serchawa

Page 1


‫كات َيك ثشتي ديموكراسيةت ئاشكرا دةب َيت!‬ ‫ثةنجةرةى كراوة‬ ‫خالد سليَمان‬

‫لة دونياي ئيَمةدا باسي ديموكراسيةت لة هةموو شتيَك زياتر دةكريَت‪ ،‬اَ‬ ‫بةلم غيابي رةفتاري‬ ‫ديموكراسي لة هةموو شتيَك زياترة‪ .‬كاتيَكيش باسي ديموكراسيةت ديَتة كايةوة‪ ،‬ناوةندة‬ ‫َ‬ ‫َكخراوةكاني»كؤمةلطاي مةدةني»يةوة‪ِ ،‬رةخنة لةنةبووني‬ ‫كوردييةكان بة سياسي و ميديا و ِري‬ ‫دانةبراوي فةلسةفةي‬ ‫زةمينةيةكي وةها ناطرن كة تيايدا كولتووري سياسي ببيَتة بةشيَكي‬ ‫ِ‬ ‫اَ‬ ‫كؤمةليةتي و ئابووري‪ .‬ياني بةستنةوةي ديموكراسي‬ ‫ديموكراسيةت لة هةموو بوارةكاني ذياني‬ ‫اَ‬ ‫بة دامةزراوةكاني وةك زانكؤ و قوتابخانةو ِريَكخراو و طرووثة كؤمةليةتييةكان‪ .‬ئةوةي‬ ‫سي ثيَوةي َ‬ ‫كوردستان وةك هةموو اَ‬ ‫دةناليَنيَت نةبووني ذينطةيةكي‬ ‫ولتاني تري دونياي جيهاني َ‬ ‫اَ‬ ‫اَ‬ ‫كؤمةليةتيية بؤ ديموكراسي بةثلةي يةكةم‪ ،‬بة ثلةي دووةميش ئةو ذينطة كؤمةليةتيية‬ ‫ثي قوت نادريَت‪ ،‬دةبيَتة ذينطةيةكي فراوانترو طوتاري‬ ‫موحافزكارةي ضةمكةكاني ديموكراسي َ‬ ‫سياسي لةسةر بنياددةنريَت و دةبيَتة َ‬ ‫كؤلةكةي كولتووري سياسي بةشيَكي زؤري حزبةكاني‬ ‫كوردستان‪.‬‬ ‫اَ‬ ‫تيوري‪ ،‬ئةوةي لة ولتي ئيَمةدا نةبيَت تراديسيؤني ديموكراسيية؛‬ ‫بةبي ثيَشةكي و وانة وتنةوةي َ‬ ‫َ‬ ‫ياني نةبووني كولتووريَك و ذينطةيةكي وةها ِرةفتارو دونيابيني ديموكراسيانةي تيَدا بةرهةم بيَت‪.‬‬ ‫يةكيَك لةو طرفتة طةورانةي لة كوردستاندا تووشي كولتووري سياسي بوو‪ ،‬تةسليم بوون بوو‬ ‫اَ‬ ‫كؤمةليةتي و سياسي و‬ ‫بة ميراتيَك تيايدا سيستمي خويَندن و ثةروةردةو ِريَكخستني ئؤرطانة‬ ‫ئابوورييةكان ئاراستةكراوو ناوازة بوون‪ .‬جطة لة ِريَككةوتنيَكي سياسي بؤ شاردنةوةي‬ ‫حوكمرانييةوة‪ .‬ئةمةش يةكيَك لةو َ‬ ‫خالة‬ ‫جياوازييةكان هيض بةديليَكي نةخراية ناو ثرؤسةي‬ ‫ِ‬ ‫الوازانةي هةر لة سةرةتاوة تووشي ثرؤذةي ديموكراسي بوو لة كوردستاندا‪.‬‬ ‫يةكيَك لة َ‬ ‫ولتي ئيَمةدا تي اَ‬ ‫خالة الوازةكاني تري ديموكراسي لة اَ‬ ‫َكةلوكردني هةردوو‬ ‫ضةمكي ئازادي و ديموكراسي بوو؛ كة ئةوةي يةكةميان بةشيَك بوو لة ميَذووي‬ ‫بةبي ئةوةي ببيَتة باخضةي ثشتةوةي‬ ‫بزووتنةوةي سياسي كوردي دذي ستةمكاري َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا و ميكانيزمةكاني‬ ‫ديموكراسيةت و دروستكةري ذينطةيةكي لةو جؤرةي‬ ‫حوكمراني و دامةزراوة ئةكاديمي و مةدةني و خزمةتطوزارييةكان لة نةريتي سيستمة‬ ‫ِ‬ ‫بةبي ثشت و ثةنا خراية ناو ديمةني‬ ‫كؤنةكان ِرزطار بكات‪ .‬بةكورتييةكةي‪ ،‬ديموكراسيةت َ‬ ‫سياسي ئيَمةوةو‪ ،‬تياياندا ئازدي و دروشمةكاني بوونة بةديلي تيَطةيشتن لة ضةمكةكاني‬ ‫ديموكراسي‪.‬‬ ‫اَ‬ ‫كؤمةليةتي و ئابووري و كولتوورييةوة‬ ‫لةبةرامبةر ئةم ديموكراسيةتةي كة لة ِرووي‬ ‫اَ‬ ‫َثةراندني نةبوو‪،‬‬ ‫ديلي سيستميَكي بةجيَماوةي كؤنةو‬ ‫دةسةلتي ناوخؤيي كورد تواناي تي ِ‬ ‫ئؤثؤزسيؤني كوردي لةبري ئيشكردن لة سةر ئةو فةزاو نةريتة بةجيَماوةدا بة ليَضوواندني‬ ‫حوكمرانيَتي كوردي هاتة ناو ديمةنةكةوةو‬ ‫سيستمة ستةمكارةكةي ثيَشووي عيراق و‬ ‫ِ‬ ‫مولكداريَتي َ‬ ‫برواي بة َ‬ ‫اَ‬ ‫هاوولتييةوة هةية‪ .‬ضونكة‬ ‫دةولةت بة‬ ‫زياتر ئةو فيكرةيةي ضةسثاند كة ِ‬ ‫َ‬ ‫اَ‬ ‫هةولدان بؤ دروستكردني فةزايةك تيايدا هاوولتي بكريَتة ثرؤذةي سةربةخؤبوون‪،‬‬ ‫لة بري‬ ‫َ‬ ‫جاريَكي تر خراية ناو ئةو بازنةيةي دةولةت دةبيَتة ياريزاني يةكةم و دووايي‪.‬‬ ‫َ‬ ‫حوكمراني بوو‪،‬‬ ‫كؤمةلطا و ميكانيزمي‬ ‫ئةمةش كةليَنيَكي تري ثرؤذةي ديموكراسيزاندي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاي دةكرد‪ .‬هةر ليَرةشدا ضةمكي ئازادي‬ ‫ئؤثؤزسيؤن تيايدا وةك قورباني تةماشاي خؤي و‬ ‫َ‬ ‫جاريَكي تر كرايةوة بةديلي ديموكراسي كة وةك «بوونةوةريَكي» ثشت ئاشكرا‪ ،‬يان با بليَين وةك‬ ‫كؤرثةيةكي ناو ئاميَرة بلوورييةكان ئاشناي كولتووري سياسي ئيَمة بوو‪.‬‬ ‫اَ‬ ‫دةسةلت نايةتة كايةوة‪ ،‬ئةطةر‬ ‫بةرةخنةطرتن لة‬ ‫ثووختةو كورت‪« ،‬ديموكراسيةتي» ئيَمة تةنها ِ‬ ‫ثرؤسةيةكي ضاكسازي سةرتاسةري لة هةموو بوارةكاندا ثةرثانةكريَت و تيايدا كولتووري‬ ‫اَ‬ ‫ووبةرووي ئةو فيكرةيةي «ئادةم سميس»‬ ‫كؤمةليةتي ِر‬ ‫سياسي و ثةروةردةيي و ذينطةي‬ ‫ِ‬ ‫نةكريَتةوة كة َ‬ ‫َثةربيَت‪.‬‬ ‫طةر َي با تي ِ‬ ‫طةر َي با بيركاتةوة‪ ،‬ليَي ِ‬ ‫دةليَت‪ :‬ليَي ِ‬


‫خاوةني ئيمتياز‬ ‫ئاوات جةناب نوري‬ ‫سةرنوسةر‬ ‫مةجيد سالَح‬ ‫بةريَوةبةرى نوسين‬ ‫ِ‬ ‫رةزا جةبار‬

‫سةرثةرشتيارى ضاث‬ ‫سيروان ذاذلَةيي‬

‫طؤظاريَكى سياسي‪ ،‬فكري مانطانةية‬ ‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬

‫ثةيوةندييةكان‪info@serchawe.com - sarchawa@gmail.com :‬‬ ‫‪07701571591 - 07701415468‬‬ ‫ذمارةى تؤماركردن لة سةنديكاى رؤذنامةنوسانى كوردستان (‪)198‬‬

‫ناوة ِرؤك‬ ‫‪2‬‬

‫مادةي (‪ )140‬ء ضارةنووسي كةركوك‪ ............................................‬ثشتيوان ئةحمةد‬

‫‪6‬‬

‫شةري براكان‪ ............................................‬موعتةسم نةجمةدين‬ ‫خيانةت دواين ويَزطةي ِ‬

‫‪8‬‬

‫ناشيرين بووني ئةمريكا ‪ .................................................................‬هةندريَن شيَخ راغب‬

‫‪12‬‬

‫جوآلنةوةى كورد لةبةلَطةنامةكانى فةرةنسا‪ .....................................‬دكتؤر خالد عيسا‬

‫‪22‬‬

‫هه‌ريَمي کوردستان ديمؤکراسي ئيشکاليه‌ته‌ گه‌وره‌که‌‌‪ ....................‬مةحمود رةزا ئةمين‬

‫‪34‬‬

‫ريَگره‌کاني به‌رد‌‌ه‌م ديموکراسي بووني کؤمه‌لَگاي ئيَمه‪ ....................‬سةردار عةزيز‬

‫‪38‬‬

‫كؤسثةكانى بةردةم ديموكراتيةت لة هةريَمي كوردستان‪ .................‬دةرباز محةمةد‬

‫‪38‬‬

‫ديدار لة طة َل تةيمور مستةفايي‪ ........................................................‬سازداني‪ :‬سيروان ذاذلَةيي‬

‫‪ 44‬ديدار لة طة َل دكتؤر كامةران مةنتك ‪ .................................................‬سازداني‬ ‫‪ 49‬هونةر و سياسةت‪ .............................................................................‬رةمةزان حةمةدةمين‬ ‫‪61‬‬

‫سياسةت و رةوشت ‪ .....................................................................‬بةكر عةلي‬

‫‪ 65‬سيكؤالريزم ضيية؟‪ ........................................................................‬شيروان كةريم محةمةد‬ ‫‪ 70‬لؤذيكى بةكارهيَنانى زمان‪ .............................................................‬ئارام قادر خةلةكاني‬ ‫شرةو محةمةد‬ ‫‪ 77‬فةلسةفةى سياسيي تؤماس هؤبز‪ .................................................‬ثيَ ِ‬ ‫‪ 85‬ريتمى ناتوندوتيذى لةناخى مرؤظدؤستى «ماهاتما غاندى»دا‪ ..........‬و‪.‬سابير عةبدولَآل كةريم‬ ‫‪90‬‬

‫لة ديكتاتؤرييةوة بؤ ديموكراسي‪ .................................................‬و‪ .‬بةرزاني مةال تةها‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬

‫ديزان‬ ‫رابين‬ ‫ضاث‬ ‫ضاثخانةى بينايي‬


‫مادةي (‪ )140‬ء‬ ‫ضارةنووسي كةركوك‬ ‫مادةي (‪ )140‬ضوارضيَوةي ئةو ئةركانةية كة لة مادةي (‪)58‬ي ياساي‬ ‫َ‬ ‫دةولةتي عيَراق هاتووةء وةكو مادةيةك لةنيَو‬ ‫قؤناغي طواستنةوةي‬ ‫دةستوءري هةميشةيي عيَراق دانراوة‪.‬‬ ‫مادةي (‪ )140‬دةبيَت بة (‪ )3‬قؤناغ جيَبةجيَبكريَت‪ ،‬ئاساييكردنةوة‪-‬ئامار‪-‬‬ ‫ريفراندؤم لةكةركوكء ئةو ناوضانةي ديكة كة جيَي ناكؤكين‪ .‬بةمةبةستي‬ ‫دياريكردني خواستي َ‬ ‫خةلكةكةي‪ ،‬بةمةرجيَك لة (‪ )2007/12/31‬تيَنةثةإيَت‬ ‫(‪.)1‬‬

‫ئاساييكردنةوة لة دوو ئةرك ث َيكد َيت‪:‬‬

‫ثشتيوان ئةحمةد‬

‫‪2‬‬

‫ئةركي يةكةم‪ :‬طةإاندنةوةي هاوردةكان بؤ شويَني خؤيانء هيَنانةوةي‬ ‫ئةوانةي دةركراونء ئاوارةكراون بؤ سةر زيَدي خؤيان‪.‬‬ ‫لة بةجيَطةياندني ئةم ئةركة رووبةإووي ضةندين كؤسثء كةند دةبيَتةوة‪،‬‬ ‫لةوانة‪ :‬ئةو عةرةبانةي كة دةبيَت بطةإيَنةوة كامانةن؟‪ ،‬ديارة لة ناواخنى‬ ‫دةولةت زياتر ئاماذة بة َ‬ ‫َ‬ ‫سالى (‪ )1968‬دةكريَت‪،‬‬ ‫مادةي (‪ )58‬ياساي ئيدارةي‬ ‫ثتر ثاش طةإانةوةي بةعس بؤ سةر دةسةآلت بؤ جاري دووةم‪ .‬لةكاتيَكدا‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةسالي (‪)1921‬‬ ‫دةولةتي نويَي عيَراق‬ ‫تةعريب لة سةرةتاكاني دامةزراندني‬ ‫َ‬ ‫دةستثيَدةكات‪ ،‬بؤ نموونة ريَذةي كورد لة خانةقين سالى (‪)%80.5( )1947‬‬ ‫بووة‪ ،‬بةآلم لة ئاماري (‪ )1957‬دابةزيوةء بووة بة (‪ ،)%58.4‬ئةمةش‬ ‫َ‬ ‫بةلطةيةكي سةلميَنراوة كة تةعريب دةيان ساأل ثيَش (‪ )1968‬لة كةركوكء‬ ‫خانةقين دةستيثيَكردووة(‪.)2‬‬ ‫ديارة عةرةبةكان كة هيَنراون ياخود هاتوءن‪ ،‬جيَنشين بوون لة شويَنة‬ ‫تازةكانيانء كارو كاسبييان دةستةبةركردووةو بوونةتة بةشيَك لة بونيادي‬ ‫ئابووريىء كؤمةآليةتي ناوضة تازةكةو شويَنة كؤنةكانيان طؤإاني بةسةردا‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫مةحالة‬ ‫هةولدان بؤ طةإاندنةوةيان بؤ شويَني رابردوويان كاريَكي‬ ‫هاتووة‪،‬‬ ‫(‪.)3‬‬ ‫لة رووي ثرةنسيثةكاني مافي مرؤظيشةوة ناكريَت عةرةبيَك لة حةفتاكاني‬ ‫سةدةي رابردووةوة بؤ كةركوكء جةلةوال هيَنراونء نيشتةجآ بوون‪ ،‬خيَزانيان‬ ‫مندالةكانيان َ‬ ‫َ‬ ‫خةلكي هةواري تازةن‪ ،‬بةزؤر‬ ‫لة زيَدي تازةيان دروستكردووة‪،‬‬ ‫دةربكريَن‪ ،‬ئايا ئةنجامداني كاريَكي ئاوةها نابيَتة هؤي ناإازيبووني عةرةبى‬ ‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬


‫عيَراقء وآلتاني عةرةبي؟‪ ،‬ئايا ئةمريكاو وآلتة ئةوروثييةكان‬ ‫ئيستيعابى كاريَكي ئاوةها دةكةن‪ ،‬لةكاتيَكدا خؤيان هةر‬ ‫َ‬ ‫ساليَك رةطةزنامةي‬ ‫ئينسانيَك روويان تيَبكات ثاش ضةند‬ ‫وآلتي تازةي ثيَدةدةنء هةموو مافيَكي دابيندةكةن‪ ،‬لةبةر ئةم‬ ‫هؤيانةش بؤ حكومةتي عيَراق لة سةروبةندي جيَبةجيَكردني‬ ‫مادةي (‪ )140‬بإياريدا‪ ،‬كة نابيَت عةرةبة هاوردةكان بؤ‬ ‫كةركوكء شويَنةكاني ديكة بةزؤر بطةإيَندريَنةوة بؤ شويَنى‬ ‫ديَريني خؤيان‪ ،‬كاتيَك طةإاندنةوةشيان بة ئارةزومةندانة‬ ‫كرا‪ ،‬بةشيَكي زؤر كةم لةو عةرةبانة بؤ شويَني كؤني خؤيان‬ ‫طةإانةوة‪ ،‬ئةوانة زياتر ئةو كةسانة بوون كة ثياوي دةزطا‬ ‫قةمعييةكاني سةدام بوونء ضةندين تاوانيان دةرهةق بة َ‬ ‫خةلكي‬ ‫كوردي ئةو شارانة ئةنجامدابوو‪ ،‬سةبارةت بة طةإانةوةي‬ ‫كوردة ئاوارةكان بؤ شارو شارؤضكةكاني خؤيان‪ ،‬ئةمةش لة‬ ‫رووي عةمةلييةوة ضارةسةرنةكراوة‪ ،‬ئيَستا بةشيَكي زؤر لة‬ ‫كوردة كةركوكييةكان‪ ،‬ئةوانةي ئاوارةي هةوليَرو سليَمانين‪،‬‬ ‫نةطةإاونةتةوة بؤ كةركوك‪ ،‬ئةوان لةم دووشارة ثيَداويستيية‬ ‫ذيانييةكانيان بؤيان فةراهةم كراوة‪ ،‬ئاسان نيية بطةإيَنةوة‬ ‫بؤ كةركوكء ناشكريَت ناضار بكريَن‪ ،‬هةمان َ‬ ‫حالةت كوردة‬ ‫ئاوارةكاني خانةقينء مةندةليش دةطريَتةوة‪ ،‬ئةو كوردة‬ ‫خانةقينيانةي ئاوارةي كةالرو دةربةنديخان كراون‪ ،‬بارودؤخي‬ ‫ئيَستايان لة ئاوارةيي زؤر باشترة لةوةي بطةإيَنةوة بؤ‬ ‫خانةقين‪ ،‬كة كةمترين خزمةتطوزاريي تيايدا شكنابريَت‪.‬‬

‫بةشي دووةم‪:‬‬

‫طةإاندنةوةي سنوورة ئيدارييةكانة بؤ بارودؤخي كارطيَإيي‬ ‫ثيَش (‪ )1968/7/17‬لة كةركوكء ئةو ناوضانةي ديكة كة جيَي‬ ‫ناكؤكين‪ .‬ئةم بةشةش رووبةإووي ضةندين كؤسثء تةطةرة‬ ‫دةبيَتةوة‪ ،‬لةوانة‪:‬‬ ‫عةرةبي شيعة َ‬ ‫دةليَن‪( :‬ئةو ناوضانةي ديكة‪ ،‬كة جيَي ناكؤكين)‬ ‫موشةريع لةم داإشتنةدا مةبةستي هةموو عيَراقة‪ ،‬بؤية‬ ‫ئةوان داواي ئةو ثارضة زةوييانة دةكةن‪ ،‬كة رذيَمي ثيَشوو‬ ‫بةمةبةستي تايفيى لة كةربةالء نةجةف بإيونىء خستوءنيةتة‬ ‫سةر ثاريَزطاي ئةنباري زؤرينة سوننة‪ ،‬ئةمةش يةكيَك لةو‬ ‫هؤيانة بوو‪ ،‬كة نةيهيَشت تاريق هاشمي‪ ،‬جيَطري سةرؤك‬ ‫كؤمار‪ ،‬رازي بيَت ئيمزا لةسةر بإياري طةإاندنةوةي سنوورة‬ ‫ئيدارييةكان بؤ شويَني كؤني خؤيان بكات‪ ،‬ديارة ئةم ئةركة‬ ‫َ‬ ‫دةولةت خراوةتة‬ ‫بةثيَي مادةي (‪)58‬ي ياساي بةإيَوةبردني‬ ‫ئةستؤي سةرؤكايةتي كؤمار‪.‬‬ ‫ئةم ليَكدانةوةية بؤ ئةو نيمضة بإطة تةماويية لةاليةن‬ ‫نويَنةراني عةرةبي شيعةوة‪ ،‬بوو بةهؤي رووداني كيَشةو‬ ‫طرذييةك لةنيَوان هةردوو ثاريَزطاي كةربةالو روماديةء لة‬ ‫ئاخرين ضركةدا كؤنترؤأل كرا‪.‬‬ ‫ديارة ثةرلةمانتاراني هاوثةيمانيي كوردستاني لة‬ ‫َ‬ ‫رؤليَكي‬ ‫ئةنجومةني نويَنةراني عيَراق‪-‬خولـى يةكةم‪،‬‬ ‫طةورةيان لة طشتاندني مادةي (‪ )140‬بةسةر هةموو عيَراقدا‬ ‫بيني‪ ،‬مةبةستيشيان كيَشكردني عةرةبي شيعة بوو بةرةء‬ ‫الي خؤيان‪ ،‬بةآلم ئامانجي ئةم سياسةتة بة خراث بةسةر‬ ‫ضارةنووسي كةركوكء ناوضةكاني ديكةي جيَي ناكؤكي‬ ‫شكايةوة‪ ،‬هةر ئةمةش وايكردووة يةكيَكى وةكو د‪.‬فوئاد‬ ‫َبةجي كردني مادةي‬ ‫مةعسوم داواي طؤإيني شيَوازي جي‬ ‫َ‬

‫(‪ )140‬بكات (‪ ،)4‬لةكاتيَكدا ئةم طؤإينةش كاريَكي ئاسان نييةو‬ ‫زؤر زةحمةتة ئةطةر بةثيَي مادةي (‪ )142‬بيَت‪ ،‬ياخود مادةي‬ ‫(‪ ،)126‬يةكةميان لةبةرئةوةي عةرةبي سوننة دةيانةويَت‬ ‫بةهؤي مادةي (‪)142‬ةوة‪ ،‬مادةي (‪َ )140‬‬ ‫هةلوةشيَننةوة‪ ،‬ئيدي‬ ‫ضؤن رازي دةبن طةشةي ثيَبدريَت؟ ئةطةر ثةناش ببريَتة بةر‬ ‫مادةي (‪)126‬يش‪ ،‬ديسان ئةركةكة سةنطينتر دةبيَت‪ ،‬ضونكة‬ ‫ثيَويستي بة رةزامةنديي دوولةسةرسيَى ئةنداماني ثةرلةمان‬ ‫دةبيَت‪ ،‬كة ئةمةش كاريَكي زؤر طرانة‪ ،‬ئةطةر تةماشاي‬ ‫ناوضةي خانةقينء مةندةلى بكةين‪ ،‬كؤسثيَكي ديكة ديَتة‬ ‫بةردةممان‪ ،‬ئةويش ئةوةية جاران بةلةدرءز ناحيةيةك بووة‬ ‫سةر بة قةزاي مةندةلى‪ ،‬ثاش (‪ )1968‬هيَدي هيَدي مةندةلى‬ ‫بضووككراوةتةوةو بةلةدروز طةورة كراوةتةوة‪ ،‬ئيَستا كة‬ ‫مةندةلى ناحيةيةكة سةر بة قةزاي بةلةدروز‪ ،‬ثرسيار‪...‬‬ ‫ئايا دةكريَت ئيَستا بةلةدروز دووبارة بكريَتةوة بة ناحيةو‬ ‫مةندةليش بة قةزا؟‪.‬‬ ‫رذيَمي ثيَشوو بة ورديي دةستكاري سنوورة ئيدارييةكاني‬ ‫كردووة‪ ،‬لةوانة قرتاندني دهؤك لة ثاريَزطاي موسألء‬ ‫لكاندني بة هةريَمي كوردستانء كردني بة ثاريَزطاي سيَيةم‪،‬‬ ‫شانبةشاني هةردوو ثاريَزطاي هةوليَرو سليَماني‪ ،‬هةنديَك‬ ‫لة عةرةبةكان َ‬ ‫دةليَن‪ ،‬ئةطةر ئيَوةي كورد دذي دةستكاريي‬ ‫سنوورة ئيدارييةكانن‪ ،‬كة رذيَمي ثيَشوو كردوءيةتي‪ ،‬دةبيَت‬ ‫لةهةمان ثيَودانطةوة دهؤك بكريَتةوة بة قةزاو بخريَتةوة سةر‬ ‫ثاريَزطاي موسأل‪ ،‬ئايا سةركردايةتي كورد بةمة رازي دةبن؟‪.‬‬ ‫ديسان ئاماذة بةو نيمضة بإطة تةمومذاويية بكةينةوة (ئةو‬ ‫ناوضانةي ديكة‪ ،‬كة جيَي ناكؤكين) هةية لة عةرةبةكان َ‬ ‫دةليَن‪:‬‬ ‫كآ َ‬ ‫دةليَت سنجارو خانةقين جيَي ناكؤكين‪ ،‬ئةطةر واية بؤ‬ ‫دةستوور وةكو كةركوك ناوي نةهيَناون؟ اليةنة ناكؤكةكان‪،‬‬ ‫كامالو كامالية؟ جاران ئةو ناكؤكيانة لةنيَوان سةركردايةتي‬ ‫كوردو حكومةتة يةك لةدواي يةكةكاني عيَراق بوو‪ ،‬ئةو‬ ‫حكومةتانةش لةاليةن عةرةبي سوننةوة بةإيَوةدةبرانء ئةو‬ ‫عةرةبانةش كة لة كةركوكء ئةو ناوضانة هةن زؤرينةيان‬ ‫عةرةبي سوننةن‪ ،‬ئيَستا نويَنةرايةتي كورد دةبيَت لةطةأل دوو‬ ‫اليةن دانوستاندن بكةن‪ ،‬لةطةأل دةسةآلتي شيعة لة بةغداو‬ ‫لةطةأل نويَنةراني عةرةبي سوننةش لة كةركوكء ئةو ناوضانة‪،‬‬ ‫ئةمةش ئةركةكة طرانترو َ‬ ‫ئالؤزتر دةكات‪.‬‬

‫ئامار‪...‬‬

‫ثاش تةواوكردني ئاساييكردنةوةو رةزامةنديي هةموواليةك‪،‬‬ ‫ئامار دةستثيَدةكات‪.‬‬

‫ريفراندؤم‪...‬‬ ‫قؤناغي س َييةمة لة ج َيبةج َيكردني مادةي (‪.)140‬‬

‫كورد لة عيَراق كةمينةية‪ ،‬راستة يةكيَك لة دوو نةتةوة‬ ‫سةرةكييةكةية‪ ،‬بةآلم ريَذةي لة (‪ )%20‬تيَناثةإيَت‪ ،‬كورد بةم‬ ‫ريَذة كةمة ناتوانيَت لة عيَراقيَكي ديموكراتي َ‬ ‫هةلبكات‪ ،‬ئةطةر‬ ‫سيستمةكةي بةثيَي ثرةنسيثى زؤرينةو كةمينة بةإيَوةبضيَت‪،‬‬ ‫بؤية دةبينين نويَنةراني كورد هةميشة باسي ديموكراتي‬ ‫تةوافوقي دةكةن‪ ،‬ضونكة بةرذةوةنديي كورد لةوةداية‪،‬‬ ‫ديموكراتييةت لة عيَراق بةثيَي سةرةتاكاني سازان بيَت‪،‬‬ ‫بةآلم قؤناغي سيَيةمي مادةي (‪ )140‬ريفراندؤمة‪ ،‬كة‬ ‫ثةنابردنةبةر ضارةسةركردني كيَشةي كةركوك بة زؤرينةو‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬

‫‪3‬‬


‫كةمينة دةطةيةنيَت‪ ،‬ئةمةش لةطةأل سةرةتاكاني سازان (مبدأ‬ ‫التوافق) نايةتةوة‪ ،‬ناشكريَت كورد ياخود سياسةتمةداراني‬ ‫كورد سياسةتي (بانيَكةو دوو هةوا) يان بة عةرةبييةكةي (الكيل‬ ‫بمكيالين) بةكاربهيَنيَت‪ ،‬لة كامال ثرةنسيثى زؤرينةو كةمينة‬ ‫لة قازانجي بوو وةكو ريفراندؤم لة كةركوك داواي ثةيإةو‬ ‫كردني بكاتء لة كامالش لة قازانجيان نةبوو‪ ،‬ثةنابةرنةبةر‬ ‫ثرةنسيثى سازان‪.‬‬ ‫عةرةبء توركمان لة عيَراق بةطشتيىء لة ثاريَزطاي‬ ‫كةركوك بةتايبةتي‪ ،‬لةثشت ئةوانيشةوة توركياو وآلتة‬ ‫عةرةبييةكان ناهيَ‬ ‫َلن ريفراندؤم لة كةركوك ئةنجامبدريَت‪،‬‬ ‫طريمان بةبآ رةزامةنديي ئةوان ريفراندؤم لة كةركوك‬ ‫ئةنجامدراو عةرةبء توركمان بايكؤتيان كرد‪ ،‬ضارةنووسي‬ ‫َ‬ ‫َودةولةتييةوة‬ ‫ئةو ريفراندؤمة ضي دةبيَت؟ بيَطومان لةإووي ني‬ ‫ئةنجامةكةي ناسةلميَندريَتء بارودؤخةكةش َ‬ ‫ئالؤزتر دةبيَت‪.‬‬ ‫كةركوك‪ ،‬ثاريَزطايةكة تايبةتمةنديي خؤي هةيةء جياوازة‬ ‫لة هةموو ثاريَزطاكاني ديكةي عيَراق‪.‬‬ ‫راستة كورد لةثيَش توركء عةرةب لة وياليةتي‬ ‫كةركوك بووني هةبووة‪ ،‬بةآلم توركمانيش لة سةردةمي‬ ‫سةلجوقييةكانةوة بوونيان لةو واليةتة هةبووةو دواييش لة‬ ‫سةردةمي خةالفةي عوسمانييةوة زياتر بوونء ثيَكهاتةي‬ ‫سةرةكيي ناو شاري كةركوكن‪ ،‬ئةوان ثيَش كورد لةناو شاري‬ ‫كةركوك بوونء كورد زياتر لة الديَكاني ضوارضيَوةي شاري‬ ‫كةركوك حزوريان هةبووة‪ ،‬دوايي هيَدي هيَدي لة ضوارضيَوةي‬ ‫دياردةي ئاسايي رةوكردني َ‬ ‫خةلكي الدآ بؤ نيَو شار‪ ،‬كوردي‬

‫‪4‬‬

‫كةركوكيش رووةو شاري كةركوك بوونةو بوونةتة بةشيَكي‬ ‫كاريطةر لة تةونى كؤمةآليةتي‪ ،‬ئابووريى‪ ،‬كلتووريي شاري‬ ‫كةركوك‪.‬‬ ‫لة سةرةتادا تورك زؤرتربووة لة كورد لةناو شار‪،‬‬ ‫َ‬ ‫(كؤمةلطةي طةالن) لة‬ ‫ليذنةي طةإان بةدواي راستييةكاني‬ ‫راثؤرتة ميَذووييةكةيدا ئاماذةي بةوة داوة‪ ،‬كة ئةطةر تورك‬ ‫بةشي سةرةكي شاري كةركوك بن‪ ،‬ئةوا كورد زؤرينةي‬ ‫وياليةتةكةن (‪ ،)6‬عةرةبيش دووسةد َ‬ ‫سالة لةو وياليةتة هةنء‬ ‫ذياون شانبةشاني كوردو تورك(‪.)7‬‬ ‫كيَشةي كةركوك دةبيَت بةثيَي ثرةنسيثى سازان ضارةسةر‬ ‫بكريَت‪ .‬مام جةالل‪ ،‬سةرؤك كؤماري عيَراق‪ ،‬بإواي بةوة هةية‬ ‫كة دةبيَت مادةي (‪ )140‬بة تةوافوق جيَبةجيَبكريَت‪ ،‬ضونكة‬ ‫تةنيا ثةيوةنديي بة كةركوكةوة نيية‪َ ،‬‬ ‫بةلكو ضةندين ناوضةي‬ ‫ديكة لة عيَراق دةطريَتةوة‪.‬‬ ‫دةبيَت ضارةسةريَك بدؤزريَتةوة كؤدةنطيي لةسةر بيَت‪،‬‬ ‫(جامع) بيَت‪،‬‬ ‫كوردي كةركوكء كوردستان رازي بكات‪ ،‬توركماني‬ ‫كةركوكء توركيا رازي بكات‪ ،‬عةرةبي كةركوكء عيَراق‬ ‫رازي بكات‪.‬‬

‫ئايا كورد دةتوان َيت ئةو وياليةتانة رازي بكاتء كةركوك‬ ‫بب َيتة بةش َيك لة هةر َيمي كوردستان؟‪.‬‬ ‫توركيا نايةويَت كةركوك ببيَتة بةشيَك لة هةريَمي‬ ‫كوردستان‪ ،‬لةبةر ضةندين هؤ‪ ،‬سةرةكييةكةيان هاني‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتي‬ ‫دةولةتي عيَراقء‬ ‫كوردةكان دةدات جياببنةوة لة‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬


‫سةربةخؤي خؤيان رابطةيةنن‪ ،‬ئةمةش بة مةترسييةكي‬ ‫طةورة لةسةر ئةمني قةوميي توركي دةزاننء بة سةرةتاي‬ ‫دةولةتي توركيا لة َ‬ ‫َ‬ ‫قةلةمي دةدةن‪،‬‬ ‫ثارضة ثارضة بووني‬ ‫وآلتة عةرةبييةكانيش رازي نابن لةبةر هةمان هؤ‪ ،‬ئةمريكاش‬ ‫لةبةر رازينةبووني توركياء وآلتة عةرةبييةكان‪ ،‬رازي نابيَت‬ ‫كةركوك ببيَتة بةشيَك لة هةريَمي كوردستان‪ ،‬جاريَك دوو‬ ‫بةرثرسي كورد لة طةأل جؤ بايدن كؤدةبنةوة‪ ،‬ثرسياري ئةوةي‬ ‫ليَدةكةن‪ :‬ئايا ئةمريكا ئةمجارةش وةكو (‪ )1975‬ثشت لة كورد‬ ‫ناكات؟‪ ،‬لةوةآلمدا بايدن َ‬ ‫دةليَت‪ :‬نا‪ ،‬بةمةرجيَك كورديش بير لة‬ ‫كةركوك نةكاتةوة‪.‬‬ ‫لةم سةردةمي عةولةمةدا‪ ،‬كة هيَزي بةرهةمهيَناني لة طةشة‬ ‫كردنيَكي خيَرادايةو سنوورة نيشتمانييةكان دةبةزيَندريَنء‬ ‫ئؤرطانة نيَو نةتةوةييةكان طةشةدةكةنء رةطةزة‬ ‫جؤراوجؤرةكان ئاويَتةي يةكدي دةبن‪ ،‬مةسةلةي هيَنانةوةي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫رؤلةي‬ ‫بةلطة ميَذووييةكانء راستيية جوطرافييةكان ئةو‬ ‫جاران ناطيَإآ لة ضارةسةركردني كيَشةكان‪ ،‬بةرذةوةنديي‬ ‫ئةمريكا لة ناوضةكةو بةرذةوةنديي توركياء ئيَرانء وآلتة‬ ‫َ‬ ‫رؤلى كاريطةر دةبينن لة ضارةسةركردني‬ ‫عةرةبييةكان‬ ‫كيَشةكان‪.‬‬ ‫جاريَكيان محةمةد حسيَن هةيكةل‪ ،‬طةورة نووسةري ميسرو‬ ‫عةرةب‪ ،‬لةطةأل كيَسنجةر كؤدةبيَتةوة‪ :‬كيَسنجةر بة هةيكةل‬ ‫َ‬ ‫دةليَت‪ :‬دوو مةرجي ثيَشوةختم هةيةء بؤم جيَبةجآ بكة‪،‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ئيدي ضي دةليَيت حازرم‪ ،‬هةيكةل دةليَت‪ :‬مةرجةكان ضين؟‪،‬‬ ‫كيَسنجةر َ‬ ‫دةليَت‪ :‬يةكةم‪ ،‬باسي ميَذووي ئوممةي عةرةبييةم‬ ‫بؤ مةكة‪ ،‬دووةم‪ ،‬باسي وآلتة عةرةبييةكانم بؤ مةكة‪ ،‬ئيَمة‬ ‫دانيشتوءين باسي كيَشةي نيَوان ميسرو ئيسرائيل دةكةين‪،‬‬ ‫ئيَوة وةكو ميسر ضيتان دةوآ لة ئيسرائيل؟‪ ،‬ئيسرائيليش‬ ‫لةبةرامبةردا ضي دةويَت لة ميسر؟‪.‬‬ ‫لينينيش زؤرجار لة مشتومإةكانيدا شيعريَكي شاعيري‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةليَت‪ :‬طوأل‬ ‫ئةلماني طؤتةى بة نموونة دةهيَنايةوة‪ ،‬كة‬ ‫ليَرةية‪ ،‬با ليَرة دانس بكةين‪( .‬هنا الوردة فلنرقص هنا)‪ ،‬ئايا‬ ‫سةركردايةتي كورد زةمانةت بة اليةنةكان دةدات‪ ،‬ئةطةر‬ ‫كةركوك بخريَتة سةر هةريَمي كوردستان‪ ،‬ئةو هةرطيز بير لة‬ ‫جيابوونةوة نةكاتةوة؟‪ ،‬ئايا سةركردايةتي كورد رازي دةبيَت‬ ‫ئةم هاوكيَشةيةي خوارةوة بخريَتة ضوارضيَوةي دةستووري‬ ‫عيَراق‪( ،‬كورد بةشيَكي دانةبإاوة لة هةريَمي كوردستان‪،‬‬ ‫هةريَمي كوردستانيش بةشيَكي دانةبإاوة لة عيَراق) (‪)9‬؟‪.‬‬ ‫ئايا سةركردايةتي كورد تواني باوةإ بة توركمانء عةرةبي‬ ‫كةركوك بهيَنآ‪ ،‬كة بووني ثاريَزطاي كةركوك بة بةشيَك لة‬ ‫هةريَمي كوردستان بؤ ئةوان باشترو طونجاوترة لةوةي بير‬ ‫لةوة بكةنةوة وةكو ثاريَزطايةك لة دةرةوةي هةريَم بميَنيَتةوة‪،‬‬ ‫ياخود ببنة هةريَميَكي سةربةخؤ؟‬ ‫َ‬ ‫لةم بوارةدا دةبيَت سةركردايةتي كورد بةليَن بة عةرةبء‬ ‫توركمان بدات‪ ،‬مافي ئةوان لة دةستووري هةريَم دابين بكات‪،‬‬ ‫ئيدارةي هةريَمء كةركوك (ئةطةر بوو بة بةشيَك لة هةريَمي‬ ‫كوردستان) بةشيَوةيةكي تةوافوقي بةإيَوةببريَتء لة ئاستي‬ ‫دةرةوةشيدا َ‬ ‫دلنياي توركياو ئيَرانء وآلتة عةرةبييةكان بكات‪،‬‬ ‫كة كوردي كوردستاني عيَراق بير لة جيابوونةوة ناكات‪.‬‬ ‫ضارةسةريَكي ديكةي تةوافوقي ئةوةية‪ ،‬كة كةركوك‬

‫بةشيَوةيةكي هاوبةش لةنيَوان هةردوو حكومةتي ئيتحادىء‬ ‫حكومةتي هةريَمي كوردستانةوة بةإيَوةببريَت‪ ،‬ئةم بيرؤكةية‬ ‫لةاليةن عادل عةبدولمةهدي‪ ،‬جيَطري يةكةمي سةرؤك كؤمار‪/‬‬ ‫خولى يةكةم‪ ،‬تةرح دةكريَت‪ ،‬ئةو دةيةويَت سوود لة ئةزموءني‬ ‫فةرةنساء ئيسثانيا وةربطريَت‪ ،‬كة ئةو دوو وآلتة بةشيَوةيةكي‬ ‫هاوبةش هةريَميَكي نيَوانيان بةإيَوةدةبةن‪ ،‬ئةم ضارةسةرة بؤ‬ ‫َ‬ ‫دووخالى ثؤزةتيظي تيَداية‪:‬‬ ‫كورد‬

‫خاَلـى يةكةم‪:‬‬

‫َ‬ ‫دةولةتي بؤ دةكريَت وةكو‬ ‫هةريَمي كوردستان حسابى‬ ‫اليةنيَك بةرامبةر حكومةتي عيَراق‪.‬‬

‫خاَلى دووةم‪:‬‬

‫هةريَمي كوردستان هةم اليةنيَكة لة ئيدارة هاوبةشةكةو‬ ‫هةم شةريكيشة لة حكومةتة ئيتيحادييةكة‪ ،‬ئةمةش بة قازانجي‬ ‫هةريَمي كوردستان دةشكيَتةوة‪.‬‬ ‫سيَيةم ضارةسةري تةوافوقي‪ ،‬كردني كةركوكء ناوضةكاني‬ ‫ديكةي جيَي ناكؤكي بة هةريَميَكي سةربةخؤ بةتايبةتي‬ ‫كةركوكء خانةقين بة كةالرو كفرىء ضةمضةماألء دوزةوة‪،‬‬ ‫بة جةلةوالو سةعدييةو مةندةلىء بةدرةوة‪ ،‬ئةم بيرؤكةية‬ ‫هةنديَك لة رؤشنبيرة كوردةكاني كةركوك بإوايان ثيَي هةية‪،‬‬ ‫هةروةها كةسايةتيية توركمانةكانيش كاري بؤ دةكةن‪ ،‬لةوانة‬ ‫سةركردةي دياري توركماني شيعة (عةباس ئةلبةياتي)‪.‬‬

‫ئةم ضارةسةرة دوو خاَلى ثؤزةتيظي ت َيداية‪.‬‬ ‫خاَلى يةكةم‪:‬‬

‫َ‬ ‫فيدراليى‬ ‫عيَراق لةإووي عةمةلييةوة دةبيَت بة وآلتيَكي‬ ‫َ‬ ‫فيدرالييةت دةبيَتة واقيعء هاني ثاريَزطاكاني‬ ‫هةريَمايةتىء‬ ‫َ‬ ‫هةولبدةن ببنة هةريَمي فيدراأل‪ ،‬كة ئةمةش‬ ‫ديكةش دةدات‪ ،‬كة‬ ‫لة قازانجي طةالني عيَراقء ناوضةكةية بةطشتيىء هةريَمي‬ ‫كوردستان بةتايبةتي‪.‬‬

‫خاَلى دووةم‪:‬‬

‫هةريَمي كوردستان خؤي ناخاتة ذيَر َ‬ ‫بةليَنى قورسء‬ ‫مةترسيدار لةسةر دواإؤذيء ناوضةكةش لة شةإي ئةتنىء‬ ‫دةستيَوةرداني دةرةكي دووردةخاتةوة‪.‬‬ ‫ثةراويَزةكان‪:‬‬ ‫‪ .1‬بإوانة دةستوءري عيَراق‪ ،‬مادةي (‪.)140‬‬ ‫‪ .2‬فريد أسسرد‪ -‬المسألة الكردية بعد قانون إدارة الدولة العراقية‪،‬‬ ‫ص(‪.)75‬‬ ‫‪ .3‬فريد أسسرد‪ -‬المسألة الكردية بعد قانون إدارة الدولة العراقية‪،‬‬ ‫ص (‪ )82‬ص(‪.)90‬‬ ‫‪ .4‬د‪.‬فوئاد مةعسوم‪ :‬ضاوديَر‪ :‬ذمارة (‪ ،)280‬دوو شةممة‬ ‫(‪.)2010/6/28‬‬ ‫‪ .5‬د‪.‬كمال مظهر أحمد‪ :‬كركوك وتوابعها‪ ..‬حكم التأريخ و‬ ‫الضمير ص (‪.)195‬‬ ‫‪ .6‬نفس المصدر‪ ..‬نفس الصفحة‪.‬‬ ‫‪ .7‬نفس المصدر‪ ..‬ص (‪.)71‬‬ ‫‪ .8‬الدائرة األعالمية‪ .‬العدد (‪ )284‬التأريخ‪)2007/11/29( :‬‬ ‫ص (‪ 4‬من ‪.)13‬‬ ‫‪ .9‬هةنديَك لة ثةرلةمانتارة عةرةبةكان‪ ،‬لةوانة حسيَن الفلوجي‬ ‫تةرحي لةو جؤرةيان هةبوء‪ ،‬يان ثيَيان باش بوو‪.‬‬ ‫***‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬

‫‪5‬‬


‫خيانةت‬ ‫دوايين ويزطةي شة ِري براكان‬

‫َ‬ ‫مؤرالي مرؤظايةتيدا هيض تومةتيَك بة ئاست كرداري‬ ‫لةفةرهةنطي‬ ‫خيانةت طران نية‪ ،‬ض وةك ئةوةي هةميشة توندترين سزاي هةبوة‪ ،‬يان‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةاليةتي هةذمار‬ ‫مؤرالي‬ ‫وةك ئةوةي كة بة نابوتترين شيَوةي‬ ‫دةكريَت و تومةتبار ثيَش هةر سزايةكي سياسي يان دادوةري دةكةويَتة‬ ‫َ‬ ‫كؤمةاليةتي و هةموو ذياني سروشتيشي لي دةشيَويَت‪ ،‬لة‬ ‫بةر نةعلةتةي‬ ‫هاوشاني ئةم هةقيقةتة ووشةي تةخوين شابازي تؤمةتة سياسيةكاني‬ ‫الثةرةكاني ميَذوي خةباتي سياسي ئيَمةي داطيركردوة‪،‬‬ ‫ئيَمةية و زؤرترين‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫بةالم لة واقعي سياسي ئيَمةدا كةم جار ئةم وشةية لة جيَطاي خؤيدا بة‬ ‫َ‬ ‫كار هاتوة‪ ،‬بةلكو بة زؤري بؤ مةرامي سياسي و بةرذةوةندي تايبةت‬

‫موعتةسم نةجمةدين‬

‫‪6‬‬

‫تةوزيفكراوة‪.‬‬ ‫زؤر بة دةطمةن كةسي بةرثرس لة سةر تةخوينكردن سزا دراوة‪،‬‬ ‫نمونةي ئةم راستية الي ئيَمة لة هةموو دنيا زياترة‪ ،‬بة دةيان سةركردة‬ ‫سيخوري و خيانةت تيَوةطالون‬ ‫و بةرثرسمان هةية كة لة كردةوةي‬ ‫ِ‬ ‫نةك هةر سزا نةدراون َ‬ ‫لي طيراوة‬ ‫بةلكو زياد لة ثيَويست ريَزيشيان َ‬ ‫و ثلة و ثايةي طرنط و هةستياريشيان دراوةتة دةست‪ .‬لةوةتي دنيا‬ ‫دنيايةو لة هةموو ئاين و شةريعةتة ئاسماني و فةلسةفةكاني مرؤظدا‬ ‫نةبينراوةو نةبيستراوة‪ ،‬بةضاوي ريَز و حورمةتةوة لة خيانةت بروانريَت‪،‬‬ ‫لة زؤرترين َ‬ ‫حالةتدا سزاي خائن ‪ ،‬خؤفرؤش لة كوشتن كةمتر نةبوة‪،‬‬ ‫َ‬ ‫ضونكة هةموو كاتيَك خيانةت بة واتاي كوشتني مؤرال و بةهاي ميلةتيَك‬ ‫و يةكسانكردنةوةي بة سفر و شؤرشيَك بة عةيبةو عار هاتوة‪.‬‬ ‫ئةم باسة لة سةر خيانةتي تاكة‪َ ،‬‬ ‫بةالم من ليَرةدا جةخت دةكةمة سةر‬ ‫ديويَكي تر لة خيانةت‪ ،‬ئةويش خيانةتي حيزبي سياسية‪ ،‬لة هةقيقةتدا ئةم‬ ‫جؤرة خيانةتة لةدنيادا زؤركةمة بة ثيَضةوانةي ئةوةي الي ئيَمة كة بةشي‬ ‫شيَري هةموو جؤرة خيانةتةكاني بردوة‪ ،‬ئةم دياردةية كة بوة بة بةشيَك‬ ‫لة سروشتي خةباتي رزطاريمان تا ئةمرؤ هيض ديراسةيةكي زانستي لة‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلي كوردةوة‬ ‫سةر نةكراوة‪ ،‬ئاية ئةمة ثةيوةستة بة سروشتي تاك و‬ ‫يان هؤكاري واقعي كوردستان كة وةك ميلةتيَكي دواكةوتو كةوتوةتة‬ ‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬


‫َ‬ ‫كؤمةل َي َ‬ ‫والتي داطيركةرو ديكتاتؤر كة هةرهةمويان‬ ‫نيَوان‬ ‫ئةوةندة خةبيرن لة سياسةتي دةست تيَوةردان و نانةوةي‬ ‫شةري براكان‪ ،‬دةتوانن زؤر بة ئاساني ئيَمة‬ ‫دووبةرةكي و‬ ‫ِ‬ ‫بخةنة بازنةي خيانةتةوةو بؤ مةرامةكاني خؤيان بة كارمان‬ ‫بيَنن ؟‬ ‫لةم باسةدا هةنديَك قسة لة سةر كارة ساتي ‪31‬ي ئاب‬ ‫يةكي لةو نمونانة‪ ،‬لةبةر دوو هؤكار يةكيان‬ ‫دةكةم وةك‬ ‫َ‬ ‫ئةوةية ئةم كارةساتة لة روي قةبارةوة طةورةترين ئةو‬ ‫كاراساتانةية كة لة ميَذوي سياسي كورددا رويداوةو هاوكات‬ ‫لة بةر ئةوةي لةشاردا لة زةمةنيَكي زؤر هةستياردا رويدا و‬ ‫سةرتاثا َ‬ ‫خةلكي كوردستاني طرتةوة‪ ،‬هاوكات بة هؤي ئةوةي‬ ‫‪31‬ي ئاب لة روي زةمةنةوة لة هةموو كارةساتةكانيتر نزيك‬ ‫َ‬ ‫خةلكدا بة زةقي ماوةتةوة‪،‬‬ ‫ترة‪ ،‬تا ئةمرؤ لةبيرةوةريةكاني‬ ‫دةنا وةك سروشت هيض جياوازيةكي لةواني تر نية‪ ،‬لة يادمة‬ ‫لةكاتي رةوي اليانطراني يةكيَتي بؤ سنور زؤر جار باسي‬ ‫ئةوةيان دةكرد كة ئةم كارةساتة‪ ،‬عةيبةي ‪66‬ي ثةيوةندي‬ ‫َ‬ ‫سريوةتةوة‬ ‫نيَوان يةكيَتىو‬ ‫دةسةالتي عيَراقي لة سةريان ِ‬ ‫وةك ئةوةي يةك بةيةك خيانةتيان كردبيَت‪.‬‬ ‫شةري نيَوان يةكيَتي‬ ‫‪ 31‬ئاب كة لة ئاكامي بةردةوامبوني‬ ‫ِ‬ ‫و ثارتيدا دروستبوو ‪ ،‬هؤكاري سةرةكي ئةوة بوو هيَزةكاني‬ ‫يةكيَتي توانيان ثارتي لة زؤربةي ناوضة و شارةكاني كوردستان‬ ‫َ‬ ‫سةغلةتيان بكةن‪ ،‬ئةوةي راطةياندنةكاني يةكيَتي‬ ‫بة دةرنيَن و‬ ‫ثي دةكرد‬ ‫و طوتار و ليَدوانةكاني هةنديَك سةركردة ئاماذةيان َ‬ ‫و هةنديَك جاريش زؤر بة ئاشكرا ئةوةيان دةوت كة ثارتي‬ ‫دةبيَت بخةنة ئةوديوي سنورةكانةوة يان بؤ هةتا هةتاية‬ ‫َ‬ ‫بنةمالةي بارزاني ديَنن ‪ ،‬ئةمة واي لة سةركردةكاني‬ ‫كؤتايي بة‬ ‫َ‬ ‫ثارتي كرد كة لة طةل بةعسدا ثةيوةندي ببةستن‪.‬‬ ‫بي‬ ‫لة ‪31‬ي ئابدا ثيَشمةرطة و ثياواني شؤرش و كوردايةتي َ‬ ‫هيض وردكردنةوةيةك دةبونة ياوةري سوثاي بةعس و َ‬ ‫كؤالن‬ ‫بة َ‬ ‫مال بة َ‬ ‫كؤالن و َ‬ ‫هاوريَبازةكانيان لة‬ ‫مال ‪ ،‬نةك تةنيا بة دواي‬ ‫ِ‬ ‫دةطةران ‪ ،‬بطرة بة دواي اليةنطرانيشيان‬ ‫ثيَشمةرطةكاني يةكيَتي‬ ‫ِ‬ ‫دةطةران بؤ تةسليمكردنيان بة بةعس‪ ،‬ئةوةي جيَطاي سةرنج‬ ‫بوو بةعس بؤ ئيهانة كردني كورد زؤريَك لةو كةسانةي دواتر‬ ‫َ‬ ‫بةرةال كرد ‪.‬‬ ‫َ‬ ‫شةري براكان ئةوةندة قول بوةوة نةك هةر‬ ‫لة راستيدا‬ ‫ِ‬ ‫ئيَسك و ثروسكي يةكتريان ورد و خاشكرد‪َ ،‬‬ ‫بةلكو زؤر‬ ‫دوذمنكارانةتر لةوةي دةيان روانية بةعس دةينروانية يةكتر‪،‬‬ ‫شةري براكاندا هةمو شتيَك رةوابوو‪ ،‬كوشتن‪ ،‬سةر‬ ‫لة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫نطومكردن‪ ،‬تةعزيب‪ ،‬كوشتني مندال ‪ ،‬ئةتكردن و تةعداي‬ ‫شةرةف لة ذن َ‬ ‫ومالي يةكتر ‪ ،‬كوشتني ديل و ضةنديني تر ‪ ،‬ثيَم‬ ‫واية لة بةرامبةر بةعسد نةيان دةكرد‪ ،‬زؤريَك لة سةركردةكاني‬ ‫كورد ئامادةن هةموو تةنةزوليَك بؤ دوذمنانمان بكةن‪،‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫الثةرةكاني‬ ‫محالة موجامةلةي يةكتر بكةن‪ .‬زؤرترين‬ ‫بةالم‬ ‫ِ‬ ‫شةري براكان زاراوةكاني خائن‪ ،‬خؤفرؤش‪ ،‬بةكريَطيراو‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫شؤرش‪ ،‬بةعسي‪ ،‬ميت‪ ،‬ساواك‬ ‫دذة‬ ‫جاش‪،‬‬ ‫جةالد‪،‬‬ ‫جاسوس‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ثريانكردوةتةوة‪ ،‬ئةم زاراوانة كة سةرةتا دةبنة‬ ‫و ضةنديني تر ِ‬ ‫شةري يةكترو دواتر شةرعيةت بة‬ ‫زةمينة خؤشكردن بؤ‬ ‫ِ‬ ‫خيانةت دةدات‪ ،‬لة ئاكامدا دةبيَتة ئامرازيَك بؤ ضاندني رق و‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلي كوردي‪ ،‬ئةمةش‬ ‫دوذمنكاري و ثارضة ثارضة كردني‬

