ َ‬ ‫هةللوشينى‬

‫‪50‬‬

‫َ‬ ‫كؤمةلطة‪ ،‬حيزبة طةورةكانى ئيَمة هيَندةى لة‬ ‫تةواوى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةو ذيانى سياسيى‬ ‫كؤنترؤلكردنى‬ ‫ملمالنيَى‬ ‫و ئابووريدا بوون‪ ،‬بة كةمترين شيَوة لة ملمالنيَى‬ ‫َرانةوةى ئيرادة بؤ مرؤظى كوردو فراوانكردنى‬ ‫طي ِ‬ ‫َ‬ ‫قبولكردنى‬ ‫رادةربرين و‬ ‫ئازادى‬ ‫و‬ ‫ئازادى‬ ‫ثانتايى‬ ‫ِ‬ ‫جياوازىو ملمالنيَى ديموكراسى و مةدةنيدا‬ ‫نةبوون‪ .‬ئةم حيزبانة لةو ميَذووةوة بة هةموو هيَزى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةى‬ ‫هةولى بضووككردنةوةى‬ ‫خؤيانةوة لة‬ ‫كورديدا بوون بؤ ويَنةى حيزب و حيزبيش بؤ ويَنةى‬ ‫سةركردةو سةرؤكى حيزب‪ ،‬واتة هةمان كةلتورو‬ ‫َ‬ ‫رؤذهةالتى‬ ‫نةريتى سياسيى حيزبة سياسييةكانى‬ ‫ئةوروثا لة رؤذطارى بةر لة روخانى يةكيَتى‬ ‫َ‬ ‫سةرهةلدانى‬ ‫بنةرةتى‬ ‫بروام واية هؤكارى ِ‬ ‫سؤظيةتدا‪ِ .‬‬ ‫شةرى ناوخؤ لة كوردستان لةم عةقليةت و مةيلى‬ ‫ِ‬ ‫بى سنور ثاوانخوازييةى حيزبة طةورةكانى ئيَمةو‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هةولدان بؤ‬ ‫قبولنةكردنى طةمةى ديموكراسى و‬ ‫كوشتنى جياوازييةكان سةرضاوةى طرتووة‪.‬‬ ‫طؤران هيَندةى‬ ‫لة ساتةوةختى دةركةوتنيدا‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫طؤران) دةركةوت‬ ‫وةكو ليستيَكى ثةرلةمانى (ليستى ِ‬ ‫و ناسرا‪ ،‬هيَندة بزووتنةوةيةكى سياسيى نةك‬ ‫ريَكخراو‪َ ،‬‬ ‫طؤران‬ ‫بةلكو نيمضة ريَكخراويش نةبوو‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫زةرورةتى واقيعيَك دروستى كرد‪ ،‬كة تيايدا‬ ‫َ‬ ‫دةسةالت لة كوردستان ذيانى سياسيى‬ ‫حيزبةكانى‬ ‫َ‬ ‫و ئابوورى و كؤمةاليةتى و تةنانةت ضاالكى‬ ‫هونةرى و وةرزشى و ئةدةبى و بطرة خةون‬ ‫بينينيشيان بؤ خؤيان كؤنترؤل و مؤنؤثؤل كردبوو‪.‬‬ ‫طؤران نةك وةك هيَزة سياسيية‬ ‫بؤية دروستبوونى ِ‬ ‫تةقليدييةكانى كوردستان نةبوو‪َ ،‬‬ ‫بةلكو دروستبوونى‬


‫َ‬ ‫نارةزايى‬ ‫ئؤثؤزسيؤن‬ ‫هةوليداوة كار لةسةر ئةو ِ‬ ‫َ‬ ‫تورةييةى جةماوةر بكات و لة ثةرش و بالوى‬ ‫و ِ‬ ‫رزطارى بكات و بيخاتة نيَو فؤرم و ضوارضيَوةيةكى‬ ‫تازةى كارى سياسيى و مةدةنيةوة‪ ،‬ئةمة لةاليةك‪،‬‬ ‫َ‬ ‫هةوليَك بوو بة ئاراستةى جيَهيَشتنى‬ ‫لةاليةكى دبكةوة‬ ‫ملمالنى لة كوردستان و‬ ‫كؤنةكانى‬ ‫و‬ ‫فؤرمة تةقليدى‬ ‫َ‬ ‫طؤرينى ملمالنيَى ضةكدارى بة ملمالنيَى مةدةنى و‬ ‫ِ‬ ‫طؤران‬ ‫بزووتنةوةى‬ ‫ئةوةى‬ ‫مانا‬ ‫بة‬ ‫ديموكراسيانة‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫وةك ئؤثؤزسيؤن كارى لةسةر دةكات كثكردنةوةو‬ ‫كوشتنى رؤحى ياخى بوون و دةنطى جياوازو‬ ‫كؤمةلطة نيية‪ ،‬هيَندةى َ‬ ‫َ‬ ‫جولةيةكة بة ئاراستةى‬ ‫نارازى‬ ‫ِ‬ ‫ريَكخستن و سةرثةرشتيكردنى ئةو رؤحى ياخى‬ ‫نارازيانة بة هاوكارى و ثشتطيرى‬ ‫بوون و دةنطة ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةى‬ ‫كؤمةاليةتييةكانى ديكةى‬ ‫تةواوى كةرتة‬ ‫كوردى بة مةبةستى جاريَكى ديكة ثيَدانةوةى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةش لة‬ ‫ئيرادة بة مرؤظى كوردو ئازادكردنى‬ ‫ضاوضنؤكى و مؤنؤثؤلى حيزبى‪.‬‬

‫طؤرينى ئةم تةقليدبوونة بوو‬ ‫لة ثيَناو تيَكشكاندن و ِ‬ ‫لة روانين و تةفسيركردن بؤ سياسةت و ذيان‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةو وةزيفةكانى حيزب و حكومةت لة‬ ‫و‬ ‫كوردستاندا‪.‬‬ ‫• ئايا دروستبونى ئؤثؤزسيؤن لةكوردستاندا توانى‬

‫طؤران وةك ه َيز َيكى سياسى‬ ‫• خاَلة الوازةكانى ِ‬ ‫ئؤثؤزسيؤن ضيية؟ هةروةك خاَلة بةه َيزةكانى‬ ‫كامانةن تا بةردةوامييان ث َيبدات؟ ث َيويستة بؤ ئ َيستاو‬ ‫طؤران ضى بكات؟ ئةو ر َيطايانة كامانةن ئةم‬ ‫ئاييندة ِ‬ ‫بزوتنةوةية ث َيويستى ث َييةتى لةخةبات و ملمالن َيى‬ ‫سياسيدا؟‬

‫راثةرينةوة‬ ‫هةمومان ئاطادارى ئةوةين لة دواى‬ ‫ِ‬ ‫نارازى لة كوردستان لة شيَوةو‬ ‫دةنط و رةنطى ِ‬ ‫فؤرمى جيا جيا بوونى هةية‪ ،‬لة ئاستى رؤشنبيراندا‪،‬‬ ‫نوخبةيةكى رؤشنبيرانى جيدى كوردستان لة ريَى‬ ‫ضةند طؤظاريَكى فيكرى جيدى وةكو (ئازادى)‬ ‫و (رةهةند) كارى طةورةيان لةسةر مةسةلة‬ ‫َ‬ ‫كؤمةاليةتى و فيكريةكانى كوردستان‬ ‫سياسيى و‬ ‫َ‬ ‫و ‪ ،‬مةترسيةكانى هةولدان بؤ تيَكشكاندنى بةها‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةو كوشتنى جياوازييةكان‬ ‫ئةخالقيةكانى‬ ‫و كؤتكردنى ئازادى بة مانا طشتييةكةى كردووة‪،‬‬ ‫َ‬ ‫ثر بايةخى‬ ‫دواتريش رؤذنامةى ئازاد‬ ‫كةناليَكى ِ‬ ‫نارازيبوون و بة‬ ‫ديكةى طةورةكردنةوةى دةنطى ِ‬ ‫هيَزتر كردنى رؤحى ياخى بوون بووة‪.‬‬ ‫نارازيانة زؤر جار لة ريَى خؤثيشاندان‬ ‫ئةو دةنطة ِ‬ ‫و شيَوازةكانى ديكةى خةباتى مةدةنى طوزارشتيان‬ ‫نارازيبوون سةرى‬ ‫لة خؤيان كردووة‪ ،‬هةنديَكجاريش ِ‬ ‫كيَشاوة بؤ ثةالمار بؤ سةر دةزطاو دامةزراوةكانى‬ ‫حكومةت و زيان طةياندن ثيَيان‪.‬‬ ‫طؤران وةك هيَزيَكى سياسيى‬ ‫بزووتنةوةى‬ ‫ِ‬

‫برياردان‬ ‫بريار ليَدراوى بؤ ِ‬ ‫ناوةنديَكى راطةيةنراوو ِ‬ ‫و ليَثرسينةوة نيية‪ .‬لة بزووتنةوةى سياسيى‬ ‫لةمجؤرةدا‪ ،‬كة هيَشتا نةضؤتة ضوارضيَوةى ريَكخستنى‬ ‫حيزبةوة‪ ،‬نةك تةنها لة كوردستان‪َ ،‬‬ ‫بةلكو لة زؤر‬ ‫مؤديَلى ديكةى بزووتنةوة سياسييةكانى دونياشدا‪،‬‬ ‫كةسى يةكةم‪ ،‬يان سةركردةى بزووتنةوةكة دةبيَتة‬ ‫برياريش‪،‬‬ ‫كةسيَكى كاريزمى و ناوةندى سةرةكى ِ‬ ‫هةمانكات كاريزمايى كةسى يةكةمة وادةكات‬ ‫َ‬ ‫خةلك لة دةورى بزووتنةوةكة كؤببيَتةوة‪ .‬بةو ثيَية‬ ‫يةكيَك لةو مةترسيانةى روو بة رووى ئةمجؤرة‬ ‫دابرانى كةسى‬ ‫لة بزووتنةوانة دةبيَتةوة بريتيية لة‬ ‫ِ‬ ‫يةكةم (سةركردةى كاريزمى) لة بزووتنةوةكة بة‬ ‫هةر هؤيةك بيَت‪ ،‬كة رةنطة بزووتنةوةكة بيَهيَز يان‬ ‫َراى َ‬ ‫خالة الوازةكانيشى‪،‬‬ ‫بةرةو نةمانيشى ببات‪ .‬وي ِ‬ ‫طؤران دةشيَت وةك‬ ‫هيَشتا دةركةوتنى بزووتنةوةى ِ‬ ‫سةرةتاى دةست ثيَكردنى مؤديَليَكى نويَى ملمالنيَى‬ ‫سياسيى و دياردةيةكى ثؤزةتيظ بؤ ئةكتيظكردنى‬ ‫ذيانى مةدةنى و ديموكراسى لة كوردستان سةير‬ ‫بكريَت‪.‬‬

‫نارازى خةَلك كؤبكاتةوةو بةش َيوةيةكى‬ ‫دةنطى‬ ‫ِ‬ ‫عةقلاَ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫يان‬ ‫تدا؟‬ ‫ال‬ ‫دةسة‬ ‫لةطةل‬ ‫بكات‬ ‫ى‬ ‫ي‬ ‫ملمالن‬ ‫نى‬ ‫طؤران بة حوكمى ئةوةى هيَشتا بزووتنةوةيةكى‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫نارازى خةَلكى كثكردةوة لةبةرامبةر سياسيية‪ ،‬نةك حيزبيَكى ريَكخراو‪ ،‬هيَشتا ئؤرطان‬ ‫تورةيى و ِ‬ ‫طؤران ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتدا؟‪:‬‬ ‫بريارى سياسيى روون و ديارى نيية‪،‬‬ ‫و ناوةندى ِ‬

‫ذمارة (‪ )12‬كانوني يةكةمي ‪2010‬‬

‫‪51‬‬


‫بة بؤضوونى من يةكيَك لة َ‬ ‫خالة بةهيَزةكانى ئةم‬ ‫َ‬ ‫هةلبذاردنى سةنطةرى ئؤثؤزسيؤن‬ ‫بزووتنةوةية‬ ‫َ‬ ‫بوو لة هةريَمى كوردستاندا‪ ،‬ضونكة بةم هةلبذاردنة‬ ‫توانى ملمالنيَى سياسيى و ديموكراسى لة‬ ‫كوردستان‪ ،‬كة بة هؤى يةك ليستى يةكيَتى و‬ ‫ثارتى و ريَككةوتننامةى ستراتيذى و َ‬ ‫كالبوونةوةى‬ ‫جياوازييةكانى نيَوانيان‪ ،‬بةرةو ثوكانةوة دةضوو‪،‬‬ ‫نوى و َ‬ ‫جولة بخاتةوة نيَو ثرؤسةى‬ ‫بباتة قؤناغيَكى َ‬ ‫سياسيى لة هةريَمى كوردستاندا‪ ،‬بة مانايةكى ديكة‬ ‫طؤران ريَطة خؤشكةر بوو بؤ فرةيى‬ ‫بزووتنةوةى‬ ‫ِ‬ ‫سياسيى و دةرخستنى جياوازييةكان وةك هةن‪،‬‬ ‫نةك تةمسيلكردن بؤ خةفةكردن و شاردنةوةيان‪،‬‬ ‫ئةمة لةاليةك‪ ،‬لةاليةكى ديكةوة‪َ ،‬‬ ‫هةلبذاردنى بةرةى‬ ‫ئؤثؤزسيؤن و رازيبوون بة كةمينةى سياسيى‪،‬‬ ‫دارشتنى بناغةيةكة بؤ ئةو‬ ‫سةرةتايةكى طرنطى ِ‬ ‫ئةخالقة سياسييةى‪ ،‬كة هيَزى سياسيى ديموكراس‬ ‫لة هيَزى سياسيى خاوةن ثةيامى ئةبةدى و فاشى‬ ‫جيا دةكاتةوة‪ .‬هيَزى سياسيى ديموكراس بة حوكمى‬ ‫بروابوونى بة ديموكراسى و دةستاو دةستكردنى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دةسةالت هةميشة ئامادةبوونى ئةوةى هةية‪ ،‬كة‬ ‫نةك تةنها ريَز بؤ كةمينةى سياسيى دابنيَت‪َ ،‬‬ ‫بةلكو‬ ‫ئامادةشة خؤى وةك كةمينةى سياسيى ببينيَت‬ ‫َ‬ ‫بةالم‬ ‫و لةسةر كورسى كةمينة بوون دابنيشيَت‪،‬‬ ‫ئةو هيَزانةى هيَشتا نةيانتوانيوة ثيَيةكانيان لة نيَو‬ ‫َ‬ ‫دةسةالت‬ ‫دونياى فاشيةت و ثةيامى ئةبةديبوونى‬ ‫بيَننةدةر‪ ،‬هةميشة تةمةنى سياسيى خؤيان بة‬ ‫(زؤرينة بوونةوة) دةبةستنةوة‪ .‬بيَطومان زؤر َ‬ ‫خالى‬ ‫طؤراندا بوونى هةية‪،‬‬ ‫بةهيَزى ديكة لة بزووتنةوةى ِ‬ ‫بةالم ثيَمواية ئةمة بةس بيَت بؤ َ‬ ‫َ‬ ‫وةالمى ثرسيارةكةى‬ ‫ئيَوة‪.‬‬ ‫طؤران بة تةنها بزووتنةوةيةك نةبيَت‬ ‫ئةوةى‬ ‫بؤ‬ ‫ِ‬ ‫بؤ ئيَستاو‪ ،‬بتوانيَت هيَزيَكى كاريطةرتر لة ئيَستاش‬ ‫َراى‬ ‫بيَت بؤ ئايندة‪ ،‬بةر لةهةر شتيَك دةبيَت وي ِ‬ ‫روخاندنى ديوارى ئةستورى نيَوان بةرثرسان و‬ ‫َ‬ ‫َكةلبوون بة َ‬ ‫خةلك و تي َ‬ ‫َ‬ ‫هةولبدات كيَشةكانى‬ ‫خةلك‪،‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫تةواوى كةرتة كؤمةاليةتيية جبا جباكانى كؤمةلطةش‬ ‫بة كيَشةى سةرةكى خؤى بزانيَت‪ ،‬هةروةها زؤر‬ ‫ثيَويستة ئةم بزووتنةوةية لة ئةزموونى حيزبة‬ ‫سياسيية تةقليديةكانى كوردستان سوود وةربطريَت‬ ‫شةرى زؤربوونى‬ ‫شةريَكةوة‪ ،‬كة‬ ‫و نةضيَتة نيَو‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ذمارةى ئةندامانة‪ ،‬بيَطومان سياسةتى لةمجؤرة‬ ‫َ‬ ‫حالةتى نيَطةتيظى ديكة بةدواى خؤيدا‬ ‫دواتر‬ ‫دةهيَنيَت‪ ،‬كة بريتى دةبيَت لة زؤربوونى ذمارةى‬ ‫بارةطاو بةشينةوةى ثؤست و‪ ،‬سةرةنجام كردنى‬ ‫بزووتنةوةكةية بة كارخانةى ذياندنى كاديرو‬ ‫‪52‬‬

‫طؤران‬ ‫بةرثرسان‪ .‬بؤية زؤر ثيَويستة بزووتنةوةى ِ‬ ‫لةبرى خؤ ثفدان بة ليست و ذمارةى ئةندامان‪،‬‬ ‫ضةندى بؤى دةكريَت دؤست و ثشتيوان و هةوادار‬ ‫لةخؤى كؤبكاتةوة‪ ،‬بة مانايةكى ديكة هيَزى سةرةكى‬ ‫بزووتنةوةكة لة ثشتيوان و اليةنطرانيةوة سةرضاوة‬ ‫َ‬ ‫هةالوسانى ذمارةى ئةندامانى‪ ،‬كة‬ ‫بطريَت‪ ،‬نةك لة‬ ‫زؤربةى كات ئةم ذمارة زؤرةى‪ ،‬كة ئؤرطانةكانى‬ ‫خوارةوة بؤ ئؤرطانة َ‬ ‫باالكانى حيزبة سياسييةكانى‬ ‫ناراست و‬ ‫كوردستانى ريز دةكةن‪ ،‬ذمارةى‬ ‫ِ‬ ‫وةهمين‪.‬‬ ‫طؤران دةبيَت بةر‬ ‫بة تيَطةيشتنى من بزووتنةوةى ِ‬ ‫طؤران بكاتة خةمى‬ ‫لةهةر شتيَكى ديكة فةلسةفةى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هةولدان بؤ بالوكردنةوةو‬ ‫بنةرةتى بزووتنةوةكة‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫طؤران ( كة‬ ‫فةلسةفةى‬ ‫و‬ ‫هؤشيارى‬ ‫كردنةوةى‬ ‫قول‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫بيَطومان لة كؤمةلطةى كوردستانيدا كاريَكىسةختةو‬ ‫ئاسان نيية)‪ ،‬لة هؤشيارى َ‬ ‫خةلكداو كردنى بة بةشيَك‬ ‫لة خةم و هؤشيارى النيكةم كاديران و ئةندامانى‬ ‫خؤى بة مةبةستى ئامادةكردنى هةرضى زياترى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةاليةتى و جةماوةرى وةك كةرةستةى‬ ‫زةمينةى‬ ‫ملمالنيَى سياسيى ثيَويستة بةشى هةرة سةرةكى‬ ‫سياسةتى بزووتنةوةكة بيَت‪ ،‬واتة بزووتنةوةكة لة‬ ‫ريَى َ‬ ‫طؤرانةوة هةنطاو‬ ‫بالوكردنةوةى هؤشيارى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ببريَت بة ئاراستةى ئةوةى‪ ،‬كة خةلك بة طشتى و‬ ‫ِ‬ ‫ئةندام و هةوادارانى بة تايبةتى بهيَنيَتة سةر ئةو‬ ‫(طؤران) بخةنة ثيَش‬ ‫باوةرةى‪ ،‬كة قةناعةت بة‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫قةناعةت بة (بزووتنةوةكة)‪ .‬جومطةيةكى ديكة‪،‬‬ ‫ثر لة‬ ‫كة ثيَويست دةكات بزووتنةوةكة بة ضاوى ِ‬ ‫بايةخةوة سةيرى بكات و بيكاتة بةشيَك لة سياسةتى‬ ‫رةسمى خؤى‪ ،‬خةباتة لة ثيَناوى ئازادكردنى‬ ‫َ‬ ‫َراى‬ ‫كؤمةلطةى مةدةنى لة ذيَر ضةثؤكى حيزب‪ ،‬وي ِ‬ ‫بازار لة مؤنؤثؤلى‬ ‫ملمالنى بة ئامانجى رزطار كردنى‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫نوخبةى سياسيى و حيزبى و هةولدان بؤ هةرضى‬ ‫زياتر فراوانكردنى ثانتاييةكانى ئازادى و ئازادى‬ ‫رادةربرين‪ ،‬ريَزطرتن لة كةرامةتى مرؤظ و مافى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫هاوالتي بوون و‪ ،‬جياكردنةوةى وةزيفةو ئةركةكانى‬ ‫حيزب و حكومةت لة يةكدى‪.‬‬ ‫***‬


‫طؤران وةك ديفاكتؤى سةردةم‬ ‫ِ‬ ‫ران طةرضى لة ستراتيذى خؤيدا هةلَطرى طوتاريَكى كوردستانية‪،‬‬ ‫بزوتنةوةي طؤ ِ‬ ‫بةالَم تا ئيستا نةيتوانيوة لة ئاستى ئةو داواية ب يَ ت و زياتر شةق لَ ى ناوضةطةريَتى‬ ‫ث يَوةديارة‬ ‫ملمالنى ى شارستانيانة‪ ،‬لة هةريمى كوردستان ثرزةى َليب ِرابو‪ ،‬لة َذير هةذمونى هةردوو حيزبى ( دوذمن و دؤست) سةرجةم‬ ‫ئةوكاتةى تواناى ركابةرى و‬ ‫َ‬ ‫(يةكيتى ودذ ) ( وحدةو الصراع ) بو بوة ثرؤسةيةكى خؤ ضةند بارة كةرةوةى بيزراو تا ِرادةى كوشتنى ويست و‬ ‫طةمة سياسيةكان لة ناو يةك طؤ ِرةثانى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ئينتيحاريكى‬ ‫كيش دةكرد‪ ،‬كة سةرتاسةر ئةزمونةكةمانى بةرةو‬ ‫ئيرادةى تاك‪ ،‬لة ئةنجامى ئةمة بؤشايى يةكى‬ ‫كارطي ِرى و سياسى ترسناكى بة دواى خؤيدا َ‬ ‫َ‬ ‫ؤحيكى ساردو سر و َبي َ‬ ‫َ‬ ‫دةوترى‬ ‫جولة بوو‪ ،‬ئةوةى َثيى‬ ‫سياسى و ِرةشبينيةكى َبيهودةى دةبرد‪ ،‬لة ناو حيزبة زلة طةمةكةرةكاندا‪ ،‬كادرو ئةندام ملكةض وخاوةن ِر َ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫طريى تةكةتول بازى و خؤ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هةظاالنةو ِرةخنةطرتن‪ ،‬بة تةواوى بوبوة َ‬ ‫طةندةلى‬ ‫دةستةالت دارةكان بؤ ثارةو ثؤست و ئيمتياز‪.‬‬ ‫هةلواسين بة سةرة طةورة‬ ‫طيانى‬ ‫َ‬ ‫دةهينا‪ ،‬نمونةكةى‬ ‫هيندة دواكةوتوانةو ناشيرين بة كاريان َ‬ ‫لة دياردةو بوبوة سيستةم‪ ،‬ضةقى قورسايى حيزب كةوتبوة الى تاكةكان و بنةمالةكان‪ ،‬ئةوانيش َ‬ ‫دؤخيكدا بوو بة َ‬ ‫سةردةميكى وادا‪ ،‬كة دةنطى نارةزاي َ‬ ‫خي َل و َ‬ ‫ضونيكى عةفةويانة‬ ‫هؤزيكى دواكةوتوى ئةم دنيايةدا نةبو‪ ،‬بؤية لة كات و‬ ‫هةل َ‬ ‫خةلكى لة َ‬ ‫َ‬ ‫لة هيض َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ئيلي َتيك كة هةر لة سةرةتاى‪ ،‬ئةزمونى طةندةلى ئةم سيستةمة تا تاوانى‬ ‫هةرضى بنيات نرابو‪،‬‬ ‫بكةويتة بةر زةبرى تؤلة سةندنةوةيةكى َبيئامانى جةماوةر‪ ،‬ديارة َ‬ ‫َ‬ ‫شةرى طةنج بة كوشت دانى ناوخؤ و‪ ،‬بةرذةوةندى َ‬ ‫بنةمالة‪ ،‬بةو ثة ِرى ئازايةتى و زمانى ِرةخنةطرانةى َبيثةروا ومةعريفةيةكى بةرزى سةردةمانة هةم‬ ‫ثاريزى‬ ‫ِ‬ ‫طةليك لة و كادرانى نةيار بة حيزب و‪ ،‬سيستةمةكة لة خؤ ِرَيكخستندا‬ ‫ئاهةنطى َثيطةياندنى ئةو دؤخة بون كة كرؤكةكةى لة ناو فةزا طشتيةكة‪ ،‬بة هاوكارى َ‬ ‫َ‬ ‫دةستةالت‪.‬‬ ‫ملمالنيى دةستاو دةست كردنى ئاشتيانةى‬ ‫اطةيةنى بؤ‬ ‫بون بةر لة وةى بزوتنةوةى طؤ ِران وةك قةوارةيةكى سياسى خؤى ِر‬ ‫َ‬ ‫َ‬

‫َ‬ ‫دةستةالت‬ ‫طؤران وةك ئةلتةرناتيفى‬ ‫بزوتنةوةى ِ‬

‫رةشاد حسين‬

‫ية سياسي و ئيدارى و بيَسةرو بةريةيةى لةم‬ ‫َ‬ ‫سةرهةلدانى ئةو جؤرة‬ ‫هةريَمةدا هةية ياريدةدةرى‬ ‫َ‬ ‫دةستةالت بة بازدانيَكى‬ ‫لى‬ ‫تةشقة سياسيانةدةدةن‪َ ،‬‬ ‫نامؤى دةزانيَت‪َ ،‬‬ ‫طؤران كة خاوةنى‬ ‫بزوتنةوةى‬ ‫بةالم‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫سةرهةلدانى ئةو‬ ‫نزيكةى نيو ملويَن دةنطدةر بو‪،‬‬

‫ذمارة (‪ )12‬كانوني يةكةمي ‪2010‬‬

‫ئيَستا لة هةريَمى كوردستان‪ ،‬بةدةر لةو دو‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلة حيزبة‬ ‫دةستةالت دارة ‪ ،‬بةدةر لة و‬ ‫حيزبة‬ ‫(ئيسالمى و ضةث و سؤسيال ديموكرات و نةتةوةيى‬ ‫و بةكوتى ئةم سةرى ضةث بؤ ئةوسةرى ِراست)‬ ‫بونى هةية‪ ،‬هةريةكةش كةم تازؤر ميَذويةكيان‬ ‫طؤرانة كة بة ساواترين‬ ‫هةية‪ ،‬تةنها بزوتنةوةى‬ ‫ِ‬ ‫ميَذووةوة‪ ،‬هاتؤتة ناو فةزاى سياسى ثارتايةتيةوة‬ ‫َرامانى مةعريفيانةوة‪،‬‬ ‫بة ئاستيَكى ِرةخنةطرانةو تي َ‬ ‫بةو جؤرةش توانيويةتى لة يةكةمين دةستثيَكى‬ ‫ملمالنيةكانى لة َ‬ ‫طةل ئةو ثارتانةو بةتايبةتيش هةردو‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةستةالت دار ‪ ،‬لة هةلبذاردنى ‪ 8-36‬و ‪4-8‬‬ ‫حيزبى‬ ‫نوى لة كورسى ثةرلةمانى كوردستان‬ ‫دوو ذمارةى َ‬ ‫َنى و هةذمونيَكى ثؤزةتيفانة‬ ‫و عيَراق بة دةست بهي َ‬ ‫مرو‬ ‫مشتو‬ ‫َطةى‬ ‫ي‬ ‫ج‬ ‫َتة‬ ‫ي‬ ‫بب‬ ‫ثةيدا بكات ‪،‬هةر زوش‬ ‫ِ‬ ‫شيكارى و خويَندنةوة لةسةرى‪ ،‬بة تايبةت الى‬ ‫َروانينةيان‬ ‫ِركابةرةكانى كة جاريَك لة جاران ئةو تي ِ‬ ‫نةبو بؤ ئةو مةودا كورتةى ئةو بزوتنةوةية تيَيدا‬ ‫بوة ذمارةيةكى ثيَوانة و خاوةن ثيَطةى جةماوةرى‪.‬‬ ‫هةرضةندة ئةوانةى بة لؤذيكةوة لة هاوكيَشة‬ ‫دةروانن ‪ ،‬بونى ئةو جؤرة بزوتنةوانة بة‬ ‫سياسيةكان ِ‬ ‫ضاوةروانكراو دةزانن ‪ ،‬لة بةر ئةو بؤشايى‬ ‫دؤخيَكى‬ ‫ِ‬

‫‪53‬‬


‫خؤرسك‬ ‫نوى ية بة دؤخيَكى ئاسايى و‬ ‫تةوذمة‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫دةزانيَت و َ‬ ‫بةلطةى ئةو بؤضونةش دةبةستيَتةوة‬ ‫َ‬ ‫هةلضونة ثةنطخواردوةى جةماوةر‪ ،‬دذ بة‬ ‫بة و‬ ‫ناعةدالةتى و سازشكارى و ثاوانخوازيةكى ترسناك‬ ‫َ‬ ‫وطةندةلييةكى تاسةر ئيَسقان ِرؤضو‪ ،‬لة ئةنجامى‬ ‫َروانينة مةيدانيانة بؤمان دةردةكةويَت‪ ،‬بونى‬ ‫ئةو تي ِ‬ ‫بزوتنةوةطؤران بونيَكى بابةتى و زانستية نةك‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ثروثاطةندةى بؤ دةكرد طواية‬ ‫وةك‬ ‫دةستةالت ِ‬ ‫هةندى‬ ‫نةزعةيةكى شةخسى و دؤخى نةرجسيانةى‬ ‫َ‬ ‫سةركردةو ثةضةكردارى نا بابةتيانةى دةستةو‬ ‫تاقمةكانة‪ ،‬بؤ َ‬ ‫تؤلة سةندنةوةو دروست كردنى‬ ‫طرفت لة بةر دةم كاروانى بةرةو ثيَش ضونى‬ ‫َنى‬ ‫هةريَم‪ ،‬ئةمانة هةموى ئةو ِراستية دةسةلمي َ‬ ‫طؤران َ‬ ‫هةلضونيَكى كاتى و عةفةوى نية‪،‬‬ ‫بزوتنةوةى ِ‬ ‫َ‬ ‫طؤرةثانى سياسى‬ ‫بةلكو ئةو جؤرة هيَزانة لة سةر ِ‬ ‫يارمةتيدةرى طةشة كردنى ضةمكةكانى ديموكراسى‬ ‫و‪َ ،‬‬ ‫َ‬ ‫قبول‬ ‫باالكردنى ئازادى و وزةو تينى كرانةوة و‬ ‫طؤرانة زؤرة ية كة لة ئةنجامى طةشةو‬ ‫كردنى ئةو ِ‬ ‫ثيَشكةوتنى دنياى مرؤظايةتى بةرهةمى هيَناوة‪،‬‬ ‫طؤران يامةتى دةرى دروست بونى‬ ‫بزوتنةوةى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫قبول كردن و ثرؤسةى نا‬ ‫ديالؤطى ئازاد و يةكتر‬ ‫نوى ية ِريَطردةبيَت لة‬ ‫توندو تيذية‪ ،‬بونى ئةم تيَزة َ‬ ‫َ‬ ‫بةتالكردنةوى كايةى توندو تيذى‪ ،‬ضونكة‬ ‫بةردةم‬ ‫َ‬ ‫ذينطةى ثارتايةتى لةم والتانة هةميشة ياريدةدةرى‬ ‫شةرو خويَن ِرشتنة‪،‬‬ ‫دروست بونى نائارامى و‬ ‫ِ‬ ‫طؤران‪ ،‬توانيويةتى‬ ‫بزوتنةوةى‬ ‫ليَرةوة دةردةكةويَت‬ ‫ِ‬ ‫عةقالنى َ‬ ‫َ‬ ‫هةلضونة جةماوةريةكان لة‬ ‫بة شيَوةيةكى‬ ‫ضوارضيَوةيةكى تيوةرى واقيع بينانة ِريَك بخات‪،‬‬ ‫بة َ‬ ‫الم ناتوانين دان بةوةشدا نةنيَين‪ ،‬طةليَك كةليَن‬ ‫و طرفتيشى هةية نةيتوانيوة داهيَنةرا ضارةسةريان‬ ‫بكات‬ ‫طؤران و راى طشتى‬ ‫بزوتنةوةى ِ‬

‫طؤران شةرعيةتى خؤناساندنى‬ ‫بزوتنةوة‬ ‫ِ‬ ‫لة و ئاثؤرة طةورةيةوة وةرطرت كة هةموو‬ ‫طؤرانخوازان بة يةكدةنط هاواريان‬ ‫جةماوةرى‬ ‫ِ‬ ‫(ئةيطؤرين)‪ ،‬ئةمةش ئةو لؤذيكةمان ال‬ ‫دةكرد‬ ‫ِ‬ ‫طؤران‪،‬‬ ‫ئةضةسثي َ‬ ‫َنى كة ِرةوايةتى بونيى بزوتنةوةى ِ‬ ‫ِرةوايةتى ئةو دةنطة زؤرانية كة داخوازييةكانيان‬ ‫بةستؤتةوة بة ثشتطيرى ئةو تةرزة تازةيةى‬ ‫طؤران لة بةردةم طوتارى (نا‬ ‫خةباتى مؤديَرنانةى‬ ‫ِ‬ ‫توندو تيذى) و ثيَكةوذيانى ئاشتيانةو َ‬ ‫ئالوطؤرى‬ ‫َ‬ ‫دارشتنى سياسةتيَكى‬ ‫دةستةالت و‬ ‫سةردةمانةى‬ ‫ِ‬ ‫نوى ى ثارتايةتى لة هةريمى كوردستان ‪،‬ئيتر لةم‬ ‫َ‬ ‫طؤران دةبيَتة وةكيلى ئةوانةى‬ ‫ضركةساتة بة دواوة ِ‬ ‫بة نويَنةرايةتى خؤيانى دةزانن و ثشتطيرى ليَدةكةن‪،‬‬ ‫‪54‬‬

‫طؤران‬ ‫ئةطةر بة ثيَوةرةكانى سةردةم لة بزوتنةوة ى ِ‬ ‫بروانين بؤ ثارتايةتيكردن‪ ،‬بةهؤى ئةو طوتارة‬ ‫ِ‬ ‫سياسية سةردةميانةوةى‪ ،‬بؤمان دةردةكةويَت‪،‬‬ ‫ئةم بزوتنةوةية كؤثى هيض حيزبيَكى تةقليدى نية‬ ‫و هةر لة ثةيكةرى ِريَكخراوةيى كة شيَوة ئاسؤيى‬ ‫وةرطرتوة تاطوتارى سياسى‪ ،‬كة خةباتى ئاشتيانةى‬ ‫ناتوندو تيذيية و بنكةى بة هيَزيشى لة ناو طةنجان‬ ‫و ذنان و ضينى خوارةوى هةذاران و تيَكؤشةرانى‬ ‫ِريَطاى ِرزطارى كورد و ِرؤشنبيران و خاوةن َ‬ ‫قةلةمة‬ ‫ئازاكان و ذمارةيةك لة كادرانى بة َ‬ ‫هةلويَستى حيزبة‬ ‫تةقليديةكانة‪ ،‬كة بة ديدطاى سةردةمانةو مةعريفةيةكى‬ ‫نويَى ئازادانةوة بة هةمو فكرو بؤ ضونيَكةو‪ ،‬كة دذ‬ ‫بة كلتورو بةها ئةخالقى و ئينسانيةكان نةبيَت‪ ،‬لة‬ ‫َ‬ ‫دةستةالتان‬ ‫كاتيَكدا ئةو حيزبة كؤنانةى ئيَستا لة‬ ‫نةيان توانى‪ ،‬لة جوغزى ئةو تيَزة باوانةى سياسةتى‬ ‫تاكرةو و سةركردةى‬ ‫ستالينى و هةذمونى ثارتى‬ ‫ِ‬ ‫خي َ‬ ‫َل و ثاوانخوازى دةرضن و دروشمى سياسي‬ ‫طؤران دذى‬ ‫و كردارة سياسي يةكخةن‪ ،‬هةرضةندة ِ‬ ‫هةمو كردةوةيةكى توندو تيذية و ئةزمونى هةريَم‬ ‫َ‬ ‫طةندةلى و ناتةواويةكانيةوة نابيَت بكةويَتة‬ ‫بة هةمو‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫شاالوى عةفةويانةوة‪ ،‬ثيَويستة دةستةالتيش‬ ‫بةر‬ ‫طؤران و‬ ‫كةميَك بة ِروى سةردةمدا خؤبكاتةوة ولةو ِ‬ ‫َ‬ ‫طؤرة بيَشومارةى دنياى مرؤظايةتى سود مةند‬ ‫ئالو ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ببن و بة شيَوةيةكة عةقالنى مامةلةى دروست لة‬ ‫َ‬ ‫طةل بارو دؤخةكةدا بكةن‪.‬‬ ‫طؤران و هاوكيَشة سياسيةكانى كوردستان‬ ‫بزوتنةوةى ِ‬

‫طؤرانخوازانى سةردةم خاوةنى دروشمى‬ ‫ِ‬ ‫(ناتوندو تيذين)‪ ،‬لة سةر ئةو ثيَناسة خؤى ِراهيَناوة‪،‬‬ ‫ئةم تةرزةش ِرةوتيَكى جياكةرةوةى ئةو جؤرة‬ ‫خةباتةية كة ئيَستا لة دنيادا بة ناوى (سياسةتى‬ ‫َ‬ ‫نوى‬ ‫خةلكى ئاسايى) ناوى دةبريَت ‪ ،‬ئةوة سةردةمى َ‬ ‫ية كة طةورةترين ديكتاتؤر طةمارؤ ئةدات و كةمةند‬ ‫َ‬ ‫دةولتى دةكات و دةيكاتة عيبرةتى‬ ‫كيَشى دادطاى نيَو‬ ‫ثةرى دنياوة‬ ‫زةمانة‪ِ ،‬روداوةكان بة‬ ‫َ‬ ‫ضركةساتى لةو ِ‬ ‫ثةرى دنيا َ‬ ‫بالو دةبيَتةوة و بةتاقيكردنةوةش‬ ‫بؤ ئةم ِ‬ ‫َ‬ ‫سةلماوة ئةو دةستةالتة طةورانةى بة هيَزو زؤرداى‬ ‫خؤيان قةبةو فو ئةدةن شكستى طةورةشيان‬ ‫طؤران‬ ‫بة دوادا ديَت‪ ،‬ئةوةى لة الى بزوتنةوةى‬ ‫ِ‬ ‫يةكالى بؤتةوة ‪ ،‬ئةو كاية كارايانةية دذبة هةمو‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫طةندةل و خؤسةثيَنةكان‪،‬‬ ‫دةستةالتة‬ ‫خواستةكانى‬ ‫ثيَويستيةكى حةتمى خةباتى شيَلطيرانةى ئاشتى‬ ‫خوازانةية كة هةمو بيرو ِرا هاوتاو ليَك نزيكةكان‬ ‫دةخاتة سةنطةريَكةوة‪ ،‬بؤ داهيَنانى شيَوازى‬ ‫َ‬ ‫قبوول كردن و‪،‬‬ ‫مؤديَرنانةى خةبات و يةكتر‬ ‫بةهيَز كردنى ثيَطةى ديموكراسى و ِريَز طررتن لة‬


‫‪ .8‬بوذاندنةوةو بة هيَز كردنى ئينتيماى نيشتيمانى‬ ‫و نةتةوةيى‪ ،‬و خؤشةويستى ثةيوةندى مرؤظ و‬ ‫خاك و مرؤظ و كارو مرؤظ و ذينطة‪ ،‬نةك نامؤيى‬ ‫و دور كةوتنةوة لةو فةزاية ‪.‬‬ ‫طؤران بةو ِرةوايةتيةى كة جةماوةرةكةى‬ ‫‪.9‬‬ ‫ِ‬ ‫ثيَى بة خشيوة‪ ،‬ئةويش بة هةمان متمانةوة دةبيَتة‬ ‫داكؤكارو ثيَشةنطى ئةو داخوازيانةى لة ثيَناويدا‬ ‫ثشتطيرى دةكريَت و ئةم جؤرة ثةيوةندييةش‬ ‫ويَنايةكى ترى ثارتايةتى سةردةمة‪.‬‬ ‫* ِراهيَنانى مرؤظى كورد لةسةر ئازادى بيركردنةوة‬ ‫بريارداندا و َ‬ ‫ربرين‪.‬‬ ‫دة ِ‬ ‫و ئازادى لة ِ‬ ‫طؤران ‪،‬وةك‬ ‫* الوان و طةنجان الى بزوتنةوةى ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاو هيَزيَكى مادى داهيَنةر‪،‬‬ ‫اليةنيَكى موعنةوى‬ ‫َ‬ ‫دةروانيَت و هةول ئةدات ثشكى طةورةى ئةركى‬ ‫تييان ِ‬ ‫ثارتايةتى و ِراهيَنانيان بؤ بة دةستةوةطرتنى ثاية‬ ‫بةهيَزةكانى ئابورى و كةرتى زانيارى و شارةزايى‬ ‫ثسؤرى بطرنة ئةستؤ‪،‬‬ ‫لة بوارةكانى ترى داهيَنان و‬ ‫ِ‬ ‫نةك كؤض كردن و ِرو لة غةريبى و دور لة نشتيمان‬ ‫و كةس و كار‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )12‬كانوني يةكةمي ‪2010‬‬

‫مرؤظى كورد و هةم ئاهةنطى كارى مرؤظدؤستانة‬ ‫طؤران بؤ‬ ‫لة سةرتاسةرى دنيادا‪ ..‬دةستبردنى‬ ‫ِ‬ ‫شكاندنى بتةكانى جةهالةت و رسواكردنى ئةوانةى‬ ‫طةمة بة موقةدةراتى طةليَكى ستةم ديدةى وةكو‬ ‫طؤران ئةو‬ ‫كوردةوة دةكةن‪ ،‬خةباتى ئاشتيانةى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دةسريَتةوة كة دةيان سالة‬ ‫مؤركة دوذمنكارانةية‬ ‫ِ‬ ‫كوردى بة ناوى خةباتى نةتةوةيى و نشتيمانيةوة‬ ‫ثيى لة خشتة دةبريَت و ئةو ئاشى بةرذةوةندييةيان‬ ‫َ‬ ‫دةطةريَت و دوايش َ‬ ‫بة خويَنى ِر َ‬ ‫دةليَن‬ ‫ؤلة كانمان‬ ‫ِ‬ ‫(خؤزطة ضةند َ‬ ‫هةلةبجةيةكى ترمان دةبو)‪ ،‬دروست‬ ‫طؤران كةرت بونى حيزبيَكى‬ ‫بونى بزوتنةوةى‬ ‫ِ‬ ‫تةقليدى نية بؤ بةرذةوندي ليَك بترازيَن و سةنطةرى‬ ‫َ‬ ‫جوالنةوةيةكى‬ ‫دذ و خويَناوى لة يةكتر بطرن‪ ،‬يان‬ ‫دةستكردى ئةموئةو بيَت وببيَتةطرفت لة بةردةم‬ ‫طةشةوثيَشكةوتن وياخود طروث بةنديةكى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بةتالى‬ ‫ةسين‪ ،‬ئةمانةئةو تؤمةتانةن كة هةطبةى‬ ‫تؤل َ‬ ‫ناحةزانى قورس كردوة بة وةهم‪َ ،‬‬ ‫بةلكو ئةوةى‬ ‫كوريةكانى كة‬ ‫سةرنجى ئةدةين بةدةر لة كةم و‬ ‫ِ‬ ‫دواجار ديمة سةر ئةوةش لةم ثيَناوانةى خوارةوة‬ ‫سةرى َ‬ ‫هةلداوة‪.‬‬ ‫طؤران‬ ‫‪ .2‬بؤ بةرز كردنةوةى هوشيارى تاكى كوردى‪،‬‬ ‫ئاستةنطةكانى بزوتنةوةى ِ‬ ‫برياردان و ديارى كردنى ضارةنوسى بة دةست‬ ‫تا ِ‬ ‫طؤران لة سةرةتاى ِراطةياندنى خؤيدا‬ ‫خؤى بيَت‪.‬‬ ‫بزوتنةوةى ِ‬ ‫دةوترى (هةندةسةى سياسى) بةثالنى‬ ‫ثى ى‬ ‫َ‬ ‫‪ِ .3‬راهيَنانى تاكى كوردى لة سةر ضؤنيَتى خةباتى ئةوةى َ‬ ‫سةردةمانةو‪ ،‬كردنةوةى دةروازةىدنياى فراوانى وورد و لةسةر ئالياتيَكى ئةندازةيى نةيتوانى‬ ‫زانست و زانيارى و بةهرة مةند بون لة تةكنةلؤذياى هةستيَت بة بنياتنانى دامةزراوةى مؤديَرن‪ ،‬كةبؤ‬ ‫َ‬ ‫هةول بدات‬ ‫جى ى بكات‪ ،‬و‬ ‫جى بة َ‬ ‫ثيَشكةوتو لة ثيَناوى بةرز كردنةوةى مةعريفةو ئايندة بةوردى َ‬ ‫َ‬ ‫طؤرين و تةرجةمةكردنى فكرو تيوةرةكان بؤ‬ ‫هةلكشانى ئاستى ئةكاديمى و ثشت بةستن بة تواناى بؤ‬ ‫ِ‬ ‫(خؤيى) وطةشثيَدانى كةرتة هاندةرةكانى بةهيَزبونى واقيعيَكى بةر جةستةكراو‪ ،‬بة طويَرةى ئةو ئامانجةى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطة كراوةكاندا‬ ‫ديارى كردووة‪ ،‬بة دةكريَت لة‬ ‫ئابورى‬ ‫دةتوانرى‬ ‫‪ِ .4‬راهيَنانى طشت لة سةر ضؤنيةتى داواكاريةكانى بة طويَرةى نةخشةو ثالنى ثيش وةختةوة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطة‬ ‫مانؤرى جياجياو هيَمنانة وةكو بة شيَوازى زانستى و ميتؤدى زانستيةوة‬ ‫بة ِريَطةى ياسايى و‬ ‫ِ‬ ‫بطؤرن‪.‬‬ ‫(كؤرو كؤبونةوو و ِريَثيَوان و كةمثين و عةريزة و‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫طؤراندا ناوى ئؤثؤزون‬ ‫ئةدةبياتى‬ ‫و‬ ‫ين‬ ‫دةربر‬ ‫لة‬ ‫تر)‬ ‫شارستانيانى‬ ‫َطةى‬ ‫ي‬ ‫ر‬ ‫َك‬ ‫ي‬ ‫طةل‬ ‫و‬ ‫مانطرتن‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫‪ .5‬ثيشاندانى نمونةى ثارتايةتى سةردةم و ضؤنيتى زؤر دةبريَت ئةمة لة كاتيَكدا ِراستة كة لة نيَوان‬ ‫ملمالنى ى ئاشتيانة و ضارةسةر كردنى طرفتةكان ضةند اليةنيَكى سياسى و حيزب و قةوارةى‬ ‫َ‬ ‫ثرؤذةى سياسى و طوتاريَكى‬ ‫و‬ ‫ئةجندا‬ ‫سياسيدا‬ ‫تيذى‪.‬‬ ‫توندو‬ ‫نا‬ ‫َطةى‬ ‫بة ِري‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫بروايانةى دةبيَتةهؤى ملكةض سياسى هاوبةش و هةم ئاهةنطى هةبيَت‪ ،‬بةالم‬ ‫‪ .6‬رسواكردنى ئةو ِ‬ ‫بريارة من ثيَم واية ئةمانة تةنها وةهميَكةو ئةو اليةنانةى‬ ‫بونو زةبونى تاك بةدةست بةرثرس و خاوةن ِ‬ ‫َ‬ ‫دةستةالتةوة‪ ،‬و شكاندنى كة خؤيان بة ئؤثؤزسيون دادةنيَن ئةو ثيَناسةية‬ ‫ثاوانخوازةكانى سةر بة‬ ‫طؤران‪ ،‬ئةمةش نا شةفافيةكة لة‬ ‫ئةو تةوقةى بؤتة قةيرانى نةبونى شوناسى كةسيَتى‪ ،‬نايانطريَتةوة جطة لة ِ‬ ‫تا بة ئيرادةو ئازايةتيةوة داكؤكارى داواكانى خؤى ِرةوتى ثيَشكةوتنى ئؤثؤزسيؤنيَكى كاراو ثيويستى‬ ‫بة يةكالى كردنةوة هةيةو‪ ،‬ناكريَت هةريةكةو‬ ‫بيَت‪.‬‬ ‫َ‬ ‫‪ .7‬ئازاد كردنى مرؤظى كورد لة ضاولةبةرى دةستى بةطويَرةى بةرذةوةندييةكانى خؤى مامةلة بكات لة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫طةل دةسةآلت و لةوالشةوة بة جةماوةر بطوترى لة‬ ‫دةستةالتداران هاندانيان بؤ‬ ‫هاوكارى و بةخشندةيى‬ ‫ثشتبةستن بة هزرو تواناى جةستةيى و بذيَوييةكى بةرةى ئؤثؤزسيؤنداين ئةمةش جؤريَكة لة دوفاقى‬ ‫و ثيَويستى بة ِرونكردنةوة هةية‪.‬‬ ‫شةرةف مةندانة و خود خاوةنى ‪.‬‬