‫ئةو ئامانجةية كة دوذمناني كورد بةردةوام كاري لة سةر‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتي‬ ‫دةكةن بؤ الوازكردنمان و هيَشتنةوةمان لة ذيَر‬ ‫ديكتاتؤري خؤياندا‪ ،‬طريماني تيادا نية لةم سياسةتةدا‬ ‫ثةري سةركةوتنيان بة دةست‬ ‫داطيركةراني كوردستان ئةو ِ‬ ‫هيَناوة‪.‬‬ ‫ئةم جؤرة خيانةتة كة زؤربةى حيزبة سياسية كورديةكاني‬ ‫طرتوةتةوة‪ ،‬بة زؤري لة سةر يةك هي َ‬ ‫َل يان يةك هاوكيَشة‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئةوةي زؤربةي سةركردةو كادرو‬ ‫رؤيشتون‪،‬‬ ‫هاور َي وخزم و كةسي يةكتر بون‬ ‫حيزبانة‬ ‫ئةم‬ ‫َشمةرطةكاني‬ ‫ثي‬ ‫ِ‬ ‫شؤرشطيَر و كورد ثةروةر و كةساني‬ ‫كةسايةتي‬ ‫طشتي‬ ‫بة‬ ‫‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ئازا و بة جةرط بون لة رؤذيَكدا ريَطاي خةبات و شؤرشيان‬ ‫َ‬ ‫هةلبذارد كة تةنيا مةرط و شةهيدبون ضاوةروانيان بوو‪،‬‬ ‫َ‬ ‫بةالم بة داخةوة لة كؤتايدا زؤر بة ئاساني دةستيان دةضوة‬ ‫خويَني يةكتر و دةطةيشتنة سةر ثردي خيانةت و ثيَيان لة‬ ‫َ‬ ‫طؤرةثاني خةباتي‬ ‫سةر هةموو‬ ‫مؤرال و بة هايةك دادةنا‪ ،‬لة ِ‬ ‫ثرة لة ئينشقاق و شةري يةكتر كوذي‪،‬‬ ‫سياسي ئيَمةدا كة ِ‬ ‫كؤي سةرجةميان تةنيا لة سةر ثؤست و نفوز بوة ض لة شاخ‬ ‫َ‬ ‫مؤرال‬ ‫يان دواتر لة شاريش‪ ،‬لة شاخدا لة بةر ئةوةي جطة لة‬ ‫َ‬ ‫و بةها هيض ياسا و ريَسايةك نةبو‪ ،‬بؤية بةمردني مؤرال و‬ ‫خليسكاني بةها بؤ ناو نشيَوي بير ضونةوة‪ ،‬هيض بةر بةستيَك‬ ‫شؤرشطيَرةكاندا نةدةما تا بةر لة شةري يةكتر‬ ‫لة بةردةم‬ ‫ِ‬ ‫كوذي دواتريش خيانةت بطريَت‪ ،‬لة شاريشدا لةماوةي زياتر‬ ‫لة حةظدة َ‬ ‫حوكمراني تا ئةمرؤ نةمان توانيوة سيستةميَكي‬ ‫سال‬ ‫ِ‬ ‫حوكمراني دروست دامةزريَنين و طرفت و كيَشةكانمان لة‬ ‫ِ‬ ‫دادطا و بة ياسيا ضارة سةر كةين‪ ،‬بؤية ئةطةر ميَذوي خةباتي‬ ‫رزطاري خؤمان بخةينة حيساب و كيتابةوة ئةوة طريماني تيادا‬ ‫شةري‬ ‫نية ئةوةندةي شةري يةكترمان كردوة نيو ئةوةندة‬ ‫ِ‬ ‫داطيركةراني كوردستانمان نةكردوة‪.‬‬ ‫ناكؤكي و ملمالنيَي نيَوان دوو سةركردة لة سةر بةرذةوةندي‬ ‫لي دةكةوتةوو‪ ،‬دواتر‬ ‫تايبةت كة بةرطي ئايديا و بيري جياوازي َ‬ ‫دةبوة ئينشقاق و كةرتبوني حيزبيَكي لة سةرةوة بؤ خوارةوة‬ ‫لي دةكةوتةوة‪ ،‬كؤي ئةنداماني حيزب لة سةركردة و كادر و‬ ‫َ‬ ‫هاور َي و‬ ‫و‬ ‫برا‬ ‫ي‬ ‫شةر‬ ‫بةشةوة‪،‬‬ ‫دوو‬ ‫بة‬ ‫دةبون‬ ‫َشمةرطة‬ ‫ثي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َني دةبوة ديفاكتؤ‪ ،‬بطرة دةطةيشتة‬ ‫ي‬ ‫دو‬ ‫خةباتاني‬ ‫هاو‬ ‫و‬ ‫هاوبير‬ ‫َ‬ ‫سرينةوة‪ ،‬تا دةطةيشتة ئةو ئاستةي يةكيَكيان‬ ‫قؤناغي يةكتر ِ‬ ‫َ‬ ‫سةغلةت دةكات‪ ،‬ئةويتريش بؤ بةرطري‬ ‫ئةويتر بة تةواوةتي‬ ‫لة مانةوةي خؤي هيض هيوايةكي بؤ مانةوة جطة لة بوون‬ ‫بة ثياوي دوذمن كة دةضيَتة قاوغي خيانةتةوة ناميَنيَتةوة‪،‬‬ ‫لة هاوشاني سوثاي دوذمندا دةكةونةوة ويَزةي براكاني‬ ‫دويَنيَيان‪ .‬بؤية دوذمناني كورد زؤر جار ثالنيان لة دذي‬ ‫خةباتي رزطاري كورد داناوة‪ ،‬لة نةخشةكانياندا ئةوةندةيان‬ ‫شةر بخةنة نيَوان دوو سةركردةوة‬ ‫بةس بوو تا ناكؤكي و‬ ‫ِ‬ ‫ئةوة ئيتر بؤ خؤيان دةطةيشتنة قؤناغي خيانةت و بوون بة‬ ‫ئةمرؤ كاتي ئةوة هاتوة هةموومان‬ ‫ثياوي داطيركةر‪ .‬بؤية‬ ‫ِ‬ ‫ثيَكةوة دةست بةرداري تؤمةتباركردني يةكتر بين و كار لة‬ ‫عةقل و راويَذ لة َ‬ ‫َ‬ ‫طةل‬ ‫سةر ئاشتةواييةكي طشتي بكةين‪ ،‬و بة‬ ‫يةكتردا طرفتةكانمان ضارةسةر كةين‪ ،‬نةخشةي دروست بؤ‬ ‫ئايندةمان دانةين‪.‬‬ ‫***‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬

‫‪7‬‬


‫ن ا ش ي ري ن‬ ‫ب وون ي‬ ‫ئ ةم ري ك ا‬ ‫هةندريَن شيَخ راغب‬

‫ئةوان بؤية لة ‪11‬ي سيَبتيَمبةر ثةالماري ئةمريكاياندا‪،‬‬ ‫ضونكة ئةمريكايان بةالوة ناشيرين بوو‪ ،‬لةم ناوضةيةدا‬ ‫ريشةي بةدطوماني بةرامبةر ئةمريكا كؤنةء تازة نية‪ .‬كةم‬ ‫نةبي‪،‬‬ ‫هيَزي ئةم ناوضةية هةية طوماني دةرهةق بة ئةمريكا‬ ‫َ‬ ‫ثي جوان بيَت‪11 .‬ي‬ ‫يان لةدؤخة طشتيةكةدا ئةمريكاي َ‬ ‫سيَبتيَمبةر تةواوكردني ويَنة ناشيرينةكةي ئةمريكابوو‪ ،‬بانطي‬ ‫ئاشكراكردني ثةياميَك بوو كة ئامادة نةبوو ضيتر درؤزنانة‬ ‫لةرووي ئةمريكادا َ‬ ‫بل َي جواني‪ .‬بؤضي ئةم هةموو ناشيرينية‬ ‫لةدلي ئةواندا َ‬ ‫بةرامبةر ئةمريكا َ‬ ‫كةلةكة بوو بوو! ئةمريكيةكان‬ ‫َ‬ ‫هةستيان بةوة كردبوو‪.‬؟ بؤضي بةم جؤرة ريشالي طرفتء‬ ‫قةيرانةكانيان دةخستة طةردني سياسةتةكاني ئةمريكاء‬ ‫ثةنجةي تاوانيان بؤ رادةكيَشا؟ ئايا ئةمريكيةكان ثيَويست بوو‬ ‫َ‬ ‫نكؤلي لة هيَزء سياسةتي‬ ‫بةم جؤرة بمرن؟ لةم ناوضةيةدا‬ ‫ناكري‪ ،‬دواي جةنطي جيهاني دووةم ثيَطةي ئةمريكا‬ ‫ئةمريكا‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫رؤلي لةو‬ ‫جيَطاي ثيَطةي بةريتانياي طرتؤتةوة‪ ،‬الني كةم‬ ‫كةمتر نةبووة‪ .‬راستة هاوثةيماني يةكترن‪ ،‬بةآلم دواجار هةر‬ ‫اليةنةء لةبري خؤي سياسةت دةكات‪ .‬لةطةأل بردنةوةي بلؤكي‬ ‫رؤذئاواء بةتاك جةمسةربووني دنياء جةنطي عيَراقء كويَت‪،‬‬ ‫ناشيرين بوني ئةمريكا لةرؤذهةآلتي ناوةراست بة تةواوي‬ ‫َ‬ ‫دةولةتاني ئةم ناوضةية لةئةمريكا نزيك‬ ‫دةركةوت‪ ،‬ضةندة‬ ‫دةبوونةوة هيَندة لةئاستي ميلليء راي طشتيدا بةدطوماني‬ ‫َ‬ ‫بةرامبةر ئةمريكا َ‬ ‫طؤرانء جةنطء‬ ‫جولةء‬ ‫هةلدةكشا‪ ،‬هةر‬ ‫ِ‬ ‫رووداويَك لةم رؤذهةآلتة روويدا بيَت ياخود رووبدات‬ ‫يةكسةر لةبةرامبةردا ئاماذة بة َ‬ ‫رؤلي ئةمريكا دةدةن‪ .‬ئايا‬ ‫ئةمريكا ئاشي ناوضةكة َ‬ ‫َني‪ .‬ئةي ئةواني تر ضي؟‬ ‫هةل‬ ‫دةسوري َ‬ ‫ِ‬

‫‪8‬‬

‫خؤ دةبينين كة هةم بةريتانياء هةم روسياء فةرةنساءضين‬ ‫وةلي ناشيرينةكة‬ ‫تةراتيَن دةكةن‪ ،‬دنيايةك كاريطةريان هةية‪،‬‬ ‫َ‬ ‫هةر بؤ ئةمريكا دةميَنيَتةوة‪ ،‬ضونكة لةبري هةموو ئةو‬ ‫َ‬ ‫دةولةتانة بينيمان ضؤن لة ‪11‬ي سيَبتيَمبةر هةر ئةمريكيةكان‬ ‫َ‬ ‫خةلتاني خويَن بوون‪ .‬ليَرةدا لةدواي ئةم روداوة‬ ‫مردنء‬ ‫َ‬ ‫ثيَويستة هةلوةستة لةسةر روداوةكاني ديوي ناوةوةي‬ ‫ئةمريكا بكةين‪ ،‬ضونكة ئةمريكيةكان ثيَيان واية كة ئيدارةي‬ ‫كور‪ ،‬ناشيرين بوني ئةمريكاي زيادتر‬ ‫سةرؤكايةتي بوشي‬ ‫ِ‬ ‫كردء تؤختري كردةوة‪ ،‬واتة ئيشي بؤ ئةوة كرد ئةمريكا‬ ‫زياتر روبةروي ناشيرين بونء بةدطوماني ببيَتةوة‪ ،‬هةر بؤية‬ ‫دةبينين هةردوو جةنطي ئةفغانستانء عيَراق دةكةنة بيانوو‪.‬‬ ‫يان َ‬ ‫بةلطةي سياسةتي ناشيرينتر بووني ئةمريكا‪ ..‬بوش‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬


‫برياري جةنطيدا لةذيَر ناونيشاني تيرؤرء دذة تيرؤر‪ .‬ضؤن‬ ‫ِ‬ ‫لة ‪11‬ي سيَبتيَمبةر ئةمريكيةكان َ‬ ‫خةلتاني خويَن كران‪ ،‬ئةوا‬ ‫لة ئةفغانستان ئةفغانيةكانء لةعيَراق عيَراقيةكانيش َ‬ ‫خةلتاني‬ ‫خويَن كرانةوة‪ ،‬ئوسامةء بوش سةالمةت بوون‪ .‬هةر ضةندة‬ ‫يةكيَك لة جةمسةرةكة صةدام حسيَن بوو بةرخويَن رشتنةكة‬ ‫كةوتء تيَدا ضوو‪ ،‬بةآلم دةتوانين َ‬ ‫بليَين ئةطةر ئةمةش نةبواية‬ ‫ضاوةريَي‬ ‫ئةوا ئةم ثياوة هةر ضارةنوسيَكي لةم جؤرة‬ ‫ِ‬ ‫دةكرد‪ ..‬كةواتة دواجار هاوكيَشةكة وةكو خؤيء خراثتر‬ ‫مايةوة كوشتني هةر هاوآلتيةك لة ئةفغانستانء لةعيَراق‪،‬‬ ‫ئاستي ناشيرين بوني ئةمريكا بةرزدةكاتةوة‪ .‬ئةم سياسةتة‬ ‫دةكري هةر بؤ‬ ‫ثةيرةء‬ ‫لةتةواوي ناوضةكة دةرهةق بةئةمريكا‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫ويَنة سةيري ثاكستان بكةن‪.‬‬

‫شةري ئةمريكا ضةندين مةترسي طةورةي خستة رؤذةظي‬ ‫ِ‬ ‫خؤيةوة‪ ،‬كة ئيدارةي بوش بةهةموو هيَزي خؤيةوة لةبةرامبةر‬ ‫ئةم مةترسيانة بةرةنطاري دةكرد‪ ،‬وة ئيَستاش ئؤباما ضؤن‬ ‫دةكري‬ ‫بةرةنطاري سةختي ئةم مةترسيانة دةبيَتةوة‪ ،‬ليَرةدا‬ ‫َ‬ ‫بةم شيَوةيةي خوارةوة ئاماذة بةم مةترسيانة بدةين‪:‬‬ ‫‪ .1‬دواي ‪11‬ي سيَبتيَمبةر‪ ،‬ئةمريكا جةنطةكةي ناو ليَنا‬ ‫َ‬ ‫هةوليَكي جيهاني هةبوو لةناوخؤي‬ ‫تيرؤرء دذة تيرؤر‪ ،‬بةآلم‬ ‫َ‬ ‫ئةمريكاش اليةنطري بؤ ئةم هةولة هةبوو‪ ،‬ئةويش ئاماذة‬ ‫بةوةي كة ئةمة جةنطي تيرؤرء دذة تيرؤر نية‪َ ،‬‬ ‫بةلكو جةنطي‬ ‫ثيَكداداني شارستانيةتةكانة‪.‬‬ ‫‪.2‬ئةمريكا دواي ئةم روداوة ثةالماري سةربازي دوو‬ ‫شةري‬ ‫وآلتيدا‪ ،‬كة لة رووي ئاينةوة‪ ،‬ثيَضةوانةي ئةمريكان‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫بةرثاكرد لةطةأل دوو وآلتي ئيسالمي" ئةفغانستانء عيَراق"‬ ‫ئةمةش بةوة ناسيَنرا مةبةست جةنطي مةسيحيء ئيسالمة‪.‬‬ ‫بةوثةري تواناء هيَزي خؤيةوة هةميشة جةختي لةوة‬ ‫بوش‬ ‫ِ‬ ‫دةكردةوة كة ئةوان هيض جؤرة ناكؤكيء جةنطيَكيان لةطةأل‬ ‫ئيسالمء قورئان نية‪َ ،‬‬ ‫بةلكو رووبةروي طروثي تيرؤريستي‬ ‫بوونةتةوة‪ ،‬تةنانةت خودي خؤي دةضووة مزطةوتةكانء لةطةأل‬ ‫َ‬ ‫لةروالةتيشدا‬ ‫ئيسالمةكان جةذني دةكرد بؤ ئةوةي ئةطةر‬ ‫بيَت وا نيشان بدات كة ئةمريكا جةنطي ئيسالم ناكات‪ ،‬يان‬ ‫ئةواني مةسيحي جةنطي ئايني ناكةن لةطةأل ئيسالم‪ .‬بةآلم‬ ‫بةراستي هاوكيَشةكة لةم ناوضةيةدا شتيَكي ترة‪ ،‬زؤرينةي‬ ‫دةرواننة‬ ‫شةقامي ئةم ناوضةية‬ ‫بةوثةري روئياي ئيسالمي ِ‬ ‫ِ‬ ‫بارودؤخةكانء ئةمريكاي كافر‪ ،‬يان مةسيحي هاتووة خاكي‬ ‫ئيسالمي داطيركردووة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫خستةطةر بؤ ئةوةي بةهيض‬ ‫جددي‬ ‫هةولي‬ ‫‪.3‬ئةمريكا‬ ‫ِ‬ ‫شيَوةيةك‪ ،‬ويَناي ئةم جةنطانة وانةكريَت‪ ،‬كة ئةوة جةنطي‬ ‫نيَوان ء رؤذهةآلتء رؤذئاواية‪ .‬بةراستي كاريَكي زؤر لةسةر‬ ‫بدري رؤذهةآلتء رؤذئاواية بةيةكةوة‬ ‫ئةوةكرا وانيشان‬ ‫َ‬ ‫دةجةنطن‪ ،‬نةوةكو تةنيا ئةمريكا‪ .‬ئيَستاش دةبينين كة ضؤن‬ ‫ئؤباما هةوأل دةدات رؤذهةآلت لةوة َ‬ ‫شةريَكي لةم‬ ‫دلنيا بكاتةوة‬ ‫ِ‬ ‫جؤرة لةئارادا نية‪ ،‬خؤي ئاماذة بةناوي حسيَن دةداتء ثةيام‬ ‫بةوة دةدات بةهيض شيَوةيةك نةجةنطي مةسيحء ئيسالمة‪ ،‬نة‬ ‫رؤذئاواء رؤذهةآلت ضونكة ناوي حسيَن بؤ تاقيكردنةوةكة‬ ‫ثر دةكريَتةوة‪.‬‬ ‫هةردوو بؤشايةكةي ثرسيارةكةي َ‬ ‫ثي ِ‬ ‫‪ .4‬لةناو شةقامي ئيسالميء عةرةبي هةميشة رايةك َ‬ ‫جولة‬ ‫َ‬ ‫ناجاري ئةم‬ ‫جولي دةكرد‪ ،‬ئيَستاش ئاطامان ليَية ضؤن جار‬ ‫َ‬ ‫راية دةكةويَتةوة ناو بازنةي طفتوطؤكان‪ ،‬ئةويش ئاماذةدانة‬ ‫بةوةي طواية لةدواي روخاني يةكيَتي سؤظيةتء نةماني‬ ‫بلؤكي رؤذهةآلت‪ ،‬دنياي رؤذئاوا لةطةأل دنياي ئيسالم‬ ‫ملمالنيء جةنطةوة‪ ،‬دةيةويَت ئةم بلؤكة ئيسالميةش‬ ‫كةوتؤتة‬ ‫َ‬ ‫الواز بكات‪ .‬كة بةبؤضوني من شتيَك بةناوي بلؤكي ئيسالمي‬ ‫ثرة‬ ‫ريَكخراو بوني نيةء كةم دنيا هيَندةي دنياي ئيسالمي ِ‬ ‫لةناكؤكي‪ ،‬تةنانةت بؤضون هةية ئيشكاليةتي لةطةأل خودي ناوي‬ ‫دنياي ئيسالميش هةية‪ ،‬ضونكة ناونانةكةش بؤخؤي جيَطاي‬ ‫سةرنجة‪ .‬بةشيَكي زؤر لة شارةزاياني سياسةتي ئةمريكا‬ ‫ئاماذة بةمةترسي َ‬ ‫جولةي روسةكان دةدةن لةناوضةكة‪ ،‬بةآلم‬ ‫هةرطيز ئاماذة بةجؤرة ناكؤكيء جةنطيَكي لةم ضةشنة نادةن‪.‬‬ ‫بؤية دةبينين هيَشتا جةنطةكة لةطةأل روسياية نةوةكو شتيَك‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬

‫‪9‬‬


‫بةناوي دنياي ئيسالم‪.‬‬ ‫‪.5‬مةترسيةكي تر‪ ،‬يان َ‬ ‫بةلطةيةكي حازر بةدةستي هةميشة‬ ‫لةم ناوضةية هةية بؤ ناشيرين بوني ئةمريكا‪ ،‬ئةويش‬ ‫َ‬ ‫ثالثشتكردنء هاوثةيماني ئيسرائيلة‪ .‬بةراستي كةم هاوكيَشة‬ ‫هةية هيَندةي ئةمة كاريطةر بيَت لةبةرامبةر هيَزةكاني ئةم‬ ‫ناوضةية بؤ ناشيرين كردني ئةمريكا‪ .‬بةآلم دةبينين ضؤن‬ ‫ئؤباما لة وةتةرة ناسكةكاني ئةم هاوكيَشةيةي داو بةراستىو‬ ‫َ‬ ‫مامةلة لةطةأل ئةم مةترسية دةكات‪ ،‬تةنانةت هيَندة‬ ‫ورد‬ ‫رؤيشت كة بة تةواوي ناكؤكي لةنيَوان ئيدارةي ئؤباماء‬ ‫َ‬ ‫لةهةلسوكةوتي ئؤباما‬ ‫ئيسرائيل دروست بوو‪ ،‬ئيسرائيليةكان‬ ‫دةربري‪ .‬ئؤباما نايةويَت ضيتر بةهؤي‬ ‫نيطةراني زؤري خؤيان‬ ‫ِ‬ ‫ثشتيوانيء هاوثةيماني لةطةأل ئيسرائيل لةدنياي عةرةبء‬ ‫ئيسالم ناشيرين بيَت‪ ،‬وةك ضؤن لةروي ستراتيذيشةوة‬ ‫ئاطامان ليَية ضؤن يةكتريء بةرذةوةنديةكان دةثاريَزن‪.‬‬ ‫ئيَستا ئؤباما لةئاست ئةم مةترسيانة كاردةكات‪ ،‬هةولَ‬ ‫دةداتء دةيةويَت ئةمريكايةكي جياوازتر لة ثيَشووي خؤي‬ ‫نيشاني دنياء ئةم ناوضةية بدات‪ .‬باشترين َ‬ ‫بةلطةش ئةم هاتنةي‬ ‫بوو بؤ ميسرء ثيَشكةش كردني ئةم وتارة ميَذوويية طرنطةي‬ ‫َ‬ ‫دةولةتاني ئيسالمي هةموويان‬ ‫بوو‪ ،‬بةجؤريَك هاوآلتياني ناو‬ ‫بةرامبةر شاشةي تيظيةكانيان لةثةيامةكةي وردبونةوة‪ .‬ئؤباما‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ثةرينةوةي‬ ‫بةقولي لةهةموو مةترسيةكان‬ ‫لةم وتارةدا‬ ‫هةولي ِ‬ ‫دا‪ ،‬بةراستي وريايانة دركي بةم هاوكيَشة طرنطانة كردبوو‪،‬‬ ‫شةري رؤذهةآلتء رؤذئاوا‪ ،‬ئيسالمء مةسيح‪ ،‬ثيَكداداني‬ ‫واتة‬ ‫ِ‬ ‫شارستانيةتةكان‪ ،‬ئيسرائيلء عةرةبء ئةمريكا‪ ،‬ثيَكدادان‬ ‫ثي‬ ‫لةطةأل دنياي ئيسالمي‪....‬هتد‪ .‬ئيَستا ئيَمة سياسةتيَك درك َ‬ ‫َ‬ ‫هةولي بةهيَزتربووني ئةمريكاية لة ناوضةكةء‬ ‫دةكةين ئةويش‬ ‫َني‪ ،‬ئؤباما خةونةكةي بضوك نية‪،‬‬ ‫جيهاندا‪ ،‬بةآلم جياواز لةدوي َ‬ ‫َ‬ ‫تؤزقاليَك لةهةيمةنةي ئةمريكا كةم بكاتةوة‪ ،‬بةآلم‬ ‫ناشيةويَت‬ ‫دةيةويَت ضيتر ئةمريكيةكان ناشيرين نةبن‪ ،‬ئةو دةيةويَت‬ ‫لةعيَراقء ئةفغانستان بكشيَتةوةء َ‬ ‫بل َي من ضيتر عيَراقيء‬ ‫ئةفغاني ناكوذم‪ ،‬ئيَوةش ضيتر بير لة كوشتني ئةمريكيةك‬ ‫مةكةنةوة‪.‬‬ ‫نةضي‪ ،‬هيَشتا مةكينةي ناشيرينكردني ئةمريكا‬ ‫بةآلم بيرمان‬ ‫َ‬ ‫لةكاركردن داية‪ ،‬ئيَران َ‬ ‫دةبيني لةم‬ ‫رؤلي ياريكةريَكي كاريطةر‬ ‫َ‬ ‫طؤراني رذيَمي ئيَران زؤر ئةركي سةرشاني‬ ‫ناوضةيةدا‪ ،‬بؤية ِ‬ ‫ئةمريكا كةم دةكاتةوة لةنةماني ناشيرينكردني ئةمريكا‪،‬‬ ‫ضونكة طوماني تيَدا نية ئةمريكاء رؤذئاوا بةطشتي كار لةسةر‬ ‫ئةوة دةكةن بةهيض شيَوةيةك جاريَكي تر رذيَميَكي نةياري تر‬ ‫ثي‬ ‫نةيةتةوة سةر كورسي دةسةآلت لةئيَران‪ ،‬كة ئةمريكاي َ‬ ‫بي‪ ،‬ئةوان دةيانةويَت رذيَميَك لةئيَران حوكم بكات‬ ‫ناشيرين َ‬ ‫ثي جوانيش نةبيَت‪ ،‬ئةوا ئيديعاي يان كاري‬ ‫ئةطةر ئةمريكاي َ‬ ‫ئةوة نةكات كة ئةمريكا ناشيرين بكات‪ .‬ليَرةدا با نمونةيةكي‬ ‫كوردي بؤ ئةم بؤضوونانةي سةرةوة بخةينة روو‪ ،‬لة ذمارة"‬ ‫لةالثةر" ‪ "15‬بةرواري ‪2010/7/10‬‬ ‫‪ "132‬طؤظاري لظين‬ ‫ِ‬ ‫لةضاوثيَكةوتنيَكيدا لةطةأل حاجي ئةحمدي سةرؤكي ثذاك‪،‬‬ ‫دةثرسي‪:‬‬ ‫لظين‬ ‫َ‬ ‫لظين‪ :‬باسي ئةوة دةكريَت كة ئةمريكا هاوكاريتان دةكات بؤ‬ ‫ليَداني ئيَران‪ ،‬ئةو هاوكارييانة لةضيدا خؤي دةبينيَتةوة؟‬ ‫ثروثاطةندةي كؤماري‬ ‫حاجي ئةحمدي‪ :‬ئةمة بيَجطة لة ِ‬

‫‪10‬‬

‫ئيسالمي ئيَران شتيَكي تر نيية‪ .‬هةر نةتةوةييةك داواي‬ ‫بضووكترين مافي رةواي خؤي بكات زوو تؤمةتي جوداخوازيء‬ ‫لي دةدةن‪ .‬كؤماري ئيسالمي ئيَران لةوةها‬ ‫دةستكردي بيَطانةي َ‬ ‫ثروثاطةندةيةك دذ بة ثذاك ضةند مةبةستي هةية‪:‬‬ ‫ِ‬ ‫يةكةم‪ :‬دةيةويَت طةالني ئيسالمي ناوضةكة بكاتة نةياري‬ ‫َني‪ ،‬كةطواية ئةمريكاء ئيسرائيل‬ ‫ثذاك‪ .‬دووةم‪ :‬توركيا دةترسي َ‬ ‫بةريَطاي ثذاكدا يارمةتي ثةكةكة دةدةن‪.‬‬ ‫ليَرةدا من ريَك مةبةستةكةم َ‬ ‫خالي يةكةمة لةوةآلمةكةي‬ ‫بةريَز حاجي ئةحمدي‪ ،‬واتة ئةطةر ئةمريكا هاوكاري هيَزيَكي‬ ‫ِ‬ ‫بي‪ ،‬ئةوا طةالني ئيسالمي ناوضةكة‬ ‫ناوضةكة بكات‪ ،‬يان دؤستي َ‬ ‫دةبنة نةياري؟ ئةمةش ثيَمان َ‬ ‫دةليَت ئةمريكا الي ئةو طةالنة‬ ‫جوان نية‪ ،‬واتة ئيَران لةنةزاني قسةيةكي ئاوا بةدواي ثذاكدا‬ ‫َ‬ ‫نابةستي‪ ،‬ديارة باش ئاطاي لةوةية كة طةالني ئيسالمي‬ ‫هةل‬ ‫َ‬ ‫ناوضةكة جوان سةيري ئةمريكا ناكةن‪ ،‬بؤية بةم جؤرة‬ ‫ئةمريكا بة َ‬ ‫ثالثشتء هاوكاري ثذاك وةسف دةكات‪.‬‬ ‫طرفتة طةورةكة بؤ ئةمريكا لةوةداية كة ضةندة هيَزء اليةنة‬ ‫ناكؤكةكاني ناوضةكة نةيارء دوذمن بةيةك بن‪ ،‬بةآلم بةرامبةر‬ ‫ئةمريكا بؤضوونيان لةيةك نزيكة شيعةكانء سونةكان ثيَكةوة‬ ‫طر لة ثةيوةندي يةكتر بةر دةدةن‪ ،‬كةضي دةبينين هةمويان‬ ‫ِ‬ ‫خؤشيان لة هةيمةنةي ئةمريكا نايةت‪ ،‬ئةمريكا لةبةردةم‬ ‫هيَزة جياوازةكاني ئةم ناوضةية طرفتي لةطةأل تيَطةيشتنيَكي‬ ‫ثانءثؤري لةم جؤرة هةية‪ ،‬بؤية هةوأل دةدات ثانتايي ئةم‬ ‫ِ‬ ‫تيَطةيشتنة بضوك بكاتةوة‪ ،‬ئةوةتا دةبينين لةطةأل سعوديةكان‬ ‫َ‬ ‫هةول دةدات هاوثةيمانيةكة بثاريَزيَت‪ ،‬لةطةأل‬ ‫زياتر لة جاران‬ ‫شيعةكاني عيَراقيش زؤر كيَشة دروست نةكات‪ ،‬وةك ضؤن‬ ‫َ‬ ‫سةرقالي ملمالنيَي نيَوانيانة‪،‬‬ ‫دةبينين لةطةأل توركياش كةمتر‬ ‫َ‬ ‫ترسي ئيدارةي سةرؤكايةتي بوشيش لةبةرامبةر هةلويَستي‬ ‫طشتطيري لةم ضةشنة شتيَكي تةواو هةست ثيَكراو بوو‪ ،‬بؤية‬ ‫دةبينين ئؤباما بةشيَوةيةكي فراوان كار لةسةر ئةوة دةكات‬ ‫ضيتر ئةم تيَطةيشتنة فراوانة لةجيَطاي خؤي نةميَنيَتةوة‪ ،‬الني‬ ‫نةكري‪.‬‬ ‫كةم هيَندة ئةمريكا بة ناشيرين وةسف‬ ‫َ‬ ‫هةندي بؤضوون بةرامبةر ئةمريكا لةبيركردنةوةي ئةم‬ ‫َ‬ ‫ناوضةيةدا لةنطةريان طرتووة‪ ،‬كة لةهةموويان طرنطتر‬ ‫مةسةلةي جةنطء روبةروبونةوةية لةطةأل ئيسالمءدةست‬ ‫بةسةراطرتني نةوت‪ .‬بابةتي نةوت زؤر لةوة زياتر َ‬ ‫دةطريء‬ ‫هةل‬ ‫َ‬ ‫لي دةبنةوة‪ ،‬ليَرةدا ناتوانين زؤر‬ ‫ضةندين لقء ريَضكةي َ‬ ‫َ‬ ‫هةلوةستةي لةسةر بكةين‪ ،‬هةوأل دةدةين لةدةرفةتيَكي تردا‬ ‫نةضي نةوتيش هؤكاريَكي‬ ‫قسةي دةربارة بكةين‪ .‬بةآلم بيرمان‬ ‫َ‬ ‫هيَجطار كاريطةرة لةرةوتي ناشيرين كردني ئةمريكا‪ ،‬تةنانةت‬ ‫بؤضوني زؤر هةية كة ثيَيان واية ئةطةر ناوضةي رؤذهةآلتي‬ ‫َ‬ ‫دةولةمةند نةبواية بةنةوتء ساماني سروشتي‪،‬‬ ‫ناوةراست ئاوا‬ ‫هةرطيز ئةمريكاء رؤذئاوا بةطشتي بةم هةموو قورساييء‬ ‫بةرذةوةنديء ثالنةوة نةدةهاتنة ناوضةكة‪ ،‬ئيَستا ئةمريكا‬ ‫بةهؤي جةنطةكاني‪ ،‬نةوت بةريَت يان نا‪..‬ثرؤسةي ناشيرين‬ ‫بونةكةي كةم ناكاتةوة‪ ،‬بؤضوني تر لةثاأل مةسةلةي نةوت‬ ‫خؤي ديَنيَتة ثيَشةوةي روداوةكانء َ‬ ‫دةل َي‪ :‬ئيسالم لة دواي‬ ‫فاشيزمء دواي ئةويش كؤمؤنيزم‪ ،‬بةرةي روبةروبونةوةي‬ ‫تازةي ئةمريكاء رؤذئاواية‪.‬‬ ‫دةشي لةشتيَك وردبينةوة‪ ،‬ئةويش دواي روداوةكةي‬ ‫ليَرةدا‬ ‫َ‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬


‫‪11‬ي سيَبتيَمبةرة‪ ،‬ئةم روداوة ئيسالم شوناسء تاكي ئةم دنياية‬ ‫ئةنجامياندا‪ ،‬طروثة ئيسالميةكاني ئيَستاي بةرةي جةنطةكة‬ ‫هيَجطار خؤشحاأل بون بةم رةوشة‪ ،‬كةواتة شتيَكي زؤر‬ ‫نابي ئةطةر ئةمريكا طومان لةتةواوي دنياي ئيسالمي‬ ‫نابابةتي َ‬ ‫بكات‪ .‬وةك ضؤن بينيمان بةهةزاران سةربازةوة ثةالماري دوو‬ ‫ثرؤذةي‬ ‫وآلتي ئيسالميدا‪ .‬تةنانةت ئةمريكا بةوةش نةوةستاء ِ‬ ‫طؤريني رؤذهةآلتي ناوةراستي خستة ئةجيَنداي خؤيةوة‪ ،‬ئيَمة‬ ‫ِ‬ ‫ثرؤذةية دروست بوو‪،‬‬ ‫بينيمان ض هةرايةكي طةورة لةسةر ئةم ِ‬ ‫طؤريني رؤذهةآلتي ناوةراست‪ ،‬جيَبةجيَكردني ستراتيذي‬ ‫واتة ِ‬ ‫ئةمريكاية لةئيَستاي جيهاندا كةخؤي َ‬ ‫جلةوي تاك جةمسةري‬ ‫رؤذئاواي بةدةستةوة طرتووة‪ ،‬نيطةراني ئةمريكا لةسورياء‬ ‫َ‬ ‫دةمةبؤلةي لةطةأل سعودية لةدةرةوةي ئةم‬ ‫ئيَرانء ليبياء‬ ‫بي كيَشة‬ ‫بي طرفتء َ‬ ‫ستراتيذة نين‪ .‬بةآلم بةراستي ئةمريكا َ‬ ‫ثرؤذةي لةم جؤرة‪،‬‬ ‫دةرنةضوو لةبةرامبةر ثيَشكةشكردني ِ‬ ‫دةتوانم َ‬ ‫بليَم هيَندةي تر كؤمةكي بة ثرؤسةي ناشيرين كردني‬ ‫ئةمريكا كرد‪ .‬هيَندةي تر كةليَني خستة نيَوان ثةيوةندي ئةم‬ ‫َ‬ ‫دةولةتانةء ئةمريكاوة ثرؤسةكة بةمةش كؤتايي ثيَنةهاتووة‪،‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتانة زؤر بة ثالنةوة‬ ‫بةلكو دةبينين ضؤن هةموو ئةم‬

‫ثرؤذةء سةركةوتنةكاني ئةمريكا دةدةن‪.‬‬ ‫لةسياسةتء ِ‬ ‫ئةطةر بةنمونةيةكي سادةش بيَت ئةوا دةتوانين َ‬ ‫بليَين‬ ‫روداوي ثيَالو تيَطرتنةكةي بوش لةبةغدا‪ ،‬هاوكاريمان دةكات‬ ‫كة ئاماذة بةوة بدةين ئةمريكا ضةندة لةناو بازنةي ناشيرين‬ ‫بوندا طةمارؤدراوة‪ .‬ئةم دةست خؤشيء ثيَشوازيية ميلليء‬ ‫شةقامي عةرةبيمان بيني ضؤن وةك سةركةوتنيَكء وةكو‬ ‫َ‬ ‫ثالةوانيَكيش سةيري جووتة ثيَآلوةكةي ئةم رؤذنامةنوسةيان‬ ‫دةكرد‪ ،‬تةنانةت بينيمان لةئاستي سياسيء دامودةزطايي‬ ‫ضؤن باسيَكي هيَجطار طةرمي دروست كرد‪ .‬ثيَيان وابوو‬ ‫ئةمريكاي داطيركةر بةمة ريسوا كراوة كة سةرؤكةكةيان بةر‬ ‫ثيَآلودراوة‪ .‬دةمةويَت َ‬ ‫بليَم ئةمريكا لةم ناوضةيةدا بةتةواوي‬ ‫لةبةردةم هيَزيَكي طةورةي ناشيرين كردن داية‪ ،‬كةخؤشي‬ ‫ثي دةكات‪ ،‬لةراستيدا ئيَمة مةبةستمان نية‬ ‫زؤر باش دركي َ‬ ‫كةبةرطري لةجواني ئةمريكا‪ ،‬يان ثشتطيري لةناشيرين‬ ‫َ‬ ‫َودةولةتيء‬ ‫بوني ئةمريكا بكةين‪ ،‬مةبةستي ئيَمة سياسيء ني‬ ‫جةنطي ضارةنوسسازة‪ .‬ضونكة ثرؤسةي ناشيرين كردني‬ ‫ئةمريكا سياسيء ستراتيذيية‪ .‬لةراستيدا جةنطة‪ ..‬ضونكة‬ ‫الوازي ئةمريكاء شكستي ئةمريكا سياسةتء بةرذةوةنديء‬ ‫دةطؤريَت‪ .‬ئةمريكا‬ ‫هةندي وآلت لةطةأل خؤيدا‬ ‫سيستةمي‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫بي كاريطةر بميَنيَتةوة‪ ،‬ئةوا دةبينين‬ ‫ناوضةيةدا‬ ‫لةم‬ ‫ئةطةر‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كة ضؤن روداوي سياسيء دةولةتي تازة سةر هةلدةدةن كة‬ ‫َ‬ ‫دةولةتيش طةشة‬ ‫هةندي هيَزء‬ ‫هةندي اليةن شكست دةخؤنء‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫نةرؤين مةسةلةي‬ ‫دور‬ ‫هةر‬ ‫‪،‬‬ ‫دةبي‬ ‫دةستكةوتيان‬ ‫دةكةنةوةء‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫ئيسالميةكانة‪ ،‬كة ضؤن ريَكخراوو طروثء جةماعةي ئيسالمي‬ ‫زؤر هةن لة رؤذهةآلتي ناوةراست نةياري ئةمريكاء‬ ‫َ‬ ‫دةولةتةكاني‬ ‫سياسةتةكانيةتي‪ ،‬ئةمانة لةشكستي ئةمريكا لةناو‬ ‫خؤيان َ‬ ‫كةلك وةردةطرنء خؤيان ريَك دةخةنةوة‪ .‬ئةي ئيَمة‬ ‫لةم دوايانةدا لةوآلتي يةمةن جةنطي قاعيدةء ئةمريكامان‬ ‫نةبيني! ئةي بة ئاشكرا طويَمان لة ئةمريكيةكان نةبوو كة‬ ‫طوتيان نامانةويَت لةطؤشةيةكي ترةوة روبةروي جةنطيَكي تر‬ ‫دةبي ديراسةي ئةمة لةروانطةيةكي‬ ‫بين لةطةأل قاعيدة‪ .‬كةواتة‬ ‫َ‬

‫بكريء لةوة تيَبطةين ناشيرين بوني ئةمريكا‬ ‫ستراتيذييةوة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هةر تةنيا ئةمريكا خؤي ناطريَتةوة‪َ ،‬‬ ‫دةولةتء هيَزء‬ ‫بةلكو ئةم‬ ‫اليةنانةش دةطريَتةوة كة لةستراتيذي سياسي ئةمريكاء هيَ‬ ‫َلي‬ ‫طشتي بةرذةوةنديةكاني ئةمريكادان‪.‬دؤستي ئةمريكانء‬ ‫َ‬ ‫بةثالثشتي خؤي دةزانن‪..‬‬ ‫بةهةمان شيَوة جؤري هاوكيَشةكةش وا خؤي ريَكخستووة‬ ‫كة هةر ناشيرين بونيَكي ئةمريكا جوانيةك لةهيَزة نةيارةكاني‬ ‫زياد دةكات‪ ،‬ئةمةش بؤخؤي ثرسيَكي ترة كة ثيَش هةموو‬ ‫دةبي ليَي تيَبطةن‪ .‬بةآلم بةبؤضوني من‬ ‫كةس ئةمريكيةكان‬ ‫َ‬ ‫دووبارة نةبونةوةي جةنطء كؤتايي هيَنان بةداطيركاريةكاني‬ ‫دةطؤر َيء خزمةتيَكي طرنط ثيَشكةشي‬ ‫ئةمريكا‪ ،‬ويَنةكان‬ ‫ِ‬ ‫ئةمريكاء ناوضةكةش دةكاتء َ‬ ‫دلنيام شتيَكي تازةتر‬ ‫طؤر َي‪ ،‬با وةكو نمونةيةك‬ ‫لةسياسةتء ثةيوةنديةكان ديَنيَتة ِ‬ ‫سيناريؤيةك بيَنينة بةرضاو‪ ،‬ئةويش ئةطةر ئةمريكا لةم‬ ‫ناوضةية سةربازةكاني نةهيَشتء ئيتر جةنط نةما؟ قاعيدةي‬ ‫ئوسامة بن الدن ضي دةكات؟ ئايا ئةم جارة قاعيدة جةنط‬ ‫كي دةكات؟ تةنانةت ئةطةر جةنطةكةش لةطةأل ئةمريكا‬ ‫لةطةأل َ‬ ‫ثي نةهيَنيَتء هةر سور بيَت لةسةر دذايةتي كردني‬ ‫كؤتايي َ‬ ‫ئةمريكا‪ ،‬ئةوا الني كةم شيَوةي دذايةتيةكةء ضاالكيةكان‬ ‫طؤرانيان بةسةردا ديَت‪ ،‬طومانيشي تيَدانية كاريطةري خؤي‬ ‫ِ‬ ‫بةجي دةهيَ‬ ‫َليَت‪.‬‬ ‫لةسةر كؤي رةوشةكة‬ ‫َ‬ ‫ئةمريكيةكان لةناوخؤياندا بةراشكاوانة ئاماذة بةم رةوشة‬ ‫طؤرانيان لة‬ ‫دةدةن‪ .‬بةآلم هيَشتا قاعيدةء هاوشيَوةكاني‬ ‫ِ‬ ‫نةضي ئةطةر اليةنيَك‬ ‫طوتارياندا رةنطي نةداوةتةوة‪ ،‬بيرمان‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َني بؤ ئةوةي‬ ‫طؤرانكاري كرد ئةوا ئةوي بةرامبةريش‬ ‫دةجولي َ‬ ‫ِ‬ ‫طؤرانكاري اليةنةكةي بةرامبةريش تيَبطات‪ .‬ئةمةش‬ ‫لة‬ ‫ِ‬ ‫دةستثيَكردني ثرؤسة تازةكةية‪ .‬وةكو يةكيَك لة تيؤريسةنة‬ ‫ئةمريكيةكان طوتي‪ :‬ئيَمة نامانةويَت وةكو سةرضاوةي مةترسي‬ ‫تةماشابكريَين‪ ،‬ئيَمة ديموكراسيء دذايةتي تيرؤر سياسةتمان‬ ‫بووة‪ ،‬بةآلم دةبينين رةوشةكة بةرامبةر ئةمريكا شتي زؤر‬ ‫جياوازي تري بةخؤيةوة بيني‪ .‬بيَطومان راستيةكي حاشا‬ ‫َ‬ ‫طؤريني‬ ‫هةلنةطرة لةقسةكاني ئةم شارةزا ئةمريكيةدا هةية‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫طؤراني زؤري‬ ‫سياسةتي لةم ضةشنةش ئةركء ماندووبونء ِ‬ ‫ثيَويستة‪ ،‬بؤيةش بينيمان باراك ئؤباما هةر زوو دروشمي‬ ‫طؤراني بةرزكردةوة بةم فةلسةفةيةوة هاتة ناو كؤشكي سثي‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫هةرطؤراني بؤناوخؤي ئةمريكا نةدةويست‪ ،‬واتة بةتةنيا‬ ‫ئؤباما‬ ‫ِ‬ ‫بطؤريَت‪َ ،‬‬ ‫بةلكو‬ ‫نايةويَت رةوشي ئةمريكا لةناوخؤي ئةمريكا‬ ‫ِ‬ ‫بطؤريَت‪.‬‬ ‫خؤشي‬ ‫ئامانجيةتي رةوشي ئةمريكا لةدةرةوةي‬ ‫ِ‬ ‫هةرضةندة روداوةكان زياتر دووبارة دةبنةوة‪ ،‬طوشارةكاني‬ ‫سةر ئةمريكاش زيَدةتر دةبن‪ .‬ئةم طوشارانةش هةم لةناوخؤي‬ ‫طؤراني ئةمريكا‬ ‫ئةمريكانء هةميش لةدةرةوة‪ .‬خواستي‬ ‫ِ‬ ‫لةدؤخي جةنطةكاني ئيَستاي‪ ،‬هةر بةتةنيا خواستيَكي ناوخؤي‬ ‫ئةمريكي نةبوو‪َ ،‬‬ ‫بةلكو زؤر بةرووني بينيمان خواستيَكي‬ ‫بطؤريَتء ضيتر ئةم‬ ‫جيهاني بوو‪ ،‬كة داوايان دةكرد ئةمريكا‬ ‫ِ‬ ‫جةنطء كوشتارة دريَذة نةكيَشيَت‪ ،‬بةجؤريَك هةموان لةوة‬ ‫طوي لةنةفرةتيةكاني توندوتيذيء جةنط‬ ‫بيَزاربووبون ضيتر‬ ‫َ‬ ‫بطرن دةرهةق بة ئةمريكاء دواجاريش بةشيَوةيةكي فراوانتر‬ ‫تةواوي رؤذئاوا‪.‬‬ ‫***‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬

‫‪11‬‬


‫دةرب ارةى‬ ‫ج وآلن ةوةى ك ورد‬ ‫ل ةب ةلَط ةن ام ةكان ى ف ةرةن س ا‬ ‫بةشى دووةم‬ ‫لةفةرةنسيةوة بؤعةرةبى‪ :‬د‪.‬خاليد عيسا‬ ‫لةعةرةبيةوة بؤكوردى‪ :‬سةالم عةبدولكةريم‬ ‫سةرنج‬

‫برطانةى‪ ،‬كةلةبآلوكراوةى‬ ‫ئةم بابةتة‬ ‫لةبنةرةتدا بريتية لةو ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫زانياريةكانى هؤبةى سياسى دةزطاى هةوالطرى فةرةنسا‬ ‫لةسوريا هاتوةء ثةيوةستة جوآلنةوةى نةتةوةيي كورد لةباكورء‬ ‫رؤذئاواي كوردستان‪ ،‬بةتايبةت لةكاتى هاتنةسةر كارى‬ ‫مستةفا كةمال ئةتاتوركء لةضوارض َيوةى(‪ 76‬ئةَلقة)دا لةاليةن‬ ‫خراوةتةرو‪،‬‬ ‫نوسةرء مافناسى بةتواناى عةرةب (د‪.‬خاليد عيسا)‬ ‫ِ‬ ‫بؤية وةك ئةرك َيكى زانستىء روناكبيري بةث َيويستمانزانى‬ ‫بؤخو َينةرى كوردى بكةينة كوردىء دواتر لةميانةى كت َيب َيكدا‬ ‫ث َيشكةشى كت َيبخانةى كوردى دةكةين‪ .‬و‪.‬ك‪.‬‬ ‫ئةلَقةى ذمارة‪-5-‬‬ ‫نويَنةرايةتى فةرةنسا‬ ‫َ‬ ‫لةدةولةتى سوريا‬ ‫هؤبةى سياسى‬ ‫زانيارى‬ ‫ديمةشق‪ ،‬ديرؤكى ‪9‬ى تشرينى يةكةمى ‪1926‬‬ ‫نهيَنى‬ ‫بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة ‪200‬‬ ‫بةشى يةكةم‬ ‫الثةرةيةك دةربارةى بارودؤخى طشتى‬ ‫ِ‬ ‫ئةلف‪ -‬دةرةوة‪:‬‬ ‫توركيا‬ ‫جوآلنةوةي كورد‪:‬‬ ‫جوآلنةوةى كورد بةشيَوةيةكى تايبةت لةدةرسيم ضاالكة‪،‬‬ ‫بةجؤري ذمارةيةك جةنط رويداوة‪ ،‬كةتيايدا هيَزة نيزاميةكانى‬ ‫َ‬ ‫توركيا شكستيانخواردوة‪.‬‬ ‫ئؤثؤزيسؤنى دذ بةمستةفا كةمال‪:‬‬

‫‪12‬‬

‫َ‬ ‫ئةرزةءحال‬ ‫تائيَستا ئؤثؤزيسيؤن ضاالكة‪ .‬دةوتريَت ضةندين‬ ‫َ‬ ‫طةرانةوةى خةالفةت‬ ‫بؤكؤمةلةى طةالن نيَردراوةء داواى‬ ‫ِ‬ ‫دةكةن‪.‬‬ ‫(‪)...‬‬ ‫فورات‪:‬‬ ‫ناوضةكة ئارامة‪.‬‬ ‫واديارة مير مجحم‪ ،‬لةسةر ثيَشنيازء مؤضيارى‬ ‫شةرة هيَنا‪ ،‬كة‬ ‫دةسةآلتدارانى ناوضةى ديَر‪ ،‬وازى لةو‬ ‫ِ‬ ‫لةناوضةكانى توركيا خؤى بؤئامادةكردبو‪.‬‬ ‫هةندي هيَرشان كردؤتةسةر هؤزةكانى‬ ‫هؤزى شةمةر‬ ‫َ‬ ‫عةنزةء خرسة‪.‬‬ ‫(‪)...‬‬ ‫ئةلف)‪ -‬زانيارى سياسةتى دةرةوة‪:‬‬ ‫توركيا‪:‬‬

‫‪ .1‬دةربارةى جوآلنةوةى كورد‪:‬‬

‫بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة ‪ 200‬ديرؤكى(‪-)1926/10/9‬‬ ‫بةشى يةكةم (ئاسايش‪-‬حةلةب‪.)1926/10/4 -‬‬ ‫َ‬ ‫بةرةضةلةك كوردنء لةو بةشة‬ ‫‪ )1‬هةمو ئةو سةربازانةى‬ ‫سةربازيانة خزمةت دةكةن‪ ،‬كة لةوياليةتةكانى رؤذهةآلتدا‬ ‫َ‬ ‫بؤئةنادؤلى‬ ‫جيَطيربون‪ ،‬لةدياربةكر كؤكرانةوةء لةويَشةوة‬ ‫رؤذئاوا دةنيَردريَن‪.‬‬ ‫‪)2‬دةوتري زؤريَك لةكوردانى ناوضةكانى سليَمانىء‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةل بؤناوضةى وان هاتون‪ ،‬بؤئةوةى‬ ‫كةركوك بةشيَوةى‬ ‫ثةيوةندى بةضةكدارةكانى سمكؤوة بكةن‪.‬‬ ‫دةوتري مةال يوسف ئؤغلو عةبدولقادرى سةرؤك‬ ‫‪-)3‬‬ ‫َ‬ ‫هؤزى خرتاوى كوردىء جيَطرة ثيَشوةكةى لةروم كلة‪،‬‬ ‫َ‬ ‫لةطةل طةيشتنيشيدا‪،‬‬ ‫لةرؤذى ‪24‬ى ئةيلول بؤئورفة بانطكراوةء‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬


‫بةفةرمانى والى َ‬ ‫قؤلبةستكراوة‪( .‬بةثاريَزةوة)‬ ‫َ‬ ‫هةوالطرى‪ .‬جةرابلوس)‬ ‫(بةريَوةبةرايةتى‬ ‫‪ِ )4‬‬ ‫كوردانى قةزاكانى تجارموشء كازاكء ئةباكرء تجار‪-‬‬ ‫سنجقء كوغىء كاماخ‪ ،‬بةرةو ضياكانى دةرسيم كشاونةتةوة‪،‬‬ ‫بؤئةوةى ثةيوةندى بةياخيبوانةوة بكةن‪ .‬لةرابردويةكى زؤر‬ ‫نزيكدا زؤريَك لةو طوندانة تاآلنكرانء ثاسطةء بارةطاكانى‬ ‫جةندرمةش سوتيَنرانء لةجيَطةيدا زؤريَك لةدانيشتوانى‬ ‫تورك نيشتةجيَكران‪.‬‬ ‫دواى ئةوةى ميرى بةو روداوانةى زانى‪ ،‬هيَزةكانى‬ ‫لةناوضةى خارثوت لةثيَناوى سةركوتكردنى دانيشتوانى ئةو‬ ‫ناوضة كورديانة جوآلند‪ .‬ضةند جةنطيَك رويدا‪ ،‬بةآلم بةهؤى‬ ‫َشرةوى‬ ‫سةختى ناوضةكة‪ ،‬هيَزةكانى توركيا نةيانتوانى ثي ِ‬ ‫فرؤكة لةسيرنء ئةنقةرةوة هاتنء ئؤردوطا‬ ‫بكةن‪ .‬ذمارةيةك ِ‬ ‫كوردنشينةكانيان بؤردومانكرد‪ ،‬بةوةش َ‬ ‫رؤلى هيَزى ثيادةى‬ ‫ئاسانكرد‪.‬‬ ‫دةوتري سمايل ئاغا (سمكؤى شكاك) بةسةركردايةتى‬ ‫‪)5‬‬ ‫َ‬ ‫‪5000‬شةركةر(‪ 2000‬ثيادةء ‪ 3000‬سوارة)‪ ،‬ضوةتة نيَو‬ ‫ِ‬ ‫وياليةتى هةكارى (وان)ةوةء لةسةر ريَطة هةر شتيَكى تيَدابوة‬ ‫(بةريَوةبةرى‬ ‫تاآلنى كردوةء ئازارى طوندنشينةكانى داوة‬ ‫ِ‬ ‫ناوضةى عةرةب بينار)‪.‬‬ ‫‪ )6‬ضةكدارانى كورد لةناوضةى وان لةخراثةكارى‬ ‫ريء شويَنةى حكومةتى توركيا لةدذى‬ ‫بةردةوامنء ئةو َ‬ ‫ئةوان طرتويةتيةبةر بةس نيةء هيَرشةكانى شةوان تاديَت‬ ‫زؤر دةبيَت‪ ( .‬حسيَن بةط لةسمسات)‪.‬‬ ‫دةوتري ثاشئةوةى حكومةتى توركيا هةستى‬ ‫‪)7‬‬ ‫َ‬ ‫راثةرينى كوردان كردوة‪ ،‬ذمارةيةك ناوةندى‬ ‫بةفراوانبونى‬ ‫ِ‬ ‫سةربازي وياليةتةكانى رؤذهةآلتى بةرةو خارثوت‪،‬‬ ‫كةطؤراوة بؤبارةطاى سةرةكى طشتى ئةو هيَزانةى لةثرؤسة‬ ‫ِ‬ ‫هةندي يارمةتى‬ ‫سةربازيةكاندا بةشداري دةكةن‪ ،‬جوآلندوة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫بؤبةتليسء وان نيَردرا‪(.‬سةرضاوة‪ :‬يةكيَك لةدانيشتوانى‬ ‫مةآلتية)‪.‬‬

‫‪ .2‬ئؤثؤزيسؤنى دذ بةمستةفا كةمال‪:‬‬

‫بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة ‪ 200‬ديرؤكى (‪-)1926/10/9‬‬ ‫َ‬ ‫هةوالطرى‪ .‬حةلةب‪-‬‬ ‫(بةريَوةبةرايةتى‬ ‫بةشى يةكةم‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫‪ ( .)1926/11/2‬ليَرةدا لة ديرؤكى مانطةكةد ا هةلةيةك هةية‪-‬‬ ‫و‪.‬ع) ‪( ،‬رةنطة ‪ 1926/10/2‬بيَت‪ -‬و‪.‬ك)‪.‬‬ ‫تورةيي دذى مستةفا كةمال لةشارةكانى‬ ‫‪ )1‬تاديَت رقء ِ‬ ‫عةنتابء مرشء بيَستانء كليكيا زياد دةبيَت‪ .‬ذمارةيةك‬ ‫ثارتى سياسى بؤدذايةتيكردنى مستةفا كةمال دامةزراونء‬ ‫هةمو رؤذيَك ذمارةى ئةندامةكانيان زؤر دةبيَت‪ .‬بةنهيَنى‬ ‫نويء تيرؤكردن لةداهاتودا دةكريَت‪.‬‬ ‫باس لةثيالنى َ‬ ‫‪ ( )2‬ئاسايشى حةلةب)‬ ‫عةبدورةحمان بةط نويَنةرى ماردين‪ ،‬لةرؤذى ‪24‬ى‬ ‫دةوتري‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫ئةوي‪ ،‬ئةو لةاليةن ميريةوة بؤهيَوركردنةوةى‬ ‫ئةيلول طةيشتؤتة‬ ‫َ‬ ‫دةكري ناوبراو‬ ‫دانيشتوان راسثيَردراوةء باس لةوة‬ ‫َ‬ ‫كاريطةريةكى طةورةى كةسيى لةسةر دانيشتوان هةية‪ .‬رةنطة‬ ‫ثروثاطةندة نيَوخؤييةكان لةدذى‬ ‫ئةو خرؤشانةى‪ ،‬كةبةهؤى ِ‬ ‫ديكتاتؤر مستةفا كةمال دروستبوة‪ ،‬هيَور بكاتةوة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫لةمالى حاجى‬ ‫دوانيوةرؤى رؤذى ‪24‬ى ئةيلول‪ ،‬بؤمبيَك‬ ‫‪)3‬‬ ‫ِ‬

‫شةفيق لةسويراك تةقيةوة‪ ،‬تةقينةوةكة ترسء تؤقينيَكى‬ ‫طةورةى لةشارةكةدا دروستكردوة‪َ .‬‬ ‫مالى ناوبراو ثشكنراء‬ ‫بريَك ضةكء تفاقى جةنطى دؤزرايةوة‪.‬‬ ‫ذمارةيةك بؤمبء ِ‬ ‫يةكسةر حاجى حاجى شةفيق دةستطيركرا‪ (.‬ئاسايشى‬ ‫طشتى)‪.‬‬ ‫(‪)...‬‬ ‫‪ -9‬ريَكةوتننامةى بازرطانى‪:‬‬ ‫ديرؤكى‬ ‫زانياريةكان ذمارة ‪200‬‬ ‫بآلوكراوةى‬ ‫َ‬ ‫هةوالطرى‪.‬‬ ‫(بةريَوةبةرايةتى‬ ‫يةكةم‬ ‫بةشى‬ ‫(‪-)1926/10/9‬‬ ‫ِ‬ ‫حةلةب‪.)1926/11/4 -‬‬ ‫َ‬ ‫بالويَزى سؤظيةت لةتوركيا (سيرض)‪ ،‬ثيَويستة بةم نزيكانة بؤ‬ ‫دةستثيَكردنى دانوستان لةثيَناوى رييَكةوتننامةيةكى بازرطانى‬ ‫نوي لةنيَوان روسياء توركيا روبكاتة ئةنقةرة‪ .‬تاوةكو ئيَستا‬ ‫َ‬ ‫دانوستانةكان باشن‪ .‬وةزارةتى كاروبارى بازرطانى(توركيا‪0‬‬ ‫و‪.‬ع) بةهيواية بةم نزيكانة هةردوال بطةنة ريَكةوتنيَكى تةواو‪.‬‬ ‫سنجقى حيمص‪:‬‬ ‫‪ -27‬هاريكارى فةرةنسا‪ -‬ئينطليز‪:‬‬ ‫بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة ‪ 200‬ديرؤكى(‪-)1926/10/9‬‬ ‫َ‬ ‫حيمص‪-‬‬ ‫هةوالطرى‪.‬‬ ‫يةكةم(بةريَوةبةرايةتى‬ ‫بةشى‬ ‫ِ‬ ‫‪.)1926/11/4‬‬ ‫ئةو َ‬ ‫هةلويَستةى‪ ،‬كةئينطليز بةرامبةر ياخيبوان طرتويةتيةبةر‬ ‫كار دةكاتة سةر ورةى نةتةوةييةكان لةحيمص‪ .‬بؤية‬ ‫هاريكارى ئينطليز‪ -‬فةرةنسا لةسةر سنورى باشور ئةوان‬ ‫تردؤنط دةكات‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫بةريَوةبةرايةتى‬ ‫لةحيمص‪:‬‬ ‫طرى‬ ‫هةوال‬ ‫َوةبةرايةتى‬ ‫ي‬ ‫بةر‬ ‫َبينى‬ ‫ي‬ ‫ت‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫هةوالطرى ئةم بارودؤخة باشة لةثيَناوى ثةرةثيَدانى كارى‬

‫سياسى ثةرةثيَدةدات‪.‬‬ ‫‪ -33‬بارودؤخ لةقةزاى حةسةكة‪:‬‬ ‫بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة ‪ 200‬ديرؤكى(‪-)1926/10/9‬‬ ‫َ‬ ‫حةسةكة‪-‬‬ ‫هةوالطرى‪.‬‬ ‫يةكةم(بةريَوةبةرايةتى‬ ‫بةشى‬ ‫ِ‬ ‫‪.)1926/9/28‬‬ ‫طةرانيَكى لةشارةديَى‬ ‫بةريَوةبةرايةتى لةحةسةكة ِ‬ ‫ئةفسةرى ِ‬ ‫شةدادة جيَبةجيَكرد‪ .‬ثرؤسةى دروستكردنى ثاسطةى جةندرمة‬ ‫اوكي دةستثيَدةكات‪ .‬هؤزى جبور ‪ 100‬ليرةى َ‬ ‫بةبي َ‬ ‫ئالتون‬ ‫ةر َ‬ ‫َ‬ ‫دل ِ‬ ‫لةثيَناوى دروستكردنى ثاسطةكةدا ثيَشكةشكرد‪ .‬مةفرةزةى‬ ‫لةطةرانى ناوضةى سةفةح‪ ،‬بةبيَئةوةى‬ ‫ثاسةوانيكردنى جوآلو‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫هةلهاتويةكى تابورى مونديللى لةعامودا دؤزيبيَتةوة‪،‬‬ ‫هيض‬ ‫طةرايةوة‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫‪ .36‬جةنطةكان‪:‬‬ ‫(‪)...‬‬ ‫َ‬ ‫هةوالطرى‪ .‬ديَر‪ -1926/9/20 -‬سةرؤكى‬ ‫بةريَوةبةرايةتى‬ ‫ِ‬ ‫ثاسطةى مادان)‪.‬‬ ‫بةهاوريَيةتى ‪1800‬خرؤشاو بةرةو‬ ‫شيَخ دهام هادى‬ ‫ِ‬ ‫بؤشةر كردن لة َ‬ ‫طةل هؤزى عنزة رؤيشت‪.‬‬ ‫(تالبيض)‬ ‫ِ‬ ‫‪ -37‬بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة ‪ 200‬ديرؤكى‬ ‫َ‬ ‫هةوالطرى‪ .‬ديَر‪-‬‬ ‫يةكةم(بةريَوةبةرايةتى‬ ‫‪ -1926/10/9‬بةشى‬ ‫ِ‬ ‫‪.)1926/10/2‬‬ ‫شيَخ دهام هادى طةيشتة طوندى مركدةء نزيكةى ‪2000‬‬ ‫َ‬ ‫لةطةلداية‪ ،‬كة لةهؤزةكانى شةمةرء جبورء نةوةكانى‬ ‫سوارةى‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬

‫‪13‬‬


‫لةثةرينطةى جانا نزيك طوندى‬ ‫ستام حةريسن‪ .‬ئةم جةنطة‬ ‫ِ‬ ‫ثةريةوة بؤناوضةكانيتر‪ .‬ناوبراو‬ ‫مركدة لةروبارى خاثور‬ ‫ِ‬ ‫نيازى هيَرشكردنة سةر فدعانةى جةزيرةى هةية‪ ،‬ئيَستا‬ ‫لةئوركوبةء عين عيسىء فضةى سةر بةرةقة(شارى سوار)‪،‬‬ ‫ضادريان َ‬ ‫هةلداوة‪.‬‬ ‫بي) زانيارى سةربازى دةرةوة‪:‬‬ ‫َ‬ ‫توركيا‪:‬‬ ‫‪ -38‬دةربارةى جوآلنةوةى كورد‪:‬‬ ‫بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة ‪ 200‬ديرؤكى(‪-)1926/10/9‬‬ ‫َ‬ ‫هةوالطرى‪ .‬حةلةب‪-‬‬ ‫(بةريَوةبةرايةتى‬ ‫بةشى يةكةم‬ ‫ِ‬ ‫‪.)1926/10/2‬‬ ‫ئةلف)‪ -‬ريَكخستنى جةندرمةى جوآلوى توركيا‬ ‫لةوياليةتةكانى رؤذهةآلت بةردةوامة‪ .‬ئةو هيَزانةى سازء‬ ‫ئامادةكران لةهيفيكء قةرة طورونء سويراكء ئورفة‪،‬‬ ‫َ‬ ‫جوليَنران‪.‬‬ ‫بي) لةهةردو وياليةتى سويراكء ئورفة طروثةكانى‬ ‫َ‬ ‫‪1320‬ء ‪ 1321‬سازء ئامادةكران‪ (.‬ذمارةكان َ‬ ‫بةلطةن لةسةر‬ ‫ذمارةى ثشت ثيَبةستراو لةاليةن هؤبةى سةربازيطرتنةوة‪،‬‬ ‫بؤريَكخستنى َ‬ ‫وطؤر بةطويَرةى تةمةن‪ -‬و‪.‬ع)‪.‬‬ ‫ئال‬ ‫ِ‬ ‫جيم) بةشيَك لةهيَزى سوارةء هةردو بةش لةضةكى‬ ‫مةتةريَز بةفةرماندةيةتى رائيد حسيَن عةلى بةط لةرؤذى ‪26‬ى‬ ‫ئةيلول ئورفةيان جيَهيَشتء بؤساموت رؤيشتن‪(.‬سةرضاوة‪:‬‬ ‫بازرطانيَك لةئورفة)‪.‬‬ ‫جموجولى هيَزةكان لةسةر هيَ‬ ‫َ‬ ‫َلى ئاسنين‪:‬‬ ‫‪-)39‬‬ ‫بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة ‪ 200‬ديرؤكى ‪-1926/10/9‬‬ ‫بةشى يةكةم( جةندرمةى مةسلةمية)‪.‬‬ ‫لةرؤذى ‪26‬ى ئةيلول‪ 8 :‬ئةفسةرء ‪ 50‬سةرباز لةئةدةنةوة‬ ‫بؤماردين طواستيانةوة‪.‬‬ ‫لةرؤذى ‪28‬ى ئةيلول‪ :‬لةماردينةوة ‪ 5‬ئةفسةرء ‪473‬‬ ‫سةرباز بؤئةدةنة طواستيانةوة‪ .‬لةئةدةنةشةوة ‪ 3‬ئةفسةرء‬ ‫‪ 200‬سةرباز بؤماردين طواستيانةوة‪.‬‬

‫سةثيَنراون‪ ،‬كردوة‪ ،‬ضونكة زؤرترين زيانى لةو سنورانة‬ ‫كردوة‪ .‬هةمو سوريةكان باس لةوة دةكةن‪ ،‬كةبةشى باكورى‬ ‫جةزيرة ملكةضى هيَزةكانى فةرةنسا نةبوة‪ ،‬تةنها دواى ‪9‬‬ ‫سال لة َ‬ ‫َ‬ ‫زالبونيان بةسةر ثاشماوةى سةرانسةرى وآلتى‬ ‫َ‬ ‫سوريا نةبيَت‪ .‬دواتر لةريَطةى بةلطةنامةكانى فةرةنساوة ئةمة‬ ‫بؤهةموان رون دةكةينةوة‪.‬‬ ‫‪ )4‬ناوضة كورديةكان ملكةضى دةسةآلتدارانى فةرةنسا‬ ‫نةبون‪ ،‬تةنها لة كاتيَكدا نةبيَت‪ ،‬كة كؤمةكء يارمةتى‬ ‫ناوضةكانى ترى سوريا يان طوندةكانى ناوضةكة ثيَيان‬ ‫نةطةيشتوة‪ .‬ميللةتى كورد هيض دةستكةوتيَكى نةتةوةيي‬ ‫يان ناوضةيي بةدةست نةهيَناوة‪ ،‬ئةوةش يةكةم‪ :‬بةهؤى‬ ‫نةبونى كؤمةكي‪ .‬دووةم‪ :‬بةهؤى ريَكةوتنى نيَوان ئةو هيَزة‬ ‫ناوضةييانةى كوردستانيان دابةشكردبو‪ .‬سيَيةم‪ :‬نةبونى‬ ‫ريَكةوتنى تةواو لةنيَوان هؤزة كورديةكاندا‪ ،‬كةبةهؤى ئةوةى‬ ‫َ‬ ‫َودةولةتي دابةشيكرد بون‪ ،‬زؤر الواز بوبون‪.‬‬ ‫سنورى ني‬ ‫َ‬ ‫‪ )5‬لةسةرةتاكانى هةولى داطيركردنى جةزيرةوة‪،‬‬ ‫راثةرينى كوردان لة بياندورء ئةو‬ ‫بةتايبةت لةدواى‬ ‫ِ‬ ‫روداوء ثةرةسةندنانةى هاتنةئارا‪ ،‬دةسةآلتدارانى فةرةنسا‬ ‫هةستيان بةالوازبونى كورد كرد‪ ،‬بؤية بةجدى دةستيانكردة‬ ‫لةبةريَوةبردنى خؤجيَيةتى‬ ‫بيركردنةوة لةبةخشينى جؤريَك‬ ‫ِ‬ ‫بةناوضة كورديةكان وةك شتيَكى ثيَشةنط بؤناوضةكانى‬ ‫ترى سوريا‪ .‬بةآلم هؤزةكانى كورد بةرامبةر بةهيَزى خؤيان‬ ‫هؤشيار نةبونء متمانةشيان بةتواناى خؤيان نةبو‪ .‬كورد‬ ‫نةيتوانى ضوارضيَوة بؤهيَزة خيَآليةتيةكانى دابنيَتء لةنيَو‬ ‫يةك ستراتيذيةتدا سازء ئامادةيان بكات‪ ،‬بؤية ئةو دةرفةتةى‬ ‫بةجؤري فةرةنسيةكان توانيان ناوةندة سةربازىء‬ ‫لةدةستدا‪.‬‬ ‫َ‬ ‫َريةكانى خؤيان لةنيَوخؤى سوريا قايم بكةن‪ .‬دواى‬ ‫كارطي ِ‬ ‫َ‬ ‫هةندي هيَزى ترى‬ ‫لةطةل هيَزة هةريَميةكانء‬ ‫ئةوةش كة‬ ‫َ‬ ‫ناوضةيدا لةيةك طةيشتنء ريَكةوتن‪ ،‬وازيان لةبيرؤكةى مافى‬ ‫خؤريَبةرى بؤكوردانى جةزيرة هيَنا‪.‬‬ ‫ئةلَقةى ذمارة‪-6-‬‬

‫تيَبينيةكانى وةرطيَ ِرى عةرةبى‪:‬‬

‫‪ -)1‬بؤبةدةمةوةضونى داواكارى ذمارةيةك خويَنةرى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئةو شتانةى بةباردؤخى‬ ‫لةئةلقةكانى داهاتو‪،‬‬ ‫خةمخؤر‪،‬‬ ‫برطةش‪ ،‬كةثةيوةنديان‬ ‫هةندي‬ ‫كوردةوة ثةيوةستنء‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫بةبارودؤخى ثاشماوةى سةرانسةرى سورياوة هةية‪،‬‬ ‫َرينء لةكاتى ثيَويستيشدا ئاماذة بؤ بارودؤخى‬ ‫وةردةطي ِ‬ ‫هةريَميى دةكةين‪.‬‬ ‫‪ -)2‬دةمانةويَت ئاماذة بؤئةوة بكةين‪ ،‬كةدةسةآلتدارانى‬ ‫توركياء ئينطليز وازيان لةدةستوةردان لةكاروبارى ئةو‬ ‫ناوضانةى لةذيَر داطيركارى فةرةنسان نةهيَناوة‪ .‬بةرةنطارى‬ ‫عةرةبى لةناوخؤء رؤذهةآلتء باشورى سوريا بةريَذةيةكى‬ ‫طةورة ثشت بةقوآليي ئةردةن‪ -‬عيَراقء بةكؤمةكى عةرةب‪-0‬‬ ‫َ‬ ‫بؤطالتةثيَكردنى‬ ‫ئينطليز دةبةستيَت‪ .‬لةكاتيَكدا توركيا‬ ‫بنةرةتى لةناوضةكانى باكورء‬ ‫فةرةنسيةكان بةشيَوةيةكى‬ ‫ِ‬ ‫رؤذئاواى ئةو هةريَمانةى كةوتونةتة ذيَر داطيركارى‬ ‫فةرةنساوة دةستوةر دةدات‪.‬‬ ‫‪ -)3‬هةروةها باس لةوة دةكةن ميللةتى كورد زؤرترين‬ ‫بةرةنطارى لةو سنورانةى‪ ،‬كة بةسةر طةالنى ناوضةكةدا‬

‫‪14‬‬

‫نويَنةرايةتى فةرةنسا‬ ‫َ‬ ‫لةدةولةتى سوريا‬ ‫هؤبةى سياسى‬ ‫زانيارى‬ ‫ديمةشق‪ ،‬ديرؤكى ‪11‬ى تشرينى يةكةمى ‪1926‬‬ ‫نهيَنى‬ ‫بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة ‪201‬‬ ‫بةشى يةكةم‬ ‫الثةرةيةك دةربارةى بارودؤخى طشتى‬ ‫ِ‬ ‫ئةلف)‪ -‬دةرةوة‪:‬‬ ‫توركيا‪:‬‬ ‫جوآلنةوةي كورد‪:‬‬ ‫لةراثةرين ئامادة‬ ‫‪ -)1‬كوردانى ماردين خؤيان بؤبةشدارى‬ ‫ِ‬ ‫دةكةن‪.‬‬ ‫‪ .)2‬رةوشى ئابورى لةكليكيا تيَكضوة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫لةطةل دةسةآلتدارانى فةرةنسا لةناوضةى‬ ‫‪ -)39‬ثةيوةندى‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬


‫سنور زؤرباشة‪.‬‬ ‫(‪)...‬‬ ‫ بارودؤخ لةحؤران‪:‬‬‫هاريكارى فةرةنسا‪ -‬ئينطليز كةشء هةوايةكى باشى‬ ‫هةندي ئةنجامى هةبيَت‪.‬‬ ‫دروستكردوة‪ ،‬ثيَدةضيَت‬ ‫َ‬ ‫ بارودؤخ لةضيا (مةبةست ضياى دروزة‪ -‬و‪.‬ع)‪:‬‬‫رةنطة خؤشبةختيةكى راستةقينة لةناوضةكة بيَتةدى‪ .‬ئاماذة‬ ‫بؤئةوة دةضيَت‪ ،‬ناكؤكى لةنيَو ريزى ئةترةشة جيابوةكاندا‬ ‫هةبيَت‪ .‬دةوتريَت ئةوانةى ثةنايان بؤ ناوضةى ئةزرةق بردوة‬ ‫دةطةريَنةوة‪.‬‬ ‫بؤضياى دروز‬ ‫ِ‬ ‫ بارودؤخ لةحيمص‪:‬‬‫تائيَستاش ناكؤكى لةنيَوان عةلةويةكانء خاوةن زةويةكاندا‬ ‫هةية‪.‬‬ ‫(‪)...‬‬ ‫ئةلف)‪ -‬زانيارى سياسةتى دةرةوة‪:‬‬ ‫توركيا‪:‬‬ ‫‪ =1‬دةربارةى جوآلنةوةى كورد‪:‬‬ ‫بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة ‪ 201‬ديرؤكى ‪-1926/10/11‬‬ ‫َ‬ ‫هةوالطرى‪ .‬جةرابلوس)‪.‬‬ ‫بةريَوةبةرايةتى‬ ‫بةشى يةكةم( ِ‬ ‫‪ )1‬دواى ئةوةى دانيشتوانى كوردى ناوضةى ماردين‪،‬‬ ‫راثةرين لةوانء بةتليس سةركةوتنى‬ ‫زانيويانة جوآلنةوةى‬ ‫ِ‬ ‫بةدةستهيَناوة‪ .‬ئةوانيش خؤيان بؤئةوة ئامادة دةكةن‪،‬‬ ‫كةراثةرينيَكى طشتى بةرثا بكةن‪ .‬بؤئةم مةبةستةش سةرؤك‬ ‫ِ‬ ‫هؤزةكانى ناوضةكة كؤبونةتةوة‪.‬‬ ‫‪ )2‬جةميل ضةتؤ سةرؤك هؤزى بنجارى لةقةزاى سيرت‪،‬‬ ‫كة لةاليةن دادطاى سةربةخؤييةوة حوكمى بةسةردا درابو‪،‬‬ ‫كورةكانى سةركردايةتى ذمارةيةك‬ ‫لةسيَدارة درا‪ .‬لةوكاتةوة ِ‬ ‫ضةكدارى كوردى ثيَكهاتو لةهؤزةكةيان لةناوضةكة دةكةنء‬ ‫وةك َ‬ ‫تؤلةسةندنةوةيةك لةبةرامبةر كوشتنى باوكياندا‪ ،‬لةسةر‬ ‫ئةو ريَطةيةى‪ ،‬كة لةدياربةكرةوة بؤسيرت دةضيَت‪ ،‬خةريكى‬ ‫َطةبرين ء ضةتةيين‪.‬‬ ‫َ‬ ‫هةندي كارى وةك ري ِ‬ ‫‪ )3‬ئةو بةطء ئاغايانةى لةهنسا ‪ -‬مةنسور لةاليةن ميريةوة‬ ‫راطيراون‪ ،‬لة َ‬ ‫طةل طيراوانى طرتوخانةى ميرسين‪ ،‬ريَطةيان‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بطةريَنةوة‪.‬‬ ‫بؤمالةكانيان‬ ‫بةمؤلةتى ماوةى دو مانط‬ ‫ثيَدراوة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كورى بةدر ئةويش بؤمالى خؤى‬ ‫داواكراو شةريف ئاغاى‬ ‫ِ‬ ‫طةرايةوة‪ .‬دانيشتوانى مةآلتيةء حسنى مةنسور بةتةواوى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دامالراون‪ .‬هةر هاوآلتيةكيش ضةكى ال بدؤزريَتةوة‪،‬‬ ‫لةضةك‬ ‫بةبرى (‪ )5‬ليرةى َ‬ ‫ئالتون سزا دةدريَت‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫لة اليةكيترةوة هيَزة نيزاميةكان لةناوضةكة نةماونء‬ ‫تةنها جةندرمة راسثيَردراوة لةثيَناوى سيستمء ئاسايشدا‬ ‫ئيَشك بطرن‪ .‬ناوةندى سةربازى مةآلتية هةموى لةخارثوتن‪.‬‬ ‫(سةرضاوة‪ :‬يةكيَك لةريش سثيانى مةآلتية)‪.‬‬ ‫دةوتري حاجى خةليل ئؤغلو رةحمو ئاغا سةرؤك هؤزى‬ ‫‪)4‬‬ ‫َ‬ ‫كريشان لة قةزاى سروض‪ ،‬كةبؤقؤنية راونراوة‪ ،‬لةو َ‬ ‫هةلهاتنة‬ ‫رزطارى بوةء ثةناى بردؤتة بةر سوريا‪(.‬سةرضاوة‪ :‬ئاسايشى‬ ‫طشتى لةحةلةب‪.)1926/10/7 -‬‬ ‫‪ ( )5‬ئاسايش‪ -‬حةلةب‪ )1926/10/7 -‬دةوروبةرى ‪26‬ى‬ ‫ئةيلول‪ ،‬ضةند جةنطيَكى طرنط لةدةرسيم لةنيَوان هيَزة‬ ‫باوةرواية‬ ‫نيزاميةكانى توركياء نةيارانى كوردا رويداوة‪.‬‬ ‫ِ‬

‫ئةوان لةداطيركردنى شارة بضوكةكانى وةك تجيميش‪-‬‬ ‫كيزك(‪30‬كم باشورى رؤذئاواى خوزات)ء خريك (‪80‬كم‬ ‫َ‬ ‫مةلبةندى‬ ‫باكورى رؤذهةآلتى خارثوت)‪ ،‬هةردوكيان‬ ‫قةزاكةن‪ ،‬سةركةوتنيان بةدةستهيَناوة‪ .‬فةرمانبةرانى تورك لة‬ ‫هةردوكيان رايان كردوة‪ .‬هيَ‬ ‫َلى تةلةطراف لةباكورى خارثوت‬ ‫ثضراوة‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫‪ -69‬سمكؤى سةرؤك هؤزى كورد‪ ،‬كةبةم دواييانة‬ ‫توانى ماوةى ضةند كاتذميَريَك دةست بةسةر واندا بطريَت‪،‬‬ ‫باوةرواية لةناوضةى دةرياضةى ئةرتاى (رؤذهةآلتى وان)‬ ‫ِ‬ ‫ئةرزرومةوة ثارةء ضةكى‬ ‫باوةريش واية لةوآلتى فارسء‬ ‫بيَت‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ثيَبطات‪ .‬ئينطليزةكان‪ ،‬كة ثيَشتر لةسالى ‪ 1925‬يارمةتيان دةدا‪،‬‬ ‫ثيَيان راطةياندوة‪ ،‬كةثشتيان ثيَنةبةستيَتء ثةناش بؤعيَراق‬ ‫دةبي لةذيَر ضاوديَرىء خؤبةدةستةوةداندا دةبيَت‬ ‫نةباتء‬ ‫َ‬ ‫‪-2‬ئةلف‪/‬س‪ ،‬ئةحمةد روتو‪:‬‬ ‫بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة ‪ 201‬ديرؤكى ‪-1926/10/11‬‬ ‫َ‬ ‫هةوالطرى‪ .‬ئيعزاز)‪.‬‬ ‫بةريَوةبةرايةتى‬ ‫بةشى يةكةم( ِ‬ ‫َ‬ ‫بةر َ‬ ‫ةضةلةك خةلكى قةزاى ئيعزازةء‬ ‫كة‬ ‫ئةحمةد روتو‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫راثةريوى دذ بةفةرةنسا‬ ‫ضةكدارانى‬ ‫َشوى‬ ‫سةرؤكى ثي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫لةسالى ‪ 1920‬بوة‪ ،‬بةرامبةر بةو خزمةتانةى بؤتوركانى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كردوة‪ ،‬كؤمةليَك زةوىء مولكء مالى لةكيليس ثيَبةخشراوة‪،‬‬ ‫َ‬ ‫ئالتون زياترة‪ .‬لةاليةن‬ ‫كةبةهاكةى لة ‪ 2000‬ليرةى‬ ‫دةسةآلتدارانى كيليسةوة طومانى خراوةتةوة سةرء لةاليةن‬ ‫بةريَوةبةرى رؤذنامةيةكى ئةو شارةوة تؤمةتى نؤكةرى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةوتري‬ ‫ثال‪،‬‬ ‫هةوالطرى فةرةنسا خراوةتة‬ ‫بؤدةزطاى‬ ‫َ‬ ‫بريارى دةستبةسةراطرتنى ثارةكانى داوةء‬ ‫حكومةتى ئةنقةرة ِ‬ ‫دةشوتري‬ ‫خؤيشى لةئةدةنة لةذيَر ئيقامةى جةبريدا دةبيَت‪.‬‬ ‫َ‬ ‫ئةحمةد روتو ثةناى بؤ سوريا بردوة‪(.‬سةرضاوة‪ :‬طةشتيارانى‬ ‫توركء ريش سثيانى كورد لةكيليس)‪.‬‬ ‫ئةلَقةى‪-7-‬‬ ‫نويَنةرايةتى فةرةنسا‬ ‫َ‬ ‫لةدةولةتى سوريا‬ ‫هؤبةى سياسى‬ ‫زانيارى‬ ‫ديمةشق‪ ،‬ديرؤكى ‪11‬ى تشرينى يةكةمى ‪1926‬‬ ‫نهيَنى‬ ‫بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة ‪201‬‬ ‫بةشى يةكةم‬ ‫(‪)...‬‬ ‫َ‬ ‫بيروراى راست‬ ‫حةلةب‪:‬‬ ‫طرى‪.‬‬ ‫هةوال‬ ‫َوةبةرايةتى‬ ‫ي‬ ‫بةر‬ ‫َبينى‬ ‫تي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫طةران‬ ‫َستا‬ ‫ي‬ ‫تائ‬ ‫َت‪،‬‬ ‫ي‬ ‫بردب‬ ‫بؤطرداخ‬ ‫ثةناى‬ ‫روتو‬ ‫كةعةلى‬ ‫ئةوةية‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫بؤدؤزينةوةى شويَنى نيشتةجيَبونى بةردةوامة‪.‬‬ ‫‪ .7‬ثةيوةندى لة َ‬ ‫طةل دةسةآلتدارانى توركيا لة كيليس‪:‬‬ ‫بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة ‪ 201‬ديرؤكى ‪-1926/10/11‬‬ ‫َ‬ ‫هةوالطرى ‪ -‬ئيعزاز)‪.‬‬ ‫(بةريَوةبةرايةتى‬ ‫بةشى يةكةم ِ‬ ‫َ‬ ‫ئةلف) تائيَستا ثةيوةندى لةطةل دةسةآلتدارانى توركيا‬ ‫لةناوضةى كيليس باشة‪ .‬سةرؤكى ثاسطةى توركيى‬ ‫شويَنكةوتةى ثاسةوانى سنور‪ ،‬تايبةت بةو كةسانةى‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬

‫‪15‬‬


‫هاتوضؤ دةكةن بؤباشورى كيليس‪ ،‬وةك سزايةك لةبةرامبةر‬ ‫ئةوةدا‪ ،‬كة لةكةسيَكى سورى دابو‪ ،‬لةبةرئةوةى نامةيةكى‬ ‫َ‬ ‫هةوالطرى لةئيعزاز بؤفةرماندةى كةتيبةى‬ ‫لةبةريَوةبةرايةتى‬ ‫ِ‬ ‫كيليس ثيَبو‪ ،‬طوازرايةوة‪(.‬سةرضاوة‪ :‬فةرماندةى كةتيبةى‬ ‫سنور)‪.‬‬ ‫َ‬ ‫كؤمةليَك طا‪ ،‬كة لة‪ 235‬سةر ثيَكهاتبو‪ ،‬دواى ئةوةى‬ ‫توانرا‬ ‫لةرؤذى ‪17‬ى ئةيلول لةاليةن طومركى توركياوة لةناوضةى‬ ‫طؤرةثانى ئةكبس دةستي بةسةردا طيرابو‪ ،‬بؤ طوندنشينانى‬ ‫ِ‬ ‫بطةريَنريَتةوة‪( .،‬جةخت لةمة بكةرةوة)‪.‬‬ ‫سوريا‬ ‫ِ‬ ‫ثروثاطةندة لةناوضة سنوريةكان بآلودةكريَتةوة‪،‬‬ ‫َ‬ ‫بي)‪ِ -‬‬ ‫َ‬ ‫دةوتري ذمارةيةك لةثاسطة سنوريةكان هةلدةوةشيَنريَنةوةء‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلى ثيَكهاتبو لة ‪ 12‬ثياو بةسةركردايةتى‬ ‫لةجيَطةيدا‬ ‫داواكراو(دك‪-‬ديك)‪ ،‬كة لةناوضةى بلبلة‪ ،‬دادةنريَت‪( .‬سةرضاوة‪:‬‬ ‫بةريَوةبةرى بلبل)‪ ،‬بةثاريَزةوة‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫جيم‪ -‬لة رؤذانى ‪29‬ء‪ 30‬ى ئةيلول‪ ،‬فةرماندةى كةتيبةى‬ ‫سنور لةكيليسنء عةنتابء قايمقامى كيليس‪ ،‬دانيان بةسنوردا‬ ‫طؤرةثانى ئةكبسةوة تاوةكو كيليس‪.‬‬ ‫ناوة لةناوضةى‬ ‫ِ‬ ‫بةريَوةبةرى بلبلء طةشتياران)‪.‬‬ ‫(سةرضاوة‪ِ :‬‬ ‫‪ .21‬بارودؤخ لةحؤران‪:‬‬ ‫ديرؤكى‬ ‫‪،201‬‬ ‫ذمارة‬ ‫زانياريةكان‬ ‫بآلوكراوةى‬ ‫َ‬ ‫هةوالطرى ‪-‬‬ ‫(بةريَوةبةرايةتى‬ ‫يةكةم‬ ‫بةشى‬ ‫‪-1926/10/11‬‬ ‫ِ‬ ‫سوةيدا ‪.)1926/10/4‬‬ ‫‪ )1‬لةحؤران هاريكارى فةرةنسا‪ -‬ئينطليز بةردةوام دةبيَت‪،‬‬ ‫رةنطة ئةم هاريكارية بةرهةمى خؤى هةبيَت‪ .‬بةشي سةربازى‬ ‫طةرانيَكدا بةئةركى ثؤليس لةو ناوضةيةى‬ ‫لةحؤران لة ميانةى ِ‬ ‫كةوتؤتة نيَوان درعاء دةرياضةى تةبةرية هةستاون‪ .‬ئةو‬ ‫ناوضةيةش ئارامة‪.‬‬ ‫لةرؤذى ‪23‬ى ئةيلول بةشة سةربازيةكان لةحؤران لةسةر‬ ‫سنورةكان لةباشور لةهيَ‬ ‫َلى ئاسنينى درعا‪-‬بصرى هاتوضؤ‬ ‫دةكةنء لةئوم جةمال بةهيَزى سوارةء ئاميَرى مةتةريَزى‬ ‫َ‬ ‫بةهةلة بةسةر ناوضةى‬ ‫فرؤكةكانمان‬ ‫ئينطليز طةيشتن‪ِ .‬‬ ‫سورانةوة‪ ،‬تيَبينى كاروانيَكى طةورة دةكريَت‪،‬‬ ‫ئةزرةقةوة‬ ‫ِ‬ ‫كة لة‪ 1200‬وشتر ثيَكهاتوةء بةرةو ضيا (ضياى دروز‪-‬و‪.‬ع)‬ ‫بيروراى راست ئةوةية ثةنابةر بنء لةريَطةدا بن‬ ‫دةرؤن‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫بؤطةرانةوة‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫‪ ( )2‬ئاسايش‪ -‬ديمةشق)‬ ‫هةرةشةى ئةوان‬ ‫بةهؤى‬ ‫لةحؤرانء‬ ‫بةهؤى بونى ياخيبوان‬ ‫ِ‬ ‫لةحؤرانيةكان‪ ،‬زؤربةى ئةو َ‬ ‫خةلكانةى ديمةشق‪ ،‬كة لةحؤران‬ ‫نيشتةجيَبون‪ ،‬خيَزانةكانيان بؤديمةشق ناردوة‪.‬‬ ‫ضياى دروز‪:‬‬ ‫‪ 22‬بارودؤخى سياسى‪:‬‬ ‫بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة ‪ ،201‬ديرؤكى‬ ‫َ‬ ‫هةوالطرى‪-‬‬ ‫يةكةم(بةريَوةبةرايةتى‬ ‫‪ -1926/10/11‬بةشى‬ ‫ِ‬ ‫سوةيدا ‪.)1926/10/3‬‬ ‫بةشيَوةيةكى طشتى‪ ،‬رةنطة تيَكضونيَكى جدى لةضياى دروز‬ ‫روبدات‪ .‬ئةو ضاوثيَكةوتنانةى‪ ،‬كةمةترانى حؤران بؤكاسؤليكانى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هاور َي بةوةفاكانى(‬ ‫سولتان ئةترةشء‬ ‫لةطةل‬ ‫رؤذهةآلت‬ ‫ِ‬ ‫متعبء صياحء زةيدء‪...‬تاد) ئةنجاميداوة‪ ،‬نةبوةتةهؤى‬ ‫ناراستةوخؤ‬ ‫ملكةضبونى ئةوان‪ ،‬بةآلم بةشيَوةيةكى‬ ‫ِ‬

‫‪16‬‬

‫َ‬ ‫ئةترةشيةكان لةخيَ‬ ‫سولتانء متعب لةلقى عةبدولغةفار‬ ‫َلى‬ ‫لةسوةيدا جيابونةتةوة‪ .‬عةبدولغةفار بةهؤى دوركةوتنةوةى‬ ‫لةدانوستانةكان بيَتاقةتة‪ ،‬بةيارمةتى ئةترةشية دؤستةكان‬ ‫دةستى بةدانوستان بةمةبةستى ملكةضبون كردوة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫كةجةنرال فةرماندةى‬ ‫ئةوانة لةبيَئاطايى خؤيان دةرضون‪،‬‬ ‫برياريان داوة َ‬ ‫هةلسويَت وةربطرن‪.‬‬ ‫هيَزةكان توشى كردبون‪ِ .‬‬ ‫ئةوان طومان لةوة دةكةن‪ ،‬كةدانيشتوان ثيَيانواية خيَزانى‬ ‫ئةترةش بةرثرسى نةهامةتي شارةكةيةو بةهؤى سؤزء‬ ‫ميهرةبانى ميريةوة رزطاريان دةبيَت‪.‬‬ ‫بةطويَرةى دوايين زانيارى‪ :‬ذمارةيةك لةو دروزيانةى‬ ‫بةطةرانةوة بؤ ضياى دروز‬ ‫ثةنايان بؤئةزرةق بردوة‪ ،‬دةستيان‬ ‫ِ‬ ‫كردوة‪ .‬رةنطة دواى ئةو كؤبونةوانةى‪ ،‬كة لةرؤذانى ‪23‬ء‪26‬ى‬ ‫َ‬ ‫هةوالطرى‬ ‫بةريَوةبةرايةتى‬ ‫ئةيلول لةدرعا لةنيَوان سةرؤكى ِ‬ ‫َ‬ ‫جةنرال فةرماندةى هيَزةكان لة‬ ‫لةضياى دروزء نويَنةرى‬ ‫اليةكء نويَنةر بيك ثاشا لةاليةكيترةوة طريَدراوة‪ ،‬لةاليةن‬ ‫ئينطليزةوة بانطهيَشتكرابن‪)...(.‬‬ ‫سنجةقى حيمص‪:‬‬ ‫‪ .23‬ئةلف‪/‬س‪ .‬عةلةويةكانء خاوةن زةويةكان‪:‬‬ ‫بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة ‪ ،201‬ديرؤكى ‪-1926/10/11‬‬ ‫َ‬ ‫هةوالطرى‪ -‬جةرابلوس)‪.‬‬ ‫(بةريَوةبةرايةتى‬ ‫بةشى يةكةم ِ‬ ‫بةمدوايية ناكؤكى لةنيَوان عةلةويةكانى طوندى خربة حةمام‬ ‫(‪ 25‬كم رؤذئاواى حيمص)ء خاوةن زةويةكانيان‪ ،‬ئةوانةيان‪،‬‬ ‫كةدةيانةويَت دةريان بكةن‪ ،‬رويداوة‪ .‬بةهؤى دةستوةردانى‬ ‫َ‬ ‫هةوالطرى‪ ،‬توانرا دؤستانة ناكؤكيةكة‬ ‫بةريَوةبةرايةتى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ضارةسةر بكريَتء عةلةويةكانيش طوندةكة جيَنةهيَلن‪.‬‬ ‫َ‬ ‫هةوالطرى‪ :‬خاوةنداريَتى طوندى‬ ‫بةريَوةبةرايةتى‬ ‫تيَبينى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫خربة حةمام بؤبنةمالةى ئيدريس لةحيمص‪ ،‬كةخاوةنى ‪10‬‬ ‫بطةريَنريَتةوة‪.‬‬ ‫طوندى عةلةوى ترة‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ثروثاطةندةي بآلوبوةوة لةحةلةب‪ ،‬ئةلف‪ /‬هاريكارى‬ ‫‪ِ .29‬‬ ‫فةرةنسا‪ -‬ئينطليز‪:‬‬ ‫بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة ‪ ،201‬ديرؤكى ‪-1926/10/11‬‬ ‫بةشى يةكةم (ئاسايش‪ -‬حةلةب ‪.)1926/10/7‬‬ ‫َ‬ ‫لةريَطةى درعاوة‬ ‫هةواليَك لة شارةكةدا بآلوبؤتةوة‪ ،‬كة ِ‬ ‫(‪ )5000‬سةربازى ئينطليز بؤ ثاسةواني كردنى سنورةكانى‬ ‫باشورى ضياى دروز لةثيَناوى ريَطريكردنى مانةوةى دروزء‬ ‫َران لةئةردةن‪ ،‬طةيشتنة سوريا‪ .‬كةسانى نةتةوةيي‬ ‫شؤرشطي ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دردؤنطن‪.‬‬ ‫زؤر‬ ‫بةآلم‬ ‫دةخةنةوة‪،‬‬ ‫بةدرؤ‬ ‫ة‬ ‫هةوال‬ ‫ئةم‬ ‫ِ‬ ‫‪ .31‬قةزاى جةرابلوس‪:‬‬ ‫بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة ‪ 201‬ديرؤكى ‪-1926/10/11‬‬ ‫َ‬ ‫هةوالطرى ‪ -‬ئيعزاز)‪.‬‬ ‫(بةريَوةبةرايةتى‬ ‫بةشى يةكةم ِ‬ ‫ثيَدةضيَت مستةفا بةط ئةندام ثةرلةمانى قةزاى جةرابلوس‬ ‫َ‬ ‫هةولى نزيكبونةوةى لةتوركان دابيَت (مستةفا بةطء بوذان‬ ‫بةط‪ ،‬هةردوكيان لةتوركيا حوكمى لةسيَدارةدانيان بةسةردا‬ ‫َ‬ ‫لةطةل بةدرى بةطى فةرماندةى‬ ‫دراوة) (‪ ،)1‬هةروةها رةنطة‬ ‫سريةى ثاسةوانى سنور لةعةرةب بينار ثةيوةنديان طرذ‬ ‫بيَت‪.‬‬ ‫ضياى دروز‪:‬‬ ‫‪ -36‬بارودؤخى سياسى‪:‬‬ ‫بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة ‪ ،201‬ديرؤكى‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬


‫َ‬ ‫هةوالطرى‪-‬‬ ‫(بةريَوةبةرايةتى‬ ‫‪ -1926/10/11‬بةشى يةكةم‬ ‫ِ‬ ‫سوةيدا ‪.)1926/10/3‬‬ ‫ياخيبوان لةبةريةك كةوتنى ئةو بةشة سةربازيانةى‪،‬‬ ‫بةقولي سةرسامى كردون‪َ ،‬‬ ‫َ‬ ‫هةلديَن‪.‬‬ ‫كةثرؤسةكانيان‬ ‫(‪)...‬‬ ‫َ‬ ‫جةنرال‪ ،‬فةرماندةى هيَزةكان‪،‬‬ ‫بةطويَرةى فةرمانةكانى‬ ‫َ‬ ‫هةوالطرى بؤئةوةى بتوانريَت بةشيَوةيةكى‬ ‫بةريَوةبةرايةتى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫باشتر بةرثةرضى ضاالكى ثارتيزانةكان بدريَتةوة‪ ،‬هةلدةستيَت‬ ‫بةريَكخستنى هةمو طوندةكان‪ .‬ثيَويستة لةسةر طوندةكان‬ ‫لةضوارضيَوةى هةر طونديَكدا َ‬ ‫وطؤرى هاوكارى بكةنء‬ ‫ئال‬ ‫ِ‬ ‫هةموشيان بةرثرسن‪ .‬ئةو سزايانةى دةقيان لةسةر هاتوة‬ ‫بريتين لةبذاردنى زيادء تؤثباران بةتؤث(مدفعى)ء تؤثباران‬ ‫بةفرؤكة‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫ئيمزا‪:‬‬ ‫َ‬ ‫هةوالطرى‬ ‫بةريَوةبةرايةتى‬ ‫رائيد مورتية‪ ،‬سةرؤكى ِ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتى سورياء ضياى دروز‪.‬‬ ‫لةهةردو‬ ‫ت َيبينيةكانى وةرط َي ِرى عةرةبى‪:‬‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫(‪ )1‬دواتر سةرؤكى هؤزى بةرازى كورد‪ ،‬بوذان بةط‬ ‫براكةي(مستةفا بةط) لةدامةزراندنى ريَكخراوى خؤيبونى‬ ‫راثةرينى‬ ‫كورد بةشداربونء ئةو ريَكخراوة سةركردايةتى‬ ‫ِ‬ ‫ئاراراتى كرد‪.‬‬ ‫(‪ )2‬بةئاشكرا ديارة‪ ،‬كةدةستكردن بةضاكبونى ثةيوةنديةكانى‬ ‫فةرةنسا‪ -‬ئينطليز‪ ،‬بةشيَوةيةكى طةورة كاريطةرى لةسةر‬ ‫ضاالكى بةرةنطارى عةرةبى دذى دةسةآلتدارانى فةرةنسا‬ ‫هةبوة‪ .‬هةروةك هاريكارى توركيا‪ -‬فةرةنسا سةركوتكردنى‬ ‫جوآلنةوةى كوردى لةباكورء باشور‪-‬ء رؤذئاواى كوردستان‬ ‫ئاسانكرد‪.‬‬ ‫ئةلَقةى‪-8-‬‬ ‫نويَنةرايةتى فةرةنسا‬ ‫َ‬ ‫لةدةولةتى سوريا‬ ‫هؤبةى سياسى‬ ‫زانيارى‬ ‫ديمةشق‪ ،‬ديرؤكى ‪13‬ى تشرينى يةكةمى ‪1926‬‬ ‫نهيَنى‬ ‫بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة ‪202‬‬ ‫بةشى يةكةم‬ ‫الثةرةيةك دةربارةى بارودؤخى طشتى‬ ‫ِ‬ ‫ئةلف)‪ -‬دةرةوة‪:‬‬ ‫توركيا‪:‬‬ ‫‪ )1‬بةطويَرةى زانيارى ديَر(مةبةست ناوضةى ديَرة‪ -‬و‪.‬ك)‬ ‫َ‬ ‫هةولى ريَكةوتن لةنيَوان سةرجةم‬ ‫تائيَستا جوآلنةوةى كورد‬ ‫ليذنةكانى توركياء عيَراقء ئيَرانء سوريا دةدات‪.‬‬ ‫راثةريو هاتبنة ناو شارى وانةوة‪.‬‬ ‫رةنطة ‪ 6000‬هةزار‬ ‫ِ‬ ‫‪)2‬لةوانةية ئةوة َ‬ ‫بطةريَتةوة‬ ‫دلنيابيَت‪ ،‬كةثارةو ثولى ئةرمةن‬ ‫ِ‬ ‫بؤيان‪.‬‬ ‫‪ )3‬وةزيرى بازرطانى بةشيَوةيةكى كارا‪ ،‬بايةخ بةثةرةثيَدانى‬ ‫بةرهةمى كانةكانى َ‬ ‫خةلوز لةزونكلداخ دةدات‪.‬‬ ‫‪)4‬سياسةتى دةرةوةى توركيا الي روسياوة نائوميَد بو‪،‬‬ ‫بؤية رويكردؤتة ئينطلتةرا‪.‬‬

‫عيَراق‪:‬‬ ‫َ‬ ‫لةموسل ئامانجى هاندانى‬ ‫ثيالنى ليذنةى كورد‪ -‬ئةرمةن‬ ‫هؤزة كورديةكانة لةسوريا‪.‬‬ ‫(‪)...‬‬ ‫لةضياى دروز‪:‬‬ ‫بارودؤخ زؤر ئارامة‪ .‬ثيَدةضيَت طروثى ياخيبوان‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫سولتان ئامادةى ملكةضبون نية‪ ،‬بةآلم‬ ‫هةلبوةشيَنةوة‪ .‬تائيَستا‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلى عةبدولغةفار ئارةزوى ملكةضبونيان هةية‪.‬‬ ‫هةندي ثارتيزان لةليجة دةكريَت‪.‬‬ ‫تيَبينى بونى‬ ‫َ‬ ‫فورات‪:‬‬ ‫بارودؤخ لةهةمو قةزاى خيرؤ باشة‪ .‬نةيارانى ثيَشو‬ ‫َر َ‬ ‫ايةلى خؤيان تازة كردةوة‪.‬‬ ‫طوي ِ‬ ‫الى هؤزى تةى‪ ،‬شيَخ محةمةد عةبدورةحمان وردة وردة‬ ‫بؤدةطةريَتةوة‪ .‬لةناوضةى عامودا‬ ‫متمانةى تةواوى ثيَمان‬ ‫ِ‬ ‫بوبالنية سوريةكانء ميرسينىء بينار عةليةكان ئاشتبونةنةوةء‬ ‫هةندي روداو الى ئةو كوردانةى‬ ‫ذيرانة ثيَكةوة دةذين‪ .‬بةآلم‬ ‫َ‬ ‫لةذيَر كاريطةرى دةسيسةى توركيان‪ ،‬رويداوة‪.‬‬ ‫تائيَستا ثةيوةندى فةرةنسا‪ -‬توركيا باشة‪.‬‬ ‫زالبون بةسةر خيَ‬ ‫َ‬ ‫َلة كؤضةريةكاندا‪:‬‬ ‫كؤضء رةو (كؤضةرى‪ -‬و‪.‬ع) دةستثيَدةكات‪.‬‬ ‫ثيَويستة ضاوديَرى َ‬ ‫هةلويَستى مير مجحم بةرامبةر توركان‬ ‫بكريَت‪.‬‬ ‫شةرى سبعة لةفركلوس‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫هؤزى شةمةر ضةند هيَرشيَكيان كردؤتة سةر ناوضةى‬ ‫فورات‪.‬‬ ‫ئةلف) يةكةم‪ -‬زانيارى سياسةتى دةرةوة‪:‬‬ ‫توركيا‪:‬‬ ‫‪ .1‬دةربارةى جوآلنةوةى كورد‪:‬‬ ‫ذمارة ‪ 202‬ديرؤكى‬ ‫بآلوكراوةى زانياريةكان‬ ‫َ‬ ‫هةوالطرى ‪-‬‬ ‫(بةريَوةبةرايةتى‬ ‫‪ -1926/10/13‬بةشى يةكةم‬ ‫ِ‬ ‫خيرؤ‪.)1926/10/30-‬‬ ‫‪ )1‬جوآلنةوةيةكى نويَي كوردى لةئاراداية‪ .‬كؤششى تةواو‬ ‫لةثيَناوى ريَكةوتن لةنيَوان سةرجةم ليذنةكان لةتوركياء‬ ‫عيَراقء سوريا دةدريَت‪.‬‬ ‫د‪.‬ئةحمةد سةبرى‪ ،‬كةئيَستا لةدؤكرة (طوندى هؤزى ضيتية)‪،‬‬ ‫ئةو طوندةى حاجؤء ئةمين ئاغا ثةنايان بؤبرد بو‪ ،‬بةشيَوةيةكى‬ ‫كارا كار بؤوةديهيَنانى ئةم ريَكةوتنة دةكات‪ .‬ئةو بانطهيَشتى‬ ‫سةرجةم سةرؤك هؤزانةى كردوة‪ ،‬كةثةنايان بؤسوريا‬ ‫بردوة‪ ،‬لةنيَوانياندا نةوةكانى ئيبراهيم ثاشا‪ .‬كؤبونةوةكة‬ ‫لةرؤذى ‪27‬ى ئةيلول لةدوكر طريَدراء نةوةكانى ئيبراهيم‬ ‫ثاشا بةشداريان تيَدا نةكرد‪.‬‬ ‫لةو كؤبونةوةيةدا وتويَذ لةسةر ئةو بارودؤخة كرا‪،‬‬ ‫كةثيَويستة تيَكؤشان لةثيَناوى سةربةخؤيي كورد تيايدا‬ ‫َ‬ ‫دةولةتيَكى‬ ‫برياردرا‪ ،‬كةيارمةتى‬ ‫بةردةوام بيَت‪ .‬لةبةرئةوةى ِ‬ ‫برياردرا داواى يارمةتى لةفةرةنسا‬ ‫ئةوروثى ثيَويستة‪ ،‬بؤية ِ‬ ‫بكريَت‪ .‬بؤئةم مةبةستة مةزبةتةيةك نوسراء هةر ئيَستا‬ ‫َ‬ ‫هةوالطرى لةخيرؤ دةنيَردريَت‪،‬‬ ‫بةريَوةبةرايةتى‬ ‫بؤئةفسةرى ِ‬ ‫لةريَطةى ئةوةوة بؤدةسةآلتدارانى باآل بنيَرديَت‪.‬‬ ‫بؤئةوةى ِ‬ ‫بةريَوةبةرايةتى‬ ‫ئةفسةرى‬ ‫لةدؤكر‬ ‫ئةيلول‬ ‫‪28‬ى‬ ‫لةرؤذى‬ ‫‪)2‬‬ ‫ِ‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬

‫‪17‬‬


‫َ‬ ‫هةوالطرى لةخيرؤ هةريةكة لة (د‪.‬ئةحمةد سةبرىء حاجؤء‬ ‫ئةمين ئاغا)ى بينى‪ .‬ناوبراو مؤضيارى كردن‪ ،‬كةئيَستا‬ ‫دوركةونةوة لةهةر دةستدريَذيةك لةباشورء باكورى سنور‪،‬‬

‫سمكؤى شكاك‬

‫ئةطةرنا الى ئيَمةوة لةذيَر سزاى تونددا دةبن‪ .‬ئةوانيش‬ ‫َ‬ ‫بةليَنياندا بةتةواوى ثابةندى ريَنماييةكان بن‪ .‬توركان ئاطادارى‬ ‫دردؤنط بن‪.‬‬ ‫ئةم كؤبونةوةيةن‪ ،‬ثيَدةضيَت ِ‬ ‫رؤذى ‪29‬ى ئةيلول تةلعةت بةطى فةرماندةى كةتيبةى سنور‬ ‫بةريَوةبةرايةتى خيرؤ هات‪.‬‬ ‫لةماردين بؤسةردانى ئةفسةرى ِ‬ ‫َ‬ ‫دةربرٍى‪ .‬بةشيَوةيةكى دلنيايي‬ ‫دردؤنطى خؤى‬ ‫ِ‬ ‫نيطةرانىء ِ‬ ‫وةآلمى درايةوة‪.‬‬ ‫باوةرى واية‪ ،‬كوردان لةاليةن ئينطليزةوة‬ ‫‪ )3‬رائيد تةلعةت بةط‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ثاليان ثَيَوة دةنريَت‪ .‬بةآلم بةطويَرةى قسةى د‪.‬ئةحمةد‬ ‫سةبرى‪ ،‬مةسةلةكة ثيَضةوانةية‪ ،‬ئينطليز لةيارمةتيدانى كورد‬ ‫لةماوةى طريَدانى ريَكةوتنى توركيا‪ -‬ئينطليز‪ -‬عيَراقةوة‬ ‫َ‬ ‫هةولدةدةن ريَذةيةكى‬ ‫بنةرةتى‬ ‫وةستاوةء بةشيَوةيةكى‬ ‫ِ‬ ‫طةورةتر دةستكةوت لةريَطةى سياسةتي نويَيان بةرابةر‬ ‫توركان وةدةستبهيَنن‪ .‬ئةوان َ‬ ‫بةليَنيان نةداوة ثةنابةرانى كورد‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئةوةشدا ئةوان لةسنورى توركيا‪-‬‬ ‫لةعيَراق وةربطرن‪،‬‬ ‫بؤطةران بةدواى ثةناطةيةك الى شيَخى‬ ‫دةثةرنةوة‪،‬‬ ‫عيَراق‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬

‫‪18‬‬

‫بةروى دةسةآلتدارانى عيَراقيدا‪ ،‬ئةو‬ ‫بارزان‪ ،‬سةرؤكى ياخيبو ِ‬ ‫جيَطةيةى كةدةكةويَتة نيَوان زاخؤء زواندوز(رةواندوز‪ -‬و‪.‬ع)‪.‬‬ ‫بةطويَرةى وتةى د‪.‬ئةحمةد سةبرى سةرؤكى طةورةى كورد‬ ‫سمكؤ(سمايل ئاغاى شكاك‪ -‬و‪.‬ك) كة لةسةر سنورى ئيَرانة‪،‬‬ ‫َ‬ ‫راثةرينى كوردان دذى توركان‪ ،‬ئامادةى جوآلنة‪.‬‬ ‫لةطةل‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫هةوالطرى‪ .‬جةرابلوس)‪.‬‬ ‫بةريَوةبةرايةتى‬ ‫‪ِ ( )4‬‬ ‫راثةريو بةسةركردايةتى سمكؤ ضونةتة‬ ‫دةوتريَت ‪6000‬‬ ‫ِ‬ ‫نيَو شارى وانةوةء كاربةدةستء فةرمانبةرانى ميريان‬ ‫راثةريو ئةم نامةى بؤئةنقةرة‬ ‫ديل كردوة‪ .‬سةركردةى‬ ‫ِ‬ ‫ناردوة‪ ":‬وياليةتةكانى وانء بةتليسء دياربةكرء خةرثوت‪،‬‬ ‫سةربةخؤيي خؤيان راطةياند"‪.‬‬ ‫لة بةرئةوةى حكومةتى توركيا دانى بةوةدا نةنا‪،‬‬ ‫سمكؤ وةآلمى دايةوة‪ ":‬كوردان لةثيَناوى وةدةستهيَنانى‬ ‫سةربةخؤيياندا‪ ،‬تاكؤتايي لة جةنط بةردةوام دةبن"‪.‬‬ ‫هةمو فةرمانبةرة بةديلطيراوةكان لةسيَدارة دةدريَن‪.‬‬ ‫جوآلنةوةى كورد لة ناوضةى وان ل ةفراوانبون راناوةستيَت‪.‬‬ ‫توركان تواناء هيَزى تةواويان بؤريَطريكردن ليَيان نية‪ .‬هةمو‬ ‫كوردانى ئةو ثارضةية لةذيَر فةرماندةيةتى سمايل خان دان‪.‬‬ ‫َ‬ ‫هةوالطرى حةلةب‪:‬‬ ‫بةريَوةبةرايةتى‬ ‫تيَبينى ِ‬ ‫سةرةراى ئةو زانياريةى لةاليةن فةرماندةى ذةندرمةوة‬ ‫ِ‬ ‫لةتةنزيب دراوة‪ ،‬ثيَدةضيَت هيض نةبيَت جطة لةشيَواندنيَكى‬ ‫ئةو زانيارية َ‬ ‫دلنيايةى‪ ،‬كة لةمانطى رابردودا هاتبو‪ ،‬كةتيايدا‬ ‫ئاماذةى بةداطيركردنى شارى وان بؤضةند كاتذميَريَك لةاليةن‬ ‫كوردانةوة‪ ،‬كردبو‪.‬‬ ‫ئةلَقةى‪-9-‬‬ ‫نويَنةرايةتى فةرةنسا‬ ‫َ‬ ‫لةدةولةتى سوريا‬ ‫هؤبةى سياسى‬ ‫زانيارى‬ ‫ديمةشق‪ ،‬ديرؤكى ‪13‬ى تشرينى يةكةمى ‪1926‬‬ ‫نهيَنى‬ ‫بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة ‪202‬‬ ‫بةشى يةكةم‬ ‫الثةرةيةك دةربارةى بارودؤخى طشتى‬ ‫ِ‬ ‫راثةرين‪ .‬بةهؤى‬ ‫‪ )5‬كوردانى ضياكانى كاهتا لةدذى ميرى‬ ‫ِ‬ ‫سةختى ناوضةكةوة‪ ،‬ئةو ليوايةى بؤسةركوتكردنيان نيَردرابو‪،‬‬ ‫لةو ناوضةية توشى شكست بو‪.‬‬ ‫ئةرزرومء دياربةكر‪ ،‬هةمويان لةدذى‬ ‫كوردانى بةتليسء‬ ‫ِ‬ ‫راثةرين‪.‬‬ ‫ميري‬ ‫ِ‬ ‫َرانةوةى‬ ‫ئةو هيَزانةى لةرؤذهةآلت جيَطيربون بون‪ ،‬بؤطي ِ‬ ‫برطةكة‬ ‫سيستمء ياسا لةو ناوضةية بةس نين‪(.‬ثاشماوةى ِ‬ ‫ماناى ثيَضةوانةى دةطةيةنيَت!‪ -‬و‪.‬ع)‪ .‬رةمزى ثاشاى‬ ‫فةرماندةى هيَزةكانى سةركوتكردن داواى ‪ 20‬بيست هةزار‬ ‫َبةجي‬ ‫سةربازى وةك يارمةتى كردوة‪ ،‬بؤئةوةى ئةركةكةى جي‬ ‫َ‬ ‫بكات‪(.‬سةرضاوة‪ :‬يةكيَك لةدانيشتوانى سروض)‪.‬‬ ‫َ‬ ‫هةوالطرى‪ .‬جةرابلوس)‪.‬‬ ‫(بةريَوةبةرايةتى‬ ‫‪ِ )6‬‬ ‫شةريَك لةدةوروبةرى وان لةنيَوان هيَزى ميرىء‬ ‫ِ‬ ‫بطةريَنة دواوةء‬ ‫راثةريوانى كوردا رويدا‪ .‬توركان ناضاربون‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫شةرةكةدا جيَهيَشتوة‪.‬‬ ‫ةثانى‬ ‫لةطؤر‬ ‫كوذراويان‬ ‫ذمارةيةك‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬


‫خةريكبو رةمزى ثاشايش بةديلى بطيريَت‪.‬‬ ‫كورى سليَمان‬ ‫سمكؤء‬ ‫راثةريوان لةذيَر فةرماندةيةتى‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫بةط دان‪ )700(.‬سةرباز بةديلى كةوتؤتة دةستى سمكؤ‪،‬‬ ‫ئةمة جطةلةوةى ذمارةيةك ئاميَرى جةنطيى طرنط(تؤث‬ ‫هاويَذ‪ ،‬مةتةريَز‪ ...،‬تاد)‪ ،‬كةتوركان بةجيَيان هيَشتون‪ ،‬لةاليةن‬ ‫دةوتري لةكاتى ئةو‬ ‫كوردانةوة دةستيان بةسةردا طيراوة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫ثرؤسةيةدا سمكؤ لةاليةن هةزار طوندنشينةوة يارمةتى‬ ‫ثيَطةيشتوة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫هةوالطرى‪ .‬حةلةبك بةهةمو‬ ‫بةريَوةبةرايةتى‬ ‫(تيَبينى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ثاريَزيَكةوة‪ ،‬لة ذيَر لي َ‬ ‫بؤدلنيابون)‪.‬‬ ‫َكؤلينةوةيةدا‬ ‫‪ -5‬ثةيوةنديةكانى توركيا‪ -‬روسيا‪:‬‬ ‫ديرؤكى‬ ‫‪،202‬‬ ‫ذمارة‬ ‫زانياريةكان‬ ‫بآلوكراوةى‬ ‫َ‬ ‫هةوالطرى‪.‬‬ ‫(بةريَوةبةرايةتى‬ ‫يةكةم‬ ‫بةشى‬ ‫‪-1926/10/13‬‬ ‫ِ‬ ‫حةلةب‪.)1926/10/9 -‬‬ ‫ئةو طرفتانةى‪ ،‬كةيةكيَتى كؤمارة سؤسياليستيةكانى‬ ‫سؤظيةت لةبةندةرةكانى دةريارى سور‪ ،‬توشى بازرطانى‬ ‫لةريَطةى ريَكةوتننامةى بازرطانيةوة‪،‬‬ ‫توركياى كردوة‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫كةئيَستا ئامادة دةكريَت‪ ،‬كؤتايي ثيَديَت‪ .‬لةاليةكيترةوة ئةو‬ ‫ثةيوةنديانةى نيَوان حكومةتى سؤظيةتء سةركردةكانى‬ ‫كورد‪ ،‬كة لة ناوضةى تةرابزون كارى لةسةر دةكريَت‪ ،‬توركيا‬ ‫َ‬ ‫لةهةولى نزيكبونةوة لة روسيا بهيَنيَت‪.‬‬ ‫هاندةدات‪ ،‬واز‬ ‫ئيَستا سياسةتى دةرةوةى وآلت (توركيا‪ -‬و‪.‬ع) زياتر بةرةو‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئينطليز دةضيَت‪( .‬سةرضاوة‪ :‬يةكيَك لةريش‬ ‫ريَكةوتن‬ ‫َ‬ ‫سثيانى كةستةنتينؤثؤل)‪.‬‬ ‫‪ .7‬رؤذهةآلتى ئوردن‪:‬‬ ‫ديرؤكى‬ ‫‪،202‬‬ ‫ذمارة‬ ‫زانياريةكان‬ ‫بآلوكراوةى‬ ‫َ‬ ‫(بةريَوةبةرايةتى هةوالطرى‪.‬‬ ‫‪ -1926/10/13‬بةشى يةكةم‬ ‫ِ‬ ‫سوةيدا‪.)1926/10/1 -‬‬ ‫َ‬ ‫هةواليدا‪ ،‬كةدواى ئةو كؤبونةوانةى لةرؤذانى‬ ‫نيَردراويَك‬ ‫بةريَوةضو‪ ،‬دةسةآلتدارانى ئينطليز‬ ‫لةدرعا‬ ‫ئةيلول‬ ‫‪25-23‬ى‬ ‫ِ‬ ‫فةرمانيان بةو دروزيانةى بؤناوضةى ئةزرةق ثةنايان بردبو‪،‬‬ ‫داوة‪ ،‬كة لةماوةى ‪20‬بيست رؤذدا بضنةوة ضيا (رةنطة مةبةست‬ ‫ناوضةى ضياى دروز بيَت‪ -‬و‪.‬ك)‪ .‬دةوروبةرى ‪ 22‬بيستء دو‬ ‫َ‬ ‫بؤكةنالةكانء‬ ‫طةرانةوةء خيَزانى ديكةش‬ ‫خيَزان بؤسوةيدا‬ ‫ِ‬ ‫طةرانةوة‪.‬‬ ‫صلخد ِ‬ ‫عيَراق‪:‬‬ ‫َ‬ ‫لةموسل‪:‬‬ ‫‪ -8‬ليذنةى كورد‪ -‬ئةرمةن‬ ‫بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة ‪ ،202‬ديرؤكى ‪-1926/10/13‬‬ ‫َ‬ ‫هةوالطرى‪ .‬حةسةكة‪-‬‬ ‫(بةريَوةبةرايةتى‬ ‫بةشى يةكةم‬ ‫ِ‬ ‫‪.)1926/10/1‬‬ ‫ئاريس شانيس مؤر‪ ،‬ئةندامى ليذنةى كورد‪ -‬ئةرمةن‬ ‫َ‬ ‫لةموسل‪ ،‬كةبةم نزيكانة لةسوريا وةدةرنرا‪ ،‬ثيَدةضيَت ئيَستا‬

‫الى حاجؤ بيَت‪.‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هةوالطرى‬ ‫جموجولء ضاالكى ئةو بةطويَرةى رةزامةندى‬ ‫َ‬ ‫ئينطليز نية‪ ،‬ئينطليز هةوليدا لةشنطار رايطريَت‪ ،‬كاتيَك ثةناى‬ ‫جاريداوة‪ ،‬كةئامانجى هاندانى هؤزةكانى‬ ‫بؤبردبو‪ .‬بةئاشكرا‬ ‫ِ‬ ‫راثةرن‪.‬‬ ‫كوردة لةتوركياء سوريا بؤئةوةى‬ ‫ِ‬ ‫ئاماذة بؤئةوة دةدريَت كةسيَكى بةرةطةز ضةركةسي‪،‬‬ ‫لةموسلةوة هاتوةء َ‬ ‫َ‬ ‫دةليَن هاوآلتى ئيَرانة الى حاجؤ‬ ‫كة‬

‫بيَت‪ ،‬لةكاتيَكدا ثيَدةضيَت ئةفسةريَكى طةورةى عيَراقى‬ ‫َ‬ ‫هةوالدةرانى تر‪ ،‬حاجؤ لةبارودؤخيَكداية‪،‬‬ ‫بيَت‪ .‬بةطويَرةى‬ ‫كةوايليَدةكات كةساتيةكى طرنط بيَت‪.‬‬ ‫‪ -9‬بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة ‪ ،202‬ديرؤكى‬ ‫َ‬ ‫هةوالطرى‪.‬‬ ‫(بةريَوةبةرايةتى‬ ‫‪ -1926/10/13‬بةشى يةكةم‬ ‫ِ‬ ‫نوسةيبين‪.)1926/10/3 -‬‬ ‫ثيَدةضيَت ئينطليزء عيَراقيةكان ثاسطةيةكيان لة نزيكى‬ ‫رميَالن كوى دامةزراندبيَت‪.‬‬ ‫‪ -11‬لةشنطار‪:‬‬ ‫بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة ‪ ،202‬ديرؤكى ‪-1926/10/13‬‬ ‫َ‬ ‫هةوالطرى‪ .‬حةسةكة‪-‬‬ ‫(بةريَوةبةرايةتى‬ ‫بةشى يةكةم‬ ‫ِ‬ ‫‪.)1926/10/1‬‬ ‫ليذنةكانى سةرذميَرى لةشنطار لةثيَناوى دابةشكردنى‬ ‫باجى ظيركؤ(واتة سةثاندنى باج‪ -‬ظيركؤ وشةيةكى توركية‬ ‫دةطةريَن‪.‬‬ ‫بةماناى باج‪ -‬و‪.‬ع)‬ ‫ِ‬ ‫‪ -12‬سوتةمةنى (بترول)‪:‬‬ ‫بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة ‪ ،202‬ديرؤكى ‪-1926/10/13‬‬ ‫َ‬ ‫هةوالطرى‪ .‬حةسةكة‪-‬‬ ‫(بةريَوةبةرايةتى‬ ‫بةشى يةكةم‬ ‫ِ‬ ‫‪.)1926/10/1‬‬ ‫دةستكراوة بةدامةزراندنى كريَكارى ثيَويست بؤ‬ ‫بةرهةمهيَنانى بيرة نةوتةكان‪.‬‬ ‫‪-16‬ئةلف‪ /‬ثاسةوانى طوندةكان‪:‬‬ ‫بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة ‪ ،202‬ديرؤكى ‪-1926/10/13‬‬ ‫َ‬ ‫هةوالطرى‪ .‬دؤما)‪.‬‬ ‫يةكةم(بةريَوةبةرايةتى‬ ‫بةشى‬ ‫ِ‬ ‫لة رؤذى ‪11‬ى تشرينى يةكةم لة اليةن ئةفسةرى‬ ‫َ‬ ‫هةوالطريةوة‪ ،‬بانطهيَشتى موختارةكانى‬ ‫بةريَوةبةرايةتى‬ ‫ِ‬ ‫مةرةج بؤنشابية‪ ،‬بةمةبةستى ريَكخستنى ثاسةوانى طوندةكان‪،‬‬ ‫كرا‪ .‬بؤية ثاسةوانى ‪ 15‬ثازدة طوند ضةكدار كرانء ريَكخرانء‬ ‫سي رؤذدا فةرمانيان ثيَدةكريَت ثةلة‬ ‫ئةوانيتريش لةماوةى ‪َ 3‬‬ ‫بكةن‪ ،‬ئةطةرنا سزا دةدريَن‪.‬‬ ‫ئةلَقةى‪-10-‬‬ ‫نويَنةرايةتى فةرةنسا‬ ‫َ‬ ‫لةدةولةتى سوريا‬ ‫هؤبةى سياسى‬ ‫زانيارى‬ ‫ديمةشق‪ ،‬ديرؤكى ‪13‬ى تشرينى يةكةمى ‪1926‬‬ ‫نهيَنى‬ ‫بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة ‪202‬‬ ‫بةشى يةكةم‬ ‫(‪)...‬‬ ‫ضوارةم‪ :‬ناوضةى فورات‪.‬‬ ‫‪ -23‬نوسةيبين‪:‬‬ ‫بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة ‪ ،202‬ديرؤكى ‪-1926/10/13‬‬ ‫(بةريَوةبةرايةتى‪ .‬خيرؤ‪.)1926/10/3 -‬‬ ‫بةشى يةكةم ِ‬ ‫تائيَستا بارودؤخ لةقةزاى خيرؤ باشة‪ .‬لةو ماوةيةدا هةمو‬ ‫سةرؤكء موختارى سةرجةم هؤزةكانى قةزاكة‪ ،‬لة نيَويشياندا‬ ‫دورترينيان لةنمونةى ئاليان‪ ،‬بةشيَوةى يةك لةدواى يةك‬ ‫َر َ‬ ‫ايةلىء وةفايان‬ ‫بؤخؤناساندنء دوبارة جةختكردنةوة لةطوي ِ‬ ‫َ‬ ‫هةوالطرى هاتن‪ .‬لةرؤذى ‪28‬ى ئةيلول‬ ‫بؤبةريَوةبةرايةتى‬ ‫ِ‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬

‫‪19‬‬


‫َ‬ ‫طةرانيَكى‬ ‫هةوالطرى لةضيتية‬ ‫بةريَوةبةرايةتى‬ ‫ئةفسةرى‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫نوي بةرةو رؤذهةآلت‬ ‫ئةنجامداء تيَبينى ئةوةى كرد‪ ،‬ثالنى َ‬ ‫دةبيَت‪.‬‬ ‫بةريَوةبةرايةتى لةخيرؤ‬ ‫لةكاتى ئةو‬ ‫طةرانةدا ئةفسةرى ِ‬ ‫ِ‬ ‫بةهاوريَيةتى موالزمء فةرماندةى بةشى ذمارة ‪23‬ى‬ ‫ِ‬ ‫ثاسةوانانى طوازةرةوة‪ ،‬سةرداني محةمةد عةبدورةحمانى‬ ‫كرد‪ ،‬كة لةنزيك طوندى دعدوشية (‪10‬كم لةباشورى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بةهاوريَيةتى‬ ‫هةلدابو‪.‬‬ ‫رةشمالى‬ ‫رؤذهةآلتى نوسةيبين)‬ ‫ِ‬ ‫ئةم سةرؤكة(محةمةد عةبدورةحمان‪ -‬و‪.‬ع)‪ ،‬ئةفسةرى‬ ‫بةريَوةبةرايةتى سةردانى طوندى دعدوشية‪ ،‬شويَنى‬ ‫ِ‬ ‫نيشتةجيَبونء مانةوةى شيَخ ئيبراهيمى سةرؤكى ئاينى خيَ‬ ‫َلى‬ ‫غةناميةى لةهؤزى تةى‪ ،‬كة هةميشة ثشتطيرى ئيَمة بوة‪،‬‬ ‫كرد‪.‬‬ ‫لةدواى ئةوةش‪ ،‬سةردانى طوندى دكشوةرية (دكشورى)‪،‬‬ ‫طوندى عومةر ئوسىء تل شعير‪ ،‬طوندى حةمزة حةسةن‪،‬‬ ‫يةكيَك لةياخيبوة سةرةكيةكانى لةبياندور كرد‪.‬‬ ‫هةروةها هةمان رؤذ سةردانى ئةم طوندانةى تريشى كرد‪:‬‬ ‫ بياندور (بيغادور)‪.‬‬‫ حةلوة (حلفة)‪ ،‬طوندى عةلى عيسا‪ ،‬سةرؤكى ياخيبو‪.‬‬‫ دوكر (دوكرا) طوندى سليَمان عةباس‪ ،‬خؤى ئامادة نةبو‪،‬‬‫َر َ‬ ‫دةربرى‪.‬‬ ‫ايةلى خؤيان‬ ‫ِ‬ ‫بةآلم كةسة نزيكةكانى هاتنء طوي ِ‬ ‫َ‬ ‫هةوالطرى سةردانى حاجؤء‬ ‫بةريَوةبةرايةتى‬ ‫ئةفسةرى‬ ‫ِ‬ ‫طةل اليةنطرانيان لةقةرةقولَ‬ ‫ئةمين ئاغاى كرد‪ ،‬كةهةردوكيان لة َ‬ ‫(ثاسطة‪ -‬و‪.‬ع)‪ ،‬كةرودةكاتة تل بياندور‪ ،‬نيشتةجيَبون‪.‬‬ ‫ خيرؤ (كيراد)‪ ،‬طوندى خراثة‪ ،‬ئاماذةية بؤتةالرى َ‬‫ئةلمانى‬ ‫كؤن‪.‬‬ ‫ سوار ( كرة سوار)‪ ،‬طوندى عةبدى ئاغا‪ ،‬نزيكى ئةحمةد‬‫يوسف‪.‬‬ ‫ سيحة (سيحا)‪ ،‬طوندى ئةحمةد يوسف‪.‬‬‫ خزنا(خةزنة)‪ ،‬طوندى ئيبراهيم خةليل‪.‬‬‫َ‬ ‫َرايةلى‬ ‫لةهةمو طوندةكانى ضيتية‪ ،‬نةيارانى ثيَشو طوي ِ‬ ‫خؤيان تازة كردةوةء ئارةزوى خؤيان بؤسود وةرطرتن‬ ‫َ‬ ‫لةدلنيايي (االمان) (ئةو وشة عةرةبيةى بةزؤرى لةاليةن‬ ‫دةربرى‪،‬‬ ‫فةرةنسيةكانةوة بةماناى بةخشين بةكارديَت‪ -‬و‪.‬ع)‬ ‫ِ‬ ‫كة بةطوساخي ثيَي بةخشيبون‪ .‬هةروةها ئارةزويان خواست‬ ‫َرانةوةى ئاوةدانى ئةو شويَنانةى لةرابردودا ويَران‬ ‫بؤطي ِ‬ ‫بوبون‪ ،‬ئةمة جطةلةوةى خوازيار بون لةئيَستاوة خؤيان‬ ‫َ‬ ‫كشتوكالةكانيان تةرخان بكةن‪.‬‬ ‫بؤكاروبارة‬ ‫بؤية دواى ئةو ليَدوانانة وادةردةكةويَت‪ ،‬ناوضةى ضيتية بؤ‬ ‫داطيركردنى ئاشتيانة ئامادةبيَت‪.‬‬ ‫‪ -24‬ثةيطيرى ثاسةوانانى طوازةرةوة‪:‬‬ ‫بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة ‪ ،202‬ديرؤكى ‪-1926/10/13‬‬ ‫(بةريَوةبةرايةتى‪ .‬خيرؤ‪.)1926/9/30 -‬‬ ‫بةشى يةكةم ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةليَك لة‪ 25‬بيستء ثيَنج‬ ‫لة رؤذانى ‪30-28‬ى ئةيلول‬ ‫ثاسةوانى طوازةرةوة‪ ،‬بةفةرماندةيةتى َ‬ ‫ثاليَوراويَكى سوريايي‪،‬‬ ‫طةرانى ثةيطيرى لة ناوضةكانى‬ ‫هةستاون بةئةنجامدانى‬ ‫ِ‬ ‫هؤزى تةىء ضيتيةء سةردانى زؤربةى طوندةكانيشان كردء‬ ‫بةشيَوةيةكى باش ثيَشوازيان لَيَكرا‪.‬‬ ‫‪َ -25‬‬ ‫هةلويَستى هؤزةكان‪:‬‬

‫‪20‬‬

‫بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة ‪ ،202‬ديرؤكى ‪-1926/10/13‬‬ ‫(بةريَوةبةرايةتى‪ .‬خيرؤ‪.)1926/9/30 -‬‬ ‫بةشى يةكةم ِ‬ ‫ تةى‪:‬‬‫وردة وردة محةمةد عةبدورةحمان متمانةى تةواوى ثيَمان‬ ‫َ‬ ‫تةآلل تا ئيَستا ثاريَز دةكاتء‬ ‫بؤدةطةريَتةوة‪ ،‬لةكاتيَكدا براكةى‬ ‫ِ‬ ‫دردؤنطة‪ ،‬بةآلم كاريطةريةكةى‬ ‫بةرامبةر شارى نوسةيبين ِ‬ ‫خاوةنى بايةخء طرنكى نية لةسةر هؤزى تةى‪.‬‬ ‫خيَ‬ ‫دةطةريَنء‬ ‫َلةكانى تائي‪ ،‬كة بةدواى ذيانى ئاسايشدا‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫نايانةويَت طرفت لةطةل دةسةآلتداراندا دروست بكةن‪،‬‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫كةميَك لةمحةمةد عةبدورةحمان نزيك دةبنةوة‪.‬‬ ‫ئةوةشدا زؤربةى سةرؤك خيَ‬ ‫َلةكان (لةهؤزى تةى‪ -‬و‪.‬ع)‬ ‫دةيانةويَت ثاريَزطارى لةريَذةيةك سةربةخؤيي بكةنء داوا‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫طةرانةوة‬ ‫لةطةل دةسةآلتدا‪،‬‬ ‫مامةلة‬ ‫دةكةن راستةوخؤ‬ ‫َ‬ ‫بةبي ِ‬ ‫سةرةراى‬ ‫َستا‬ ‫ي‬ ‫كةتائ‬ ‫بكةن‪،‬‬ ‫كةسيي‬ ‫ميانطيرى‬ ‫بؤثيَويستى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫وطؤر ثيَكراو ليَي دةترسن‪.‬‬ ‫رةفتارى ئال‬ ‫ِ‬ ‫سةلةحونى‪ ،‬يةكيَك لةسةرؤكانى هؤزى جةوالة‪ ،‬بةم‬ ‫َ‬ ‫هةوالطرى‬ ‫بةريَوةبةرايةتى‬ ‫تازةييانة خؤى بةئةفسةرى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫ناساند‪ .‬وادةردةكةويَت ئةم سةرؤكة ثةيوةندى‬ ‫نةثضراندبيَت‪ .‬بةنيسبةت محةمةد حةسؤ‪ ،‬سةرؤكى‬ ‫توركاندا‬ ‫ِ‬ ‫راشد هةمان شتة‪.‬‬ ‫ ضيتية‪ :‬عةلى عيسا حةلوةء يوسف حةسؤ‪ ،‬سةرؤكى‬‫بياندور‪ ،‬لةرؤذى ‪ 1926/9/30‬هاتنء خؤيان بةئةفسةرى‬ ‫َ‬ ‫هةوالطرى ناساند‪.‬‬ ‫بةريَوةبةرايةتى‬ ‫ِ‬ ‫ئاليان‪ :‬عةبدى مةرسى (مةرعى‪ -‬و‪.‬ع)‪ ،‬سةرؤكى ئاليان‪،‬‬ ‫لةبةرئةوةى نةخؤشبو‪ ،‬نويَنةري خؤى بؤ الى ئةفسةرى‬ ‫َ‬ ‫هةوالطرى لة خيرؤ نارد‪ .‬رؤذى لة‪( 30‬ئةيلولى‬ ‫بةريَوةبةرايةتى‬ ‫ِ‬ ‫‪ -1926‬و‪.‬ع) ئيسماعيل حاسى بةرةكات (حةسؤ بةرةكات‪ -‬و‪.‬ع)‬ ‫ن سةرؤكيَكى جيَبةجيَكارى تر لة هؤزى ئاليان هات‪ ،‬بؤئةوةى‬ ‫َ‬ ‫هةوالطرى بناسيَنيَت‪.‬‬ ‫بةريَوةبةرايةتى‬ ‫خؤى بةئةفسةرى‬ ‫ِ‬ ‫هؤزى ئاليان داواى ناردنى ثاسطةى تر بؤناوضةكةيان ناكةن‪،‬‬ ‫بؤئةوةى ئةو طوندانةيان‪ ،‬كةسةربازانى تورك ذمارةيةكى‬ ‫لي روخاندبون لةكاتى كيَشةكانى حاجؤدا‪ ،‬جاريَكيتر‬ ‫طةورةى َ‬ ‫َ‬ ‫سةرقال بكةنةوة‪ ،‬ضونكة تائيَستا لةباشورى سنور لةذيَر‬ ‫هةرةشةى بةردةوامى هيَرشة ئاسمانيةكانى توركياداية‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫‪ .26‬ناوضةى عامودا‪:‬‬ ‫بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة ‪ ،202‬ديرؤكى ‪-1926/10/13‬‬ ‫(بةريَوةبةرايةتى‪ .‬خيرؤ‪.)1926/9/30 -‬‬ ‫بةشى يةكةم ِ‬ ‫عةبدى ئاغا لةهؤزى ميرسينيانء تاهير ئاغا لةهؤزى‬ ‫هةندي موختارى هؤزى ميللىء دةقورى ء‬ ‫بينار عةليانء‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هةوالطرى‬ ‫بةريَوةبةرايةتى‬ ‫كيكيان‪ ،‬بؤسةردانى ئةفسةرى‬ ‫ِ‬ ‫لةخيرؤ هاتن‪ .‬ئاشتى طريَدراو لةنيَوان بؤبالنيةكانى سورياء‬ ‫َثةرينى مةفرةزةى ثةيطيرى‬ ‫ميرسينىء بينار عةليان‪ ،‬بةهؤى تي ِ‬ ‫بةجؤري ثةيوةندى باش‬ ‫لةرؤذى ‪25‬ى ئةيلول‪ ،‬ئةنجامى هةبو‪،‬‬ ‫َ‬ ‫طةرايةوة‪ .‬يوسفء ئيبراهيم‬ ‫لةنيَوان ئةو هؤزة دوذمندارانةدا ِ‬ ‫حةسؤ‪ ،‬هةردو سةرؤكى هؤزى بؤبالنيان بؤناوضةى توركيا‬ ‫ثةريونةتةوة‪ ،‬دواتر لةباشورى سنور نةبينراونةتةوة‪.‬‬ ‫ِ‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬

‫***‬


‫ه ه‌ريَم ي کوردس تان‪:‬‬ ‫دي م ؤک راس ي ئ ي شکال ي ه‌ت ه‌ گ ه‌وره‌که‌‌‬

‫مه‌حمود ره‌زا ئه‌مين‬

‫من ناوم مه‌حمود ره‌زا يه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر رؤژيَک مه‌حمود ره‌زا ناويَک تاوانيَکي کرد‬ ‫و پؤليس به‌دوايا گه‌را و‪ ،‬مه‌حمود ره‌زا ناويَکي گرت‪ ،‬پؤليس بؤ ئه‌وه‌ي ساخي‬ ‫‌بي زانياري‬ ‫بي تاوان‪ ،‬ئه َ‬ ‫بکاته‌وه‌ ئه‌وه‌ي به‌رده‌ستي که‌وتوه‌ تاوانباره‌يه‌که‌ يان َ‬ ‫‌بي‪ :‬ناوي چواريي؛ ناوي دايکي و باوکي دايکي؛‬ ‫وردي له‌سه‌ر تاوانکار هه َ‬ ‫خهَ‌لکي کويَيه‌؛ ره‌نگي قژي و ره‌نگي چاوي و ره‌نگي پيَستي چؤنن؛ باآلي و‬ ‫کيَشي له‌شي ته‌قريبه‌ن چه‌ندن؛ چ نيشانه‌يه‌کي ديار به‌ روخساريه‌وه‌يه‌تي‪...‬‬ ‫و هتد‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر ئه‌و زانيارييانه‌ به‌ وردي له‌به‌رده‌ستي پؤليسدا بون‪ ،‬ئه‌وا پؤليس‬ ‫‌تواني زوو بگاته‌ ئه‌نجام‪ ،‬ئه‌وه‌ي به‌رده‌ستي مه‌حمود ره‌زاي تاوانکاره‌‌‬ ‫ئه‬ ‫َ‬ ‫بي تاوان‪ .‬که‌واته‌ به‌ ته‌نيا ناو به‌س نييه‌ بؤئه‌وه‌ي‬ ‫يان مه‌حمود ره‌زا ناويَکي َ‬ ‫پي جيا بکريَته‌وه‌‪.‬‬ ‫بي تاوانيَک َ‬ ‫تؤمه‌تباريَکي له‌ َ‬ ‫به‌ هه‌مان ده‌ستور‪ ،‬بؤ ئه‌وه‌ي سيستميَکي ديمؤکراسي له‌ يه‌کيَکي نا‬ ‫ديمؤکراسي جيا بکه‌ينه‌وه‌‪ ،‬به‌ ته‌نيا ئه‌وه‌ به‌س نيه‌ پاشگري ديمؤکراسي به‌‬ ‫‌بي‪ ،‬ياخود ههَ‌لبژاردن ئه‌نجام بدا يان نه‌يدا‪.‬‬ ‫‌بي يان نه َ‬ ‫ناوي سيستمه‌که‌وه‌ هه َ‬ ‫‌ريَين به‌دواي ئه‌و سيفه‌ت و مماره‌سه‌ ديمؤکراسييانه‌دا که‌ له‌‬ ‫بهَ‌لکو ئه َ‬ ‫‌بي بگه ِ‬ ‫سيستمه‌ سياسييه‌که‌دا هه‌ن‪ .‬چونکه‌ ديمؤکراسي مماره‌سه‌يه‌ نه‌ک دروشم‪.‬‬ ‫ساآلنيَکه‌ دةسةآلت له‌ هه‌ريَمي کوردستان به‌ خؤي ئهَ‌ل َي ديمؤکراسي‪ .‬ئايا‬ ‫سيستمي حوکم له‌ کوردستان ديمؤکراسييه‌ يان نا ديمؤکراسي؟‬ ‫بطةريَنةوة‌ سه‌ر سيفه‌ته‌کاني دةسةآلت‬ ‫‌بي‬ ‫ثرسياره‌ ئه َ‬ ‫ِ‬ ‫بؤ وةآلمدانه‌وه‌ي ئه‌و ِ‬ ‫و سيستمي ديمؤکراسي‪.‬‬ ‫سيفه‌ته‌كاني سيستمي ديمؤكراسي‪:‬‬ ‫بي گزي؛‬ ‫‪ .1‬ههَ‌لبژاردني ده‌وريي به‌رده‌وام و ئازاد و َ‬ ‫‪.2‬ده‌ستاوده‌ستکردني ئاشتيانه‌ي دةسةآلت‪ ،‬له‌ ريَگه‌ي سندوقه‌کاني‬ ‫ده‌نگدانه‌وه‌؛‬ ‫‪ .3‬هه‌بوني ئؤپؤزسيَوني قانوني و ده‌ستوري؛‬ ‫‌جي بکا‪ :‬به‌خشيني متمانه‌ به‌‬ ‫‪ .4‬پارله‌ماني چاالک‪ ،‬ئه‌م ئه‌رکانه‌ به‌ باشي جيَبه َ‬ ‫حوکمه‌ت‪ ،‬سه‌ندنه‌وه‌ي متمانه‌ له‌ حوکمه‌ت يان وه‌زير‪ ،‬چاوديَريکردني ئه‌داي‬ ‫ثرسينه‌وه‌ له‌ موقه‌سيره‌کان‪ ،‬گفتوگؤکردني‬ ‫حوکمه‌ت و داموده‌زگاکاني و ِ‬ ‫بودجه‌ي ساآلنه‌ و قه َ‬ ‫‌بولکردن يان ره‌فزکردني‪ ،‬داناني قانوني باش بؤ‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندي گشتي و هه‌موارکردني قانوني خراپ به‌ قازانجي به‌رژه‌وه‌نديي‬ ‫گشتي‪.‬‬ ‫‪ .5‬جياکردنه‌وه‌ي دةسةآلته‌کاني جيَبه‌جيَکردن‪ ،‬ياسادانان و دادوه‌ري له‌‬ ‫يه‌کتري؛‬ ‫فةرمانرةوايي؛‬ ‫‪ .6‬به‌ (موئةسةسة) کردني ته‌واوي داموده‌زگاکاني‬ ‫ِ‬ ‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬

‫‪21‬‬


‫‪ .7‬به‌شداريکردني خهَ‌لک له‌ ريَگه‌ي پارله‌مانه‌وه‌‪،‬‬ ‫ثسثؤره‌کان‬ ‫هه‌روه‌ها به‌شداريکردني دامه‌زراوه‌ زانستىو‬ ‫ِ‬ ‫تاكرةوي له‌‬ ‫برياري سياسيداو‪ ،‬نه‌بوني‬ ‫ِ‬ ‫له‌ دروستکردني ِ‬ ‫برياردا؛‬ ‫دروستکردني ِ‬ ‫‪ .8‬فه‌راهه‌مکردني هه‌لومه‌رجي پيَويست بؤ ئازاديي‬ ‫رادةربرين و ئازاديي ويژدان و ته‌واوي ئه‌و ئازادييه‌ گشتي و‬ ‫ِ‬ ‫جارنامة‌ي جيهانيي مافي مرؤڤ ژماردوني؛‬ ‫تايبه‌تييانه‌ي که‌‪ِ ،‬‬ ‫‪ .9‬وه‌ک يه‌کيي هاووآلتيان له‌ به‌رده‌م قانوندا‪ ،‬له‌ سه‌ره‌وه‌‪،‬‬ ‫له‌ خاوه‌ني باآلترين پؤسته‌وه‌ بؤ خواره‌وه‌ هه‌تا هاووآلتييه‌کي‬ ‫ئاسايي؛‬ ‫‪ .10‬بايه‌خدان به‌ مرؤڤ وه‌ک گرنگترين سه‌رمايه‌ و بيناکردني‬ ‫و پاراستني مافه‌کاني و په‌ره‌پيَداني کؤمهَ‌لي مه‌ده‌ني؛‬ ‫‪ .11‬ريَگه‌ گرتن له‌ خراپ به‌کارهيَناني دةسةآلت به‌ قانون‬ ‫و سزاداني سه‌رپيَچيکه‌ران‪ ،‬له‌ هه‌ر پله‌و پؤست و ئاستيَکي‬ ‫حوكمرانيدا بن؛‬ ‫ِ‬ ‫‪ .12‬ده‌ستوه‌رنه‌داني راسته‌وخؤي حيزب له‌ کاروباري‬ ‫ده َ‬ ‫‌وله‌ت؛‬ ‫‪ .13‬ده‌ستوه‌رنه‌داني حيزب له‌ کاروباري زانکؤ و په‌يمانگاکان‬ ‫و دامه‌زراوه‌کاني خويَندن و فيَرکردن؛‬ ‫َ‬ ‫مالي گشتي و ساماني تايبه‌تي‪،‬‬ ‫‪ .14‬جياکردنه‌وه‌ي‬ ‫جياکردنه‌وه‌ي ساماني حيزب و ساماني حوکمه‌ت له‌ يه‌کتري‬ ‫و حه‌رامکردني ده‌ستبردن بؤ َ‬ ‫مالي گشتي له‌اليه‌ن هه‌ر‬ ‫بي؛‬ ‫که‌سيَکه‌وه‌ َ‬ ‫‪ .15‬بايه‌خدان به‌ بوژاندنه‌وه‌و به‌هيَزکردني رشته‌‬ ‫بازاري‬ ‫ثره‌نسيپه‌کاني‬ ‫ِ‬ ‫جياوازه‌کاني ئابوري و جيَبه‌جيَکردني ِ‬ ‫ئازاد به‌ دروستي؛‬ ‫‪ .16‬رؤشني له ‌ بودجه‌ و دارايي وآلتدا و رؤشني له‌‬ ‫به‌خشيني زانياري به‌ هاووآلتي و به‌ ماسميديا‪ ،‬له‌ هه‌مو‬ ‫کايه‌کاني ژياندا‪.‬‬ ‫حوكمرانيي هه‌ريَمي کوردستان تا چه‌ند‬ ‫سيستمي‬ ‫که‌واته‌‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ثرسياره‌ په‌نا ئه‌به‌ين بؤ‬ ‫ديمؤکراسييه‌؟ بؤ وةآلمدانه‌وه‌ي ئه‌م ِ‬ ‫به‌راوردکردن‪:‬‬

‫بي طزي‪:‬‬ ‫يه‌كه‌م‪ :‬هه‌َلبژاردني ده‌وريي به‌رده‌وام و ئازاد و َ‬

‫سيستميَک ههَ‌لبژاردن به‌ شيَوه‌ي ده‌وري و به‌رده‌وام ئه‌نجام‬ ‫نه‌دا‪ ،‬يه‌کيَک له‌ سيفه‌ته‌ گرنگه‌کاني ديمؤکراسي نوقسانه‌‪.‬‬ ‫بؤ يه‌که‌مجار ههَ‌لبژاردني پارله‌ماني کوردستان (ئه‌نجومه‌ني‬ ‫نيشتمانيي کوردستان) َ‬ ‫سالي ‪ 1992‬ئه‌نجام درا‪ .‬به‌ گويَره‌ي‬ ‫قانوني ژماره‌ ‪1‬ي َ‬ ‫سالي ‪ 1992‬ئه‌بو ‪َ 3‬‬ ‫سال جاريَک ههَ‌لبژاردني‬ ‫َ‬ ‫گشتيي پارله‌مان دووباره‌ بکرايه‌ته‌وه‌‪ .‬که‌چي سالي ‪2005‬‬ ‫ههَ‌لبژاردن کرايه‌وه‌‪ .‬به‌ گويَره‌ي ئه‌م قانونه‌ بوايه‌‪ ،‬ئه‌بو‬ ‫له‌ مايسي ‪ 2004‬دا خهَ‌لکي کوردستان بؤ جاري چواره‌م‬ ‫پارله‌ماني کوردستانيان ههَ‌لببژاردايه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫َ‬ ‫به‌ گويَره‌ي هه‌مواري يه‌که‌مي قانوني ناوبراو‪ ،‬هه‌لبژاردني‬ ‫َ‬ ‫سال جاريَک‪ .‬به‌ پيَي‬ ‫گشتيي پارله‌ماني کوردستان کرا به‌ ‪4‬‬ ‫َ‬ ‫هه‌موارکراوه‌که‌ش بوايه‌‪ ،‬ئه‌بو له‌ مايسي ‪ 2007‬دا هه‌لبژاردني‬ ‫چواره‌م بکرايه‌و له‌ مايسي ‪ 2011‬دا بؤ جاري پيَنجه‌م پارله‌ماني‬ ‫کوردستانمان ههَ‌لببژاردايه‌ته‌وه‌‪ .‬که‌چي ئيَستا که‌ سيَپته‌مبه‌ري‬ ‫‪ 2010‬يه‌‪ ،‬تازه‌ َ‬ ‫ساليَک و دوو مانگ به‌سه‌ر خولي سيَيه‌مي‬ ‫َثةريوه‌‪.‬‬ ‫پارله‌ماني کوردستاندا تي ِ‬

‫‪22‬‬

‫ههَ‌لبژاردنه‌وه‌ي دووه‌م جار و سيَيه‌م جاري پارله‌ماني‬ ‫کوردستان له‌ ده‌ره‌وه‌ي دةسةآلت و ئيراده‌ي کاربه‌ده‌ستاني‬ ‫کوردستان ئه‌نجام دراون‪ .‬له‌ دواي روخاندني رژيَمي سه‌دام‬ ‫حوسيَنه‌وه‌ کوردستان به‌ستراوه‌ته‌وه‌ به‌ ئيَراقه‌وه‌‪ ،‬بؤيه‌‬ ‫دةسةآلتداراني هه‌ريَم ناتوانن به‌ هيچ بيانويه‌ک ههَ‌لبژاردني‬ ‫گشتيي پارله‌ماني کوردستان ئه‌نجام نه‌ده‌ن‪ .‬ئه‌توانن به‌ في َ‬ ‫َل‬ ‫و فه‌ره‌ج بؤ ماوه‌يه‌کي کورت دواي بخه‌ن‪ ،‬بةآلم ناتوانن‬ ‫نه‌يکه‌ن‪ .‬ئه‌گه‌ر ههَ‌لبژاردني گشتيي پارله‌ماني کوردستان به‌‬ ‫ئاره‌زوي کاربه‌ده‌ستاني هه‌ردوو حيزبي دةسةآلت‌ بوايه‌‪،‬‬ ‫ئه‌وا وه‌کو چؤن کؤنگره‌ي حيزبه‌کانيان له‌کاتي خؤيا ناگرن‪،‬‬ ‫وه‌کو چؤن چه‌ند َ‬ ‫ساله‌ ههَ‌لبژاردني ئه‌نجومه‌ني ‪ 3‬پاريَزگاکه‌ي‬ ‫َ‬ ‫کوردستانيان دواخستوه‌‪ ،‬هه‌ر ئاوا هه‌لبژاردنه‌کاني پارله‌ماني‬ ‫کوردستانيشيان دوا ئه‌خست‪.‬‬

‫ب َيجطه‌ له‌وه‪ ‌،‬هه‌َلبژاردنه‌طشتييه‌کاني پارله‌ماني كوردستان و‬ ‫بي طزي نين‪.‬‬ ‫ئ َيراق له‌ كوردستان‪ ،‬ئازاد و َ‬ ‫نانبرينن‬ ‫هةرةشة‌ي‬ ‫هه‌َلبژاردنه‌کان ئازاد نين‪ ،‬چونکه‌‪:‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬

‫‌کري که‌ ده‌نگ به‌ حيزبي دةسةآلتدار نه‌دا؛‬ ‫له‌ که‌سيَک ئه َ‬ ‫َ‬ ‫َتي‪ ،‬وه‌کو‪:‬‬ ‫ي‬ ‫‌در‬ ‫ه‬ ‫ئ‬ ‫‌يان‬ ‫ه‬ ‫‌ل‬ ‫ه‬ ‫ه‬ ‫زانياري‬ ‫و‬ ‫َن‬ ‫خهَ‌لک ئه‌ترسيَنري‬ ‫َ‬ ‫ده‌نگت ئه‌ناسمه‌وه‌ به‌ کيَت داوه‌؛ کاميَرام له‌سه‌ر سندوقي‬ ‫‌برم؛‬ ‫ده‌نگدان داناوه‌‪ ،‬ده‌نگم نه‌ده َ‬ ‫‌يتي پيَت ئه‌زانم و نانت ئه ِ‬ ‫‌يتي پله‌ت دائه‌به‌زيَنم‪ ...‬موچه‌ت که‌م ئه‌که‌مه‌وه‌‪...‬‬ ‫ده‌نگم نه‌ده َ‬ ‫َني موچه‌که‌ت به‌شي هاتن و چونت نه‌کا؛‬ ‫ي‬ ‫شو‬ ‫بؤ‬ ‫ئه‌تگويَزمه‌وه‌‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كريني‬ ‫حيزبه‌ دةسةآلتداره‌کان مالي گشتي به‌کارئه‌هيَنن بؤ ِ‬ ‫ثرؤژه‌کاني‬ ‫كريني ويژدان و که‌مپه‌يني ههَ‌لبژاردن؛ ِ‬ ‫ده‌نگ و ِ‬ ‫ثرؤژه‌‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ين‬ ‫‌كر‬ ‫ه‬ ‫ئ‬ ‫َن‬ ‫ي‬ ‫‌در‬ ‫ه‬ ‫ئ‬ ‫‌نجام‬ ‫ه‬ ‫ئ‬ ‫‌ل‬ ‫ه‬ ‫گ‬ ‫‌ي‬ ‫ه‬ ‫پار‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ب‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫حوکمه‌ت ک‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫و ده‌ستکه‌وتي حيزب بؤ چه‌واشه‌کردني خهَ‌لک؛ حيزب‬ ‫پاره‌ي گه‌ل‪ ،‬کاربه‌ده‌ستاني حوکمه‌ت و مموته‌له‌کاتي ده َ‬ ‫‌وله‌ت‬ ‫ثروپاگه‌نده‌ي حيزبي‪ .‬له‌به‌ر هه‌مو ئه‌وانه‌‬ ‫به‌کارئه‌هي َ‬ ‫َني بؤ ِ‬ ‫ناتواني به‌‬ ‫ده‌نگده‌ر به‌رده‌وام له‌ژيَر فشاري ده‌روني دايه‌ و‬ ‫َ‬ ‫ئازادي ده‌نگ بدا‪ .‬که‌ ده‌نگدان ئازاد نه‌بو‪ ،‬ئه‌نجامي ههَ‌لبژاردن‬ ‫نابي به‌ بارؤمه‌تر بؤ پيَواني راي گشتي‪ .‬له‌و روانگه‌يه‌وه‌‪،‬‬ ‫َ‬ ‫ئه‌نجامي هه‌ردوو ههَ‌لبژاردنه‌که‌ي پارله‌ماني کوردستان و‬ ‫ئيَراق‪ ،‬پيَوه‌ر‌ نين‪.‬‬ ‫هه‌َلبژاردنه‌کان پاك نين‪ ،‬چونكه‌‪ :‬به‌ گويَره‌ي ستانداردي‬ ‫جيهاني هه‌ر ههَ‌لبژاردنيَک ريَژه‌ي ده‌نگده‌راني بگاته‌ ‪%90‬‬ ‫‌کري‪ .‬که‌چي له‌ ههَ‌لبژاردني خولي يه‌که‌مي‬ ‫گومان له‌ پاکژي ئه َ‬ ‫پارله‌ماني کوردستاندا ريَژه‌ي ده‌نگده‌ر له‌ پاريزگاي دهؤک‬ ‫گه‌يشته‌ ده‌وروبه‌ري ‪ .%110‬له‌ ههَ‌لبژاردني گشتيي پارله‌ماني‬ ‫کوردستان (‪ )2009/7/25‬و ههَ‌لبژاردني گشتيي پارله‌ماني‬ ‫ئيَراق (‪ )2010/3/7‬دا‪ ،‬زياتر له‌ ‪ 10‬جؤر ته‌زوير کراوه‌‪،‬‬ ‫وه‌کو‪ :‬ده‌نگدان له‌ جياتي مردو؛ ده‌نگدان له‌ جياتي که‌سيَکي‬ ‫هه‌نده‌ران نشين؛ ده‌نگدان له‌ جياتي که‌سيَک که‌ له‌ ژيانا ماوه‌‪،‬‬ ‫‌بيني له‌ جياتيي ده‌نگدراوه‌؛ ده‌نگدان‬ ‫‌چي بؤ ده‌نگدان ئه َ‬ ‫که‌ ئه َ‬ ‫به‌ ناسنامه‌ي ساخته‌؛ ده‌نگداني چه‌ند باره‌؛ سوتاندني ده‌نگي‬ ‫هيَزه‌ بچوکه‌کان؛ ده‌نگدان به‌ ليَشاو؛ ته‌زويرکردني ناسنامه‌ي‬ ‫دايره‌ي باري که‌سيَتي به‌ ژماره‌ي زؤر‪ ،‬به‌ هه‌زاران؛ ده‌نگدان‬ ‫به‌ تيم‪ ،‬به‌ ژماره‌ي زؤر‪ ،‬به‌ هه‌ماهه‌نگي له‌ نيَوان تيمه‌کاني‬ ‫حيزب له‌ ده‌ره‌وه‌ي ناوه‌نده‌کاني ده‌نگدان و کادره‌کاني‬ ‫حيزب له‌ ناو ناوه‌نده‌کاني ده‌نگداندا؛ ته‌زويرکردني مؤري‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬


‫کؤميسيَوني باآلي ههَ‌لبژاردن؛ ته‌زويري سيستماتيک‪:‬‬ ‫ثركردنةوة‌ي سندوقي ده‌نگدان له‌ کؤتايي ماوه‌ي ده‌نگداندا؛‬ ‫ِ‬ ‫و‪ ...‬هتد‪ .‬ته‌زويري سيستماتيک و ده‌نگدان به‌ تيم‪ ،‬له‌و جؤره‌‬ ‫ئةطؤرن‌‪ ،‬به‌ ده‌يان و سه‌دان‬ ‫ته‌زويره‌ن که‌ ئه‌نجامي ههَ‌لبژاردن‬ ‫ِ‬ ‫ئةكري‪.‬‬ ‫پي ته‌زوير‬ ‫َ‬ ‫هه‌زار ده‌نگيان َ‬ ‫َ‬ ‫هةولى حزبةكاني دةسةآلت بؤ دروستكردني‬ ‫ترس هةية‬ ‫َ‬ ‫دةستةى باآلى هةلبذاردنةكاني كوردستان بة مةبةستى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هةلبذاردنةكاني‬ ‫كؤنترؤلكردني يةكجارةكي ئةنجامةكاني‬ ‫هةريَم بيَت‪.‬‬

‫دووه‌م‪ :‬ده‌ستاوده‌ستکردني ئاشتيانه‌ي دةسةآلت‪ ،‬له‌ ر َيگه‌ي‬ ‫سندوقه‌کاني ده‌نگدانه‌وه‌‪:‬‬

‫ده‌ستاوده‌ستکردني دةسةآلت له‌ ريَگه‌ي سندوقه‌کاني‬ ‫شةري خويَناويي‬ ‫بنةرةتي ديمؤکراسييه‌‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫ده‌نگدانه‌وه‌‪ ،‬مه‌رجيَکي ِ‬ ‫ناوخؤ له‌ نيَوان ينک و پدک دا (‪)1998 -1994‬؛ ريَکه‌وتني‬ ‫ستراتيجيي نيَوان پدک و ينک و دابه‌شکردني دةسةآلت و‬ ‫سامان له‌ نيَوان هه‌ردوکياندا؛ به‌کارهيَناني توندوتيژي له‌ دژي‬ ‫يه‌کگرتوي ئيسالميي کوردستان له‌ سه‌روه‌ختي ههَ‌لبژاردنه‌‬ ‫گشتييه‌کاني َ‬ ‫سالي (‪ )2005‬له‌ بادينان؛ به‌کارهيَناني توندوتيژي‬ ‫َ‬ ‫طؤران له‌ هه‌لبژاردنه‌ گشتييه‌کاني‬ ‫و سزا له‌ دژي بزوتنه‌وه‌ي ِ‬ ‫(‪ 2009‬و ‪ )2010‬دا؛ نه‌بوني کاربه‌ده‌ستي ئيداريي گه‌وره‌ي‬ ‫هيچ کام له‌ دوو حيزبه‌ گه‌وره‌که‌ له‌ ناوچه‌ي نفوزي ئه‌ويتريان؛‬ ‫برياري وه‌زيري هيچ اليه‌کيان له‌ سنوري‬ ‫‌رؤيشتني ده‌ست و ِ‬ ‫نه ِ‬ ‫قهَ‌له‌مره‌وي ئه‌ويتريان؛ داناني پاريَزگار بؤ سليَماني به‌ريَگه‌ي‬ ‫ناقانوني و ته‌سليم نه‌کردني دةسةآلت له‌ پاريَزگاي سليَماني‬ ‫دواي ئه‌وه‌ي له‌ دوو ههَ‌لبژاردني گشتيي يه‌ک به‌دواي يه‌کدا‬ ‫دؤراندي‪ ...‬هه‌مو ئه‌وانه‌‬ ‫حيزبي دةسةآلت خراپ له‌م پاريَزگايه‌ ِ‬ ‫بروايان به‌‬ ‫نيشانه‌ن بؤ ئه‌وه‌ي که‌ هه‌ردوو حيزبي دةسةآلتدار ِ‬ ‫ثره‌نسيپي ده‌ستاوده‌ستکردني ئاشتيانه‌ي دةسةآلت نيه‌‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫س َييه‌م‪ :‬هه‌بوني ئؤپؤزس َيوني قانوني و ده‌ستوري‪:‬‬ ‫بي ئؤپؤزسيَون‪ ،‬بوني نيه‌‪.‬‬ ‫سيستمي ديمؤکراسي ‌به‌ َ‬ ‫‌بي‪،‬‬ ‫سيستميَکي سياسي‪ ،‬ئؤپؤزسيَوني قانوني و‬ ‫شةرعيي نه َ‬ ‫ِ‬ ‫بي ئؤپؤزسيَون نوقسانه‌‬ ‫بي‪ .‬سيستمي َ‬ ‫ناتواني ديمؤکراسي َ‬ ‫َ‬ ‫وه‌کو کويَري زه‌ين کويَر‪.‬‬ ‫هه‌ردوو حيزبي دةسةآلتدار هه َ‬ ‫بي وچانياندا‬ ‫‌ولي‬ ‫َ‬ ‫‌بي‪.‬‬ ‫ئؤپؤزسيَوني جيدي و کارا له‌ کوردستان له‌ دايک نه َ‬ ‫ئه‌وان بؤ ماکياجکردني ده‌موچاوي دةسةآلت پيَيان خؤشبو‬ ‫‌بي‪ ،‬ئؤپؤزسيَونيَک به‌ده‌م خؤي به‌‬ ‫ئؤپؤزسيَوني قسه‌ هه َ‬ ‫شةريکي دةسةآلت‬ ‫‌ش‬ ‫ه‬ ‫‌و‬ ‫ه‬ ‫کرد‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ب‬ ‫بداو‬ ‫ئؤپؤزسيَون له‌قهَ‌له‌م‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫بي‪ ،‬بؤئه‌وه‌ي به‌ دنياي ديمؤکراسي بليَن‪ :‬ئيَمه‌ ئؤپؤزسيَونمان‬ ‫َ‬ ‫هه‌يه‌‪ ،‬که‌واته‌ ئيَمه‌ش‌ ديمؤکراسين!‬ ‫هه‌ردوو حيزب به‌ناوي "حوکمه‌تي بنکه‌ فراوانه‌وه‌" هه‌مو‬ ‫هيَزه‌ سياسييه‌کانيان ناچار ئه‌کرد به‌شداري حوکمه‌ت بن‪.‬‬ ‫بيرؤکه‌ي حوکمه‌تي بنکه‌ فراوان له‌ بناغه‌دا بيرؤکه‌يه‌کي‬ ‫نا ديمؤکراسييه‌‪ ،‬بؤ له‌باربردني هه‌لومه‌رجي له‌دايکبوني‬ ‫نارازي و ره‌خنه‌گره‌ له‌‬ ‫ئؤپؤزسيَون و کوشتني هه‌ر ده‌نگيَکي ِ‬ ‫حوکمه‌ت‪ .‬هه‌رواش ده‌رچو‪ .‬کاتيَک چوار حيزبه‌که‌ (يه‌کگرتو‪،‬‬ ‫کؤمه َ‬ ‫‌ل‪ ،‬زه‌حمه‌تکيَشان و سؤسيالست) به‌ياننامه‌يه‌کي‬ ‫هاوبه‌شي ره‌خنه‌گرانه‌يان بآلوکرده‌وه‌‪ ،‬هه‌ردوو حيزبي‬ ‫دةسةآلتداري هاوپه‌يمان رونکردنه‌وه‌يه‌کي تونديان له‌ دژيان‬

‫هةرةشة‌و‪ ،‬تا نزيک ته‌خوينکردنيان پيَيان‬ ‫ثر بو له‌ ِ‬ ‫ده‌رکرد‌ که‌ ِ‬ ‫لي راکيَشا‪ .‬پيَشيان وتن‪" :‬مادام به‌شداري حوکمه‌تن بؤتان نيه‌‬ ‫َ‬ ‫ره‌خنه‌ له‌ ئه‌داي بگرن"‪.‬‬ ‫له‌دايکبوني ئؤپؤزسيَوني ديمؤکراسي له‌ ‪ 2009/7/25‬دا‬ ‫له‌ ده‌ره‌وه‌ي ويست و ئاره‌زوي هه‌ردوو حيزبه‌که‌ رويدا‪.‬‬ ‫دواي ده‌رکه‌وتني ئه‌نجامي ههَ‌لبژاردن هه‌ردوو حيزب هه َ‬ ‫‌ولي‬ ‫شةرعييه‌ بخنکيَنن‪ .‬بؤيان نه‌چوه‌‬ ‫زؤرياندا ئه‌م ئؤپؤزسيَونه‌‬ ‫ِ‬ ‫سه‌ر‪ .‬له‌ پيَش و پاش ‪ 7/25‬هه‌ردوو حيزبي دةسةآلتدار که‌وتنه‌‬ ‫سزاداني ئه‌و ئه‌ندام حيزب و کاربه‌ده‌سته‌ حوکمه‌تييانه‌ي‬ ‫طؤران ئه‌که‌ن‪ ،‬يان گومانيان‬ ‫ناسيبوياننه‌وه‌ کار بؤ بزوتنه‌وه‌ي ِ‬ ‫دابي‪ .‬پاشتر له‌ناوچه‌ي نفوزي‬ ‫طؤران َ‬ ‫َ‬ ‫لي کردبون ده‌نگيان به‌ ِ‬ ‫يه‌کيَتي‪ ،‬له‌ ماوه‌ي چه‌ند مانگيَکدا زياتر له‌ ‪ 10‬هه َ‬ ‫‌ولي کوشتن‬ ‫َ‬ ‫طؤران‬ ‫سوراوي دياري بزوتنه‌وه‌ي‬ ‫له‌دژي ژماره‌يه‌ک‬ ‫ِ‬ ‫هةل ِ‬ ‫ئه‌نجامدرا‪ .‬ده‌زگاکاني دةسةآلت خؤيان دزييه‌وه‌ له‌ دؤزينه‌وه‌ي‬ ‫بکه‌ران‪ .‬هه‌ردوو حيزب‌ دواي زياتر له َ‬ ‫طؤران‬ ‫‌ساليَک له‌ بوني ِ‬ ‫ناکري‪.‬‬ ‫پي هه‌رس‬ ‫َ‬ ‫له‌ناو پارله‌ماني کوردستاندا هيَشتا بونيان َ‬ ‫هه‌رچه‌ند به‌ ديفاکتؤ ئؤپؤزسيَون له‌ناو پارله‌ماني‬ ‫کوردستاندا هه‌يه‌و کاراشه‌‪ ،‬بةآلم هيَشتا کاروباري و شويَني‬ ‫حوكمرانيي هه‌ريَمدا به‌ قانون ريَکنه‌خراوه‌‪.‬‬ ‫له‌ناو سيستمي‬ ‫ِ‬ ‫‌بولکردني وه‌کو ديفاکتؤ هه‌ردوکيان له‌ هه َ‬ ‫له‌ باتي قه َ‬ ‫‌ولدان به‌‬ ‫َ‬ ‫بي بناغه‌ بيخنکيَنن‪.‬‬ ‫ئابلوقه‌ي ئابوري و شکاتي َ‬ ‫طؤرانه‌ سياسي‪ ،‬كؤمةآليةتي و‬ ‫بوني ئؤپؤزسيَون به‌رهه‌مي ِ‬ ‫‌وي يان نه‌‪ ،‬ئه‌و‬ ‫رؤشنبيرييه‌کاني هه‌ناوي کؤمهَ‌له‌‪ ،‬دةسةآلت بيه َ‬ ‫هه‌يه‌‪ .‬ديفاکتؤبوني ئؤپؤزسيَون هه‌رگيز ناکاته‌ ديمؤکراسي‬ ‫بوني دةسةآلت‪ .‬بوني ئؤپؤزسيَون به‌وشيَوه‌يه‌ي ئيَستا له‌‬ ‫کوردستان هه‌يه‌‪ ،‬له‌باتي ئه‌وه‌ي نيشانه‌ي ديمؤکراسي بوني‬ ‫بي‪ ،‬نيشانه‌ي قه‌يراناوي بونيَتي‪.‬‬ ‫دةسةآلت َ‬

‫چواره‌م‪ :‬پارله‌ماني چاالك‪:‬‬

‫خولي سيَيه‌مي پارله‌ماني کوردستان‪ ،‬پيَچه‌وانه‌ي دوو‬ ‫خوله‌که‌ي پيَشو‪ ،‬دوو سيفه‌تي دژ به‌يه‌کي ههَ‌لگرتوه‌‪:‬‬ ‫ئؤپؤزسيَونيَکي به‌هيَزو چاالک‪ ،‬ده‌سته‌يه‌کي سه‌رؤکايه‌تي‬ ‫خاوو خليچک و ريَگر له‌ کار کردن‪.‬‬ ‫چاوديَراني کاروباري هه‌ريَمي کوردستان زؤر سانا ئه‌توانن‬ ‫درک به‌وه‌ بکه‌ن که‌ هه‌ردوو حيزبي دةسةآلتدار به‌ئه‌نقه‌ست‬ ‫بي‪.‬‬ ‫ئه‌يانه َ‬ ‫بي به‌رهه‌م َ‬ ‫بي به‌هره‌و َ‬ ‫‌وي پارله‌مان سست و َ‬ ‫بي به‌هاکردني ئؤپؤزسيَوندا‪،‬‬ ‫سه‌رؤکايه‌تي پارله‌مان‌ له‌پيَناو َ‬ ‫ثةيرةوي ناوخؤکه‌ي خؤشي پيَشيَل ئه‌کا‪.‬‬ ‫ته‌نانه‌ت‬ ‫ِ‬ ‫له‌ماوه‌ي چه‌ند مانگي هه‌وهَ‌لي ته‌مه‌ني ئه‌م خوله‌ي پارله‌ماندا‬ ‫ثرؤژه‌‬ ‫به‌ته‌نيا فراکسيَوني‬ ‫طؤران له‌ پارله‌مان‪ ،‬نزيکه‌ي ‪ِ 40‬‬ ‫ِ‬ ‫ثرؤژه‌‬ ‫َكراي ِ‬ ‫قانوني گرنگي داوه‌ به‌ سه‌رؤکايه‌تي پارله‌مان‪ .‬تي ِ‬ ‫قانونه‌کان په‌يوه‌ندييان به‌ ژياني گشتي و به‌رژه‌وه‌نديي‬ ‫گشتيي خهَ‌لکي کوردستان و بيَاليه‌نکردني هيَزه‌ چه‌کداره‌کاني‬ ‫هه‌ريَمه‌وه‌ هه‌يه‌‪ .‬که‌چي سه‌رؤکايه‌تي پارله‌مان‪ ،‬هه‌ر بؤئه‌وه‌ي‬ ‫‌گري‪ ،‬يان‬ ‫ئؤپؤزسيَون کهَ‌لک له‌ هه‌لي ديمؤکراسي وه‌رنه َ‬ ‫ثرؤژه‌کان ره‌فز ئه‌که‌ن‪ ،‬ياخود‬ ‫به‌ناوي زؤرينه‌و که‌مينه‌وه‌ ِ‬ ‫ثةيرةوي ناوخؤ پيَشيَل ئه‌که‌ن و له‌ واده‌ي قانونيي خؤيا‬ ‫ِ‬ ‫نايانخه‌نه‌وه‌ به‌ر گفتوگؤ‪.‬‬ ‫بؤ به‌رژه‌وه‌ندي هه‌ردوو حيزبي دةسةآلتدار‪ ،‬پارله‌مان‬ ‫َ‬ ‫رؤلي چاوديَريکردني حوکمه‌ت‬ ‫نادري‬ ‫ئيفليج کراوه‌‪ .‬ريَگه‌‬ ‫َ‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬

‫‪23‬‬


‫سرينةوةي َ‬ ‫ثرسي‬ ‫و وه‌زاره‌ته‌کان‬ ‫َ‬ ‫رؤلي پارله‌مان له‌ ِ‬ ‫ببيني‪ِ .‬‬ ‫نه‌وتدا باشترين بهَ‌لگه‌ي ئه‌و راستييه‌يه‌ که‌ هه‌ردوو حيزب‬ ‫پارله‌مانيَکي چاالک به‌ قازانجي خؤيان نازانن‪.‬‬ ‫سةرةراي ئه‌و هه‌مو فه‌شه‌ل و گه‌ندهَ‌لييه‌ ئاشکرايه‌ي له‌‬ ‫ِ‬ ‫سةرةراي هه َ‬ ‫‌ولي زؤري‬ ‫‌ن‪،‬‬ ‫ه‬ ‫ه‬ ‫‌تدا‬ ‫ه‬ ‫حوکم‬ ‫‌زگاکاني‬ ‫داموده‬ ‫ِ‬ ‫ئؤپؤزسيَون بؤ بانگکردني کاربه‌ده‌ستاني گه‌نده َ‬ ‫‌ل و فاشيل بؤ‬ ‫‌رثرس‬ ‫َثرسينه‌وه‌يان‪ ،‬هه‌تا ئيَستا تاکه‌ که‌سيَکي به ِ‬ ‫پارله‌مان و لي ِ‬ ‫‌ثرسراوه‌ته‌وه‌ و نه‌دراوه‌ به‌ دادگا‪.‬‬ ‫ليَي نه ِ‬ ‫َ‬ ‫ثره‌نسيپي‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ل‬ ‫‌رگرتن‬ ‫ه‬ ‫و‬ ‫ک‬ ‫‌ل‬ ‫ه‬ ‫ک‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ب‬ ‫دةسةآلت‪،‬‬ ‫َوني‬ ‫ي‬ ‫فراکس‬ ‫ِ‬ ‫زؤرينه‌‪ ،‬ريَگه‌ نادا ئؤپؤزسيَون َ‬ ‫ببيني‪.‬‬ ‫رؤلي شايسته‌ي خؤي‬ ‫َ‬ ‫ثره‌نسيپي زؤرينه‌‪ ،‬ناکاته‌ ديمؤکراسي بون‪.‬‬ ‫کهَ‌لک وه‌رگرتن له‌ ِ‬ ‫َ‬ ‫ثره‌نسيپي زؤرينه‌ بؤ زالکردني به‌رژه‌وه‌ندي‬ ‫به‌کارهيَناني ِ‬ ‫حيزب و به‌رژه‌وه‌ندي ده‌سته‌ به‌سه‌ر به‌رژه‌وه‌ندي گشتيي‬ ‫کؤمهَ‌لدا‪ ،‬کرؤکي ناديمؤکراسي بونه‌‪ .‬دةسةآلتيَک ديمؤکراسييه‌‬ ‫ثرؤژه‌ قانونه‌کاني ئؤپؤزسيَون‪ ،‬ئه‌وانه‌ي بؤ به‌رژه‌وه‌ندي‬ ‫که‌ ِ‬ ‫َني و بيانکات به‌ قانون‪ .‬پاراستني مافي‬ ‫َثةري َ‬ ‫گشتي به‌سودن‪ ،‬تي ِ‬ ‫که‌مينه‌ي پارله‌ماني بنچينه‌ي ديمؤکراسيي مؤديَرنه‌‪.‬‬ ‫گرفتي گه‌وره‌تري دةسةآلت ئه‌وه‌يه‌ که‌‪ ،‬قانونانه‌کاني خؤشي‬ ‫دايناون‪ ،‬جيَبه‌جيَيان ناکا‪ .‬مادام جيَبه‌جيَکردنيان به‌ قازانجي‬ ‫نيه‌‪ ،‬فه‌رامؤشيان ئه‌کا‪ .‬وه‌کو ئه‌وه‌ي دةسةآلت له‌گه َ‬ ‫‌ل ياساي‬ ‫ژماره‌ ‪22‬ي نه‌وت و غاز و له‌گه َ‬ ‫‌ل ياساي ژماره‌ ‪35‬ي تايبه‌ت‬ ‫به‌ ئازاديي رؤژنامه‌گه‌ري ئه‌يانکا‪.‬‬

‫پ َينجه‌م‪ :‬جياکردنه‌وه‌ي دةسةآلته‌کاني‬ ‫ياسادانان و دادوه‌ري له‌ يه‌کتري‪:‬‬

‫ج َيبه‌ج َيکردن‪،‬‬

‫هه‌ردوو حيزبي دةسةآلتدار‪ ،‬هه‌ريه‌که‌يان له‌ ناوچه‌ي‬ ‫نفوزي خؤي‪ ،‬به‌ کرده‌وه‌ دةسةآلته‌کانيان تيَكةآلو کردوه‌‪.‬‬ ‫دةسةآلته‌کان له‌ "حوکمه‌تي يه‌کگرتو"شدا هه‌ر تيَكةآلون‪.‬‬ ‫ثرؤژه‌ي ده‌ستور‪ ،‬که‌‬ ‫هه‌رچه‌ند هه‌ريَم ده‌ستوري نيه‌‪ ،‬بةآلم ِ‬ ‫ثةراند‪،‬‬ ‫َيان‬ ‫ي‬ ‫ت‬ ‫قانونيدا‬ ‫له‌ خولي دووه‌مي پارله‌مان‪ ،‬له‌ وه‌ختي نا‬ ‫ِ‬ ‫‌رسي دةسةآلته‌که‌ي تيَكةآلو کردوه‌‪ .‬دةسةآلتي سه‌رؤکي‬ ‫هه َ‬ ‫َ‬ ‫هه‌ريَميشي زال کردوه‌ به‌سه‌ر ياندا‪.‬‬ ‫بي ده‌ستوري‪ ،‬سه‌رؤکي هه‌ريَم به‌ گويَره‌ي قانونيَک‬ ‫له‌به‌ر َ‬ ‫‌وتري قانوني سه‌رؤکايه‌تي هه‌ريَم‪.‬‬ ‫حوكمراني ئه‌کا که‌ پيَي ئه‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫له‌و قانونه‌دا دةسةآلته‌کان نه‌ک هه‌ر تيَکةآلو کراون بهَ‌لکو‬ ‫سه‌رؤکي هه‌ريَم کراوه‌ به‌ ديکتاتؤر‪ .‬دةسةآلتي َ‬ ‫زالکراوه‌‬ ‫به‌سه‌ر دةسةآلتي جيَبه‌جيَکردن و ياسادانان و دادوه‌ري دا‪.‬‬ ‫تيَكةآلوکردني دةسةآلته‌کان ناشيرينترين سيفه‌تي‬ ‫هه‌ر دةسةآلتيَکي نا ديمؤکراسييه‌‪ .‬هه‌ر به‌هؤي الوازي و‬ ‫سةرةراي هه‌بوني‬ ‫ناسه‌ربه‌خؤيي دةسةآلتي دادوه‌رييه‌وه‌يه‌ که‌‬ ‫ِ‬ ‫بهَ‌لگه‌ي زؤر‪ ،‬دادگاکان و داواکاري گشتي ناتوانن له‌سه‌ر‬ ‫گه‌ندهَ‌لي و دزييني َ‬ ‫‌فيرؤداني‪ ،‬به‌تايبه‌ت ساماني‬ ‫مالي گشتي و به ِ‬ ‫نه‌وت‪ ،‬هيچ کاربه‌ده‌ستيَکي هه‌ردوو حيزبي دةسةآلتدار بده‌ن‬ ‫به‌ دادگا‪.‬‬ ‫شه‌شه‌م‪ :‬به‌ (موئةسةسة) کردني ته‌واوي داموده‌زگاکاني‬ ‫فةرمانرةوايي‪:‬‬ ‫ِ‬ ‫له‌ هه‌ريَمي کوردستان هه‌ر به‌ناو حوکمه‌ت و وه‌زاره‌ت و‬ ‫داموده‌زگاي حوکمه‌تي هه‌ن‪ .‬به‌کرده‌وه‌ له‌م هه‌ريَمه‌ي ئيَمه‌دا‬ ‫يه‌ک تاکه‌ (موئةسةسة) به‌ مانا زانستييه‌که‌ي له‌ ئارادا نيه‌‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر دةسةآلتي سياسيي هه‌ريَم موئةسةساتي بوايه‌‪:‬‬

‫‪24‬‬

‫ ئه‌بو سه‌روه‌زير خؤي وه‌زيره‌کاني دياري بکا‪ .‬بةآلم وه‌زير‬‫له‌اليه‌ن مه‌کته‌ب سياسي يان که‌سي يه‌که‌مي دوو حيزبه‌که‌وه‌‬ ‫َنري به‌سه‌ر‪ ،‬سه‌روه‌زيردا‪ .‬سه‌پاندني ئاشتي هه‌وراميي‬ ‫ئه‌سه‌پي َ‬ ‫وه‌زيري سامانه‌ سروشتييه‌کان و‪ ،‬سه‌پاندني سه‌رؤکي ديواني‬ ‫‌رثرسي نوسينگه‌ي‬ ‫ئه‌نجومه‌ني وه‌زيران و سه‌پاندني به ِ‬ ‫کاروباري په‌يوه‌ندييه‌کاني ده‌ره‌وه‪ ،‬به‌سه‌ر سه‌روه‌زيري‬ ‫بي دةسةآلتيي سه‌روه‌زير؛‬ ‫کابينه‌ي شه‌شدا‪ ،‬بهَ‌لگه‌ن بؤ َ‬ ‫ ئه‌بو سه‌روه‌زير و وه‌زيره‌کان دةسةآلتيان به‌سه‌ر ته‌واوي‬‫هه‌ريَمي کوردستاندا بشکايه‌‪ ،‬که‌چي ئه‌گه‌ر سه‌روه‌زير يه‌کيَتي‬ ‫بي له‌ سنوري‬ ‫بي له‌ سنوري قهَ‌له‌مره‌ويي پارتي و ئه‌گه‌ر پارتي َ‬ ‫َ‬ ‫قهَ‌له‌مره‌ويي يه‌کيَتيدا پؤليسيَکي له‌ بنکه‌يه‌که‌وه‌ بؤ بنکه‌يه‌کي‬ ‫پي ناگويَزريَته‌وه‌‪ .‬وه‌زيره‌کاني هه‌ردوو حيزب‬ ‫تري پؤليس َ‬ ‫هه‌مان کيَشه‌يان هه‌يه‌؛‬ ‫‌رثرس بن له‌ سياسه‌تي وه‌زاره‌ته‌کانيان‪،‬‬ ‫ ئه‌بو وه‌زيره‌کان به ِ‬‫که‌چي وه‌زيره‌کاني حوکمه‌تي هه‌ريَم هه‌ريه‌که‌يان وه‌زيري‬ ‫به‌شه‌که‌ي حيزبه‌که‌ي خؤيه‌تي‪ .‬له‌باتي ئه‌وه‌ي وه‌زيربن‪،‬‬ ‫فه‌رمانبه‌رن به‌ پله‌ي وه‌زير‪ .‬وه‌زير ئه‌و که‌سه‌يه‌ که‌ له‌به‌رده‌م‬ ‫‌رثرسه‌ له‌ سياسه‌تي‬ ‫ئه‌نجومه‌ني وه‌زيران و پارله‌ماندا به ِ‬ ‫‌رثرسن‬ ‫وه‌زاره‌ته‌که‌ي‪ ،‬که‌چي وه‌زيره‌کاني حوکمه‌تي هه‌ريَم به ِ‬ ‫له‌ به‌رده‌م حيزبدا‪ .‬جاريَک رؤژنامه‌نوسيَک له‌ وه‌زيريَکي‬ ‫ثرسي‪ :‬بؤچي ريَگه‌ ئه‌ده‌ي ئه‌و هه‌مو سامانه‌ي‬ ‫په‌يوه‌نديداري ِ‬ ‫بدري به‌ ئؤتؤمؤبيل بؤ کادري حيزبي؟ له‌ وةآلمدا‬ ‫ميلله‌ت‬ ‫َ‬ ‫وتي‪" :‬من فه‌رمانبه‌ري حوکمه‌تم‪ ،‬فه‌رمانيَک ديَته‌ به‌رده‌ستم‬ ‫ناچارم ئيمزاي بکه‌م"‪ .‬له‌ راستيدا وه‌زير فه‌رمانبه‌ر نيه‌‪ .‬وه‌زير‬ ‫‌بي (قائد)ـي‬ ‫دارشتني سياسه‌تي وه‌زاره‌ته‌که‌ي‪ .‬ئه َ‬ ‫‌رثرسه‌ له‌ ِ‬ ‫به ِ‬ ‫نابي‬ ‫چي‬ ‫و‬ ‫واو‬ ‫ئةر‬ ‫چي‬ ‫بدا‬ ‫يار‬ ‫بر‬ ‫‌و‬ ‫ه‬ ‫ئ‬ ‫‌بي‬ ‫ه‬ ‫ئ‬ ‫‪،‬‬ ‫بي‬ ‫‌ي‬ ‫ه‬ ‫‌ک‬ ‫ه‬ ‫‌ت‬ ‫ه‬ ‫‌زار‬ ‫وه‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫بروا‪ ،‬نه‌ک حيزب؛‬ ‫ِ‬ ‫ ئه‌بو سه‌رؤکايه‌تي هه‌ريَم (موئةسةسة)‌ بوايه‌‪ .‬که‌چي‬‫سال‪ ،‬هيَشتا هه‌ر له‌ َ‬ ‫سه‌رؤکي هه‌ريَم دواي زياتر له‌ ‪َ 5‬‬ ‫ماله‌که‌ي‬ ‫بي ئه‌وه‌ي بيَجگه‌ له‌ خؤي‬ ‫خؤيا پيَشوازيي له‌ ميوانه‌کاني ئه‌کا‪َ .‬‬ ‫و حيزبه‌که‌ي‪ ،‬نه‌ حيزبه‌ هاوپه‌يمانه‌که‌ي و نه‌ پارله‌مان ئاگايان‬ ‫بي؛‬ ‫له‌ کاروباري و له‌ په‌يوه‌ندييه‌کاني َ‬ ‫ ئه‌بو سه‌رؤکي هه‌ريَم و سه‌رؤکي حوکمه‌ت و وه‌زيره‌کان‬‫هي هه‌مو‪ /‬بؤ هه‌مو ميلله‌ت بونايه‌‪ .‬که‌چي وه‌کو سه‌رکرده‌و‬ ‫کادري حيزبي ئه َ‬ ‫‌جوليَنه‌وه‌‪ :‬سه‌رؤکي هه‌ريَم به‌ بؤنه‌ي‬ ‫دامه‌زراندني ده‌زگا حيزبي و ميديايي و ريَکخراوه‌يي يه‌کاني‬ ‫َري؛‬ ‫حيزبه‌که‌ي و يه‌کيَتي يه‌وه‌ بروسکه‌ي پيرؤزبايي ئه‌ني َ‬ ‫لي له‌گه َ‬ ‫‌ل‬ ‫به‌شداري‬ ‫كؤر و ميتينگ و سيميناريان ئه‌کا‪َ ،‬‬ ‫ِ‬ ‫هيَزه‌کاني تر ئه‌وه‌ ناکا؛ له‌ ته‌نگژه‌کاني حيزبدا وه‌کو سه‌رؤکي‬ ‫‌وي؛ کؤبونه‌وه‌ي حيزبي ئه‌کاو ههَ‌لويَستي‬ ‫حيزب ده‌رئه‌که َ‬ ‫دةرئةبر َي؛ حيزبه‌که‌ي قانون پيَشيَل ئه‌کا‪ ،‬که‌چي‬ ‫حيزبي‬ ‫ِ‬ ‫َزي‪ ،‬سنور بؤ قانون‬ ‫ئه‌و که‌ سويَندي خواردوه‌ قانون بپاري َ‬ ‫داناني (شکاته‌کاني سکرتيَري پارتي‪،‬‬ ‫شکيَنييه‌کاني حيزبه‌که‌ي‬ ‫َ‬ ‫پيَشيَلکردني ياساي ژماره‌ ‪35‬ي َ‬ ‫سالي ‪ 2007‬ن)‪ .‬ئه‌وي راستي‬ ‫َ‬ ‫سال‬ ‫َثةريني زياتر له‌ ‪5‬‬ ‫َ‬ ‫بي ئه‌داي مه‌سعود بارزاني‪ ،‬دواي تي ِ‬ ‫بي‪ ،‬من‬ ‫‌ش‬ ‫ه‬ ‫چرک‬ ‫‌ک‬ ‫ه‬ ‫ي‬ ‫بؤ‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫‌يتوانيو‬ ‫ه‬ ‫ن‬ ‫بونيدا‪،‬‬ ‫‌رؤک‬ ‫ه‬ ‫س‬ ‫‌ر‬ ‫ه‬ ‫‌س‬ ‫ه‬ ‫ب‬ ‫َ‬ ‫رازي بکا که‌ سه‌رؤکي هه‌موانه‌‪ ،‬ته‌نانه‌ت له‌و کاتانه‌شدا که‌‬ ‫بؤ خاوکردنه‌وه‌ي هه‌لومه‌رجي َ‬ ‫ئالؤزي هه‌ريَم‪ ،‬تدخل ئه‌کا‪.‬‬ ‫سه‌رؤکي حوکمه‌ته‌کان و وه‌زيره‌کاني هه‌ريَميش هه‌ر وان‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬


‫ئه‌وانيش به‌رده‌وام له‌ هه َ‬ ‫‌ولدان زؤرترين قازانج به‌ زؤرترين‬ ‫ئه‌ندامي حيزبه‌کاني خؤيان بگه‌يه‌نن‪ .‬له‌جياتي ئه‌وه‌ي خه‌مي‬ ‫هه‌مو مرؤڤه‌کاني هه‌ريَم بخؤن‪ ،‬زؤرتر له‌ خه‌مي ئه‌ندامه‌کاني‬ ‫خؤيان و به‌رژه‌وه‌نديي تايبه‌تي حيزبه‌کانياندان؛‬ ‫ ئه‌بو وه‌زاره‌تي سامانه‌ سروشتييه‌کان وه‌زاره‌ت بوايه‌ نه‌ک‬‫َثةريني زياتر له‌ ‪َ 3‬‬ ‫سال‬ ‫جانتايه‌ک به‌ده‌ستي وه‌زيره‌وه‌‪ .‬دواي تي ِ‬ ‫به‌سه‌ر ياساي ژماره‌ ‪ 22‬ي نه‌وت و غازدا (‪ ،)2007/8/6‬هيَشتا‬ ‫له‌ ‪( 5‬موئةسةسة)‪ ،‬که‌ ئه‌بو بؤ ئه‌م وه‌زاره‌ته‌ دامه‌زريَنرايه‌‪،‬‬ ‫هيچيان نه‌ دروست کراون وه‌ نه‌ هه َ‬ ‫‌ول بؤ دروستکردنيان‬ ‫له‌ ئارايه‌‪ .‬ئه‌م وه‌زاره‌ته‌ ئه‌بو له‌ژيَر چاوديَري ئه‌نجومه‌ني‬ ‫هه‌ريَمايه‌تي دا بوايه‌‪ ،‬که‌ به‌گويَره‌ي ماده‌ي ‪4‬ي ياساي نه‌وت‬ ‫و غاز پيَکهاتوه‌ له‌ (سه‌روه‌زير‪ ،‬سه‌رؤک؛ جيَگري سه‌روه‌زير‪،‬‬ ‫جيَگري سه‌رؤک؛ وه‌زيري سامانه‌ سروشتييه‌کان‪ ،‬ئه‌ندام؛‬ ‫وه‌زيري دارايي و ئابوري‪ ،‬ئه‌ندام و؛ وه‌زيري پالندانان‪ ،‬ئه‌ندام)‪،‬‬ ‫لي‪ ،‬گومانم هه‌يه‌ سه‌روه‌زير ئاگاي له‌ چواريه‌کي دؤسيَي نه‌وت‬ ‫َ‬ ‫بي‪ .‬گومانم هه‌يه‌ يه‌کيَتيي نيشتمانيي کوردستان ره‌هه‌نده‌کاني‬ ‫َ‬ ‫ببيني‪ .‬گومانم هه‌يه‌ باقي ئه‌ندامه‌کاني‬ ‫ئه‌م دؤسيَيه‌ به‌ته‌واوي‬ ‫َ‬ ‫ئه‌م ئه‌نجومه‌نه‌‪ ،‬به‌ جيَگري سه‌رؤکي ئيَسته‌ي حوکمه‌تيشه‌وه‌‬ ‫‌رثرسيَکي باآلي پارتي يه‌‪ ،‬ئاگايان له‌ هه‌مو اليه‌نه‌کاني‬ ‫که‌ به ِ‬ ‫بي‪ .‬له‌ راستيدا دؤسيَي نه‌وتي هه‌ريَمي کوردستان‬ ‫ئه‌م دؤسيَيه‌ َ‬ ‫ثر‬ ‫له‌به‌رده‌ستي ‪ 3‬که‌سدايه‌‪ ،‬هيچيان يه‌کيَتي نين‪ .‬ته‌صريحاتي ِ‬ ‫له‌ ناکؤکيي‪ :‬سه‌رؤکي هه‌ريَم‪ ،‬سه‌ر وه‌زيري هه‌ريَم‪ ،‬سه‌رؤکي‬ ‫پارله‌ماني کوردستان؛ وه‌زيري سامانه‌ سروشتييه‌کان؛‬ ‫وه‌زيري دارايي و ئابوري؛ وه‌زيري رؤشنبيري؛ جيَگري‬ ‫سه‌روه‌زيري حوکمه‌تي ئيَراق؛ سه‌روه‌زيري کابينه‌ي پيَنج؛‬ ‫‌رثرسي گه‌وره‌ي هه‌ردوو حيزب سه‌باره‌ت‬ ‫ژماره‌يه‌ک به ِ‬ ‫َ‬ ‫ثرسي به‌ قاچاخبردني نه‌وت و پيَکهاته‌کاني‪ ،‬به‌لگه‌ي‬ ‫به‌ ِ‬ ‫حاشا ههَ‌لنه‌گرن له‌سه‌ر ناموئةسةساتيي وه‌زاره‌تي سامانه‌‬ ‫سروشتييه‌کان و داموده‌زگاکاني هه‌ريَم؛‬ ‫ ئه‌بو دوو جؤر پيَشمه‌رگه‌؛ دوو جؤر ئاسايش؛ دوو‬‫جؤر پؤليس؛ دوو ده‌زگاي چاوديَريي دارايي؛ دوو ده‌زگاي‬ ‫ناشةرعي‪ :‬زانياري و پاراستن؛ دوو‬ ‫جاسوسيي جياواز و‬ ‫ِ‬ ‫سيستمي جياواز بؤ موچه (‪َ 2‬‬ ‫ساله‌ قه‌زاي کؤيه‌ خراوه‌ته‌وه‌‬ ‫سه‌ر پاريَزگاي هه‌وليَر که‌چي هيَشتا سيستمي موچه‌ له‌ کؤيه‌‬ ‫جياوازه‌ له‌ باقي ناوچه‌کاني ژيَر دةسةآلتي پارتي)‌ و بؤ‬ ‫ته‌رفيع و ته‌رقيه‌ و بؤ ئيمتيازات؛ دوو ناوچه‌ي نفوزي جياوازو‬ ‫َکدابراو‪ ،‬نه‌بونايه‌‪ .‬بونيان بهَ‌‌لگه‌ي حاشا ههَ‌لنه‌گره‌ له‌سه‌ر‬ ‫لي‬ ‫ِ‬ ‫نه‌بوني (موئةسةسات)‪.‬‬ ‫ به‌گويَره‌ي پيَوانه‌ي زانستي‪ ،‬به‌ به‌راورد به‌ دواکه‌وتوترين‬‫وآلتي دنياش‪ ،‬ئه‌مه‌ي له‌ کوردستان ناوي نراوه‌ حوکمه‌تي‬ ‫هه‌ريَم‪ ،‬حوکمه‌ت نيه‌‪ ،‬بهَ‌لکو کؤمهَ‌ليَک ده‌زگاي (نا‬ ‫َ‬ ‫ؤفيشيونالن به‌ شيَوه‌ي عه‌شايه‌ري و‬ ‫ثر‬ ‫موئةسةساتي) نا ِ‬ ‫نازانستي ليَک گريَدراون و ناو نراون وه‌زاره‌ت و حوکمه‌ت‪.‬‬ ‫‌بي چؤن سه‌رؤکي حوکمه‌ت ئاگاي له‌ دؤسيَي نه‌وتي‬ ‫گه‌ر وانه َ‬ ‫هه‌ريَم و داهات و خه‌رجيه‌کاني هه‌ريَم نيه‌؟ چؤن رونکردنه‌وه‌‬ ‫بي؟‬ ‫بي ئه‌وه‌ي ئه‌و ئاگادار َ‬ ‫به‌ناوي حوکمه‌ته‌وه‌ بآلوئه‌کريَته‌وه‌ َ‬ ‫برياري‬ ‫چؤن کادري حيزب ئه‬ ‫َ‬ ‫‌تواني ريَگه‌ له‌ جيَبه‌جيَکردني ِ‬ ‫ثرسي و‬ ‫حوکمه‌ت‬ ‫َ‬ ‫بگري؟ چؤن وه‌زيري حوکمه‌ته‌که‌ي به َ‬ ‫‌بي ِ‬ ‫‌رثرسي‬ ‫ه‬ ‫ب‬ ‫دواي‬ ‫وآلتان‬ ‫‌سمي‬ ‫ه‬ ‫ر‬ ‫‌رداني‬ ‫ه‬ ‫س‬ ‫بؤ‬ ‫ئاگاداريي‪،‬‬ ‫بي‬ ‫َ‬ ‫ِ‬

‫ثرسي‬ ‫حيزبيي ناحوکمه‌تي ئه‌که َ‬ ‫‌وي؟ چؤن وه‌زير به َ‬ ‫‌بي ِ‬ ‫و ئاگاداريي‪ ،‬ئه‌خريَته‌ ناو وه‌فدي ره‌سميي هاوسه‌فه‌ري‬ ‫سه‌رؤکي هه‌ريَم؟‬

‫برياري سياسي‪:‬‬ ‫حه‌وته‌م‪ِ :‬‬

‫برياري سياسي تا دروست‬ ‫له‌ وآلته‌ ديمؤکراسييه‌کاندا ِ‬ ‫‌بر َي و چه‌ند اليه‌نيَک به‌شداري له‌‬ ‫ئه َ‬ ‫‌بي چه‌ند قؤناغيَک ئه ِ‬ ‫برياري‬ ‫دروستکردنيا ئه‌که‌ن‪ .‬هه‌رگيز له‌ وآلتاني ديمؤکراسيدا ِ‬ ‫‌گيري‪.‬‬ ‫‌وي تا وه‌رئه َ‬ ‫نابي‪ ،‬ماوه‌ي ئه َ‬ ‫سياسي به‌ په‌له‌ دروست َ‬ ‫‌بي پيَش وه‌رگرتني هه‌مو اليه‌نه‌ سه‌لبي و ئيجابييه‌کاني‬ ‫ئه َ‬ ‫بكرين و ئه‌گه‌ره‌کاني ليَکبدريَنه‌وه‌‪ .‬له‌ هه‌مو َ‬ ‫حاله‌تيَکا‬ ‫َشبيني‬ ‫پي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫بي له‌گه‌ل به‌رژه‌وه‌ندي‬ ‫‌بي جوت َ‬ ‫برياريَکي سياسي ئه َ‬ ‫هه‌مو ِ‬ ‫‌بي له‌گه َ‬ ‫‌ل بنچينه‌کاني ئاسايشي نيشتماني و‬ ‫باآلي وآلتدا؛ ئه َ‬ ‫نه‌ته‌وه‌ييدا ناکؤک نه‌بن‪.‬‬ ‫ئه‌و داموده‌زگاو دامه‌زراوانه‌ي له‌ وآلتاني ديمؤکراسيدا‬ ‫برياري سياسيدا ئه‌که‌ن بريتين‬ ‫به‌شداري له‌ دروستکردني ِ‬ ‫له‌‪ :‬پارله‌مان؛ ده‌زگاکاني ئاسايشيي نه‌ته‌وه‌يي؛ راي گشتي؛‬ ‫ماسميديا؛ ناوه‌نده‌کاني لي َ‬ ‫َکؤلينه‌وه‌ي زانستي و‪...‬هتد‪.‬‬ ‫بةآلم له‌ هه‌ريَمي کوردستان زؤريَک له‌و ده‌زگاو‬ ‫دامه‌زراوانه‌ يان بونيان نييه‌‪ ،‬ياخود که‌سه‌ به‌نفوزه‌کان گويَيان‬ ‫ليَناگرن و حسابيان بؤ ناکه‌ن‪ .‬له‌ کوردستان شتيَک نييه‌ پيَي‬ ‫برياري سياسي‪ .‬له‌باتي‬ ‫َ‬ ‫ثرؤسيَسي دروستکردني ِ‬ ‫بوتري ِ‬ ‫برياري سياسي دوو که‌س‪ /‬دوو‬ ‫‌زگايانه‬ ‫ه‬ ‫دامود‬ ‫‌و‬ ‫ه‬ ‫ئ‬ ‫هه‌مو‬ ‫ِ‬ ‫مه‌کته‌ب سياسي پيَکه‌وه‌ يان هه‌ريه‌که‌يان بؤخؤي دروستي‬ ‫ئه‌کا‪ :‬مه‌سعود بارزانيي سه‌رؤکي هه‌ريَم و سه‌رؤکي پارتي؛‬ ‫جه‌الل َ‬ ‫تاله‌بانيي سه‌رکؤماري ئيَراق و سکرتيَري گشتيي‬ ‫يه‌کيَتي؛ مه‌کته‌بي سياسيي پارتي و يه‌کيَتي‪ .‬وه‌ هه‌رگيز مه‌رج‬ ‫برياري سياسي له‌گه َ‬ ‫‌ل به‌رژه‌وه‌ندي گشتيي‬ ‫نه‌بوه‌ و نييه‌ که‌ ِ‬ ‫بي‪ .‬بةآلم هه‌ميشه‌ مه‌رج بوه‌ له‌گه‌لَ‬ ‫خهَ‌لکي کوردستان جوت َ‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندي شه‌خسي و بنه َ‬ ‫‌ماله‌يي و حيزبيي حيزبه‌کانيان‬ ‫بي‪.‬‬ ‫ته‌ريب َ‬ ‫ئه‌م دوو حيزبه‌ هه‌تا ئيَسته‌ نه‌يانتوانيوه‌‪ ،‬نه‌ک هه‌ر گوتاريَکي‬ ‫سياسيي کوردستاني چوارچيَوه‌ بکيَشن‪ ،‬بهَ‌لکو نه‌يانتوانيوه‌‬ ‫دابريَژن که‌ نويَنه‌رايه‌تي به‌رژه‌وه‌ندي هه‌ردوکيان‬ ‫گوتاريَکيش ِ‬ ‫‌رکاتي به‌رژه‌وه‌ندي هه‌ردوو حيزب که‌وتنه‌‬ ‫ه‬ ‫پيَکه‌وه‌ بکا‪ .‬ه‬ ‫َ‬ ‫به‌رامبه‌ر يه‌ک‪ ،‬له‌ چاوتروکانيَکا گوتاريان له‌يه‌ک جيا‬ ‫ئه‌بيَته‌وه‌‪.‬‬

‫رادةربرين و رؤژنامه‌طه‌ري‪ ...‬ئازادييه‌‬ ‫هه‌شته‌م‪ :‬ئازاديي‬ ‫ِ‬ ‫گشتي و تايبه‌تييه‌کان‪:‬‬

‫له‌ هه‌ريَمي کوردستاندا ته‌واوي ئازادييه‌ گشتيي و‬ ‫تايبه‌تييه‌کان له‌ خه‌ته‌ردان‪ .‬کوشتني ئازادي و بيرکردنه‌وه‌ به‌‬ ‫مانا ديکارتييه‌که‌ي‪ ،‬کوشتني فيزيکيي مرؤڤه‌‪" :‬من بيرئه‌که‌مه‌وه‌‪،‬‬ ‫لي بگري‪ ،‬که‌واته‌‬ ‫که‌واته‌ من هه‌م"‪ .‬ئه‌گه‌ر ريَگه‌ي بيرکردنه‌وه‌م َ‬ ‫من نيم‪ ،‬تؤ ئه‌مکوژي‪ ،‬بونم ئه‌سريته‌وه‌‪ .‬به‌وشيَوه‌يه‌ ديکارت‪،‬‬ ‫بوني مرؤڤي به‌ستؤته‌وه‌ به‌ بوني ئازاديي بيرکردنه‌وه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئازاديي سياسيي به‌ مانا ته‌ندروسته‌که‌ي بوني نيه‌‪.‬‬ ‫ته‌ندروست ئه‌وه‌يه‌‪ ،‬دةسةآلتي سياسي به‌ هؤشيارييه‌وه‌‬ ‫َ‬ ‫بکري؛ قانوني‬ ‫پامال‬ ‫خه‌مي فه‌راهه‌مکردني بخوا و ريَگه‌ نه‌دا‬ ‫َ‬ ‫دابني‪.‬‬ ‫پيَشکه‌وتو بؤ پاراستني و گه‌شه‌پيَداني‬ ‫َ‬ ‫هه‌ردوو حيزبي دةسةآلتدار نه‌ک هه‌ر ئه‌مه‌ ناکه‌ن‪ ،‬بهَ‌لکو‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬

‫‪25‬‬


‫هه‌ريه‌که‌يان له‌ناوچه‌ي نفوزي خؤي دنيايه‌ک کؤت و به‌ندي له‌‬ ‫جةراندوه‌‪:‬‬ ‫ده‌ست و پيَي ئازاديي سياسي‬ ‫ِ‬ ‫بروايان به‌ ئازاديي سياسيي نه‌بو‪ ،‬چه‌نديان پيَکرا‬ ‫ چونکه‌ ِ‬‫سرينةوةي فيزيکي و له‌ناوبردني يه‌کتر به‌ چه‌ک‪ ،‬دريَغييان‬ ‫بؤ ِ‬ ‫شةري ناوخؤي (‪ )1998 -1994‬دا‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ل‬ ‫‌ي‬ ‫ه‬ ‫‌و‬ ‫ه‬ ‫ئ‬ ‫‌کو‬ ‫ه‬ ‫و‬ ‫‌کرد‪.‬‬ ‫نه‬ ‫ِ‬ ‫بتواني به‌‬ ‫َکيان‬ ‫ي‬ ‫‌ک‬ ‫ه‬ ‫ي‬ ‫‌ي‬ ‫ه‬ ‫‌و‬ ‫ه‬ ‫ل‬ ‫هيوابون‬ ‫بي‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ک‬ ‫کرد‪.‬‬ ‫‌کيان‬ ‫ه‬ ‫‌ي‬ ‫ه‬ ‫ب‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫‌ري‪ ،‬بيدعه‌ي ريَکه‌وتني ستراتيجي يان‬ ‫چه‌ک ئه‌ويتريان له‌ناو به َ‬ ‫داهيَنا که‌ به‌گويَره‌ي‪ ،‬بؤ ماوه‌يه‌کي ناديار دةسةآلتي سياسي و‬ ‫پاره‌ و ساماني نيشتماني يان له‌نيَوان خؤياندا دابه‌شکردوه‌؛‬ ‫‌چي‪،‬‬ ‫ که‌ي هه‌ستيان‬‫کردبي هيَزيَکي سياسي له‌ رکيَف ده‌رئه َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫به‌ چه‌ک په‌المار دراوه‌‪ .‬وه‌کو ئه‌وه‌ي له‌ سه‌روبه‌ندي هه‌لمه‌تي‬ ‫ههَ‌لبژاردنه‌کاني َ‬ ‫سالي ‪ 2005‬دا پارتي له‌ بادينان و هه‌وليَر به‌‬ ‫يه‌کگرتوي ئيسالمي کرد؛‬ ‫کردبي َ‬ ‫جله‌وي "حيزبي فه‌رمانده‌" به‌‬ ‫ که‌ي هه‌ستيان‬‫َ‬ ‫‌بي و ناتوانن به‌ زه‌بري چه‌ک توندي‬ ‫ده‌ستيانه‌وه‌ شل ئه َ‬ ‫بريني موچه‌‬ ‫بکه‌نه‌وه‌‪ ،‬په‌نايان بردوه‌ بؤ ده‌رکردن له‌ وه‌زيفه‌ و ِ‬ ‫و که‌مکردنه‌وه‌ي ئيمتياز و گواستنه‌وه‌ و پله‌ دابه‌زاندن‪ .‬وه‌کو‬ ‫ئه‌وه‌ي هه‌ردوو حيزب له‌ دواي ههَ‌لبژاردنه‌کاني ‪2009/7/25‬‬ ‫وه‌ له‌گه َ‬ ‫طؤران کرديان‌؛‬ ‫‌ل اليه‌نگراني بزوتنه‌وه‌ي ِ‬ ‫ له‌باتي کاري باش و پيشانداني نمونه‌ي جوان بؤ که‌سبي‬‫ئه َ‬ ‫‌قل و اليه‌نگيريي خهَ‌لک‪ ،‬په‌نايان بردوه‌ بؤ به‌خشيني‬ ‫موچه‌ي زياتر و ئيمتيازاتي زؤرتر به‌وانه‌ي له‌ حيزبيَکي تر‬ ‫‌ريَنه‌وه‌و ئه‌بن به‌ ئه‌ندامي خؤيان؛‬ ‫ههَ‌لگه ِ‬ ‫ زه‌وتکردن يان که‌مکردنه‌وه‌ي مافي به‌ده‌ستهاتو له‌دژي‬‫‌ريَته‌وه‌ (وه‌کو که‌مکردنه‌وه‌ي ماف‬ ‫که‌سيَک‪ ،‬ئه‌گه‌ر ليَيان ههَ‌لگه ِ‬ ‫بروايان به‌م دوو‬ ‫و ئيمتيازاتي خانه‌نشينيي ئه‌و پ‪ .‬م ديَرينانه‌ي ِ‬ ‫حيزبه‌ نه‌ماوه‌)؛ له‌ به‌رامبه‌ردا‪ ،‬به‌خشيني ماف و ئيمتيازاتي نا‬ ‫موسته‌هه‌ق به‌و کؤنه‌ جاش و فايلدارانه‌ي دواي راپه‌رين و‬ ‫دواي روخاني رژيَمي سه‌دام‪ ،‬بون به‌ ئه‌نداميان؛‬ ‫ به‌کارهيَناني ته‌زکيه‌ي حيزبي بؤ وه‌رگرتني پؤستي ئيداري‬‫و په‌روه‌رده‌يي و ئيمتيازات‪ ،‬بؤ ته‌عين بون له‌ هه‌ر شويَنيَک و‬ ‫بي؛‬ ‫له‌ هه‌ر ئاستيَکي وه‌زيفيدا َ‬ ‫ داناني مه‌رجي حيزبي بون له‌سه‌رو مه‌رجي شاره‌زايي و‬‫ليَهاتنه‌وه‌ بؤ هه‌ر پله‌و پايه‌يه‌کي وه‌زيفي و ئيداري‪.‬‬ ‫هه‌ردوو حيزبي دةسةآلتدار ئه‌م ره‌فتارانه‌ به‌ته‌نيا له‌گه‌لَ‬ ‫‌مرةو‌ي‬ ‫ئه‌واني تر ناکه‌ن‪ ،‬بهَ‌لکو هه‌ريه‌که‌يان له‌ ناوچه‌ي قهَ‌له ِ‬ ‫خؤي‪ ،‬ئازاديي کاري سياسي به‌ مانا راسته‌قينه‌که‌ي‪ ،‬به‌‬ ‫نابيني‪.‬‬ ‫"هاوپه‌يمان"ه‌ که‌شي ره‌وا‬ ‫َ‬