‫‪55‬‬


‫لة كاتيَكدا ئيَمة دةزانين بةشيَك لة تاكتيكةكانى‬ ‫ئةو ِرةوتانة بؤ بةهيَزكردن و جةماوةيى بونيانة‪،‬‬ ‫تا لة ستراتيذدا بتوانن ئامانجة سياسيةكانيان‬ ‫َ‬ ‫هةولى خؤ‬ ‫بةجى بكةن بة واتاى ئةوةندةى‬ ‫جى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫قةلةو كردن ئةدةن لة ثةراويَزى ئؤثؤزسيؤندا بؤ‬ ‫َ‬ ‫هةولى بةهيَز كردن‬ ‫بةرذةوةندى خؤيان ئةوةندة‬ ‫و بة دامةزراوةكردنى ثيَطةى ئؤثؤزسيون نادةن‪.‬‬ ‫لة ِراستيشدا ئةوةندةى ئةزمونمان هةبيَت لة َ‬ ‫طةل‬ ‫ئةو هيَزة سياسيانة‪ ،‬دةزانين ئيسالميةكان ثيَش‬ ‫طؤران جارجارة باسيان لة ئؤثؤزسيون بون دةكرد‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دةستةالت‬ ‫و ‪،‬بةشيَكى ترى سياسةتيشيا ِرووةو‬ ‫َ‬ ‫خةسلةتيَكى‬ ‫و بةشدايرش بو لة ئيداراتدا‪ ،‬ئةمةش‬ ‫طؤران ئةو‬ ‫هاتنى‬ ‫دوفاقى سياسى دةردةخست‪ ،‬بة‬ ‫ِ‬ ‫جؤرة طةمةية ئيتر كاريطةرى لة سةر طةشةكردنى‬ ‫َنى و خؤبةستنةوةش بةو جؤرة‬ ‫ئةوان نامي َ‬ ‫سياسةتانةوة جطة لة ثوكانةوة و كةنارى تياضون‬ ‫بةروى‬ ‫هيضى تر سةوز ناكات ‪ ،‬ئةو طةشةكردنة ِ‬ ‫ئؤثؤزسيؤنى ِراستةقينةدا زياتر ديَت كة ئةويش‬ ‫طؤران واقيعيتر‬ ‫طؤرانة‪ ،‬بؤية دةبواية بزوتنةوةى‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئةو دوهيَزة و هةلويَستى‬ ‫مامةلى بكرداية‬ ‫لي ِرةضاو بكردنايةو بؤ ئايندةش ئةو‬ ‫دروستى َ‬ ‫ثرؤذةيةكى هةمة‬ ‫كردةوةية ِراستة طةر لة دوتويَى ِ‬ ‫اليةنة ئةو هاوسةنطية دروست بكراية‪.‬‬ ‫طؤران وةك ئؤثؤزسيؤنيَكى كارا‪،‬‬ ‫بزتنةوةى‬ ‫ِ‬ ‫نةيتوانى بة بةرنامةيةكى جياواز لة و دو حيزبة (ثارتى‬ ‫و يةكيَتى) بكةويَتة ملمالنيَوة لة كاتى بانطةشةى‬ ‫َ‬ ‫طؤران بة تةنها يةك ‪ ,t.v‬و ِراديؤيةك‬ ‫هةلبذاردندا ‪ِ ،‬‬ ‫شةريَكى قورسى ئةو دو‬ ‫و ِرؤذنامةيةكةوة كةوتوة‬ ‫ِ‬ ‫حيزبة بة ئيمكانيةتة خاوةن ِراطةياندنة زؤرة و توانا‬ ‫ئابورية بيَشومارةوة‪ ،‬كة دةيان َ‬ ‫كراو و ئةو‬ ‫قةلةمى ِ‬ ‫هةرةشةو تؤقاندنة‬ ‫هةمو ئيمتياز بةخشينةوة يةو‬ ‫ِ‬ ‫زؤرةش لة بةر دةستيان بو ‪ ،‬ئةم ثيَشهاتة نامؤية‬ ‫جيَطةى َ‬ ‫هةلويَستةكردن و بةرنامةى ورد ترو و‬ ‫دورنماى بةهيَزترى دةويست‪ ،‬كة دةبواية ِراطةياندنى‬ ‫بزوتنةوةكة لةسةر اليةنى نيَطةتيفى تاكةكانى ئةوان‬ ‫ئاراستة كردنى ببواية‪ ،‬ضونكة جةماوةر خؤى‬ ‫كةمتر ِ‬ ‫َ‬ ‫طةندةليةكانى بة باشى دةزانى و‬ ‫هةمو خةوش و‬ ‫ثرؤذة خزمةت‬ ‫طؤران دةيتوانى لة ضواضيَوةى ِ‬ ‫ِ‬ ‫طوزاريةكانى كة لة ئةجينداى خؤيداية بؤ ئايندة‬ ‫هةندى‬ ‫َزى لة‬ ‫َ‬ ‫زياتر ثيَى داطرتاية ‪،‬تا خؤى بثاري َ‬ ‫ملمالنى ى بيَزاركةر وةك قسةوتن بةو سةركردةو‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بنةمالةو تةسككردنةوةى مةوداى ملمالنيَكة بؤ‬ ‫بةو‬ ‫كةسان‪.‬‬ ‫طؤران‪ ،‬كة وةك‬ ‫طرفتيَكى ترى بزوتنةوةى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫خاليَكى الوازى بزوتنةوةكة دةردةكةوي‪ ،‬ئةويش‬ ‫تاكوئيستة بزوتنةوةكة نةيتوانتيوة متوربة كردنيَكى‬ ‫زانستيانةى نيَوان كادرةكان واتة (كؤن وتازة)يان‬ ‫‪56‬‬

‫بطةيةنى‪،‬‬ ‫(نةوةكانى شاخ و نةوةكانى شار) بة ئةنجام‬ ‫َ‬ ‫بةجي ى خؤى بةخاوةن ماف دةزانن و‬ ‫هةريةكةيان‬ ‫َ‬ ‫هةردوكيشيان ثيَكةوة خؤ بة خاوةنى بزوتنةوةكة‬ ‫دةزانن‪ ،‬لةو ِرووةوة كة هةريةكةيان لؤذيكى خؤى‬ ‫ثيَية بؤ مافدارى يةكةمى بزوتنةوةكة‪ ،‬نةوةكانى‬ ‫خةباتى شاخ وايدةبينن كة ئةوان خاوةنى ئةو تيَزو‬ ‫تةوذمةن‪ ،‬ضونكة ئةزمون فيَرى كردوين كة هةر‬ ‫حيزب و ريَكخراويَكى سياسى‪ ،‬طةر خاوةنى شويَن‬ ‫َ‬ ‫لةطةلياندا نةذى‪ ،‬ناتوانيَت‬ ‫وثيَطةى جةماوةرى و‬ ‫وةكو ثيَويست طةشةى سروشتى خؤى بكات و‪،‬‬ ‫ناشتوانى لة سةردةميَكى واملمالنيَدا كة ثيَويستت بة‬ ‫َ‬ ‫دةنطى جةماوةرةكةت هةية بة ووشكة تيوةر طرةوى‬ ‫َ‬ ‫هةلبذاردن بةريتةوة و لة سةريَكى تريشةوة خؤيان‬ ‫شؤرشى شاخ و دروستكةرى بزوتنةوةى‬ ‫بة هةويَنى‬ ‫ِ‬ ‫طؤران دةزانن و سةرثيَخستنى ئةزمونيى ئةم‬ ‫ِ‬ ‫ماوةيةى بزوتنةوةكةش بة دةستنيَذى خؤيان وةسف‬ ‫دةكةن و ئيرادةو ئازايةتيش بة فاكتةرى يةكةمى‬ ‫دةركةوتنى بزوتنةوةكة دةزانن‪َ ،‬‬ ‫بةالم جةمسةرةكةى‬ ‫َ‬ ‫ترى ئةم ملمالنيَية بة ثيَضةوانةو سةيرى سةرهةلدان‬ ‫و طةشةكردنى بزوتنةوةكة دةكةن و‪َ ،‬‬ ‫دةليَن نةوةى‬ ‫دواى شاخ لةبةر ئةوةى ثشكى خةباتى شاخى‬ ‫َنةبراوةو هةر لة سةرةتاى دةركةوتنى حيزبةكان‬ ‫ثي ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫طةندةلى‪ ،‬ئةمان‬ ‫سةرهةلدانى‬ ‫لة ئيداراتى شارداو‬ ‫دذى بون و سةردةستةى خةباتى هاوضةرخانة لة‬ ‫اثةرينةوة سةرى َ‬ ‫هةلداوةو‬ ‫الى نةوةكانى دواى ِر ِ‬ ‫‪،‬ئةوان مةعريفة دةخةنة خانةى يةكةمى ثرؤسةكة‬ ‫بؤدذى جةهالةت و كالسيكيت و لة زؤر جاريشدا‬ ‫َ‬ ‫طةندةلى‬ ‫نةوةكانى ثيَش خؤيان بة بارطاوى بون بة‬ ‫و توشبون بة دؤطماو ِراهاتن بة َ‬ ‫سولتةوى و طةليَك‬ ‫لةم زاراوة تيوةريانةو باس دةكةن‪.‬‬ ‫بانطةشةى خود خاوةنى بزوتنةوةكة لةوةدا‬ ‫بةرجةستة دةكةن كة كادرانى حيزبى تةقليدى كة‬ ‫طؤرانن دامةزراو ترو‬ ‫ئةمرؤ لة ناو بزوتنةوةى‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫جيَطير ترن‪ ،‬لة ئاستى بذيَوى باشتردان و ئةمانة‬ ‫ثشكى خؤيان لة حيزبة تةقليديةكان بردوةو‬ ‫دةستةلاَ ت و ثؤستيشيان بينيوة و‪ ،‬ئيَستا نؤبةى ئةو‬ ‫بةريَكردنى تةمةنى خةبات‬ ‫نةوةيةية كة لة سةرةتاى ِ‬ ‫وثيَكهيَنانى ذيانداية و‪ ،‬دةركةوتنى بزوتنةوةكةش بة‬ ‫دةربرين‬ ‫بةرهةمى ِرةخنةو و نوسين و ئازايةتى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةستةالت بة‬ ‫طةندةلييةكانى‬ ‫و ثةردةالدان لة سةر‬ ‫كارى خؤيانى دةزانن‪ ،‬هةرضؤنيَك بيَت ئةمةو زؤر‬ ‫طرفتى تر نابيَتة ثةكخستنى ِرةوتى بزوتنةوةكة‬ ‫َ‬ ‫بةالم ثيَويستة بزوتنةوةكة لة ِروة زانستى و واقيع‬ ‫َ‬ ‫بينيةكةوة هةردونةوةكة ئاويَتة بكات و بيكاتة خالى‬ ‫ئاراستةكةش‬ ‫بة هيَزى جيَطير بونى خؤى و هةردو ِ‬ ‫َ‬ ‫بة تةواوى بكاتة خاوةنى بزوتنةوةكة‪ ،‬بةالم نابيَت‬ ‫ئةو ِراستية لة بير بكةين سروشتى بزوتنةوةكة‬


‫طةنجانةية‪.‬‬ ‫هةموى مةسئولةو كةسيش هيض نية‬

‫***‬

‫ذمارة (‪ )12‬كانوني يةكةمي ‪2010‬‬

‫دةربرينيَكى باوى‬ ‫ئةم دةستةواذةية خةريكة دةبيَتة‬ ‫ِ‬ ‫ناو بزوتنةوةكة ‪ ،‬اليةنى ثؤزةتيفى هةموى مةسئولة‪،‬‬ ‫لة ِروة ئةخالقيةكةوة مةوداى طرنط و َ‬ ‫قولى هةية‬ ‫دةربرينى هةستيَكى طةورةى بةر ثرساريَتية و‬ ‫و‬ ‫ِ‬ ‫‪،‬هةمو ضاالكوانيَكى طؤرِان بةو طيانة كاردةكةن كة‬ ‫َ‬ ‫دلسؤزترين تاك دةيكات‪َ ،‬‬ ‫بةالم اليةكى ترى ئةم‬ ‫قسةية بةواتاى هةموى خاوةنى فةرمان دةركردنةو‬ ‫َبةجى ى بكات كورد وتةنى (من ئاغاو‬ ‫كةس نية جي‬ ‫َ‬ ‫كى جيَطامان بؤ داخا) ئةمة ئةو طرفتةية طةر‬ ‫تؤئاغا َ‬ ‫َ‬ ‫بةم بارةدا بخويَنريَتةوة و بةشى دوةمى كة دةليَيت‬ ‫(كةسيش هيض نية) ئةمةش بةو مانايةى كةس بة‬ ‫بةشى خؤى ِرازينية‪ ،‬بة تايبةتى كادرة كؤنةكان‪،‬‬ ‫هةنديَكيان سةيرى ئةو ئةرك و كارة دةكات بة‬ ‫هاوشانة كؤنةكةىدراوة كة هةمان ثلةيان لة زودا‬ ‫هةبوة‪ ،‬لةو كةمتر وةرناطريَت و خيش دةكات يان‬ ‫(قيادةواحيدة )يةت و ئةضيَت و هيض لة خؤ ناطريَت‪،‬‬ ‫بةالم ئينسان ِراست َ‬ ‫َ‬ ‫بل َى كادرو ضاالكوانة طةنج‬ ‫و نويَكان و‪ ،‬هةنديَك لة كادرة هوشيارة ضاالكة‬ ‫طؤراو‬ ‫كؤنةكانيش‪ ،‬دةتوانى وةك نمونةى مرؤظيَكى ِ‬ ‫تةماشاى كةيت و هيواى ئايندةيان لة سةر َ‬ ‫هةلضنى‬ ‫طؤران لة بةرامبةر كؤك و تةبايى‬ ‫بزوتنةوة‬ ‫ِ‬ ‫نةوةكان (ليَرةدا مةبةست ملمالنيَى نةوةكانة نةك‬ ‫نوى)‪ ،‬تا هةنوكة نةيتوانيوة ئةو ِر َ‬ ‫ايةلةية‬ ‫كؤن و‬ ‫َ‬ ‫تي َ‬ ‫َكةل و طونجاو زانستيانة ِريَكبخات‪ ،‬ئةمةش ئةو‬ ‫َ‬ ‫هةندى جار دةبيَتة دلساردى و‬ ‫ئاستةنطيةية كة‬ ‫َ‬ ‫سةرةتاى دةركةوتنى جؤريَك لة ملمالنى ى نيَطةتيف‬ ‫لة بةر دةم بةرثرسياريَتى ئايندةى بزوتنةوةكة‪.‬‬ ‫ئةم بزوتنةوةية طةرضى لة ستراتيذى خؤيدا َ‬ ‫هةلطرى‬ ‫طوتاريَكى كوردستانى فراوانة و ِرةسةنايةتيشى‬ ‫لةو ديدةوة ئةبيَتة ِرةوايى و ثشتطيرى فراوانترين‬ ‫ضين و تويَذ و بؤضون و ِراى جياواز‪َ ،‬‬ ‫بةالم تا ئيستا‬ ‫َ‬ ‫نةيتوانيوة لة ئاستى ئةو داوايةبيَت و‪ ،‬زياتر شةقلى‬ ‫برينى ئةو سنورة‬ ‫ناوضةطةريَتى ثيَوةديارة‪ ،‬بؤ ِ‬ ‫َبراوانة كارى‬ ‫تةسكةى كة ئيستا تيَداية‪ ،‬ثيَويستة لي ِ‬ ‫جدى بكات‪ ،‬بؤ دروست كردن و بةهيَزكردنى ثيَطةى‬ ‫خؤى‪ ،‬بة تايبةتى لة زؤنةكانى ناوضةى هةوليَر و‬ ‫بادينان و ناو شارى كةركوك‪ ،‬شكاندنى ئةو كؤدةى‬ ‫َ‬ ‫دةستةالتة‪ ،‬ضونكة‬ ‫تةنها ِرةمزةكةى الى اليةنيَكى‬ ‫يةك سيستةم و يةك هةذمون ويةك ثةيام هةموو‬ ‫َ‬ ‫كؤنترؤل كردوة و‪ ،‬بؤية ثيَويستة‬ ‫ناوضةكانى هةريَمى‬ ‫طؤرانيش ِرووةو ئةو سنورانةش‬ ‫هةمان تةوذمى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫هةلبكات‪.‬‬ ‫لة كاتيَكدا ِرؤشنبيرو نوسةرو ِرؤذنامةنوسانى‬

‫ثةرى‬ ‫سةربةخؤو ئازاد‪ ،‬ثشتطيرى خؤيان بةو‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫جولةو‬ ‫ئازايةتيةوة لة بزوتنةوةكةو داينةمؤى‬ ‫َ‬ ‫هةلكشانى بون‪ ،‬لة بةرامبةر ئةوةشدا ديارة‬ ‫َ‬ ‫ثةرى دذايةتى و ضاوسور كردنةوة‬ ‫دةستةالت لةو ِ‬ ‫بزوتنةوةكةش‬ ‫ثيَويستة‬ ‫بةرامبةريان‬ ‫داية‪،‬‬ ‫داكؤكيكارو ثةناو ثشتيان بيَت ‪ ،‬ضونكة ئيَمة دةزانين‬ ‫طؤران َ‬ ‫دةتوانى‬ ‫باال دةستة‬ ‫َ‬ ‫لةم سنورةى بزوتنةوةى ِ‬ ‫شةقامى جةماوةرى دذ بة هةر دةست دريَذيةك‬ ‫َنى و‪ ،‬ثةرلةمانتارانيش وةك اليةنيَكى‬ ‫بؤيان بةكاربهي َ‬ ‫كاريطةرى داكؤكيكار ليَيان‪ ،‬بةر دةوام لةسةر خةت‬ ‫بيَت بؤ ثشتطيريلن‪.‬‬ ‫ببةستى بة‬ ‫ئةم بزوتنةوةية نابيَت هةر ثشت‬ ‫َ‬ ‫بةريَزة كؤنةكان‪،‬‬ ‫تواناو بةهرةى سةركردة ديارو ِ‬ ‫مةعنةوياتى‬ ‫طةورةى‬ ‫اليةنيَكى‬ ‫هةرضةندة‬ ‫بزوتنةوةكةن و بة ئةزمونة هةرة سةختةكانى‬ ‫َ‬ ‫بةالم‬ ‫خةباتدا سةركةوتوانة طوزةريان كردووة‪،‬‬ ‫ثرؤذةيةكى سةردةمانة‪،‬‬ ‫بؤ هةر ثرسيَكى طرنط و ِ‬ ‫ثسثؤرو شارةزا هةية‪،‬‬ ‫ثيَويستيان بة ِرويَذكارى‬ ‫ِ‬ ‫لةم ِرو وةوة لةو اليةنة كةمتةرخةمةو‪ ،‬طةرضى‬ ‫كةرةستةى باشى لة كةسانى شارةزاو بة ئةزمون‬ ‫َ‬ ‫ؤفيشناليشى لة بةر دةمداية‪ ،‬ضونكة طةورةترين‬ ‫ثر‬ ‫و ِ‬ ‫َ‬ ‫هةلةى حيزبة تةقليديةكان ئةوةبو ‪،‬هةر ثشتيان بة‬ ‫َ‬ ‫ئةزمون و شارةزايى دةستةالت داران دةبةست و‬ ‫‪،‬توشى َ‬ ‫هةلةى طةورةش بون‪ ،‬بة تايبةتى لة سةنتةر‬ ‫َ‬ ‫لة َ‬ ‫دةستةالت دارة تازةكانى بةغداد‪.‬‬ ‫طةل‬ ‫ثةرلةمانتارانيش لة سةر ِراويَذ كردن‬ ‫ثيَويستة ِ‬ ‫َ‬ ‫فؤرمةلة‬ ‫بريارةكان لة نيَوانى خؤياندا‬ ‫ِرابهيَنريَن و ِ‬ ‫نةكةن‪ ،‬لةو ِروةشةوة دةتوانن ليذنةيةكى ِراويَذكارى‬ ‫بريارةكانيان بيَت‪.‬‬ ‫سةرضاوةى ِ‬ ‫بريارانةى كة‬ ‫برياردان ديارنيةو‪ ،‬ئةو ِ‬ ‫ناوةندى ِ‬ ‫دةردةضيَت جؤريَك لة بيرؤكاسيتى ثيَوة ديارة‪،‬‬ ‫َ‬ ‫بةالم كاتيَك كة‬ ‫بريارةكة باشيشة‪،‬‬ ‫زؤرجار ِ‬ ‫وبةروى دةبيتةوة‪ ،‬هةست دةكةيت‬ ‫بةبيَئاطايى ِر ِ‬ ‫وةك حيزبيَكى تةقليدى‪ ،‬زؤردوريت لة ناوةندى‬ ‫َبةجى‬ ‫برياردانةوة و مةحكوم دةبيت يان بة جي‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫بةراى من نةك كادرو‬ ‫كردنى يان بة ِرةخنةطرتن ليَى‪ِ ،‬‬ ‫طؤران َ‬ ‫ئةوةببى‬ ‫بةلكو تاكى كورد فيَرى‬ ‫َ‬ ‫ضاالكوانانى ِ‬ ‫لةريَطا زؤرةكانى ثةيوةندييةوة‪ ،‬بةشدارى ئةو‬ ‫ِ‬ ‫سبةينى خاوةنى بيَت‪.‬‬ ‫دةيةوى‬ ‫ِراثرسيانة بكات‪ ،‬كة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫برياردةرو‬ ‫نةك دور كةوتنةوة لةو ناوةندةى خؤى ِ‬ ‫َبةجى كاريش بيَت‪ .‬تا نةبينة خاوةنى دروشمى‬ ‫جي‬ ‫َ‬ ‫بيَناوةرؤك‪.‬‬

‫‪57‬‬


‫طؤران ئ ة‌وةيه بب َي ته ثارت َي كي سياسي‪ ،‬كه خاوةن ديدو‬ ‫ئامانجي ِ‬ ‫ت َي رامان و دةزطاي خؤي ب َي ت و له ريَ طاي ضاالكبوون و بةشداري‬ ‫ديموكراسيةوه بطاته دةسةلاَ ت‬

‫طؤران رووداويَكي سياسي بوو‪ ،‬يان هةويَني ئةوةي تيابوو بؤ ئةوةي ببيَته رووداويَكي سياسي ضونكه‪ ،‬بؤ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫يةكة‌‌مجار له ميَذووي هةره كورتي ديموكراسي كوردوستاندا خةلكي نةياندةزاني كه دةرئةنجامةكان ضؤن‬ ‫دةبيَت‪ .‬خةلَكي لةبةردةم دةرئةنجاميَكي نةزانراودا خؤيان بينيةوه‪ .‬ئةمه لةاليةك له اليةكي ترةوه بؤيةكةمجار‬ ‫بةربةرةكاني هاتة ئاراوه‪ .‬بةلاَ م بؤئةوةي ئةم رووداوه سياسيه له رووداويَكي ساتةو‌ةختيةوه ببيَته‬ ‫ملمالني و‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫طؤران خؤي وةها داريَذيَت كه خولقيَنةري ئةو دياريدةيه بيَت‪.‬‬ ‫ويسته‬ ‫ي‬ ‫ث‬ ‫هةميشةيي‬ ‫كي‬ ‫ِ‬ ‫رووداويَ‬ ‫َ‬ ‫سةردار عةزيز‬

‫َ‬ ‫هةولدان بؤ دؤزينةوةي ميتؤديَك هةتا‬ ‫رةنطه‬ ‫بتوانين رووداوي سةرهةداني طؤران وةك‬ ‫بزوتنةوةيةكي سياسي روونكةينةوه ثيَويست بيَت‪.‬‬ ‫بةريَز نة‌وشيروان موستةفا له ميانةي وةلاَ مي‬ ‫من له ميانةي تيَرامانما بؤ ئة‌م بزوتنةوةيه دوو‬ ‫طؤران وةك بزوتنةوةيةك بؤ هاته‬ ‫قؤناغ دةبينم‪ :‬قؤناغي يةكةم‪ :‬قؤناغي دروستبوون‪ ،‬ثرسياري‪:‬‬ ‫ِ‬ ‫ئاراوه‪َ ،‬‬ ‫دةليَت‪« :‬نائوميَدبوون لةوةي ريفؤرميَكي‬ ‫كه قؤناغي ناوةوةيه‪ .‬قؤناغي دووةم قؤناغي ثاش‬ ‫دروستبوون‪ .‬ئةم دوو قؤناغه دةكريَت هةروةها وةك راستةقينه لةناو ثيَكهاتةي حيزبه سياسية‌كاندا‬ ‫قؤناغي ناوةوة و دةر‌‌وه ناوبنريَن‪ .‬ض طرنطيةك لةم بكريَت»‪ .‬ئةم نائؤميَديه له رووداني ضاكسازي‪،‬‬ ‫ميتؤدة‌دا هةيه‪ .‬يةكةم هةتا ئيَستا له نيَو لي َ‬ ‫َكؤلةر‌‌واني طةرضي نةوشيروان موستةفا به شيَوازي كؤ قسة‬ ‫لاَ‬ ‫كورددا شيَواني زانستي نيه بؤ لي َ‬ ‫َكؤلينةوه له سةر ئةم ئة‌كات بة م لةنيَو ئة‌م كؤ‪-‬يةدا يةكيَتي نيشتماني‬ ‫َ‬ ‫بزوتنةوةيه‪ ،‬دوو‪ ،‬ئةوةي هةيه بريتيه له راوبؤضون ثشكي شيَري بةرئةكةويَت‪ .‬كةواته دةتوانين بليَين‬ ‫كه ناتوانيَت بةرطةي ثرسيار و بةرواردكاري بدات‪ ،‬ئةطةر له ناو يةكيَتيدا بواري ضاكسازي هةبوايه‬ ‫طؤران رةنطه له دايك نةبوايه‪ .‬ئةمه وةهامان‬ ‫سي‪ ،‬ئةم بزوتنةوةيه ثيَويستي بةوةيه‪ ،‬بؤئةوةي ئةوا‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫طؤران دةرئةنجامي نةبووني‬ ‫بتوانيَت بةرةو ثيَشةوه هةنطاوبنيَت‪ ،‬زمانيَك و ليَئةكات بليَين كه‬ ‫ِ‬ ‫دةبي بؤ ساتيَك‬ ‫ديديَك و تيَرامانيَكي جوداي هةبيَت‪ .‬لةبةر ئةمانه ضاكسازيه له ناو يةكيَتيدا‪ .‬بةلاَ م‬ ‫َ‬ ‫كاريَكي هةنوكة‌ييه كه به ميتؤديَكي زانستي له سةر له ضةمكي ضاكسازي راميَنين‪ .‬ضاكسازي رةنطه‬ ‫َ‬ ‫سةرهةلدان و طةشة و ئةطةرةكاني داهاتووي ئةم زاراوةيةك بيَت لةم بوارةدا ماناي‌‌كي تايبةتي‬ ‫َ‬ ‫خؤي هةبيَت‪ ،‬له هةمانكاتدا بؤ اليةنه جوداكاني نيَو‬ ‫بزوتنةوةيه بكؤلريَتةوه‪.‬‬ ‫ئيَمه ليَرةدا دةرفةتي ئةوةمان نيه به شان و ثؤي يةكيَتي رةنطه ماناي جياواز بطةيةنيَت‪ .‬دةتوانريَت‬ ‫َ‬ ‫سةرقالي و بيَكاتيمان‪ ،‬بوتريَت كه ضاكسازي ياني طؤريني كةسايةتيةكان‪،‬‬ ‫ئةم ميتؤدةدا برؤين‪ ،‬لةبةر‬ ‫بةلاَ م به هيواين بنةماية‌ك داريَذين له داهاتوودا بؤي شيَوازي كاركردن و بةريَوبردن‪ .‬بؤيه ضاكسازي بؤ‬ ‫بطةريَنةوه‪ .‬كاتيَك ئيَمه ميَذووي طؤران ئةكةينه دوو بريَك له ناو يةكيَتيدا ماناي مةترسي له دةستداني‬ ‫قؤناخةوه‪ ،‬يةكةم وةك واقيعيَكي ميَذووي وه دووةم ثلة و ثايه دةطةيةنيَت‪ .‬بؤيه جيَطةي سةرسورمان‬ ‫بؤئةوةي بتوانين له نيَوان قؤناغي ناوةوةو قؤناغي نيه كه له بةرامبةر خواستي ضاكسازيا خواستي‬ ‫برةوي‬ ‫دةر‌ةوةدا بةراورديَك بكةين و ثاشان دياليكتيكيَك دذه ضاكسازي يان ضاكسازي سنوردار ِ‬ ‫ثيَبدريَت‪ .‬ئة‌وةي لةميانةي وةلاَ مة‌كانيا كاك‬ ‫بهيَنينه ئاراوه‪.‬‬ ‫قؤناغي ناوةوه‬

‫‪58‬‬


‫قؤناغي دةرةوه‬

‫َ‬ ‫هةولئة‌دةين دةرةوه‬ ‫دةر‌ةو جودايه له ناوةوه‪ ،‬ئيَمه‬ ‫وةك قؤناغيَكي طةشة و هةروةها و‌‌ةك ضةمكيَك‬ ‫َ‬ ‫مامةلةكةين‪ .‬له ميانةي بةضةمككردنمانا دةر‌ةوه‬ ‫و ناوةوه ئةخةينه نيو ثرؤسةيةكي دياليكتيكةوه‪.‬‬ ‫دياليكتيكي دةرةوة و ناوةوه له ميَذووي فةلسةفةي‬

‫ذمارة (‪ )12‬كانوني يةكةمي ‪2010‬‬

‫نة‌وشيَروان ئاماذةي ثيَئةدا‪ ،‬ريَضكةيةكي تايبةته‪،‬‬ ‫طؤريني حيزبه به كؤمثانيايةكي بازرطاني‪.‬‬ ‫ئةويش‬ ‫ِ‬ ‫دياره ضة‌مكي كؤمثانياي بازرطاني مانايةكي‬ ‫تايبةتي هةيه له بةرامبةر حيزب‪ .‬له كؤمثانيادا به‬ ‫ثيَضة‌وانةي حيزبةوه خاوةن هةيه‪ .‬خاوةن مافي‬ ‫دةتواني‬ ‫تةواي خاوةنداريَتي هةيه‪ .‬خاوةن كؤمثانيا‬ ‫َ‬ ‫كارطيَر (مانجةر) بؤ كؤمثانياكةي دابنيَت‪ ،‬بةالم‬ ‫دةبي ئةوةش له‬ ‫كارطيَر هةرطيز خاوةن نيه‪ .‬ليَرةدا‬ ‫َ‬ ‫بير نةكةين ئيَمه قسة لةسة‌ر مةجازيَك ئةكةين نةك‬ ‫واقيع‪ .‬بؤيه له وةلاَ مةكةي كاك نة‌وشيرواندا وشةي‬ ‫وةك زؤر طرنطه‪ .‬وةك كؤمثانياي ليَبيَت‪ ،‬نةك ببيَته‬ ‫كؤمثانيا‪ ،‬ضونكه حيزب هةرطيز ناتوانيَت ببيَته‬ ‫كؤمثانيا‪ ،‬بةلاَ م دةتوانريَت وةك كؤمثانياي ليَبيَت‪.‬‬ ‫بةلاَ م كاتيَك كه وةك كؤمثانياي ليَديَت‪ ،‬له هةمانكاتدا‬ ‫دةبيَت زياتر و زياتر خؤي وةك حيزب دةرخات‬ ‫بؤئةوةي به كؤمثانيابوونةكةي بشاريَتةوه‪ .‬ئةو كاته‬ ‫حيزب لةطة َ‬ ‫‌‌ل خؤي دةركةوتةكةيا له دذايةتي دةبيَت‪:‬‬ ‫هةميشه دةبيَت وةها دةركةويَت كه وةها نيه‪ .‬ئةم‬ ‫ثرؤسةي دةركةوته دذ به سروشت‪ ،‬كاريَكي َ‬ ‫ئالؤز‬ ‫و ئةستةمه ثيَويستي به ضة‌ندين دةزطا و كارمةند و‬

‫توانا و زانياري هةيه‪.‬‬ ‫به دةستنيشانكردني ئةم اليةنه ئة‌‌وةمان بؤ روون‬ ‫ئةبيَتةوه كه اليةني جيابووةوه‪ ،‬كه له ثاشاندا له‬ ‫سةرةتاوه ناويان له خؤيان نا كؤمثانيا‪ ،‬بؤ مةبة‌‌ستي‬ ‫تايبةت‪ ،‬له راستيا ئةو َ‬ ‫بالةبوون كه داخوازيان‬ ‫طؤران له‬ ‫ئةوةبوو كه حيزب نةبيَته كؤمثانيا‪ .‬كةواته ِ‬ ‫قؤناغي ناوةوةيدا ئةو هيَزةبووه كه خوازياري بووني‬ ‫ثارتيَكي سياسي بووه‪ .‬يان روونتر َ‬ ‫بليين خواستي‬ ‫ئةوةبووه كه يةكيَتي بكاته ثارتيَكي سياسي‪ .‬ئةمةش‬ ‫ياني هةبووني خةون و ئامانج و ثالن طةور‌‌ترو‬ ‫بةربلاَ وتر له خةون و ئامانجي ئيَستاي يةكيَتي‪ .‬ئةطةر‬ ‫له رووي ضةمكيةوه له حيزب بدويَين ئةوا دةزطاية‌كه‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا و‬ ‫كه خاوةن ديديَكي تايبةته بؤ ذيان و‬ ‫سياسةت‪ ،‬تيَدةكؤشي بؤ طرتنه دةستي دةسةلاَ ت‪،‬‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتةوه‬ ‫ضونكه تة‌نها له ريَطاي طرتنه دةستي‬ ‫دةتواني ئةو ديد و تيَروانينانه كه هةيةتي بيانكاته‬ ‫َ‬ ‫طؤران لةسةرةتادا ئة‌وةيه‬ ‫ئامانجي‬ ‫كةواته‬ ‫كردار‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫ببيَته ثارتيَكي سياسي‪ ،‬كه خاوةن ديد و تيَرامان و‬ ‫دةزطاي خؤي بيَت له ريَطاي ضاالكبوون و بةشداري‬ ‫طؤران وةك‬ ‫ديموكراسيةوه بطاته دةسةلاَ ت‪ .‬كةواته ِ‬ ‫بزوتنةوةيةك يان وةك ثارتيَكي سياسي ئامرازيَكه‬ ‫له ثيَناوي بةرجةستةبووني ثالنيَكي سياسيدا‪.‬‬ ‫بؤضي ئةم بزوتنةوةيه لةو ساتةوةختةدا له دايك‬ ‫بوو‪ .‬لةوةلاَ مي زةروورةتي واقيع و تةقليدية‌تدا‪.‬‬ ‫طؤران وةك َ‬ ‫باليَكي‬ ‫وةك له سةرةوه ئاماذ‌‌مان ثيَدا ِ‬ ‫ناو يةكيَتي خواستي ئة‌وةبوو ببيَت به حيزب يان‬ ‫راستتر َ‬ ‫بليَين يةكيَتي بةرةو ئةو ئاراستةيه بةريَت‬ ‫بؤئةوةي ببيَته حيزب‪ ،‬بةلاَ م هةناوي يةكيَتي بواري‬ ‫ئةوةي ثيَنةئةدا‪ ،‬بؤيه ناضاربوو له دايك بيَت‪،‬‬ ‫جيابيَتةوه‪ ،‬بيَتةدةرةوه‪ .‬بةثيَي وةلاَ مةكاني كاك‬ ‫سي رووداو كاريطةريان هة‌بوو له سةر‬ ‫نةوشيروان َ‬ ‫طؤران لةو ساتةدا‪ :‬يةكةم زؤربووني‬ ‫له دايكبووني ِ‬ ‫نارةزايي َ‬ ‫خةلكي‪ ،‬دووةم‪ ،‬روخاني رذيَمي سةددام‪،‬‬ ‫سيَهةم‪ ،‬ئةو هاوثة‌يمانيةي كه له نيَوان يةكيَتي ثارتيا‬ ‫هةيه‪ .‬ليَر‌‌دا له ميانةي ثرؤسةي به ضةمككردنمان‬ ‫َ‬ ‫هةولدانمان بؤ بونيانداني ميتؤديَك دةطةينه‬ ‫يان‬ ‫قؤناخي دةرةوه‪.‬‬

‫‪59‬‬


‫رؤذئاوادا ميَذوويةكي دريَذي هةيه‪ ،‬ئةمه دةكريَت‬ ‫يارمةتيدةريَبت بؤ بونيادناني ئةم ثرؤسةيه‪.‬‬ ‫دةرةوه‪ ،‬ياني دابران‪ ،‬جيَهيَشتن‪ ،‬دووركةوتنةوه‪،‬‬ ‫َ‬ ‫دلشكان‪ ،‬سةربةخؤبوون‪ ،‬بةرثرسياريَتي‪ .‬ئةطة‌‌ر بؤ‬ ‫ئةفسانةي ئادةم و حةواو و خوا بطة‌ريَنةوه‪ ،‬دةبينين‬ ‫به هةمانشيوه ثرؤسةي ناوةكي بوون و ناضاربوون‬ ‫به هاتنه دةرةوه ئامادةيه‪ .‬ئادةم له هاتنةدةرةوةيدا‬ ‫دةبيَته كةسكي بةرثرس له كار‌‌كاني خؤي‪ ،‬ثاشان‬ ‫لةسةر َ‬ ‫هةلسوكةوتةكاني دةضيته دادطا‪ .‬بؤ هيَناني ئةم‬ ‫ئة‌فسانةيه بؤ واقيع دةتوانريَت بوتريَت له ثرؤسةي‬ ‫ديموكراسيدا خوا خةَ‌لكه يان به ثيضةوانةوه َ‬ ‫خةلك‬ ‫رؤلي خودا دةبينن‪ ،‬ئةو هيَزةي كه َ‬ ‫َ‬ ‫هةلسةنطيَنةر و‬ ‫بريارد‌‌ةره له سةر ضار‌‌نوس‪.‬‬ ‫لةم روانطة‌يةوه هاتنة دةرةوه ياني خؤ خستنه بةر‬ ‫خةلكي بةر داخوازي َ‬ ‫خةلكي‪ ،‬بةر راي َ‬ ‫ضاوي َ‬ ‫خةلكي‬ ‫وه له ئةنجامدا خؤ خستنه بةر داداطايي و برياري‬ ‫َ‬ ‫طؤران له سات‌ةوةختيَكي‬ ‫خةلكي‪ .‬لةم ميانةدا طؤران ِ‬ ‫طونجاودا هاته نيَو ثرؤسةي سياسية‌وه‪ ،‬بةلاَ م له‬ ‫هةمانكاتدا ئةم هاتنه ناوةوةيه له سات‌‌وةختي ثيَش‬ ‫َ‬ ‫هةلبذاردن‪ ،‬له ساتةوةختي تةنطةطذي و هةستاني‬ ‫َ‬ ‫دةماري ملي ئةندامان‪ ،‬له ئاطايي خةلكيدا تةكانيَكي‬ ‫طةوره بوو‪ ،‬وه له َ‬ ‫طةل خؤيدا بوو به مايةي زاني‬ ‫َ‬ ‫خةيالي طةوره‪ ،‬كه دةتوانريَت وةك الية‌نيَكي‬ ‫خةون و‬ ‫نةريي (سلبي) (نةطةتيف) ليَكدريَتةوه‪.‬‬ ‫َ‬ ‫خةيالداني ئيَمه‪ ،‬ئاطايي ئيَمه‪ ،‬سايكي‬ ‫ئيَمه دةزانين‬ ‫َ‬ ‫ئيَمه به ديموكراسي ئاشنا نيه‪ ،‬بةلكو وةك له‬ ‫ستونيَكي ئاويَنةدا روونمكردةوه ئيَمه هيَشتا خاوةن‬ ‫دةروونيَكي ئاينين‪ ،‬خوازياري دةسةالتيَكي خودايين‬ ‫له دةسةلاَ تداران‪ .‬بةلاَ م له ثرؤسةي ديموكراسيدا‬ ‫دةسةالت تةنها مرؤظانه دةبيَت‪ ،‬ئةميش ياني‬ ‫َ‬ ‫هةلةضوون‪ ،‬طةشةكردن و‬ ‫سنورداربوون‪ ،‬به‬ ‫فيَربوون‪ ،‬به ئاطابوون‪ ،‬شكست‪ ،‬ثيَويستي به كات‬ ‫َ‬ ‫هةول‪ ،‬زؤري تريش‪ .‬بةلاَ م مرؤظي‬ ‫و دةرفةت و‬ ‫طؤران كاتيَك‬ ‫ئيَمه لةسةر ئةمانه رانةهاتووه‪ .‬بؤيه‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كوتوثر و‬ ‫و‬ ‫‌‌ة‬ ‫طؤراني طةور‬ ‫خةلكيَك ضاوةرواني‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫فريادةرسيانةيان ليَئة‌كرد‪ ،‬رةنطه ئيَستا توشي نا‬ ‫ئوميَدي بووبن‪ .‬هاوريَم كاك ريَبين هةردي ئاماذةي‬ ‫بةم بوارةداوه له ستونيَكي ئاويَنةدا‪.‬‬ ‫طؤران رووداويَكي سياسي بوو‪ .‬له‬ ‫بؤ من‬ ‫ِ‬ ‫دايكبووني‪ ،‬هاتنه نيَو طؤرةثاني‪ ،‬بةشداربووني‪.‬‬ ‫رووداوي سياسي ضة‌مكيَكي َ‬ ‫ئالؤزه‪ ،‬رةطي له‬ ‫فةلسةفةي ثؤستمؤدريَندا هةيه‪ .‬له فةلسةفةي‬ ‫ثؤستمؤدريَندا رووداو جيَطايةكي تايبةتي هةيه‪،‬‬ ‫الي دؤلؤز و باديو به تايبةت‪ .‬من ئةمه هةويَني‬ ‫َكؤلينةوه له َ‬ ‫ثرذؤةيةكم بوو بؤ ناوةنديَكي لي َ‬ ‫ئةلمانيا‬ ‫‪60‬‬

‫بةلاَ م لةبةر دواكةوتني نامةي دوكتؤراكةم به ضة‌ند‬ ‫مانطيَك نةتوانرا ئةنجام بدريَت‪.‬‬ ‫رووداو‪ ،‬وةك من له نوسيني ثيَشتردا ئاماذةم‬ ‫ثيَداوه جودايه له روودان‪ .‬روودان ئةو دياريدةيه‬ ‫كه له ميانةي دريَذةثيَداني ثرؤسةيةكدا رووئةدات‬ ‫وه رووداني نابيَته هؤي هيض طؤرانيَك‪ ،‬الدانيَك‪،‬‬ ‫نوي‪َ .‬‬ ‫بةلكو دووثاتكردنةوة‬ ‫هاتنة ئاراي شتيَكي‬ ‫َ‬ ‫لاَ‬ ‫و سوربوون و دريَذةثيَدانه‪ .‬بة م رووداو به‬ ‫دةلي‬ ‫ثيَضةوانةوه ياني ثضران‪ ،‬وةك دؤلؤز‬ ‫َ‬ ‫ساتةوةختي فرين‪ ،‬كرانةوه‪ ،‬ساتةوةختيَك كه ئيتر‬ ‫ثضرانيَك هاتوةته ئاراوه ناتوانين بطةريَنةوه بؤ‬ ‫رابوردوو‪.‬‬ ‫له سياسةتدا ئةم ضة‌مكه ليَكيَنراوه به وشةي‬ ‫لي‬ ‫سياسةتةوه هةتا برطةي رووداوي سياسي َ‬ ‫بهيَننه ئاراوه‪ .‬طؤظاريَكي ئةكاديمي تايبةت هةيه لةم‬ ‫بوارةدا ناوي تيوري و رووداوه كاري زؤر لةم‬ ‫بوارةدا ئةنجام ئةدات‪ .‬ئيان ماكانزي لةم رووةوه‬ ‫دةستثيَشخةربووه‪ .‬بةلاَ ي ئةوةوه تيَطةيستني‬ ‫باديو سودمة‌‌ندتره له تيَطةيشتني دؤلؤز‪ .‬بؤخؤي‬ ‫باديون لةم روانطة‌يةوه رةخنةي زؤره له دؤلؤز‪.‬‬ ‫به كورتي باديو َ‬ ‫دةليت ئةوةي دؤلؤز ناوي دةنيَت‬ ‫رووداو رووداو نيه‪َ ،‬‬ ‫بةلكو دووبار‌‌ةيه‪ .‬بةلاَ م دؤلؤز‬ ‫ئةمه ناودة‌‌نيَت دووبارةي جياواز‪ ،‬ئةمه ناونيشاني‬ ‫كتيَبيَكيةتي‪ .‬رةطي ئةمه دةطةريَتةوه بؤ كيَكيطارد‬ ‫كه َ‬ ‫َ‬ ‫بةهةرحال‪ .‬ئةوةي‬ ‫دةل َي دووبار‌‌بوونةوه نييه‪.‬‬ ‫ئاشكرايه كه هةموو رووداويَك رووداي سياسي‬ ‫نيه‪ .‬بؤ نموونه ميَكانزي دةليَت كه يانزةي سيثتةمبةر‬ ‫رووداويَكي سياسي نة‌بوو‪ .‬ضونكه تةنها بوو به‬ ‫هؤي ثتة و بوون و دريذةثيَداني سياسةتي ئةمريكي‬ ‫بةبي ئةوةي ببيَته هؤي هاتنه ئاراي هيض طؤارنيَك‬ ‫َ‬ ‫يان ثضرانيَك ل‌‌و بوارةدا‪.‬‬ ‫طؤران رووداويَكي سياسي بوو‪ ،‬يان هةويَني‬ ‫ئةوةي تيابوو بؤ ئةوةي ببيَته رووداويَكي سياسي‬ ‫ضونكه‪ ،‬بؤ يةكة‌‌مجار له ميَذووي هةره كورتي‬ ‫َ‬ ‫خةلكي نةياندةزاني كه‬ ‫ديموكراسي كوردوستاندا‬ ‫َ‬ ‫دةرئةنجامةكان ضؤن دةبيَت‪ .‬خةلكي لةبةردةم‬ ‫دةرئةنجاميَكي نةزانراودا خؤيان بينيةوه‪ .‬ئةمه‬ ‫ملمالني‬ ‫لةاليةك له اليةكي ترةوه بؤيةكةمجار‬ ‫َ‬ ‫بةربةرةكاني هاتة ئاراوه‪ .‬بةلاَ م بؤئةوةي ئةم‬ ‫و‬ ‫َ‬ ‫رووداوه سياسيه له رووداويَكي ساتةو‌ةختيةوه‬ ‫طؤران خؤي‬ ‫ببيَته رووداويَكي هةميشةيي ثيَويسته ِ‬ ‫وةها داريَذيَت كه خولقيَنةري ئةو دياريدةيه بيَت‪.‬‬ ‫طؤران دةتوانيَت ببيَته خولقيَنةري رووداوي‬ ‫ضؤن ِ‬ ‫طؤران دةتوانيَت ببيَته هيَزيَك‪،‬‬ ‫ضؤن‬ ‫يان‬ ‫هةميشةيي‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫اليةنيَك‪ ،‬كه هةميشه خولقيَنةري رووداوي سياسي‬


‫ذمارة (‪ )12‬كانوني يةكةمي ‪2010‬‬

‫نوي‪،‬‬ ‫بيَت‪ .‬بةو مانايه ببيَته هؤي هيَانة ئاراي‬ ‫َ‬ ‫خولقاندني سات‌هوةختيَكي ديموكراسي‪ ،‬بةر‌دةست‬ ‫خستني بةها و مانا و ديدي جياواز‪.‬‬ ‫طؤران ببيَته حيزب‪ .‬دياره ئةمه‬ ‫به ِراي من دةبيَت ِ‬ ‫دةمانطةريَنيَتةوه بؤ قؤناخي ناوةوه‪ .‬له قؤناخي‬ ‫طؤران وةك َ‬ ‫باليك و هيَزيَكي ناو يةكيَتي‬ ‫ناوةوه‬ ‫ِ‬ ‫خوازياري ئة‌وه بوو كه يةكيَتي بكات به حيزب‪.‬‬ ‫طؤران بؤيه هاتة دةرةوة له يةكيَتي بؤ‬ ‫كةواته‬ ‫ِ‬ ‫ئةوةي ببيت به حيزب‪ .‬ليَرةدا ثيَويسته شتيَك روون‬ ‫طؤران خةوني به حيزب بووني‬ ‫بكةمةمةوه‪ .‬له كاتيَكا ِ‬ ‫هةيه‪َ ،‬‬ ‫سل دةكاتةوه ناو له خؤي بنيَت حيزب‪ .‬ئةمه له‬ ‫َ‬ ‫خةيالدانيه‪ ،‬نةك‬ ‫راستيا كيَشةيةكي زمانةوانيه يان‬ ‫َ‬ ‫خةيالداني كورديا حيزب‬ ‫سياسي‪ .‬ضونكه له زماني و‬ ‫تايبةتمةنديةكي هةيه كه حيزب نيه‪ .‬هيَشتا داهيَنةرانه‬ ‫َ‬ ‫خةيالداني سياسي كوردي لةم بوار‌‌دا خةون به‬ ‫ترين‬ ‫تؤتاليتاريزمةوه دةبينيَت (وةك له نوسينةكةي كاك‬ ‫فةريد ئةسةسةرددا روون بوو)‪.‬‬ ‫َ‬ ‫حيزب ياني ضي‪ .‬حيزب ئةو دةزطا‌‌يه كه هةلطري بةها‬ ‫و ديد و تيَطةيشتني تايبةته بؤ ضؤنيَكي بةريَوةبردني‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاية‌كي تايبةتا‪ .‬كةواته حيزب ئامرازيَكه‬ ‫ذيان له‬ ‫بؤ بةديهيَناني ئامانجيَك‪ .‬ئةم ئامرازه كاري ئةوةي‬ ‫خؤي ريَكخات به جؤريَك كه بطاته دةسةلاَ ت هةتا‬ ‫َ‬ ‫دةولةت بكاته ئامرازيَك بؤئةوةي ثالن و بةرنامةو‬ ‫خةونةكاني فةراهةمكات‪ .‬كةواته حيزب كه دةطاته‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةت‬ ‫دةولةت‪.‬‬ ‫دةسةالت دةبيَته حكومةت‪ ،‬نةك‬ ‫جودايه له حكومةت‪ .‬حكومةت ئةو ضينةي سةرةوةيه‬ ‫َ‬ ‫وةطةر‬ ‫دةولةت به ئاراستةيةكي تايبةت‬ ‫كه ئاميَري‬ ‫ِ‬ ‫ئةخات‪.‬‬ ‫طؤران وةهاي ليَبيَت دةبيَت َ‬ ‫هةلطري‬ ‫‌وةي‬ ‫ة‬ ‫بؤ ئ‬ ‫ِ‬ ‫بةبي ئةوةي ببيَته حيزبيَكي‬ ‫ئايدةلؤذيا بيَت‬ ‫َ‬ ‫ئايدةلؤذي‪ .‬حيزبي ئايدةلؤذي خاوةني دةسةلاَ ت‬ ‫و برايري خؤيان نين‪ .‬هةموو شتيَك لةدةرةوةي‬ ‫ئةوان ئةنجام ئةدريَت‪ .‬بؤ نموونه حيزبه ماركسي‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا‬ ‫و ئيسالميةكان ناتوانن برياربدةن ضؤن‬ ‫بةريَوةبةرن‪ ،‬ضونكه ئةو برياره له ثيَشينةدا دراوه‪.‬‬ ‫وه كاتيَك ئةو برياره له ميانةي به واقيع بونيا شكست‬ ‫دةهيَنيَت‪ ،‬وةك له ئة‌زمووني ماركس و ئيسالميدا‬ ‫دياره ئةوا ئةوان دةثوكيَنةوه‪ .‬لةاليةكي ترةوه به‬ ‫بةبي ثةيوةست بوون به واقيعةوه‪،‬‬ ‫ئايدةلؤذبوون‬ ‫َ‬ ‫ماناي َ‬ ‫هةلطرتني هةويَني توند و تيذي‪ .‬هةر هةمان‬ ‫نموونةي ثيَشوو هةردوو ئيسالمي ماركسيةكان‬ ‫بريَكي زؤر له توند و تيذيه دذ به‬ ‫ثيَويستيان به ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا هةتا كؤمةلطا به شيَوةية‌‌ك له قالب بدةن له‬ ‫َ‬ ‫طةل ئايدؤلؤذياكةياندا بطونجيَت‪ .‬كةواته هةبووني‬ ‫دةبي‬ ‫طؤران‬ ‫َ‬ ‫ئايدؤلؤذيا جودايه له ئايدؤلؤذيا بوون‪ِ .‬‬

‫َ‬ ‫هةلطري ديد و بةرنامة و فةلسةي تايبةت بيَت كه‬ ‫َ‬ ‫تيَكةل بيَت له ئايديا و واقيع‪ .‬هةروةها بتوانيَت ئةم‬ ‫بةرنامةي وةرطيَريَته سةر ئاسته جوداكاني زماني‬ ‫كؤمةاليةتي‪.‬‬ ‫بةلاَ م له هةمووي طرنطتر ثيَكهاتةي ناوةكي‬ ‫طؤران‬ ‫طؤرانه وةك حيزبيَك يان بزوتنةوةيةك‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫كاتيَك به خةوني ئةوه هاتوةته دةرةوه له يةكيَتي‬ ‫كه حيزب بيَت‪ .‬ئةوا دةبيَت له نيَو خؤيدا ئامرازيَك‬ ‫بهينيَته ئاراوه‪ .‬ئةم ئامرازه ثانتاييةك بخولقيَنيَت‬ ‫كه َ‬ ‫باله جياوازةكان له خؤي بطريَت‪ .‬ئيَستا له‬ ‫كوردوستان مؤديَكي ئةوةيه كه هةموو حيزبيَك‬ ‫بانطةشةي ئةوةبكات كه تةكةتولي تيا نيه‪ .‬ئةمه بؤ‬ ‫خؤي بانطةشةيةكي ترسناكه‪ .‬ئةطةر حيزب َ‬ ‫بال و‬ ‫ديد و تةكةتولي جوداي تيا نةبوو ماناي ئةوةي هيض‬ ‫بزويَنةريَكي تيا نييه بؤ نويَبوونةوه‪ .‬ماناي ئةوةيه‬ ‫ية‌‌ك رةنطه‪ ،‬ماناي ئةوةيه مردووه‪ .‬دياره تةكةتول‬ ‫بال له ناو ثارتي سياسيا ثيَويسته َ‬ ‫يان َ‬ ‫بةالم نة‌ك‬ ‫به شيَوه كورديةكةي‪ .‬له شيَوةي كورديا بريتيه له‬ ‫مالمالنيي كةسةكان‪ ،‬نةك ديدي و بةرذةوةندي و‬ ‫روانطة‌كان‪ .‬بؤيه هةر زوو دةبيَته هيَزيَكي رووخيَنةو‪،‬‬ ‫له بري بونيادنةر‪ .‬حيزب دةبيَت له ميانةي دارشتني‬ ‫ستاركتؤري خؤيدا ميكانيزمي نويَبوونةوه له خؤيدا‬ ‫دابري له‬ ‫دروستكات‪ .‬بؤئةوةي نةبيَت هيَزيَك كه‬ ‫ِ‬ ‫واقيع‪ .‬بؤئةوةي نةبيَته كؤمثانيا‪.‬‬ ‫ئةمانه ئةو بنةمايانةن كه ثةيوةنديةكي دياليكتيكيانه‬ ‫دائة‌ريَذن له نيَوان دةرةو و ناوةوةدا‪ .‬به بزواندني‬ ‫َ‬ ‫هةولدان بؤ دروستكردني‬ ‫ئة‌م ثةيوةنديه‪ ،‬به‬ ‫ثةيوةنديةكي دياليكتيكانه زيندويةتي و نويَبوونةوة‬ ‫و طةشه به ئاراستةيةكي طونجاودا طةرةنتيه‪.‬‬ ‫مةبة‌ستمان له ثةيوةندي دياليكتيكي نيوان دةرةوه‬ ‫و ناوةوه ئة‌وةيه كه ئةمن دوو ئاسته بةريةك‬ ‫َ‬ ‫هةولبدريَت كون‬ ‫بخريَن‪ .‬بةراورد بكريَن‪ ،‬لةميانةدا‬ ‫و كةلةبةر‌‌كان بدؤزريَتةوه‪ .‬ضونكه ئةطةر دةرةوة‬ ‫و ناوةوه‪ ،‬دةرةوة و ناوةوةي حيزب له ثةيوةندي‬ ‫بلقيَكةوه‪ ،‬ئةو َ‬ ‫كة‌وتن ئةوا حيزب دةضيَته نيَو َ‬ ‫بلقةش‬ ‫ضارةنوسي تةقينه‪.‬‬ ‫َ‬ ‫دياره ئؤثؤزسيون بوون له كؤمةلطاي كورديا‬ ‫ئاسان نيه‪ .‬له زؤر رووة‌وه ئاسان نيه‪ .‬ئاسان نيه له‬ ‫نيَو بونيادي سياسي ئيَستاي كوردوستاندا‪ ،‬ئاسان‬ ‫نيه له سايكي مرؤظي كورددا‪ ،‬ئاسان نيه لةو ئاستة‬ ‫الوازةي كه كةلتوري ديموكراسي هةيةتي له دونياي‬ ‫ئيَمةدا‪.‬‬ ‫***‬

‫‪61‬‬


‫ك يَشةى ئازادى سياسى‬ ‫د‪ .‬زةكةريا ئيبراهيم‬ ‫لة عةرةبييةوة‪ :‬شوان ئةحمةد‬

‫بةشى يةكةم‬

‫بطةرَيينة دواوةو ضاوَيك بة م َيذووى فيكرى سياسيدا بط َي ِرين‪ ،‬دةبينين كة ك َيشةى ئازادى ج َيى بايةخى‬ ‫ئ َيمة طةر كةم َيك‬ ‫ِ‬ ‫زؤربةى زؤرى بيريارة سياسييةكانى سةردةمى مؤدَيرن بووة‪ ،‬لةث َيش هةمووشيانةوة «سثينؤزاو جؤن لؤكء شارأل دى مؤنتيسكؤو‬ ‫جان جاك رؤسؤو ج َيرمى بنتامء جؤن ستيوارت ميلء‪ ...‬هتد»‪ ،‬لةسةدةى بيستةميشدا ضةندين فةيلةسوف كة سةر بة ئاقارى‬ ‫َ‬ ‫لةسالى ‪1911‬دا‬ ‫فةلسةفى جياجيا بوون طرنطييان بة تاووتوَيكردنى ئةو ك َيشةية داوة‪ ،‬رةنطة ديارترينيان (هؤبهةوس) ب َيت كة‬ ‫كت َيب َيكى طرنطى بةناوى (ليبراليزم)ةوة بةضاث طةياند‪ ،‬لةطةأل (جؤن ديؤى)ء كت َيبةكةى بةناوى (فةردانيةت لةسةردةمى كؤنء‬ ‫َ‬ ‫لةسالى ‪ 1930‬ضاثكراوة‪.‬‬ ‫لةئ َيستادا)‪ ،‬ئةم كت َيبة‬ ‫هةروةها (هؤكينط) كة كت َيب َيكى هةية بةم ناونيشانةوة‬ ‫َ‬ ‫لةسالى ‪1937‬دا بآلوكراوةتةوة‪.‬‬ ‫(‪)Lasting Elements of Individualism‬‬

‫ئيَمة ليَرةدا نامانةويَت بة دوورو دريَذى باس لة‬ ‫بؤضوونى ئةو بيريارة سياسييانة بكةين لةسةر‬ ‫َ‬ ‫بةلكو دةمانةويَت بة‬ ‫ثرسى كيَشةى ئازادى‪،‬‬ ‫بخةينةروو‪ ،‬بؤئةوةى‬ ‫كورتى ميَذووى ئةو كيَشةية‬ ‫ِ‬ ‫مشتومرة فيكريية طةورةو طرانةى‬ ‫لةميانةى ئةو‬ ‫ِ‬ ‫لةنيَوان اليةنطرانى ئازادىء نةيارانيدا هةية‪ ،‬نهيَنى‬ ‫ئةو قةيرانة ذياريية طرنطة ثيَشان بدةين كة لة‬ ‫ساتةوةختى ئيَستادا ليبراليزم دووضارى بووة(‪.)1‬‬ ‫ئيَمة دةتوانين (سثينؤزا) بةيةكةمين كةس دابنيَين‬ ‫كة بانطةشةى بؤ ليبراليزم كردووة‪ ،‬لةبةرئةوةى‬ ‫ئةو سياسةتى هيَزةى (هؤبس) داواى دةكرد‪،‬‬ ‫لةسةردةستى ئةو بوو بةسياسةتى ئازادى‪ ،‬ئةمةش‬ ‫زياتر لةو وتةزايةيدا دةردةكةويَت كة َ‬ ‫دةليَت ‪:‬‬ ‫َ‬ ‫برى‬ ‫(هيَزة طةورةى‬ ‫كؤمةلطا لةوةداية كة زؤرترين ِ‬ ‫ئازادى دةستةبةر بكات) ئةمة لةكاتيَكدا (هؤبس)‬ ‫جةختى لةسةر ئةوة دةكرد كة ثيَويستة تةواوى‬ ‫دةسةآلتةكان رادةستى يةك كةس بكريَتء ئةمةش‬ ‫‪62‬‬

‫وايكرد فكرى سياسى ئةو‪ ،‬ببيَتة سةرضاوةيةكى‬ ‫ئاقارى ستةمكارى رةها‪( .‬سثينؤزا) بة ثيَضةوانةى‬ ‫َ‬ ‫دةولةتدا‬ ‫ئةوةوة ثيَيواية هاوآلتييان لة ضوارضيَوةى‬ ‫ضةند لةمافى ئازادىء يةكسانى بةهرةمةند بن‪،‬‬ ‫َ‬ ‫دةولةت بةهيَزترو يةكطرتووتر دةبيَت‪.‬‬ ‫شةرةنطيَزىء‬ ‫مرؤظ تا ضةندة كةمتر مةيلى بةالى‬ ‫ِ‬ ‫ئةنجامدانى خراثةكارى دةرهةق بةوانى تردا بضيَت‪،‬‬ ‫ئةو طروثةى تيايدا دةذى يةكطرتووتر دةبيَتء‬ ‫ثةيوةندى نيَوان ئةندامانى ئةو طروثة كؤنكريَتى تر‬ ‫دةبيَت‪.‬‬ ‫بة راى (سثينؤزا) هيَزى طةورةى مةدةنيةت‪،‬‬ ‫لة دةستةبةركردنى ئازاديية مةدةنييةكانداية‪.‬‬ ‫َ‬ ‫دةولةت ئةوة نيية كة بةزةبرو زؤرو‬ ‫ئامانجى باآلى‬ ‫َ‬ ‫توندوتيذىء تيرؤر كؤنترؤلى هاوآلتيانى بكات‪،‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هةولى بؤ‬ ‫بةلكو طةورةترين ئامانجيَك كة دةبيَت‬ ‫برى‬ ‫بداتء كارى بؤ بكات‪ ،‬فةراهةمكردنى زؤرترين ِ‬ ‫ئاسايشء َ‬ ‫دلنيايىء ئازاديية بؤيان‪.‬‬


‫ذمارة (‪ )12‬كانوني يةكةمي ‪2010‬‬

‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةى ديسثلين)‬ ‫دةولةت (ياخود‬ ‫بةم ثيَية‬ ‫ئامرازيَكى ثيَويستة بؤ طةيشتن بة قؤناغى ئازادى‪،‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةت بؤخؤى ئةو قةآل سةختةية‬ ‫نةشليَين كة‬ ‫طةر‬ ‫لةدذى ثشيَوىء ستةمكارىء تيرؤر‪.‬‬ ‫باجى دةستةبةركردنى ئةم ئازادييةش (وةك‬ ‫هؤبس مةزةندةى دةكرد)‪ ،‬ئةوة نيية كة تاكةكةس‬ ‫دةستبةردارى هةموو وزةو تواناكانى خؤى‬ ‫ببيَت‪ ،‬نةخيَر ضونكة ثيَويستة مرؤظ اليةنى كةم‬ ‫دةستبةردارى يةك شتى خؤى نةبيَت‪ ،‬ئةو شتةش‬ ‫بيركردنةوةية بةوجؤرةى خؤى دةيةويَت‪ ،‬تاكة‬ ‫َ‬ ‫هةلسوكةوتدا‬ ‫كةس تةنيا لةضوارضيَوةى كارو‬ ‫رادةربرينء‬ ‫لةبوارى‬ ‫تةواو ثابةند دةبيَت‪ ،‬بةآلم‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫مةحالة دةستبةردارى ئةو ئازادييةى‬ ‫بيركردنةوةدا‬ ‫خؤى ببيَت‪.‬‬ ‫َ‬ ‫داواكاريى (هؤبس) لة دةولةت تةنيا دةستةبةركردنى‬ ‫ئاشتىء ئارامى بوو‪ ،‬بةآلم ئةوةى (سثينؤزا) لة‬ ‫َ‬ ‫دةولةتى دةخوازيَت فةراهةمكردنى ئازاديية‪.‬‬ ‫(سثينؤزا) بة روونء رةوانى َ‬ ‫دةليَت‪( :‬طةر بيَتو‬ ‫ئيَمة كؤياليةتىء بةربةريةتء طؤشةطيريمان ناونا‬ ‫ئاشتىء ئارامى‪ ،‬ئةوا ئةوكات هيض شتيَك هيَندةى‬ ‫ئاشتىء ئارامى ثووضء بيَمانا نابيَت‪ ...‬بةآلم خؤ‬ ‫شةرو‬ ‫ئاشتىء ئارامى هةر ئةوة نيية كة رآ بة دؤخى‬ ‫ِ‬ ‫ثشيَوى بطيريَت‪َ ،‬‬ ‫بةلكو دةبيَت َ‬ ‫ئةقلء بيركردنةوةكان‬ ‫كؤكاتةوةو دةروونء ويذدانى مرؤظةكانيش ليَك‬ ‫نزيك بخاتةوة)‪.‬‬ ‫برواى (سثينؤزا) دوذمنى طةورةى ئازادىء‬ ‫بة ِ‬ ‫ئاشتى راستةقينة ثادشايةتيية‪( .‬هؤبس) لةوةدا‬ ‫َ‬ ‫بةهةلةدا ضووبوو كة ثيَي وابوو ثيَدانى سةرجةم‬ ‫دةسةآلتةكان بةتةنيا كةسيَك‪ ،‬دةتوانيَت بمانطةيةنيَتة‬ ‫َ‬ ‫حكومرانييةكى ثتةو‪ ،‬بةآلم‬ ‫دةولةتيَكى بةهيَزو‬ ‫ِ‬ ‫لة راستيدا هيض مرؤظيَك ناتوانيَت بة تةنيا (ئيتر‬ ‫ئةو مرؤظة هةركةسيَك بيَت)‪ ،‬تةواوى كاروبارو‬ ‫َ‬ ‫َبةجي بكات‪.‬‬ ‫دةولةت جي‬ ‫ئةركةكانى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ليَرةوة ئيَمة دةبينين هةر ثاشايةو كؤمةليَك‬ ‫راويَذكارى هةن كة بةناوى ئةوةوة حوكم دةكةن‪،‬‬ ‫ئةجؤريَك ئةو حكومةتةى وادةزانين حكومةتيَكى‬ ‫لةثريَكا دةبيَتة حكومةتيَكى‬ ‫ثادشايةتى رةهاية‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ئؤرستؤكراتى‪ .‬ليَرةشدا واثيَويستة ئةم حكومةتة‬ ‫ئؤرستؤكراتيية شاردراوة بيَتء لةثشتى ثةردةوة‬ ‫كاربكات‪ ،‬ئةمةش وادةكات ببيَتة بةدترين جؤرى‬ ‫ئؤرستؤكراتييةت!‪.‬‬ ‫سةرةراى ئةوةش رةنطة ئةو ثادشايةى تةواوى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫سةرةرؤ بيَت‬ ‫منداليَكى‬ ‫ثي دةسثيَرين‬ ‫دةسةآلتةكانى َ‬ ‫ِ‬ ‫ياخود نةخؤشء كةلةثاضة بيَت يان ثيرةميَرديَك‬ ‫حكومرانى‬ ‫بيَت‪ ،‬ياخود لةو كةسانة بيَت كة كورسى‬ ‫ِ‬

‫بةكارديَنيَت بؤ تيَركردنى حةزو ئارةزووةكانى خؤى‪،‬‬ ‫لةوةها بارودؤخيَكدا بةناضارى دةبيَت دةسةآلتةكان‬ ‫لةو كةسة بسةنريَتةوةو بدريَتة دةست كةسانى‬ ‫ضواردةورى يان يةكيَك لة كةسة نزيكةكانى‪.‬‬ ‫سةروةختيَك ثادشا ترس لة هاوآلتييانى ثةيدا‬ ‫َ‬ ‫هةلسوكةوتيان دةكةويَتة طومانةوة‪،‬‬ ‫دةكاتء لة‬ ‫ناضاردةبيَت كة ريَوشويَنى توند بطريَتةبةر‪ ،‬تا‬ ‫حوكمرانيدا مسؤطةر بكات‪.‬‬ ‫مانةوةى خؤى لة‬ ‫ِ‬ ‫ثآ بةثيَى ئةمةش‪ ،‬دةسةآلتى ميرو ثادشاكان تا‬ ‫َ‬ ‫خةلكء خوا دذوارترو‬ ‫طةورةتر بيَت‪ ،‬بارودؤخى‬ ‫سةختتر دةبيَت!‬ ‫َ‬ ‫دةولةت دةرطيرى‬ ‫هةركاتيَك تةواى كاروبارى‬ ‫سةرةرؤ بوو‪ ،‬ئةوا لة‬ ‫راراو‬ ‫ِ‬ ‫ئيرادةى تاكةكةسيَكى ِ‬ ‫دةولةتدا شتيَك ناميَنيَت ثيَى بوتريَت َ‬ ‫َ‬ ‫دلنيايىء‬ ‫ذيانى‬ ‫ئارامىء سياسي‪ ،‬لةبةرذةوة (سثينؤزا) ثيَيواية‬ ‫ضاكترين حكومةت حكومةتى ديموكراسيية كة ثشت‬ ‫بة سيستمى كؤمارى دةبةستيَتء تيايدا ئيرادةى‬ ‫طةل تيايدا باآلدةستة‪.‬‬ ‫باوةرى بة ئازادى نةبوو‬ ‫(سثينؤزا)‬ ‫هةرضةندة‬ ‫ِ‬ ‫بة مانا ميتافيزيكييةكةى‪ ،‬بةآلم دةبينين كة لةكايةى‬ ‫سياسيدا بةرطرييةكى سةرسةختانةى ليَدةكات‪.‬‬ ‫لةم بوارةشدا نموونةى نييةو ئةو حةزة زؤرةى‬ ‫َ‬ ‫(ظؤلتيَرو جؤن‬ ‫ئةو بؤ ئازادى الى كةسانى وةك‬ ‫لآَ‬ ‫ستيوارت ميل‪ ...‬هتد) بةدى ناكةين‪ .‬بة ئةوانةى‬ ‫بانطةشةيان بؤ ئازادى سياسي دةكرد‪ ،‬بةآلم‬ ‫َ‬ ‫نكولييان لة ئازادى ئيرادة دةكرد الى‬ ‫لةبةرامبةر‬ ‫لةرووى ميتافيزيكييةوة‬ ‫َيةش‬ ‫ي‬ ‫ث‬ ‫بةم‬ ‫تاكةكةسء‬ ‫ِ‬ ‫بوونة اليةنطرى ئاقارى جةبرطةرايى‪.‬‬ ‫بةهةرحاأل ثيَويستة ميَذوونووس هزرى نوآ ئةوة‬ ‫بؤ (سثينؤزا) تؤماربكات كة ثيَشةنطى ئةوانة بووة‪،‬‬ ‫داواى ئازادى فكرى كردووةو تؤليَرانسى ئايينى‬ ‫بةكارى ثيَويست زانيوة‪.‬‬ ‫ئةم بيرمةندة سياسيية دةطمةنة‪ ،‬لةوةدا لةطةأل‬ ‫َ‬ ‫دةولةت‬ ‫(تؤماس هؤبس)دا كؤك بوو كة قةوارةى‬ ‫دةبيَت ببيَتة باعيسى دةستةبةركردنى ئارامىء‬ ‫َ‬ ‫دلنيايىء ئاسايش بؤ هاوآلتييان‪ ،‬بةآلم لةوةدا ليَى‬ ‫جيابووةوة كاتيَك داواى تؤليَرانسء ئازادى فكرى‬ ‫برياريدا حكومةت وةك‬ ‫كرد‪ ،‬هةروةها كاتيَك ِ‬ ‫َ‬ ‫ئامرازيَكة بؤ طةيشتن‬ ‫كؤمةلطايةكى ديسثلين‪ ،‬تةنيا‬ ‫ِ‬ ‫برواى‬ ‫بة قؤناغى ئازادى تاكةكةس‪ ،‬بةم ثيَيةش بة ِ‬ ‫َ‬ ‫بيروباوةريَك‬ ‫دةولةت بؤى نيية هيض‬ ‫(سثينؤزا)‬ ‫ِ‬ ‫بةسةر هاوآلتيياندا بسةثيَنيَتء تةنيا شتيَك كة‬ ‫دةبيَت بيكات ئةوةية داوا لة هاوآلتييانى بكات كار‬ ‫بة ياساكانى بكةنء خؤيان لة هةموو ئةو شتانة‬ ‫هةرةشةو مةترسى‬ ‫بةدووربطرن طكة دةبنة مايةى ِ‬

‫‪63‬‬


‫َ‬ ‫رادةربرين لةطةأل سيستمى‬ ‫كؤمةلطا‪ .‬ئازادى‬ ‫بؤ سةر‬ ‫ِ‬ ‫كؤمةآليةتيدا ناكؤك نيية‪ ،‬لة راستيدا هيض شتيَك‬ ‫بيرورا‪،‬‬ ‫رادةربرينء‬ ‫هيَندةى سةركوتكردنى ئةقألء‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دةولةت‪.‬‬ ‫هةرةشةو مةترسى نيية بؤ سةر قةوارةى‬ ‫ِ‬ ‫كةواتة ثيَويستة هةموو كةسيَك ئازادى تةواوةتى‬ ‫َ‬ ‫هةلبذيَريَت‪.‬‬ ‫بيروباوةرى خؤى‬ ‫هةبيَت‪ ،‬بؤئةوةى‬ ‫ِ‬ ‫دةبيَت ئةوةش بزانين كة ناكريَت حوكم بةسةر‬

‫سثينؤزا‬

‫بيروباوةريَكى ئايينيدا بدةين‪ ،‬تةنيا لة ريَى‬ ‫هيض‬ ‫ِ‬ ‫بينينى بةرهةمء دةرةنجامةكانييةوة نةبيَت‪ .‬كةواتة‬ ‫بةوثةرى ئازادييةوةو لةناخى َ‬ ‫دليةوة‬ ‫با هةركةسةو‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫خوداى خؤى هةلبذيَريَتء بيثةرستيَت‪ ،‬با تةنيا‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطة‬ ‫باوةرو ئايينى‬ ‫دادثةروةرىء خؤشةويستى‬ ‫ِ‬ ‫بن‪.‬‬ ‫مادامةكى هاوآلتييان ريَز لة سيستمء ياساكانى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطة دةطرن‪ ،‬ئيتر هيض بةهانةيةك ناميَنيَت‬ ‫بؤئةوةى ئايينيَك لة ئايينةكان يان بؤضوونيَك لة‬ ‫بؤضوونةكان‪ ،‬بةسةرياندا بسةثيَنريَت‪.‬‬ ‫لةريَى وةعدو َ‬ ‫بةليَنى ئةوةى (ئةوةتان بؤ‬ ‫رةنطة ِ‬ ‫َ‬ ‫دةكةينء ئةوةتان ثيَدةدةين)‪ ،‬بتوانين خةلكء خوا‬ ‫ناضاربكةين بةوةى وةها رةفتار بكةن كة ئيَمة‬ ‫بروا‬ ‫دةمانةويَت‪ ،‬بةآلم ئةستةمة ناضاريان بكةين ِ‬ ‫بةشتيَك بهيَنين ئةوان لةناخى خؤياندا دةزانن ئةو‬ ‫َ‬ ‫بةتالة‪.‬‬ ‫شتة درؤيةو‬ ‫َ‬ ‫بةمجؤرة (سثينؤزا) دةطاتة ئةوةى بليَت‪( :‬ثيَويستة‬ ‫‪64‬‬

‫َ‬ ‫دةولةت ئاشتىء ئاسايش بةرقةراركات‪،‬‬ ‫لةسةر‬ ‫بةآلم بةبيَئةوةى مافى ئازادى لة مرؤظةكان زةوت‬ ‫بكات‪ ،‬ئةو مافةى كة بنةماى هةموو سيستميَكى‬ ‫كؤمةآليةتيية)‪.‬‬ ‫بيَطومان كاتيَك (سثينؤزا) بانطةشةى بؤ ئازادى‬ ‫بيرورا دةكردو اليةنطرى‬ ‫تاكةكةسء ئازادى‬ ‫ِ‬ ‫تؤليَرانسى ئايينى بوو‪ ،‬بةسةدةيةك ثيَش‬ ‫بؤرى دانةوة‪ ،‬بةمةش‬ ‫هاوسةردةمانى خؤى كةوت ء ِ‬ ‫بووة َ‬ ‫بلندطؤى ليبراليزم لة سةدةى حةظدةهةمدا‪.‬‬ ‫ئيَمة ئةطةرضى دةبينين (سثينؤزا) لةسةر هةق‬ ‫رادةربرينء تؤليرانس‬ ‫بوو كة بانطةشةى بؤ ئازادى‬ ‫ِ‬ ‫دةكرد بة طشتى‪ ،‬بةآلم لةطةأل ئةوةشدا دركى‬ ‫بةوةنةكرد كة زةحمةتة بتوانين هيَليَكى جياكةرةوة‬ ‫بكيَشين لةنيَوان سةركوتكردنى بيروبؤضوونيَكى‬ ‫هةرةشةو مةترسى لةسةر‬ ‫ترسناك كة رةنطة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا دروست بكاتء ئاسايشى بخاتة‬ ‫قةوارةى‬ ‫مةترسييةوة‪ ،‬لةطةأل سةثاندنى سيستميَكى سةلةفى‬ ‫– ثؤزةتيظ كة تيايدا تاكة ئايدؤلؤذيايةكى رةها‬ ‫باآلدةست بيَت‪.‬‬ ‫لة راستيدا تويَذةرى سياسى لة رؤذطارى‬ ‫ئةمرؤماندا خؤى لةبةردةم كيَشةيةكى دذواردا‬ ‫ِ‬ ‫دةبينيَتةوة‪ ،‬لةبةرئةوةى زؤرجار ناتوانيَت بة‬ ‫ئاسانى لةبوارى عةمةليدا هيَليَك بكيَشيَت لةنيَوان‬ ‫َ‬ ‫راديكالييةكان ياخود‬ ‫بيروباوةرة‬ ‫سةركوتكردنى‬ ‫ِ‬ ‫بيروباوةريَكى‬ ‫سةثاندنى‬ ‫لةطةأل‬ ‫ئانارشيستييةكان‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةدا‪.‬‬ ‫دياريكراو بةسةر تةواوى ئةندامانى‬ ‫ئةطةر (سثينؤزا) مةبةستى لة بانطةشةكردنى‬ ‫بيرورا جياكردنةوةى دةسةآلتى ئايينى‬ ‫بؤ ئازادى‬ ‫ِ‬ ‫لةمرؤدا خؤمان‬ ‫َمة‬ ‫ي‬ ‫ئ‬ ‫ئةوا‬ ‫دنيايى‪،‬‬ ‫دةسةآلتى‬ ‫بووبيَت لة‬ ‫ِ‬ ‫لةبةردةم ضةندين دةسةآلتى ديكةدا دةبينينةوة كة‬ ‫بيرورا (جطة لة دةسةآلتى‬ ‫هةرةشةن بؤ سةر ئازادى‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كليَسا ياخود سةنطء قورسايى ثياوانى ئايينى) كة‬ ‫بريتين لةو دةسةآلتة سياسييانةى جةهلء خورافاتى‬ ‫َ‬ ‫خةلكدا بآلودةكةنةوةو بانطةشة بؤ‬ ‫سياسي بةناو‬ ‫ثروثاطةندةو مذدة‬ ‫لة‬ ‫دةكاتء‬ ‫نوآ‬ ‫دةمارطيرييةكى‬ ‫ِ‬ ‫ئامرازى‬ ‫هؤكارو‬ ‫بةخشينةوةى سياسيشدا‪ ،‬ثشت بة‬ ‫ِ‬ ‫تازة دةبةستيَت‪.‬‬ ‫ئةطةر ليَرة بةدواوة بيَينةسةر تاووتويَكردنى‬ ‫فةلسةفةكةى (جؤن لؤك «‪ ،)»1704-1632‬بةوثيَيةى‬ ‫يةكيَكة لة دامةزريَنةرانى ليبراليزم لة سةردةمى‬ ‫نويَدا‪ ،‬ئةوا دةبينين كة ئةم فةلسةفة نويَية واتة‬ ‫(ليبراليزم)و وةكو ئةوةى (لؤك) لة كتيَبةكةيدا‬ ‫(ثةياميَك دةربارةى حكومةتى مةدةنى) باسى‬ ‫ليَدةكات‪ ،‬لةسةر ئةو بنةماية دروست دةبيَت كة‬ ‫هةموو مافيَك بريتيية لة ئازادىء يةكةمين مافيش‬


‫سيستميَك دذ بة سروشتى مرؤظايةتى سةيرى‬ ‫دةكات‪ ،‬لةبوارى سياسيشدا باس لةوة دةكات كة‪:‬‬ ‫(بةوثيَيةى ئينسانةكان بة ئازادىء وةكيةك لةدايك‬ ‫خؤرسك هيض كةس لةوى‬ ‫بوون‪ ،‬ئةوا بةشيَوةيةكى‬ ‫ِ‬ ‫تر زياتر نييةو دةسةآلتى بةسةر ئةوى تردا ناشكيَت‪.‬‬ ‫ئةطةر سةرنج لة دةسةآلتى باوكايةتى بدةين يان‬ ‫لة دةسةآلتى سياسى‪ ،‬ئةوا لةهةردوو َ‬ ‫حالةتةكةدا‬ ‫باوةر بةوة بهيَنين كة دةسةآلت بة ماناى‬ ‫دةبيَت‬ ‫ِ‬

‫ذمارة (‪ )12‬كانوني يةكةمي ‪2010‬‬

‫تةنيا مافى ئازاديية‪.‬‬ ‫ئيَمة ئةوة دةزانين (جؤن لؤك) خاوةنى ئةو‬ ‫َ‬ ‫دةليَت‪( :‬مرؤظ بة‬ ‫دةستةواذة بةناوبانطةية كة‬ ‫ئازادى لةدايك دةبيَت)‪ ،‬بةآلم هةر خؤشى بة وتةيةكى‬ ‫ديكةى شرؤظةى ئةم دةستةواذةيةى دةكاتء َ‬ ‫دةليَت‪:‬‬ ‫(مرؤظ وةك ضؤن بة ئازادى لةدايك دةبيَت‪ ،‬ئاوهاش‬ ‫وةك بوونةوةريَكى ئاقأل بة َ‬ ‫ئةقلةوة ديَتة دنيا)‪.‬‬ ‫ئازادى لة روانطةى (جؤن لؤك)دا‪ ،‬تةعبيرة لة‬ ‫دؤخيَكى سروشتى كة بوونى مرؤيى بةشيَوةيةكى‬ ‫طشتى لة بوونةكانى تر جيادةكاتةوة‪( .‬هؤبس)‬ ‫َ‬ ‫بةهةلةداضوو كاتيَك دؤخى سروشتى مرؤظى‬ ‫لةوةدا‬ ‫درنندةيىء بةربةريى ضواند كة ياساى‬ ‫َكى‬ ‫ي‬ ‫دؤخ‬ ‫بة‬ ‫ِ‬ ‫هيَز تيايدا باآلدةستة‪.‬‬ ‫ئيَمة ثيَمانواية دؤخى سروشتى مرؤظ‪ ،‬ئةو دؤخةية‬ ‫كة لةنيَوان مرؤظةكاندا ثةيوةندييةكى سروشتى‬ ‫َ‬ ‫مامةلةكردنى‬ ‫هةيةو بنةماى ئةو ثةيوةندييةش‬ ‫ئازادة‪ .‬كةواتة بؤضى لةطةأل (هؤبس) َ‬ ‫بليَين‪( :‬مرؤظ‬ ‫َ‬ ‫خؤى بوونةوةريَكى‬ ‫خةسلةتى سروشتى‬ ‫بة‬ ‫شةرانطيَزة‪ ،‬لةكاتيَكدا دةبينين كة بوونى ئينسان‬ ‫ِ‬ ‫بةطشتى لة ئازاديدا كورت دةبيَتةوة؟)‪.‬‬ ‫مرؤظةكان‪،‬‬ ‫نيَوان‬ ‫سروشتى‬ ‫ثةيوةندى‬ ‫شةرانطيَز نيية‬ ‫ثةيوةندى نيَوان بوونةوةريَكى‬ ‫ِ‬ ‫شةرةنطيَزى ديكةوة‪ ،‬كة دواجار ماف‬ ‫بةهيَزيَكى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫بداتة بةهيَزترينيان‪ ،‬بةلكو بريتيية لة ثةيوةندى‬ ‫بوونةوةرطةليَكى ئازاد ئة بوونةوةرطةليَكى ئازادى‬ ‫جؤن لؤك‬ ‫برياردان لةسةر‬ ‫ديكةوة‪ ،‬كة بةناضارى دةبيَتة مايةى ِ‬ ‫ثرانسيثى يةكسانى‪.‬‬ ‫َ‬ ‫ئةم ثةيوةنديية سروشتييانة ثيَويستة بةرقةرار كؤنترؤلكردنء خؤسةثاندنء ستةمكارى نايةت‪.‬‬ ‫كور لةبةرامبةر‬ ‫بيَت‪ ،‬سةربارى هةموو مةسةلة كؤمةآليةتييةكان‪،‬‬ ‫لة راستيدا هةنديَك ثيَيانواية ثيَطةى ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةيةكى سروشتى لةنيَوان ثيَطةى باوكدا‪ ،‬كتومت بة ثيَطةى كةسى تاوانبار‬ ‫لةبةرئةوةى‬ ‫ئينسانةكاندا دروست دةكات كة ثيَش هاتنة ئاراى دةضيَت لة ئاست ئاغاكةيدا‪ ،‬بةآلم ئةوانة نازانن كة‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةى مةدةنى دةكةويَتء لة هةناوى ذياندا ئةو دةسةآلتةى باوك هةيةتى‪ ،‬بؤ ئةوة ثيَي دراوة تا‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫مندالةكةى ثآ ثةروةردة بكاتء طةشة بة كةسايةتى‬ ‫دةخولقيَنيَت‪ ،‬كة ثيَش هةر‬ ‫ياسايةكى سروشتى‬ ‫َ‬ ‫بدات‪ ،‬بؤئةوةى منالةكةى ببيَتة مرؤظ‪ ،‬واتة ببيَتة‬ ‫ياسايةكى مةدةنى دةكةويَت‪.‬‬ ‫رةنطة ئيَمة راستمان ثيَكابيَت طةر لةطةأل (هؤبس) بوونةوةريَكى ئازاد‪ .‬بةم ثيَية كةواتة ئةم دةسةآلتة‬ ‫بليَين‪( :‬مرؤظةكان لة سةرةتادا خاوةنى هةموو كاتيية‪ ،‬لةبةرئةوةى ئةوكاتةى كة ئةو َ‬ ‫دا َ‬ ‫منالة دةطاتة‬ ‫مافيَك بوون‪ ،‬لةبةرئةوةى تاكة مافيَكى سروشتى ئةو ئاستةى بةرثرسياريَتى خؤى َ‬ ‫هةلطريَت واتة‬ ‫كة مرؤظ ليَى بةهرةمةندة بريتيية لة داكؤكيكردن دةبيَتة ثياويَكى ئازادو لةخؤى بةرثرس دةبيَت‪ ،‬ئةو‬ ‫َ‬ ‫هةولدانة بؤ برةودان بةو دةسةآلتة دةكةويَتء ناميَنيَت)‪.‬‬ ‫لة ئازادييةكانىء‬ ‫كةواتة دةسةآلتى باوكايةتى لة ديدى (لؤك)‬ ‫ئازادييانة‪ ،‬لةطةأل ثاراستنى هةموو ئةو شتانةى ليَى‬ ‫دا ئةركيَكة زياد لةوةى دةسةآلت بيَت‪ ،‬بةجؤريَك‬ ‫دةكةونةوة)‪.‬‬ ‫ليَرةدا (لؤك) بةرطرييةكى سةرسةختانة لة كة هةركاتيَك ئةم ئةركة بةجيَهيَنرا‪ ،‬ئةو دةسةآلتة‬ ‫مولكداريَتى دةكاتء بة سةرضاوة َ‬ ‫َ‬ ‫ثالثشتى تةواوى بؤخؤى دةكةويَتء ناميَنيَت‪.‬‬ ‫ماويةتى‪-‬‬‫مافة سروشتييةكانى دةزانيَت‪ .‬لةاليةكى ترةوة‬ ‫***‬ ‫(لؤك) رةخنة لة سيستمى كؤياليةتى دةطريَتء وةك‬

‫‪65‬‬


‫ه يَطل‬ ‫َ‬ ‫فولَكةر شثيرلينط‬ ‫َراني لة ئةلَمانيةوة‪ :‬كاوة جةالل‬ ‫وةرطي ِ‬

‫كونكرَيت دةهزرَيت؟‬ ‫كى بة ش َيوةيةكى َ‬ ‫كى بة ش َيوةيةكى ئةبستراكت و َ‬ ‫ئايا َ‬ ‫كونكرَيت واتاى ئةو شتة دةطةيةن َيت كة لةن َيو هةقيقةتى جةستةييدا ديارة و شياوى‬ ‫لة ذيانى َ‬ ‫روذانةدا وشةى َ‬ ‫دياريكردنة‪ ،‬يان ئةوةية كة لة ج َييةكى تايبةتى لة كات َيكى تايبةتيدا هةية و بريتيية لة «ئةم تاكة شتة ل َيرة»‪ .‬بةآلم بة‬ ‫خوى لةسةر زةمينةى ل َي ِروانين نابين َيتةوة‪ ،‬شت َيكة كة رةضاوى‬ ‫ث َيضةوانةوة‪ ،‬وةك باوة‪ ،‬ئةبستراكت شت َيكة كة ضيدى َ‬ ‫تايبةتمةندييةكان ناكات‪َ ،‬‬ ‫بةلكو شت َيكى ت َيطةيية‪ ،‬شت َيكة كة لة ريال َيتى جياكراوةتةوة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫َريَتةوة‪.‬‬ ‫هيَطل ئةم بةكارهيَنانة زمانيية‬ ‫هةلدةطي ِ‬ ‫بو ئةو ئةبستراكت بريتيية لةو تاكة شتة كة ديارة‪،‬‬ ‫َ‬ ‫كونكريَت ئةو ثةيوةندييةى شتى ديارة كة‬ ‫بةآلم‬ ‫َ‬ ‫بو نموونة بكوذيَك‬ ‫لة اليةن هزرةوة دياريكراوة‪َ .‬‬ ‫لةوى‬ ‫مروظانة كة‬ ‫َ‬ ‫بو ئةو َ‬ ‫بو دادطا‪ .‬بكوذةكة َ‬ ‫دةبريَت َ‬ ‫بو‬ ‫دةيبينن‪ ،‬هيضى ديكة نيية جطة لة بكوذيَك‪ .‬ئةمة َ‬ ‫ئةوتو‬ ‫هيَطل هزرينى ئةبستراكتة‪ ،‬ئةمة واتايةكى‬ ‫َ‬ ‫مروظيَك اليةنيَكى جيابكريَتةوة‬ ‫دةطةيةنيَت كة لة‬ ‫َ‬ ‫و ئينجا لة ثيَشينةى ديارى ئةم اليةنةوة سةرجةم‬ ‫بو نموونة اليةنةكانى‬ ‫اليةنةكانى ديكة وةالوة بنريَن‪َ ،‬‬ ‫ثةروةردةى خراث‪ ،‬ئةزموونى بيَدادى و هتد‪ .‬بةآلم‬ ‫ئةوتو‬ ‫كونكريَت بة ثيَضةوانةوة واتايةكى‬ ‫َ‬ ‫هزرينى َ‬ ‫مروظ سةبارةت بةم ثةيوةندييةى‬ ‫دةطةيةنيَت كة‬ ‫َ‬ ‫زور شياوة‬ ‫ميَذووى ذيان ثرسيار بكات‪ ،‬جا طةرضى َ‬ ‫َروانينة‬ ‫كة زةينى دروستى‬ ‫مروظ ئةم َ‬ ‫َ‬ ‫جورة تي ِ‬ ‫بةوة سةرزةنشت بكات كة طواية دةيةويَت ثاكانةى‬ ‫بو ئةو بكوذة بكات‪.‬‬ ‫بيَتاوانى َ‬ ‫‪66‬‬