‫ثره‌نسيپي ئازاديي سياسيان‬ ‫ئه‌و ره‌فتارانه‌ي هه‌ردوو حيزب‪ِ ،‬‬ ‫کردوه‌ به‌‌ مه‌ره‌که‌بي سه‌ر کاغه‌ز‪.‬‬

‫ئازاديي رؤژنامه‌گه‌ري به‌ مانا ته‌ندروسته‌که‌ي بوني نيه‌‪.‬‬ ‫ته‌ندروست ئه‌وه‌يه‌‪ ،‬دةسةآلتي سياسي به‌ هؤشيارييه‌وه‌‬ ‫خه‌مي فه‌راهه‌مکردني بخوا‪ ،‬ريَگه‌نه‌دا به‌هيچ بيانويه‌ک و‬ ‫َ‬ ‫بکري؛ قانوني پيَشکه‌وتو بؤ‬ ‫پامال‬ ‫له‌ هيچ هه‌لومه‌رجيَکدا‬ ‫َ‬ ‫َربي به‌سه‌ر‬ ‫پاراستني و گه‌شه‌پيَداني‬ ‫دابني و خؤشي چاودي َ‬ ‫َ‬ ‫خراپ جيَبه‌جيَنه‌کردني قانونه‌که‌وه‌‪.‬‬

‫راسته‌ دةسةآلتي سياسي‪ ،‬هه‌ردوو حيزب‪ ،‬قانون َيکي تا‬ ‫راده‌يه‌ک باشيان بؤ ئازاديي رؤژنامه‌گه‌ري دانا‪ ،‬بةآلم ج َيبه‌ج َيي‬ ‫ناکه‌ن‪.‬‬

‫‪26‬‬

‫ئه‌م دوو حيزبه (به‌تايبه‌تي پارتي)‌ دنيايه‌ک کؤت و به‌ند‌يان‬ ‫جةراندوه‌‪:‬‬ ‫له‌ ده‌ست و پيَي ئازاديي رؤژنامه‌گه‌ري‬ ‫ِ‬ ‫ خؤيان ياساي ژماره‌ ‪35‬ي َ‬‫سالي ‪ 2007‬يان بؤ دانا‪ ،‬که‌چي‬ ‫هه‌ر خؤشيان پيَشيَلي ئه‌که‌ن؛‬ ‫بي به‌سه‌ر‬ ‫‌بي چاوديَر َ‬ ‫ پارله‌ماني کوردستان که‌ ئه َ‬‫جيَبه‌جيَکردني ئه‌و قانونانه‌ي ده‌ريان ئه‌کا‪ ،‬خؤي قانوني‬ ‫رؤژنامه‌گه‌ري پيَشيَل ئه‌کا‪ .‬سه‌رؤکايه‌تي پارله‌مان ريَگره‌‬ ‫َ‬ ‫رومالکردني دانيشتنه‌کاني له‌اليه‌ن ميدياکاني‬ ‫له‌به‌رده‌م‬ ‫َ‬ ‫کوردستانه‌وه‌‪ .‬وه‌ي به‌حالي ئه‌و نه‌ته‌وه‌يه‌ي پارله‌مانه‌که‌ي‬ ‫قانون پيَشيَل بکا؛‬ ‫ له‌ دنياي ديمؤکراسيدا بوه‌ به‌ که‌لتور‪ ،‬دوو گروپ به‌‬‫ناوزراندن شکات له‌ رؤژنامه‌نوس ئه‌که‌ن‪:‬‬ ‫ده‌گمه‌ن‪ ،‬به‌ بيانوي‬ ‫ِ‬ ‫سياسييه‌کان و ئه‌ستيَره‌کاني هونه‌ر و وه‌رزش‪ .‬که‌چي له‌‬ ‫هه‌ريَمي کوردستان سياسييه‌کان شکاتکردن له‌ رؤژنامه‌نوسان‬ ‫يان کردوه‌ به‌ ديارده‌‪ .‬ليَره‌ سياسييه‌کان هه‌ر رؤژه‌ نه‌ رؤژيَک‪،‬‬ ‫رؤژنامه‌يه‌کي ئازاد و رؤژنامه‌نوسيَکي ناحيزبي‪ ،‬به‌ بيانوي‬ ‫ناوزراندن‌‪ ،‬ئه‌ده‌ن به‌ دادگا‪ .‬ئه‌و شاآلوي شکاتانه‌ي سکرتيَري‬ ‫ِ‬ ‫پارتي ماوه‌يه‌که‌ ده‌ستي پيَکردوه‌‪ ،‬نيشانه‌ي ريَزگرتني پارتي‬ ‫نيه‌ له‌ قانون‪ ،‬بهَ‌لکو شاآلوي دةسةآلته‌ بؤ کوشتني ئازاديي‬ ‫رؤژنامه‌گه‌ري و ئيفالس پيَکردني رؤژنامه‌گه‌ريي ئازادة؛‬ ‫كي َ‬ ‫هةرةشةكاني هةردوو‬ ‫َ‬ ‫دةل َي ئةم شاآلوة ثراكتيزةكردني ِ‬ ‫رادةربرين و‬ ‫ئازادي‬ ‫لة‬ ‫نةبي‬ ‫ثارتي‬ ‫و‬ ‫َتى‬ ‫ي‬ ‫يةك‬ ‫سةركردةكةى‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫سالى ‪َ 2008‬‬ ‫رؤذنامةطةرى‪َ .‬‬ ‫تالةباني لة يادي رؤذنامةطةري‬ ‫دةربرينةكاني رؤذنامةنوسة ناحزبيةكاني‬ ‫كورديدا نوسين و‬ ‫ِ‬ ‫وةرين"‪ ،‬بارزاني سةرؤكي هةريَميش لة‬ ‫ناونا "سةط‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫هةرشةى‬ ‫كوردستاندا‬ ‫ثةرلةماني‬ ‫بذاردني‬ ‫هةل‬ ‫ساتةوةختى‬ ‫ِ‬ ‫كردو وتى‪ " :‬وةختى حيساب و كتاب ديَت"‪.‬‬ ‫ دادگايي کردنه‌که‌ي د‪ .‬که‌مالي سه‌يد قادر؛ شکاته‌که‌ي‬‫َ‬ ‫تاله‌باني له‌ هاوآلتي؛ شکاته‌ مليار دؤالرييه‌که‌ي پارتي له‌‬ ‫رؤژنامه‌ي رؤژنامه‌و کؤمپانياي وشه؛ شکاته‌ نيو مليار‬ ‫دينارييه‌که‌ي پارتي له‌ رؤژنامه‌ي هاوآلتي؛ شکاته‌ نيومليار‬ ‫دينارييه‌که‌ي پارتي له‌ گؤڤاري لڤين؛ شکاته‌ نيومليار‬ ‫دينارييه‌که‌ي پارتي له‌ رؤژنامه‌ي رؤژنامه‌؛ شکاته‌ يه‌ک مليار‬ ‫بي بنه‌ماو‬ ‫دينارييه‌که‌ي پارتي له‌ گؤڤاري فشار‪ ،‬هه‌ر شکاتي َ‬ ‫‌رپيَکردن نين بهَ‌لکو پهَ‌له‌ي ره‌ش ره‌شيشن به‌ نيَوچه‌واني‬ ‫گه ِ‬ ‫ميَژوي رؤژنامه‌نوسيي کوردستان و به‌نيَوچه‌واني هه‌ردوو‬ ‫جاري وه‌کو پارتي‬ ‫حيزبي دةسةآلتداره‌وه‪ .‬هه‌رچه‌نده‌ يه‌کيَتي‬ ‫َ‬ ‫نه‌کردوه‌‪ ،‬بةآلم به‌ دوو حوکم په‌نجا به‌ په‌نجا له‌م گيَچهَ‌له‌ي‬ ‫پارتيدا هاوبه‌شه‌‪ .‬له‌اليه‌ک له‌به‌رئه‌وه‌ي سه‌رؤکي حوکمه‌ت‬ ‫‌رثرسه‌ له‌ دابينکردن و پاراستني‬ ‫يه‌کيَتي يه‌و حوکمه‌ت به ِ‬ ‫ئازادييه‌کان‪ ،‬له‌اليه‌کي تره‌وه‌ له‌به‌رئه‌وه‌ي يه‌کيَتي بيَده‌نگه‌‪.‬‬ ‫َ‬ ‫دانامال َي‪ ،‬بهَ‌لکو‬ ‫‌رثرسياري له‌ ئه‌ستؤي يه‌کيَتي‬ ‫بيَده‌نگي نه‌ک به ِ‬ ‫َ‬ ‫قورس تري ئه‌کا‪ ،‬چونکه‌‪ ،‬وه‌کو ده‌ليَن‪" :‬الساکت عن قول الحق‬ ‫شيطان اخرس"‌؛‬ ‫ کاربه‌ده‌ستاني هه‌ريَمي کوردستان له‌اليه‌ک هه‌مو جؤره‌‬‫زانيارييه‌ک له‌ ميدياو له‌ رؤژنامه‌نوساني ناحيزبي ئه‌شارنه‌وه‌‪،‬‬ ‫له‌اليه‌کي تره‌وه‌ به‌بيانوي بآلوکردنه‌وه‌ي زانياري ههَ‌له‌و‬ ‫ناوزراندنه‌وه‪ ‌،‬رؤژنامه‌ و رؤژنامه‌نوسه‌ ئازاد و ناحيزبييه‌کان‬ ‫ِ‬ ‫ئه‌ده‌ن به‌ دادگا‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬


‫بي باک له‌وه‌ي‬ ‫کاربه‌ده‌ستاني هه‌ردوو حيزبي دةسةآلتدار َ‬ ‫ئازادي مافه‌ نه‌ک به‌خششي دةسةآلت‪ ،‬به‌بيانوي هه‌بوني فه‌وزا‬ ‫له‌ دنياي رؤژنامه‌گه‌ريي کوردستاندا‪ ،‬به‌رده‌وام له‌ هه َ‬ ‫‌ولدان‬ ‫به‌ريَگه‌ي جؤراوجؤر سنور بؤ ئازاديي رؤژنامه‌گه‌ري دابنيَن‪:‬‬ ‫ ياساي ژماره‌ ‪ 35‬جيَبه‌جيَي ناکه‌ن‪ ،‬پيَچه‌وانه‌ي رؤحه‌که‌ي‌‬‫ئه َ‬ ‫‌جوليَنه‌وه و به‌ قانوني سه‌رده‌مي به‌عس شکات له‌‬ ‫رؤژنامه‌نوس ئه‌که‌ن‌؛‬ ‫ثرؤژه‌يه‌کي ئاماده‌‬ ‫ ليژنه‌يه‌کي حيزبيي هه‌ردوو حيزب ِ‬‫کردوه‌ و به‌نيازن‪ ،‬ئه‌گه‌ر بؤيان بچيَته‌سه‌ر‪ ،‬ياساي ژماره‌‬ ‫َ‬ ‫سالي ‪ 2007‬به‌ ئاکاري به‌رته‌سککردنه‌وه‌ي ئازاديي‬ ‫‪35‬ي‬ ‫رؤژنامه‌گه‌ريدا هه‌موار بکه‌ن؛‬ ‫ ريَگه‌ي حيله‌ي قانوني ئه‌گرنه‌ به‌ر بؤئه‌وه‌ي زؤرترين‬‫سزاي رؤژنامه‌گه‌ريي ئازاد بده‌ن و قرسترين ته‌گه‌ره‌ بخه‌نه‌‬ ‫سه‌ر ريَگه‌ي په‌ره‌سه‌ندن و بؤ پيَش چوني؛‬ ‫َ‬ ‫‌ستي‪:‬‬ ‫ ده‌يان‬‫کانالي سيَبه‌ريان دروستکردوه‌ بؤ چه‌ند مه‌به َ‬ ‫کريارو‬ ‫چه‌واشه‌کردني راي گشتي‪ ،‬داگيرکردني‬ ‫بازارو ِ‬ ‫ِ‬ ‫خويَنه‌ر له‌ رؤژنامه‌ و بآلوکراوه‌ ئازاده‌کان‪ ،‬جه َ‬ ‫‌نجالکردن و‬ ‫بازاري ريکالم له‌ رؤژنامه‌ ئازاده‌کان‪ ،‬دادؤشيني‬ ‫شيَواندني‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ساماني گشتي و قه‌له‌وکردني رؤژنامه‌نوساني حيزب له‌سه‌ر‬ ‫گيرفاني گه‌ل‪.‬‬

‫مافي مرؤڤ به‌ش َيوه‌يه‌کي جيدي و سيتماتيک له‌ژ َير‬ ‫هةرةشة‌ي دةسةآلتدايه‌‪.‬‬ ‫ِ‬

‫بيروراي سياسيي جياواز له‌ َ‬ ‫ماله‌که‌ي خؤي‬ ‫ خهَ‌لک له‌سه‌ر‬‫ِ‬ ‫‌کري‪ ،‬هه‌ردوو‬ ‫بي سه‌روشويَن و گؤر غه‌ريب ئه َ‬ ‫‌رفي َ‬ ‫َنري و َ‬ ‫ئه ِ‬ ‫حيزبي دةسةآلتدار له‌م بواره‌دا که‌ميان به‌يه‌ک نه‌ کردوه‌‪ .‬بؤ‬ ‫َ‬ ‫‌چي ده‌يان و سه‌دان پيَشمه‌رگه‌ي ئه‌م‬ ‫زياتر له‌ ‪15‬‬ ‫سال ئه َ‬ ‫طؤر غه‌ريب کراون‪.‬‬ ‫دوو حيزبه‌ له‌الي يه‌ک َ‬ ‫بي سه‌روشويَن و ِ‬ ‫که‌چي هيچ کاميان زانياري دروست له‌سه‌ر جاره‌نوسيان به‌‬ ‫يه‌کتري و به‌ که‌سوکاري قوربانييه‌کان ناده‌ن؛‬ ‫ رؤژنامه‌نوس و نوسه‌ر به‌ به‌رچاوي ده‌زگا ئه‌منييه‌کاني‬‫‌نري به‌ نيَو‬ ‫‌رفيَنريَن‪ ،‬ده‌مانچه‌ ئه َ‬ ‫دةسةآلته‌وه‌ ئه‌کوژريَن‪ ،‬ئه ِ‬ ‫َنري و دةسةآلتي هه‌ردوو حيزب‬ ‫ده‌ميانه‌وه‌‪ ،‬ته‌رميان ئه‌شيَوي َ‬ ‫خؤيان نه‌دي و نه‌بان ئه‌که‌ن؛‬ ‫رادةربرين و‬ ‫ئازادي‬ ‫‌ر‬ ‫ه‬ ‫‌س‬ ‫ه‬ ‫ل‬ ‫ رؤژنامه‌نوساني ئازاد‬‫ِ‬ ‫َ‬ ‫هةرةشة‌ي‬ ‫‌رثرسه‌ گه‌نده‌له‌ موته‌نه‌فيزه‌کان‪ِ ،‬‬ ‫ره‌خنه‌گرتن له‌ به ِ‬ ‫‌کري‪ ،‬ئه‌دريَنه‌ به‌ر دارو بؤکس و شه‌ق و سه‌رو‬ ‫لي ئه َ‬ ‫کوشتنيان َ‬ ‫َنري‪ ،‬ده‌زگاکاني حوکمه‌تي هه‌ريَميش‬ ‫ده‌موددانيان ئه‌شکي َ‬ ‫شکاتي خؤيان يان که‌سوکاريان ناپه‌رستن‪ ...‬دؤسيَکانيان‬ ‫به‌ناوي بکه‌ري نادياره‌وه‌ دائه‌خريَن؛‬ ‫دي که‌م‬ ‫ دةسةآلتي سياسي له‌ هه‌ريَمي کوردستان هه‌تا َ‬‫‌بي‪ .‬دوو حيزبه‌ دةسةآلتداره‌که‌ي هه‌ريَم ‪َ 20‬‬ ‫سال‬ ‫چيکآلنه‌ تر ئه َ‬ ‫له‌مه‌ربه‌ر له‌ ئيَستا ديمؤکراسيتر بون‪.‬‬ ‫بي داخراوترو نا ديمؤکراسيتر ئه‌بن‪،‬‬ ‫بؤيه‌ هه‌ردوو حيزب تا َ‬ ‫طؤراندان‪ .‬دياره‌‬ ‫چونکه‌ له‌ ژيَر گوشاري هيَزه‌ هه‌مه‌اليه‌نه‌کاني ِ‬ ‫طؤرين و‬ ‫طؤرين به‌ زيان ئه‌زانن‪ ،‬بؤيه‌ بؤ به‌رگريکردن له‌‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫کرانه‌وه‌‪ ،‬توندتر خؤيان ئه‌نوقيَنن‪.‬‬ ‫شةري‬ ‫ملمالني دان‪:‬‬ ‫ئه‌ميَستا له‌ کوردستان دوو ئيراده‌ له‌‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫دةسةآلت بؤ ده‌مکوتکردن و به‌رته‌سکردنه‌وه‌ي ئازادييه‌کان‬ ‫و مافي مرؤڤ تا ئه‌وپه‌ري سنوري به‌رته‌سککردنه‌وه‌؛‬

‫طؤران‪ :‬بزوتنه‌وه‌ي‬ ‫شةري ديمؤکراسيانه‌ي هيَزه‌کاني‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫طؤران‪ ،‬ئؤپؤزسيَون‪ ،‬رؤژنامه‌گه‌ريي ئازاد‪ ،‬ريَکخراوه‌کاني‬ ‫ِ‬ ‫کؤمهَ‌لي شارستاني‪ ،‬رؤشنبيران‪ ،‬چين و تويَژه‌ هه‌ژار و‬ ‫که‌مده‌رامه‌ته‌کان‪ ،‬له‌دژي دةسةآلت‪.‬‬ ‫ئه‌و که‌مه‌ ئازادييه‌ي ئيَستا له‌ کوردستان به‌رقه‌راره‌‪،‬‬ ‫طؤرانه‌‪ ،‬نه‌ک‬ ‫به‌ري ره‌نج و ماندوبون و قوربانيي هيَزه‌کاني‬ ‫ِ‬ ‫ملمالني و کيَشمه‌کيَشي نيَوان ئه‌م دوو‬ ‫به‌خششي دةسةآلت‪.‬‬ ‫َ‬ ‫طؤريني‬ ‫هيَزه‌ به‌رده‌وام له‌ په‌ره‌سه‌ندندايه‌ هه‌تا ئه‌و رؤژه‌ي‬ ‫ِ‬ ‫طؤريني جؤرايه‌تي‬ ‫‌طؤر َي بؤ ِ‬ ‫چه‌ندايه‌تي له‌ هه‌ناوي کؤمهَ‌لدا ئه ِ‬ ‫و ئازادييه‌کان ره‌ها ئه‌بن‪ .‬ئه‌مه‌ سونه‌تي ژيانه‌ و هه‌ردوو‬ ‫زلهيَزه‌که‌ي دةسةآلت له‌ هه‌ريَم‪ ،‬هه‌زار ده‌مامک و په‌رچه‌مي‬ ‫نه‌ته‌وه‌يي و نيشتماني بپؤشن‪ ،‬ئه‌گه‌ر مل بؤ ئه‌مري واقع و‬ ‫ئةمرؤ يان سبه‌ي ئه‌بنه‌ هيَزي‬ ‫خؤ نويَکردنه‌وه‌ که‌چ نه‌که‌ن‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫په‌راويَزخراوي کؤنخواز و‪ ،‬شه‌مه‌نده‌فه‌ري ميَژو له‌ يه‌کيَک له‌‬ ‫َني و به‌جيَيان ئه‌هيَ‬ ‫َل َي‪.‬‬ ‫ويَستگه‌کاني خؤيدا دايان ئه‌به‌زي َ‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندي باآلي نيشتماني و نه‌ته‌وه‌يي له‌وايه‌ ئه‌م دوو‬ ‫بكرينه‌وه‌ نه‌ک به‌رده‌وام خؤيان بنوقيَنن‪ .‬چونکه‌ له‌‬ ‫حيزبه‌ ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بي قورباني و‬ ‫و‬ ‫ئاسان‬ ‫کوردستان‬ ‫ي‬ ‫‌ل‬ ‫ه‬ ‫کؤم‬ ‫‌مدا‬ ‫ه‬ ‫‌ک‬ ‫حاله‌تي يه‬ ‫َ‬ ‫لي‪ ،‬له‌‬ ‫زوتر له‌ قؤناغيَکه‌وه‌ ئه‌گويَزيَته‌وه‌ بؤ قؤناغيَکي باآل تر‪َ ،‬‬ ‫َ‬ ‫‌بي‪.‬‬ ‫حاله‌تي دووه‌مدا باجي گواستنه‌وه‌ قورس ئه َ‬ ‫له‌به‌ر رؤشنايي ئه‌و وانانه‌ي رؤژانه‌ ئه‌زمونيان ئه‌که‌ين‪،‬‬ ‫به‌ ته‌واوي له‌گه َ‬ ‫‌ل بؤچوني ئه‌و که‌سانه‌ ناکؤکم که‌ ئهَ‌ليَن‪ ،‬ئه‌م‬ ‫ئةمرؤ‪ ،‬به‌ويست و تيَکؤشاني دةسةآلت هاتؤته‌‬ ‫ئازادييه‌ي‬ ‫ِ‬ ‫‌بي ئه‌وه‌ش راست‬ ‫بي‪ ،‬ئه‌وا ئه َ‬ ‫دي‪ .‬ئه‌گه‌ر ئه‌م بؤچونه‌ راست َ‬ ‫شؤرشي رزگاريي نيشتمانيي کوردستان به‌ ويست و‬ ‫بي که‌‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫به ‌حه‌زو به ‌ئاره‌زوي حيزبي به‌عس به‌رپا بو‪ ،‬په‌ره‌ي سه‌ندو‬ ‫به‌شيَک له‌ ئامانجه‌کانيي به‌ده‌ستهيَنا‪.‬‬ ‫خهَ‌لکي کوردستان به‌ هه‌ر پيَنج هه‌سته‌که‌ي خؤيان (بينين‪،‬‬ ‫بيستن‪ ،‬ده‌ستليَدان‪ ،‬بؤنکردن و تامکردن) هه‌ست ئه‌که‌ن‬ ‫دةسةآلت هه‌تا به‌رژه‌وه‌ندييه‌کاني زؤرتر و گه‌وره‌تر ببن‪،‬‬ ‫که‌متر ئاماده‌ي گويَگرتن و خؤ راستکردنه‌وه‌يه‌‪ ،‬زؤرتر َ‬ ‫دل ِره‌ق‬ ‫‌بي‪.‬‬ ‫بي به‌زه‌يي ئه َ‬ ‫و توندو تيژ و َ‬ ‫‌ري ته‌حه‌داکردني‬ ‫ئه‌وه‌ي ئيَستا له‌ کوردستان ئه‌گوزه َ‬ ‫گروپيَکي موته‌نه‌فيزي دةسةآلتداره‌ بؤ به‌رژه‌وه‌ندييه‌کاني‬ ‫خهَ‌لک‪ ،‬بؤيه‌ له‌باتي ئه‌وه‌ي داواکاني خهَ‌لک به‌ديبهيَنن‪،‬‬ ‫ويستيانه‌و ئه‌کؤشن ئازادييه‌کانيان که‌م بکه‌نه‌وه‌‪ .‬هيَرشه‌کاني‬ ‫دةسةآلت بؤ سه‌ر ئازادييه‌کان و هه َ‬ ‫‌وله‌کاني هه‌ردوو حيزب‬ ‫بؤ هه‌موارکردني ياساي ژماره‌ ‪35‬ي تايبه‌ت به‌ ئازاديي‬ ‫رؤژنامه‌گه‌ري‪ ،‬به‌ ئاکاري خراپکردنيدا‪ ،‬به‌ري ملمالنيَي هيَزو‬ ‫گروپه‌ به‌رژه‌وه‌ند ناکؤکه‌کاني ‌ناو کؤمهَ‌لي کوردستانه‌‪.‬‬ ‫َ‌ هةآليسان‪،‬‬ ‫شؤرشي نوي‬ ‫شؤرشي ئه‌يلول و‬ ‫ئه‌و کاته‌ي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫لي‪ ،‬له‌ هه‌ناوي نوخبه‌و‬ ‫کردبو‪،‬‬ ‫‌وت‬ ‫ه‬ ‫ز‬ ‫ئازاديان‬ ‫رژيَمه‌کان‬ ‫َ‬ ‫خهَ‌لکي کوردستاندا ئازايه‌تي سياسي و كؤمةآليةتي هه‌بو بؤ‬ ‫به‌ره‌نگاربونه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئيَسته‌ش هه‌روايه‌‪ :‬ئازادي نيه‌‪ ،‬ئازايه‌تي هه‌يه‌‪ .‬دةسةآلتداراني‬ ‫هاتبي بؤ سه‌ندنه‌وه‌ي ئازاديي‬ ‫هه‌ريَم چي يان له‌ده‌ست‬ ‫َ‬ ‫بکري دريَغي‬ ‫پي‬ ‫َ‬ ‫به‌ده‌ستهاتو‪ ،‬کردويانه‌‪ .‬له‌ ئاينده‌شدا چه‌نديان َ‬ ‫ناکه‌ن‪ .‬به‌رده‌وام‪ ،‬هه‌تا به‌رژه‌‌وه‌ندييه‌کانيان زؤر تر ببن‪ ،‬هه َ‬ ‫‌ول‬ ‫لي‪ ،‬له‌ناو نوخبه‌و کؤمهَ‌لي‬ ‫ئه‌ده‌ن ئازادييه‌کان که‌متر بکه‌نه‌وه‌‪َ .‬‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬

‫‪27‬‬


‫قؤناغي‬ ‫کوردستاندا ئازايه‌تي سياسي و كؤمةآليةتي گه‌يشتؤته‌‬ ‫َ‬ ‫بگري ‪ .‬ئه‌مه‌يه‌ ئه‌و‬ ‫بتواني به‌ر به‌ هاتنه‌دي مه‌رامي دةسةآلت‬ ‫که‌‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫قانونه‌ سياسي و كؤمةآليةتييه‌ي واي له‌ خه‌لک کردوه‌ به‌ زؤر‬ ‫مماره‌سه‌ي به‌شيَک له‌ ئازادييه‌کانيان بکه‌ن‪ .‬ئه‌و ئازادييانه‌ي‬ ‫‌يني گه‌وره‌تر و به‌رفراوانتر ئه‌بن‪.‬‬ ‫که‌ حه‌تمه‌ن سبه َ‬

‫نؤيه‌م‪ :‬وه‌ک يه‌کيي هاووآلتيان له‌ به‌رده‌م قانوندا‪:‬‬ ‫‌رثرسه‌ باآلو موته‌نه‌فيزه‌کاني‬ ‫ته‌واوي خهَ‌لکي کوردستان به‌ به ِ‬

‫هه‌ريَم خؤشيانه‌وه‌ ئه‌زانن سه‌ره‌تاي وه‌ک يه‌کيي هاووآلتيان‬ ‫له‌به‌رده‌م قانوندا‪ ،‬بوني نيه‌‪.‬‬ ‫بي ده‌ره‌تاني په‌نا ئه‌با بؤ‬ ‫و‬ ‫‌بوني‬ ‫ه‬ ‫ن‬ ‫کوره‌ هه‌ژاريَک که‌ له‌به‌ر‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫دزيني قوتويه‌ک رؤن‪ ،‬کيلؤيه‌ک برنج‪ ،‬فه‌رده‌يه‌ک ئارد‪ ...‬هتد‪،‬‬ ‫‌رثرسه‌‬ ‫‌يگري و به‌گويَره‌ي قانون سزا ئه َ‬ ‫پؤليس ئه َ‬ ‫‌دري‪ .‬بةآلم به ِ‬ ‫باآلکان و وه‌چه‌و نه‌وه‌و خانه‌واده‌و ده‌ستوپيَوه‌نده‌کانيان‪ ،‬به‌‬ ‫رؤژي روناک ساماني سه‌رئه‌رزو ژيَرئه‌رزي نيشتمان ئه‌دزن‪،‬‬ ‫نه‌ک قانون له‌به‌رده‌مياندا مل که‌چه‌‪ ،‬بهَ‌لکو ئه‌و رؤژنامه‌و‬ ‫رؤژنامه‌نوسانه‌ش ئه‌ده‌ن به‌دادگا که‌ باسوخواسي دزييه‌کانيان‬ ‫بؤ خهَ‌لک ئاشکرا ئه‌که‌ن‪.‬‬ ‫هه‌تا دةسةآلته‌کاني جيَبه‌جيَکردن‪ ،‬ياسادانان و دادوه‌ري‬ ‫‌كرينه‌وه‌و دةسةآلتي دادوه‌ري‬ ‫به‌ته‌واوي له‌يه‌ک جيانه ِ‬ ‫‌بي و دادوه‌ري ئازاو چاونه‌ترس نه‌بنه‌‬ ‫به‌ته‌واوي سه‌ربه‌خؤ نه َ‬ ‫حاکم به‌سه‌ر هه‌موانه‌وه‌‪ ،‬هاتنه‌دي سه‌ره‌تاي وه‌ک يه‌کيي‬ ‫هاووآلتيان له‌به‌رده‌م قانوندا خه‌ونه‌‪.‬‬

‫ده‌يه‌م‪ :‬مرؤڤ وه‌کو ئامانج و ستراتيج‪:‬‬

‫بايه‌خدان به‌ مرؤڤ‪ ،‬وه‌ک گرنگترين سه‌رمايه‌‪ ،‬بيناکردني‬ ‫و پاراستني مافه‌کاني و په‌ره‌پيَداني کؤمهَ‌لي مه‌ده‌ني‪،‬‬ ‫ئامانجي هه‌ر سيستميَکي ديمؤکراسيه‌‪ .‬له‌ سايه‌ي سيستمه‌‬ ‫ديمؤکراسييه‌کاندا مرؤڤ گرنگترين سه‌رمايه‌يه‌‪ ،‬چونکه‌ هه‌مو‬ ‫کايه‌کاني ژيان به‌هؤي مرؤڤ و باآل رؤيشتني هوشياريي‬ ‫مرؤڤه‌وه‌ په‌ره‌ ئه‌سه‌نن و بؤ پيَشه‌وه‌ ئه‌چن‪ .‬ئه‌گه‌ر مرؤڤي‬ ‫ناچي‬ ‫‌ني و وآلت بؤ پيَشه‌وه‌‬ ‫َ‬ ‫‌بي ئابوري په‌ره‌ ناسه َ‬ ‫هوشيار نه َ‬ ‫شةر و ئاشوب و نه‌هامه‌تي رؤژ‬ ‫و نيشتمان له‌ وه‌يشومه‌ي‬ ‫ِ‬ ‫َزري و ديمؤکراسي وه‌کو‬ ‫و کاره‌ساته‌ سروشتييه‌کان ناپاري َ‬ ‫سيستم و مماره‌سه‌ نايه‌ته‌ دي‪.‬‬ ‫ئه‌م دياردانه‌ي خواره‌وه‌ ئه‌يسه‌لميَنن دةسةآلتي سياسي له‌‬ ‫داناني‪:‬‬ ‫هه‌ريَمي کوردستان هيچ نرخيَک بؤ مرؤڤ‬ ‫َ‬ ‫ سياسييه‌ پيره‌کان هه‌مو ريَگه‌يه‌کي به‌شداريي سياسييان‬‫مي) دا داخستوه‌‪ .‬ئه‌و هه‌مو گه‌نجه‌‬ ‫له‌ به‌رده‌مي گه‌نج (نيَر و َ‬ ‫‌رينه‌وه‌‬ ‫ه‬ ‫پ‬ ‫َگاي‬ ‫ي‬ ‫ر‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ل‬ ‫‌زارانيان‬ ‫ه‬ ‫ه‬ ‫‌ر‪.‬‬ ‫ريَگه‌ي هه‌نده‌رانيان گرته‌ به‬ ‫ِ‬ ‫له‌ سنوره‌کان و ده‌رياکان بونه‌ قورباني فيشه‌ک و خؤراکي‬ ‫ماسي‪ ،‬که‌چي مويه‌ک له‌ سميَ‬ ‫َلي دةسةآلتي سياسيي کوردي‬ ‫نه‌جوآل بؤ چاره‌سه‌رکردني کيَشه‌کانيان‪ .‬ئيَسته‌ش له‌گه‌لَ‬ ‫وآلتاني ئه‌وروپاو ئه‌سکه‌نده‌نافيا بازرگاني به‌ ئاينده‌يانه‌وه‌‬ ‫‌کري و له‌و چه‌ند َ‬ ‫لي ديپؤرت کراوه‌ته‌وه‌‬ ‫ئه َ‬ ‫ساله‌دا هه‌زارانيان َ‬ ‫بؤ کوردستان؛‬ ‫خؤ کوشتني گه‌نجان و ژنان بوه‌ به‌ ديارده‌و‬ ‫ ‬‫ناني بؤ چاره‌سه‌رکردني‬ ‫جيدي‬ ‫َکي‬ ‫ي‬ ‫‌نگاو‬ ‫ه‬ ‫ه‬ ‫هيچ‬ ‫دةسةآلت‬ ‫َ‬ ‫بنةرةتي کيَشه‌کانيان؛‬ ‫ِ‬ ‫روداوي هاتوچؤ و کيَشه‌کاني ياساي هاتوچؤ ساآلنه‌‬ ‫ ‬‫گياني هه‌زاران که‌س ئه‌کيَشن که‌چي دةسةآلت نه‌ بايه‌خ به‌‬

‫‪28‬‬

‫چاککردني ياساکان ئه‌دا و نه‌ به‌ باشکردني ريَگاو بانه‌کان‪.‬‬ ‫‌کري هه‌رگيز نه‌ له‌گه َ‬ ‫‌ل قه‌باره‌ي قوربانييه‌کان ديَته‌وه‌‬ ‫ئه‌وه‌ي ئه َ‬ ‫و نه‌ له‌گه َ‬ ‫‌رژيَته‌ کوردستان؛‬ ‫‌ل ئه‌و پاره‌ َ‬ ‫بي حه‌دو حسابه‌ي ئه ِ‬ ‫ثرؤگرامي خويَندن و په‌روه‌رده‌ي خيَزاني و كؤمةآليةتي‬ ‫ ِ‬‫َ‬ ‫منال و مرؤڤي کوردستاني ئه‌که‌نه‌ کؤيله‌ و‬ ‫و سياسي‪،‬‬ ‫لي دروست ئه‌که‌ن‪.‬‬ ‫که‌سايه‌تييه‌کي تيَکشکاوو الوازي َ‬ ‫ئه‌زبه‌رکردني سرودي حيزبي به‌ مناآلني باخچه‌ي مناآلن و‬ ‫َرمنال گه‌وره‌ترين تاوانه‌ ده‌رهه‌ق به‌ َ‬ ‫َ‬ ‫ته‌له‌به‌ي َ‬ ‫منالي‬ ‫منال و مي‬ ‫‌کري؛‬ ‫کورد ئه َ‬ ‫ هه‌ردوو حيزبي دةسةآلتدار له‌باتي ئه‌وه‌ي پالن بؤ‬‫به‌هيَزکردني که‌سيَتيي مرؤڤي کوردستاني دابنيَن‪ ،‬خؤيان‬ ‫ئه‌وه‌نده‌ي تر تيَکي ئه‌شکيَنن‪ ،‬چونکه‌ مرؤڤي تيَکشکاو‬ ‫ده‌سته‌مؤکردني و به‌کارهيَناني بؤ ‌قازانجي دةسةآلتداران‪،‬‬ ‫ئاسانه‌‪ .‬نمونه‌ زؤرن بيهيَنمه‌وه‌ هه‌ردوو حيزبه‌که‌ چؤن‬ ‫لي‪ ،‬ليَره‌دا ته‌نيا دوو‬ ‫که‌سيَتيي مرؤڤي کورد تيَک ئه‌شکيَنن‪َ ،‬‬ ‫نمونه‌ي زه‌ق باس ئه‌که‌م‪:‬‬ ‫‪ .1‬سه‌ره‌تاي هه‌شتاکاني سه‌ده‌ي رابردو‪ ،‬ئه‌و کاته‌ي‬ ‫کؤماري ئيسالميي ئيَران په‌الماري کوردستاني خؤرهةآلتي‬ ‫دا بؤ داگيرکردنه‌وه‌ي ئه‌و ناوچانه‌ي‌ سه‌روبه‌ندي روخاندني‬ ‫رژيَمي حه‌مه‌ره‌زا شا ئازاد کران‪( ،‬ينک) هيَزيَکي گه‌وره‌ي‬ ‫نارده‌ ديوي خؤرهةآلت بؤ يارمه‌تيداني کؤمهَ‌له‌و ديمؤکرات‬ ‫و به‌رگريکردن له‌ ناوچه‌ ئازاد کراوه‌کان‪ .‬ئه‌و زه‌مانه‌ هيَزه‌‬ ‫سياسييه‌ کوردستانييه‌کاني خؤرهةآلت هيَزه‌که‌ي يه‌کيَتي‬ ‫يان ناو نا هيَزي پشتيوان‪ .‬هيَزي پشتيوان بؤ به‌رگريکردن‬ ‫له‌ کوردستاني خؤرهةآلت ‪ 17‬شه‌هيدي به‌خشي‪ .‬که‌چي‬ ‫پيَشمه‌رگه‌کاني يه‌کيَتي که‌ له‌ رابردودا به‌ گياني کوردستاني‬ ‫بون په‌روه‌رده و گؤش‌ کرابون‪ ،‬هاويني ‪ 1996‬چاوديَري‬ ‫کردني ريَگه‌ي پيَنجوين‪ -‬سليَماني‪ -‬کؤيه‌ يان خرايه‌ ئه‌ستؤ بؤ‬ ‫ئه‌وه‌ي هيَزي سوپاي پاسداراني ئيَران به‌سه‌المه‌تي بگه‌يه‌ننه‌‬ ‫کؤيه‌ بؤ‪ ،‬تؤپباران کردني باره‌گاکاني حيزبي ديمؤکراتي‬ ‫کوردستاني ئيَران‪ .‬ليَره‌دا حيزب بؤ قازانجي خؤي‪ ،‬که‌سيَتيي‬ ‫طؤري بؤ‬ ‫پيَشمه‌رگه‌ي ههَ‌لشيَاليه‌وه‌‪ ،‬له‌ هيَزي پشتيوانه‌وه‌‬ ‫ِ‬ ‫چه‌کداري چاوساخ؛‬ ‫‪ .2‬پيَشمه‌رگه‌کاني پارتي ديمؤکراتي کوردستان ساآلنيَکي‬ ‫دورو دريَژ سه‌نگه‌ريان له‌ سه‌ربازي ئيَراقي گرتبو‪ ،‬له‌کن‬ ‫خؤيان ديفاع له‌ خهَ‌لک و خاکي کوردستان ئه‌که‌ن‪ .‬ئه‌م هيَزه‌‬ ‫‌رکوي سه‌ربازيَکي بيني‪ ،‬ده‌ستي‬ ‫وا په‌روه‌رده‌ کرابو که‌ له‌ هه‬ ‫َ‬ ‫‌بي بؤ به‌رگري‪.‬‬ ‫ه‬ ‫ئاماد‬ ‫و‬ ‫داني‬ ‫‌ي‬ ‫له‌سه‌ر به‌له‌پيتکه‌ي تفه‌نگه‌که‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫که‌چي له‌ ‪31‬ـي ئابي ‪ 1996‬دا "پيَشمه‌رگه‌"ـي پارتي و گاردي‬ ‫کؤماريي رژيَمي به‌عس له‌سه‌ر پشتي ده‌بابه‌ي به‌عس‬ ‫هه‌وليَريان داگيرکرده‌وه‌‪ .‬هه‌ر پيَکه‌وه‌ش ئاالي کوردستانيان‬ ‫له‌سه‌ر ته‌الري پارله‌ماني کوردستان داگرت و ئاآلکه‌ي‬ ‫به‌عسيان خسته‌ جيَگه‌ي‪ .‬ليَره‌دا حيزب بؤ به‌رژه‌وه‌ندي خؤي‪،‬‬ ‫ميَشکي زيَره‌ڤاني نيشتماني شته‌وه‌و کردي به‌ سواره‌ي‬ ‫صالحه‌دين‪ .‬ئه‌و دوو نمونه‌يه‌ باشترين بهَ‌لگه‌ن له‌سه‌ر ئه‌وه‌ي‬ ‫يه‌کيَتي و پارتي چؤن بؤ قازانجي حيزبي و بنه َ‬ ‫بشي‪،‬‬ ‫‌ماله‌يي‬ ‫َ‬ ‫ئاوا که‌سيَتي مرؤڤي کورد تيَک ئه‌شکيَنن‪.‬‬ ‫ ده‌زگاو دايره‌کاني حوکمه‌تي هه‌ريَم ئه‌وه‌ي بيري‬‫لي ناکه‌نه‌وه‌ ئامرازه‌کاني سه‌المه‌تي و حه‌وانه‌وه‌ي‬ ‫َ‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬


‫َني‬ ‫موراجيعه‌کانيانن‪ .‬موراجيع له‌ هاويندا تيشکي هه‌تاو ئه‌يسوتي َ‬ ‫‌يکوتي‪ .‬مرؤڤ که‌ ريَگه‌ي‬ ‫و له‌ زستاندا سه‌رماو باران و به‌فر ئه‬ ‫َ‬ ‫بي نرخترين شت‬ ‫ئه‌که‌ويَته‌ دايره‌کاني هه‌ريَم‪ ،‬هه‌ست ئه‌کا َ‬ ‫له‌الي دةسةآلت مرؤڤه‌‪ .‬دةسةآلتي ديمؤکراسي ئاوا سوک‬ ‫‌رواني‬ ‫سه‌يري هاووآلتي خؤي ناکا‪ .‬دابينکردني شويَني چاوه ِ‬ ‫و حه‌وانه‌وه‌ي موراجيع ئه‌رکي سه‌رشاني دةسةآلته‌؛‬ ‫ ياساي هاتوچؤ له‌ هه‌ريَمي کوردستان بچوکترين نرخي‬‫بؤ مرؤڤ دانه‌ناوه‌‪ .‬له‌ وآلتاني ديمؤکراسيدا به‌رده‌وام ياساي‬ ‫طؤراندايه‌‪،‬‬ ‫‌رؤ له‌‬ ‫ِ‬ ‫هاتوچؤ له‌ناو شاره‌کاندا به‌ قازانجي پياده ِ‬ ‫که‌چي له‌ کوردستان حساب بؤ ژيان و سه‌المه‌تي مرؤڤي پياده‌‬ ‫ناکري؛‬ ‫َ‬ ‫ السايي کردنه‌وه‌ي رژيَمه‌کاني پيَشوي ئيَراق له‌ مه‌سه‌له‌ي‬‫زيندانه‌کان و‪ ،‬به‌کارهيَناني ئه‌شکه‌نجه‌ بؤ وه‌رگرتني ئيعتراف‪،‬‬ ‫بهَ‌لگه‌يه‌کي تره‌ له‌و بهَ‌لگانه‌ي ئه‌يسه‌لميَنن دةسةآلتي سياسيي‬ ‫داناني؛‬ ‫کوردي نرخ بؤ مرؤڤ‬ ‫َ‬ ‫ ئه‌وه‌ي پارتي و يه‌کيَتي له‌ گه َ‬‫‌ل "ريَکخراوه‌‬ ‫ديمؤکراسييه‌کان"ـي ئه‌که‌ن به‌شيَکه‌ له‌و تيَکشکاندنه‌‬ ‫سيستماتيکييه‌ي ئه‌م دوو هيَزه‌ ده‌رهه‌ق به‌ مرؤڤي کوردستاني‬ ‫پاشةرؤژيَکي گه‌ش له‌‬ ‫ثةيرةوي ئه‌که‌ن‪ .‬کورد بؤئه‌وه‌ي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫‌بي مرؤڤي به‌هيَزو‬ ‫ناوچه‌که‌ بؤ نه‌وه‌کاني ئاينده‌ دابين بکا‪ ،‬ئه َ‬ ‫خاوه‌ن ره‌ئي دروست بکا‪ .‬که‌چي ئه‌م دوو هيَزه‌ نه‌ک هه‌ر‬ ‫َ‬ ‫منال بهَ‌لکو گه‌وره‌کانيش تيَک ئه‌شکيَنن‪ .‬کؤمهَ‌لي کوردستان‬ ‫َ‬ ‫‌بي ريَکخراوه‌کاني کؤمه‌لي مه‌ده‌ني و ريَکخراوه‌‬ ‫به‌وه‌ به‌هيَز ئه َ‬ ‫ديمؤکراسييه‌کان ئازادانه‌ له‌دايک ببن و له‌ژيَر هه‌ژموني‬ ‫حيزبدا نه‌بن‪ ،‬له‌باتي ئه‌وه‌ي قازي حيزب بن‪ ،‬گروپي گوشار‬ ‫َكراي ريَکخراوه‬ ‫بن له‌سه‌ر دةسةآلت‪ ،‬که‌چي (ينک و پدک) تي ِ‬ ‫به‌ ناو ديمؤکراسييه‌کانيان کردوه‌ به‌ کؤيله‌و عه‌بدي خؤيان و‬ ‫کي جيَگري سه‌رؤکي ئه‌م‬ ‫کي سه‌رؤک و َ‬ ‫حيزب دياري ئه‌کا َ‬ ‫‌بي‪ .‬ئيَستا ئه‌م دوو حيزبه‌‬ ‫يان ئه‌و ريَکخراوي "ديمؤکراسي" ئه َ‬ ‫له‌م بواره‌دا به‌ته‌واوي السايي رژيَمه‌ ستالينييه‌کان ئه‌که‌نه‌وه‌‪.‬‬

‫يازده‌يه‌م‪ :‬خراپ به‌کاره َيناني دةسةآلت‪:‬‬

‫خراپ به‌کارهيَناني دةسةآلت ئه‌و ڤايرؤسه‌يه‌ که‌ ئه‌بيَته‌‬ ‫مايه‌ي توشبون به‌ گه‌ندهَ‌ليي سياسي‪ ،‬ئه‌خالقي‪ ،‬ئابوري‪ ،‬مالي‪،‬‬ ‫دادوه‌ري‪ ،‬ئيداري وخراث بةكارهيَناني دةسةآلت نةخؤشييةكة‬ ‫ئةبي ‪...‬هتد‪.‬‬ ‫توشي سيستمة ناديموكراسيةكان‬ ‫َ‬ ‫خراپ به‌کارهيَناني دةسةآلت ئاسايشي نيشتماني و‬ ‫نه‌ته‌وه‌يي ئه‌خاته‌ خه‌ته‌ره‌وه‌‪ ،‬کؤمه َ‬ ‫‌ل نه‌خؤش ئه‌خا‪ ،‬ئابوري‬ ‫په‌ک ئه‌خا‪ ،‬بره‌و به‌ ناعه‌داله‌تي ئه‌دا‪ ،‬يه‌کساني له‌به‌ين ئه‌با‪،‬‬ ‫بي‬ ‫بي بايه‌خ ئه‌کا‪ ،‬داموده‌زگاکاني حوکمه‌ت و ئيداره‌ َ‬ ‫قانون َ‬ ‫بي به‌هره‌ ئه‌کا‪ ،‬ده َ‬ ‫‌وله‌مه‌ندي ديَرينه‌ نابوت ئه‌کاو‬ ‫به‌رهه‌م و َ‬ ‫‌کور َي‪.‬‬ ‫ثر َي ئه‌کا به ِ‬ ‫ناکه‌س به‌چه‌ له‌ ِ‬ ‫خراپ به‌کارهيَناني دةسةآلت جؤريَکه‌ له‌ تاريفي‬ ‫گه‌ندهَ‌لي‪ .‬گه‌ندهَ‌لي ديارده‌يه‌کي جيهاني يه‌و له‌ ته‌واوي‬ ‫دنيادا بوني هه‌يه‌‪ .‬بةآلم جياوازي نيَوان گه‌ندهَ‌لي له‌ سايه‌ي‬ ‫سيستمه‌ ديمؤکراسييه‌کان و گه‌ندهَ‌لي له‌ سايه‌ي سيستمه‌‬ ‫ناديمؤکراسييه‌کاندا ئه‌وه‌يه‌ که‌‪ ،‬له‌ وآلتاني يه‌که‌مدا گه‌ندهَ‌لي‬ ‫‌وي و‬ ‫تاک ئه‌نجامي ئه‌دا و‪ ،‬گه‌ندهَ‌لکار به‌ر سزاي قانوني ئه‌که َ‬ ‫باجي قورس ئه‌دا که‌‪ ،‬له‌ هه‌مو َ‬ ‫فريَداني سياسيي يان‬ ‫حاله‌تيَکدا ِ‬ ‫ئيداريي گه‌ندهَ‌لکاره‌ بؤ ده‌ره‌وه‌ي کايه‌ي سياسه‌ت و ئيداره‌‪.‬‬

‫لي‪ ،‬له‌ وآلتاني دووه‌مدا گه‌ندهَ‌لي سيستماتيکه‌‪ ،‬دةسةآلت‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بثرسيَته‌وه‌‪ .‬ليَره‌‬ ‫کار‬ ‫‌ل‬ ‫ه‬ ‫‌ند‬ ‫ه‬ ‫گ‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ل‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫نيي‬ ‫َک‬ ‫ي‬ ‫قانون‬ ‫‌داو‬ ‫ه‬ ‫ئ‬ ‫‌نجامي‬ ‫ئه‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫‌وي به‌لکو پله‌و پايه‌ي پيَي‬ ‫گه‌نده‌لکار نه‌ک له‌ سياسه‌تکردن ناکه َ‬ ‫ئةمرؤ له‌ هه‌ريَمي کوردستان‬ ‫به‌رز ئه‌بيَته‌وه‌‪ .‬ئه‌م ديارده‌يه‌‬ ‫ِ‬ ‫وه‌کو رؤژي روناک ئه‌دره‌وشيَته‌وه‌‪.‬‬