‫كى بة‬ ‫كى بة شيَوةيةكى ئةبستراكت‪َ ،‬‬ ‫كةواتة َ‬ ‫بو ئةم‬ ‫كونكريَت دةهزريَت؟ وةآلمى هيَطل َ‬ ‫شيَوةيةكى َ‬ ‫روشنبير بة‬ ‫نةك‬ ‫شنبير‬ ‫و‬ ‫نار‬ ‫ظى‬ ‫مرو‬ ‫ئةمةية‪:‬‬ ‫ثرسيارة‬ ‫َ‬ ‫َِ‬ ‫َ‬ ‫نار َوشنبير‬ ‫شيَوةيةكى ئةبستراكت دةهزريَت‪ .‬كةسى ِ‬ ‫ثابةندة بةو هةقيقةتانةوة كة ديارن‪ ،‬ئينجا يةكسةر‬ ‫روشنبير‬ ‫تيَطةيةكى ضةسثيان ثيَدةدات‪ ،‬بةآلم كةسى َ‬ ‫َ‬ ‫قوولتر دةضيَتة نيَو شتةكةوة و‬ ‫بة ثيَضةوانةوة‬ ‫ليَرةشةوة سةرجةمى كاكيَشانيَك لة تايبةتمةنديى و‬ ‫روشنبيرة‬ ‫ثةيوةندى و بزووتن دةبينيَت‪ .‬ئةو كةسة َ‬ ‫َروانينة ئةمثيرييةكان‪.‬‬ ‫قايل نيية بة تي ِ‬ ‫كونكريَتة‪،‬‬ ‫فةلسةفة لة رادةيةكى تايبةتيدا هزرينى َ‬ ‫هزرينى سةرجةم ثةيوةندييةكانة لةنيَو زةروورةياندا‪،‬‬ ‫كونكريَتة‪.‬‬ ‫(توتاليَتيى) َ‬ ‫هزرينى هةمةكيَتيى َ‬ ‫ئامانجى هيَطل بريتيية لة زانينى زانستيانةى راستى‪.‬‬ ‫بو هيَطل ئةوة نيية كة هةر وةك لةم ال‬ ‫بةآلم راستى َ‬ ‫راستييةك و لةو ال ثيَشبينييةكى راستةقينةى ئةو‬ ‫بابةتة هةبيَت‪ .‬راستى دراويَك نيية‪ ،‬هةرطيز شتيَكى‬


‫ذمارة (‪ )12‬كانوني يةكةمي ‪2010‬‬

‫ئةبستراكت نيية‪َ ،‬‬ ‫بةلكو راستى شتيَكى زيندووة‪،‬‬ ‫طو ِرانداية‪.‬‬ ‫خوى بةردةوام لة َ‬ ‫كونكريَتة كة َ‬ ‫شتيَكى َ‬ ‫تووى رووةكيَك بريتيية لة كةرتى‬ ‫بو نموونة‪َ :‬‬ ‫َ‬ ‫تووة‬ ‫طو ِرانداية‪ ،‬ئةم َ‬ ‫سةرجةمى رووةكيَك كة لة َ‬ ‫جارى سةرجةم راستى نيية‪،‬‬ ‫راستيية‪ ،‬بةآلم‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ثروسةى رووةكةكةدا‬ ‫بةلكو راستييةكةى لةنيَو‬ ‫َ‬ ‫دةردةكةويَت‪ .‬شتيَك راستة‪ ،‬طةر ئةو شتة ئةوة بيَت‬ ‫كة طةرةكة ئةو ئةوة بيَت (بةطويَرةى تايبةتمةنديية‬ ‫خوى)‪ ،‬يان طةر ئةو شتة شيمانةكانى‬ ‫ئيديالةكةى َ‬ ‫خوى (يان هةروةك هيَطل‬ ‫خوى‪ ،‬توانستةكانى َ‬ ‫َ‬ ‫خوى) رياليزة بكات‪ .‬راستى‬ ‫دةبيَذيَت‪ :‬تيَطةكةى َ‬ ‫شتيَكى سرةوتوو نيية‪َ ،‬‬ ‫ثروسةى رياليزةبوونة‪،‬‬ ‫بةلكو َ‬ ‫ثروسةيةكة كة سةرجةم بوون و سةرجةم هزر‬ ‫َ‬ ‫دةطريَتةوة‪ ،‬ليَرةشدا ئةوة ئةركى فةلسةفةية كة‬ ‫فورمة ديناميكييةى راستى ئاشكرا بكات‪ ،‬ئينجا‬ ‫ئةم َ‬ ‫كوتاييةكةى بةريَت‪.‬‬ ‫بةرةو‬ ‫و‬ ‫َت‬ ‫ي‬ ‫َن‬ ‫ي‬ ‫بيهزر‬ ‫َ‬ ‫هةموو شتة دوايةكييةكان اليةنيَكى خراثيان هةية‪،‬‬ ‫خو دةطرن‪ ،‬ضونكة ئةوان‬ ‫ناراست لة َ‬ ‫يان شتيَكى ِ‬ ‫كونكريَت‪.‬‬ ‫َ‬ ‫جارى بريتى نين لة سةرجةم راستيى َ‬ ‫بيَطومان زةين هةقييةتى طةر تاكة شتةكان لةنيَو‬ ‫دراويية (ثيَشبينيية) ئةبستراكةتةكةياندا ديارى‬ ‫بكات‪ ،‬ثيَناسة بكات‪ ،‬بةآلم نابيَت فةلسةفة ليَرةدا‬ ‫بضةقيَت‪ ،‬ضونكة هةموو دياريكردنيَك كة زةين‬ ‫ئةنجامى دةدات‪ ،‬ئةو اليةنة بةدةر دةكات كة شتة‬ ‫خوي هةيةتى‪.‬‬ ‫دياريكراوةكة جطة لة دراوييةكةى َ‬ ‫كونكريَتةكان ناكات كة‬ ‫زةين رةضاوى ثةيوةنديية َ‬ ‫دابراوى‪ ،‬واتا‬ ‫بة‬ ‫تةواو‬ ‫دياريكةرى ئةو بابةتةن‪ ،‬زةين‬ ‫ِ‬ ‫بوية‬ ‫دةروانيَت‪ ،‬هةر َ‬ ‫تةواو ئةبستراكت‪ ،‬لة بابةتةكة ِ‬ ‫فةلسةفة دةبيَت لة َ‬ ‫َنتيفيكاسيونيَكدا‬ ‫حالةتى هةموو ئيدي‬ ‫َ‬ ‫(دياريكردنيَكدا) ئةو تايبةتمةندييانةش بهزريَنيَت‬ ‫كة لةو دياريكردنةدا رةضاو ناكريَن‪ .‬بيَطومان ئةوة‬ ‫فةيلةسوفيَك نيية كة ئةم نةسازيية بةهةوةس بهيَنيَتة‬ ‫ئاراوة‪َ ،‬‬ ‫بةلكو نةسازييةكة لةنيَو خودى شتةكةداية‪،‬‬ ‫هاتوتة ئاراوة لة نيَوان‬ ‫لةنيَو ئةو طرذيةداية كة‬ ‫َ‬ ‫ئةوةدا كة هةية و ئةوةدا كة طةرةكة هةبيَت‪.‬‬ ‫هيَطل لة نيَوان زةين (توانستى تيَطةيشتن =‬ ‫‪ )Verstand‬و ئاوةزدا جياوازى دةكات‪ .‬زةين‬ ‫َنتيفيكاسيون)‪ ،‬بةآلم‬ ‫بريتيية لة هزرى دياريكةر (ئيدي‬ ‫َ‬ ‫بة ثيَضةوانةوة ئةو هزرينة كة فةلسةفةييانة رةضاوى‬ ‫نائيديَتيش (ديارينةكراويش) دةكات‪ ،‬بريتيية لة‬ ‫هزرينى دياليَكتيكييانةى ئاوةز‪ .‬دياليَكتيك بريتيية لة‬ ‫َ‬ ‫بةرهةلستيى ئاوةز لةدذى دياريكردنة دوايةكييةكانى‬ ‫زةين‪ .‬ئاوةز قايل نابيَت بة دياريكراوانى (لة مةغزاى‬ ‫هيَطلدا) هةقيقةتة ئةبستراكتةكان‪ ،‬واتا بةو شتانة كة‬ ‫زوريان ثيَدةدات‪ .‬هيَطل دةبيَذيَت‪:‬‬ ‫زةين طرنطييةكى َ‬

‫ئاراستةى نةهيَشتنى ئةو شتة‬ ‫«خةباتى ئاوةز ِ‬ ‫دةبيَتةوة كة زةين ضةسثاندوويةتى» (ديارييكردووة‬ ‫– و)‪ .‬دياليَكتيكى ئاوةز بةسةر «ئيَسكى مردووى‬ ‫لوطيكى» زةينةوةية‪.‬‬ ‫َ‬ ‫دياليَكتيك سةرةتا بريتيية لة رةخنةى هزرينى‬ ‫سنووردارى زةين‪ ،‬واتة ئةو زةينة كة هةر لة‬ ‫سةرةتاوة دذبيَذى وةك َ‬ ‫هةلةى هزر بةدةر دةكات‬ ‫و ثابةنديشة بة خشتةى يان‪-‬يان‪-‬ةوة‪.‬‬ ‫ئيدى بناغةييةكةى هيَطل ئةمةية‪ :‬سةرجةمى‬ ‫َ‬ ‫هوشةكى و‬ ‫جيهان‪ ،‬سةرجةمى هةمةكيَتيى بابةتة َ‬ ‫موركى ثيَداوة‪،‬‬ ‫ئةستوييةكان‪ ،‬ئاوةزمةندة‪ ،‬ئاوةز َ‬ ‫جارى لة خودى‬ ‫ئةمة بيَطومان ئةو ئاوةزةية كة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بو خودناسين دةدات‪.‬‬ ‫خوى بةئاطا نيية و‬ ‫هةول َ‬ ‫َ‬ ‫ئاوةز لةنيَو جيهانداية‪ ،‬لة ناخةوة ضاالكة و‬ ‫خويدا‪ ،‬لة ثيَناوى‬ ‫كار لة ثيَناوى ناسينى خودى َ‬ ‫خويدا‪ ،‬دةكات‪ .‬هةروةها ئةو ئةوةكةية‬ ‫دوزينةوةى َ‬ ‫َ‬ ‫كة هةموو شتيَك وةك ئامانج رووى تيَدةكات‪ ،‬هيضى‬ ‫هوشى‬ ‫ديكة نيية جطة لة زانينى‬ ‫بةخوزان‪ ،‬جطة لة َ‬ ‫َ‬ ‫هوشى‬ ‫كوتاييشدا هيضى ديكة نيية جطة لة َ‬ ‫رةها‪ ،‬لة َ‬ ‫لةخوئاطامةندى دوايةكييانةى ئافريَنةر‪ .‬هيَطل‬ ‫َ‬ ‫دةبيَذيَت‪« :‬هةر شتيَك كة لة ئاسمان و لةسةر زةمين‬ ‫روو دةدات‪ ،‬روودانيَكى ئةزةليية؛ تةقةالى ذيانى‬ ‫خودا و هةر شتيَكيش كة لة كاتدا ئةنجام دةدريَت‪،‬‬ ‫خوى دةبيَتةوة‪( ،‬دةيةويَت)‬ ‫هوشى َ‬ ‫ئاراستةى ناسينى َ‬ ‫ِ‬ ‫بدوزيَتةوة‪،‬‬ ‫خوى َ‬ ‫خوى بكات بة بابةت‪َ ،‬‬ ‫خودى َ‬ ‫خويدا يةك‬ ‫خوى ببيَت‪ ،‬لةتةك خودى َ‬ ‫بو خودى َ‬ ‫َ‬ ‫ثروسةى ئةم خودناسينة ثةرةسةندووةى‬ ‫بطريَت»‪َ .‬‬ ‫ثروسةى ميَذووى جيهان‪.‬‬ ‫هوش بريتيية لة َ‬ ‫َ‬ ‫خوى بةئاطا‬ ‫سةرةتا رةهايَتى (المطلق) لة خودى َ‬ ‫خويةوة دةربكةويَت‬ ‫نيية‪ .‬رةهايَتى دةبيَت لةنيَو خودى َ‬ ‫خوى بكات بة بابةت‪ ،‬تاوةكو‬ ‫(بضيَتة دةرةوة – و)‪َ ،‬‬ ‫لةنيَو خودبةئاطابوونى (‪)Selbstbewusstsein‬‬ ‫خو‪-‬ى‬ ‫بو َ‬ ‫خوى بطات‪ ،‬تاكو هةروةها َ‬ ‫خويدا بة َ‬ ‫َ‬ ‫لةخودا هةميشة هةر‬ ‫بيَت‪ ،‬واتا ئةوة بيَت كة ئةو‬ ‫َ‬ ‫طو ِرانى‬ ‫رووةو‬ ‫استةيةكى‬ ‫ئار‬ ‫َ‬ ‫ئةوةية‪ .‬هةموو شتيَك ِ‬ ‫هوش يان كاميلكردنى‬ ‫ئاوةز‪ ،‬رووةو كاميلكردنى َ‬ ‫جيهان لةنيَو ريَكخراوةيى و دةستووردارييةكةيدا‪،‬‬ ‫وةرطرتووة‪.‬‬ ‫ثروسة‬ ‫مروظ ضاالكانة و بة موئاناتةوة لةم‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫مةزنةدا بةشدارى دةكات‪ ،‬بةآلم ليَرةدا ثرسةكة روو‬ ‫مروظ‪ ،‬هةروةها بة هيض شيَوةيةك‬ ‫ناكاتة خودى‬ ‫َ‬ ‫روو ناكاتة بةختياريى كةسييانةى ئةو‪َ ،‬‬ ‫بةلكو روو‬ ‫دةكاتة هةقيقةتى راستةقينةى طشتيَتى‪ ،‬روو دةكاتة‬ ‫مروظان‬ ‫خودناسينى ناتاكييانةى ئةو طشتيَتيية‪ .‬تاكة َ‬ ‫لةنيَو سةرجةمدا وةك كويَر وان‪ ،‬ئةوان لة اليةن‬

‫‪67‬‬


‫هوشى ناخةكييةوة دةبزويَنريَن‪ ،‬واتا لة اليةن ئةو‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بةبى‬ ‫ثشتيانةوة‪،‬‬ ‫لة‬ ‫بازانة‬ ‫َل‬ ‫ي‬ ‫ف‬ ‫كة‬ ‫ناخةكييةوة‬ ‫شة‬ ‫هو‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بو ئامانجةكةى‬ ‫ئةوةى ئةوان هةر هةستى ثيَبكةن‪َ ،‬‬ ‫خوى كاريان ثيَدةكات و دةيانخاتة خةباتةوة‪ .‬رةهايَتى‬ ‫َ‬ ‫مروظان فريو دةدات‪ ،‬ئةويش بةوة كة وايان ثيشان‬ ‫َ‬ ‫سوزةكانيانةوة شويَن‬ ‫دةدات طواية ئةوان‬ ‫بةهوى َ‬ ‫َ‬ ‫خويان كةوتوون‪ ،‬بةآلم لةبةر‬ ‫ئامانجة منطةراييةكانى َ‬ ‫مروظييةوة‬ ‫خويانيان بة زةينى دروستى َ‬ ‫ئةوةى ئةوان َ‬ ‫راطرتووة و ثيَشينةى دياريكردنة ئةمثيرييةكان‬ ‫(هزرينى ئةبستراكت) بةجيددى وةردةطرن‪ ،‬ئةوا‬ ‫خوييةكةيان‬ ‫فريو‬ ‫دةخون و بةم شيَوةية شاديية َ‬ ‫َ‬ ‫رياليزة دةكةن (فريوى يان فيَ‬ ‫َلى ئاوةز)‪.‬‬ ‫دةطو ِرريَت‪ :‬لة‬ ‫رةهايَتى لة بزووتنيَكى سيانيدا‬ ‫َ‬ ‫لوطيكييانةى هةقيقةتةوة بةسةر ئاوةزمةنديى‬ ‫بناغةى َ‬ ‫هوش‬ ‫خوتيَطةيشتنى َ‬ ‫سروشتى دةرةكيدا رووةو لة َ‬ ‫ئوبذيَكتيظى و رةها‪.‬‬ ‫هوشى سةبذيَكتيظى و َ‬ ‫وةك َ‬ ‫(لوطيكيَتى دةبيَت بة سروشت و سروشت دةبيَت‬ ‫َ‬ ‫خوى‬ ‫بةهوش)‪ .‬هيَطل ثابةند بةمةوة فةلسةفةكةى َ‬ ‫َ‬ ‫لوطيك‪ ،‬فةلسةفةى‬ ‫سى لكدا بةش دةكات‪َ :‬‬ ‫بةسةر َ‬ ‫هوش‪.‬‬ ‫سروشت‪ ،‬فةلسةفةى َ‬ ‫ثلةى يةكةم‪ :‬ئيديَى خودايانة هةر لة سةرةتاوة‬ ‫لوطيكى‪،‬‬ ‫لوطيكيَتيية‪ :‬بريتيية لة شيَوةيةكى ئيَسكى َ‬ ‫َ‬ ‫بةبى‬ ‫َك‪،‬‬ ‫ي‬ ‫شت‬ ‫طو‬ ‫هيض‬ ‫بةبى‬ ‫رووت‬ ‫راستيى‬ ‫لة‬ ‫بريتيية‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ئيدى ئةزةليية ثةتييةكانى‬ ‫هيض ئةستويةك‪ ،‬بريتيية لة‬ ‫َ‬ ‫خودا ثيَش خولقاندنى جيهان (نابيَت لة واتايةكى‬ ‫كاتةكيدا لة وشةى «ثيَش» تيَبطةين‪َ ،‬‬ ‫بةلكو ئيديَكانى‬ ‫لوطيك لة «ثيَش» جيهانةوةن)‪،‬‬ ‫خودا وةك بناغةى َ‬ ‫ئةوان بريتين لة ثيَشجيهانى بيَئاطاى نةخشةكانى‬ ‫خودا‬ ‫بيناكردن (جيهانى سيَبةرةكان)‪ ،‬بةآلم لة َ‬ ‫سرةوتوو نين‪َ ،‬‬ ‫ثرن لة بزووتن و طينطل‪.‬‬ ‫بةلكو ِ‬ ‫ثروسة زيندووةكةى رةهايَتى‪،‬‬ ‫ثلةى دووةم‪:‬‬ ‫َ‬ ‫خوى دادةنيَت‪.‬‬ ‫سروشت وةك ئةويدييةكةى‬ ‫َ‬ ‫هيَطل دةبيَذيَت‪« :‬ئيديَى خودايانة لةوةداية كة ئةو‬ ‫خويةوة دابنيَت و‬ ‫بريار بدات ئةم ئةويديية لةنيَو َ‬ ‫ِ‬ ‫خوى وةريبطريَتةوة‪ ،‬ئةويش‬ ‫َو‬ ‫ي‬ ‫ن‬ ‫بو‬ ‫سةرلةنوى‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫هوش بيَت‪.‬‬ ‫خوى سةبذيَكتيظيَتى و َ‬ ‫تاوةكو ئةو َ‬ ‫ناموبوو كة تةنيا‬ ‫خو َ‬ ‫هوشى لة َ‬ ‫سروشت بريتيية لة َ‬ ‫لة نيَويدا جيَهيَ‬ ‫َلراوة‪ ،‬بريتيية لة خودايةكى باكخوسى‬ ‫كة ناتوانيَت َ‬ ‫خوى بطريَت‪ ،‬يان بة وشةطةلى‬ ‫جلةوى َ‬ ‫ديكة ببيَذين‪ :‬بريتيية لة ئينتةليطيَنسى بةرديَنراو‪،‬‬ ‫هوشى ديلكراو‪ .‬بةآلم ئيديَى خودايانة بة‬ ‫بريتيية لة َ‬ ‫بةرديَنراوى ناميَنيَتةوة‪َ ،‬‬ ‫(بةلكو) بةردةكان دةقيذيَنن‬ ‫هوش َ‬ ‫هةلدةطرن (نةفى دةكةن‬ ‫بو كردن بة َ‬ ‫خويان َ‬ ‫و َ‬ ‫– و)» (‪.)1‬‬ ‫دةردةثةريَت‪.‬‬ ‫هوش لةنيَو سروشتةوة‬ ‫ثلةى سيَيةم‪َ :‬‬ ‫ِ‬ ‫‪68‬‬

‫خوى لةنيَو‬ ‫هوش‪ ،‬وةك‬ ‫«هوشى سةبذيَكتيظى»‪َ ،‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫سةبذيَكتيظيَتيى تاكةكةسدا دةكات بة بةئاطابوونى‬ ‫َ‬ ‫هةول‬ ‫ئوبذيَكتيظى»‬ ‫«هوشى َ‬ ‫ئازادييةكةى (‪ ،)2‬وةك َ‬ ‫خوى لةنيَو جيهانى‬ ‫دةدات ئازاديية بةئاطاليَهاتووةكةى َ‬ ‫كو َ‬ ‫مةلطة‬ ‫موراليَتى و ئاكاردا (ئاكار خيَزان و َ‬ ‫ماف و َ‬ ‫َ‬ ‫خو دةطريَت) رياليزة بكات‪،‬‬ ‫و‬ ‫دةولةتى مةدةنى لة َ‬ ‫خوى دياريدةكات‪،‬‬ ‫«هوشى رةها» خودى َ‬ ‫بةآلم وةك َ‬ ‫خوى‪ ،‬ئةويش‬ ‫دةبيَت بة زانينى زانةر بة ئازادييةكةى َ‬ ‫دةروانيَت‪،‬‬ ‫بةوة‪ ،‬كاتيَك ئةو لةنيَو هونةردا لة َ‬ ‫خوى ِ‬ ‫لةنيَو ئاييندا (بةدةم نويَذةوة) ثيَشبينى دةكات‪ ،‬لة‬ ‫فةلسةفةشدا هزرمةندانة ليَتيَدةطات‪.‬‬ ‫لوطيكييانةى خودايةتى كة لة اليةن نةسازيى‬ ‫ئيديَى َ‬ ‫َ‬ ‫هوشى‬ ‫بةردةوامى ناخةكييةوة ثالثيَوةنراوة‪ ،‬لةنيَو َ‬ ‫خويدا ئاشت دةبيَتةوة‪ .‬هةر‬ ‫رةهادا لةتةك خودى َ‬ ‫طو ِر َى‪،‬‬ ‫شتيَكى باآلتر كة هةية‪ ،‬بة ضةشنيَك ديَتة َ‬ ‫طو ِرانى خودى ئةو شتة دةكةونة‬ ‫كة ثلة نزمةكانى َ‬ ‫خوياندا‪ ،‬واتا‬ ‫نةسازييةوة لةتةك داواكارييةكانى‬ ‫َ‬ ‫بو ئاستى بةرزتر‬ ‫خوى َ‬ ‫شتى نزمتر وةك نةسازى َ‬ ‫َ‬ ‫ئيدى لةنيَو هونةر و ئايين و‬ ‫هةلدةطريَت (دياليَكتيك)‪،‬‬ ‫َ‬ ‫فورمةكانى ئةويديبوونى‬ ‫فةلسةفةدا لةتةك سةرجةم َ‬ ‫خويدا ئاشت دةبيَتةوة (دةطونجيَتةوة – و)‪ ،‬واتا لةتةك‬ ‫َ‬ ‫خويدا‪ ،‬ئيَستاش‬ ‫فورمةكانى‬ ‫ناموبوونى َ‬ ‫َ‬ ‫سةرجةم َ‬ ‫دةطات بة رةهايةتييةكى كاميلتر لةو رةهايةتيية كة‬ ‫ثروسةكةدا هةيبوو (‪ .)3‬رةها بوو بة‬ ‫لة سةرةتاى َ‬ ‫خوى‪.‬‬ ‫سةرةنجامى (واتا بةرهةمى) خودى َ‬ ‫بوية هيَطل دةبيَذيَت‪« :‬راستى هةمةكيَتيية (‪،)4‬‬ ‫هةر َ‬ ‫طو ِرانى‬ ‫بةريَى َ‬ ‫كروكةية كة َ‬ ‫بةآلم هةمةكيَتى ئةو َ‬ ‫خوى ِ‬ ‫خويةوة تةواو دةكات‪ .‬سةبارةت بة رةهايَتى‬ ‫خودى َ‬ ‫بطوتريَت‪ ،‬كة ئةو لة جةوهةرةوة سةرةنجامة‪،‬‬ ‫طةرةكة َ‬ ‫خوى‬ ‫كوتاييدا ئةوةية كة ئةو لة راستيدا َ‬ ‫كة ئةو لة َ‬ ‫ضيية‪ ،‬سروشتى ئةو تةنها ئةوةية كة ئةو بريتى بيَت‬ ‫لة هةقيقةت‪ ،‬لة سةبذيَكت يان لة بةئاطاهاتن»‪.‬‬ ‫طو ِرانى سةرجةم (واتا‬ ‫فةلسةفةكةى هيَطل دةيةويَت َ‬ ‫دياليَكتيك) ويَنة بداتةوة‪ ،‬ئةمةش بة هةمان شيَوةى‬ ‫كوتايى (واتا سيستةم)‪.‬‬ ‫يةكطرتنةوةى ثنتى سةرةتا و َ‬ ‫فةلسةفةكةى هيَطل بة هةمان شيَوةى طةردوون‬ ‫كوتايى دةناسيَت‪.‬‬ ‫طوئاساية و نة سةرةتا و نة َ‬ ‫َ‬ ‫خوى كردووة بة هزرى هيَطل و لةنيَو‬ ‫رةهايَتى َ‬ ‫هوش‬ ‫ئةويشدا‬ ‫َ‬ ‫خوى دةناسيَتةوة‪ ،‬ئيَستا َ‬ ‫سةرلةنوى َ‬ ‫هوش دةناسيَت‪ .‬هيَطل رةها دةهزريَنيَت‪،‬‬ ‫خوى وةك َ‬ ‫َ‬ ‫خوى دةهزريَنيَت‬ ‫بةآلم ئةوة تةنها رةهاية كة خودى َ‬ ‫كونكريَت‪.‬‬ ‫– وةك هةمةكيَتيى َ‬ ‫‪Volker Spierling: Kleine Geschichte der Philosophie.‬‬ ‫‪1990 München‬‬ ‫***‬


‫سانت ئؤطؤستينؤس‬ ‫ئاويَ تةكردني ل َي هزرينةكانى ثالتؤنيزم لةتةك كريستيانيزمدا‬ ‫براين مةطي‬ ‫َشرةو محةمةد‬ ‫َراني ثي ِ‬ ‫وةرطي ِ‬

‫سةرنجراكيَشترين كةسايةتييةكانى ميَذووي فةلسةفة‪ ،‬لة ‪354‬ز لة شارى هيثؤ‬ ‫ئؤطؤستينؤس‪ ،‬يةكيَك لة‬ ‫ِ‬ ‫ئةمرؤ‪ ،‬هاتة جيهانةوة و لة هةمان شار لة َ‬ ‫سالى ‪430‬ز كؤضي دوايي‬ ‫ئةلجةزايري‬ ‫لة باكووري ئةفةريكا‪ ،‬لة‬ ‫ِ‬ ‫كرد‪ .‬لة ميانةى ذيانيدا‪ ،‬ضةندين طةشتي بؤ دةظةرة دوورة دةستةكان كردووة‪ ،‬واتة بؤ سةرزةمينةكانى‬ ‫كةنارى زةرياي مةديترانة‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )12‬كانوني يةكةمي ‪2010‬‬

‫بي ئايين بوو‪ ،‬بةآلم دايكة خؤشةويستةكةى‬ ‫باوكي َ‬ ‫باوةردارى سادةى كريستياني بوو‪ .‬ئؤطؤستينؤس‬ ‫ذنيَكي‬ ‫ِ‬ ‫َرا‪.‬‬ ‫لة تافي الويدا رووي لة كريستيانيتي (مسيحيت) وةرطي ِ‬ ‫بة خويَندنةوةى بةرهةمةكانى سيسةرؤن(‪ )1‬لة ‪ 18‬يان‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫سةرقالي فةلسةفة كرد و روويكردة‬ ‫ساليدا خؤي‬ ‫‪19‬‬ ‫طةرايةوة‬ ‫سةرةنجام‬ ‫تا‬ ‫هزري‬ ‫جياوازي‬ ‫َرطةى‬ ‫ي‬ ‫ف‬ ‫ضةندين‬ ‫ِ‬ ‫بؤ ئةوةى خؤى ثيَيدةطوت كريستيانيتي كاتؤليكي‪.‬‬ ‫َ‬ ‫هةلبذارد‪،‬‬ ‫ئؤطؤستينؤس‪ ،‬سةرةتا ئاييني مانيزمي‬ ‫ئاييني ماني ثةيامبةرى ئيراني نزيكةى سةدةى سيَيةمي‬ ‫زاييني‪ ،‬كة دةيطوت جيهان مةيداني نةبةردي ضاكة و‬ ‫خراثة‪ ،‬رووناكي و تاريكيية‪ .‬ئةستوو (مادة) خراثة و‬ ‫رؤح (يان دةروون) باشة‪ ،‬و تاكي مرؤظ ثيَكهاتةيةكة‬ ‫ثريشكة رووناكييةى لةودا دةثةرضيَت‪،‬‬ ‫لةم دووانة‪ .‬ئةو ِ‬ ‫رؤحي ئةوة‪ ،‬كة ئارةزووي رزطاربوون دةكات لة‬ ‫كةرةستة (ماتةريال) نةخوازراوةكاني جةستةي‪.‬‬ ‫بةآلم ئؤطؤستينؤس دةكةويَتة طومانكردن لة مانيزم‪،‬‬ ‫نؤريني ئةو‬ ‫ئةرطيوميَنتة ئاوةزييةكانى ئةوان بة‬ ‫ِ‬ ‫ناكاريطةرة و بؤية هاتة ريزي ئةو طومانكارانةى‪ ،‬كة لةو‬ ‫بةريَوة دةبرد‪ .‬ثاشان بة‬ ‫رؤذطارةدا ئاكاديَمياي ثالتؤنيان ِ‬ ‫خويَندنةوةى ثالتؤن و نيؤثالتؤنيستةكان‪ ،‬و بة تايبةتي‬ ‫لةتةك كارةكاني ثلؤتينؤسدا خةريك بوو و بؤ ماوةيةكي‬

‫تةواو لةذيَر كاريطةرى ئةواندا بوو‪ .‬لة تةمةني سي و دوو‬ ‫َ‬ ‫طةرايةوة بؤ كريستيانيتي‪ .‬ئاراستةكاني ثالتؤنيزم‬ ‫ساليدا ِ‬ ‫و نيؤثالتؤنيزميشي لةتةك خؤيدا َ‬ ‫هةلطرتوو و ئةوانةى‬ ‫بة شيَوةيةكي تايبةتي لةتةك كريستيانيتيدا طونجاند‪ ،‬كة‬ ‫بي سنووري هةبوو‪.‬‬ ‫ئاكام و طرنطييةكي َ‬ ‫سةرنجراكيَشةكةيدا‪،‬‬ ‫َبة‬ ‫ي‬ ‫كت‬ ‫لة‬ ‫خؤى‬ ‫ئؤطؤستينؤس‬ ‫ِ‬ ‫ئؤتؤبيؤطرافيي‬ ‫يةكةمين‬ ‫كة‬ ‫دانثيَدانانةكان‪،‬‬ ‫(خؤذيننامةنووسيي)ة بة واتا نويَكةى‪ ،‬ئةو قؤناغي‬ ‫طةشةكردنة شرؤظة دةكات‪ .‬كتيَبةكة لةخؤطرى بةشيَكي‬ ‫َ‬ ‫مندالي خؤى دةخاتة روو‪،‬‬ ‫سةرنجراكيَش لةبارةى‬ ‫ِ‬ ‫ويَنةيةكي جوان لةبارةى دايكي دةكيَشيَت‪ ،‬دانثيَدانانيَكي‬ ‫راستطؤيانة لةبارةى رةوشي الساريي سيَكسبازيانةى‬ ‫طةنجيَتي خؤى دةخاتة روو‪ ،‬و دةبيَذيَت لةو رةوشانةدا‪،‬‬ ‫هةم طةرةكيبوو و هةم نةيدةويست لة كؤتي دؤخة‬ ‫سيَكسييةكاني وازبهيَنيَت‪ ،‬ثاشان دةكةويَتة نزا كردن لة‬ ‫دةرطاي يةزدان و دةبيَذيَت‪" :‬خودايا‪ ،‬من ]لةم رةوشي‬ ‫سيَكسبازيية[ رزطار بكا‪ ،‬بةآلم ئيَستا نا"‪.‬‬ ‫كاريطةرييةكان‬ ‫كيَتبي‬ ‫فةلسةفيَندراوةكانى‬ ‫سةرنجراكيَشترين‬ ‫ِ‬ ‫دانثيَدانانةكان‪-‬كة بؤ خؤذيننامةنووسيش طونجاوة‪-‬‬ ‫لةبارةى ضييةتي كاتة‪" .‬ئةطةر هيض كةسيَك ليَم نةثرسيَت‬

‫‪69‬‬


‫َ‬ ‫هةولبدةم‬ ‫]كات ضيية[ ئةوا دةزانم‪ ،‬ئةطةر بثرسن و‬ ‫باوةريي وابوو‬ ‫راظةى بكةم‪ ،‬ئةوا ناتوانم"‪ .‬ئؤطؤستينؤس‬ ‫ِ‬ ‫رةوتي كات بؤ بوونةوةرة زيندووةكان هةية‪ ،‬بةآلم الى‬ ‫خوداوةند كات داكةوت(واقعيت)يَكي نيية‪ ،‬كةواتة بةم‬ ‫دةرةنجامة طةيشت ببيَذيَت رةوتي كات تةنها ثةيوةستة بة‬ ‫ئةزموونةوة‪ ،‬و شتيَك نيية خؤي لة خؤيدا‪ ،‬يان سةربةخؤ‬ ‫لة ئةزموون‪ ،‬بووني هةبيَت‪ .‬ئةمة جؤريَك كاريطةريدانان‬ ‫بوو لةسةر فةلسةفةى كانت‪ .‬يةكيَكي ديكة لة فيَركارييةكانى‬ ‫دةربرينةكانى شؤثيَنهاوةرة‪ ،‬واتا ئةو‬ ‫لةبارةى كات‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫بي دةرةتان‬ ‫فيَركارييةى دةبيَذيَت كاتي هةنوكة‪ ،‬دؤخيَكي َ‬ ‫َروانينيَكي ديكةي‪ ،‬كة‬ ‫(طريزناثزير)ي هةموو بوونة‪ .‬تي ِ‬ ‫ثيَش شؤثيَنهاوةر خستوويةتيية روو‪ ،‬ئةمة بووة‪ ،‬كة‬ ‫هةموو بووني سةرزةميني ئيَمة‪ ،‬لةجؤرى توانستة‬ ‫ئاوةزييةكانمان‪ ،‬فةرمانبةردارى ويستي ئيَمةية‪ .‬لة‬ ‫سةرنجراكيَشتري ديكةيدا ئةو كاريطةريية‬ ‫نموونةيةكي‬ ‫ِ‬ ‫باوةريي‬ ‫ئؤطؤستينؤس‬ ‫هةيبوو‪:‬‬ ‫َكارتدا‬ ‫ي‬ ‫د‬ ‫بةسةر‬ ‫بوو‪ ،‬كة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫وابوو طومانكارةكان بة زةروورةت هةلةن‪ ،‬لةبةر‬ ‫دةربريني ئةو‪ ،‬بؤ طومانكردن لة شتيَك‪ -‬ض‬ ‫ئةوةى‪ ،‬بة‬ ‫ِ‬ ‫بطات بة "هةموو شتيَك"‪ -‬من بة ناضارى طةرةكة بوونم‬ ‫هةبيَت‪ ،‬كةواتة بووني خودي من شتيَكة‪ ،‬كة طومانكردن‬ ‫لةبارةيةوة‪ ،‬بؤ من نةشياوة‪ .‬لةبةرئةوة بووني من‬ ‫راستينةيةكة‪ ،‬كة بة رةهايي جةختيَتيم لةبارةيةوة هةية‪،‬‬ ‫كةواتة راست نيية ئةطةر ببيَذين توانستي زانيني هيض‬ ‫شتيَكمان نيية‪ ،‬يان شياو نيية جةختمان لةبارةى شتيَكةوة‬ ‫بنةرةت‬ ‫هةبيَت‪ ،‬دةبيَت طومان لة هةموو شتيَك بكةين‪ ،‬كة ِ‬ ‫و بنةماى بؤضووني طومانكارةكانة‪ .‬بةمجؤرة كةواتة‬ ‫شتطةليَكي ديكةيش هةن‪ ،‬كة دةتوانم بة جةختيَتييةكي‬ ‫تةواوةوة بيانزانم‪.‬‬ ‫ثةيوةندكردنيَكي سةركةوتوو‬ ‫ئةو هؤكارةى بووة هؤى ئةوةى ئؤطؤستينؤس بتوانيَت‬ ‫نةريتي ثالتؤني لة فةلسةفةدا لةتةك نةريتي كريستياني‬ ‫ئاويَتة بكات‪ ،‬ئةو داكةوتة بوو‪ ،‬كة كريستيانيتي خؤى‬ ‫باوةريية سةرةكييةكاني‬ ‫لة خؤيدا فةلسةفةيةك نيية‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫بة طشتي ميَذوويين نةك فةلسةفي‪ :‬بؤ نموونة‪ ،‬ئةو‬ ‫طريمانةيةى دةبيَذيَت خوداوةند جيهاني ئاواكردووة‬ ‫و ثاشان وةكو مرؤظيَك هاتووة لة جيهاني ئاواكراوي‬ ‫خؤيدا ذياوة‪ ،‬و لةسةر زةمين ناوي عيساي لةخؤى ناوة‪،‬‬ ‫و لة بةشيَكي تايبةتي ثالةستينا (فةلةستين)‪ ،‬و لة كاتيَكي‬ ‫دياريكراودا‪ ،‬ضةند رووداويَكي بةسةردا هاتوون‪ ،‬كة ئيَمة‬ ‫ثيَشينة و ضةندين َ‬ ‫بةلطةى ميَذووييمان لةبارةيةوة هةية‪.‬‬ ‫كةواتة كريستيانيبوون‪ ،‬واتا‪ ،‬ثةسندكردني شتانيَكي لةم‬ ‫باوةرة و هةروةها ذيان لةسةر شيَوةى دروستكارةكةى‬ ‫ِ‬ ‫ئيَمة‪ ،‬كة هةنديَكياني لةسةر زماني عيساوة فةرموو‪.‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫مؤرالي دواى‬ ‫هةلبةتة عيسا ذمارةيةكي زؤر ئامؤذطارى‬

‫‪70‬‬

‫خؤى بةجيَهيَشتووة‪ ،‬بةآلم ئةوةندة خاوةني تويَذينةوة‬ ‫َ‬ ‫هةلسةنطاندني ثرسة فةلسةفييةكان نةبوو‪ .‬لةم‬ ‫و‬ ‫رووةوة وا طريمانة مةكةن‪ ،‬كة لة اليةكةوة فةلسةفةى‬ ‫ثالتؤنيي هةبووبيَت‪ ،‬و لة اليةكي ديكةوة فةلسةفةيةكي‬ ‫جياواز‪ ،‬واتا فةلسةفةي كريستياني‪ ،‬و كيَشةى‬ ‫ئؤطؤستينؤس ثةيوةندكردني ئةم دووانة بووبيَت‪.‬‬ ‫نةخيَر‪ ،‬كريستيانيتي (بة ثيَضةوانةى بودايزم) بة طشتي‬ ‫باوةريي‬ ‫ئايينيَكي نافةلسةفي بوو‪ ،‬و ئؤطؤستينؤس‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫وابوو فةلسةفةى ثالتؤنيي َ‬ ‫هةلطري ضةند راستينةيةكي‬ ‫نوي[دا‬ ‫طرنطة لة حةقيقةت‪ ،‬كة لة كتيَبي ثيرؤز ]ثةيماني َ‬ ‫نةطوتراوة‪ ،‬بؤية ئةو طةرةكيبوو ليَهزرينةكانى ثالتؤن لة‬ ‫جيهانبيني كريستيانيتيدا جيَبكاتةوة‪ .‬بةآلم لةم كارةيدا‬ ‫ئةو رةهةندانةى فةلسةفةى ثالتؤني نةطواستؤتةوة‪ ،‬كة‬ ‫سةرةنجام دذ بة كريستيانيتين يان لةتةكيدا نايةنةوة‬ ‫(ئةو ثيَكدذيانةى لةوانةية زوو دةرنةكةون)‪ ،‬لةبةرئةوةى‬ ‫ئاييني كريستياني خؤئاشكراكردنيَكي يةزداني بوو‪ ،‬و‬ ‫هةميشة دةبوو لةسةرووي راستينةكاني ديكةوة بيَت‪.‬‬ ‫َ‬ ‫طةرانةوة‬ ‫باوةرييةكةى ناكريستياني بة‬ ‫هةرجؤرة‬ ‫هةل ِ‬ ‫ِ‬ ‫دةزاندرا‪ .‬ئؤطؤستينؤس بة لةبةرضاوطرتني ئةم تيَبينييانة‪،‬‬ ‫شرؤظةكردني فيَركاريية فةلسةفييةكانى لة دةستوورى‬ ‫كارى خؤي داناوة‪ .‬بةآلم هةميشة فةلسةفةي وةكو‬ ‫ثلةيةكي دووةم داناوة لة بةرانبةر بة خؤئاشكراكردن‬ ‫(وحي)‪ .‬هةرضؤنيَك بيَت‪ ،‬طرنطترين ديسثلينةكانى‬ ‫فةلسةفةكةى‪ ،‬فةلسةفةيةكي ثلة يةكة‪ .‬ئةو تا رادةيةكي‬ ‫زؤر لة طةيشتن بة ئامانجةكةى سةركةوتوو بووة‪ ،‬واتا‬ ‫كاريَكي كردووة‪ ،‬كة لة تيَطةيشتن و روانيني َ‬ ‫كليَسا بؤ‬ ‫ضييةتي راستينة (يان حةقيقةت)‪ ،‬فةلسةفةى ثالتؤن و‬ ‫نيؤثالتؤنيزميش ثشكي هةبيَت‪ .‬فيَركارييةكانى ثالتؤن‪ ،‬بؤ‬ ‫نموونة‪ ،‬زانيني رياليتي ثةيوةستة بة هؤشة بيَكات و تةواو‬ ‫نائةستووييةكان‪ ،‬كة ئيَمة ثةيوةنديطرتنيَكي ناسيَنسي‬ ‫(غيرحسي)مان لةتةكياندا هةية‪ ،‬يان بةشيَك لة بووني‬ ‫ئيَمة بيَكات و نائةستوويية و ثةيوةستة بةو جيهانةوة‪،‬‬ ‫و هاوكات جةستةى ئيَمة لة ريزي شتة ئةستوويي و‬ ‫طؤراوي جيهاني هةستثيَكراوة‪ ،‬يان لةبةر‬ ‫َثةر و‬ ‫ِ‬ ‫زووتي ِ‬ ‫ئةوةى شتة ئةستووييةكاني جيهاني هةستثيَكراو‬ ‫َثةر و شياوي خراثبوونن‪ ،‬كةواتة زانيني‬ ‫هةموويان تي ِ‬ ‫ثتةو‪ ،‬رياليتي و هةرماني ئةوانة شياو نيية و تيَطةيشتنمان‬ ‫لةوانة وةكو سةراب واية‪ .‬هةموو ئةم ليَهزرينانة و‬ ‫زؤريَكي ديكة لة فيَركارييةكاني ثالتؤن بوونة بةشيَك لة‬ ‫نؤريني كريستيانيزم‪ ،‬كة زؤريَك لة كريستيانةكان‪ ،‬ئةطةر‬ ‫ِ‬ ‫نةبيَذين هةموويان‪ ،‬واياندادةنا هةموو ئةم ليَهزرينانة‬ ‫باوةرييان‬ ‫لة كريستيانيزمةوة سةرضاوةيان طرتووة و‬ ‫ِ‬ ‫وابوو ئةوانة بةشيَكن لة سروشتي ئاييني خؤيان‪-‬‬ ‫ئةطةرضي ئةمانة لة زاري خودي كريستةوة نةطوتراون‪.‬‬


‫رؤحة دؤزةخييةكان‬ ‫يةكيَك لة فيَركارييةكانى سانت ئؤطؤستينؤس‪ ،‬كة‬ ‫َ‬ ‫كليَسا هيض كاتيَك بة فةرمي ثةسةندي نةكرد‪ ،‬بةآلم‬ ‫ضةندين ئاكامي دريَذماوة و ضةند اليةنيَكي تراذيديئاساي‬ ‫نؤرينةكاني بوو سةبارةت بة ضارةنووس‬ ‫هةبوو‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫نؤريني ئةو‪،‬‬ ‫(يان قةدةر) ‪ .PREDESTINATION‬بة‬ ‫ِ‬ ‫مرؤظ ناتوانيَت بة ويستي خؤى‪ ،‬سةربةخؤ لة ويستي‬ ‫خوداوةند‪ ،‬رزطاري بيَت و بؤ رزطاربوون‪ ،‬دةستيَوةردان‬ ‫و ئارةزووي يةزداني طةرةكة‪ .‬ئةو رؤحانةى دةضنة‬ ‫دؤزةخةوة‪ ،‬ئةوانةن‪ ،‬كة خوداوةند بؤ رزطارى ئةوان كار‬ ‫ناكات‪ .‬كةواتة نةفرةتليَكراوان‪ ،‬بةثيَي ويستي خوداوةند‬ ‫نةفرةتيان ليَكراوة‪ .‬ئةم فيَركاريية درةنطتريَك بوو بة‬ ‫ئامرازيَك بؤ ثاساوي سووتاندن و ئةشكةنجةدانى‬ ‫دةربرينيَكي‬ ‫زؤريَك لةوانةى لة كريستيانيتي الياندا‪ ،‬بة‬ ‫ِ‬ ‫ديكة‪ ،‬ئةوانيان لة ريزي نةفرةتليَكراوي دؤزةخي دانا‪ ،‬و ]‬ ‫بةناوي خوداوةندةوة[ هةزاران هةزار كةس بةم بيانووة‬ ‫درندةئاسا لةنيَوبران‪ .‬ئةمة يةكيَكة لةو نموونة‬ ‫بة جؤريَكي ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلكوذي‬ ‫تيؤرييانةى فةيلةسوفةكان‪ ،‬كة بؤ ثاساوداني‬ ‫سوودي ليَوةرطيراوة‪-‬ماركسيزم نموونةيةكي ديكةية و‬ ‫نموونةى ديكةيش هةن‪ .‬ئةم بيانووة‪ ،‬جاريَكي ديكة داني‬ ‫ثيَدادةنريَت‪-‬ئةطةر دانثيَداناني طةرةك بيَت‪-‬كة لةوانةية‬ ‫سةرةنجامي ثراكتيزةكردني ئيديَيةكي ئةبستراكتي‬ ‫ليَبكةويَـتةوة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫باوةرييةكاني‬ ‫ئؤطؤستينؤس‪،‬‬ ‫دواى‬ ‫سال‬ ‫هةزار‬ ‫زيَتر لة‬ ‫ِ‬ ‫ئةو هيَشتاش كاريطةرييةكي زؤري بةسةر هزرظانة‬ ‫بةرجةستة ئايينييةكان‪ ،‬نة تةنها كاتؤليكييةكان‪َ ،‬‬ ‫بةلكو‬ ‫كاريطةريي بةسةر ريفؤرميستاني ثرؤتيَستانتي‪ ،‬واتا‬ ‫مةزناني وةكو لؤتةر‪ ،‬كالظن و يانسنةوة هةبووة‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )12‬كانوني يةكةمي ‪2010‬‬

‫دارماني شارستانيَتي‬ ‫ِ‬ ‫دارماني‬ ‫ئؤطؤستينؤس هاوضةرخي رؤذطاري‬ ‫ِ‬ ‫ئيثمراتؤري رؤم بووة‪ .‬تةواوى ئةو جيهانة شارستانييةى‬ ‫دةيناسي‪ ،‬كة لة ميانةى ذياني ئةودا هيَدي هيَدي دةكةوتة‬ ‫دةست هؤزة بةربةرةكانةوة و لة نيَو دةضوو‪ .‬لة ضركةساتي‬ ‫مردني ئةو‪ ،‬شارى هيثؤ لة اليةن ظاندالةكان(تاآلنضييةكان)‬ ‫ةوة طةمارؤ درابوو و دواى مةرطي ئؤطؤستينؤس خؤى‬ ‫دارمانةكة ثةرةسةى‬ ‫بةدةستةوةدا‪ .‬دواى ماوةيةكي كةم‪ِ ،‬‬ ‫سةند و ثاشان سةردةميَك دةستيثيَكرد‪ ،‬كة ئيَمة بةو‬ ‫رؤذطارة تاريكة َ‬ ‫دةليَين سةدةكاني نيَظين‪ .‬طوماني تيَدا‬ ‫نؤرينة‬ ‫نيية رةوشي رؤذطار كاريطةرى هةبووة لةسةر ِ‬ ‫رةشبينيئاميَزةكةى ئؤطؤستينؤس سةبارةت بة سروشتي‬ ‫طومرا و سروشتي طوناهباريَتي ئةم جيهانةى‬ ‫مرؤظي‬ ‫ِ‬ ‫ئيَمة تيَيدا دةذين‪ .‬لة كتيَبةكة مةزنةكةى (شارى خودا)‬ ‫دا دةبيَذيَت ئيَمة لة يةك كاتدا هاووآلتي دوو ضظاتي‬ ‫جياوازين‪ ،‬لة اليةكةوة ثةيوةستين بة شارى خوداوة‪ ،‬كة‬

‫نةطؤر و هةرمانة و ثشت بةستة بة بةها راستةقينةكان‪ ،‬و‬ ‫ِ‬ ‫بطؤر و ناجيَطيري‬ ‫لة اليةكي ديكةوة ثةيوةستين بة شارى‬ ‫ِ‬ ‫دةروات‬ ‫ئةم جيهانةوة‪ ،‬كة بةخيَرايي هةموو شتيَك ديَت و ِ‬ ‫و ثشت بةستة بة بةها درؤيينةكان‪ .‬ذياني ئيَمة لةم دوو‬ ‫جيهانةدا دةطوزةريَت (و خويَنةر لةتةك جياوازي دوو‬ ‫رووبةروو دةبيَت)‪.‬‬ ‫جيهانةكةى ثالتؤندا‬ ‫ِ‬ ‫نؤريني‬ ‫ئؤطؤستينؤس كؤتا فةيلةسوفي مةزن‪ ،‬و بة ِ‬ ‫زؤريَك مةزنترين فةيلةسوفي رؤذطارى ديَريني التين بوو‪.‬‬ ‫هةروةها بة يةكةمين فةيلةسوف دةزاندرا‪ ،‬كة تويَذينةوة‬ ‫فةلسةفييةكةى‪ ،‬زيَتر فؤرميَكي لي َ‬ ‫َكؤلينةوةئاساي ذياني‬ ‫ناخي مرؤظي هةبووة نةك رؤضوونة نيَو بوونيَكي دةرةكي‬ ‫يان ضظاتي دةوروبةري‪ .‬با ئةوة فةرامؤش نةكةين‪ ،‬ئةو نة‬ ‫يةك‪َ ،‬‬ ‫بةلكو دوو كتيَب لة بةنرختريني كتيَبةكاني جيهاني‬ ‫ئةدةبيات‪ :‬دانثيَدانانةكان (نزيكةى ‪400‬ز) و شارى خودا‬ ‫(نزيكةى ‪426-413‬ز)ي لةدواى خؤى بةجيَهيَشتووة‪.‬‬ ‫ثةراويَز‪:‬‬ ‫(‪ )1‬ماركؤس ئؤريليؤس سيسةرؤن (‪ 43-106‬ث‪.‬ز)‬ ‫طوتاربيَذ‪ ،‬سياسةتظان و نووسةري ثةخشاني فةلسةفي‬ ‫بوو‪ .‬ئةوكاتةى يؤليؤس سيزار طةيشتة دةسةآلت‪،‬‬ ‫سيسةرؤن لة سياسةت دووركةوتةوة و زؤرينةى‬ ‫نووسينةكانيشي لةبارةى فةلسةفة و رةوانبيَذى‪ ،‬لة‬ ‫قؤناغي خانةنيشينييةكةيدا نووسي‪ .‬كةوتة دذايةتيكردني‬ ‫ماركؤس ئةنتؤنيؤس‪ ،‬كة دواى مردني يؤليؤس سيزار‬ ‫لة َ‬ ‫سالى ‪43‬ث‪.‬ز دةستةآلتي طرتة دةست‪ ،‬و بة فةرماني‬ ‫كورى خؤى‬ ‫ئؤكتاظيؤس‪ ،‬ئةو كةسةى سيزار وةكو‬ ‫ِ‬ ‫داينابوو‪ ،‬سيسةرؤن كوذرا‪.‬‬ ‫سةرضاوة‪:‬‬ ‫براين مطي‪ :‬سرطــذشت فلسفة‪ ،‬ترجمة حسن كامشاد‪،‬‬ ‫ضاث دوم‪ ،‬نشرني‪ ،‬تهران‪ ،1387 ،‬ص‪.53-50‬‬ ‫*** * هه‌ند َيك نووسه‌ر بانگه‌شه‌ي ئه‌وه‌ ده‌كه‌ن كه‌ زماني‬ ‫كوردي مه‌وداي نووسيني فه‌لسه‌فه‌ي ت َيدا ناب َيته‌وه‌‪ .‬ئايا زماني‬ ‫كوردي‪ ،‬ئه‌و زمانه‌يه‌ كه‌ بتوانين بؤ نووسيني فه‌لسه‌في‬ ‫به‌كاريبه َينين؟ ئه‌و نووسينه‌ فه‌لسه‌فيانه‌ي هه‌نوكه‌ ده‌بينر َيت‬ ‫چه‌ند گه‌واهيده‌ري ئه‌و راستييه‌ كه‌ زماني كوردي ده‌توان َيت‬ ‫بؤ نووسيني فه‌لسه‌في به‌كاربه َينر َيت؟ ئايا هيچ كات َيك زمان‬ ‫ِر َيگري ده‌كات بؤ له‌ دايكبووني فه‌لسه‌فه‌‌و فه‌يله‌سوف؟ ئه‌و‬ ‫ِر َيگريانه‌ چين بؤ نووسيني فه‌لسه‌فه‌ به‌ زماني كوردي؟‬ ‫ له‌سه‌ره‌تادا‪ ،‬بؤچي فه‌لسه‌فه‌ چيه‌ له‌ناو مه‌وداي زماني‬‫‌تواني‬ ‫کورديدا جيَگه‌ي خؤي نه‌کاته‌وه‌و‪ ،‬يان کورد نه‬ ‫َ‬ ‫به‌وشيوه‌يه‌ پيَي بنووسيَت؟‬ ‫ئايا فه‌لسه‌فه‌و فيکر شتيَکه‌ له‌ده‌ره‌وه‌ي واقيعي ئيَمه‌وه‌‬ ‫گؤرانکاريه‌کاني‬ ‫ديَت؟ ئايا زمان به‌رهه‌مي پيَشکه‌وتنو‬ ‫ِ‬ ‫جيهاني کؤمه‌آليه‌تي مرؤڤ نيه‌؟ ئه‌گه‌ر راستيه‌کي رةها‬ ‫له‌وه‌دا هه‌بيَت‪ ،‬گوايا زماني کووردي زماني فه‌لسه‌فه‌‬ ‫َردراومان هه‌يه‌‪،‬‬ ‫نيه‌‪ ،‬هه‌رچي ووتارو کتيَبي وه‌رگي ِ‬

‫‪71‬‬


‫َ‬ ‫لةطةل مةجيد عةزيز‬ ‫طفتوطؤ‬

‫ف ه‌لس ه‌ف ه‌ ب ه‌مانا هاوچ ه‌رخ ه‌ک ه‌ي‪ ،‬ديتن و‬ ‫ريَزگرتن و خؤشويستني ئ ه‌وي تره‌‬ ‫وه‌هه‌رچي نووسراوي فه‌لسه‌فيشمان هه‌يه به‌کووردي‪‌،‬‬ ‫بيانکرينو بشيانخويَنينه‌وه‌‌‪.‬‬ ‫هه‌رهه‌موويان ههَ‌له‌نو نابيَت‬ ‫ِ‬

‫هه‌ند َيك نووسه‌ر بانگه‌شه‌ي ئه‌وه‌ ده‌كه‌ن كه‌ زماني‬ ‫كوردي مه‌وداي نووسيني فه‌لسه‌فه‌ي ت َيدا ناب َيته‌وه‌‪ .‬ئايا‬ ‫زماني كوردي‪ ،‬ئه‌و زمانه‌يه‌ كه‌ بتوانين بؤ نووسيني‬ ‫فه‌لسه‌في به‌كاريبه َينين؟ ئه‌و نووسينه‌ فه‌لسه‌فيانه‌ي‬ ‫هه‌نوكه‌ ده‌بينر َيت چه‌ند گه‌واهيده‌ري ئه‌و راستييه‌‬ ‫كه‌ زماني كوردي ده‌توان َيت بؤ نووسيني فه‌لسه‌في‬ ‫به‌كاربه َينر َيت؟ ئايا هيچ كات َيك زمان ِر َيگري ده‌كات بؤ له‌‬ ‫دايكبووني فه‌لسه‌فه‌‌و فه‌يله‌سوف؟ ئه‌و ِر َيگريانه‌ چين بؤ‬ ‫نووسيني فه‌لسه‌فه‌ به‌ زماني كوردي؟‬ ‫ له‌سه‌ره‌تادا‪ ،‬بؤچي فه‌لسه‌فه‌ چيه‌ له‌ناو مه‌وداي زماني‬‫‌تواني‬ ‫کورديدا ج َيگه‌ي خؤي نه‌کاته‌وه‌و‪ ،‬يان کورد نه َ‬ ‫به‌وشيوه‌يه‌ پ َيي بنووس َيت؟‬ ‫ئايا فه‌لسه‌فه‌و فيکر شت َيکه‌ له‌ده‌ره‌وه‌ي واقيعي ئ َيمه‌وه‌‬ ‫گؤرانکاريه‌کاني‬ ‫د َيت؟ ئايا زمان به‌رهه‌مي پ َيشکه‌وتنو ِ‬ ‫َ‬ ‫رةها‬ ‫‌کي‬ ‫ه‬ ‫راستي‬ ‫جيهاني کؤمه‌آليه‌تي مرؤڤ نيه‌؟ ئه‌گه‌ر‬ ‫له‌سه‌ر زماني کوورديه‌‪ ،‬وه‌زماني کوورديش هه‌لگري‬ ‫له‌وه‌دا هه‌ب َيت‪ ،‬گوايا زماني کووردي زماني فه‌لسه‌فه‌ نيه‌‪ ،‬خاسيه‌تو ِرووخساره‌کاني کؤميونيکه‌شنوو نووسينيشه‪،‬‬ ‫هه‌رچي ووتارو کت َيبي وه‌رگ َي ِردراومان هه‌يه‌‪ ،‬وه‌هه‌رچي به‌هه‌رچي هه‌ژاري خؤشيه‌وه‌ هه‌يبَيت‌‪.‬‬ ‫نووسراوي فه‌لسه‌فيشمان هه‌يه به‌کووردي‪ ‌،‬هه‌رهه‌موويان‬ ‫َران له‌ناو گؤڤاره‌کاندا‬ ‫له‌ئيَستادا چاالکي هونه‌ري وه‌رگي ِ‬ ‫بيانکرينو بشيانخو َينينه‌وه‌‌‪.‬‬ ‫هه‌َله‌نو ناب َيت‬ ‫هه‌ستپيَده‌کريَتو ده‌بيندريَت‪ ،‬ئه‌مه‌ش بؤخؤي ئه‌وپرده‌يه‌‬ ‫ِ‬

‫‪72‬‬

‫ به‌الي منه‌وه‌‪‌ ،‬راستي له‌و بؤچوونه‌دا زؤر که‌مه‌و‪،‬‬‫مه‌عريفه‌ش له‌وبؤچوونه‌دا زؤر هه‌ژاره‌‪ ،‬چوونکه‌‬ ‫له‌به‌رئه‌وه‌ي فه‌لسه‌فه‌ َ‬ ‫مالي مرؤڤايه‌تيه‌‪ ،‬ئيدي زمانيَک‬ ‫َ‬ ‫چه‌ند هه‌ژاريش بيَت‪ ،‬پيَموايه‌ ده‌توانيَت هه‌ولو کاره‌کاني‬ ‫خؤي تيادا تؤماربکات‪ ،‬چه‌ند ده‌ستکورتيش بيَت‬ ‫ده‌توانيَت شويَني خؤي تيادا بکاته‌وه‌‪ .‬دواجار‪ ،‬ليره‌دا‬ ‫باس له‌زمانيَکي واناکه‌ين‪ ،‬که‌ مرؤڤايه‌تي له‌سه‌رده‌مه‌‬ ‫سه‌ره‌تاييه‌کاندا هه‌يبووه‌‪ ،‬يان کوورد تاوه‌کو ئيَستاکه‌ش‬ ‫له‌ناو سروشتدا بژيو ِريَزماني نه‌بيَت‪ ،‬بهَ‌لکو قسه‌‌که‌مان‬

‫که‌ ِرؤشنبيري به‌گشتي ليَيده‌دا بؤ گه‌شتن به‌دروستکردني‬ ‫َ‬ ‫مالي خؤي‪ ،‬ئه‌مه‌ ئه‌وه‌ناگه‌يه‌نيَت که‌مووکوورتي تيادا‬ ‫پرؤژه‌و کاريَکيش‬ ‫نه‌بيَت‪ ،‬به‌آلم ئه‌وه‌يان شتيَکي تره‌‪ ،‬وه‌هيچ ِ‬ ‫‌بي که‌مووکورتي نابيَت‪ .‬بيَطومان ئه‌مه‌ به‌گشتي ده‌ليَم‪،‬‬ ‫به َ‬ ‫واته‌ وه‌رگيَران هونه‌ري خؤي ده‌ويَتو‪ ،‬پيَشموايه‌ ئه‌وه‌ي‬ ‫َريَت ‪ ،‬به‌تايبه‌تي له‌بواري‬ ‫بتوانيَت ده‌قيَک به‌باشي وه‌ربگي ِ‬ ‫فه‌لسه‌فه‌دا‪ ،‬ئه‌وا دياره‌ ئه‌و توانايه‌ي کاري پيَده‌کات‪،‬‬ ‫‌رؤکي ده‌قه‌که‌شه‪ ،‬ئه‌مه‌ش ئاسان‬ ‫تيَگشتنو هه‌زمکردني ناوه ِ‬ ‫پريَتي له‌شه‌ونخوني‪،‬‬ ‫‌‌‪،‬‬ ‫انيه‬ ‫‌خؤر‬ ‫ه‬ ‫نيه‌‌‪ .‬وه‌ئه‌مه‌ش کاريَکي ل‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬


‫ئاماده‌بووني ئاين به‌و زه‌قيه‌ له‌كوردستان چه‌ند ِر َيگره‌ بؤ‬ ‫هاتنه‌ئاراي بيري فه‌لسه‌في‌و فه‌لسه‌فه‌؟‬ ‫ سه‌باره‌ت به‌شي يه‌که‌مي پرسياره‌که‌‪ ،‬ئه‌وه‌ي له‌نيَوان‬‫ئاينو فه‌لسه‌فه‌ وه‌کو په‌يوه‌ندي‪ ،‬ئه‌و په‌يوه‌نديه‌ چه‌ندو‬ ‫چؤن هه‌بيَت‪ ،‬پيَموايه‌ هه‌ردووک (ئاين و فه‌لسه‌فه‌ش)‬ ‫ميَژووي مرؤڤايه‌تي پيَکديَننو‪ ،‬هه‌ردووکيشيان له‌سه‌ر‬ ‫کيَشمه‌کيَشي جيهانبينيو ديدو هيَزو سياسه‌تو سروشتي‬ ‫مرؤڤ له‌ئاستي سياسيو مؤراليو مه‌عريفيدا ِراده‌وستنه‌وه‪‌،‬‬ ‫به‌آلم به‌شيَوه‌ي جياواز‪ .‬هه‌وره‌ها ِراده‌و ئاستي تيَگه‌شتني‬ ‫مرؤڤ له‌الي هه‌ردووکيان‪ ،‬يه‌ک سه‌رچاوه‌ي نيه‌‪.‬‬ ‫بيريشمان نه‌چيَت‪ ،‬ئه‌مه‌ ده‌مانباته‌ ناو ئه‌و که َ‬ ‫‌ناله‌ فيکريو‬ ‫سياسيه‌شه‌وه‌‪ ،‬وه‌کو ئه‌وه‌ي‪ ،‬ئايا ده َ‬ ‫‌وله‌تو ئاين چؤن‬ ‫ته‌ماشابکه‌ين؟ بؤنمونة‌ کاتيَک ده َ‬ ‫‌بي‬ ‫‌وله‌تيَکمان داواکرد به َ‬ ‫سياسه‌تي ئايني‪ ،‬ئيتر ئه‌وه‌ناگه‌يه‌نيَت که‌ دژايه‌تي ئازادي‬ ‫بيرورا ئاينيه‌کان بکه‌ين‪ ،‬بهَ‌لکو ئه‌وه‌يه‌ سياسه‌تي ده َ‬ ‫‌وله‌ت‬ ‫ِ‬ ‫بؤ ته‌واوي کؤمهَ‌لگايه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش جه‌غد له‌سه‌ر ِره‌نگدانه‌وه‌ي‬ ‫ئايني ناکات‪ ،‬بهَ‌لکو جؤره‌ سياسه‌تيَکي زياتر سروشتيو‬ ‫گشتيه‌ (يان سکوالريزم)‪ ،‬ئه‌ويش بتوانيَت زؤرينه‌ي‬ ‫ئازاديه‌ خووديه‌کان له‌خؤي بگريَت‪ ،‬پرانسيپيَکي گشتي‬ ‫‌يره‌وبکات له‌پيَناوي ئازادي خووده‌کاندا هه َ‬ ‫‌ولبدات (يان‬ ‫په ِ‬ ‫ليبراليزم)‪.‬‬ ‫وه‌کو ده‌زانين‪ ،‬ئاين داکؤکي له‌سه‌ر شتيَک ده‌کات‬ ‫له‌بووني مرؤڤ زياترو گه‌وره‌تره‌‪ ،‬وه‌پيَي پيرؤزتره‌‪،‬‬ ‫وه‌هه‌روه‌ها نهيَني گه‌رايه‌و له‌ناوکؤييه‌ جه‌سته‌ييو‬ ‫مه‌ترياله‌که‌يدا هه‌ستپيَناکريَتو ناوکؤييه‌کي ِرؤحاني هه‌يه‌‬ ‫زياتر‌‪ ،‬واته‌ مه‌عريفه‌ي مرؤڤ ناتوانيَت ئه‌وه‌ي له‌خؤي‬ ‫پي به‌ريَت‪ ،‬به‌کوورتي‬ ‫گه‌وره‌تره‌ که‌شفي بکاتو په‌ي َ‬ ‫شتيَکه‌ له‌ناوه‌وه‌يه‌و جه‌وهه‌ريه‌ (بؤنمونة‌‪ ،‬له‌ئيسالمدا‪،‬‬ ‫به‌گشتي‪ ،‬مرؤڤ وه‌کو عه‌بديَک وايه‌‪ ،‬هه‌ميشه‌و ده‌بيَت‬

‫ذمارة (‪ )12‬كانوني يةكةمي ‪2010‬‬

‫دواييش پرؤژه‌ي جوانکردني زمانه‌ له‌ئاست ئه‌وه‌ي‪ ،‬چؤن‬ ‫به‌باشترين شيَواز بتوانيَت مه‌فهوومي ئه‌و ده‌قه‌مان‌ بؤبکات‬ ‫به‌کوورديو پيَماني بگه‌يه‌نيَت وه‌کو خويَنه‌ر‪ ،‬پيَموايه‌ ئه‌مه‌‬ ‫وه‌کو خوودي نووسين وايه‌ (ئه‌گه‌ر مووباله‌غه‌نه‌بيَت)‪،‬‬ ‫َران ناوي ده‌نيَين‪.‬‬ ‫به‌آلم ئه‌وه‌يه‌ به‌وه‌رگي ِ‬ ‫َران کرد ليَره‌دا‪ ،‬دياره‌‬ ‫بؤيه‌ ئاماژه‌م به‌دونياي وه‌رگي ِ‬ ‫له‌به‌رئه‌وه‌ي‪ ،‬که‌ وه‌رگيَران له‌ئاردا هه‌بيَت‪ ،‬ئيدي زماني‬ ‫کووردي‪ ،‬ئه‌گه‌رهه‌ست به‌الوازيو هه‌ژاري خؤشي بکات‬ ‫(له‌ئاسته‌ ته‌کنيکيه‌که‌يدا)‪ ،‬نابيَته‌ کيَشه‌يه‌کي زؤر گه‌وره‌‪،‬‬ ‫يان به‌ربه‌ستيَکي ته‌واو‪ ،‬وه‌کو ئه‌وه‌ي َ‬ ‫بليَين زماني‬ ‫کووردي زماني نووسينو به‌رهه‌مهيَناني فيکرو فه‌لسه‌فه‌‬ ‫نيه‌‪.‬‬ ‫کيَشه‌ي گه‌وره‌ خوودي ئاماده‌يي نووسينه‌که‌يه‌‪ ،‬ئايا‬ ‫چه‌ند بيرکردنه‌وه‌و داهيَنانو فيکرو مه‌وداي ديموکراسي‬ ‫بووني هه‌يه له‌الي ئيَمه‌ بؤ فه‌لسه‌فه‌‌؟‌‬ ‫نووسيني فه‌لسه‌في‪ ،‬له‌م سه‌رده‌مه‌ي زماني‬ ‫کووردي ئيَمه‌دا‪ ،‬بؤچي کيَشه‌ بيَت له‌ئاست نووسينيدا؟‬ ‫َ‬ ‫کاملمان نيه‌و‪ ،‬ئه‌مه‌و ئه‌وه‌مان‬ ‫له‌به‌رئه‌وه‌ي زمانيَکي‬ ‫نيه‌و‪ ،‬ناتوانين بابه‌تي فه‌لسه‌في بنووسين؟ ئه‌مه‌ ته‌نيا‬ ‫ستيگماي ناو که‌لتووري ترسه‌ له‌به‌رده‌م ليَبووردنو‬ ‫ته‌مهَ‌ليو تووندوتيژيدا به‌رامبه‌ر فيکرو فه‌لسه‌فه‪ .‬ئه‌وه‌ي‬ ‫َ‬ ‫ناکاملي زماني کووردي ده‌بينيَته‌وه‌‬ ‫عوزرخوايي بؤ‬ ‫گوايا ده‌ستنادات بؤ نووسين فه‌لسه‌في‪ ،‬له‌راستيدا‬ ‫عوزرخوايي بؤخؤي ده‌دزؤزيَته‌وه‌ بؤ ئه‌وه‌ي نووسيني‬ ‫فه‌سله‌في نه‌نووسيَت‪ .‬دياره‪ ،‬بيَطومان کيَشه‌ هه‌يه‌‪ ،‬به‌آلم‌‬ ‫خوودي کيَشه‌کان بوونه‌ته‌ ته‌بريرکردنيَکي ئايدؤلؤجي‪،‬‬ ‫يان هيَنانه‌وه‌ي جؤره‌ سياسه‌تيَکي وه‌کو سياسه‌تي‬ ‫عوزرخوازي‌ بؤ ته‌مهَ‌لي‪ .‬زماني کووردي به‌زمانيَکي‬ ‫الواز‪ ،‬يان په‌ککه‌وته‌ ناوزه‌د ده‌که‌ين‪ ،‬بؤئه‌وه‌ي َ‬ ‫حاله‌ته‌که‌‬ ‫وه‌کو خؤي بهيَ‬ ‫َلينه‌وه‌و هيچي بؤنه‌که‌ين‌‌‪ .‬به‌المي منه‌وه‌‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ ستيگماي که‌لتووره‌ دواکه‌وتووه‌که‌يه‌‪ ،‬که‌ به‌هه‌موو‬ ‫شيَوه‌يه‌ک ئاره‌زووي تيَنه‌گه‌شتنو کارکردني فيکرو‬ ‫به‌رهه‌مي زانستي ناکاتو َ‬ ‫پرؤژه‌ي‬ ‫پالپشتو به‌رهه‌مهيَني ِ‬ ‫کراوه‌ نيه‌‪ .‬ئه‌وه‌ي ناهيَ‬ ‫َل َي فه‌لسه‌فه‌ به‌رهه‌مبيَت‪ ،‬زمان نيه‬ ‫به‌وشيَوه‌يه‌ (ئه‌گه‌ر الوازيو هه‌ژراي ته‌کنيکيو زاراوه‌يي‬ ‫شتي واش هه‌بيَت)‌‪ ،‬بهَ‌لکو تواناو کارکردنه‌ له‌بؤ ئاماده‌يي‬ ‫بابه‌ته‌که‪ ،‬هه‌روها فه‌زا حه‌رامه‌کانيشه‌ که‌ ِريَگري ده‌که‌ن‌‪.‬‬ ‫‌رابوردوداو (ژياني‬ ‫ئيَمه‌ کيَشه‌ي زؤرمان هه‌بووه‌‪ ،‬له ِ‬ ‫سياسيو کؤمه‌آليه‌تي و‪ ،‬نه‌بووني ئازاديو‪ ،‬سه َ‬ ‫‌غله‌تي‬ ‫ده‌روونيو ناجيَگربوون و هه‌ستکردن به َ‬ ‫‌ماله‌وه‌)‬ ‫له‌ئيَستاشدا هه‌يه‌‪ ،‬ئه‌و به‌ربه‌ستو سنوورانه‌ي که‌ فه‌زاي‬ ‫عه َ‬ ‫‌قلي سياسيو دينيش سته‌مکاري به‌رهه‌مي هيَناون‪،‬‬ ‫وايکردوه‌ کاريگه‌ري زؤرمان له‌سه‌ر درووستبکات بؤ‬ ‫خؤبچووکردنه‌وه‌و وازهيَنان له‌زؤر شت‪ .‬به‌کوورتي‪،‬‬ ‫کيَشه‌که‌ زمان نيه به‌وشيَوه‌يه‌ (به‌تايبه‌تي له‌ئيَستادا)‌‪ ،‬بهَ‌لکو‬

‫ئاماده‌يي خؤمانه‌ بؤ نووسين له‌ناو جيهاني فه‌لسه‌فه‌دا‌‪،‬‬ ‫زماني نووسين هه‌موو فه‌زايه‌کاني نووسين له‌خؤي‬ ‫ده‌گريَت‪ ،‬ئه‌گه‌ر ئيَمه‌ بتوانين شيعرو ِرؤمانو لي َ‬ ‫َکؤلينه‌وه‌‬ ‫بنووسين به‌کوردي‪ ،‬ئايا بؤچي نه‌توانين به‌رهه‌مي فيکري‬ ‫بنووسين؟ ئايا ده‌بيَت دابنشين تاوه‌کو موعجيزه‌ي زمان‬ ‫ِرزگارمانده‌کاتو فه‌يله‌سوومان بؤ ده‌هيَنيَته‌ ناو دونياوه‌‪،‬‬ ‫پيَموايه‌ موعجيزه‌که‌ له‌ده‌ست کارکردنو خه َ‬ ‫‌يالو هيواي‬ ‫خؤماندايه‪ ،‬ئه‌مه‌ش موعجيزه‌ي کارکردنو داهيَنانو‬ ‫پرؤژه‌کردني دونياي فيکره‌‪ ،‬نه‌وه‌ک‬ ‫به‌ديموکراتيزه‌ کردني ِ‬ ‫َ‬ ‫مؤنؤپؤلکردنو داگيرکردنو گه‌ندهَ‌لکردني دونياي‬ ‫ته‌مهَ‌ليو‬ ‫چاپه‌مه‌نيو ده‌سه‌التي ئه‌ده‌بي‪ .‬وه‌پيَشموايه‌‪ ،‬ئه‌گه‌رچي‬ ‫‌رووي قه‌يران ده‌بينه‌وه‌ له‌گه َ‬ ‫‌ل هه‌نديَک زاراوه‌و‬ ‫ِرووبه ِ‬ ‫ووشه‌دا‪ِ ،‬ره‌نگه‌ شيَوازيَکي ئاسانکاري بدؤزينه‌وه‌و‪،‬‬ ‫بتوانين مامهَ‌له‌ له‌گه َ‬ ‫نوي‬ ‫‌ل داهيَناناو داتاشيني ووشه‌ي َ‬ ‫بکه‌ينه‌وه‌‌‪.‬‬ ‫* په‌يوه‌ندي ن َيوان فه‌لسه‌فه‌و ئايين له‌چيدايه‌؟ پ َيتوايه‌‬

‫‪73‬‬


‫خوا به‌سه‌روه‌ري خؤي بزانيَت‪ ،‬ئه‌مه‌ نه‌کات به‌ته‌مهَ‌لو‬ ‫ياخيو مولحيدو کافر ده‌ناسريَت)‪.‬‬ ‫به‌آلم فه‌لسه‌فه‌ جه‌غت له‌دونياي مرؤڤ ده‌کاته‌وه‌‬ ‫‌ريَگاي ئه‌زموونو‬ ‫به‌گشتي‪ ،‬ئه‌مه‌ش جؤره‌ مه‌عريفه‌يه‌که‌ له ِ‬ ‫بوونمانه‌وه‌ له‌ناو دونيادا پيَي ده‌گه‌ين‪ ،‬به‌مانايه‌کي تريش‬ ‫ئه‌وه‌ي له‌بووني خؤمان گه‌وره‌تره‌ مه‌عريفه‌ي ناويَت‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر له‌ديده‌ مه‌ترياليه‌که‌يه‌وه‌ ته‌ماشاي بکه‌ين‪ ،‬چوونکه‌‬ ‫(ئه‌گه‌ر ميَژووي فه‌لسه‌فه‌ي‬ ‫شتيَکه‌ ناسه‌لميَندريَت‪.‬‬ ‫ِرؤژئاواش له‌مئاسته‌وه‌ قسه‌ي له‌سه‌ربکه‌ين‪ِ ،‬ره‌نگبيَت‪،‬‬ ‫له‌سه‌ده‌ي حه‌ڤده‌وه‌ تاوه‌کو ئيَستاکه‌ي‪ ،‬هه‌ميشه‌ له‌به‌رده‌م‬ ‫ِره‌خنه‌ي زؤردا بيَت‪ ‌،‬وه‌کو ميَژووي ميتافيزيک)‪.‬‬ ‫‌ريَته‌وه‌ بؤ نووسه‌ره‌که‌ي‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر سه‌رچاوه‌ي ئاين بگه ِ‬ ‫که‌ خواي گه‌وره‌ ده‌کات‪ ،‬ئه‌وا سه‌رچاوه‌ي فه‌لسه‌فه‌‬ ‫‌ريَته‌وه‌ بؤ گه‌وره‌يي دونياي مرؤڤ به‌وشيَوه‌يه‌‪،‬‬ ‫ده‌گه ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫واته‌ نه‌ک ئيمان به‌لکو عه‌قل‪ ،‬ئه‌مه‌ش به‌هه‌موو شيَوه‌يه‌ک‬ ‫ِره‌نگدانه‌وه‌و به‌رجه‌سته‌بوونه‌وه‌ي ناو ئه‌زموونو‬ ‫جيهانيَکه مرؤڤي تيادا ده‌ژي نه‌وه‌ک جيهانيَکي تر‪ .‬ليَره‌دا‬ ‫َ‬ ‫دوودلي ديَنه‌ ناو ميَشكه‌وه‌‪ ،‬بهَ‌لکو‬ ‫نه‌وه‌ک هه‌ر طومانو‬ ‫‌ريش ديَنه‌ پيَشه‌وه‌و‪ ،‬ئه‌مانه‌ش‬ ‫‌رنه‌کردنو بيَباوه ِ‬ ‫باوه ِ‬ ‫راستيتي خؤيانيان هه‌يه‌‌‪.‬‬ ‫‌رده‌کاتو‪،‬‬ ‫کاتيَک ئاين به‌رگري له‌خؤيو سيسته‌مي باوه ِ‬ ‫‌ري پووچه‌لبکاته‌وه‌و بيَماناي‬ ‫بؤنمونة‌ ده‌يه‌ويَت بيَباوه ِ‬ ‫بکاتو زه‌ربه‌ي ليَبدات‪ ،‬ئيتر ئه‌وه‌ي په‌يوه‌ندي بيَت‬ ‫له‌گه َ‬ ‫‌ل بيرکردنه‌وه‌دا به‌گشتي نايميَنيَت‪ ،‬چوونکه‌ به‌وه‌ي‬ ‫ده‌يکات‪ ،‬زه‌ربه‌ له‌ئازادي بيرکردنه‌وه‌ ده‌داتو سياسه‌تي‬ ‫خؤسه‌پاندن ده‌گريَته‌به‌ر‪ ،‬ئه‌م ويَناکردنه‌وه‌يه‌ شتيَکي‬ ‫ئه‌مه‌نده‌ غه‌ريبو نائاشکرا نه‌بووه‌ له‌ميَژووي مرؤڤايه‌تيدا‬ ‫له‌بؤ ئاين‪ ،‬دياره‌ نه‌وه‌ک هه‌ر له‌به‌رده‌م فه‌لسه‌فه‌دا‪ ،‬بهَ‌لکو‬ ‫له‌به‌رده‌م ئه‌ده‌بو هونه‌رو زانستو ژيانيشدا به‌گشتي‪،‬‬ ‫چوونکه‌ پاراستني جيهانو مرؤڤايه‌تي بووه‌ به‌قسه‌کردن‬ ‫له‌سه‌ر بيرؤکه‌ي خواوه‌ند له‌سياسه‌تي َ‬ ‫کليَسادا‪ .‬چوونکه‌‬ ‫کاتيَک ئاين ئارگيوميَنته‌که‌ي له‌سه‌ر جه‌وهه‌ري ئه‌وه‌‬ ‫ده‌کات‪ ،‬گوايا دروستکه‌ري دونياي نرخوبه‌هاو ژيان‬ ‫‌رکردن به‌خوداو سيسته‌مي‬ ‫‌ريَندريَته‌وه‌ بؤ باوه ِ‬ ‫ده‌بيَت بگه ِ‬ ‫‌روسيسته‌مه‌دا‬ ‫ه‬ ‫باو‬ ‫‌و‬ ‫ه‬ ‫ئ‬ ‫‌ي‬ ‫ه‬ ‫‌و‬ ‫ه‬ ‫‌ر‬ ‫ه‬ ‫‌د‬ ‫ه‬ ‫ل‬ ‫‌ي‬ ‫ه‬ ‫‌و‬ ‫ه‬ ‫ئ‬ ‫ئيتر‬ ‫مؤراليَتي‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫بيَت به‌دؤست ته‌ماشاي ناکات‪ ،‬سياسه‌تي ئيَمه‌و ئه‌وان‬ ‫ده‌گريَته‌به‌ر‪.‬‬ ‫پريَتي له‌جياوازيه‌کاني خؤي‪،‬‬ ‫دونياي فه‌لسه‌فه‌ش ِ‬ ‫ئه‌گه‌ر ليره‌دا به‌خيَرايي ته‌نيا ئاماژه‌ به‌دوو ده‌سته‌‬ ‫َ‬ ‫ئايدياليستن جه‌غد له‌سه‌ر دونياي‬ ‫بکه‌ين‪ ،‬ئه‌وانه‌ي‬ ‫ئايديا ده‌که‌نه‌وه‌ وه‌کو سه‌ربه‌خؤيي خؤي‪ ،‬وه‌ئه‌وانه‌ي‬ ‫مه‌ترياليستن جه‌غد له‌سه‌ر دونياي مه‌تريال ده‌که‌نه‌وه‪،‬‬ ‫َ‬ ‫ئايدياليسته‌کان‪،‬‬ ‫وه‌کو په‌يوه‌ندي به‌جيهاني ئه‌زموونه‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌گشتي له‌ئاينه‌وه‌ نزيکترن له‌مه‌ترياليسته‌کان‪ ،‬چوونکه‌‬ ‫‌ريان به‌شتيَک نيه‌ له‌ده‌ره‌وه‌ي‬ ‫مه‌ترياليسته‌کان باوه ِ‬

‫‪74‬‬

‫َ‬ ‫ئايدياليسته‌کان‬ ‫ئه‌زموونو جيهاني هه‌ستپيَکراوه‌بيَت‪ ،‬به‌الم‬ ‫به‌پيَچه‌وانه‌وه‌ي ئه‌وه‌وه‌ن‌‪.‬‬ ‫کاتيَک ميَژووي فه‌لسه‌فه‌ ده‌خويَنينه‌وه‌‪ ،‬هه‌موويان‬ ‫له‌وانه‌ي‬ ‫زؤرن‬ ‫به‌وجؤره‌‪،‬‬ ‫نين‬ ‫مه‌ترياليست‬ ‫َ‬ ‫ئايدياليستنو داکؤکي له‌سه‌ر ئه‌وه‌ ده‌که‌ن‪ ،‬گوايا‬ ‫عه َ‬ ‫‌ني‬ ‫‌قلو سه‌به‌ب‪ ،‬ده‌توانن مه‌عريفه‌ي ئه‌وه‌مان بده َ‬

‫به‌رامبه‌رجيهان‪ ،‬مه‌عريفه‌يه‌کي سه‌ربه‌خؤبيَت‪ ،‬يان‬ ‫له‌ده‌ره‌وه‌ي ‌ئه‌زموونه‌کانمانه‌وه بَيت‌ (ئايديا سه‌ربه‌خؤ‬ ‫له‌ئه‌زموونکردن)‪ .‬کاتيَکيش باس له‌مه‌عريفه‌ ده‌کريَت‪،‬‬ ‫َ‬ ‫اشيناله‌کان‪،‬‬ ‫قووتابخانه‌کاني وه‌کو طومانگه‌رايه‌کان‪ِ ،‬ر‬ ‫َ‬ ‫‌راشيناله‌‬ ‫ئيمپيريسيسيزم‪ ،‬دونيابيني کانتي (که‌ نه ِ‬ ‫به‌ته‌واوي‪ ،‬وه‌ نه‌ئه‌زموونگه‌رايه‌ به‌ته‌واوه‌تي)‪ ،‬وه‌هه‌روه‌ها‬ ‫ِريَژه‌گه‌رايه‌کان ديَنه‌ پيَشه‌وه‌‪ ،‬وه‌پراگماتيزمو فه‌مينيزيم‪،‬‬ ‫ده‌که‌ونه‌ ديوي ِريَژه‌گه‌رايه‌کانه‌وه‪ ،‬چوونکه‌ که‌لتوورو‬ ‫کؤمهَ‌لگاو که‌شووهه‌واي سياسيو کؤمه‌آليه‌تي‪ ،‬کاريگه‌ري‬ ‫زؤري ده‌بيَت له‌سه‌ر خووده‌کان بؤ به‌رهه‌مهيَناني‬ ‫مه‌عريفه‪ ،‬ئه‌مه‌ش ئه‌وه‌ده‌گه‌يه‌نيَت که‌ جيهاني هه‌ستو‬ ‫ئه‌زموونه‌کانمان َ‬ ‫حاله‌تي جه‌وهه‌رين بؤ زانينو تيَگه‌شتن‌‌‪.‬‬ ‫َ‬ ‫‌ئايدياليزم ئه‌گه‌ر قسه‌ له‌سه‌ر فيساگؤراسو‬ ‫بؤنمونة‌‪ ،‬به‬ ‫ئيفالتونو‪ ،‬ديکارت‪...‬بکه‌ين‪ ،‬که‌ پيَيان وايه‌ مرؤڤ ده‌توانيَت‬ ‫ئايدياي هه‌بيَت سه‌ربه‌خؤ له‌دونياي ئه‌زموونه‌کانيه‌وه‌‪ ،‬وه‌‬ ‫به‌مه‌ عه َ‬ ‫پرچه‌کده‌کرَيت‌ پيَش هاتني بؤ ناو‬ ‫‌قلي به‌مه‌عريفه‌ ِ‬ ‫ئه‌مدونيايه‌ش (ئينه‌يت)‪ ،‬به‌آلم فه‌يله‌سووفه‌ مه‌ترياله‌کان‬ ‫له‌به‌رئه‌وه‌ي جه‌غد له‌سه‌ر ئه‌مدوونيايه‌و ئه‌زموونه‌کاني‬ ‫ناوي ده‌که‌نه‌وه‪ ‌،‬پيَيان وايه‌ که‌ له‌دايکده‌بين ميَشکمان‬ ‫َ‬ ‫خاليه‌ له‌ئايديا (توبووله‌ ِراسا)‪ ،‬وه‌دونياو ئه‌زموونه‌کاني‬ ‫پرده‌که‌نه‌وه‪ ،‬بؤنمونة‌ (کانت)‬ ‫ناوي‪ ،‬ميَشکمان به‌ئايدياکان ِ‬ ‫هيچيان ناگريَته‌به‌ر‪ ،‬بهَ‌لکو هه‌ردووکيان وه‌کو پيَويستي‬ ‫به‌کارده‌هيَنيَت‪.‬‬ ‫بؤنمونة‌‪ ،‬ئه‌رستؤ‪ ،‬که‌ وه‌کو زه‌مينه‌ي پاشخاني زانستي‬ ‫سروشتي ته‌ماشاده‌کريَت جياوازه‌ له‌ئيفالتون‪ ،‬ئه‌مه‌نده‌ي‬ ‫گوي‬ ‫جه‌غد له‌سه‌ر شته‌ بينراوه‌کان ده‌کاته‌وه‌‪ ،‬ئه‌مه‌نده‌‬ ‫َ‬ ‫به‌و فؤرمانه‌ نادات که‌ له‌الي مامؤستايه‌که‌ي هه‌بووه‌‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌رچي ئه‌رستؤ ِره‌گه‌زيَکي شازي خؤي هه‌يه‌ له‌ئاست‬ ‫ئه‌وه‌ي فؤرمو هؤکاره‌کاني چين‪ ،‬ئامانجي کؤزمؤ يان‬ ‫سروشت (تيلؤلؤجي)‪ِ ،‬ره‌خنه‌ي تووندي ئيفالتونيش‬ ‫ده‌کات‪ ،‬به‌آلم وازي ليَناهيَنيَت‪ ،‬ئه‌وه‌ي گرنگه‌ ليَره‌دا‬ ‫ئه‌وه‌يه‌‪ ،‬ئه‌رستؤ زانيني عامه ده‌خاته‌ ناو فه‌لسه‌فه‌وه‌‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ش له‌ئيفالتووني جياده‌کاته‌وه‌‪ .‬وه‌هه‌روه‌ها وه‌کو‬ ‫هؤبزو هيومو مارکس‪ ،‬زؤري تريش وه‌کو ئيپريسيستو‬ ‫مه‌ترياليست ده‌بيندريَن‪.‬‬ ‫به‌کورتي‪ ،‬ئه‌وه‌ي په‌يوه‌ندي نزيکو فيکري له‌نيَوان ئاينو‬ ‫فه‌لسه‌فه‌دا هه‌بيَت‪ ،‬ده‌سته‌ي يه‌که‌مي فه‌يله‌سووفه‌کانن‌‬ ‫َ‬ ‫(ئايدياليسته‌کانن) له‌گه َ‬ ‫‌ل ئايندا‪ ،‬نه‌وه‌ک مه‌ترياليسته‌کان‪،‬‬ ‫‌ريان به‌ته‌واوي ئه‌و‬ ‫چوونکه‌ مه‌ترياليسته‌کان باوه ِ‬