‫دوازده‌يه‌م‪ :‬ده‌ستوه‌ر‌داني راسته‌وخؤي حيزب له‌ کاروباري‬ ‫ده‌وَله‌ت‪:‬‬

‫ئه‌ركي حيزب له‌ سيستمي ناديمؤكراسيدا جياوازه‌ له‌‬ ‫ئه‌ركي حيزب له‌ سايه‌ي سيستمي ديمؤكراسيدا‪.‬‬ ‫دوو جؤر سيستمي حيزبيي ناديمؤکراسي هه‌ن‪ :‬مؤديَلي‬ ‫سيستمي دةسةآلتي تاک حيزبي و‪ ،‬مؤديَلي سيستمي دةسةآلتي‬ ‫حيزبي فه‌رمانده‌ "الحزب القائد"‪.‬‬ ‫له‌ وآلتاني کؤمؤنيستيي بلؤکي سؤسياليستيدا مؤديَل‬ ‫مؤديَلي دةسةآلتي تاک حيزب بو‪ .‬له‌و وآلتانه‌دا ته‌نيا يه‌ک‬ ‫حيزب هه‌بو‪ :‬حيزبي کؤمؤنيستي سؤڤيَتي له‌ يه‌کيَتي سؤڤيَت‪،‬‬ ‫حيزبي کؤمؤنيستي هه‌نگاري له‌ هه‌نگاريا‪ ،‬حيزبي کؤمؤنيستي‬ ‫چين که‌ تائيَسته‌ش به‌ته‌نيا حوکمي چين ئه‌کا‪...‬هتد‪.‬‬ ‫مؤديَلي دةسةآلتي سياسيي حيزبي فه‌رمانده‌‪ ،‬مؤديَليَکي‬ ‫ليَبوکيي سيستمي فره‌حيزبي يه‌‪ .‬حيزبي به‌عسي صه‌دامي و‬ ‫حيزبي به‌عسي ئه‌سه‌دي له‌ ئيَراق و سوريا حيزبي فه‌رمانده‌ن‪.‬‬ ‫گويا له‌م وآلتانه‌ بيَجگه‌ له‌ حيزبي به‌عس حيزبي تريش هه‌بون‬ ‫لي حيزبي به‌عس ريَبه‌رايه‌تيان ئه‌کا‪ ،‬ئةوانيش رازين‬ ‫و هه‌ن‪َ ،‬‬ ‫به‌ ريَبه‌رايه‌تي ئه‌و‪.‬‬ ‫له‌ هه‌ردوو مؤديَله‌که‌دا سيستمي حوکم ناديمؤکراسييه‌‪ .‬به‌‬ ‫کرده‌وه‌ به‌ته‌نيا حيزبيَک و له‌ناو حيزبيشدا به‌ته‌نيا ديکتاتؤريَک‬ ‫شةر و ئاشتي به‌ده‌ست ئه‌و‬ ‫بريار ئه‌دا‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫حوکم ئه‌کاو ِ‬ ‫ديکتاتؤره‌يه‌‪ ،‬با به‌ناو پارله‌مان و حوکمه‌ت و موئةسةساتي‬ ‫تري ده َ‬ ‫‌بي‪.‬‬ ‫‌وله‌تيشيان هه َ‬ ‫له‌ سايه‌ي ئه‌و دوو سيستمه‌ حيزبييه‌ نا ديمؤکراسييه‌دا‪،‬‬ ‫بي له‌ دامه‌زراوه‌کاني کؤمهَ‌لي‬ ‫له‌باتي ئه‌وه‌ي حيزب به‌شيَک َ‬ ‫َ‬ ‫‌وله‌ته‌‪ .‬ده َ‬ ‫شارستاني‪ ،‬ده َ‬ ‫‌بي به‌ مولکي حيزب و‪،‬‬ ‫‌وله‌ت ئه َ‬ ‫‌مري يان به‌ کوديَتاي‬ ‫سه‌رؤکي حيزب تا ئه‌و رؤژه‌ي ئه َ‬ ‫َنري‪ ،‬حوکم ئه‌کا‪.‬‬ ‫‌روخي َ‬ ‫سه‌ربازي کورسيي حوکمي به‌سه‌را ئه ِ‬ ‫وه‌کو چؤن دوو جؤر سيستمي حيزبيي ناديمؤکراسي‬ ‫هه‌ن‪ ،‬دوو جؤر سيستمي حيزبيي ديمؤکراسيش هه‌ن‪:‬‬ ‫سيستمي ديمؤکراسيي دوو حيزبي و سيستمي ديمؤکراسيي‬ ‫فره‌حيزبي‪.‬‬ ‫مؤديَله‌کاني ئه‌مه‌ريکاو بريتانيا سيستمي ديمؤکراسيي دوو‬ ‫حيزبين‪ .‬له‌م سيستمه‌دا هه‌ميشه‌ حيزبيَک ههَ‌لبژاردن ئه‌باته‌وه‌و‬ ‫‌بي به‌ ئؤپؤزسيَون‪ .‬له‌‬ ‫َني‪ .‬ئه‌ويتريان ئه َ‬ ‫حوکمه‌ت پيَک ئه‌هي َ‬ ‫سايه‌ي ئه‌م مؤديَله‌دا وآلت له‌ هه‌مو رويه‌که‌وه‌ باشتر بؤ‬ ‫‌بي‪ ،‬چونکه‌ هه‌م حيزبي حاکم‬ ‫‌چي و سه‌قامگير تر ئه َ‬ ‫پيَشه‌وه‌ ئه َ‬ ‫و هه‌م حيزبي ئؤپؤزسيَون به‌هيَزن‪.‬‬ ‫مؤديَله‌کاني ئهَ‌لمانيا‪ ،‬هؤآلند‪ ،‬فره‌نسا‪ ،‬سويد‪ ...‬هتد فره‌حيزبين‪.‬‬ ‫له‌م مؤديَله‌دا هه‌ميشه‌ ژماره‌يه‌ک حيزب به‌ هاوپه‌يماني حوکمه‌ت‬ ‫پيَک ئه‌هيَنن‪ ،‬ژماره‌يه‌ک حيزبيش ئه‌بن به‌ ئؤپؤزسيَون‪ .‬له‌چاو‬ ‫سيستمي ديمؤکراسيي دوو حيزبيدا‪ ،‬سيستمي ديمؤکراسيي‬ ‫فره‌حيزبي کيَشه‌ داره‌‪ .‬چونکه‌ هه‌م پيَگه‌ي حيزبه‌کاني حاکم‬ ‫الوازه‌ هه‌م هي حيزبه‌کاني ئؤپؤزسيَون‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬

‫‪29‬‬


‫َ‬ ‫سالي ‪ 1992‬وه‌وه‌‬ ‫له‌ کوردستان‪ ،‬له‌ ههَ‌لبژاردني گشتيي‬ ‫زه‌مينه‌ له‌باربو بؤئه‌وه‌ي سيستمي ديمؤکراسيي دوو حيزبي‬ ‫ببي‪ .‬بةآلم چونکه‌ ئه‌م دوو حيزبه‌ له‌‬ ‫(يه‌کيَتي و پارتي) له‌ دايک َ‬ ‫شةري ناوخؤ ئه‌و‬ ‫بناغه‌دا ديمؤکراسي نه‌بون‪ ،‬به‌ به‌رپاکردني‬ ‫ِ‬ ‫زه‌مينه‌يه‌يان ههَ‌لته‌کاند‪.‬‬ ‫ئيَستا که‌ ديقه‌ت له‌ سيستمي حوکمي هه‌ريَمي کوردستان‬ ‫ئه‌ده‌ين له‌ سيستمي حوکمي حيزبي فه‌رمانده‌ نزيکه‌ تا هه‌ر‬ ‫مؤديَليَکي تر‪.‬‬ ‫به‌م بهَ‌لطانه‌‪ ،‬ثارتي َ‬ ‫‌بيني‪:‬‬ ‫رؤلي حيزبي فه‌رمانده‌ ئه َ‬ ‫ سياسه‌تي نه‌وتي هه‌ريَم به‌ته‌نيا پارتي دياري ئه‌کاو‬‫‌ريَوه‌ي ئه‌با؛‬ ‫به ِ‬ ‫ ئارمي سه‌رؤکايه‌تي هه‌ريَم و ئارمي حوکمه‌تي هه‌ريَم‬‫ثرسي پارله‌مان‬ ‫به‌شيَکن له‌ ئارمي پارتي‪ .‬به َ‬ ‫‌بي قانون يان ِ‬ ‫سه‌پيَنراون به‌سه‌ر حوکمه‌ت و ته‌واوي هيَزه‌ سياسييه‌کاندا؛‬ ‫ پارتي پيرؤزييه‌کاني خؤى کردوه‌ به‌ پيرؤزييه‌کاني نه‌ته‌وه‌‬‫و‪ ،‬به‌رژه‌وه‌ندييه‌کاني خؤى کردوه‌ به‌ به‌رژه‌وه‌نديي نه‌ته‌وه‌؛‬ ‫ثرسي پارله‌مان ههَ‌لواسيني ويَنه‌ي‬ ‫ به َ‬‫‌بي قانون يان ِ‬ ‫بارزانيي باوکي سه‌پاند به‌سه‌ر پارله‌ماني کوردستاندا؛‬ ‫ ياساي سه‌رؤکايه‌تي هه‌ريَم‪ ،‬پارتي بؤ به‌ري مه‌سعود‬‫بارزانيي دوريوه‌؛‬ ‫ثرؤژه‌ي ده‌ستوري هه‌ريَمي کوردستان بؤ به‌ري مه‌سعود‬ ‫ ِ‬‫بارزاني دوراوه‌؛‬ ‫ سه‌رؤکي هه‌ريَم له‌ گه‌شته‌کانيدا بؤ ده‌ره‌وه‌ي وآلت‬‫به‌ته‌نيا پارتييه‌کان‪ ،‬ياخود ئه‌نداماني بنه َ‬ ‫‌ماله‌که‌ي خؤي‪ ،‬له‌گه َ‬ ‫‌ل‬ ‫خؤي ئه‌با؛‬ ‫ هيچ هيَز و حيزبيَکي کوردستاني‪ ،‬بيَجگه‌ له‌ پارتي و‬‫بنه َ‬ ‫‌ماله‌ي بارزاني ئاگاي له‌ په‌يوه‌ندييه‌کاني سه‌رؤکايه‌تي‬ ‫هه‌ريَم نيه‌؛‬ ‫ تيَکدان يان دريَژه‌کيَشاني ته‌مه‌ني حوکمه‌ت به‌ده‌ست‬‫َ‬ ‫سال له‌ ته‌مه‌ني سه‌روه‌زيريي کابينه‌ي‬ ‫پارتي يه‌‪ .‬پارتي دوو‬ ‫شه‌شي بؤ يه‌کيَتي داناوه‌؛‬ ‫َني‬ ‫ پارتي ئه‬‫‌رثرسي َ‬ ‫بوي‪ ،‬بيسه‌پي َ‬ ‫َ‬ ‫‌تواني کام وه‌زير و به ِ‬ ‫به‌سه‌ر حوکمه‌تدا‪ .‬هيچ حيزبيَکي تري به‌شداري حوکمه‌ت تا‬ ‫ناکري‪ ،‬به‌ يه‌کيَتيشه‌وه‌؛‬ ‫پي نه‌کراوه‌ و پيَي‬ ‫َ‬ ‫ئيَستا ئه‌مه‌ي َ‬ ‫َكراي داهات و ده‌سکه‌وته‌کاني هه‌ريَم‪ ،‬به‌شي شيَر‬ ‫ له‌ تي ِ‬‫بؤ پارتي يه‌‪ .‬ريَژه‌ي ‪%54‬ي داهاتي هه‌ريَم له‌ بودجه‌ي ئيَراق‪،‬‬ ‫پارتي تصرفي پيَوه‌ ئه‌کا‪.‬‬ ‫له‌ سايه‌ي سيستمه‌ ديمؤکراسييه‌کاندا حيزب له‌ ريَگه‌ي‬ ‫پارله‌مان و حوکمه‌ته‌وه‌ حوکم ئه‌کا‪ .‬له‌ کوردستان حيزب‬ ‫و حوکمه‌ت وا تيَكةآلوکراون‪ ،‬ليَک جياکردنه‌وه‌يان له‌ ليَک‬ ‫جياکردنه‌وه‌ي َ‬ ‫منالي دوو قلو قورستره‌‪.‬‬

‫سيازده‌يه‌م‪ :‬ده‌ستورداني حيزب له‌ کاروباري خو َيندن و له‌‬ ‫کاروباري زانکؤو په‌يمانگاکان‪:‬‬ ‫له‌ وآلتاني ديمؤکراسيدا نه‌ک هه‌ر حيزب بهَ‌لکو ده َ‬ ‫‌وله‌تيش‬ ‫ئه‌وه‌نده‌ ده‌ست له‌ کاروباري خويَندن و له‌ کاروباري زانکؤ و‬ ‫په‌يمانگاکان وه‌رنادا‪.‬‬ ‫هؤآلند‪ ،‬که‌ يه‌کيَکه‌ له‌ نمونه‌ ديمؤکراسييه‌کان‌ (به‌گويَره‌ي‬ ‫‌مسال هؤآلند‪ ،‬له‌گه َ‬ ‫َ‬ ‫‌ل هه‌ر‬ ‫بي سنور‪ ،‬ئه‬ ‫راپؤرتي په‌يامنيَراني َ‬ ‫يه‌ک له‌ ئيرالند‪ ،‬ئايسالند و فينالند دا‪ ،‬له‌ ريزي يه‌که‌مدا بون‬

‫‪30‬‬

‫ثرؤسيَسي خويَندن و‬ ‫له‌ بواري ئازاديي رؤژنامه‌گري دا) ِ‬ ‫فيَرکردن تيايدا به‌ته‌واوي ئازاده‌‪.‬‬ ‫له‌م وآلته‌ ئه‌رکي وه‌زاره‌تي خويَندن بريتيه‌ له‌ چاوديَريکردني‬ ‫ثرؤسيَسي خويَندن و دابينکردني خه‌رجي و پيَداويستي‬ ‫ِ‬ ‫خويَندنه‌گه‌کان‪ .‬ئه‌گينا دياريکردني مه‌نهه‌ج و ميالکي‬ ‫قوتابخانه‌کان‪ ،‬موچه‌ي مامؤستا و فه‌رمانبه‌ره‌کان‪ ،‬دانان و‬ ‫الداني به‌ريَوه‌به‌ره‌کان‪ ،‬به‌ده‌ست ئيداره‌کانيانن‪.‬‬ ‫له‌م وآلته‌ ‪ 5‬جؤر ميتؤدي خويَندن هه‌يه‌ و مه‌نهه‌ج و‬ ‫ميتؤدي سه‌رتاسه‌ري نيه‌‪ .‬ژماره‌يه‌ک وانه‌ي ئه‌ساسي له‌‬ ‫لي وانه‌کاني تر‪ ،‬له‌ هه‌ر‬ ‫هه‌مو قوتابخانه‌کاندا وه‌ک يه‌کن‪َ ،‬‬ ‫قوتابخانه‌يه‌ک به‌ جؤريَکن‪.‬‬ ‫‌ره‌کيَکدا دوو قوتابخانه‌ به‌ دوو ميتؤدي‬ ‫ريَئه‌که َ‬ ‫‌وي‪ ،‬له‌ گه ِ‬ ‫جيا‪ ،‬به‌ته‌نيشت يه‌که‌وه‌ن‪ .‬له‌ باتي وه‌زاره‌ت‪ ،‬خويَندن له‌ ژيَر‬ ‫رکيف و دةسةآلتي شاره‌وانييه‌کاندايه‌‪ .‬دةسةآلتي شاره‌وانيش‬ ‫له‌م بواره‌دا سنور داره‌‪ :‬له‌ ريَگه‌ي پؤليسه‌وه‌ ئاسايشي‬ ‫َزي؛ به‌ هاوکاري ئيداره‌ي قوتابخانه‌کان‬ ‫مه‌کته‌به‌کان ئه‌پاري َ‬ ‫‌گري هه‌تا ته‌مه‌ني قوتابي ‪16‬‬ ‫ريَگه‌ له‌ ته‌رککردني خويَندن ئه َ‬ ‫َ‬ ‫سال ته‌واو ئه‌کا؛ ريَگه‌ له‌ غيابي قوتابي و تيَکداني نه‌زمي‬

‫‌گري‪ ،‬قوتابخانه‌ به‌ ژماره‌ي پيَويست بؤ سنوري‬ ‫خويَندن ئه َ‬ ‫شاره‌وانييه‌که‌ي دروست‪ /‬دابين ئه‌کا‪.‬‬ ‫له‌م وآلته‌ زانکؤ و په‌يمانگاکانيش ئازادن‪ ،‬نه‌ک حيزب بهَ‌لکو‬ ‫ده َ‬ ‫ناتواني ده‌ست له‌کاروباريان وه‌ر بدا‪ .‬زانکؤ‪ ،‬به‌‬ ‫‌وله‌تيش‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫گويَره‌ي کؤمه‌ليَک پيَوانه‌ي زانستي و ئيداري‪ ،‬خؤي سه‌رؤکي‬ ‫زانکؤ و راگري کؤليژه‌کان و سه‌رؤکي به‌شه‌کان دياري ئه‌کا؛‬ ‫‌ني‪ ،‬ئه‌گه‌ر کورتي هيَنا حوکمه‌ت بؤي‬ ‫خؤي بودجه‌ي خؤي دائه َ‬ ‫‌ني؛ خؤي مامؤستاي‬ ‫ه‬ ‫دائ‬ ‫خؤي‬ ‫‌جي‬ ‫ته‌واو ئه‌کا؛ خؤي مه‌نهه‬ ‫َ‬ ‫پيَويست په‌يا ئه‌کاو هي زياده‌ ئيزن ئه‌دا؛ خؤي دياري ئه‌کا چ‬ ‫کؤليژيَک ئه‌کاته‌وه‌و ده‌رگاي چ کؤليژيَک دائه‌خا؛ خؤي دياري‬ ‫‌گري‪.‬‬ ‫ئه‌کا ساآلنه‌ له‌ هه‌ر کؤليژ و به‌شيَک چه‌ند قوتابي وه‌رئه َ‬ ‫نابي حيزب ده‌ست له‌ کاروباري خويَندن و‪ ،‬له‌‬ ‫که‌ ئه‬ ‫َ‬ ‫‌وتري َ‬ ‫کاروباري زانکؤ و په‌يمانگاکان وه‌ربدا‪ ،‬به‌و مانايه‌يه‌ که‌ له‌‬ ‫وآلتاني ديمؤکراسيدا باوه‌‪.‬‬ ‫لي خهَ‌لکي کوردستان خؤيان رؤژانه‌ ئه‌زموني ئه‌که‌ن که‌‪،‬‬ ‫َ‬ ‫حيزبه‌کاني دةسةآلت ده‌ست‪ ،‬نه‌ک هه‌ر له‌ کاروباري خويَندن‬ ‫و‪ ،‬له‌ کاروباري زانکؤ و په‌يمانگاکان وه‌رئه‌ده‌ن‪ ،‬بهَ‌لکو ده‌ست‬ ‫بازار‪ ،‬له‌ کاروباري‬ ‫له‌کاروباري قه‌زا‪ ،‬له‌ کاروباري ئابوري و‬ ‫ِ‬ ‫بازرگاني ناوخؤ و ده‌ره‌کي‪ ،‬له‌کاروباري ئيداري و ته‌نانه‌ت له‌‬ ‫کاروباري‌ رؤشنبيري و كؤمةآليةتيش وه‌رئه‌ده‌ن‪.‬‬ ‫زانکؤ و په‌يمانگا له‌ کوردستان له‌باتي ئه‌وه‌ي پيَداويستيي‬ ‫َني‪ ،‬کراون‌ به‌ به‌خششي‬ ‫زانستي و ئابوري بيان سه‌پي َ‬ ‫برياري‬ ‫سياسي‬ ‫‌رامي‬ ‫ه‬ ‫م‬ ‫بؤ‬ ‫‌رثرسه‌کاني حيزب‬ ‫ِ‬ ‫دةسةآلت و به ِ‬ ‫دروستکردنيان ده‌رئه‌که‌ن‪.‬‬ ‫له‌ سيستمه‌ ديمؤکراسييه‌کاندا هه‌مو ئه‌و کايانه‌ي له‌سه‌ره‌وه‌‬ ‫ناتواني‬ ‫ئاماژه‌م پيَداون به‌ قانون ريَک ئه‌خريَن‪ .‬حيزب‬ ‫َ‬ ‫تي وه‌ربدا‪.‬‬ ‫راسته‌وخؤ به‌ قازانجي خؤي ده‌ستيان َ‬ ‫چوارده‌يه‌م‪ :‬گيرفاني حيزب و گيرفاني حوکمه‌ت‪:‬‬ ‫له‌ وآلتاني ديمؤکراسيدا داهاتي حيزب بريتيه‌ له‌‪:‬‬ ‫‪ .1‬ئه‌و يارمه‌تييه‌ي ده َ‬ ‫‌وله‌ت به‌ گويَره‌ي قانون ئه‌يدات به‌‬ ‫حيزب؛‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬


‫‪.2‬کؤمه‌ک و ئابونه‌ي ئه‌ندامان؛‬ ‫‪.3‬يارمه‌تي ئه‌و ده َ‬ ‫بروايان به‌ به‌رنامه‌و ريَبازي‬ ‫‌وله‌مه‌ندانه‌ي ِ‬ ‫حيزب هه‌يه‌؛‬ ‫‪.4‬داهاتي چاالکيي ئه‌نداماني حيزب له‌ بؤنه‌کاندا‪.‬‬ ‫َكراي داهاته‌کاني حيزب له‌ ژيَر وردبينيي چاوديَريي‬ ‫تي ِ‬ ‫دارايي حوکمه‌ت دان‪.‬‬

‫ئه‌ي سه‌رضاوه‌ي داهاتي حيزبه‌ دةسةآلتداره‌كاني‬ ‫كوردستان؟‬

‫بي ئه‌ندازه‌يه‌ي هه‌ردوو حيزبي دةسةآلتدار‬ ‫‪.1‬ئه‌و پاره‌ زؤره‌ َ‬ ‫مانگانه‌ راسته‌وخؤ له‌ ريَژه‌ي له‌ ‪ %17‬که‌ي به‌غدا ئه‌‌يبرن‪ .‬پيَش‬ ‫طؤران‪ ،‬پارتي و يه‌کيَتي‪ ،‬مانگانه‌‬ ‫سه‌رههَ‌لداني بزوتنه‌وه‌ي‬ ‫ِ‬ ‫هه‌ر يه‌که‌يان ‪ 35‬مليَون دؤالريان له‌ بودجه‌ي هه‌ريَم ئه‌برد بؤ‬ ‫خؤيان‪ .‬پاش ‪ 7/25‬له‌ ژيَر گوشاري ئؤپؤزسيَوني ناو پارله‌ماني‬ ‫کوردستاندا ‪ 35‬ه‌که‌ بوبه‌ ‪ 4‬مليَون دؤالر بؤ هه‌ر يه‌کيَکيان؛‬ ‫‪ .2‬له‌ پيَش روخاندني رژيَمي سه‌دام حوسيَنه‌وه‌ هه‌ردوو‬ ‫حيزبي دةسةآلتدار‪ ،‬مانگانه‌ يه‌کي ‪ 5‬مليَون دؤالر له‌ ئه‌مه‌ريکا‬ ‫وه‌رئه‌گرن‪ .‬ئه‌م يارمه‌تييه‌ي ئه‌مه‌ريکا بؤ پارتي و يه‌کيَتي له‌‬ ‫‌دري به‌و دوو حيزبه‌‪" :‬يارمه‌تي بؤ‬ ‫ژيَر ئه‌م ناونيشانه‌دا ئه َ‬ ‫ميليشيا دؤسته‌کان"؛‬ ‫‪ .3‬داهاتي ئه‌و کؤمپانيا فيعلي و وه‌همييانه‌ي دروستيان‬ ‫پي قؤرخ کردون؛‬ ‫کردون و‬ ‫بازاره‌کاني کوردستانيان َ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫‌بي به‌رامبه‌ر ئه‌م دوو حيزبه‌ له‌‬ ‫ه‬ ‫ب‬ ‫‌ي‬ ‫ه‬ ‫کان‬ ‫مول‬ ‫‌و‬ ‫ه‬ ‫ئ‬ ‫داهاتي‬ ‫‪.4‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫مولکي گشتييه‌وه‌ کردونيان به‌ مولکي تايبه‌تي و خستويانه‌ته‌‬ ‫سه‌ر کؤمپانياکاني حيزب؛‬ ‫‪ .5‬داهاتي راسته‌وخؤي نه‌وت و موشته‌قاته‌کاني؛‬ ‫‪ .6‬داهاتي ناراسته‌وخؤ له‌ فرؤشتني نه‌وت و موشته‌قاته‌کاني‪،‬‬ ‫ئه‌و داهاتانه‌ي له‌و کؤمپانيايانه‌وه‌ ده‌ست ئه‌که‌ون که‌ حيزب‬ ‫بؤ بازرگاني کردن به‌ نه‌وت و موشته‌قاته‌کانيه‌وه‌ دروستي‬ ‫کردون؛‬ ‫‪ .7‬ئه‌و ده‌يان مليار ديناره‌ي حيزب له‌ بودجه‌ي گشتيي‬ ‫هه‌ريَم مانگانه‌ به‌ناوي موچه‌وه ئه‌يدات به‌ کادري حيزبي؛‬ ‫‪ .8‬ئه‌و ده‌يان مليار ديناره‌ي مانگانه‌ حيزب له‌ ريَگه‌ي‬ ‫به‌ريَوه‌به‌رايه‌تي ريَکخراوه‌کانه‌وه‌" له‌ بودجه‌ي گشتيي خهَ‌لک‬ ‫‌يبر َي و ئه‌يدات به‌ کادره‌کاني؛‬ ‫ئه ِ‬ ‫‪ .9‬ئه‌و ده‌يان مليار ديناره‌ي مانگانه‌ حيزب له‌ بودجه‌ي‬ ‫گشتيي خهَ‌لکي کوردستان ئه‌يدات به‌ راگه‌ياندني حيزب و‬ ‫راگه‌ياندني سيَبه‌ري حيزب‪.‬‬ ‫َكراي داهاته‌کاني حيزب به‌شيوه‌يه‌ک ده‌ست ئه‌که‌ون‪،‬‬ ‫تي ِ‬ ‫بکري‪ .‬هه‌موشيان دورن له‌‬ ‫شةرعي بونيان‬ ‫گومان له‌‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫وردبينيي چاوديَريي دارايي‪ .‬به‌وشيَوه‌يه‪ ‌،‬ئيَستا له‌ کوردستان‬ ‫گيرفاني گه‌ل و حوکمه‌ت هي حيزبن‪ ،‬گيرفاني حيزبيش هي‬ ‫چه‌ند که‌سيَکه‌‌‪.‬‬

‫دامه‌زراندني کؤمپانيا له‌ اليه‌ن حيزبه‌وه‌ بؤ کاسپي کردن و‬ ‫بازاردا‪ ،‬له‌ وآلتاني ديمؤکراسيدا به‌ قانون‬ ‫په‌ياکردني پاره‌ له‌‬ ‫ِ‬ ‫قه‌ده‌غه‌يه‌‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌ي ئيَستا حيزبه‌کاني کوردستان ئه‌يکه‌ن‪ ،‬له‌ دامه‌زراندني‬ ‫هةرةشة‌يه‌ له‌سه‌ر‪ ،‬نه‌ک‬ ‫کؤمپانيا و کاسپي کردن‪ ،‬گه‌وره‌ترين ِ‬ ‫ئيَسته‌ي ديمؤکراسي‪ ،‬بهَ‌لکو له‌سه‌ر ئاينده‌شي‪.‬‬ ‫هه‌تا له‌م هه‌ريَمه‌ کاسپيکردني حيزب به‌ قانون قه‌ده‌غه‌‬

‫‌کري‪ ،‬مه َ‬ ‫‌حاله‌ قؤناغي گواستنه‌وه‌ به‌ره‌و ديمؤکراسي‪،‬‬ ‫نه َ‬ ‫جي‪ .‬چونکه‌ کاسپيکردن و داهاته‌ خه َ‬ ‫‌يالييه‌که‌ي به‌ دوو‬ ‫بگاته‌ َ‬ ‫جؤر ريَگر ئه‌بن له‌به‌رده‌م ده‌ستاوده‌ستکردني هيَمنانه‌ و‬ ‫ديمؤکراسيانه‌ي دةسةآلتدا‪ :‬له‌ اليه‌ک داهاته‌که‌ ئه‌وه‌نده‌ زؤرو‬ ‫َني؛ له‌‬ ‫لي بهي َ‬ ‫موغرييه‌ که‌ حيزب هه‌رگيز ئاماده‌ نيه‌ وازي َ‬ ‫بکر َي‪ ،‬ميليشياي‬ ‫اليه‌کي تريشه‌وه‌ به‌و داهاته‌ ئه‬ ‫َ‬ ‫‌تواني ويژدان ِ‬ ‫َزي‪.‬‬ ‫پي بپاري َ‬ ‫‌بي و به‌رژه‌وه‌ندييه‌کاني َ‬ ‫هه َ‬

‫پازده‌يه‌م‪ :‬بوژاندنه‌وه‌و به‌ه َيزکردني رشته‌ جياوازه‌کاني‬ ‫بازاري ئازاد‪:‬‬ ‫ثره‌نسيپه‌کاني‬ ‫ِ‬ ‫ئابوري و ج َيبه‌ج َيکردني ِ‬

‫بازاري ئازاد‬ ‫ثره‌نسيپه‌کاني‬ ‫ِ‬ ‫ئابوري به‌هيَز و جيَبه‌جيَکردني ِ‬ ‫دوو مه‌رجي سه‌ره‌کين بؤ سه‌قامگيريي ديمؤکراسي‪.‬‬ ‫‌بي به‌ هؤي بوژاندنه‌وه‌ و په‌ره‌سه‌ندني‬ ‫ئابوري به‌هيَز ئه َ‬ ‫‌توانري‬ ‫هه‌مو کايه‌کاني ژيان‪ .‬له‌ ريَگه‌ي ئابوري به‌هيَزه‌وه‌ ئه‬ ‫َ‬ ‫ئاستي خويَنده‌واري‪ ،‬رؤشنبيري‪ ،‬هوشياري و بژيَوي خهَ‌لک‬ ‫بكريته‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌رز ِ‬ ‫کؤمهَ‌لي هه‌ژار و برسي و نه‌خويَنده‌وار و ناهوشيار و نا‬ ‫ناتواني نويَنه‌ري‬ ‫ناتواني به‌ دروستي بير بکاته‌وه‌؛‬ ‫رؤشنبير‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هوشيار و َ‬ ‫َري بؤ په‌رله‌مان؛‬ ‫دلسؤزي گه‌ل و نيشتمان بني َ‬ ‫ببي به‌ هيَزي گوشار به‌سه‌ر دةسةآلتي سياسييه‌وه‌‬ ‫ناتواني َ‬ ‫َ‬ ‫هةرةشة‌ي‬ ‫تا له‌هه‌ق النه‌داو مافي نه‌خوا؛‬ ‫َ‬ ‫ناتواني نيشتمان له‌ ِ‬ ‫َزي‪ .‬به‌ کورتي و کرمانجي‪ ،‬کؤمهَ‌لي‬ ‫ناوه‌کي و ده‌ره‌کي بپاري َ‬ ‫بتواني ديمؤکراسي‬ ‫نادا‬ ‫بواري‬ ‫ژيان‬ ‫وه‌ها کيَشه‌ي رؤژانه‌ي‬ ‫َ‬ ‫َبکؤشي بؤ سه‌رپاخستني سيستمي ديمؤکراسي‪.‬‬ ‫بي‪ ،‬يان تي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫کشتوکالييه‌ به‌ هه‌مو‬ ‫کؤله‌که‌ي ئابوريي کوردستان‪ ،‬ئابوري‬ ‫لي‪ ،‬دةسةآلتداراني هه‌ريَم له‌باتي ئه‌وه‌ي به‌‬ ‫رشته‌کانيه‌وه‌‪َ .‬‬ ‫َ‬ ‫کشتوکالي‬ ‫ماسته‌رپالن ئاوايييه‌کاني کوردستان و ئابوريي‬ ‫ببوژيَننه‌وه‌‪ ،‬خؤيان خراپتر له‌سه‌رده‌مي رژيَمي به‌عس تيَکيان‬ ‫دان‪ .‬بؤ ملمالنيَي حيزبيي نيَوان خؤيان و‪ ،‬کردني جوتياري‬ ‫شةري نيَوانيان‪ ،‬به‌ شيَوازي جؤراو‬ ‫کوردستان به‌ سوته‌مه‌ني‬ ‫ِ‬ ‫َكراي جوتيارو شوانکاره‌کاني کوردستانيان هاندا ببنه‌‬ ‫جؤر تي ِ‬ ‫بي يان به‌ناوي‬ ‫چه‌کداري حيزب‪ ،‬سا ئيتر به‌ناوي پيَشمه‌رگه‌وه‌ َ‬ ‫ئاسايش و پؤليس و پاسه‌واني سنوره‌وه‌‪.‬‬ ‫وه‌کو چؤن فه‌راهه‌مکردن و پاراستني ته‌واوي ئازادييه‌کان‬ ‫سيماي سيستمي ديمؤکراسييه‌‪ ،‬ئاوا چه‌سپاندن و ريَزگرتني‬ ‫بازاري ئازاديش به‌شيَکه‌ له‌ مه‌رجه‌کاني‬ ‫ثره‌نسيپه‌کاني‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫بازاري کوردستان هيچ سه‌ره‌تايه‌ک‬ ‫لي‪،‬‬ ‫ديمؤکراسي بون‪َ .‬‬ ‫ِ‬ ‫بازاري‬ ‫ناکري‪.‬‬ ‫بازاري ئازادي تيا به‌دي‬ ‫له‌ سه‌ره‌تاکاني‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫بازاري‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ل‬ ‫کاميان‬ ‫هيچ‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ک‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫‌نسيپ‬ ‫ه‬ ‫ثر‬ ‫َک‬ ‫ي‬ ‫‌ل‬ ‫ه‬ ‫کؤم‬ ‫ئازاد خاوه‌ني‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫کوردستاندا بوني نيه‌‪.‬‬

‫بازاري ئازاد دا‪:‬‬ ‫له‌‬ ‫ِ‬

‫‌بي‪ .‬زؤر به‌ ساده‌يي له‌به‌رئه‌وه‌ي‬ ‫‌بي به‌رهه‌مي ناوخؤ هه َ‬ ‫"‪ -‬ئه َ‬ ‫بازاريَک به‌رهه‌مي ناوخؤي‬ ‫‌کترن‪.‬‬ ‫ه‬ ‫ي‬ ‫‌ي‬ ‫ه‬ ‫دوان‬ ‫‌م‬ ‫ه‬ ‫‌ره‬ ‫ه‬ ‫ب‬ ‫بازار و‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫بازار نيه‌؛‬ ‫‌بي‪،‬‬ ‫نه َ‬ ‫ِ‬ ‫پي نه‌دراوه‌؛‬ ‫ ده‌ست تيَوه‌رداني حوکمه‌ت و حيزب ريَگه‌ َ‬‫َ‬ ‫مؤنؤپؤل (إحتکار) قه‌ده‌غه‌ ئه‌کا؛‬ ‫ حوکمه‌ت به‌ ياسا‬‫بازارى خؤى به‌ گويَره‌ي ملمالنيَي‬ ‫‌ک‬ ‫ه‬ ‫ نرخي کاآلو شم‬‫ِ‬ ‫ئازادي نيَوان کؤمپانياو سه‌رمايه‌داران‪ ،‬له‌ بواري کواليتي و‬ ‫تواناي به‌رهه‌مهيَنان دا‪ ،‬دياري ئه‌کا‪،‬‬ ‫ ده َ‬‫‌وله‌ت هه‌لومه‌رجي گونجاو و يه‌کسان بؤ سه‌رمايه‌داران‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬

‫‪31‬‬


‫و وه‌به‌رهيَنه‌ران و بازرگانه‌کان دابين ئه‌کا؛‬ ‫ ده َ‬‫‌وله‌ت چاوديَريي چاالکيي ئابوري و کرده‌ي به‌رهه‌مهيَنان‬ ‫و بازرگاني ئه‌کا‪ ،‬به‌مه‌به‌ستي پاراستني به‌رهه‌مهيَن و به‌کاربه‌ر‬ ‫و بازرگانه‌کان و‪ ،‬به‌مه‌به‌ستي ريَگه‌گرتن له‌ هيَناني شمه‌کي‬ ‫َ‬ ‫بازار و‬ ‫مؤنؤپؤلکردني‬ ‫کواليتي نزم و به‌سه‌رچو‪ ،‬ريَگه‌گرتن له‌‬ ‫ِ‬ ‫به‌رزکردنه‌وه‌ي عه‌شوائي نرخ و قازانجي فاحش؛‬ ‫ که‌رتي تايبه‌ت َ‬‫زال و حاکمه‪ ،‬که‌رتي گشتي يارمه‌تيده‌ر و‬ ‫بازاره‌؛‌‬ ‫پاريَزه‌ر و ريَکخه‌ري‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫بازار‬ ‫‌کاني‬ ‫ه‬ ‫َويستيي‬ ‫ي‬ ‫پ‬ ‫َوان‬ ‫ي‬ ‫ن‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ل‬ ‫تؤل‬ ‫توندو‬ ‫ په‌يوه‌ندي‬‫ِ‬ ‫و ناوه‌نده‌کاني خويَندن‪ :‬زانکؤ و په‌يمانگاو قوتابخانه‌‬ ‫پيشه‌ييه‌کاندا هه‌يه‌"*‪.‬‬

‫شازده‌يه‌م‪ :‬رؤشني له‌ بودجه‌ و دارايي وآلتدا‪ ...‬رؤشني له‌‬ ‫به‌خشيني زانياري به‌ هاووآلتي و به‌ ماسميديا‪:‬‬

‫وآلته‌ ديمؤکراسييه‌کان‪ ،‬بؤئه‌وه‌ي ريَگه‌ له‌ شکستي‬ ‫ديمؤکراسي بگرن سيستميَکي ته‌شريعي‪ ،‬ته‌نفيزي‪ ،‬قه‌زايي و‬ ‫ئالؤز دروست ئه‌که‌ن‪ .‬سيستمي َ‬ ‫به‌ريَوه‌بردني َ‬ ‫ئالؤز ريَگه‌ له‌‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫فرتوفي َ‬ ‫َل و شاردنه‌وه‌ و زولم و ناعه‌داله‌تي و گه‌نده‌لي و زؤر‬ ‫‌گري‪.‬‬ ‫نه‌خؤشي تر ئه َ‬ ‫سيستمي ئالَؤز ضيه‌؟‬ ‫بي‪ ،‬پيَک‬ ‫پارله‌مان له‌باتي ئه‌وه‌ي يه‌ک به‌ش يان يه‌ک ژور َ‬ ‫دي له‌ دوو به‌ش يان دوو ژور‪ .‬پارله‌ماني ئه‌مريکا پيَکهاتوه‌‬ ‫َ‬ ‫له‌ دوو به‌ش‪ :‬ئه‌نجومه‌ني نويَنه‌ران و ئه‌نجومه‌ني پيران‪.‬‬ ‫پارله‌ماني بريتانيا پيَکهاتوه‌ له‌ دوو به‌ش‪ :‬ئه‌نجومه‌ني نويَنه‌ران‬ ‫و ئه‌نجومه‌ني لؤردات‪ .‬پارله‌ماني هؤآلند پيَکهاتوه‌ له‌ دوو ژور‪:‬‬ ‫ژوري دووه‌م و ژوري يه‌که‌م‪ .‬له‌ ئه‌م‌ريکا ئه‌نجومه‌ني پيران‬ ‫ثرؤژه‌ قانونه‌کاني ئه‌نجومه‌ني‬ ‫چاوديَره‌ به‌سه‌ر قانوني بوني ِ‬ ‫نويَنه‌رانه‌وه‌‪ .‬هه‌روه‌ها له‌ بريتانيا و هؤآلند ئه‌نجومه‌ني لؤردات‬ ‫و ژوري يه‌که‌م هه‌مان َ‬ ‫رؤل ئه‌بينن‪.‬‬ ‫سه‌باره‌ت به‌ دةسةآلته‌کاني ته‌نفيزي و قه‌زايي‪ ،‬به‌هه‌مان‬ ‫شيَوه‌ َ‬ ‫َكراي سيستمه‌که‌ ساده‌‬ ‫ئالؤزن‪َ .‬‬ ‫لي‪ ،‬له‌ کوردستان تي ِ‬ ‫َ‬ ‫و کؤنترؤلکراوه‌‪ ،‬بؤيه‌ دةسةآلتداران به‌ئاساني ئه‌توانن‪ ،‬بؤ‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندي خؤيان قانون دابنيَن‪َ ،‬‬ ‫زولم و ناعه‌داله‌تي بکه‌ن‪،‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫به‌ حيله‌و حه َ‬ ‫‌واله‌ و في َ‬ ‫َل دنيايه‌ک ئيمتيازات‪ ،‬مولک و مالي‬ ‫گشتي و ساماني نيشتماني بؤ خؤيان به‌رن‪.‬‬ ‫له‌ وآلتاني ديمؤکراسيدا شه‌فاف بوني بودجه‌ به‌ديهية‌‌‪ .‬هه‌ر‬ ‫پاشا و سه‌رکؤمار و سه‌روه‌زيريَک هه َ‬ ‫‌ولبدا شتيَک له‌ زانياري‬ ‫َ‬ ‫داهات و خه‌رجيي وآلت بشاريَته‌وه‌‪ ،‬به‌ تؤمه‌تي گه‌نده‌لي‬ ‫ئه‌هيَنريَته‌ گيروگاز‪ .‬که‌چي بودجه‌ له‌ کوردستان بوه‌ به‌ لوغز‪.‬‬ ‫بودجه‌و شاردنه‌وه‌ي ورده‌کارييه‌کاني يه‌کيَکه‌ له‌و ئامرازانه‌ي‬ ‫هه‌ردوو حيزبي دةسةآلتدار‪ ،‬بؤ به‌رژه‌وه‌ندي شه‌خسي‪ ،‬حيزبي‬ ‫و بنه َ‬ ‫‌ماله‌يي زؤر خراپ به‌کاري ئه‌هيَنن‪ .‬خهَ‌لکي کوردستان‬ ‫َ‬ ‫سال بو نه‌يان ئه‌زاني بودجه‌ چيه‌؟ کهَ‌لکي چيه‌؟‬ ‫نزيکه‌ي ‪20‬‬ ‫‌کري؟‬ ‫چ په‌يوه‌ندييه‌کي به‌ ژيانيانه‌وه‌‌ هه‌يه‌؟ چؤن سه‌رف ئه َ‬ ‫به‌رهه‌مي چيه‌؟ هه‌تا له‌ کاتي گفتوگؤکردني بودجه‌ي َ‬ ‫سالي‬ ‫طؤرانه‌وه‌‬ ‫‪ 2010‬دا به‌ هؤي مناقه‌شه‌ جيدييه‌کاني فراکسيَوني ِ‬ ‫سةرةراي ئه‌و هه‌مو کون و‬ ‫تيَيگه‌يشتن و بايه‌خيان زاني‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫طؤران و ئؤپؤزسيَوني پارله‌ماني‬ ‫که‌له‌به‌ره‌ي فراکسيَوني‬ ‫ِ‬ ‫له‌ کاتي گفتوگؤکردني بودجه‌ي ‪ 2010‬دا ئاشکرايان کردن‪،‬‬ ‫ثره‌نسيپي‬ ‫که‌چي فراکسيَوني دةسةآلت به‌ کهَ‌لک وه‌رگرتن له‌ ِ‬

‫‪32‬‬

‫ثةراند‪.‬‬ ‫زؤرينه‌و که‌مينه‌ هه‌ر تيَي ِ‬ ‫دواي ئه‌و هه‌مو ئيحراجييه‌ي هه‌ردوو حيزبي دةسةآلت له‌‬ ‫گفتوگؤ کردني بودجه‌دا تيَي که‌وتن‪ ،‬هه‌ر مليان نه‌دا بؤ رؤشني‬ ‫(شفافية) له‌ بودجه‌دا‪ .‬ئيَسته‌ش‪ ،‬ته‌نانه‌ت ئه‌نجومه‌ني وه‌زيرانيش‬ ‫نازاني پيَکهاته‌کاني بودجه‌ چين و چه‌ندن‪ .‬چونکه‌‬ ‫به‌ته‌واوي‬ ‫َ‬ ‫بودجه‌ي هه‌ريَم به‌ته‌نيا ئه‌و ‪%17‬ي بودجه‌ي ئيَراق نيه‌ که‌ له‌‬ ‫ره‌يعي نه‌وت له‌ به‌غداوه‌ ديَت بؤ کوردستان‪ .‬بهَ‌لکو له‌وه‌ زياتر‬ ‫ساآلنه‌ داهاتي خودي هه‌ريَمه‌ له‌ ريَگه‌ي‪ :‬گومرگه‌کان؛ باجي‬ ‫ده‌رامه‌ت؛ باجي خانووبه‌ره‌؛ ره‌سمي موعامه‌التي دايره‌کان؛‬ ‫داهاتي کاره‌با؛ داهاتي نه‌وت و موشته‌قاته‌کاني؛ داهاتي‬ ‫دلنيايي ژيان و َ‬ ‫دلنيايي نيشتماني و َ‬ ‫کؤمپانياکاني َ‬ ‫دلنيايي‬ ‫ئؤتؤمؤبيل و‪ ...‬زؤر داهاتي تر‪.‬‬ ‫سةرةراي ئه‌و هه‌مو گوشاره‌ي له‌سه‌ريَتي بؤ‬ ‫دةسةآلتيَک‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ئاشکراکردني هه‌مو پيَکهاته‌کاني بودجه‌ (هه‌مو رشته‌کاني‬ ‫داهات و چؤنيَتي سه‌رفکردني دينار به‌ديناري)‪ ،‬نه‌چيَته‌ ژيَر‬ ‫باري ئاشکراکردني‌‪ ،‬له‌ کاتيَکدا ئه‌رک و واجبي سه‌رشانيَتي‬ ‫سه‌رچاوه‌ي دينار به‌ديناري داهات و دينار به‌ديناري خه‌رجي‬ ‫ئاشکرا بکا‪ ،‬گوماني تيانيه‌ که‌ دانوي دةسةآلتي وه‌ها له‌گه َ‬ ‫‌ل‬ ‫َ‬ ‫ناکول َي‪.‬‬ ‫ديمؤکراسيدا‬ ‫له‌ هه‌ريَمي کوردستان به‌ته‌نيا هه‌ر داهات و خه‌رجکردني‬ ‫شاراوه‌ نين‪ ،‬بهَ‌لکو هه‌مو زانيارييه‌ک شاراوه‌يه‌‪ .‬له‌ وآلتاني‬ ‫ديمؤکراسيدا ته‌نانه‌ت زانيارييه‌کاني ئاسايشيي نه‌ته‌وه‌ييش‬ ‫‌كرين (وه‌کو ئاشکراکردني نزيکه‌ي ‪100000‬‬ ‫ئاشکرا ئه ِ‬ ‫بهَ‌لگه‌نامه‌ي په‌نتاگؤن له‌سه‌ر جه‌نگي ئه‌فغانستان‪ .‬ئاشکراکردني‬ ‫‌ريَوه‌يه‌)‪ ،‬که‌چي‬ ‫بهَ‌لگه‌نامه‌کاني په‌نتاگؤن له‌ ئيراق‪-‬يش به ِ‬ ‫دةسةآلتي هه‌ريَمي کوردستان سيستماتيک هه‌مو زانيارييه‌ک‬ ‫له‌ هاووآلتي و له‌ ماسميديا ئه‌شاريَته‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌ وآلتاني ديمؤکراسيدا شاردنه‌وه‌ي زانياري له‌ ميديا‬ ‫سزاي قانوني هه‌يه‌‪ .‬له‌ کوردستان ئاشکراکردني زانياري‬ ‫سزاي له‌سه‌ره‌‪ .‬گوماني تيانيه‌ سيستميَک له‌ ئاشکراکردني‬ ‫بي‪.‬‬ ‫بترسي‬ ‫داتاو زانياري‬ ‫ناتواني ديمؤکراسي َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫***‬ ‫هه‌رکه‌س ئه‌م بابه‌ته‌ بخويَنيَته‌وه‌‪ ،‬ره‌نگه‌ توشي شؤک و‬ ‫ببي‪ .‬له‌ َ‬ ‫وابي ئاسني سارد‬ ‫دلي خؤيا ئهَ‌ل َي‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬ ‫َ‬ ‫نائوميدي َ‬ ‫ناطؤر َي‪ ،‬چونکه‌ ئه‌م دوو‬ ‫ئه‌کوتين؛ ئه‌م سيستمه‌ هه‌رگيز‬ ‫ِ‬ ‫‌طؤريَن‪.‬‬ ‫حيزبه‌ نه‌ بچوک ئه‌بنه‌وه‌و نه‌ ئه ِ‬ ‫شؤر‬ ‫ره‌نگه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر ورد به‌ شيکردنه‌وه‌ي هه‌لومه‌رجه‌که‌دا‬ ‫ِ‬ ‫طؤراني‬ ‫نه‌بيته‌وه‌‪ ،‬وه‌ها بيَته‌ به‌ر زه‌ين و چاو که‌ هه‌رگيز‬ ‫ِ‬ ‫لي‪ ،‬له‌ راستيدا هه‌لومه‌رجي کوردستان‪ ،‬ئيَراق‬ ‫ئيجابي رونادا‪َ .‬‬ ‫طؤريني سيستمي‬ ‫و ناوچه‌که‌ و دنياش له‌بار و يارمه‌تيده‌رن بؤ ِ‬ ‫حوكمرانيي هه‌ريَم‪:‬‬ ‫ِ‬ ‫طؤراني گه‌وره‌ له‌‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫و‬ ‫‪2009/7/25‬‬ ‫دواي‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ل‬ ‫ له‌ کوردستان‬‫ِ‬ ‫هه‌ناوي کؤمهَ‌لي کوردستاندا دروست بوه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر زانستييانه‌ تر‬ ‫‌بي َ‬ ‫طؤراني چه‌ندايه‌تي‬ ‫ده‌ري ببرم‪ ،‬ئه َ‬ ‫بليَم‪ :‬له‌دواي راپه‌رينه‌وه‌ ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫له‌ناو هه‌ناوي کؤمه‌لي کوردستاندا ده‌ستي به‌ که‌له‌که‌ بون‬ ‫طؤريني چؤنايه‌تي‪ ،‬ته‌کانيَک‬ ‫طؤرا بؤ‬ ‫کردوه‌‪ ،‬له‌ ‪ 7/25‬دا‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫يان قهَ‌له‌م بازيَکي بؤ پيَشه‌وه دا‌‪ .‬ئيَسته‌ ئيتر له‌ کوردستان‬ ‫ئؤپؤزسيَوني سياسي و پارله‌ماني جيديي هه‌ن‪ .‬دةسةآلت‬ ‫بکؤشي‪ ،‬له‌ دوو ريَگه‌ زياتري له‌به‌رده‌مدا‬ ‫چه‌ند بکاو چه‌ند‬ ‫َ‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬


‫طؤرين له‌ناو هه‌ناوي خؤيا و هاوکارواني‬ ‫نييه‌‪ :‬يان ئه‌نجامداني ِ‬ ‫طؤريني سيستمي سياسي‪ ،‬ياخود به‌ره‌نگاربونه‌وه‌ي‬ ‫کردن بؤ ِ‬ ‫َ‬ ‫گه‌ل و ئؤپؤزسيَون به‌ به‌کارهيَناني توندوتيژي‪ .‬هه‌لبژارده‌ي‬ ‫دووه‌ميان هه‌نديَک له‌ سه‌ره‌تاکاني ده‌رکه‌وتوه‌‪ ،‬بةآلم گومانم‬ ‫هه‌يه‌ هه‌لومه‌رجي کوردستان و ئيَراق و دنيا ريَگه‌ به‌ هه‌ردوو‬ ‫حيزبي دةسةآلتدار بده‌ن نيازه‌کانيان بگه‌يه‌ننه‌ دوا مه َ‬ ‫‌نزل‪.‬‬ ‫به‌ پيَچه‌وانه‌وه‌ هه‌لومه‌رج له‌باره‌ بؤئه‌وه‌ي ئؤپؤزسيَون‬ ‫َني‪ ،‬به‌رده‌وام ئازايه‌تي كؤمةآليةتي و‬ ‫به‌رده‌وام په‌ره‌بستي َ‬ ‫هؤشياري خهَ‌لکي کوردستان باآل بکه‌ن‪ .‬به‌گويَره‌ي تيگه‌يشتنم‬ ‫له‌ هه‌لومه‌رجي سياسي و كؤمةآليةتي کؤمهَ‌لي کوردستان‪،‬‬ ‫ريزبه‌ندي سياسي و كؤمةآليةتي له‌ کوردستان جاريَکي‬ ‫طؤرين له‌ په‌ره‌سه‌ندن‬ ‫تر له‌ فؤرمؤله‌بونه‌وه‌دايه‌‪ :‬هيَزه‌کاني‬ ‫ِ‬ ‫و گه‌وره‌بوندان‪ ،‬هيَزي کؤنزيَرڤاتيف له‌ بچوکبونه‌وه‌ و‬ ‫فؤرمؤله‌بونه‌وه‌ دايه‌‪ .‬ره‌نگه‌ له‌ کؤتاييدا هه‌ردوو حيزبه‌‬ ‫کؤنزيَرڤاتيفه‌که‌ يه‌ک بگرنه‌وه‌ و ببن به‌ هيَزيَک‪ .‬ئه‌وانه‌ي به‌و‬ ‫فؤرمؤله‌بونه‌وه‌يه‌ رازي نابن خؤيان ئه‌ده‌ن به‌الي هيَزه‌کاني‬ ‫طؤراندا‪ .‬به‌و شيَوه‌يه‌ ئوميد زيندو ئه‌بيَته‌وه‌ جاريَکي تر به‌ختي‬ ‫ِ‬ ‫سيستمي سياسيي دوو حيزبي له‌ کوردستان‪ ،‬ببوژيَته‌وه‌‪.‬‬ ‫ثرؤسيَسه‌ له‌خؤيه‌وه‌ رونادا‪ ،‬کاري سيستماتيکي‬ ‫دياره‌ ئه‌م ِ‬ ‫‌وي‪.‬‬ ‫ئه َ‬ ‫سةرةراي ئه‌و هه‌مو ويَراني و توندوتيژييه‌ي له‌ دواي‬ ‫‬‫ِ‬ ‫روخاندني رژيَمي سه‌دام حوسيَنه‌وه‌ ئاوته‌قاي به‌شه‌‬ ‫عه‌ره‌بييه‌که‌ي ئيَراق بوه‌‪ ،‬که‌چي ههَ‌لهاتني خؤري ديمؤکراسي‬ ‫‌وي کؤمهَ‌ليَک هيَزي‬ ‫له‌ به‌غدا نزيکتره‌ تا کوردستان‪ ،‬چونکه‌ له َ‬ ‫هاوتوانا دروست بون که‌ هيچيان ريَگه‌ به‌وي تر‪ /‬به‌واني تر‬ ‫لي بکه‌ن يان به‌شيان بخؤن‪ .‬ئه‌م فاکته‌ره‌ َ‬ ‫ناده‌ن َ‬ ‫رؤلي‬ ‫زولميان َ‬ ‫‌بيني بؤ دابه‌شکردني دةسةآلت‪ .‬دابه‌شکردني‬ ‫سه‌ره‌کي ئه َ‬ ‫دةسةآلتيش بنچينه‌يه‌کي گرنگي ديمؤکراسييه‌‪.‬‬ ‫طؤراني‬ ‫ وآلتاني ده‌وروبه‌ري کوردستان و ئيَراق ئاوسن به‌ ِ‬‫‌روي ئه‌واني تر (کورد‬ ‫ئيجابي‪ :‬تورکيا له‌ناوخؤ ورده‌ ورده‌ به ِ‬ ‫و نه‌تورک) دا ئه‌کريَته‌وه‌؛ له‌ ده‌ره‌وه‌ش به‌نيازي بونه‌ ئه‌ندام له‌‬ ‫خؤله‌ميَشيي َ‬ ‫يه‌کيَتيي ئه‌وروپا هه‌تا ديَت ناوچه‌ي َ‬ ‫کالتر ئه‌بيَته‌وه‌‬ ‫به‌ره‌و کرانه‌وه‌ي زياتر و ديمؤکراسيي دامه‌زراوتر‪ .‬ئيَران‬ ‫له‌ناوخؤدا له‌ کوآلن و هه‌ژاندايه‌‪ .‬کؤمهَ‌لي ئيَراني کؤمهَ‌ليَکي‬ ‫زيندوه‌و داواي ديمؤکراسي ئه‌کا و بزوتنه‌وه‌ي سه‌وزه‌کان‬ ‫کاوه‌خؤ جيَگه‌ي خؤي خؤش ئه‌کا‪ .‬رژيَمي ئه‌حمه‌دي نه‌ژاد‬ ‫هه‌ر به‌ده‌ست کيَشه‌ سياسي و ئابورييه‌کاني ناوخؤوه‌ گيري‬ ‫نه‌خواردوه‌‪ ،‬بهَ‌لکو له‌سه‌ر ئاستي دنياش گوشاريَکي زؤري‬ ‫له‌سه‌ره‌ به‌ره‌و کرانه‌وه‌‪ .‬رژيَمي به‌عسي سوريي به‌هه‌مان‬ ‫شيَوه‌ له‌ ناوخؤ له‌ژيَر گوشاري كؤمةآليةتي‪ -‬سياسي و‬ ‫له‌سه‌ر ئاستي ده‌ره‌وه‌ له‌ژيَر گوشاري ناوده َ‬ ‫‌وله‌تيدايه‌ بؤ‬ ‫سةرةراي ئه‌و هه‌مو نه‌هامه‌تي و ويَرانييه‌ي‬ ‫کرانه‌وه‌‪ .‬ئيَراق‬ ‫ِ‬ ‫توشي هاتوه‌‪ ،‬هيَشتا هه‌ر نمونه‌يه‌ بؤ گه‌الني ده‌وروبه‌ر‪.‬‬ ‫ثره‌نسيپي‬ ‫ له‌ دواي کؤتايي هاتني جه‌نگي سارده‌وه‌ ِ‬‫ده‌ستورنه‌دان له‌ کاروباري ناوخؤي وآلتان که‌ له‌ ناو‬ ‫(ميثاق)ـي نه‌ته‌وه‌يه‌کگرتوه‌کاندا جيَگه‌ي گرتوه‌‪ ،‬به‌ کرده‌وه‌‬ ‫‌رثةراندني ئيَراق له‌ کوه‌يت‪ ،‬جه‌نگي‬ ‫ههَ‌لوه‌شيَنرايه‌وه‌‪ :‬ده ِ‬ ‫َ‬ ‫به‌لکان‪ ،‬جه‌نگي ئه‌مه‌ريکا دژي تاليباني ئه‌فغانستان‪ ،‬جه‌نگي‬ ‫روخاندني رژيَمي به‌عسي ئيَراق‪ ،‬نمونه‌ن بؤ ئه‌و راستييه‌‪ .‬ئيتر‬