‫ذمارة (‪ )12‬كانوني يةكةمي ‪2010‬‬

‫ئارگيوميَنتانه‌ نيه‪ ‌،‬که‌ ئاين دايده‌مه‌زريَنيَتو قسه‌ي‬ ‫له‌سه‌رده‌کات‪ ،‬به‌تايبه‌تي گوايا دروستکه‌ري ئه‌مجيهانه‌ تاقه‌‬ ‫‌ريان‬ ‫خوايه‌که‌و‪ ،‬خواش سه‌ره‌تاي نيه‌‪ ،‬ئه‌و ئاينانه‌ي باوه ِ‬ ‫به‌موعجيزه‌ هه‌يه‌و‪ ،‬يان گوايا ِرؤژي دادگاييکردنو‬ ‫زيندووبونه‌وه‌ له‌دواي مردن به‌راستي تيَده‌گه‌ن‪ ،‬بيرؤکه‌ي‬ ‫جه‌هه‌نمو خواي تايبه‌تو شتي به‌وجؤره‌‪.‬‬ ‫پيَموايه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر هه‌ر جؤره‌ په‌‌يوه‌نديه‌کيش هه‌بيَت‬ ‫له‌نيَوانياندا (ئاينو فه‌لسه‌فه‌)‪ ،‬ئه‌وه‌نده‌ش په‌يوه‌نديه‌کي‬ ‫ناسکو حه‌ساسيشه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ هه‌ميشه‌ وابوه‌‪.‬‬ ‫ميَژووي مرؤڤايه‌تي له‌نيَوان ده‌سه‌آلتي ئاينو فه‌لسه‌فه‌دا‪،‬‬ ‫وه‌کو دوو دژيش ديَنه‌ پيَشچاو‪ ،‬به‌تايبه‌تي ميَژووي کتيَب‬ ‫سووتاندنو ِراوناني فه‌يله‌سووفان و هونه‌رمه‌ندانو‬ ‫ِرؤشنبيران‪ ،‬نه‌فيکردنيانو کوشتنيان له‌اليه‌ن ده‌سه‌آلتي‬ ‫‌ره‌کاني ميَژووي چه‌رخي‬ ‫دينيه‌وه‪ ،‬به‌شيَکي زؤري الپه ِ‬ ‫پرده‌کاته‌وه‪ ،‬ئه‌مه‌ تاوه‌کو ئيَستاش‌‪( ،‬له‌دونياي‬ ‫ناوه‌ندين ِ‬ ‫ئسيالميشدا به‌هه‌مان شيَوه‌‪ ،‬ئه‌گه‌رچي له‌کاتي خؤيدا‪،‬‬ ‫نه‌رميو ديموکراسي له‌ناو ‌شارستاني ئيسالمي هه‌بووه‌)‪.‬‬ ‫َ‬ ‫‌ندساليَکبوو‪ ،‬وآلته‌ ئيسالميه‌کان به‌فيتي‬ ‫(بؤنمونة‌ پيَش چه‬ ‫تووندره‌وه‌کان دژايه‌تي زؤري ئه‌و ِرؤژنامه‌يه‌يان‬ ‫ئيمامه‌‬ ‫ِ‬ ‫کرد‪ ،‬له‌دانيمارک ده‌رچووبو‪ ،‬ئه‌ويش له‌سه‌ر ئه‌وه‌ي‪،‬‬ ‫گوايا ويَنه‌ي پيَغه‌مبه‌ري ئيسالميان بآلوکردؤته‌وه‌و‪،‬‬ ‫ئه‌و ئازاديه‌ش َ‬ ‫گالته‌جاريکردنه‌ به‌دونياي ئيسالم‪ ،‬له‌به‌ر‬ ‫په‌خشکردني ويَنه‌کاني پيَغه‌مبه‌ر‪ .‬به‌آلم کيَشه‌ي سه‌ره‌کي‬ ‫ئه‌وه‌نه‌بوو‪ ،‬ئه‌وه‌ي کيَشه‌ي سه‌ره‌کي بوو‪ ،‬ويَنه‌کانيان‬ ‫به َ‬ ‫‌دل نه‌بوو‪ ،‬چونکه‌ ويَنه‌ي پيَغه‌مبه‌ري ئيسالم‪،‬‬ ‫له‌چه‌رخه‌کؤنه‌کاندا به‌خه َ‬ ‫‌يال کيَشراوه‌و هه‌بووه‌‪ ،‬به‌آلم ئه‌و‬ ‫ويَنانه‌ به‌حه‌رام نابيندريَن‪ ،‬چوونکه‌ به‌باش يان به‌ئاسايي‬ ‫کاراکته‌ري پيَغه‌مبه‌ر پيَشکه‌شده‌کات)‪ ،‬ئه‌گه‌رچي اليه‌ني‬ ‫نيگه‌تيڤي ِرؤژنامه‌که‌ي دانيمارک ئيسالم له‌ناوکؤييه‌‬ ‫گشتيه‌که‌يدا له‌گه َ‬ ‫‌ل تيرؤيزمدا نزيکده‌کاته‌وه‌‪ ،‬به‌آلم‬ ‫َ‬ ‫ئازادي فيکريو بيروبؤچوونيش حاله‌تيَکي جه‌وهه‌ريه‌ بؤ‬ ‫مرؤڤايه‌تي‪.‬‬ ‫َ‬ ‫‌رحال پيَم وايه‌‪ ،‬هه‌ر خويَندنه‌وه‌ي ئاين بؤخؤي‪،‬‬ ‫به‌هه‬ ‫‌داتي که‌ ِره‌خنه‌ي بکه‌ين‪ ،‬يان هيچ نه‌بيَت‬ ‫ِريَگه‌ي ئه‌وه‌مان ده َ‬ ‫به‌شيَوه‌ي جياواز بيري ليَبکه‌ينه‌وه‌و ته‌ئويلي بکه‌ينه‌وه‌‪ ،‬که‌‬ ‫له‌گه َ‬ ‫‌ل سيسته‌مي ده‌قه‌که‌دا ناکؤکده‌که‌ويَته‌وه‪ ،‬ئه‌مجؤره‌‬ ‫خويَندنه‌وه‌يه‌ ده‌توانين به‌زاده‌ي‌ فيکريو فه‌لسه‌في ناوي‬ ‫بهيَنين‪ ،‬ئه‌مه‌ له‌اليه‌ک‪ ،‬له‌اليه‌کي تره‌وه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر ده‌قيَکي‬ ‫ئه َ‬ ‫‌سلي بووني نه‌بيَت‪ ،‬وه‌کو ده‌قي قوورعان که‌ ِريشه‌ي‬ ‫بيرؤکه‌کاني هي خؤي نيه‌‪ ،‬ئيتر شتيَکيش نيه‌ بتوانيَت‬ ‫له‌ناوکؤتايي وه‌آلمه‌کانيدا ئازادي بيرکردنه‌وه‌ زينداني‬ ‫بکات وه‌کو کؤتايي؟‌‬ ‫به‌آلم‪ ،‬به‌شيَوه‌يه‌کي گشتي‪ ،‬باته‌ماشاي هه‌نديَک له‌و‬ ‫بيرؤکانه‌ بکه‌ين ليره‌دا‪ ،‬بؤنمونة‌ داري ژيانو‪ ،‬داري‬ ‫مه‌عريفه‌‪ ،‬له َ‬ ‫‌بايبلي کؤندا‪ ،‬خواردني سيَوه‌که‪ ‌،‬له‌اليه‌ن‬

‫حه‌واو دواييش ئاده‌مه‌وه‪ ‌،‬گوايا به‌خواردني سيَوه‌که‌‪ ،‬فيَري‬ ‫زانينيان ده‌کاتو چاويان زياتر ده‌کاته‌وه به‌رامبه‌ر دونيا‪،‬‬ ‫بؤخؤي ئاماژه‌يه‌ به‌سروشتي مرؤڤ که‌ سروشتيَکي‬ ‫فزوليو دانايي هه‌يه‌و‪ ،‬حه‌زده‌کات بزانيَتو تاقيبکاته‌وه‌‪.‬‬ ‫سه‌يرده‌که‌ين له‌گه‌ل ئه‌وانه‌شدا کؤده‌کاني تابؤکردن‬ ‫هه‌ن‪ ،‬وايليَديَت داناييو تاقيکردنه‌وه‌ي نويَو جياواز‪،‬‬ ‫هه‌ميشه‌ له‌گه َ‬ ‫‌ل جؤره‌ سزادانيَکدا بيَتو له‌دايکده‌بيَت‪ ،‬ئه‌مه‌‬ ‫بؤ ئه‌فسانه‌کانيش هه‌ر هه‌مان شتده‌کاته‌وه‌‪ .‬بؤنمونة‌‪،‬‬ ‫زؤري له‌ ميَژوونووسانو فه‌يله‌سووفاني ِرؤژئاوا‪،‬‬ ‫کاريگه‌ري فيکري سکوالرو زانستيو ئازايه‌تي ِرؤشنگه‌ري‬ ‫ده‌به‌نه‌وه‌ بؤ ئه‌فسانه‌ي (پرؤميتيؤس)‪ ،‬واته‌ ياخيبوونو‬ ‫به‌رامبه‌ر وه‌ستاني پرؤميتؤيس له‌ئاست زووسدا‪ ،‬وه‌کو‬ ‫هاوکيَشه‌ي ياخيبووني مرؤڤو خوداکانه‌‪ ،‬له‌به‌رئه‌وه‌يه‌‬ ‫ئاگره‌که‌ي َ‬ ‫ئؤلؤمپيؤس له‌ زووس ده‌دزيَتو ده‌يداته‌ ده‌ست‬ ‫مرؤڤ‪ِ .‬ره‌نگدانه‌ي ئه‌م چيرؤکه ئه‌مه‌نده‌ به َ‬ ‫‌قوولي به‌ناو‬ ‫ِريشه‌ي فيکرو فه‌لسه‌فه‌و ئه‌ده‌بو هونه‌ري ِرؤژئاوادا‬ ‫چووه‌و تيَکهَ‌لبووه‌‪ ،‬خوودي پرؤميتيؤس بؤته‌ جؤره‌‬ ‫پاله‌وانو مؤديَليَک‪ ،‬بؤ ئازادي له‌به‌رده‌م عه َ‬ ‫َ‬ ‫‌قلو که‌لتووري‬ ‫ِرؤژئاواييدا‌‪.‬‬ ‫به‌مانايه‌کي تر‪ ،‬ئه‌گه‌ر له‌ديوه‌ فه‌لسه‌فيه‌که‌يه‌وه‌‬ ‫بروانين‪ ،‬دياره‌ ده‌قي ئايني‌ (خواوه‌ند)‬ ‫له‌و قه‌يرانه‌ ِ‬ ‫‌رووي کيَشه‌ي ئازاديمان ده‌کاته‌وه‪ ،‬پيَماندهَ‌ليَت‬ ‫ِرووبه ِ‬ ‫له‌به‌رئه‌وه‌ي هيچ ئازاديه‌ک بيَسنوور نيه‌‪ ،‬ئيتر ئاينيش‬ ‫پيَداگرتني خؤي داده‌نيَت‪ ،‬مه‌عقووليه‌ت ليره‌دا هه‌يه‌‪،‬‬ ‫به‌آلم ئه‌مه‌ کؤتايي هه‌موو بيرؤکه‌که‌ نيه‌ به‌ته‌واوه‌تي‌‪.‬‬ ‫چؤن‪ ،‬چوونکه‌ پيَمان دهَ‌ليَت ده‌توانن هه‌موو ميوه‌يه‌ک‬ ‫له‌داره‌کاني به‌هه‌شت بخؤين‪ ،‬بيَجگه‌ له‌وداره‌ نه‌بيَت که‌‬ ‫ده‌ستنيشان کراوه‌ (داري زانين)‪ ،‬به‌مه‌بيَت ئه‌و داره‌‬ ‫داريَکي زؤر تايبه‌ته‌‪ ،‬به‌آلم له‌هه‌مان کاتيشدا‪ ،‬نابيَت ليَي‬ ‫بخؤين (حه‌رامه‌)‪،‬که‌وابيَت حه‌راميَتي داره‌که‌ تايبه‌تيَتي‬ ‫داره‌که‌يه‌‪ ،‬وه‌ تايبه‌تيَتي داره‌که‌ حه‌راميَتيه‌تي‪( ،‬که‌واته‌‬ ‫ده‌بيَت تاقيبکريَته‌وه‌‪ ،‬چوونکه‌ ده‌بيَت بزانريَت چي‬ ‫ده‌بيَت له‌دواي تاقيکردنه‌وه‌ي)‪ ،‬ئه‌مه‌ سنوورداناني ئاينه‌‬ ‫له‌ئاست ئه‌وه‌ي چؤن ئؤرده‌رو ديسپلين هه‌بيَت‪ ،‬ده‌بيَت‬ ‫سنووري خوداو مرؤڤ هه‌بيَو جياوازيشب بن‌‪ ،‬واته‌‬ ‫خودا يان مرؤڤ (به‌آلم فه‌لسه‌فه‌ پيَمان دهَ‌ليَت خودا‬ ‫هيچ نيه‌ بيَجگه‌ له‌به‌رهه‌مي ميَشکي مرؤڤ نه‌بيَت)‪ .‬خودا‬ ‫پيَمان دهَ‌ليَت له‌به‌ري ئه‌و داره‌ نه‌خؤين‪ ،‬له‌گه َ‬ ‫‌ل ئه‌وه‌شدا‬ ‫پي ناده‌ينو هه‌ر ده‌يخؤين‪ ،‬به‌مه‌ پيَموايه‌ ئه‌وه‌ي‬ ‫گويَي َ‬ ‫ده‌يکه‌ين ئه‌زموونکردني ژيانو ئازاديه‌‪ ،‬ئه‌زموونکردني‬ ‫َرايهَ‌ليکردنيشه‌ به‌ياساوه (ياساي خوداوه‌‌)‌‪ ،‬يان‬ ‫َ‬ ‫بي گوي ِ‬ ‫َ‬ ‫به‌کؤدو نؤرمه‌وه‌ له‌ناو کؤمه‌لگادا‪ .‬که‌واته‌ خوداوه‌ند‬ ‫وه‌کو َ‬ ‫بليَي ئازاديمان بؤداده‌نيَت‪ ،‬به‌آلم خوودي ئه‌و‬ ‫َ‬ ‫ئازاديه‌ش له‌گه‌ل نرخه‌که‌يدا داده‌نَيت‌‪ ،‬واته‌ سنووره‌کانمان‬ ‫بؤ ده‌کيَشيَتو له‌گهَ‌ليدا سزادان هه‌يه‌‪ ،‬ئه‌ويش الدانه‌‬

‫‪75‬‬


‫َرايه‌ليکردن به‌ياساکانيه‌وه‌‪ .‬رةهاگه‌ريه‌ک ليَره‌دا‬ ‫له‌گوي ِ‬ ‫هه‌يه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش ده‌مانباته‌ ناو فه‌زاي ميَشكي خوايه‌که‌وه‌‬ ‫تووره‌و حه‌سوودو رةهاگه‌رو تاقانه‌وه‌ که‌ دروستکه‌ري‬ ‫ِ‬ ‫جيهانو مرؤڤه‌ به‌وشيَوه‌يه‌‌‪.‬‬ ‫کيَشه‌ي ئازادي‪ ،‬خواردني سيَوه‌که‌‪ ،‬وايليَديَت‪ ،‬که‌ ئايا‬ ‫فزوليه‌تو ئازاديو ئازايه‌تي خؤمان سنوورداربکه‌ين‬ ‫َرايهَ‌لي بؤخوا‪،‬‬ ‫‌رزراگرتني جه‌وهه‌ري گوي ِ‬ ‫له‌پيَناوي به ِ‬ ‫يان به‌پيَچه‌وانه‌ بکه‌ينو چيَژي شتيَک بکه‌ين که‌ له‌راستيدا‬ ‫ده‌مانه‌ويَت بيکه‌ين‪ .‬که‌سيَوه‌که‌ش ده‌خؤين‪ ،‬ئيتر پيَکدادانو‬ ‫ده‌رکردنو ئه‌زموونکردني جيهان ديَته‌ کايه‌وه‌‪ ،‬به‌مه‌ش‬ ‫وه‌کو بيرؤکه‌ي به‌رپرسياريَتيمال له‌ال دروست بيَت بؤ‬ ‫ئه‌وه‌ي چه‌ند ئازادينو چؤن ئازادينو چيَمان ده‌ويَت‪.‬‬ ‫ته‌نيا وه‌کو (ئه‌گه‌ر)‪ ،‬ئه‌گه‌ر خودا پيَي نه‌گووتنايه‌ له‌به‌ري‬ ‫ئه‌و داره‌ نه‌خؤين‪ ،‬ئه‌وا ئيتر خوودي داره‌که‌ نه‌ده‌بووه‌‬ ‫بابه‌تي فزوليه‌تي مرؤڤ‪ ،‬ئه‌و کاته‌ ده‌بوايه‌ شتيَکي ترمان‬ ‫هه‌بوايه‌ بؤ فزووليه‌‌تي مرؤڤ‪ ،‬چوونکه‌ هه‌موو چيرؤکيَک‬ ‫‌بي ئه‌و‬ ‫گريَي (پآلت) خؤي هه‌يه‪ ،‬وه‌ ئه‌مچيرؤکه‌ش به َ‬ ‫داره‌ ته‌واونابيَت‪ .‬جوانيو خؤشي چيَرؤکه‌که‌ ئه‌وه‌يه‌‪،‬‬ ‫هه‌ميشه‌ له‌گهَ‌لماندا ده‌ژي‪ ،‬به‌آلم ئه‌وه‌ي خؤراک ده‌دات‬ ‫به‌بيرکردنه‌وه‌‪ ،‬ئه‌وه‌يه‌ ئايا له‌سه‌رده‌مه‌ جياوازه‌کان چؤن‬ ‫چؤني ئه‌و چيرؤکانه‌ بيخويَنينه‌وه‌و تيَبگه‌ينو ته‌ئويلي‬ ‫بکه‌ينه‌وه‌؟ ‌‬ ‫بؤنمونة‌‪ ،‬ده‌توانين هه‌مان جه‌وهه‌رو مانا له‌ئه‌فسانه‌ي‬ ‫(بؤکسه‌که‌ي پاندؤرا) ده‌بينينو ده‌خويَنينه‌وه‌‪ ،‬که‌‬ ‫ئه‌م ئه‌فسانه‌يه‌ش په‌يوه‌ندي به‌چيرؤکي ياخيبووني‬ ‫پرؤميتيؤسه‌وه‌ هه‌يه جاريَکي تر‌‪ ،‬گوايا زووس له‌گه َ‬ ‫‌ل‬ ‫يارمه‌تي هه‌موو خوايه‌کاني تردا‪ ،‬ده‌يه‌ويَت يه‌که‌م‬ ‫جوانترينو (سيَکسيترين) ژن دروست بکات‪ ،‬که‌ له‌ کتيَبي‬ ‫تيؤگؤني هيسؤيدا هاتوه‌‪ ،‬ژنيَک سروشتيَکي سؤزاني‬ ‫بتواني َ‬ ‫دلو ميَشکي مرؤڤ له‌خؤي بسه‌نيَته‌وه‌‪،‬‬ ‫هه‌بيَت‪،‬‬ ‫َ‬ ‫به‌مانايه‌کي ترفيَالوي بيَت‪ .‬که‌ ده‌ينيَرن بؤ خواره‌وه‌‪،‬‬ ‫‌ني‪ ،‬به‌آلم پيَي دهَ‌ليَن نهيَني ئه‌وه‌يه‌‪ ،‬که‌ نابيَت‬ ‫بؤکسيَکي ده‌ده َ‬ ‫َ‬ ‫فزووليه‌ت‪ ،‬دان‬ ‫سه‌ري ئه‌و بؤکسه‌ بکه‌يته‌وه‌‪ ،‬به‌آلم له‌به‌ر‬ ‫به‌خؤيدا ناگريَتو ده‌يکاته‌وه‌‪ ،‬وه‌کاتيَکيش ده‌يکاته‌وه‌‪ ،‬ئيتر‬ ‫له‌بؤکسه‌که‌وه‌ هه‌موو خراپه‌و مردنو شه‌يتانو ئازاره‌کان‌‬ ‫ديَنه‌ ناوجيهانه‌وه‪ .‬وه‌کو خواردني سيَوه‌که‌ وايه‌‪ ،‬کاتيَک‬ ‫تووره‌ده‌بيَتو‪ ،‬له‌به‌هشت ده‌رده‌کرَين‌‪.‬‬ ‫ده‌يخؤن‪ ،‬خودا‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫‌رحال‪ ،‬ئه‌وه‌ي هيَزي ئه‌زموونکردني ئازادي‬ ‫به‌هه‬ ‫َ‬ ‫َرايه‌ليکردني خوداوه‌و‬ ‫ي‬ ‫گو‬ ‫‌بي‬ ‫ه‬ ‫ل‬ ‫‌‪،‬‬ ‫ه‬ ‫مرؤڤ‬ ‫‌تي‬ ‫ه‬ ‫فزوولي‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫خواردني سيَوه‌که‌‪ ،‬هيچ نيه‌ بيَجگه‌ له‌ئيمزاکردني (بووني)‬ ‫خودانه‌بيَت‪ ،‬ئه‌مه‌ به‌هه‌مان شيَوه‌ پابه‌نده‌ به‌هيَناني‬ ‫شه‌يتانه‌وه‌ بؤ ناو جيهان‪ .‬ئه‌مپرسانه‌ وه‌کو پرسي‬ ‫فه‌لسه‌فين‪ ،‬چه‌مکي ئازاديو گويَپيَنه‌دان له‌به‌رده‌م کؤدي‬ ‫خؤچه‌وساندنه‌وه‌و ِراگرتندا چه‌مکي فه‌لسه‌فين‌‪ ،‬بؤنمونة‌‬ ‫ئايا ئيَمه‌ ئازادين‪ ،‬يان نا؟ چه‌ندو چؤن ئازادينو ده‌مانه‌ويَت‬

‫‪76‬‬

‫ئازادبين؟ چؤن بژين؟ ئايا مه‌حکومين به‌کؤرسي سروشتو‬ ‫چاره‌نووس يان نا؟ ئه‌مه‌ به‌ديقه‌تو به‌تاقه‌تترين بابه‌تي‬ ‫سه‌ينت ئؤگه‌ستينيه‌ له‌تيؤلؤجيه‌که‌يدا‪.‬‬ ‫پشتگيري‬ ‫‌ريَکيه‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌هه‌موو‬ ‫ئؤگه‌ستين‪،‬‬ ‫باوه ِ‬ ‫له‌وچيرؤکه‌و حه‌قيانه‌تي خواي مه‌سيحيه‌ت ده‌کات‪.‬‬ ‫چونکه‌ تيؤلؤجي بؤ ئيراده‌ي ئازادي‪ ،‬بؤخؤي‬ ‫‌رکردنيش‬ ‫‌ريَنيَته‌وه‌ بؤ ئازادي مرؤڤ له‌اليه‌کو‪ ،‬باوه ِ‬ ‫ده‌گه ِ‬ ‫به‌دروستکه‌ره‌که‌ي (خودا) له‌اليه‌کي تره‌وه‌‪ .‬به‌کوورتي‪،‬‬ ‫پيَماندهَ‌ليَت‪ ،‬ئه‌گه‌ر خودا ئازادي نه‌دايه‌ به‌مرؤڤ‪ ،‬ئه‌وکاته‌‬ ‫مرؤڤ وه‌کو ِرؤبؤت ده‌بوون له‌ناو دونيادا‪ .‬به‌آلم‬ ‫گوايا‪ ،‬خوا نايه‌ويَت ِرؤبؤت دروستبکات‪ ،‬بهَ‌لکو مرؤڤ‬ ‫له‌که‌شووهه‌واي ئيراده‌ي ئازادا دروست ده‌کاتو عه َ‬ ‫‌قلي‬ ‫‌خشي‪ ،‬کاتيَکيش ئيراده‌که‌ي به‌خراپه‌ ده‌به‌خشيَت‬ ‫پيَده‌به‬ ‫َ‬ ‫خودا ده‌بيَت سزاي بدات‪ ،‬ئؤگه‌ستين باسي ئيراده‌ي ئازاد‬ ‫ده‌کات‪ ،‬به‌آلم له‌جه‌وهه‌ردا ئه‌وه‌ي ئازادي بيَت تيايدا نيه‌‪،‬‬ ‫چونکه‌ سه‌رچاوه‌ي ئازاديه‌که‌ ده‌باته‌وه‌ بؤ دروستکه‌ري‬ ‫مرؤڤ‪ ،‬نه‌وه‌ک مرؤڤ خؤي‪.‬‬ ‫کيَشه‌ي گه‌وره‌ له‌وه‌دايه‌‪ ،‬که‌ ئازادي ههَ‌لبژارد‪ ،‬خؤي‬ ‫ههَ‌لده‌بژيَريَت نه‌وه‌کو خودا‪ ،‬به‌آلم ئه‌م هاوکيَشه‌يه‌‬ ‫له‌گه َ‬ ‫‌ل ميَژووي خراپه‌و سزاداندا ته‌واوده‌بيَت‪ .‬کاتيَکي‬ ‫َ‬ ‫خواي هه‌لنه‌بژارد‪ ،‬ئيتر له‌به‌رئه‌وه‌ سزاده‌دريَت‪ ،‬بؤچي‪،‬‬ ‫َرايهَ‌ليه‌کاني خودا پشتگويَده‌خاتو‪ ،‬خؤيو‬ ‫چوونکه‌ گوي ِ‬ ‫ئيگؤي خؤي ده‌خاته‌ پيَشه‌وه‪ ،‬شانازي به‌خؤيه‌وه ده‌کات‪،‬‬ ‫ئاينيش به َ‬ ‫‌قوولي دژايه‌تي فه‌زاي خوودو شانازيکردن‬ ‫به‌ووخووده‌وه‌ ده‌کات‌‪ ،‬چوونکه‌ خه‌ته‌ري ئه‌و شانازيکردنه‌‬ ‫‌رکردن به‌شتيَک‬ ‫به‌خووده‌وه‪ ‌،‬دوورکه‌وتنه‌وه‌يه‌ له‌باوه ِ‬ ‫له‌ده‌ره‌وه‌ي خؤي که‌ خودايه‌‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش ئاره‌زووکردني‬ ‫زانينو هيَنانه‌ به‌رده‌ستي ئيراده‌و هيَزي ئيراده‌يه‌ بؤ‬ ‫ئه‌زموونکردن‌‪ .‬ئه‌مه‌ فزوله‌يه‌تي سروشتي مرؤڤه له‌ناو‬ ‫دونيادا‪ ،‬طومان له‌وه‌دا نيه‌ که‌ مرؤڤ به‌سروشتي خؤي‬ ‫چه‌ند باشبيَت خراپيشه‌و خؤپه‌رستيشه‌‌‪ ،‬واته‌ حه‌ز ده‌کات‬ ‫شانازيو گه‌وره‌يي خؤي هه‌بيَت‪ .‬ليَره‌دا زانينو ئازادي‬ ‫مرؤڤ وه‌کو ئيراده‌‪ ،‬که‌جه‌ويَکي فه‌لسه‌في هه‌يه‌‪ ،‬له‌الي‬ ‫ئؤگه‌ستين له‌زماني تيؤلؤجيدا‪ ،‬ناوکؤييه‌کي ِرووتي ديني‬ ‫دروستده‌کات‌‪ .‬هه‌روه‌ها خوودي شه‌يتان‪ ،‬که‌ ئؤگه‌ستين‬ ‫وه‌کو به‌ئيشي خواي نه‌زانيَت (ته‌نيا به‌دونياي مرؤڤه‌وه‌‬ ‫ده‌يبه‌ستيَته‌وه‪ ،‬چوونکه‌ به‌بيرؤکه‌ي خراپه‌ي مرؤڤه‌وه‌‬ ‫ده‌يبينيَت‪ ،‬به‌آلم بيري ده‌چيَت که‌ شه‌يتان له‌ناو دونيايه‌کدا‬ ‫هه‌يه‌ که‌ دونياي خودايه‌‌)‪ ،‬له‌به‌ر هؤي له‌ناو ئه‌مدونيايه‌دا‪،‬‬ ‫‌ريَته‌وه‌ بؤ‬ ‫چوونکه‌ ئه‌وه‌ي هه‌موو فيتنه‌و فزوليه‌تانه‌ ده‌گه ِ‬ ‫بووني ئه‌و (مرؤڤ)‪ ،‬ئه‌وه‌ شه‌يتانه‌ له‌به‌رگي ماره‌که‌دا‬ ‫ده‌چيَته‌ ژيَرسه‌ري حه‌واو ئاده‌مه‌وه‌و‪ ‌،‬هانيان ده‌دات‬ ‫له‌به‌ري داره‌که‌ بخؤن‪.‬‬ ‫‌بي‬ ‫چيرؤکي خوا‪ِ ،‬ره‌نگه‌ هه‌موو جؤره‌ خوايه‌کيش‪ ،‬به َ‬ ‫بووني چيرؤکي شه‌يتان نه‌توانيَت کؤتايي هه‌بيَت‪ ،‬يان‬


‫ذمارة (‪ )12‬كانوني يةكةمي ‪2010‬‬

‫ناووتريَت‪ ،‬يان ناتوانيَت هه‌ر هه‌بيَت‪ ،‬شه‌يتان وه‌کو‬ ‫سيَبه‌ري خواو‪ ،‬دايه‌له‌کتيکي خوا وايه بؤ سه‌لماندني‬ ‫خؤي‌ وه‌کو دروستکه‌ري بوونو جيهان‪ .‬چوونکه‌ ئه‌گه‌ر‬ ‫به‌ووردي ده‌قه‌که‌ بخويَنينه‌وه‌‪ ،‬فيَري ئه‌وه‌ده‌بين‪ ،‬ئه‌وه‌ي‬ ‫شه‌يتان ده‌يکات‪ ،‬هانداني خواردني سيَوه‌که‌ بؤنمونة‌‌‪،‬‬ ‫به‌مانايه‌کي تر ئه‌مه‌ بخويَنينه‌وه‌‪ ،‬ئه‌وه‌ي شه‌يتان ده‌يکات‬ ‫پرؤژه‌ي بووني خودايه‌ له‌ناو بووندا‌‪.‬‬ ‫ته‌واوکردني ِ‬ ‫ليَره‌دا ده‌توانين فزوليه‌تي حه‌واوئاده‌م‪ ،‬وه‌کو جؤره‌‬ ‫ئه‌زموونکردنيَکي ئازادي ببينين‪ ،‬وه‌ ئؤتؤريته‌ي خواوه‌ند‬ ‫َ‬ ‫مؤرال) ده‌بيَته‌ سزاداني مرؤڤو ده‌رکردنيان‬ ‫(کؤدي‬ ‫له‌به‌هه‌شت‪ .‬بؤنمونة‌ ئه‌م چيرؤکه‌ ئاينيه‌‪ ،‬چه‌ند نازانستيشه‌‪،‬‬ ‫به‌آلم چيژو ئامؤژگاريو وانه‌ي خؤي تيادايه‌‪ ،‬به‌شيَوه‌يه‌کي‬ ‫َ‬ ‫قوولو کاريگه‌ر له‌ناو جيهاني مؤديَرندا‪.‬‬ ‫زؤر‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ئاين له‌مديده‌وه‌ هه‌لگري قولترين ناکؤکيه‌ له‌ناوخؤيدا‪،‬‬ ‫بؤخؤي دژايه‌تي خؤيده‌کات‪ ،‬چوونکه‌ بيرؤکه‌ي (يه‌ک‬ ‫خودا‪ /‬يه‌ک که‌س) ههَ‌لگري تووندوتيژيه‌کي زؤره‌‪،‬‬ ‫وه‌ئه‌گه‌ر به‌وورديش له‌حساباتي سزادانو مه‌حکه‌مه‌کردني‬ ‫مرؤڤايه‌تي ووردبينه‌وه‌ له‌اليه‌ن خوداوه‌‪ ،‬ده‌بينين که‌‬ ‫هه‌موو دژايه‌تيه‌که‌ له‌ئاستي بيرؤکه‌ي تاقانه‌ييدا (يه‌ک‬ ‫خوداييدا) يه‌کسان ده‌بيَته‌وه‌‌‪ ،‬به‌هه‌مان شيَوه‌ش ئه‌و‬ ‫تاقانه‌ييه‌ (ميتافيزيکيه‌تي خوا) له‌سه‌رو هه‌مووشتيَکه‌وه‌يه‌و‬ ‫ناشتوانينو بؤمان ناکريَت پيَناسه‌ي بکه‌ينو بيبينين (به‌آلم‬ ‫کووري خودا‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ له‌مه‌سيحيه‌تدا جؤريَکي تره‌‌‪ ،‬چوونکه‌‬ ‫ِ‬ ‫که‌ خوداشه‌‪ ،‬گوايا به‌سه‌ر خاچه‌که‌وه‌ ده‌مريَت‪ ،‬ئه‌گه‌رچي‬ ‫گوايا دوايي له‌مردن به‌رزده‌بيَته‌وه‌)‪ ،‬وه‌ئه‌گه‌ر پيَناسه‌ي‬ ‫پي‬ ‫ئه‌مجؤره‌ خودايه‌ بؤ ئايني بووديزم بکه‌ين زؤريان َ‬ ‫‌ر به‌جؤره‌ خوايه‌کي واناکه‌ن‪،‬‬ ‫سه‌يرده‌بيَت‪ ،‬چوونکه‌ باوه ِ‬ ‫بهَ‌لکو به‌هيچ خوايه‌کيش‪.‬‬ ‫له‌شويَنيَکدا لودڤيگ فيؤرباخ له‌پيَناسه‌يه‌کي بؤ ئايندا‪،‬‬ ‫دهَ‌ليَت ( ئه‌گه‌ر مردن نه‌بووايه‌‪ ،‬ئاينيش نه‌ده‌بوو)‪ ،‬به‌آلم‬ ‫نيوه‌ي پيَناسه‌که‌ به‌دروستي ده‌ميَنيَته‌وه‌‪ ،‬نيوه‌که‌ي تري‬ ‫ئه‌وه‌يه‪ ‌،‬که‌ مردن هه‌يه‪ ،‬له‌به‌رئه‌وه‌ي مردن هه‌يه‌ ژيانيش‬ ‫به‌رده‌وامده‌بيَت له‌به‌رده‌م ته‌عبيره‌کانيدا‪ ،‬بؤيه‌ هونه‌رو‬ ‫ئه‌ده‌بو فه‌لسه‌فه‌ش ده َ‬ ‫‌وله‌مه‌ند ده‌کات‌‪ .‬به‌مانايه‌کي تر‪ ،‬ئاين‬ ‫بؤيه‌ هه‌يه‌‪ ،‬بؤئه‌وه‌ي سايکؤلؤجيه‌تي مرؤڤ له‌به‌رده‌م‬ ‫مردندا ِرزگاربکات‪ ،‬که‌واته‌ ئاين له‌حه‌قيقه‌تي مردن گيَژمان‬ ‫ده‌کات‪ ،‬ئه‌گه‌ر وابيَت ده‌مانخاته‌ ناو ناحه‌قيقه‌ته‌وه‌‪َ .‬‬ ‫حاله‌ته‌‬ ‫ئه‌ساسيه‌که‌ش ليَره‌دايه‌‪ ،‬مردن َ‬ ‫حاله‌تيَکي ئاسان نيه‌ بؤ‬ ‫مرؤڤايه‌تي‪ ،‬به‌تايبه‌تي بؤ عه َ‬ ‫‌قليه‌تي ديني‪ ،‬چوونکه‌ ئاين‬ ‫‌داتي‪ .‬به‌مانايه‌کي تر‪،‬‬ ‫ديَتو گه‌رانتي دواي ئه‌م ژيانه‌مان ده َ‬ ‫ِراسته‌ له‌هه‌سته‌ جه‌سته‌ييه‌که‌يدا ده‌مرين‪ ،‬به‌آلم له‌راستيدا‬ ‫نامرين ( که‌ دهَ‌ليَم له‌راستيدا نامرين‪ ،‬به‌مانا دينيه‌که‌ي‬ ‫قوورسايي له‌سه‌ر راستي ِرؤحي هه‌يه‌و داده‌نريَت‪،‬‬ ‫نه‌وه‌ک راستي جه‌سته‌يي‌)‪.‬‬ ‫له َ‬ ‫‌بايبلي نويَو کؤنو‪ ،‬ئيسالميش‪ ،‬کاتيَک خودا حه‌واوئاده‌م‬

‫له‌به‌هه‌شت ده‌کاته‌ ده‌ره‌وه‌‪ ،‬بانگه‌شه‌ي چه‌مکي زؤر گرنگ‬ ‫َ‬ ‫مندال دروستکردن‬ ‫ده‌کات (مردن و ئيشکردن و ئازاري‬ ‫ديَنه‌ ئاراوه‌)‪ ،‬هه‌مووهاوکيَشه‌که‌ش به‌چه‌مکي سزادانه‌وه‌‬ ‫به‌ستراوه‌ته‌وه‌ به‌جؤريَک له‌جؤره‌کان (واته‌ ژيان له‌ناو‬ ‫جيهاني راستيدا‪ ،‬بؤخؤي بريتيه‌ له‌کارکردنو ژيانو‬ ‫َ‬ ‫مندال دروستکردنو دوايي مردنيش)‪ .‬پياو ده‌بيَت ئازاري‬ ‫َ‬ ‫مندالو‬ ‫َژي‪ ،‬وه‌ژنيش ده‌بيَت ئازاري ههَ‌لگرتني‬ ‫کارکردن بچي َ‬ ‫َژي‪ ،‬وه‌مردنيش ديَته‌ کايه‌وه‌‪ ،‬واته‌‬ ‫ساتي له‌دايکبوون بچي َ‬ ‫ده‌بين به‌بوونه‌وه‌‌ري زه‌ميني مؤرتالو مه‌حدوود‪ .‬چوونکه‌‪،‬‬ ‫گوايا له‌به‌هه‌شتدا مردن نه‌بووه‪ ،‬ژيان له‌ناوخؤيدا بووه‌‬ ‫وه‌کو ئه‌به‌ديه‌ت‌‪ ،‬واده‌کاته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئيدي ليَره‌وه‌يه‌‪ ،‬بؤنمونة‌ ِره‌خنه‌ توونده‌کاني وه‌کو‬ ‫َ‬ ‫هيگل‪ ،‬مارکس‪ ،‬فيؤرباخ‪ ،‬فرؤيد‪ ،‬نيتشه‌‪،‬‬ ‫ئه‌بيقؤر‪ ،‬هيوم‪،‬‬ ‫ده‌يه‌ها فه‌يله‌سووفي تريش به‌رهه‌مديَنو له‌ناو که‌وانه‌ي‬ ‫مه َ‬ ‫‌ترياليزمو ئيتييزم ناويان ديَتو‪ ،‬ئاين به‌شيَوه‌ي جياواز‬ ‫ده‌خويَننه‌وه‌‪ .‬ئاين بؤ فرويد نه‌خؤشيه‌کي عوسابيه‌و له‌‬ ‫وه‌همو‌و خورافات زياتر هيچي ديکه‌ نيه‌‌‪ ،‬مرؤڤ خؤي‬ ‫به‌رهه‌مهيَنه‌ري خودايه‌و بيرؤکه‌که‌ش پابه‌نده‌ به‌بيرؤکه‌ي‬ ‫‌بي باو‌ک وه‌کو مرؤڤي هه‌تيوه‌‬ ‫باوکه‌وه‌‪ ،‬بؤنمونة‌ مندال به َ‬ ‫‌بي خوا‪ .‬ئاين بؤ مارکس تلياکي زؤربه‌يه‌و سياسه‌تي‬ ‫به َ‬ ‫سته‌مکارانه‌‌و چه‌وساندنه‌وه‌ي هه‌ژارانه‌‪ ،‬بؤ نيتشه‌‬ ‫پرداخ له َ‬ ‫‌دله‌ به‌رامبه‌ر‬ ‫که‌لتووري کؤيله‌يه‌و ِرؤحيَکي ِ‬ ‫جيهاني جه‌سته‌و ژيان‌‪ ،‬بؤ فيؤرباخ ئيمزاي نه‌مردن‬ ‫ده‌گه‌يه‌نيَت‪.‬‬ ‫به‌فه‌لسه‌فه‌ مه‌به‌سته‌مان له‌هه‌رچيه‌ک بيَت‪ ،‬جه‌وهه‌ري‬ ‫سه‌به‌بگه‌راييو عه َ‬ ‫‌قلبوه‌‪ ،‬به‌مه‌بيَت کتوومت ئاين‬ ‫ناگريَته‌وه‌‪ ،‬يان ئه‌مه‌نده‌ي په‌يوه‌ندي حه‌ساسو ناسکي‬ ‫ده‌بيَت به‌ئاينه‌وه‌‪ ،‬ئه‌مه‌نده‌ نابنه‌ يه‌کو کؤپيکردنه‌وه‌ي‬ ‫يه‌کتري‪ .‬به‌آلم َ‬ ‫خالي بيرکردنه‌وه‌ ئه‌وه‌يه‌‪ ،‬که‌ ئايا به‌راستي‬ ‫مه‌به‌ستمان له‌پيَشکه‌شکردني جه‌وهه‌ري عه َ‬ ‫‌قلو فه‌لسه‌فه‌‬ ‫چيه‌و چيبووه‌ له‌ناو ميَژووي مرؤڤايه‌تيدا؟ ئه‌مه‌ به‌هه‌موو‬ ‫َ‬ ‫اديکالي‬ ‫شيَوه‌يه‌ک له‌کاتو سه‌رده‌مه‌کاندا جياوازي زؤرو ِر‬ ‫به‌سه‌ردا هاتوه‌‪.‬‬ ‫جه‌وهه‌ري ‌ئاينيش‪ ،‬هه‌ميشه‌ به‌هيَنانو ئيشکردني‬ ‫‌رو ئيمان ده‌ستيپيَکردوه‌و هاتوه‌‪ ،‬وه‌ئه‌م‬ ‫سيسته‌مي باوه ِ‬ ‫َ‬ ‫‌رو ئيمانه‌ش هه‌ميشه‌ له‌گه‌ل بيرؤکه‌ي‬ ‫سيسته‌مي باوه ِ‬ ‫دروستکه‌ريَکدا پيَمانگه‌شتوه‌ (خوداوه‌ند)‪ ،‬که‌ ئه‌مه‌نده‌‬ ‫به‌ئاساني پيَناسه‌ ناکريَت (زماني مرؤڤ ناتوانيَت‬ ‫ته‌عبيري ليَبکات‪ ،‬واته‌ له‌ده‌ره‌وه‌ي واقيعي زماندايه‌)‬ ‫ئه َ‬ ‫‌مخاله‌ بيرؤکه‌ي دييزممان بؤ ده‌هيَنيَته‌ پيَشه‌وه‪ ‌،‬که‌‬ ‫‌ريَته‌وه‌ بؤ سه‌ده‌کاني حه‌ڤده‌‌‪،‬‬ ‫سه‌رچاوه‌که‌ي ِره‌نگه‌ بگه ِ‬ ‫گوايا خوا دونياي دروستکردوه‌‪ ،‬به‌آلم له‌دواي ئه‌وه‌‬ ‫هه‌قي به‌سه‌ريه‌وه‌ نه‌ماوه‌و له‌ده‌ره‌وه‌ي دونيادايه‌‪.‬‬ ‫مه‌گه‌ر (ئه‌وه‌ي له‌خه َ‬ ‫‌يالمدا بيَتو بيزانم ئيَستاکه‌) به‌ته‌نيا‬ ‫‌ري به‌ئاينيَکي بيَخودا هه‌يه‌و‬ ‫ئايني بووديزم بيَت باوه ِ‬

‫‪77‬‬


‫‌ريان‬ ‫زياتر سروشتيه‌‌‪ ،‬کؤي ئاينه‌کاني تر به‌گشتي باوه ِ‬ ‫به‌يه‌ک خودا‪ ،‬يان زؤري خودايه‌کان هه‌يه‌‪.‬‬ ‫و ‌بؤ هه‌رسيَک له‌ئاينه‌ ئيبراهيميکه‌ش (جوله‌که‌‪،‬‬ ‫‌ريان به‌خوايه‌ک هه‌يه‌‪،‬‬ ‫مه‌سيحيه‌ت و‪ ،‬ئيسالم) ئاشکرايه‌ باوه ِ‬ ‫پيَناسه‌يه‌کي ته‌واويشي بؤ نيه‌‪ ،‬له‌به‌رئه‌وه‌ نازانين چؤنه‌و‬ ‫چيه‌‪ .‬به‌آلم ئه‌مه‌ نهيَنيو نائاشکراييه‌کي زؤري تيادايه‌‌‪،‬‬ ‫سي ئاينه‌‪ ،‬هه‌ميشه‌و به‌شيَوه‌يه‌کي‬ ‫چوونکه‌ ميَژووي ئه‌م َ‬ ‫ِراسته‌وخؤش‪ ،‬قسه‌کردني ميَژووي خودايه‌که‌ له‌گه َ‬ ‫‌ل‬ ‫مرؤڤايه‌تيدا (پيَغه‌مبه‌ره‌ ههَ‌لبژيَردراوه‌کان)‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها وه‌کو ئه‌وه‌ي ده‌يخويَنينه‌وه‌و ليَي تيَده‌گه‌ين‪،‬‬ ‫ئاين پيَش له‌دايکبووني فه‌لسه‌فه‌ ده‌که‌ويَت‪ ،‬فه‌لسه‌فه‌‬ ‫دواي ئاين ديَت‪ ،‬به‌آلم ئاينو فه‌لسه‌فه‌ش بابه‌تي هاوبه‌شي‬ ‫جياوازي خؤيان هه‌يه‌ (بؤنمونة‌ ئاين باس له‌مؤراليَک‬ ‫ده‌کات پشت ئه‌ستووره‌ به‌نرخوبه‌هايه‌کي رةهاوه‌‪،‬‬ ‫‌بي ئه‌وه‌ي پشتمان‬ ‫فه‌لسه‌فه‌ش باس له‌مؤراليَک ده‌کات به َ‬ ‫به‌خواوه‌نديش ئه‌ستووربيَت)‪.‬‬ ‫وه‌هه‌روه‌ها له‌دايکبووني ئاينه‌ ِراسميه‌کانيش‪ ،‬له‌دواي‬ ‫دونياي بيرؤکه‌و چيرؤکي خواکانو شاژنه‌‪-‬خودايه‌کان‬ ‫ده‌که‌ويَت (دونياي ئه‌فسانه‌و دواي فؤلکلؤرو شتي‬ ‫ده‌رباره‌ي سروشتو گه‌ردوون)‪ .‬که‌منين له‌ميَژوونووساني‬ ‫‌ريان به‌وه‌يه‌‪ ،‬که‌ سه‌ره‌تاي ئه‌فسانه‌و ئاينه‌کان‬ ‫ئاين باوه ِ‬ ‫فه‌زايه‌کي تاکه‌ خودايي نه‌بووه‌‪ ،‬بهَ‌لکو سه‌ره‌تايه‌کي‬ ‫فره‌خودايي هه‌بووه‌‪ ،‬وه‌هه‌شه‌ خوودي پياو‪-‬خودايي‬ ‫(پياو‪-‬ساالري) ده‌خاته‌ دواي له‌دايکبووني ژن‪-‬خوداييه‌وه‬ ‫(ژن‪-‬ساالريه‌وه‌)‌‪.‬‬ ‫به‌وه‌بيَت‪ ،‬خوودي فه‌لسه‌فه‌ي يؤناني له‌ئيفالتوونه‌وه‌‬ ‫تاوه‌کو سه‌ده‌ي حه‌فده‌ش‪ ،‬مووغامه‌ره‌ي عه َ‬ ‫‌قلو لؤگؤسه‌‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ش له‌هه‌سته‌ زؤر پياوگه‌رايه‌که‌يدا بؤ فه‌لسه‌فه‬ ‫ِره‌نگده‌داته‌وه‌‌و بؤياخيَکي ئايني زؤري به‌سه‌ره‌وه‌يه‌‪،‬‬ ‫به‌آلم بيَطومان پيَشکه‌شکردني بيرؤکه‌و کؤنسيَپتي‬ ‫فه‌لسه‌فيه چه‌ند ئاينيش بووبيَتن‌‪ .‬ئه‌گه‌ر‪ ،‬بؤنمونة‌‬ ‫(ئه‌رستؤ) ئاماژه‌ي گرنگو جه‌وهه‌ي بؤ تيَزه‌کاني وه‌کو‬ ‫هاوآلتيو‪ ،‬ئازاديو‪ ،‬به‌ختياريو‪ ،‬شارو‪ ،‬زانستي سروشتيو‬ ‫‌ره‌گه‌زي‬ ‫عه‌قالنيه‌ت ده‌کات‪ ،‬که‌م تازؤر هه‌مووي به ِ‬ ‫پياوه‌وه‌ ده‌به‌ستيَته‌وه‌‪ .‬چوونکه‌ پياو بوونه‌وه‌ريَکي‬ ‫سياسيو عه‌قالنيه‌و ئازاده‌‪ ،‬ژنيش سؤزداره‌و عه َ‬ ‫‌قلي‬ ‫َ‬ ‫کامل نيه‌و ته‌نانه‌ت نيمچه‌ پياوه‌و‪ ،‬وه‌کو معه‌وه‌ق بيَت‬ ‫وايه‌ (بؤئه‌رستؤ)‌‌‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش به‌حوکمي سروشت‪ ،‬کؤرسي‬ ‫سروشته‌و واهاتوه‌‪ ،‬که‌ ده‌بيَت واشبيَت‪ .‬که‌چي ئه‌مانه‌‬ ‫نه‌ک هه‌ر له‌الي ِرؤسؤ‪ ،‬بهَ‌لکو له‌الي کانتيش‪ ،‬ليَبووردنيان‬ ‫(تيلؤلؤجي)‬ ‫بؤدروستده‌کريَتو سيسته‌مي هايئارکيو‬ ‫کؤتايي نايه‌ت به‌ته‌واوه‌تي‪ِ .‬رؤسؤ‪ ،‬ئه‌مه‌نده‌ ئارگيوميَنتي‬ ‫له‌گه َ‬ ‫‌ل ئه‌رستؤدا نيه‌‪ ،‬سروشت چيداوه‌ ئه‌وه‌يه‌ که‌ داويَتي‪،‬‬ ‫ژنيش ئه‌وه‌يه‌ که‌ ناتوانيَت بگاته‌ ئاستي پياو‪ ،‬له‌به‌رئه‌وه‌‬ ‫بؤخؤي باشتره‌ که‌ له‌ژيَر ده‌سه‌آلتي پياودا بيَتو‬

‫‪78‬‬

‫هه‌ميشه‌ش ِريَزو گه‌وره‌يي پياو بپاريَزيَت‪،‬چوونکه‌ پياو‬ ‫سيمبوولي هه‌موو شتيَکه‌ به‌سروشتي‪ .‬بؤنمونة‌‪( ،‬کانت)‬ ‫َشره‌وترين فه‌يله‌سووفي ِرؤشنگه‌ري‪ ،‬پيَي وايه‌‬ ‫وه‌کو پي ِ‬ ‫َ‬ ‫هاوآلتيه‌کان ئه‌و که‌سانه‌ن که‌ ئازادنو خاوه‌ن مولکنو‬ ‫َ‬ ‫اشينالن‪ ،‬به‌ته‌نيا ئه‌وانه‌ن ده‌توانن ده‌نگبده‌ن‪ ،‬به‌مه‌بيَت‬ ‫ِر‬ ‫ئارگيوميَنته‌که‌ي ئه‌رستؤ داده‌مه‌زريَنيَته‌وه‌ جاريَکي‬ ‫تر‪ ،‬که‌ ژنان ئازادنينو له‌ناو کؤمهَ‌لگاو شاردا نينو مافي‬ ‫ده‌نگدانيان ليَده‌سه‌نيَته‌وه‌‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها زياتريش له‌مه‌‪ ،‬ئه‌و پرسانه‌ي بؤنمونة‌‪ ،‬وه‌کو (‬ ‫‌رؤين) مه‌راقو‬ ‫ئيَمه‌ چينو‪ ،‬له‌کويَوه‌ هاتووينو‪ ،‬به‌ره‌و َ‬ ‫کوي ده ِ‬ ‫َ‬ ‫‌شغوليه‌تي ئاينو فه‌لسه‌فه‌شن‌‪ ،‬وه‌ئه‌مه‌ له‌به‌رئه‌وه‌ي‬ ‫مه‬ ‫پرسي سروشتي ميتافيزيکبووه‌‪ ،‬بؤ سکوالستيکه‌کان‬ ‫خوودي فه‌لسه‌فه‌يه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ کاريگه‌ري ئه‌رستؤيه‌‌ بؤ هه‌موو‬ ‫که‌شووهه‌واي فه‌لسه‌فه‌ي سکوالستييزم له‌چه‌رخي‬ ‫ناوه‌نديندا‪.‬‬ ‫‌رو ئيمانه‌وه‌‬ ‫ه‬ ‫باو‬ ‫‌مي‬ ‫ه‬ ‫‌سيست‬ ‫ه‬ ‫ب‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫پرسياران‬ ‫‌و‬ ‫ئاين ئه‬ ‫ِ‬ ‫ده‌به‌ستيَته‌وه‌‪ ،‬له‌کاتيَکدا فه‌لسه‌فه‌ به‌پرسيارکردني‬ ‫زياتره‌وه‌ گريَيان ده‌داتو عه َ‬ ‫َني‪ .‬ئاين‬ ‫‌قل به‌کارده‌هي َ‬ ‫ئه‌مه‌نده‌ي ناخي مرؤڤ‪ ،‬يان جه‌وهه‌ر‪ ،‬يان ِرؤح‬ ‫پيرؤزترده‌کات به‌سه‌ر جه‌سته‌دا‪ ،‬به‌آلم فه‌لسه‌فه‌ له‌هه‌سته‌‬ ‫هاوچه‌رخه‌که‌يدا پرسو دونياي جه‌سته‌ ده‌ورووژيَنيَت‪،‬‬ ‫يان له‌بيرکردني جه‌سته‌ ده‌خاته‌وه‌ ناو پرسه‌ فه‌لسه‌فيو‬ ‫کؤمه‌آليه‌تيه‌کانه‌وه‌‪.‬‬ ‫بؤنمونة‌ فه‌يله‌سووفيَکي وه‌کو فيساگؤراس‪ ،‬به‌زماني‬ ‫زانستو ماتماتيک‪ ،‬به‌هه‌موو شيَوه‌يه‌ک هه‌يبه‌تي ِرؤح‬ ‫ده‌پاريَزيَت به‌سه‌ر جه‌سته‌وه‌‪ ،‬وه‌جؤره‌ کهَ‌لتيَکي ئايني‬ ‫هه‌بووه‌‪ .‬ئه‌مجيهانبينيه‌ بؤ فؤرمه‌کاني ئيفالتونيش‬ ‫به‌رجه‌سته‌يه‌و دياره‌‪ ،‬وه‌خوودي لؤجيکو عه َ‬ ‫‌قليش بؤ‬ ‫(ئؤگه‌ستينو ئه‌کواينه‌سو) زؤري تيؤلؤجيه‌کاني ئه‌و‬ ‫سه‌رده‌مه‌ش‪ ،‬ته‌نانه‌ت تاوه‌کو ئيَستاکه‌ش پاراستني‬ ‫هه‌يبه‌تي خودايه‌ به‌زماني فه‌لسه‌فه‌وه‪ ،‬بؤنمونة‌ وه‌کو‬ ‫(جؤن هيک)‌ له‌بيرؤکه‌ي تيؤدؤسيدا‪ ،‬سه‌لماندني خودا‪،‬‬ ‫به‌هؤي ئه‌وه‌ي گوايا شه‌يتانو جه‌نگ ده‌بيَت هه‌بيَت‬ ‫له‌ناو دونيادا‪ ،‬ئه‌مه‌ش بؤئه‌وه‌ي مرؤڤ بتوانيَت خراپه‌‬ ‫ههَ‌لنه‌بژيَريَت (کيَشه‌ي شه‌يتان)‪ ،‬خراپه‌ ده‌بيَته‌ پيَويستيه‌ک‬ ‫بؤ ناسينو خؤچاکردن‪ ،‬ساده‌ترين پرسيار ِره‌نگه‌ ئه‌وه‌بيَت‬ ‫ئايا چه‌ندمان له‌خراپه‌ده‌ويَت بؤ ئه‌وه‌ي باشبينو خراپه‌ش‬ ‫ههَ‌لنه‌بژيَرين؟ ئامانجي ئه‌م ئارگيؤميَنه‌ته ئه‌وه‌يه‌‪ ،‬که‌‬ ‫خودا ِريَگه‌ به‌شه‌يتان ده‌دات نه‌وه‌ک له‌به‌رئه‌وه‌ي خؤي‬ ‫ئاره‌زووي خراپه‌ده‌کاتو له‌نه‌توانينو بيَده‌سه‌التيدا بيَت‪،‬‬ ‫بهَ‌لکو له‌پيَناوي خوودي ئيراده‌ي ئازادايه‌‪‌.‬‬ ‫په‌يوه‌ندي نزيکي ئاين و فه‌لسه‌فه‌ له‌و ‌ديوه‌ي هيَزه‌وه‌‬ ‫ده‌بيندريَت به‌جؤريَک له‌جؤره‌کان‪ ،‬ئه‌گه‌ر ئاين هيَزي‬ ‫‌رکردنه‌ به‌خودا‪ ،‬يان به‌موعجيزه‌و شتي وا‪ ،‬يان‬ ‫ئيمانو باوه ِ‬ ‫‌رکردنه‌‬ ‫ه‬ ‫باو‬ ‫َزي‬ ‫ي‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫‌ف‬ ‫ه‬ ‫‌لس‬ ‫ه‬ ‫ف‬ ‫‌وا‬ ‫ه‬ ‫ئ‬ ‫‌ودونيا‪،‬‬ ‫ه‬ ‫ب‬ ‫‌رکردن‬ ‫ِ‬ ‫باوه ِ‬


‫ذمارة (‪ )12‬كانوني يةكةمي ‪2010‬‬

‫به‌عه َ‬ ‫‌قلو بيرکردنه‌وه‌و سه‌به‌ب‪ ،‬به‌ميتؤدي زانستي‪،‬‬ ‫َ‬ ‫به‌ئيمپريزيسيزم‪ ،‬به‌پرسيارکردنو مه‌شغولبوونيَکي‬ ‫به‌رده‌وام‪ ،‬نه‌وه‌ک له‌ده‌ره‌وه‌ي جيهانو سه‌ربه‌خؤش‬ ‫‌ري ئايني‪ ،‬يان جه‌غدکردنه‌وه‌‬ ‫له‌ناو خؤيدا‪ .‬به‌آلم باوه ِ‬ ‫له‌سه‌ر هيَزي پيشکه‌شکردني ئايدياو سيسته‌م‪ ،‬جؤره‌‬ ‫نزيکايه‌تيه‌ک دروستده‌کات له‌نيَوانياندا‪.‬‬ ‫له‌گه َ‬ ‫‌ل ئه‌مه‌شدا شاياني باسه‌‪ ،‬ئاماژه‌ به‌دووکاراکته‌ري‬ ‫ميَژووي زانستو فه‌لسه‌فه‌ بکه‌ين ليره‌دا‪ ،‬ئه‌وانيش‬ ‫(ئيسحاق نيوتينو) و (ديکارت)‪ ،‬له‌گه َ‬ ‫‌ل ئه‌وه‌ي خاوه‌ني‬ ‫َ‬ ‫داهيَنانو تيَراماني زانستيو فه‌لسه‌فه‌ي ِراشيناليزمن‪،‬‬ ‫‌ري توونديشيان به‌ئاينو هه‌روه‌ها خواو‬ ‫هه‌روه‌ها باوه ِ‬ ‫مه‌سيح هه‌بووه‌‌‪.‬‬ ‫وه‌دوابه‌شي پرسياره‌که‌ش ئه‌وه‌يه‌‪ ،‬کاتيَک باسي‬ ‫کووردستان ده‌که‌ينو‪ ،‬ده‌شمانه‌ويَت بابه‌تي تيؤلؤجيو‬ ‫فه‌لسه‌فه‌ دابمه‌زريَنين‌‌‪ ،‬من بؤخؤم‪ ،‬کتيَبه‌که‌ي مامؤستا‬ ‫عه‌بدولخالق مه‌عرووفم بيرده‌که‌ويَته‌وه‪ .‬ئه‌و کتيَبه‌ چه‌ند‬ ‫زانستيو ئه‌کاديميو ئه‌مه‌و ئه‌وه‌بيَت ئارگيوميَنتي من‬ ‫نيه‌ ليَره‌دا‪ ،‬بهَ‌لکو ئارگيوميَنتي پرسياره‌که‌ ئه‌وه‌يه‪ ‌،‬ئيَمه‌‬ ‫چه‌ند به‌رگه‌ي به‌رهه‌مهيَنانو ئيشکردني فيکري جياوازين‬ ‫َ‬ ‫دوودليو ترسيَکي‬ ‫له‌ديده‌ تيؤلؤجيه‌که‌يه‌وه‌؟ هه‌ميشه‌‬ ‫زؤرمان هه‌يه‌‌ له‌ئاست به‌ديموکراتيزه‌کردني نووسيني‬ ‫فيکري له‌ديده‌ تيؤلؤجيه‌که‌يه‌وه له‌کوردستاندا‪ .‬له‌اليه‌کي‬ ‫تريشه‌وه‌‪ ،‬وه‌آلمي ئه‌م پرسياره‌ي که‌ ئاين چه‌ندو چؤن‬ ‫ِريَگربووه‌ له‌به‌رده‌م که‌شووهه‌واي فه‌لسه‌في‌‪ ،‬په‌يوه‌ندي‬ ‫به‌وپرسياره‌ي سه‌ره‌وه‌ش هه‌يه‌ له‌به‌رده‌م زماندا‬ ‫به‌جؤريَک له‌جؤره‌کان‪.‬‬ ‫چونکه‌ کاتيَک که‌شووهه‌واي پرسيارکردني دونياي‬ ‫خوداو ئاين نه‌کريَتو حه‌رامبيَت‪ ،‬ئه‌وا ئيَمه‌ خؤمان‬ ‫له‌به‌رده‌م جؤره‌ ِراوه‌ستانيَک ده‌بينينه‌وه‪ ‌،‬له‌جياتي به‌ره‌و‬ ‫َ‬ ‫نؤرمالکردني هيچ‬ ‫گؤرانو پيَشه‌وه‌چوون‪.‬‬ ‫هه‌بووني‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫نؤرمالکردني که‌شووهه‌واي‌‌‬ ‫نه‌گووتن له‌به‌رده‌م ئايندا‪،‬‬ ‫‌رزراگرتني عه َ‬ ‫‌قليه‌تي ئايني‬ ‫بيَده‌نگيه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش کؤدي به ِ‬ ‫قوورسترده‌کاتو ‌سياسه‌تي ترسو شه‌رمکردنيش‬ ‫به‌هيَزترده‌کات له‌ناو ناخماندا‌‪ .‬وه‌ئه‌م ِريَگريه‌‪ ،‬وه‌کو‬ ‫جؤره‌ َ‬ ‫حاله‌تيَکي گه‌ردووني وايه‌ له‌راستيدا‪ ،‬که‌ په‌يوه‌ندي‬ ‫به‌جؤري بيرکردنه‌وه‌ي ئاينيه‌وه‌ هه‌يه‌ به‌رامبه‌ري بيري‬ ‫نائايني‪ ،‬ئه‌مه‌ش له‌ناو هه‌موو که‌لتووره‌کاندا‪ ،‬که‌موو‬ ‫زؤر‪ ،‬راستي خؤي تياداهه‌يه‌و ِروويداوه‌‌‪.‬‬ ‫خويَندنه‌وه‌ي ميَژووي فه‌له‌سه‌فه‌‪ ،‬ته‌نيا خويَندنه‌وه‌ي‬ ‫ميَژووي بيرؤکه‌و کؤنسيَپت و تيؤريه‌کان نيه‌ به‌ته‌نيا‪،‬‬ ‫بهَ‌لکو خويَندنه‌وه‌ي ژيانو کاراکته‌ري فه‌يله‌سووفه‌کانيشه‌‬ ‫له‌گهَ‌ليدا‪ .‬کاتيَکيش‪ ،‬ژياني فه‌يله‌سووفان ده‌خويَنينيه‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌گشتي هه‌ميشه‌ له‌به‌رده‌م ديدو بؤچووني ئاينيدا‬ ‫‌ره‌شه‌کردنو کووشتن بوونه‌ته‌وه‌‌‪.‬‬ ‫جيَگه‌ي مه‌ترسيو هه ِ‬ ‫له‌الي ئيَمه‌ش ئاين کاريگه‌ري به‌سه‌ر ته‌واوي‬

‫که‌شووهه‌وا کؤمه‌آليه‌تيو ده‌روونيو سياسيه‌که‌شه‌وه‌‬ ‫هه‌يه‌و به‌جيَهيَشتوه‌‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش وايکردوه‌ نه‌وه‌ک هه‌ر‬ ‫ِريَگريو سانسؤر ئاسايي بکات‪ ،‬بهَ‌لکو شه‌رمکردنيش‬ ‫له‌دايه‌لؤگکردن ئاسايي بکات‪ ،‬وه‌بيَده‌نگيش سه‌روه‌ربکات‪.‬‬ ‫به‌گشتي‪ ،‬باوکاني ئيسالم له‌ناو دونياي ئيَمه‌‪ ،‬زؤريان ماوه‌‬ ‫تاوه‌کو بتوانن پرسو طومانه‌کاني فه‌لسه‌فه‌ وه‌ربگرن‪،‬‬ ‫ئيَمه‌ له‌سه‌ده‌ي بيستو يه‌کداين‪ ،‬به‌آلم له‌راستيدا وه‌کو‬ ‫له‌چه‌رخه‌ناوه‌ندينه‌کاني ئه‌ورو‌پابين وه‌هايه‌‪ ،‬چوونکه‌‬ ‫سياسه‌تي ترسو شه‌رمکردنو بيَده‌نگي له‌به‌رده‌م ئاينوخوادا‬ ‫(تيؤلؤجي) وايکردوه‌‪ ،‬به‌ته‌نيا مه‌الو شاره‌زاياني ئايني‬ ‫ئيسالم ئؤتؤريته‌و ده‌مراستي حه‌قيقه‌تي ئه‌وهَ‌لو ئاخيري‬ ‫دايه‌لؤگي تيؤلؤجي بن له‌ناو کؤمهَ‌لگاي ئيَمه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫وه‌کو ِره‌نگدانه‌وه‌ي عوزرخوايي باوکاني َ‬ ‫کليَساو دواييش‬ ‫تيؤلؤجي سروشتي ئه‌و فه‌يله‌سووفانه‌يه‌‪ ،‬که‌ ئاريگوميَنته‌‬ ‫ئاينيه‌کانيان له‌به‌رگي فه‌لسه‌فه‌دا بکه‌ن‪.‬‬ ‫له‌کؤتايي ئه‌مه‌دا‪ ،‬ده‌شتوانين فه‌لسه‌فه‌و ئاين‪ ،‬وه‌کو‬ ‫عه َ‬ ‫‌قلو َ‬ ‫‌رؤک‪ ،‬يان رؤحو‬ ‫دل‪ ،‬يان هه‌ستو هزر‪ ،‬فؤرمو ناوه ِ‬ ‫جه‌سته‌‪ ،‬شيعرو لؤجيک‪ ،‬زانستو واقيعي ِرؤحانيش‬ ‫وه‌ربگرين‪ ،‬به‌آلم ئه‌مه‌ به‌الي منه‌وه‪ ‌،‬تاوه‌کو ئه‌وسنووره‌ي‬ ‫که‌ نه‌که‌وينه‌ ناو داوي‪ ،‬يان خه َ‬ ‫‌ياليَکي واوه‌ دژايه‌تي‬ ‫پي بکه‌ينو‬ ‫ئه‌زموونو ژياني ِرؤژانه‌ي ناو ئه‌مدوونيايهي َ‬ ‫به‌هيچي بزانين‪ ،‬بهَ‌لکو هه‌ميشه‌ وه‌کو جؤره‌ نيَونده‌يَک‬ ‫ئيشکه‌ري باآلنسو هارمؤني بين له‌نيَوان هه‌ردووکياندا‪،‬‬ ‫وه‌ئه‌مه‌ هه‌رگيز دووژمني پرسيارو بيرکردنه‌وه‌و خه َ‬ ‫‌يال‬ ‫نيه‌‪‌.‬‬ ‫شو َين‌وكاتدا زؤر‬ ‫په‌يوه‌ندي ئاينوفه‌لسه‌فه‌ له‌هه‌ند َيك‬ ‫توند‌و تؤَله‌‪ ،‬پ َيتوايه‌ جه‌وهه‌ري ئاين‌و فه‌لسه‌فه‌ دژ به‌يه‌ك‬ ‫ناوه‌ستنه‌وه‌؟ ئايا گه‌ر دژ به‌يه‌ك بوه‌ستنه‌وه‌ هؤكاري ئه‌م‬ ‫‌ر َينه‌وه‌؟‬ ‫په‌يوه‌نديه‌ توندوتؤَله‌ بؤچي ده‌گه ِ‬ ‫ پيَموايه‌‪ ،‬له‌سه‌ره‌وه‌ وه‌آلمي ئه‌م پرسياره‌م‬‫دابيَته‌وه‌‪ .‬به‌آلم پيَموايه‌‪ ،‬له‌وکاتانه‌دا که‌ فه‌لسه‌فه‌ به‌رگي‬ ‫ميستيکيزمو دؤزينه‌وه‌ي راستيو جوانيو عه‌داله‌تي رةها‬ ‫له‌به‌رده‌کات‪ ،‬به‌جؤريَک له‌جؤره‌کان دؤستايه‌تي له‌گه َ‬ ‫‌ل‬ ‫ئايندا ده‌بيَتو په‌يوه‌نديان تووندوتؤلده‌بيَت‪ ،‬چوونکه‌‬ ‫‌رو‬ ‫تاوه‌کو ِراده‌يه‌ک له‌دونيا دوورده‌که‌ويَته‌وه‌‪ .‬هه‌ر باوه ِ‬ ‫‌را‪،‬‬ ‫فه‌لسه‌فه‌يه‌کيش به‌دواي به‌هه‌شت دروستکردندا گه ِ‬ ‫‌رانه‌که‌ي بکه‌ين‪ ،‬چوونکه‌ فه‌لسه‌فه‌‬ ‫ده‌بيَت طومان له‌گه ِ‬ ‫ئه‌مه‌نده‌ي پرسيارکردنه‌ به‌هه‌شتو يؤتؤپيا دروستکردن‬ ‫َ‬ ‫ئايدياليسته‌کان ئه‌گه‌رچي جياوازيشبن له‌کتوومتي‬ ‫نيه‌‪.‬‬ ‫ئارگيوميَنتي ئايني‪ ،‬به‌آلم وه‌کو هه‌مان ئارگيوميَنتي‬ ‫ئاينيان هه‌بيَت به‌رامبه‌ر هه‌لوومه‌رجي مرؤڤ (ئه‌مه‌‬ ‫کتوومت واشنيه‌)‪ .‬ليَره‌دا ئه‌گه‌ر جه‌وهه‌ري فه‌لسه‌فه‌‬ ‫به‌پرسيارکردنو ههَ‌لدانه‌وه‌ي تويَغه‌جياوازه‌کاني تيَکستي‬ ‫ديني ده‌ست پيَبکات‪ ،‬ئه‌وا طوماني تيادانيه‌ ههَ‌لگري‬ ‫هه‌مان ئارگيوميَنت نابيَت وه‌کو ئاين‪ .‬ئاين وه‌کو ئه‌وه‌ي‬

‫‪79‬‬


‫َ‬ ‫ئؤريجينالترو‬ ‫نووسه‌ره‌که‌ي له‌قوودره‌تي مرؤڤ‬ ‫گه‌وره‌ترو پيرؤزتره‌‪ ،‬حه‌ساسيه‌تي زؤري هه‌يه‌ سه‌باره‌ت‬ ‫به‌جؤره‌ بيروبؤچونيَکي جياواز له‌وه‌ي هه‌يه‌تي‪ ،‬به‌تايبه‌تي‬ ‫َ‬ ‫‌ري له‌ئاستي خوداداو باسکردني ئيتيکو‬ ‫حاله‌تي بيَباوه ِ‬ ‫َ‬ ‫مؤراليَتيش‪.‬‬ ‫َ‬ ‫‌رکردن به‌کؤمه‌ليَک‬ ‫چونکه‌ ئاين بانگه‌شه‌ي باوه ِ‬ ‫ستانداردو مؤراليَتي‪ ،‬فه‌زاي ِرؤحانيه‌ت‪ ،‬ئيمانداريَتي‪،‬‬ ‫فه‌زاي مووعجيزه‌خوازي‪ ،‬خوداوه‌ند وه‌کو دروستکه‌ري‬ ‫دونياو سروشتو گه‌ردوون‌‪ ،‬يان شتي به‌وشيَوه‌يه ده‌کات‌‪.‬‬ ‫وا ده‌کات هه‌مان جه‌وهه‌ري له‌گه َ‬ ‫‌ل فه‌لسه‌فه‌دا نه‌بيَت‪،‬‬ ‫چوونکه‌ فه‌لسه‌فه‌ طومان له‌و تيَزانه‌ ده‌کات وه‌کو‌‌حه‌قيقه‌تي‬ ‫رةها نووسراوبيَتنو‪ ‌،‬له‌ده‌ره‌وه‌ي جيهاني ئه‌زموونو هزرو‬ ‫زماني مرؤڤه‌وه‌بن‪ .‬پيَموايه‌ سپينوزايه‌‪ ،‬له‌کتيَبي ئيتيکدا‬ ‫دهَ‌ليَت‪ ،‬ئه‌گه‌ر بزانم عيسا به‌راستي زيندووبؤته‌وه‌و‬ ‫(له‌قه‌بر ههَ‌لساوه‌ته‌وه‌) ئه‌وا ده‌بم به‌مه‌سيحي‪ ،‬يان َ‬ ‫بليَين‬ ‫به‌راستي باوکي عيسا خوايه‌ک بووه‌و دايکي عيساش‬ ‫بووخچه‌ي نه‌کراوه‌ بووه‌‪ ،‬ئاخر باشه‌ بؤچي بووخچه‌ي‬ ‫نه‌کراوه‌‪ ،‬خؤ ئه‌گه‌ر هه‌ر ته‌ماشاي بيرؤکه‌که‌ش بکه‌ين‪،‬‬ ‫پرده‌کات‪،‬‬ ‫له‌به‌رئه‌وه‌ي خوا وه‌کو موعجيزه‌ سکي مريه‌م ِ‬ ‫ئه‌وا هه‌قي به‌سه‌ر بوخچه‌ي نه‌کراوه‌ييه‌وه‌ چيه‌؟ به‌آلم‬ ‫بيرؤکه‌که‌ پاشخانيَکي کؤمه‌آليه‌تيو که‌لتوري هه‌يه‌ که‌‬ ‫به‌هه‌موو شيَوه‌يه‌ک سيخناخه‌ به‌پياوساالري‪.‬‬ ‫له‌به‌رئه‌وه‌ي فه‌لسه‌فه‌ به‌يه‌ک پرسيارو به‌يه‌ک وه‌آلمو‬ ‫به‌يه‌ک هؤي سه‌به‌بگه‌راييي ته‌واو نابيَت‪ ،‬ئيتر ده‌که‌ويَته‌‬ ‫جياوازيه‌وه‌ له‌گه َ‬ ‫‌ل ئايندا‪ ،‬چوونکه‌ ئاين ئه‌مه‌نده‌ي ته‌رکيز‬ ‫له‌سه‌ر فه‌زاي ستانداربوونو کردني کؤمهَ‌لگاو جيهانه‌وه‌‬ ‫ده‌کات‪ ،‬ئه‌مه‌نده‌ زؤر ته‌رکيز له‌سه‌ر پرسيارکردن ناکات‪،‬‬ ‫هه‌رجؤره‌ فه‌لسه‌فه‌يه‌کيش ئه‌م جؤره‌ ِره‌نگدانه‌وه‌ي تيادابيَت‬ ‫‌ل ئايندا تووندو َ‬ ‫بيَطومان په‌يوه‌ندي له‌گه َ‬ ‫تؤلده‌بيَت‪ .‬به‌آلم‬ ‫کاتيَک پرسيارده‌که‌ين‪ ،‬هه‌ميشه‌ وه‌کو چه‌ند وه‌آلميَکمان‬ ‫ده‌ستبکه‌ويَت له‌جياتي وه‌آلميَک به‌ته‌نيا‪ ،‬ئه‌مه‌ش بؤخؤي‬ ‫سروشتي ستاندارد ناگه‌يه‌نيَتو ناشپاريَزيَت‪ ،‬ئه‌م َ‬ ‫حاله‌ته‌ش‬ ‫ناپه‌يوه‌ندي هه‌ردووکيان ده‌رده‌خات‪ .‬من وايتيَده‌گه‌م‪،‬‬ ‫که‌ فه‌لسه‌فه‌ مرؤڤ ناسروشتي بکات‪ ،‬چوونکه‌ هه‌ميشه‌‬ ‫ِره‌خنه‌گرو پرسيارکه‌ره‌ له‌وده‌وروبه‌ري تياي ده‌ژي‪،‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ماليَبونو ده‌سته‌مؤييه‌‪،‬‬ ‫نؤرمالبوون جؤره‌‬ ‫له‌به‌ئه‌مه‌‬ ‫َ‬ ‫به‌آلم ئاين به‌هه‌مووشيَوه‌يه‌ک له‌سه‌ر فه‌زاي نؤرمالبونو‬ ‫ده‌سته‌مؤيي ده‌ژي‪ ،‬بؤئه‌وه‌ي جؤره‌ ئاشتيه‌ک له‌ناو ناخي‬ ‫مرؤڤدا دروستبکات‪ ،‬ئه‌مه‌ش له‌پيَناوي ئه‌و په‌يوه‌نديه‌ي‬ ‫هه‌يه‌تي له‌گه َ‬ ‫‌ل خودادا‪ ،‬ليَره‌دا ئه‌و ئاشتيه‌ ئه‌مه‌نده‌ي‬ ‫باوه‌ش به‌ناديارو ناپرسيارکردندا ده‌کاته‌وه‌‪ ،‬ئه‌مه‌نده‌‬ ‫بيرناکاته‌وه‌ به‌شيَوه‌يه‌کي ترو جياوازتر‪ ،‬له‌به‌رئه‌مه‌يه‌‬ ‫ِرؤحانيه‌ت وه‌کو جؤره‌ ده‌رمانيَکي ده‌روونيش ده‌بيندريَت‪،‬‬ ‫به‌آلم ئه‌مه‌ش له‌گه َ‬ ‫‌ل نرخي ِرازيبووندا ديَت‪.‬‬ ‫په‌يوه‌ندي ن َيوان فه‌لسه‌فه‌و ئاين له‌ چيدايه‌؟ ئه‌و جياوازيانه‌‬

‫‪80‬‬

‫چيه‌ كه‌ فه‌لسه‌فه‌ له‌ زانست جودا ده‌كاته‌وه‌؟ پ َيتوايه‌ كؤمه‌َلگه‌ي‬ ‫كوردي ئيحتياج (پ َيويستي ) به‌كاميان زياتره‌؟ زانست‬ ‫تاكاليه‌نورةهايه‌ (زؤرجار)‬ ‫به‌آلم فه‌لسه‌فه‌ به‌پ َيچه‌وانه‌وه‌‪ ،‬تؤ پ َيتوايه‌ بووني ئه‌م‬ ‫خه‌سَله‌ته‌ به‌ پؤزه‌تيڤ بؤ زانست الي كورد ناكه‌و َيته‌وه‌؟‬ ‫ واهه‌ستده‌که‌م به‌شي يه‌که‌مي پرسياره‌که‌ له‌سه‌ره‌وه‌‬‫کراوه‌‪ ،‬واته‌ پرسي چييه‌تي په‌يوه‌ندي ئاينو فه‌لسه‌فه‌‪.‬‬ ‫به‌آلم ئه‌گه‌ر هيچ نه‌بيَت به‌زمانيَکي دايه‌له‌کتيک‬ ‫قسانبکه‌ين‪ ،‬يه‌کيَک ده‌توانيَت َ‬ ‫بليَت په‌يوه‌ندي ئاينو‬ ‫فه‌لسه‌فه‌‪ ،‬په‌يوه‌نديه‌کي وايه‌‌‪ ،‬بؤنمونة‌ ئه‌گه‌ر فه‌لسه‌فه‌‬ ‫باسي خوداو ئاين نه‌کات‪ ،‬به‌شيَکي زؤري ميَژووي‬ ‫بسردريَته‌وه‌‪ ،‬يان به َ‬ ‫‌تالده‌بَيت‌‪ .‬ته‌نيا‬ ‫ميتافيزيک ده‌بيَت‬ ‫ِ‬ ‫ئه‌گه‌ر چه‌رخي ناوه‌ندين بگرين به‌نمونة‌‪ ،‬هه‌تاوه‌کو‬ ‫چه‌رخي حه‌ڤده‌و هه‌ژده‌ش‪ ،‬ئه‌وه‌ي ده‌خويَنريَته‌وه‌ بريتيه‌‬ ‫له‌دونياي تيؤلؤجيو باسکردني بيرؤکه‌و کؤنسيَپته‌کان‬ ‫سه‌باره‌ت به‌خوداوه‌ندو ناديارو شتي وا‪.‬‬ ‫‌بي‬ ‫که‌واته‌ سووپاس بؤ بيرؤکه‌ي خوداو ئاينيش‪ ،‬به َ‬ ‫ئه‌وانه‌ ِره‌نگه‌ نه‌مانتوانيبايه‌ باسي زؤرشتي ديکه‌شمان‬ ‫بکردايه‌‪ ،‬ئيدي ئه‌گه‌ر له‌گهَ‌ليدا ِريَکبين يان دژي بين‪،‬‬ ‫ئه‌وه‌يان شتيَکي تره‌‪.‬‬ ‫َ‬ ‫ئه‌مه‌ي ده َ‬ ‫‌يليَم‪ ،‬هيوادارم هه‌له‌تيَگه‌شتن درووست نه‌کا‌ت‪،‬‬ ‫بهَ‌لکو وه‌کو هه‌ستيَکي ئايرؤني ئه‌مه‌ دهَ‌لَيم‌‪ ،‬چوونکه‌‬ ‫مشتوومره‌‬ ‫چربوونه‌وه‌و‬ ‫ِ‬ ‫بابه‌تي تيؤلؤجيو فه‌لسه‌فه‌ش ِ‬ ‫له‌سه‌ر ئاينو بووني خوداوه‌ند به‌گشتي‪ ،‬ئيتر ئه‌مه‌ ئه‌گه‌ر‬ ‫باسکردنبيَت له‌مؤراليَتي‪ ،‬يان بيرؤکه‌ي کيَشه‌ي شه‌يتان‪،‬‬ ‫يان باسکردن له‌سروشتي خواوه‌ندو بوونو نه‌بوونيشي‪،‬‬ ‫يان سه‌ره‌تاو کؤتايي جيهانو گه‌ردوون‪..‬تادوايي‪.‬‬ ‫وه‌کو له‌سه‌ره‌وه‌ ئاماژه‌مان بؤکرد‪ ،‬دونياي ئاين هه‌ميشه‌‬ ‫‌رو ئيمانو فه‌زاي ِرؤحي‬ ‫جه‌غد له‌سه‌ر سيسته‌مي باوه ِ‬ ‫ده‌کات‪ ،‬فه‌لسه‌فه‌ ئامانجيَکي جياوازتري هه‌يه‌‪ ،‬وه‌به‌پيَي‬ ‫مه‌عريفه‌ي سروشتي‪ ،‬زانستيش َ‬ ‫پالپشتي ئارگيوميَنته‌‬ ‫ئاينيه‌کان ناکات‪ .‬چوونکه‪ ،‬بؤنمونة‌‪ ‌،‬ئارگيوميَنتي وه‌کو‬ ‫‌رکردن به‌خوايه‌کي تاکو ته‌نيا‪ ،‬گوايا هه‌موو شتيَکي‬ ‫باوه ِ‬ ‫له‌حه‌وت ِرؤژدا دروستکردوه‌و بؤخؤي سه‌ره‌تاي نيه‌‬ ‫‌رکردن به‌موعجيزه‬ ‫شتيَکي سه‌يرو ناکؤکه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها باوه ِ‬ ‫يان زيندووبوونه‌وه‌ له‌ودونيا به‌مانا ئاينيه‌که‌ي‪ ،‬بؤزانست‬ ‫‌رپيَکراونين‪ ،‬ئه‌وه‌ي شتي‬ ‫فه‌زايه‌کي َ‬ ‫بي بناغه‌و باوه ِ‬ ‫‌رپيَکراوه‌ بؤ زانست‪ ،‬فه‌زاي ئيمپرييکيه‌تي شته‌کانو‬ ‫باوه ِ‬ ‫ئه‌زموونکردني جيهانه‌‪ ،‬نه‌وه‌ک شتيَک له‌سه‌رو ئه‌مانه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر ئارگيوميَنتي ئاين له‌سه‌ر جه‌وهه‌ري شته‌کان‬ ‫گؤراني ناو‬ ‫بيَت‪ ،‬ئه‌وا ئارگيوميَنتي فه‌لسه‌فه‌ له‌سه‌ر‬ ‫ِ‬ ‫دونيايه‌‪ ،‬وه‌ ئارگيوميَنتي زانستيش له‌سه‌ر خوودي‬ ‫ئه‌مجيهانه‌يه‌و له‌سه‌ر بووني ماده‌يه‪ ،‬وه‌له‌به‌ر ئه‌وه‌ي‬ ‫خوا له‌هه‌سته‌ ئاينيه‌که‌يدا بوونيَکي مادي نيه‌‪ ،‬که‌ وه‌کو‬ ‫باسيليَوه‌ده‌کريَت‪ ،‬ئيتر ده‌که‌ويَته‌ ده‌ره‌وه‌ي بووني واقيعي‬


‫بيَطومان ئه‌وه‌ هه‌يه‌‪ ،‬به‌آلم نه‌وه‌ک هه‌ر له‌کورستاندا‪،‬‬ ‫بهَ‌لکو ئه‌وه‌ جؤره‌ هه‌سته‌ وه‌کو هه‌ستيَکي گه‌ردووني‬ ‫‌ره‌ي گوايا فه‌لسه‌فه‌‬ ‫وايه‌‪ ،‬پيَموايه‌ به‌شيَکي ئه‌و باوه ِ‬ ‫قوورسه‌و‪ ،‬ناتوانين ليَي تيَبگه‌ين (ستيگمايه‌)‪ ،‬مه‌به‌ست‬ ‫‌ريَک يان سيسته‌ميَک يان‬ ‫له‌مه‌ش ئه‌وه‌يه‌‪ ،‬کاتيَک باوه ِ‬ ‫نؤرميَکي سه‌ير (ئايدؤلؤجي) دروستده‌بيَت‪ ،‬بؤخؤي‬ ‫بيَجگه‌ له‌خه َ‬ ‫‌يالپآلوي زياتر نيه‌‪ ،‬به‌آلم له‌گه َ‬ ‫‌ل به‌کارهيَناني‬ ‫زؤري هه‌ستي ترسه‌که‌دا ده‌بيَت به‌راستي‪ .‬ده‌بَيت‌‬ ‫به‌حه‌قيقه‌تيَک و جؤره‌ قوورساييه‌کي وا دروست‬ ‫ده‌کات‪ ،‬ئيراده‌ي ئاره‌زووکردني که‌سيَکي ئاساييش‬ ‫بؤنمونة‌ پشتگويَده‌خاتو ده‌کاته‌ قوورباني‪ .‬ئه‌و ستيگمايه‌‬ ‫ده‌بيَته‌ ڤايرؤسي ناو که‌لتووروهه‌ژاري بيرکردنه‌وه‌‬ ‫به‌رهه‌مده‌هيَنيَت‪ .‬به‌مانايه‌کي تر‪ ،‬ئه‌و هه‌سته‌ ته‌نيا له‌الي‬ ‫خهَ‌لکي ئاسايي نيه‌‪ ،‬بهَ‌لکو له‌الي خوودي ئه‌وانه‌شه‌‪،‬‬ ‫‌رؤشنبير ده‌زانن‪ ،‬چوونکه‌ دواجار ئه‌وانن گوايا‬ ‫خؤيان به ِ‬ ‫له‌و شتانه‌ تيَده‌گه‌نو که‌سي ئاسايي تواناي ئه‌وه‌ي نيه‬ ‫ئه‌وجؤره‌ بانگه‌شانه‌ بآلوبکاته‌وه‌‌‪ .‬ئه‌و ستيگمايه‌‪ ،‬يان‬ ‫ئه‌و ئايدؤلؤجيه‌ي فيَري ئه‌وه‌مان ده‌کات‪ ،‬ئه‌گه‌ر شتيَک‬ ‫نه‌زانين‪ ،‬يان ده‌بيَت ليَي بترسين (چوونکه‌ قوورسه‌و‬ ‫ناواتوانين ليَي تيَبگه‌ينو فيَري بين)‪ ،‬يان ده‌بيَت ئه‌وه‌ي که‌‬ ‫باسي ئه‌و شته‌ده‌کاتو ئيَمه‌ ليَي نازانين‪ ،‬که‌سيَکي ئاسايي‬ ‫نه‌بيَتو بيپه‌رستين (کاريزماو َ‬ ‫ئيليتيزم)‪.‬‬ ‫فه‌يله‌سووف خوودي خؤي وه‌کو ئه‌بستراکشني ليَديَت‪،‬‬ ‫َ‬ ‫(حاله‌تي ژياني ِرؤژانه‌) ناميَنيَتو‪،‬‬ ‫له‌هه‌ستي ئاساييه‌وه‌‬ ‫ئيتر هه‌ميشه‌ له‌ناو دونياي قوورسي فه‌لسه‌فه‌دا ده‌ژي‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )12‬كانوني يةكةمي ‪2010‬‬

‫ماديه‌وه‌‪‌ .‬‬ ‫جياوازي فه‌لسه‌فه‌ له‌زانست ِره‌نگه‌ له‌ويَدا بيَت‪ ،‬زانست‬ ‫زياتر قوورساييه‌کي ئيمپريکي ِرووت له‌سه‌ر ِر َ‬ ‫واله‌تي‬ ‫بووني شته‌کان داده‌نيَت‪ ،‬به‌مانايه‌کي تر هه‌موو شتيَک‬ ‫ده‌بيَت به‌که َ‬ ‫‌ريَت‬ ‫‌نالي مووخته‌به‌رو ميتؤدي زانستيدا تيَپه ِ‬ ‫بؤ سه‌لماندني‪ .‬واته‌ شتيَک ده‌بيَت هه‌بيَت بؤ ئه‌وه‌ي‬ ‫له‌ناو پرؤسه‌ زانستيه‌که‌دا هه‌بيَت‪ ،‬به‌آلم فه‌لسه‌فه‌ هه‌مان‬ ‫سروشتي نيه‌‪ ،‬ئه‌گه‌رچي وه‌کو پاشخانو ئارگيوميَنتي‬ ‫هه‌بووني شته‌کان له‌ديده‌ مه‌ترياليه‌که‌يه‌وه‌ کؤکه‌ له‌گه َ‬ ‫‌ل‬ ‫َ‬ ‫کؤله‌گه‌ي زانست بؤ بووني‬ ‫زانستدا‪ ،‬بؤنمونة‌ ئه‌گه‌ر‬ ‫گؤرانبَيت‌ (ته‌ته‌وور)‪ ،‬ئه‌وا ئه‌مه‌نده‌ي‬ ‫سروشت دونياي‬ ‫ِ‬ ‫له‌فه‌لسه‌فه‌وه‌ نزيکه‌و جيَگه‌ي متمانه‌يه‌‪ ،‬ئه‌مه‌نده‌ له‌گه‌ل‬ ‫بيرؤکه‌ي دروستکردني دونيا (کرييه‌يشن) له‌اليه‌ن‬ ‫خوايه‌که‌وه‌ له‌شه‌ش يان حه‌وت ِرؤژدا نيه‌‌‪.‬‬ ‫جيايي زانست له‌گه َ‬ ‫‌ل فه‌لسه‌فه‌دا له‌ويَدايه‌‪ ،‬فه‌لسه‌فه‌‬ ‫هزري هه‌يه‌و بيرده‌کاته‌وه‌ به‌بي ئه‌وه‌ي هه‌ميشه‌ ئابجيَکتي‬ ‫بيرکردنه‌وه‌ بباته‌ ناو مووخته‌به‌ري سه‌لماندنه‌وه‌و‬ ‫حاسابات به‌کاربهيَنيَت‪ ،‬بؤنمونة‌ هايديگه‌ر به‌رامبه‌ر‬ ‫پؤزه‌تيڤيسته‌کان‪ ،‬زؤر ِراديکاآلنه‌ دهَ‌ليَت (زانست‬ ‫بيرناکاته‌وه‌)‪.‬‬ ‫کيَشه‌ي زانست ِره‌نگه‌ له‌ويَدابيَت‪ ،‬کاتيَک هه‌موو شتيَک‬ ‫به‌عه َ‬ ‫‌قليَکي حسابيو مووخته‌به‌ري ده‌بينيَتو بووني هه‌موو‬ ‫شتيَک بؤ قه‌باره‌که‌ي کوورتده‌کاته‌وه‌‪ ،‬واته‌ سه‌يري‬ ‫َرامانو‬ ‫ناوه‌وه‌ ناکاتو کوورت ده‌هيَنيَت له‌به‌رده‌م تي ِ‬ ‫بيرکردنه‌وه‌دا‪ ،‬به‌آلم ئه‌مه‌ ئيشي فه‌لسه‌فه‌ نيه‌‪ ،‬فه‌لسه‌فه‌‬ ‫َ‬ ‫‌شغوولي ده‌کاتو‬ ‫ئه‌نديَشه‌يه‌ پرسه‌ ئؤنتؤلؤژيه‌کان مه‬ ‫َ‬ ‫قوول ده‌بينيَتو وه‌رده‌گريَت‪،‬‬ ‫چيَژ له‌بيرکردنه‌وه‌ي زؤرو‬ ‫نيگه‌رانيو ئازارو بيَزاري تيادايه وه‌کو ناوه‌وه‌ي مرؤڤ‌‪،‬‬ ‫پرؤژه‌ي زانست ئيش‬ ‫زانست ئيش له‌سه‌ر جه‌سته‌ده‌کات‪ِ .‬‬ ‫له‌سه‌ر دونياي بهَ‌لگه‌و بينراو ده‌کات‪ ،‬ئه‌مه‌ش ناکؤکي‬ ‫له‌گه َ‬ ‫‌ل فه‌لسه‌فه‌ي ژياني واقيعيدا نابيَت به‌وشيَوه‌يه‌‪ ،‬به‌آلم‬ ‫له‌گه َ‬ ‫‌ل ئايندا زؤر کؤک نابيَت‪ .‬به‌شيَوه‌يه‌کي تريش‪ ،‬زانست‬ ‫‌ري به‌موعجيزه‌هه‌يه‌‪،‬‬ ‫له‌ئاينه‌وه‌ نزيکه‌‪ ،‬چونکه‌ ئاين باوه ِ‬ ‫به‌آلم زانست ده‌يه‌ويَت له‌ديده‌ ئيمپريکيه‌يه‌وه‌ به‌رهه‌مهيَني‬ ‫موعجيزه‌بيَت‪ .‬بؤنمونة‌ دکتؤريَک کويَريَک چاکده‌کاته‌وه‌‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ موعجيزه‌يه‌‪ ،‬پارچه‌يه‌ک به‌شي سه‌ناعي له‌بؤ جه‌سته‌‬ ‫به‌کارده‌هيَنيَتو‪ ،‬جه‌سته‌ فه‌نکشني باشتري ده‌بيَت‪ ،‬ئه‌مه‌‬ ‫وه‌کو موعجيزه‌ وايه‌‪ ،‬واته‌ دوعاکاني ئاين وه‌کو خه َ‬ ‫‌يال‪،‬‬ ‫له‌الي زانست ده‌بنه‌ پراکتيکو سه‌لماندن‪ .‬زانست هه َ‬ ‫‌ولي‬ ‫زؤر ده‌دات مرؤڤ له‌به‌رده‌م مه‌رگدا ِرزگاربکات بؤئه‌وه‌ي‬ ‫َ‬ ‫قوولي‬ ‫ژيان دريَژه‌ي هه‌بيَت‪ ،‬به‌آلم ئاين هه‌ستيَکي‬ ‫مه‌رگدؤستي تيادايه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش بؤ ئه‌وه‌ي له‌ناو دوونياي‬ ‫تيمپؤره َ‬ ‫برؤينو بچينه‌ ناو دونيايه‌کي تره‌وه‌‬ ‫‌ل (کاتيدا) ِ‬ ‫ِ‬ ‫که‌ هه‌رگيز نامرين‪ .‬کاتيَک ديَته‌ سه‌ر پرسياري ئه‌وه‌ي‬ ‫کؤمهَ‌لگاي کووردي پيَويستي به‌‬

‫فه‌لسه‌فه‌ يان زانست زياتر بيَت‪ ،‬پيَموايه‌ ده‌بيَت ئيش‬ ‫به‌هه‌ردووکيان بکاتو پيَويستي به‌هه‌ردووکيان هه‌يه‌‪ .‬ئه‌مه‌‬ ‫بيَجگه‌ له‌وه‌ي کؤمهَ‌لگاي مرؤڤايه‌تي به‌گشتي ههَ‌لگري‬ ‫هه‌ردووکيانه‪ ،‬چوونکه‌ ئه‌گه‌ر فه‌لسه‌فه‌ وه‌کو پيَويستي‬ ‫که‌لتووريو فه‌رهه‌نگيو شارستاني بيَتو فه‌زاي ِرؤشنبيري‬ ‫ده َ‬ ‫‌وله‌مه‌ند بکات‪ ،‬ئه‌وا زانستيش ده‌توانيَت کؤمهَ‌لگا له‌ديده‌‬ ‫جه‌سته‌ييه‌که‌يه‌وه‌‪ ،‬ئاگاداري ژيانو جه‌سته‌ي مرؤڤ‬ ‫بيَتو‪ ،‬وه‌کو فه‌لسه‌فه‌ش کاريگه‌ري هه‌بيَت له‌سه‌ر فه‌زاي‬ ‫بيرکردنه‌وه‌ي واقيعي مرؤڤ‪ .‬ليَره‌دا فه‌لسه‌فه‌ ئه‌مه‌نده‌ي‬ ‫‌ل زانستدايه‌‪ ،‬له‌گه َ‬ ‫له‌گه َ‬ ‫‌ل ئايندا نيه‌‪.‬‬ ‫* ئايا فه‌لسه‌فه‌ چه‌ند ترس دروستكه‌ره‌‪ ،‬به‌و مانايه‌ي‬ ‫فه‌له‌سه‌فه‌ هي نوخبه‌يه‌ (قؤرخكردني فه‌لسه‌فه‌ بؤ نوخبه‌)‬ ‫هؤكار َيك نيه‌ بؤ له‌ دايك نه‌بووني فه‌يله‌سوف‌و فه‌لسه‌فه‌؟ ترس‬ ‫له‌ وه‌رگرتني فه‌لسه‌فه‌وه‌ هه‌تاوه‌كو مامه‌َله‌ كردن له‌گه‌َليدا‬ ‫به‌وه‌ي فه‌لسه‌فه‌ زؤر قورسه‌ هه‌موكه‌س ل َيي ت َيناگات‪ ،‬ئه‌م‬ ‫ده‌سته‌واژه‌ي كه‌له‌كاتي گفتوگؤدا زؤرجار گو َيمان ل َيده‌ب َيت‪،‬‬ ‫(فه‌لسه‌فه‌م به‌سه‌ردا ل َيمه‌ده‌‪.‬يان خؤ فه‌لسه‌فه‌ نيه‌ ل َيي ت َينه‌گه‌م)‬ ‫ئه‌م ده‌سته‌واژانه‌ چي ده‌گه‌ َين َيت‪ ،‬ئايا ئه‌وه‌ ناگه‌يه‌ن َيت ئ َيمه‌ي‬ ‫كورد نامانه‌و َيت له‌گه َ‬ ‫‌ل فه‌لسه‌فه‌دا مامه‌َله‌ بكه‌ين؟‬

‫‪81‬‬


‫بيرؤکه‌يه‌ک هه‌يه‌ له‌الي ئيفالتون‪ ،‬که‌ مه‌عريفه‌ به‌ئازاره‌وه‌‬ ‫گريَده‌دات‪ ،‬ئه‌مبيرؤکه‌يه‌ ِره‌نگه‌ بتوانيَت هاوکاريمان‬ ‫بکات (ئه‌گه‌ر ئه‌مه‌ شياوبيَت)‪ ،‬چوونکه‌ ئه‌گه‌ر مه‌عريفه‌‬ ‫ئازاراوي بيَت‪ ،‬ئه‌وا به‌رگه‌گرتني کاريَکي ئاسان نيه‌‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ش ئه‌وه‌مان پيَدهَ‌ليَت‪ ،‬که‌ ته‌نيا که‌سي ِراسته‌قينه‌‬ ‫ده‌توانيَت به‌رگه‌ي ئه‌و ئازاره‌بگريَت‪ ،‬واته‌ بتوانيَت‬ ‫له‌مه‌عريفه‌ تيَبگات‪ ،‬به‌مه‌ش تيَگه‌شتن له‌مه‌عريفه‌ بؤخؤي‬ ‫وه‌کو به‌رگه‌گرتني ئه‌و ئازاره‌ي ليَديَت‪ .‬ئه‌گه‌ر ئه‌مه‌ راستي‬ ‫(ره‌نگه‌ ناونيشاني زانستي شادي نيتشه‌ دژي‬ ‫تيادابيَت ِ‬ ‫ئه‌و پاشخانه‌ ئيفالتونيه‌بيَت)‪ .‬ئه‌مه‌له‌اليه‌ک‪ ،‬به‌آلم له‌اليه‌کي‬ ‫تره‌وه‌‪ ،‬ئيفالتون کيَشه‌ي خؤي له‌گه َ‬ ‫‌ل خاوه‌ن مه‌عريفه‌دا‬ ‫هه‌يه‌‪ ،‬چوونکه‌ بؤنمونة‪ ‌،‬که‌سي فه‌يله‌سووف وه‌کو زووتر‬ ‫به‌فه‌يله‌سووفيه‌وه‌ له‌دايکبيَت وه‌هايه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش واده‌کات‪،‬‬ ‫که‌ فيَربوونيشي کيَشه‌بيَت‪ ،‬ئه‌مه‌ وه‌کو جؤره‌ به‌ربه‌ستو‬ ‫دروستکردني ترسبيَت وه‌هايه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ ده‌نگدانه‌وه‌ي زماني‬ ‫نووخبه‌يه‌کي ناديموکراسه‌‌‪.‬‬ ‫ئيتر ليَره‌وه‌ ئه‌فسانه‌ي نووخبه‌ درووست ده‌بيَت‬ ‫(ئه‌گه‌رچي ديارده‌ي نووخبه‌ له‌هه‌موو بواريَکو‪،‬‬ ‫له‌هه‌موو شويَنيَکدا هه‌ر هه‌يه‌و‪ ،‬ئه‌گه‌ر خراپه‌ي خؤي‬ ‫هه‌بيَت‪ ،‬باشه‌ي خؤشي هه‌يه‌‌)‪ ،‬گوايا‌ ئه‌وه‌ ته‌نيا که‌سي‬ ‫فه‌يله‌سووفه‌ ده‌توانيَت ده‌سکاري ئه‌و بابه‌تانه‌ بکاتو‪،‬‬ ‫که‌ساني تر ناتوانن‪ ،‬ئه‌مه‌ش بؤخؤي کايه‌ي تايبه‌ت يان‬ ‫ئه‌کاديميو پرؤفي َ‬ ‫َشناليزميش ده‌هيَنيَته‌ ناو دايه‌لؤگه‌که‌وه‌‪،‬‬ ‫چوونکه‌ وايليَديَت ئه‌و بابه‌تانه‌ي تايبه‌تو شازن بؤ که‌سي‬ ‫پرؤفيشينال‪ ،‬يه‌کيَکي تر نه‌توانيَت ليَيان تيَبگاتو‬ ‫تايبه‌تو ِ‬ ‫ئاماژه‌يان بؤبکات‪.‬‬ ‫دووره‌‪،‬‬ ‫ئه‌م ديارده‌يه‌ به‌الي منه‌وه‌ ديارده‌يه‌کي‬ ‫ِ‬ ‫ِروويه‌کي زؤر نه‌گه‌تيڤه‌‪ ،‬که‌ سياسه‌تي نووخبه‌يه‌‪ ،‬وه‌کو‬ ‫سياسه‌تي جياکردنه‌وه‌ي که‌سي سؤپه‌رمانو فه‌يله‌سووف‬ ‫‌ريَکي خراپ‬ ‫له‌که‌سي ئاسايي‪ ،‬ئه‌مه‌ش وايليَديَت جؤره‌ شه ِ‬ ‫له‌نيَوان که‌سيي ئاساييو فه‌يله‌سووفدا درووستبکات‪،‬‬ ‫که‌ به‌حه‌زنه‌ کردني فه‌لسه‌فه‌ ته‌واوده‌بيَت له‌اليه‌ن که‌سي‬ ‫ئاساييه‌وه‌‪ِ .‬رووه‌که‌ي تري خوودي زؤربه‌يه‌ که‌ نايه‌ويَت‬ ‫دي‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫پرسي قوورسي فه‌لسه‌في بکاتو ليَي ههَ‌ل َ‬ ‫هه‌ر راستي خؤي تياداهه‌يه‌‪ .‬که‌سي ئاسايي هه‌ست‬ ‫ده‌کات ِريَسواده‌کريَت‪ ،‬گوايا ناتوانيَتو ناويَريَت وه‌کو‬ ‫فه‌يله‌سووفه‌که‌ زيره‌ک بيَت‪ ،‬له‌هه‌مان کاتيشدا‪ ،‬که‌س‬ ‫ِريَگه‌ي ليَنه‌گرتوه‌ ئه‌گه‌ر که‌سه‌ ئاساييه‌‌ بيه‌ويَت زيره‌ک‬ ‫بيَت‪ ،‬به‌آلم خؤيه‌تيو ناخي خؤيه‌تي ِريَگه‌يان ليَگرتوه‌‪.‬‬ ‫بؤنمونة‌ بؤ ئيفالتون‪ ،‬فه‌يله‌سووف بؤ هه‌موو که‌س‬ ‫نيه‌‪ ،‬بهَ‌لکو له‌گهَ‌لماندا ديَته‌ ناو دونياوه‌‪ ،‬ئه‌وه‌نيه‌ که‌ له‌ناو‬ ‫دونيادا دروستي بکه‌ين‪ ،‬بهَ‌لکو له‌شويَنيَکي تره‌وه‌ ده‌يهيَنين‬ ‫بؤ ناو ئه‌مدونيايه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ نزيکه‌ له‌هه‌مان بيرؤکه‌ي ِرؤحو‬ ‫فؤرمه‌کانيشيه‌وه‌‪ .‬به‌مانايه‌کي تر‪ ،‬ترس له‌فه‌لسه‌فه‌ ئه‌گه‌ر‬ ‫سايکؤلؤجياي زؤربه‌يه‌ له‌ئاست قوورسي بابه‌ته‌که‌دا‪،‬‬ ‫به‌آلم ووروژاني سياسه‌تي ئه‌و سايکؤلؤجيه‌ ِره‌نگه‌‬ ‫که‌سي تايبه‌تو ئه‌کاديميش بيَت به‌رامبه‌ر زؤربه‌ش‪.‬‬

‫‪82‬‬

‫له‌به‌رئه‌وه‌ي فه‌لسه‌فه‌ بؤ زؤربه‌ نيه‌و ليَي تيَناگه‌ن‪ ،‬ئيتر‬ ‫ده‌بيَت ئه‌وه‌ي که‌ نووخبه‌ باسي ده‌کات ته‌نيا شيوازو‬ ‫ووتنه‌وه‌ي فه‌لسه‌فه‌بيَت و ئه‌وه‌شي له‌ده‌ره‌وه‌ي ئه‌و‬ ‫بازنه‌يه‌دا بيَت‪ ،‬بيَجگه‌ له‌نافه‌لسه‌فه‌ هيچي تر نيه‌ (ئه َ‬ ‫‌مخاله‌‬ ‫سه‌رده‌مي ئيفالتونو سؤفيسته‌کان زيندوده‌کاتوه‌)‪،‬‬ ‫له‌ودايه‌لؤگانه‌ي ئيفالتون سوکرات له‌گه َ‬ ‫‌ل سؤفيسته‌کاندا‬ ‫دايه‌لؤگ ده‌کات‪ ،‬جؤره‌ سوکايه‌تيه‌ک‪ ،‬يان شتيَکي وا هه‌ست‬ ‫پيَده‌کرَيت‌ به‌رامبه‌ر سؤفيسته‌کان‪ .‬گوايا سؤفيسته‌کان‬ ‫فه‌يله‌سووف نينو‪ ،‬گوايا مه‌عريفه‌ش به‌پاره‌ ده‌فرؤشنه‌وه‪،‬‬ ‫َ‬ ‫ئيديالترين فه‌يله‌سووفو چاکترين‬ ‫به‌آلم سوکرات هه‌ميشه‌‬ ‫مرؤڤه‌‌‪.‬‬ ‫پيَم وايه‌ ئه‌و ستيگمايه‌‪ ،‬له‌ بواري تريشدا هه‌يه‌‪ ،‬بؤ نمونة‌‬ ‫له‌باسکردني ئاينيشدا ئه‌مه‌ هه‌يه‪ ،‬به‌آلم به‌شيَوه‌يه‌کي‬ ‫تره‌‌‪ .‬زؤربه‌ي جار‪ ،‬ئه‌گه‌ر که‌سيَکي ِرؤشنبير له‌به‌رده‌م‬ ‫مه‌اليه‌کدا پرسياري هه‌نديَک شتي حه‌ساسي ناو ئايني‬ ‫‌بي هيچ ئه‌مالوئه‌واليه‌ک به‌وه‌ له‌قهَ‌له‌مدراوه‌‬ ‫بکات‪ ،‬به َ‬ ‫هيچ شتيَک له‌ئاين نازانيَت‪ ،‬يان هه‌رگيز کتيَبي ئايني‬ ‫نه‌خويَندؤته‌وه‪ ،‬که‌چي پرسياريش له‌جه‌وهه‌ري ئاينه‌که‌‬ ‫ده‌کات؟‌ ئه‌مه‌ بيَجگه‌ له‌وه‌ي ناووناتؤره‌ي خراپ له‌گه َ‬ ‫‌ل‬ ‫خؤيدا ده‌هيَنَيت‌‪ ،‬بؤنمونة‌‪ ،‬له‌الي ئيَمه‌ ووشه‌ي مولحيد‬ ‫ئه‌مه‌نده‌ي به‌ستراوه‌ته‌وه‌ به‌جه‌وهه‌ري کوفارو شتي‬ ‫واوه‌‪ ،‬ئه‌مه‌نده‌ي ئه‌وه‌ نه‌به‌ستراوه‌ته‌وه‌ به‌وه‌ي مرؤڤي‬ ‫مولحيد جؤره‌ دونيابينيه‌کي خؤي هه‌يه‌و بيري جياوازه‌‬ ‫له‌دونيابيني دينيه‌ک‪.‬‬ ‫ترسيَک هه‌يه‌ له‌هه‌ردوو ته‌ره‌فدا (من وايده‌بينم)‪،‬‬ ‫نه‌وه‌ک هه‌ر له‌اليه‌ن خهَ‌لکي ئاساييه‌وه‪ ‌،‬گوايا له‌فه‌لسه‌فه‌‬ ‫ده‌ترسن‪ ،‬بهَ‌لکو ترسي نووخبه‌شه‌ بؤ له‌ده‌ستداني شکؤي‬ ‫خؤيان‪ ،‬وه‌کو ئه‌وه‌ي زؤر زؤر له‌که‌سي ئاسايي زياتره‌و‪،‬‬ ‫ئه‌وه‌شي ده‌يکات ده‌بيَت هه‌ميشه‌ شايسته‌ي باسکردنو‬ ‫گه‌وره‌کردنو به‌ناوبانگکردنيَکي نمونة‌يي بيَت‪ .‬ئه‌مه‌‬ ‫ترسيَکي ده َ‬ ‫‌بله‌ له‌هه‌ردوو ته‌ره‌فه‌وه‌ ده‌بيندريَت‪.‬‬ ‫* ئازادي ‌و د َيمؤكراسي به‌شدارييه‌كي زيندوو ده‌كات‬ ‫بؤ به‌رهه‌مه َينان‌و نووسيني فه‌لسه‌فه‌‪ ،‬ئايا ئه‌و ئازادي‌و‬ ‫د َيموكراسييه‌ ِره‌خنه‌ل َيگيراوه‌ي له‌كوردستاندا بووني هه‌يه‌‪،‬‬ ‫ِر َيگره‌ يان ياريده‌ده‌ره‌ بؤ له‌دايكبووني كت َيبي فه‌لسه‌في؟‬ ‫که‌شووهه‌واي ئازاديو ديموکراسي له‌هه‌موو بوار َيکه‌وه‌‬ ‫ته‌ماشايبکه‌ين‪ِ ،‬ره‌نگه‌ هاوکاريو ئاسانکاري ب َيت له‌بؤ نووسين‬ ‫به‌گشتيو فه‌لسه‌فه‌ش به‌تايبه‌تي‪ ،‬چوونکه‌ ئازاديو ديموکراسي‬ ‫البردني ترسو سانسؤرو فراوانکردنه‌وه‌ي فه‌زاي بيرکردنه‌وه‌ي‬ ‫ئازاده‌‌‪ ،‬به‌مه‌ش جؤره‌ ج َيگريو دَلنيايو کارکردن زياترده‌ب َيت‪.‬‬ ‫ ئيَستاکه‌ له‌هه‌ر بارودؤخيَکدا بژين‪ ،‬بارودؤخي‬‫‌رابوردودا بينيومانه‌‪ .‬ئيَستاکه‌‬ ‫سه‌رده‌مانيَک نيه‌ که‌ وه‌کو له ِ‬ ‫هيچ نه‌بيَت چه‌ندين ده‌زگاي چاپوبآلوکردنه‌وه‌ هه‌يه‌‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر حزبيو سه‌ربه‌خؤبن‪ ،‬به‌آلم تاوه‌کو ئيَستاکه‌ش‬ ‫سياسه‌تي خزمزميَنه‌و براده‌رايه‌تي بؤ بآلوکردنه‌وه‌‬ ‫زه‌قه‌و َ‬ ‫حاله‌تيَکي کراوه‌و سروشتي وا نه‌هاتؤته‌ کايه‌وه‌‪،‬‬ ‫حورمه‌تو مافي نووسه‌ران وه‌کو يه‌ک ته‌ماشابکات‪.‬‬


‫ذمارة (‪ )12‬كانوني يةكةمي ‪2010‬‬

‫پيَموايه‌ له‌ئيَستادا بابه‌تي فه‌لسه‌في ده‌توانيَت له‌دايکبيَتو‬ ‫پيَبگات‪ ،‬چوونکه‌ ده‌زگاو چاپه‌مه‌ني زؤره بؤ هاوکاريکردنو‬ ‫بالوکردنه‌وه‌ي نووسينو کتيَب‪ .‬ئه‌گه‌رچي ئه‌م َ‬ ‫حاله‌ته‌ش‬ ‫وه‌کو َ‬ ‫حاله‌تي تر به‌ته‌واو سروشتي نه‌کراوه‌و ديموکراتيزه‌‬ ‫نه‌کراوه‌‌‪ .‬من طومانم له‌وه‌دا نيه‌‪ ،‬که‌ نووسه‌ري باش‬ ‫هه‌بنو نووسينه‌کانيان نه‌گاته‌ چاپوده‌زگايه‌کان‪ ،‬بيَطومان‬ ‫نه‌بووني ئازاديو ديموکراسي گونجاو سارديو بيَزاري‬ ‫له‌به‌رده‌م دونياي نووسينيشدا درووستده‌کات‪.‬‬ ‫ئايا فه‌لسه‌فه‌ چه‌ند ده‌توان َيت له‌ خه‌م ‌وگرفته‌ گه‌وره‌كاندا‬ ‫چاره‌سه‌رببين َيته‌وه‌؟ ئايا نه‌بووني فه‌يله‌سوف له‌ناو كوردا‬ ‫هؤكار نه‌بووه‌ بؤ هاتني ئه‌م هه‌موو ته‌نگ ‌و چه‌َله‌مه‌ سياسي‌و‬ ‫ئابووري‌و كؤمه‌آليه‌تي‪ ...‬؟ ئايا بووني فه‌له‌سه‌فه‌ چه‌ند‬ ‫‌ره‌يان الدروستبكات‬ ‫ده‌توان َيت‪ ،‬مرؤڤه‌كان ِرابه َين َيت‌و ئه‌و باوه ِ‬ ‫كه‌ ِر َيز له‌ئازادي يه‌كدي بگرن‌ويه‌كدي ِره‌دنه‌كه‌نه‌وه‌؟‬ ‫سه‌ره‌تا‪ِ ،‬ره‌نگه‌ َ‬ ‫بليَين ئايا ده‌توانين فه‌لسه‌فه وه‌کو‬ ‫ده‌رمان ته‌ماشابکه‌ين؟ وه‌مه‌به‌ستمان له‌ (خه‌موگرفته‌‬ ‫گه‌وره‌کان)چيه‌؟‬ ‫ئه‌گه‌ر خه‌مو گرفتي گه‌وره‌ مه‌به‌ست له‌قه‌يراني سياسيو‬ ‫نه‌ته‌وه‌ييو شتي وا بيَت‪ ،‬ئه‌وا باشتره‌ ئه‌و پرسياره‌ له‌وان‬ ‫بکه‌ين‪ .‬فه‌يله‌سوف سيحرباز نيه‌ يان جؤره‌ پيَغه‌مبه‌ريَکي‬ ‫وانيه‌ چاره‌سه‌ر بؤ هه‌موو شتيَک بدؤزيَته‌وه‌‪ ،‬فه‌يله‌سووف‬ ‫به‌رهه‌ميَني بيرؤکه‌و کؤنسيَپته‌کانه‌‪ ،‬قووتابي خويَندنه‌وه‌ي‬ ‫ميَژووي فه‌لسه‌فه‌يه‌ چه‌ند بتوانيَت‪ ،‬ئه‌مه‌ ئه‌وه‌ ناگه‌يه‌نيَت‬ ‫که‌ پرسيار له‌واقيعي سياسي نه‌کات‪.‬‬ ‫ئه‌م بيرؤکانه‌ش به‌ته‌واوي هي خؤي نين له‌ئيَستادا‪،‬‬ ‫‌ره‌کاني ميَژووي فيکردا ده‌يانخويَنيَته‌وه‌و‬ ‫بهَ‌لکو له‌ناو الپه ِ‬ ‫فيَريانده‌بيَت‪ ،‬به‌آلم ئه‌وه‌ي ِره‌نگه‌ نويَبيَتو جياواز بيَت‪ ،‬ئه‌و‬ ‫بيرؤکانه‌ي ده‌توانيَت کاريان پيَبکات له‌ناو واقيعي خؤيدا‪،‬‬ ‫ده‌توانيَت به‌شيَوه‌يه‌کي وا بيناخويَنيَته‌وه‌و به‌کاريانبهيَنيَت‬ ‫شرؤڤه‌کردني ِرووداويَکدا يان‬ ‫له‌کاتي ليَکدانه‌وه‌و‬ ‫ِ‬ ‫ديارده‌يه‌کدا‪.‬‬ ‫َ‬ ‫بؤنمونة‌‪ ،‬خه‌م و گرتفتي کاره‌ساتي کؤمه‌لکوژي‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها باسکردني واقيعيَکي وه‌کو ههَ‌لبجه‌و ئه‌نفال‬ ‫‌رووداوکردني له َ‬ ‫‌حاله‌تيَکي زؤر جيديدايه‌ له‌بؤ‬ ‫به ِ‬ ‫ميَژووي ئيَمه‌‪ ،‬ئه‌وا بيَطومان فيکرو فه‌لسه‌فه‌ ده‌توانيَت‬ ‫‌مرووه‌وه‌‪ ،‬چونکه‌ فه‌لسه‌فه‌ هه‌ر‬ ‫هاوکاريمان بکات له ِ‬ ‫َ‬ ‫َراماني قوولي کردوه‌ بؤ عه‌داله‌تو‬ ‫له‌کؤنه‌وه ئه‌نديَشه‌و تي ِ‬ ‫راستيو فه‌زاکاني ئيتيکو شووناسو خؤناسينو ئازادي‪.‬‬ ‫‌رووي سياسيو‬ ‫باسکردني کيَشه‌و گرفته‌کاني ئيَمه‌ش له ِ‬ ‫کؤمه‌آليه‌تيه‌وه‌ په‌يوه‌ندي خؤيان به‌دونياي ئه‌و چه‌مکانه‌وه‌‬ ‫هه‌يه‌‪ .‬کاتيَک ئيَمه‌ بتوانين له‌و چه‌مکانه‌ تيَبگه‌ين‪،‬‬ ‫َرامانو سؤزداري له‌نيَوانماندا بؤ‬ ‫غه‌مه‌کانمان ده‌بنه‌ تي ِ‬ ‫يه‌کتري‪ ،‬ئه‌مه‌ش واده‌کات هه‌ستي نزيکبوونه‌وه‌و يه‌کيَتي‬ ‫له‌نيَوانماندا سروشتي بکاتو ِريَزي يه‌کتري زياتر بگرين‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ش بؤخؤي که‌م وزؤر‪ ،‬وه‌کو ميَژوي خؤناسينو‬ ‫خؤپيَناسه‌کردنه‌وه‌ي ليَديَت‪ ،‬تؤخبوونه‌وه‌ي ئاگاييو‬ ‫گؤرانه‌‪.‬‬ ‫هوشياريو داواکردني ِ‬

‫به‌آلم پرسياري تر ِره‌نگه‌ ئه‌وه‌بيَت‪ ،‬ئايا فه‌لسه‌فه‌ چيمان‬ ‫بؤبکات له‌ئاستي ئه‌و ِرووداوه‌ ميَژووييانه‌دا؟ فه‌لسه‌فه‌‬ ‫به‌ديلمان بؤ دانانيَت‪ ،‬بهَ‌لکو فيَري ِره‌خنه‌و ئاماده‌ييمان‬ ‫ده‌کات له‌به‌رده‌م بيَده‌نگ نه‌بووندا‪ ،‬به‌ده‌نگ هاتن له‌سه‌ر‬ ‫خه‌مو گرتني گه‌وره‌دا‌‪ ،‬ئاماده‌ييه‌ له‌به‌رده‌م هه‌ستکردن‬ ‫به‌به‌رپرسياريَتي خؤمان‪ ،‬يان به‌رزبوونه‌وه‌ي ِراده‌ي‬ ‫ئه‌خالقيمان به‌رامبه‌ر ئه‌واني تر‪ ،‬ئه‌مه‌ش ئه َ‬ ‫‌ساله‌تي‬ ‫مرؤڤبوونمان تيادا دروستده‌کات وه‌کو مرؤڤي چاالکو‬ ‫هاوآلتي ئازاد‪ .‬عه َ‬ ‫‌قلي فه‌لسه‌في ده‌توانيَت ليَکدانه‌وه‌ي‬ ‫َ‬ ‫زياتري هه‌بيَت له‌عه‌قليَکي تر که‌ به‌دواي ده‌سه‌آلته‌وه‌يه‌‬ ‫(دونياي سياسه‌ت)‪ ،‬به‌آلم کاتيَک ئيَمه‌ باس له‌کوورد‬ ‫ده‌که‌ين‪ ،‬ئايا کام سياسيو ده‌سه‌آلتخواز ِرؤژيَک پرسياري‬ ‫‌رؤشنبيريَک کردوه‌ بؤ يارمه‌تيداني يان ئامؤژگاري؟‬ ‫به ِ‬ ‫کيَشه‌ي سه‌ره‌کي ئه‌وه‌يه‌‪ ،‬ئيَمه‌ ئه‌گه‌ر له‌فه‌لسه‌فه‌و‬ ‫زانين ده‌ترسين‪ ،‬هه‌روه‌ها شه‌رميش له‌پرسيارکردنو‬ ‫‌ئامؤژگاريو هاوکاريکردنيش ده‌که‌ين‪ ،‬عه َ‬ ‫‌قلي سياسي‬ ‫به‌سه‌رماندا زؤر َ‬ ‫َ‬ ‫زاله‌‪ .‬چونکه‌ ئه‌گه‌ر يه‌کيَک عه‌قل و‬ ‫ئامؤژگاريو هاوکاريو ته‌نانه‌ت چاره‌سه‌رمان بؤبهيَنيَته‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌عه‌يبه‌ي ده‌زانين وه‌ريان بگرين و خؤمان به‌که‌م و بچوک‬ ‫ديَته‌ به‌رچاو‪ ،‬به‌آلم سه‌رچاوه‌ي ئه‌م جؤره‌ کاراکته‌ره‌‬ ‫ده‌به‌نگي و ترسنؤکيه‌ له‌به‌رده‌م ئاگاييدا‌‪ .‬عه َ‬ ‫‌قلي فه‌لسه‌في‬ ‫ده‌توانيَت ليَکدانه‌وه‌ي جياوازو کراوه‌ي هه‌بيَت له‌ئاستي‬ ‫قه‌يراني کؤمه‌آليه‌تيدا (بؤنمونة‌ دونياي ده‌سه‌آلتي ديني)‪،‬‬ ‫‌رو نؤرمي کؤمه‌آليه‌تي شتيَک نين‬ ‫چونکه‌ سيسته‌مو باوه ِ‬ ‫له‌ده‌ره‌وه‌ي پرسيارو ِره‌خنه‌و ِريفؤرمي که‌سه‌کانه‌وه‌‬ ‫بن‪‌ .‬‬ ‫َ‬ ‫نه‌بووني فه‌يله‌سووف هؤکارنيه‌ بؤ ته‌نگوچه‌له‌مه‌ي‬ ‫سياسي و نه‌ته‌وه‌يي به‌هه‌موو مانايه‌کي‪ ،‬وه‌هه‌روه‌ها‬ ‫بووني فه‌يله‌سووفي گه‌وره‌ش هه‌نديَکجار ئه‌مه‌نده‌‬ ‫کاريگه‌ري به‌سه‌ر ِرووداوه‌کاني سه‌رده‌مه‌وه‌ نابيَت‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌رچي ده‌بيَت به‌پيَچه‌وانه‌ بيَت‪ ،‬بؤنمونة‌ ته‌ماشاکردني‬ ‫بيَده‌نگي هايديگه‌ر له‌ئاست کؤمهَ‌لکوژي جووله‌ککانداو‬ ‫دواييش په‌وه‌ندي خؤي به‌نازيکه‌ناوه‌‪ .‬من زه‌قترين‬ ‫نمونة‌ت بؤ ده‌هيَنمه‌وه‌‪ ،‬بؤنمونة‌ فه‌لسه‌فه‌ي ئهَ‌لماني‬ ‫ده َ‬ ‫‌وله‌مه‌ندترين ميَژووي هه‌يه‌ له‌فه‌لسه‌فه‌و فيکردا‪ ،‬به‌آلم‬ ‫ئهَ‌لمانيا تواني هيتله‌رو نازيزم به‌رهه‌مبهيَنيَت‪ ،‬ئه‌مه‌ بؤ‬ ‫َ‬ ‫ئيتالياو ئيسپانياو ِرووسياش هه‌ر راستي خؤي هه‌يه‌‌‪،‬‬ ‫چوونکه‌ ئه‌و وآلتانه‌ بوونه‌ سه‌رچاوه‌ي تووندوتژيو‬ ‫فاشيزمو کووشتاري زؤري ناو ميَژووي جيهان‪.‬‬ ‫َ‬ ‫بکؤلينه‌وه‌‪ ،‬به‌الي‬ ‫ئه‌م پرسياره‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر به‌ووردي ليَي‬ ‫منه‌وه‌ کتوومت ئه‌گه‌ري پرسيَکي ئيفالتونيانه‌يه‌ له‌به‌رده‌م‬ ‫فه‌يله‌سووفدا‪ .‬چوونکه‌ ئيفالتوون پيَي وايه‌‪ ،‬ئه‌و قه‌يرانانه‌ي‬ ‫له‌ناو هه‌لوومه‌رجي مرؤڤدا هه‌نو ِرووده‌ده‌ن به‌گه‌ندهَ‌لي‬ ‫ته‌واوده‌بن‪ ،‬له‌به‌رئه‌وه‌ي فه‌يله‌سووف ده‌سه‌آلتي نيه‌‬ ‫به‌ته‌واوه‌تي‪ ،‬وه‌ئه‌گه‌ر ده‌سه‌آلتي هه‌بيَت ئه‌وا ده‌توانيَت‬ ‫(کؤماره‌که‌ي) به‌ده‌ر‌بيَت‬ ‫شاريَکي وادروستبکات‪،‬‬ ‫له‌ناعه‌داله‌تي‪.‬‬

‫‪83‬‬


‫ئه‌مه‌ مارکسيش ده‌هيَنيَته‌ باسه‌که‌وه‌‪ ،‬چونکه‌ مارکسيش‬ ‫وه‌کو ئيفالتون وايه‌ له‌و ديده‌وه‌‪ ،‬ده‌يه‌ويَت دونياي باشه‌و‬ ‫خراپه‌ (بورجوازيه‌تو پرؤليتاريا) به‌سه‌ر مه‌عريفه‌و‬ ‫فه‌سله‌فه‌و ئه‌ده‌بي هه‌ردووکالياندا دابه‌شبکات‪ ،‬وه‌‬ ‫بؤئه‌وه‌ي بتوانين به‌ته‌واوه‌تي له‌ناخؤشيو چه‌وسانه‌وه‌ي‬ ‫مرؤڤ ِرزگارمان بيَت‪ ،‬ئه‌وا ده‌بيَت خوودي فه‌لسه‌فه‌‬ ‫شؤرشي پرؤليتاريابيَت دژي بورجوازي‪،‬‬ ‫وه‌کو سياسه‌تو‬ ‫ِ‬ ‫وه‌هه‌ربيرکردنه‌وه‌و جوآلنه‌وه‌يه‌کي فيکري له‌گه َ‬ ‫‌ل‬ ‫پرؤليتاريادا نه‌بيَت‪ ،‬ئه‌وا حه‌تمه‌ن ده‌سکه‌الي بورجوازيه‌ته‌‬ ‫به‌الي مارکسيه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫فه‌لسه‌فه‌ به‌مانا هاوچه‌رخه‌که‌ي‪ ،‬ديتن و ِريَزگرتن‬ ‫و خؤشويستني ئه‌وي تره‌ چه‌ندپيَمان بکريَت‪ ،‬ئه‌مه‌‬ ‫تيَزه‌ي عه‌مانؤئيل ليڤيناسه‌ له‌سه‌ر ئيتيکي فه‌لسه‌فه‌و‪،‬‬ ‫ناسينه‌وه‌و ديتني ئه‌وه‌ي تري مرؤڤه‌ وه‌کو ده‌مووچاوي‌‪،‬‬ ‫به‌رامبه‌ر ئه‌وي تر‪ ،‬ده‌مووچاوي مرؤڤ ده‌رکه‌وتوويه‌کي‬ ‫گه‌ردوونيه‌و‪ ،‬به‌مه‌ دهَ‌ليَت ميتافيزيک‪ ،‬هه‌روه‌ها شاياني‬ ‫باسيشه‌‪ ،‬ميتافيزيک له‌الي هايديگه‌ريش هه‌مان ناوکؤيي‬ ‫کؤني ناميَنيَت به‌ته‌واوه‌تي‪ ،‬چوونکه‌ له‌الي ئه‌ويش‬ ‫مه‌به‌ستي له‌شتيَک نيه‌ له‌سه‌رو سروشته‌وه‌‪ ،‬واته‌‬ ‫پرسکردني بوون‌ له‌ناو ئه‌و هيچگه‌راييه‌ي ده‌وري داوه‌‪،‬‬ ‫به‌آلم عيمالقيَکي فه‌لسه‌في وه‌کو هايديگه‌ر به‌بيَده‌نگي‬ ‫مايه‌وه‌ تاوه‌کو کؤتايي ژياني له‌سه‌ر گه‌وره‌ترينو‬ ‫جه‌وهه‌ري ترين کاره‌ساتي ميَژووي هاوچه‌رخي‬ ‫‌ري نازيه‌کان‪.‬‬ ‫مرؤڤايه‌تي‪ ،‬شه ِ‬ ‫بيَطومان گرنگي ِريَزگرتن و ئازادي به‌رامبه‌ره‌که‌مان‪،‬‬ ‫ده‌بيَت وه‌کو له‌ده‌ره‌وه‌ي وه‌رگرتنو له‌گهَ‌لبوونيدا‪ ،‬يان‬ ‫له‌گه َ‬ ‫‌ل نه‌بوونيدا بين له‌به‌رده‌م بيروبؤچوني فيکريدا‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ ِريزگرتني جياوازيه‌‪ ،‬و ‌بؤ ئه‌وه‌ي دايه‌لؤگ هه‌بيَتو‬ ‫به‌رده‌وامبيَت‪ ،‬ئه‌وا ده‌بيَت جياوازي هه‌بيَت‪ .‬وه‌ئه‌گه‌ر‬ ‫له‌جياوازي نه‌ترسين‪ ،‬له‌وه‌تيَبگه‌ين جياوازي سروشتيَکي‬ ‫خراپي نيه‌‪ ،‬بهَ‌لکو جياوازي فيَربووني ئه‌وه‌يه‌ که‌ نايزانينو‬ ‫ماناي شووناسي ئه‌وي ترده‌گه‌يه‌نيَت‪ .‬بؤنمونة‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬ ‫من هه‌موو يه‌کيَک وه‌کو خؤم ليَبکه‌مو‪ ،‬وايليَبکه‌م وه‌کو‬ ‫خؤم بيربکاته‌وه‌ ئيتر سته‌مکارمان بؤچيه‌‪ ،‬خؤمان ده‌بين‬ ‫به‌سته‌مکاري يه‌کتري‪ .‬له‌سه‌ره‌وه‌ ئاماژه‌م به‌وه‌کردوه‌‪،‬‬ ‫زؤرجار هه‌ستيَکي سه‌يرو غه‌ريبو ترسنکاو کشوومات‬ ‫له‌ناو ِرؤشنبيري ئيَمه‌دا هه‌ستپيَده‌کريَت‪ ،‬ئه‌مه‌ هه‌رچيه‌ک‬ ‫بيَت هه‌رگيز په‌روه‌رده‌ي فيکري نيه‌‪ ،‬به‌آلم فيکريش‬ ‫َ‬ ‫قوولبونه‌وه‌يه‪ ،‬ئيَمه‌ش له‌ناو ئه‌و‬ ‫ئه‌زموونو فيَربوونو‬ ‫َ‬ ‫پرؤسه‌يه‌دا به‌هيواي دروستکردني‌ ماليَکي تؤلؤرانسو‬ ‫ديموکراسين بؤ فيکرو فه‌لسه‌فه‌‪.‬‬ ‫پرسياري دي زؤره‌ له‌سه‌ر بوون‌و نه‌بووني فه‌يله‌سوف‌و ت َيزي‬ ‫فه‌لسه‌فه‌‌وفه‌لسه‌فه‌ بكر َيت‪ ،‬به‌آلم هه‌ستده‌كه‌م له‌ شو َين َيكي وه‌ك‬ ‫ئ َيره‌دا ناب َيت‪ ،‬له‌به‌رئه‌وه‌ ده‌مه‌و َيت پرسياري كؤتا باسي ئه‌وه‌‬ ‫بكر َيت‪ ،‬هه‌لومه‌رجي ئ َيستا چه‌ند له‌باره‌ بؤ له‌دايكبووني كت َيبي‬ ‫فه‌لسه‌في به‌ زماني كوردي؟ يان چه‌ند پ َيشهاتي له‌دايكبووني‬ ‫فه‌له‌سه‌فه‌ هه‌يه‌؟ چه‌ند ئه‌وانه‌ي هه‌نوكه‌ له‌بواري فه‌لسه‌فه‌دا‬

‫‪84‬‬

‫ده‌نووسن ده‌توانين به‌ فه‌يله‌سوف بانگيان بكه‌ين؟ يان بووني‬ ‫ئه‌م په‌رتوكه‌ فه‌لسه‌فيانه‌ كه‌ ئيستا له‌ كت َيبخانه‌كاندايه‌ تا چه‌ند‬ ‫‌داتي‌؟‬ ‫مژده‌ي له‌دايكبووني فه‌يله‌سوفمان ده َ‬ ‫له‌راستيدا يه‌کيَک ده‌توانيَت َ‬ ‫بليَت‪ ،‬به‌رهه‌مو نووسيني‬ ‫فه‌لسه‌في له‌هه‌موو کاتيَکدا له‌باره‌و ده‌توانيَت له‌دايک‬ ‫بيَت‪ ،‬به‌آلم له‌باري خوودي به‌رهه‌موو نووسينه‌که‌‬ ‫‌ريَته‌وه‌ بؤ‌باري دونياي نووسه‌ره‌که‌و دواييش‬ ‫ده‌گه ِ‬ ‫ئاساني بآلوکردنه‌وه‌که‌ي‪ ،‬ئيتر ئه‌مه‌ بؤ زؤر که َ‬ ‫‌نالي‬ ‫جياوازده‌مانبات‪ ،‬ئايا ئه‌و نووسه‌ره‌ چه‌ند هيواو ئاره‌زووي‬ ‫نووسيني هه‌يه‌‪ ،‬چه‌ند تواناي هه‌يه‌‪ ،‬چه‌ند کاتي هه‌يه‌‪ ،‬ئايا‬ ‫ژياني ته‌رخانه‌ بؤ نووسين‪ ،‬يان نووسين له‌کاته‌کاني‬ ‫خؤي قه‌رزده‌کاتو ده‌يبه‌خشيَت به‌نووسين‪ ،‬ئايا ده‌زگاکاني‬ ‫بآلوکردنه‌وه‌و په‌خش چه‌ند هاوکارو ئاسانکه‌رن له‌بؤي؟‬ ‫بيطومان ئه‌گه‌ر يه‌کيَک بؤ نووسينو به‌نووسين بژي‬ ‫وه‌کو کارو پيشه‌‪ ،‬شته‌کان ئاسان تر ده‌بنه‌وه له‌که‌سيَکي‬ ‫تر نه‌توانيَت به‌وشيَوه‌يه‌ بژي بؤ نووسين‪ ،‬به‌آلم‬ ‫به‌مه‌ مه‌به‌ستم له‌وه‌ش نيه‌ که‌ته‌نيا ئه‌و جؤره‌ که‌سانه‌‬ ‫َ‬ ‫پرؤفيشنالو ِراسته‌قينه‌ بزانم‌‪ .‬من ته‌نيا‬ ‫به‌نووسه‌ري‬ ‫باسي خؤم بکه‌م ليَره‌دا‪ ،‬وه‌کو بچووکترين ئه‌زموون‪ ،‬من‬ ‫له‌نيَوان ژياني خيَزانو‪ ،‬کارکردنو‪ ،‬خويَندنه‌وه‌و‪ ،‬خويَندني‬ ‫هيَواشمدا‪ ،‬هه‌نديَکجار هه َ‬ ‫‌ولده‌ده‌م شتيَک بنووسم دوايش‬ ‫يان دايده‌نيَم بؤ ماوه‌يه‌کي زؤر‪ ،‬يان ليَي په‌شيمان ده‌بمه‌وه‌‬ ‫(ئه‌مه‌ له‌ديديَکي گشتيدا دهَ‌ليَم‪ ،‬مه‌به‌ستي سه‌ره‌کيم‬ ‫له‌ئاست نووسيني فه‌لسه‌فه‌نيه‌ به‌ته‌نيا)‪ .‬چوونکه‌ ئاسان‬ ‫نيه‌ به‌راستي‪ ،‬تاوه‌کو ئيَستاکه‌ش واهه‌ستده‌که‌م له‌ناو‬ ‫نووسيندا‪ ،‬هه‌ر له‌ناو خؤ دؤزينه‌وه‌ي خؤمدابم زياتر‪،‬‬ ‫له‌جياتي ئه‌وه‌ي خؤمدؤزيبيَته‌وه‌ به‌ته‌واوه‌تي‪ ،‬نووسينيش‬ ‫نه‌وه‌ک هه‌ر وه‌ستاييو ليَزاناييو خه َ‬ ‫‌يالي ده‌ويَت‪ ،‬بهَ‌لکو‬ ‫سکپربووني ده‌ويَت‬ ‫کارکردني زؤرو خويَندنه‌وه‌ي زؤرو‬ ‫ِ‬ ‫بؤ داهيَنان‪ .‬له‌راستيدا‪ ،‬کي به‌فه‌يله‌سووفو نافه‌يله‌سووف‬ ‫بانگکردن شتيَکي سه‌يره‌‪ ،‬پيَموايه ئه‌گه‌ر يه‌کيَک وه‌آلميَکي‬ ‫له‌وجؤره‌ي بوويَت‪ ،‬باشتره‌ ته‌رکيز بکاته‌ سه‌ر به‌رهه‌مي‬ ‫نووسه‌ريَک‪ ،‬يان ته‌نانه‌ت ووتاريَک بؤ ئه‌وه‌ي ِره‌گه‌زي‬ ‫فه‌لسه‌في تيادا بدؤزيَته‌وه‪ ،‬چوونکه‌ ئه‌وکاته‌ ده‌روازه‌که‌‬ ‫تؤزيَک ِرؤشنترده‌بيَت له‌وه‌ي گشتي بَيت‌‪‌ .‬بؤ مژده‌ي‬ ‫فه‌يله‌سووف‪ ،‬هه‌رئه‌وه‌نده‌ دهَ‌ليَم دوونياي نووسين‬ ‫پرؤژه‌يه‌کي کراوه‌يه‌و به‌رده‌وامه‌‪ ،‬ميلله‌تي کوورديش‬ ‫وه‌کو ميله‌تاني تري ئه‌مجيهانه‌ ده‌توانيَت بيرمه‌ندو‬ ‫نووسه‌ري باشو سه‌رکه‌وتووي تيادا ههَ‌لکه‌ويَتو‬ ‫له‌دايکبيَت‪ .‬ئه‌مانه‌ ئه‌گه‌ر وه‌کو خوود يان پرؤژه‌ي‬ ‫ده‌سته‌جه‌معيش ته‌ماشابکه‌ينو وه‌ريانگرين‪ ،‬له‌راستيدا‬ ‫چه‌ند پابه‌ندن به‌ به‌رهه‌مهيَناني پرسيارو ووتارو داهيَنانو‬ ‫نووسيني کتيَبه‌وه‌‪ ،‬ئه‌وه‌نده‌ش پابه‌ندن به‌کاراکته‌رو‬ ‫چاکه‌و ديموکراسيه‌وه‌ بؤئه‌و شويَنه‌‪.‬‬ ‫***‬


Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.