‫له‌و کاته‌وه‌ کؤمهَ‌لي ناوده َ‬ ‫‌وله‌تي يان وآلته‌ به‌نفوزه‌کاني وه‌کو‬ ‫ئه‌مريکا ئه‌توانن راسته‌وخؤ بؤ به‌رگريکردن له‌ جيگيربوني‬ ‫رژيَمي ديکتاتؤري ده‌ست له‌کاروباري هه‌ر وآلت و ناوچه‌يه‌ک‬ ‫وه‌ربده‌ن‪.‬‬ ‫‌وي خؤيان و بنه َ‬ ‫‌ماله‌کانيان‬ ‫کاربه‌ده‌ستاني کورد ئه‌گه‌ر بيانه َ‬ ‫و خهَ‌لکي کوردستان به‌ که‌رامه‌ته‌وه‌ بژين و په‌ره‌ به‌ کايه‌کاني‬ ‫‌وي مافي چاره‌ي خؤنوسين‪ ،‬به‌ مافي‬ ‫ژيان بده‌ن؛ ئه‌گه‌ر بيانه َ‬ ‫جيابونه‌شه‌وه‌‪ ،‬بؤ ماوه‌يه‌کي دورودريَژي تر دوا نه‌خه‌ن‪،‬‬ ‫بيَجگه‌ له‌ دامه‌زراندني سيستمي ديمؤکراسيي راسته‌قينه‌ هيچ‬ ‫‌وي‬ ‫ههَ‌لبژارده‌يه‌کي تريان له‌ پيَش نيه‌‪ .‬مه‌گه‌ر به‌ ئه‌نقه‌ست بيانه َ‬ ‫به‌ تاقيکردنه‌وه‌ َ‬ ‫تاله‌کاني ميَژودا بچنه‌وه‌!‬ ‫***‬ ‫سيستمي سياسيي هه‌ريَم له‌ قؤناغي گواستنه‌وه‌ دا‪ ،‬له‌باتي‬ ‫بچي‪ ،‬له‌ پاشه‌کشه‌ دايه‌‪ .‬ئيَستا سيستمي‬ ‫ئه‌وه‌ي بؤ پيَشه‌وه‌‬ ‫َ‬ ‫‌بي‬ ‫حوكمراني به‌ ته‌واوي ناديمؤکراسييه‌‪ .‬ئا ليَره‌وه‌يه‌ که‌ ده َ‬ ‫ِ‬ ‫طؤريني‬ ‫طؤران قورسايي تيَکؤشاني بخاته‌ سه‌ر‬ ‫بزوتنه‌وه‌ي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ئاراسته‌ي جوآلني سيستمه‌ سياسييه‌که‌‪ ،‬له‌ ئاراسته‌ي‬ ‫ناديمؤکراسييه‌وه‌ به‌ره‌و ديمؤکراسي‪.‬‬ ‫گرنگه‌ حيزبه‌کاني دةسةآلت باش هه‌لومه‌رجي کوردستان‬ ‫و ئيَراق و ناوچه‌که‌و جيهان ده‌رک بکه‌ن‪ ،‬له‌ کاتدا هؤشيان‬ ‫طؤران‪ ،‬نه‌ک له‌‬ ‫بيَته‌وه‌ سه‌ريان و ببنه‌ به‌شيَک له‌ هيَزه‌کاني‬ ‫ِ‬ ‫طؤران‪.‬‬ ‫ثرؤسيَسي ِ‬ ‫کؤتاييدا ببنه‌ هه‌مو قوربانييه‌کاني ِ‬ ‫‪--------------------------‬‬‫بروانه‌‬ ‫ثره‌نسيپه‌کاني‬ ‫بازاري ئازاد پيَشتر بآلوکراوه‌ته‌وه‌‪ِ .‬‬ ‫ِ‬ ‫* ِ‬ ‫ژماره‌ ‪596‬ي رؤژنامه‌ي رؤژنامه‌‪.2010/8/24 ،‬‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬

‫‪33‬‬


‫ريَگ ره‌کان ي‬ ‫ب ه‌رد‌‌ه‌م دي م وک راس ي بوون ي‬ ‫کؤم ه‌لَگاي ئ يَم ه‬

‫سةردار عةزيز‬ ‫ئه‌م پرسياره َ‬ ‫ئالؤز و گرانه ده‌توانريَت به گشتي به دوو شيَوه‌‬ ‫وه‌آلم بدريَتةوة‪ :‬يه‌ک‪ ،‬وه‌آلميَکي گشتي‪ ،‬که سه‌رتاپا ئةو بونيادو‬ ‫پيَکهاتانه له به‌رچاوبگريَت که پيَکة‌وه پيَويستن بؤ ديموکراتيزه‌‬ ‫بووني کؤمهَ‌لگا‪ ،‬له ميانه‌ي به‌رچاوخستني ئه‌مانه‌دا‪ ،‬له ديديَکي‬ ‫به‌راوردکاريانةوه ئةوه به‌يانکات تا چه‌‌نديَک ئةو بونيادو پيَکاتانه‬ ‫ئاماده‌ن و ريَگره‌کانيان چيه‪ .‬كةواتة ئه‌م ديده گشتگيريه ئةوه‬ ‫له به‌رچاو ئة‌گريَت که ديموکراتيزه ‌بوون پرؤسه‌يه‌کي فره‌تويَي‬ ‫َ‬ ‫ئالؤزي دريَژخايه‌نه‪.‬‬ ‫دوو‪ :‬وه‌آلميَک که روناکي بخاته سه‌ر يه‌ک ريَگر يان يه‌ک‬ ‫ريَگر به ريَگريَکي سه‌ره‌کي دابنيَت‪ .‬ئه‌م روانگه‌يه هيچي‬ ‫که‌متر نيه له ميتؤدي يه‌که‌م‪ ،‬له راستيدا ميتؤدي له‌م شيَوه‌يه‬ ‫زؤريش پيَويسته‪ ،‬چونکه بوار و ده‌رفه‌ت ئه‌داته ريَگريَک له‬ ‫ريَگره ‌زؤره‌کاني به‌ر ديموکراتيزه ‌بووني کؤمهَ‌لگاي ئيَمه هه‌تا‬

‫‪34‬‬

‫َ‬ ‫َ‬ ‫بکؤلدريَتةوه‪ .‬بةآلم سه‌رباري ئه‌مه من‬ ‫قوول ليي‬ ‫به شيَوه‌کي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بروام‬ ‫خؤم‬ ‫ي‬ ‫حال‬ ‫به‬ ‫‌ش‬ ‫ه‬ ‫ب‬ ‫من‬ ‫چونکه‬ ‫َرم‪،‬‬ ‫ي‬ ‫‌بژ‬ ‫ه‬ ‫د‬ ‫‌ل‬ ‫ه‬ ‫ه‬ ‫‌م‬ ‫ه‬ ‫ميتؤدي يه‌ک‬ ‫ِ‬ ‫نيه که ته‌نها يه‌ک ريَگر هه‌بيَت يان يه‌ک ريَگري سه‌ره‌کي هه‌بيَت‬ ‫له به‌رده‌م پرؤسه‌ي ديموکراسي بووني ئيَمه‌دا‪ .‬وه له‌بة‌‌ر نه‌بووني‬ ‫لي َ‬ ‫َکؤلينةوه‌ي جيدي له‌م بواره‌دا مه‌ترسي ئةوه‌ هه‌يه کاتيَک کار‬ ‫له سه‌ر الي‌‌ک بکريَت‪ ،‬خويَنه‌ر وه‌ها تيَبگات که ته‌نها ي‌‌ک ريَگر‬ ‫هه‌يه وه ئه‌گ‌‌ر هاتوو ئةو ريَگره البرا ئةوا ديموکراسي ديَته‬ ‫ئاراوه‪ .‬بؤ نموونه له رؤژئاوا ئوانه‌ي که دواي ميتؤدي ماکس‬ ‫ڤيَبه‌ر کةوتوون‪ ،‬بروايان وايه که که‌لتوره که ريَگره له به‌رده‌م‬ ‫ديموکراتيزه ‌بووندا له جيَگة‌‌يه‌کي وه‌ک رؤژهه‌آلتي ناوه‌راست‪،‬‬ ‫بةآلم له راستيدا ئه‌م ديده کورتبين و زيانبه‌خشه لةوه‌ي‬ ‫يارمه‌تيده‌ربيَت‪.‬‬ ‫ناتواني ببيَته ديموکراسي ئه‌گه‌‌ر به‬ ‫بؤ من هيچ کؤمهَ‌لگايه‌ک‬ ‫َ‬ ‫جؤريَک له جؤره‌کان خؤي مؤدريَن نه‌کردبيَت‪ .‬كةواتة ته‌نها له‬ ‫‌تواني گه‌شه‌بکات‪.‬‬ ‫ناوه‌نديَکي به مؤدريَنبوودا ديموکراسي ده‬ ‫َ‬ ‫مؤدريَن مه‌رج نيه السايي رؤژئاوابيَت‪ ،‬بهَ‌لکو به‌ماني هه‌بووني‬ ‫توانا بؤ پيَاچونةوه‌ي که‌له‌پور و هه‌موو ره‌هه‌نده مادي و‬ ‫ميتافيزيکيه‌کاني ژيان بؤ به‌هيَز کردني پيَگه‌ي مرؤڤ تيايدا‪ .‬بؤيه‬ ‫مؤدريَن‪ -‬بوون پرؤسه‌يه‌کي گشتگيريه که مرؤڤ وه‌ک خؤي‪،‬‬ ‫وه‌ک بوونيَکي کؤمه‌آليه‌تي‪ ،‬وه‌ک بوونيَکي فيزيکي و هه‌روه‌ها‬ ‫شيَوازه‌کاني بروابووني‪ ،‬په‌يوه‌ندي کردني‪ ،‬بيرکردنةوه‌ي‪،‬‬ ‫قسه‌کردني‪ ،‬ميتؤده‌کاني هه‌موو ئه‌مانه چلؤپؤپي داريَکن که داري‬ ‫مؤديَرنه‌يه‪.‬‬ ‫ديموکراسي ياني هه‌بووني ديدي خود‪ ،‬ديدي تاکه‌‌که‌س بؤ‬ ‫خاله ضةند َ‬ ‫دونيا‪ .‬ئه‌م َ‬ ‫خاليکي تر له خؤي ئه‌‌گريَت‪ ،‬بؤ نموونه‬ ‫هه‌بووني ئاگايي به‌رامبه‌ر به خود‪ ،‬هه‌بووني توانا بؤ به‌کارردني‬ ‫زمان له ديدي خود‪ .‬ئيَستاش له زؤربه‌شي دونيادا مرؤڤ‪ ،‬ته‌نانه‌ت‬ ‫له کؤمهَ‌لگا ديموکراسيه‌کانيشدا مرؤڤ دژ به بةرذةوةندي‬ ‫خؤي ده‌نگ ئه‌دات که وه‌ها ئه‌زانيَت بةرذةوةنديه‌تي‪ .‬بؤئةوةى‬ ‫ئه‌مه فه‌راهه‌م بيَت ده‌بيَت َ‬ ‫َ‬ ‫مندال له خيَزاندا بگؤريَدريَت‪،‬‬ ‫رؤلي‬ ‫شيَوازي په‌يوه‌ند بگؤردريَت‪ ،‬سه‌رتاپا به‌رنامه‌ي خويَندن که له‬ ‫فر َي بدريَته نيو‬ ‫سه‌ر ته‌لقين و خه‌ساندن و شکاندن بونياد نراوه ِ‬ ‫َ‬ ‫زبلدانةوه‪ .‬له هه‌مانکاتدا کاتيَک ئه‌م که‌سه خاوه‌ن ديدي خؤيه‌تي‬ ‫‌بي برواي بةوه‌بيَت که ئه‌م ديده ته‌‌نها ديدي خوده و ئه‌‌کريَت‬ ‫ده َ‬ ‫‌کري ديدي ئةيتر راستبيَت‪ ،‬كةواتة بروابوون به‬ ‫ههَ‌له بيَت‪ ،‬ده َ‬ ‫برةى پشتي ديموکراسيه‪ .‬دياره ئاسان نيه‬ ‫بر ِ‬ ‫سه‌ربه‌خؤيي ئةيتر ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلگاي کورديدا بروابيَنيَت که ره‌نگه‬ ‫مرؤڤ به تايبة‌‌تي له‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬


‫ههَ‌‌له‌بيَت‪ .‬ئه‌گه‌ر ههَ‌له‌ش بيَت ئةوا مه َ‬ ‫‌حاله داني پيادانيَت‪ .‬پياو ئةو‬ ‫پياوه‌يه که خاوه‌ني قسه‌ي خؤي بيَت‪ ،‬که نه‌گؤريَت‪ ،‬بؤ نموونه‬ ‫ده‌ليَن "وه‌آل کابرا بووبوو به قسه‌ي خؤيةوه"‪ ،‬زؤريتريش که‬ ‫َ‬ ‫پر و پوچ‪.‬‬ ‫له‬ ‫كؤمةلطاى ئيَمه‌دا بوون به ياسايه‌کي کؤمه‌آليه‌تي ِ‬ ‫َ‬ ‫له‌روانگه‌يه‌کي ترةوه‪ ،‬ئه‌م براوبوونه له کؤمه‌لگايه‌‌کي ئاينيدا‬ ‫توندرةو َ‬ ‫بالي به‌‌سه‌ردا کيَشابيَت فه‌راهه‌م نابيَت‪.‬‬ ‫که بيري ئايني‬ ‫ِ‬ ‫بؤ نموونه ئه‌گه‌‌ر که‌‌سيَک برواي وابيَت که ئةو راسته چونکه‬ ‫برواي به ئاينيَک هه‌يه ئةوا هه‌رگيز نابيَته مرؤڤيَکي ديمؤکراسي‬ ‫چونکه ئاماده‌نيه بکةويَته گفتوگؤ‪ ،‬ئاماده‌نيه هه‌رگيز دان به‬ ‫راستي ئةويتردا بنيَت‪ ،‬ئاماده‌نيه ته‌نانه‌ت گويَيش بگريَت‪ ،‬ره‌نگه‬ ‫‌يکوژي بةآلم به‌ردهوام‬ ‫ئه‌گه‌‌ر باشترين شت بيکات ئةوه‌ بيَت نه‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هةولي رسوابووني بدات‪ .‬مه‌رچ نيه ئه‌مه‬ ‫له هه‌موو ده‌رفه‌‌تيَکا‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى ئيسالمي يان رؤژهه‌آلتيدا رووبدات‪ .‬دياره‬ ‫ته‌نها له‬ ‫تا ئه‌م چه‌ند رؤژه‌ي دوايي نموونه‌ي ئه‌مريکا وه‌ک ووآلتيَکي‬ ‫‌بي ئةوةى هيچ‬ ‫ديموکراسي ده‌هيَنرايةوة كه ئاين تيايا به‌هيَزه‪ ،‬به َ‬ ‫له به‌هاي ديموکراسيه‌که‌ي که‌مکاتهوه‪ .‬بةآلم ئه‌م رووداوانه‌ي‬ ‫ئه‌م رؤژانه پيَمان دهَ‌ليَن‪ ،‬که ده‌سه‌آلتي ئايني لة ووآلته‌دا به‌م‬ ‫شيَوه‌يه به‌ردةوام بيَت ئةوا به‌بيَگومان ئاينده‌کي تاريکتر له‬ ‫ئه‌فگانستان بؤ ئةو ووآلته ده‌هيَنيَت‪.‬‬ ‫كةواتة ئه‌گه‌ر مرؤڤيَک ئاشنا نه‌بووبيَت به سنگفراواني‪،‬‬ ‫به ليَبورده‌يي‪ ،‬به ريَز‪ ،‬به باوه‌ربوون به جياوازي‪ ،‬به تواناي‬ ‫گه‌شه‪ ،‬ئةوا نابيَته مرؤڤيَکي ديموکراسي‪ .‬ک‌واته مرؤڤ له‬ ‫نوي‪ ،‬خاوه‌ن ديدي‬ ‫كؤمهَ‌لگاي ئيَمه‌دا ده‌بيَت ببيَته که‌سيَکي‬ ‫َ‬ ‫و خه َ‬ ‫نوي‪ .‬من لة ستونانه‌ي که له‬ ‫‌يال و زمان و بوونيَکي‬ ‫َ‬ ‫سه‌ر رؤمان نوسيم له رؤژنامه‌ي ئاويَنه‌دا مه‌به‌ستم پيَشچاو‬ ‫خستني چه‌ند ره‌هه‌نديَکي ئه‌م دياريده‌يه بوو‪ .‬سه‌رباري ئه‌مانه‬ ‫ديموکراسي ره‌هه‌ندي ماديشي هه‌يه‪ .‬بؤئةوةى که‌سيَک خاوه‌ن‬ ‫بيروراي سه‌ربه‌خؤي خؤيبيَت ئةوا ده‌بيَت له هه‌مانکاتدا خاوه‌ن‬ ‫داهاتي سه‌ربه‌خؤييانه‌ي خؤي بيَت‪ .‬ئيَمه رؤژانه ده‌يبينن چؤن‬ ‫موچه‪ ،‬پله و پايه‪ ،‬سه‌روه‌تي گشتي ئه‌‌خريَنه خزمه‌تي دژايه‌تي‬ ‫کردن به ديموکراسي‪ .‬ديسيپلينيَکي کؤن هه‌يه که ئيَستا له‬ ‫سه‌رههَ‌لدانةوه‌دايه پيي دهَ‌ليَن ئابوري سياسي‪ .‬ره‌نگه پياوه‬ ‫ريشنه‌که که ناوي مارکسه پيَغه‌مبه‌ري ئه‌م بواره بيَت‪ .‬ئابوري‬ ‫سياسي قسه‌ له سه‌ر ئةو سياسه‌ته ئه‌کات که ئابوري تيا به‌‌رهه‌م‬ ‫ديَت‪ ،‬هه‌روه‌ها له و سياسه‌ته‌ي که ده‌گريَته به‌ر بؤئةوةى‬ ‫ئابوري بکريَته بواريَک که دريَژکه بةوم سياسه‌ته‌ي که هه‌يه‬ ‫بدات‪ .‬ره‌نگه لةوي َ‬ ‫ئالتوسيَر زياتر له‌م بواره‌دا کاري کردبيَت‪.‬‬ ‫له کؤمهَ‌لگاي ئيَمه‌دا زؤر به‌زه‌قي ئابوري ده‌خريَته خزمه‌تي‬ ‫دريَژه‌پيَداني سيسته‌مي سياسيةوه‪ .‬كةواتة داهاتي ئابوري وه‌ها‬ ‫دائه‌ريژريَت که که‌سه‌کان په‌‌يوه‌ست کات به ده‌سه‌آلتةوه نه‌ک‬ ‫سه‌ربه‌خؤييان پيَببه‌خشيَت‪ .‬ليَره‌دا مرؤڤ ده‌خريَته به‌‌رده‌م دوو‬ ‫دووريانةوه‪ ،‬پيَي دهَ‌ليَن‪ ،‬ئازادي بةآلم ئه‌گه‌ر ئازادي په‌يرةوکه‌يت‬ ‫َني‪ .‬له ئه‌نجامدا باجي‬ ‫ئةوا هه‌موو توان ئابوريه‌کانت ده‌دؤري َ‬ ‫ئازادي په‌راويَزي و نه‌بووني و هه‌‌ژاريه‪ .‬بةآلم ئه‌گه‌ر ئاماده‌بيت‬ ‫ببيته به‌شيَک لةو سيسته‌مه‌ي که هه‌يه ئةوا بؤ خؤت دابه‌سته‌‬ ‫پروپوچ و بيَکهَ‌له‌ک‬ ‫ئه‌کريَيت و ده‌تواني هه‌رچي شتي بؤ سود و ِ‬ ‫هه‌يه َ‬ ‫بيليَت‪( .‬به‌س زياني بؤ په‌زه‌کان نه‌بيَت)‪.‬‬ ‫بؤ ئةوةى که‌سيَک راي هه‌بيَت‪ ،‬بؤچوني هه‌بيَت‪ ،‬بزانيَت‬ ‫‌بي‬ ‫به‌رژةوه‌ني راسته‌قينه‌ي ئةو وه‌ک که‌سيَک له کويَدايه‪ ،‬ئةوا ده َ‬ ‫برواي به‌خؤي بيَت‪ ،‬ئه‌مه يه‌کيَکه‬ ‫ئه‌م ک‌‌سه وه‌ها گه‌وره‌ کرابيَت که ِ‬

‫له کيَشه گةوره‌کاني کؤمهَ‌لگاي ئيَمه‪ ،‬ئةو شيَوازه په‌روه‌رده‌يه‪،‬‬ ‫ئةو شيَوازه خويَندنه‪ ،‬ئةو شيَوازي خيَزانه‪ ،‬تاکه‌کان ئه‌کاته‬ ‫که‌‌سيَکي چه‌‌پيوي بيَده‌نگي‪ ،‬گرگن‪ .‬مرؤڤي وه‌ها ديموکراتخواز‬ ‫نابيَت‪ ،‬بهَ‌لکو مرؤڤيَکه هه‌ميشه خواخواي ئةوةيه‌تي که که‌سيَک‬ ‫بدؤزيَتةوه دواي کةويَت‪ ،‬که‌سيَک رابه‌رايه‌تي بکات‪ ،‬که‌سيَک‬ ‫ريَنمايي بکات‪ ،‬که‌سيَک ئامؤژگاري بکات‪ .‬ئه‌مه ئه‌نباته سه‌ر ئةو‬ ‫َني‪.‬‬ ‫ئارگوميَنته‌ي که کانت له چيه‌تي رؤشنگه‌ريا ئه‌يورژي َ‬ ‫له گه َ‬ ‫‌ل هه‌موو ئه‌مانه‌دا‪ ،‬ته‌نها ئةوه‌نده به‌س نيه که تاکه‌کان‬ ‫َ‬ ‫‌بي کؤ‪-‬يه‌ک پيَکبهيَنن‪ ،‬ئه‌م کؤيه‌ ده‌بيَته‬ ‫سه‌ربه‌خؤبن‪ ،‬به‌لکو ده َ‬ ‫ئةو پيَکةوه‌بوونه‌ي که پيَي دهَ‌ليَن کؤميونيتي (جڤات)‪ .‬کؤي ئه‌م‬ ‫‌بي‬ ‫کؤميونيتيانه کؤمهَ‌لگا دروستئه‌کات‪ .‬كةواتة ديموکراسي به َ‬ ‫بووني کؤمهَ‌لگاييانه‌ي خهَ‌لک دروست نابيَت‪ .‬کؤمهَ‌لگاي ئيَمه‬ ‫کؤمهَ‌لگايه‌کي کؤمهَ‌لگايي نيه‪ .‬ئه‌مه له رسته‌يه‌کي تؤتؤلؤجي‬ ‫کي ئيَمه‪ ،‬گه‌لي ئيَمه‬ ‫ئه‌چيت‪ ،‬بةآلم مه‌ب‌هستم ئةوةيه‪ ،‬که خهَ‌ل َ‬ ‫وه‌ها خؤي ريَکنه‌خستووه که سيسته‌ميَک پيَبهيَنيَت خياوازه‌کان‬ ‫پيَکةوه له‌ميانه‌ي ملمالنيَدا يه‌کتري تةواکه‌ن‪ .‬چونکه ئه‌م وورده‬ ‫جياوازانه ده‌بيَته هؤي خولقاندني داينه‌مؤ‪ .‬دياره پرؤسه‌ي‬ ‫دروستکردني خهَ‌لک که پرؤسه‌يه‌کي تري سه‌ر به‌ مؤديَرنه‌يه‬ ‫ره‌نگه به‌پيَچةوانه‌ي ئه‌م پرؤسه‌يه‌يه‌ بيَت‪ .‬سه‌ره‌تا وشه‌ي خهَ‌لک‪،‬‬ ‫لة وشه‌ي عه‌ره‌بي خلق‪ -‬ةوه هاتووه‪ ،‬که ياني دروستکراو‪ ،‬بةآلم‬ ‫ئه‌م دروستکراوه به مانا سياسيه‌که‌ي نا بهَ‌لکو به‌مان رؤحيه‌که‌ي‪.‬‬ ‫كةواتة خهَ‌لک ئةو بوونهوه‌ره‌يه که ده‌ستکردي ياني مه‌خلوقي‬ ‫په‌روه‌ردگاره‪ ،‬له گه‌رميان وشه‌ي مه‌خلوق به‌کارده‌به‌ن بؤ‬ ‫کؤمه‌آلني خهَ‌لک‪ .‬ئةوةى سه‌يره که له زمانه‌کاني فارسي "خلق"‪،‬‬ ‫تورکي "هلک" هه‌مان ئه‌م وشه عه‌ره‌بيه بووه‌يه سه‌رچاوه که له‬ ‫عه‌ره‌بيدا بةو مانايه به‌کارنايه‌ت‪ .‬بةآلم خهَ‌لک به‌ماناي سياسي‬ ‫دةوله‌ته گةوره فه‌‌يلوسوفي َ‬ ‫َ‬ ‫ئيتالي ئاگامبين وتاريَکي‬ ‫به‌ره‌هه‌مي‬ ‫َ‬ ‫به ناونيشاني ئايا خه‌‌لک چيه هه‌يه که تيايا به ئيتمؤلؤژياي‬ ‫َ‬ ‫پيوپلدا ده‌روات پاشان ده‌گاته ئةو ده‌رئه‌نجامه که خهَ‌لک‬ ‫وشه‌ي‬ ‫هه‌ميشه دوو ماناي هه‌بووه‪ ،‬يه‌کيَکيان سه‌رد‌‌ه‌ست ئةويتريان‬ ‫پشتگوي خراو يان بان‪ .‬دياره ئه‌م زاراوانه هه‌مووي فه‌لسه‌فيانه‬ ‫َ‬ ‫به‌کاربراون ماناي له روژانه‌ي خؤيان جودان‪ .‬الي ئيَمه خهَ‌لک‬ ‫َ‬ ‫هةولنه‌درواه بوونيَکي گشتي بهيَنريَته‬ ‫به‌ره‌م نه‌هاتووه‪ ،‬كةواتة‬ ‫َ‬ ‫ئاراوه‪ .‬بةآلم به‌ناو سياسي کورد‪ ،‬مام ‌هله له گه َ‬ ‫‌ل يه‌کيَک له‬ ‫َ‬ ‫ئالؤزترين کيَشه‌کاني دونيادا ئه‌کات به‌ ساويلکه‌ترين ئاگاييةوه‪.‬‬ ‫وه‌کو ئاشةواني نه‌زان له‌بري ئةوةى وه‌ک په‌نده کورديه‌که‬ ‫ده‌ليَت خوا بيَت به هانايانةوه به َ‬ ‫‌تالي ئه‌که‌ن‪.‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بةآلم له‌سه‌رووي ئه‌م بوونه کؤمه‌لگاييةو‪ ،‬خه‌لکيةوه‪،‬‬ ‫بونيَکي تر هه‌يه که پيَويستيه بؤ به‌رقه‌رابووني ديموکراسي‬ ‫ئةويش بووني نه‌تةوه‌ييه‪ .‬بووني نه‌تةوه‌يي ياني بوونيَکه که‬ ‫برواي وايه که‌ ئةو به‌شيَکه له بوونيَکي گةوره‌تر‪ ،‬که خةون‬ ‫و ئاره‌زوو و به‌رژةوه‌ندي هاوبه‌شيان هه‌يه‪ ،‬ئه‌مه وه‌ها له‬ ‫که‌سي ديموکراتخوازي راسته‌‌قينه‌ ئه‌کات که نه‌بيَته که‌سيَکي‬ ‫خؤپه‌رست‪ .‬له کوردستان له‌به‌رنه‌بووني ئه‌م بوونه نه‌تةوه‌ييه‪،‬‬ ‫هه‌موو که‌سيَک مةوداي خه َ‬ ‫‌يالي‪ ،‬بيرکردنةوه‌ي‪ ،‬بةرذةوةندي له‬ ‫‌ري‪ ،‬له ئه‌نجامدا‪ ،‬وآلتيَکي پيسي‬ ‫خؤي که‌سه نزيکه‌کاني تيَناپه َ‬ ‫(ژينگه)‪ ،‬گه‌ندهَ‌لي‪ ،‬په‌رتةوازه هه‌يه‪ ،‬که هيچ شتيَک که‌سه‌کان‬ ‫به‌يه‌کةوه نابه‌ستيَت‪.‬‬ ‫***‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬

‫‪35‬‬


‫كؤس ث ةكان ى‬ ‫بةردةم دي م وك رات ي ةت لة‬ ‫ه ةريَم ي كوردس تاندا‪.‬‬

‫دةرباز محةمةد‬ ‫راثةربن لة هةريَمي كوردستاندا‪ ،‬زؤر بةخيَرايي‪،‬‬ ‫قؤناغي ثاش‬ ‫ِ‬ ‫ضةند ضةمكيَكي نويَي هيَناية نيَو ذياني كؤمةآليةتي وسياسي‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةى كوردي بةطشتي ونة دةسةآلتي‬ ‫كوردستانةوة‪ ،‬نة‬ ‫سياسي ئةوكات‪ ،‬كةخؤي لةضةند ثارتيَكدا دةبينيةوة‪ ،‬ئامادةيي‬ ‫ئةو وةرضةرخانة طةورةية بوون‪ ،‬بةتايبةت وةرضةرخان لةذياني‬ ‫طؤرةثاني دةسةآلت و‬ ‫ثارتةكاندا‪ ،‬لة ئؤثؤزسيؤنةوة بؤ سةر‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطة بةطشتي‪ ،‬لةذيَر‬ ‫حوكمداريَتي‪ ،‬هةروةها وةرضةرخانى‬ ‫فةرمانرةوايةكي ديكتاتؤرةوة‪ ،‬بؤ حوكمى ثارتة‬ ‫سايةي دةسةآلتي‬ ‫ِ‬ ‫كوردستانيةكان‪ ،‬كةدروشمي سةرةكييان دذايةتي ديكتاتؤريةت‬ ‫وضةسثاندني حوكمى ديموكراتي بوو‪.‬‬ ‫ئاليَرةوة دةسةآلتي ثارتة سياسييةكان لة كوردستاندا‪،‬‬ ‫دووضاري قةيرانيَكي سةخت بووةوة‪ ،‬لة نيَوان دروشم و ثراكتيكدا‪،‬‬ ‫َ‬ ‫هةولي سةرةكيان‬ ‫فةرمانرةوايي‪ ،‬ئةم ثارتانة‬ ‫بةطرتنةدةستي‬ ‫ِ‬ ‫ثاراستني دةسةآلتةكةيان بوو‪ ،‬حوكمي ميَذووى خةباتيان سةثاند‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةدا‪ ،‬بةوةى ئةوان خةباتيان دذي رذ ّيمةكانى بةغدا‬ ‫بةسةر‬ ‫ئةمرؤن‪ ،‬تا كار‬ ‫دةسةآلتي‬ ‫وشايستةى‬ ‫شايةن‬ ‫ئةوان‬ ‫كردووة‪ ،‬هةر‬ ‫ِ‬ ‫طةيشتة ئةوةى‪ ،‬لة َ‬ ‫سالي ‪1994‬ةوة‪ ،‬لة نيَوان هةردوو ثارتةكةدا‪،‬‬

‫‪36‬‬

‫ثارتي ديموكراتي كوردستان و يةكيَتي نيشتيمانى كوردستان‪،‬‬ ‫شةريَكي خويَناوي سةخت بةرثا ببيَت‪ ،‬لة ثيَناو يةكالييكردنةوةى‬ ‫ِ‬ ‫بردنةوةى دةسةآلت‪ ،‬دوور لة عورف و نةريتة باوةكاني دونياي‬ ‫شةري ناوخؤي ساآلني نةوةدةكانى سةدةى‬ ‫ديموكراتييةت‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫رابردوو‪ ،‬لةنيَوان ئةم دوو ثارتةدا‪ ،‬بووة هؤي خولقاندني دوو‬ ‫جةمسةرى حوكمداريَتي لة كوردستاندا‪ ،‬كة هةر يةكةيان لة ناوضةى‬ ‫َ‬ ‫لةطةلدا بيَت‪ ،‬بةئارةزووى خؤيان‪،‬‬ ‫ئةمرؤيشي‬ ‫دةسةآلتي خؤيدا‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ضؤنيان بويَت‪ ،‬بةو شيَوةية رادةى ئازاديية سياسييةكان‪ ،‬ئازادى‬ ‫ميديا‪ ،‬مافي مرؤظ و سةربةخؤيي دةسةآلتي ياسا‪ ،‬دياريدةكةن‪،‬‬ ‫بيَطومان دياريكردنيَك كةلةبةرذةوةندي ثاراستن و ئيدامةدان‬ ‫بةدةسةآلتي خؤيان بيَت‪ ،‬وهيض تروسكاييةكيان نةهيَشتووةتةوة‪،‬‬ ‫لةدةرةوةى بازنةى (ثارتي ويةكيَتي)‪ ،‬بؤ ئةوةى هيَزة سياسيةكانى‬ ‫ديكة بتوانن‪ ،‬يان هةلي ئةوةيان بؤ رةخسابيَت‪ ،‬رؤذيَك لةرؤذان‬ ‫دةسةآلت بطرنة دةست‪.‬‬ ‫ئةمرؤ ديموكراسية يان‬ ‫دةسةآلتةي‬ ‫ئةم‬ ‫ئايا‬ ‫ثرسيارةكة لةوةداية‬ ‫ِ‬ ‫نا ؟ لةراستيدا ناكريَت بةوشةيةك وةآلمي ئةو ثرسيارة بدةينةوة‬ ‫ناشتوانين ثيَوةريَك دانيَن بؤ رادةى ديموكراتيببون يان ديموكراتي‬ ‫نةبوونى دةسةآلت‪ ،‬ئةوةى بووني هةية حوكومةتيَك شةرعيةتي‬ ‫َ‬ ‫وئةمرؤ دةسآلتي هةريَمي كوردستانى‬ ‫لةهةلبذارنةوة وةرطرتووة‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫بةدةستة‪ ،‬بةآلم ئاية َ‬ ‫هةلبذاردنةكة ثاك و بيَساختةكارى بووة‪،‬‬ ‫بيَطومان نةخيَر بةهةموو شيَوةيةك ساختة كراوة وئازادي دةنطدةر‬ ‫ثيَشيَلكراوة‪ ،‬كةواتة ئةوةى لةسةر بنةماى ساختةكارى بونيات‬ ‫َ‬ ‫ثووضةلة (ما بني على باطل فهو باطل)‬ ‫نرابيَت‬ ‫لةاليةكي ترةوة‪ ،‬ئةوةى خةمي طةروةى ثرؤسةي ديموكراتيية‬ ‫لةم هةريَمةدا‪ ،‬ئاية حوكومةتي ديموكراتي تةنها بةوة دةناسريَتةوة‬ ‫َ‬ ‫هةلبذاردنةوة وةرطرتبيَت‪ ،‬بيَطومان تةنها بةوة‬ ‫كةشةرعيتي لة‬ ‫ناناسريَتةوة‪َ ،‬‬ ‫بةلكو طرفتي طةورة لةضؤنيَتي مومارةسةركردني‬ ‫دةسةآلتة‪ ،‬وضانسي طواستنةوةيةتي بؤ اليةنيَكي ديكة لةريَطةى ئةم‬ ‫َ‬ ‫هةلبذرادنانةوة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫ليَرةدا‪ ،‬بةضةند خاليَك‪ ،‬طرفت ولةمثةر وكؤسثةكاني بةردةم‬ ‫ديموكراتيةتي هةريَمي كوردستان روون دةكةينةوة‪:‬‬ ‫‪ .1‬خؤم دةستوورم و دةستوور خؤمم‪:‬‬ ‫طةورةترين كيَشة لة بةردةم ديموكراتيةتي هةريَمي كوردستاندا‬ ‫نةبوونى دةستوريَكة‪ ،‬كةبنةماو بةندةكانى ضؤنيَتي سيستةمى‬ ‫سي‬ ‫سياسي‬ ‫وحوكمراني هةريَم روون بكاتةوة‪ ،‬ثةيوةندي نيَوان َ‬ ‫ِ‬ ‫دةسةآلتة سةرةكيةكة ريَكبخات‪ ،‬ماف وئازاديية طشتييةكان و‬ ‫مةدةنييةكان و ئازاديية سياسييةكانى تيَدا جيَطير كرابيَت‪ ،‬لةكاتي‬ ‫بووني هةر كيَشةيةكي سياسيدا دادوةرى نيَوان اليةناكاني كيَشةكة‬ ‫بَيَت‪.‬‬ ‫واتة بةكورتي تاوةكو ئيَستا لةزؤر رووةوة ثةيوةندي نيَوان‬ ‫ئةمرؤي‬ ‫طةل (هاوآلتي) و دةسةآلت ريَكنةخراوة‪ ،‬بؤية دةسةآلتي‬ ‫ِ‬ ‫كوردستانيش‪ ،‬لة زؤر بارةوة بةثيَي بةرذةوةندييةكانى خؤيان‪ ،‬لة‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬


‫بريارة‬ ‫ريَطةى ياساكانى ثةرلةمانةوة بيَت‪ ،‬يان بة ئارةزووي خؤيان‪ِ ،‬‬ ‫هةستيار و طرنطةكان دةدةن‪.‬‬ ‫تاوةكو هةريَمي كوردستان خاوةنى دةستوريَك نةبيَت‪ ،‬كة هةموو‬ ‫اليةنةكان بةشدار بن لة دارشتني بةندةكانيدا‪ ،‬و طةلي كوردستان‬ ‫بي‬ ‫ئازادانة دةنطى زؤرينةى بؤ بدات‪ ،‬زؤر ئةستةمة دةسةآلتي َ‬ ‫دةستوور‪ ،‬لة وآلتيَكي وةكو كوردستاندا بةديموكراتي وةسف‬ ‫بكريَت‪.‬‬ ‫‪.2‬دةسةآلتي حيزب سةروةري هةموو دةسةآلتةكانة‪:‬‬ ‫تاكرةوى لة دةسةآلتي ساآلني نةوةدةكانى‬ ‫بةهؤي بارودؤخي‬ ‫ِ‬ ‫سةدةى رابردوو و ضةند َ‬ ‫سالي دواى رووخاني رذيَمةكةى سةدام‪،‬‬ ‫ثارتي لة ناوضةى خؤي يةكيَتيش بةهةمان شيَوة‪ ،‬بةشيَوةيةك‬ ‫دةسةآلتي حيَزب و ئؤرطانةكانيان فراوانكردووة‪ ،‬كة ضوونةتة‬ ‫نيَو هةموو وردةكارييةكانى ذياني تاكي كوردةوة‪ ،‬تةنانةت‬ ‫وايانليَكردووة مافة ئاساييةكانى خؤت‪ ،‬لة دامةزراندن و بازرطاني‬ ‫و هةموو كاسبييةكي تر لة ريَطةى حيزب و كاديرةكانييةوة بكريَت‪،‬‬ ‫َ‬ ‫بةدحاليبوونيَكي طشتي‬ ‫ئةم بارودؤخة‪ ،‬رةوشيَكي خولقاندووة بؤ‬ ‫الي تاكي كورد لة وةزيفةى حيزب و مةهامةكانى‪ ،‬تا رادةى ئةوةى‬ ‫َ‬ ‫خةلي واتيَطةيشتوون‪ ،‬كة ئةطةر لةبازنةى يةكيَتي و ثارتي دةربضيت‪،‬‬ ‫ئةستةمة بتوانيت كاروبارى رؤذانةي ذيانت مةيسر بكةيت‪.‬‬ ‫ئةمة وايكردووة حيزب ببيَتة مةرجةع بؤ هةموو كارةكان‪ ،‬هةر لة‬ ‫كاروبارى خويَندن و ثةروةردة و تةندروستي خزمةتطوزارييةكان‪،‬‬ ‫تا دةطاتة ئيشوكارى رؤذانةى ثؤليسي محةليش‪ ،‬ثيَش ضةند َ‬ ‫ساليك‬ ‫بةراشكاوى و متمانةوة‬ ‫ئةنداميَكي مةكتةبي سياسي يةكيَتي‪ ،‬زؤر ِ‬ ‫تةسريحي ئةوةيدا لةماوةى كةمتر لة َ‬ ‫ساليَكدا كيَشةى كةمي كارةبا‬ ‫ضارةسةر دةكةن‪ ،‬وةك ئةوةى ئةو وةزيري كارةبا بيَت‪ ،‬و حكومةت‬ ‫و دةزطاكانى ثةيوةست بةكارةبا بوونيان نةبيَت لةم وآلتة‪.‬‬ ‫بؤية تاوةكو حيزب مةرجةع بيَت ئةستةمة ثرؤسةى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطة يةك هةنطاو بؤ ثيَشةوة بنيَت‪ ،‬ئةطةر‬ ‫بةديموكراتييبوونى‬ ‫ئةم حيزبانة نةبن بةتةنها ئامانجيَك بؤ بةديهيَناني ئازادي زاتر و‬ ‫ذياني باشتر‪ .‬لةدونياي ديموكراتيدا دةسةآلت و مافي ثارتةكان‬ ‫هيضكات زياتر نيية لة دةسةآلت و مافي تاكيَكي ئاسايي لةبرامبةر‬ ‫ياسادا‪ ،‬بةآلم ليَرةدا حيزب ياساية و ياساش لة ثيَناوى حيزبداية‪.‬‬ ‫‪ .3‬نا هاوسةنطي لةدابةشكردني داهاتةكان‪:‬‬ ‫ئةوةى كةدةسةآلتي يةكيَتي و ثارتي بؤ دةيان ساأل ثاراستووة‪،‬‬ ‫دابةشكردني داهاتي ئةم وآلتة لة نيَوان خؤياندا‪ ،‬رةنطة قرس‬ ‫بيَت بةطشتي َ‬ ‫بليَين هةموو داهاتى ئةم وآلتةيان لةنيَوان خؤياندا‬ ‫دابةشكردووة‪ ،‬بةآلم طومان هةية داهاتي نةوةكانى ئايندةشيان بؤ‬ ‫خؤيان دابةش كردبيَت‪ ،‬تاوةكو ئيَستا وةزارةتى دارايي وةزارةتى‬ ‫دارايي حيزبة‪ ،‬هةر حيزبيَك وةزارةتى دارايي تايبةت بةخؤي هةية‬ ‫ئةطةر ضي لةم يةك دوو َ‬ ‫سالةى دواييدا بةشكلي هةردوو وةزارةتة‬ ‫يةكيان طرتةوة‪ ،‬تازة وا مانطي رابردوو سةرؤك بؤ ديواني ضاوديَري‬ ‫بةبي موناقةشة وطويَطرتن لةراي ثةرلةمانتارةكان دادةنريَت‪،‬‬ ‫دارايي َ‬ ‫َ‬ ‫خويالي و زؤر و‬ ‫كاديري حيزب لة بودجةى طشتي ميللةت مووضةى‬ ‫زةبةندي بؤ دابيندةكريَت‪.‬‬ ‫زياتر لةسةر دارايي حيزب و دةستوةرداني لةداهاتي حكومةت‬ ‫و ميللةتدا َ‬ ‫ناليَم‪ ،‬ضونكة ثارتي ديموكراتي كوردستان‪ ،‬دوور نيية‬ ‫دةعوايةيك ياسايي تؤمار بكات و داواى قةرةبوو بكات بةوةى‬ ‫َ‬ ‫خولقي داداطا و كيَشةكانيم نيية‪ ،‬ضونكة‬ ‫تةشهيري ثيَكراوة‪ ،‬منيش‬ ‫َ‬ ‫دلنيا نيم لة ئةنجامةكان‪.‬‬ ‫‪.4‬ثةرلةمان جيَطةى ضةسثاندن و ثاوانكردنى دةسةآلتة‪:‬‬ ‫لةوانةية رايةك هةبيَت ثيَي وابيَت‪ ،‬كة ثةرلةمان كةليَني نةبوونى‬ ‫ثركردووةتةوة و لةريَطةى دةركردني ياساكانةوة‪،‬‬ ‫دةستوورى ِ‬ ‫كاروبارة سياسي و طشتييةكانى هةريَم ريَكخراوة‪ ،‬بةآلم ئايا‬ ‫ثةرلةمان بةراستي ثرلةمانيَكي ئاوا كاراو ضاالك بووة‪ ،‬كة خةم و‬ ‫كيَشةكانى هاوآلتياني كورستان ثيَش خةم و بةرذةوةندي ثارتة‬ ‫دةسةآلتدارةكان خستبيَت‪ ،‬بيَطومان نةخيَر‪ ،‬لة ساآلني رابردوودا‬

‫بةئاشكرا بينيمان ثةرلةمان تةنها مينبةريَك بوو بؤ رايي كردني‬ ‫دةسةآلتي يةكيَتي و ثارتي‪ ،‬بةهةموو تةمةنى رابردوويدا‪ ،‬لةسةر‬ ‫يةك كةيسي ئةم نيشتيمانة َ‬ ‫هةلويَستيَكي نةنواند دذي بةرذةوةندي‬ ‫بةرتةسكي دوو ثارتةكة‪ ،‬لة طيَذاوى دوو ئيدارةيةى و ئةو هةموو‬ ‫َ‬ ‫طةندةليةى لةسةر لةبةرى ئيدارةى هةريَمدا هةبووة و هةية‪،‬‬ ‫نيتواني لةيةك بةرثرس بثيَضيَتةوة‪ ،‬تةنانةت لةئاستي بةريَوةبةرى‬ ‫طشتيشدا‪.‬‬ ‫ثةرلةمان تةنها بؤ شةرعيةتدان بةدةسةآلت بووة نةك بؤ‬ ‫ريَكخستن و ضاوديَري و ليَثرسينةوة‪ ،‬ئةطةر ثةرلةمان كة كارةكةى‬ ‫سي ئةركةركةدا‬ ‫ياسادانان و ضاوديَري و ليَثرسينةوة بيَت‪ ،‬و لةم َ‬ ‫َ‬ ‫ناضلي و لةبةرذةوةندي دةسةآلتدا‬ ‫تةنها ئةوةى يةمياني بةنيوة‬ ‫ئةنجامدابيَت‪ ،‬ئيتر ضؤن بةدةزطايةكي ديموكراتي ثيَناسةي بكةين‪.‬‬ ‫ئةمرؤش كةيةك لةسةر سيَي ئةنداماني ثةرلةمان‬ ‫تةنانةت تاوةكو‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫لةساليَكدا ثةرلةمان‬ ‫لة بةرةى ئؤثؤزسيؤندان‪ ،‬لةماوةى زياتر‬ ‫نةيواتوانيوة ئةركة سةرةتاييةمانى بةجيَبهيَنيَت‪.‬‬ ‫‪ .5‬ثيَشمةرطة ثيرؤزة و هةر منيش ثيَشمةرطةم‪:‬‬ ‫كةس نيية طوماني لة ثيرؤزي ئةركي ثيَشمةرطة لة رابردوو‬ ‫لة ئيَستاشدا هةبيَت‪ ،‬بةآلم بةداخةوة‪ ،‬يةكيَتي و ثارتي‪ ،‬كة ئامادة‬ ‫نين ثيَشمةرطةكانيان لةسايةى يةك وةزارةت و يةك فةرماندةييدا‬ ‫ريَكبخةنةوة‪ ،‬هةميشة هةريةكةيان لةالي خؤية‪ ،‬هيَزى ثيَشمةرطة‬ ‫و ئاسايش و ثؤليسى نهيَنيان بؤ ثاراستني دةسةآلت بةكارهيَناوة‪،‬‬ ‫هةميشة وايان لةم طةلة طةياندووة ئةوةى دذي ئيَمة بيَت دذي‬ ‫رابردوو و خةبات و ئةركي ثيرؤزي ثيَشمةرطةى بةديهيَنةرى ئةم‬ ‫ئازادييةية‪.‬‬ ‫لة اليةكي ترةوة لة بةر ئةوةى هيَزى ثيَشمةرطة و هيَزةكانى‬ ‫ناوخؤ فةرمان لة بةرثرسة حزبييةكانةوة وةردةطرن‪ ،‬هةر هيَزيَكي‬ ‫سياسي ديكة‪ ،‬ناتوانيَت دةسةآلتي فيعلي وةربطريَت‪ ،‬ضونكة ئةو‬ ‫هيَزانة كة لة هةمان كاتدا جيَطةى هيَزي نيزاميشيان طرتووةتةوة‪،‬‬ ‫ناضنة ذيَر فةرمانةكانى هيَزيَكي ديكةوة‪ ،‬تةنانةت ئةطةر بةريَذةيةكي‬ ‫زؤر بةرزيش كورسييةكانى ثةرلةمان بباتةوة‪ ،‬كةوتة َ‬ ‫هةلبذاردن لة‬ ‫سايةى ئةم سيستةمةدا‪ ،‬تةنها بؤ َ‬ ‫خةلةتاندن و فريوداني دةنطدةرى‬ ‫كورد و هيَزة سياسيية ئؤثؤزسيؤنةكان‪ ،‬ئةطينا هيَزي فيعلي بةدةست‬ ‫يةكيَتي و ثارتييةوةية‪ ،‬تةنانةت ئامادة نين لةنيَو خؤشياندا تي َ‬ ‫َكةلي‬ ‫بكةن‪.‬‬ ‫تاوةكو دةزطاى سةربازي بةهةموو لق و ثؤثةكانييةوة‪ ،‬بيَاليةن‬ ‫نةبيَـت‪ ،‬شتيَك نيية ناوى ديموكراتييةت يان سيستةمي ديموكراتي‬ ‫بيَت‪ ،‬بةآلم ناشكريَت بة سيستةمي تؤتاليتاري يان ديكتاتؤري‬ ‫ثيناسة بكريَـت‪.‬‬ ‫‪ .6‬هةلَبذاردن نابيَتة هؤي طواستنةوةى ئاشتيانةى دةسةآلت‪:‬‬ ‫َ‬ ‫هةلبذاردن‪ ،‬كة تاقة هيواى برةودانة‬ ‫كةواتة ثرؤسةى‬ ‫بةديموكراتيةت لةم هةريَمةدا‪ ،‬دوو لة طرنطترين ئةركةكانى خؤي‬ ‫بةجي ناهيَنيَت‪ ،‬يةكةميان ئةوة كة نابيَتة هؤي دةستاودةست كردني‬ ‫َ‬ ‫ئاشتيانةى دةسةآلت‪ ،‬لةبةر ئةو َ‬ ‫خالةى لةسةرةوة باسمان كرد‪،‬‬ ‫دووةميان ئةوةية كة لة سايةى حوكميَكي ديموكراتي و ئازادي‬ ‫دةنطدةردا ئةنجام نادريَت‪ ،‬بينيمان ضؤن لةدوايين خولي َ‬ ‫هةلبذاردني‬ ‫ثةرلةمانى كوردستاندا‪ ،‬بة ضةندين شيَواز و داهيَناني نويَوة‬ ‫ساختةكارى بةليَشاو ئةنجامدرا‪ ،‬تا كار طةيشتة ئةوةى كؤمسيؤني‬ ‫َ‬ ‫هةلبذاردنةكانى عيَراق‪ ،‬كة سةرؤكةكةى كادريَكي ثارتيية‪ ،‬دةنطةكانى‬ ‫هةذدة ويَستطةى دةنطداني لة هةردوو ثاريَزطاى دهؤك و هةوليَر‬ ‫َ‬ ‫هةلوةشاندةوة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هةلبذاردن لة هةموو كؤمةلطةيةكي ديموكراتدا تاكة ريَطةى‬ ‫طواستنةوة و مومارةسةكردنى دةسةآلتة‪ ،‬بةآلم لة هةريَمي‬ ‫كوردستاندا‪ ،‬ثةردةيةكة بؤ شةرعيةتدان بةدةسةآلت‪ ،‬ضونكة هيض‬ ‫َلراوةتةوة بؤ ئةوةى لةسايةى ئةم َ‬ ‫دةروويةك نةهيَ‬ ‫هةلبذاردنانةوة‪،‬‬ ‫هيَزيَكي سياسي بتوانيَت زؤرينةى ثةرلةمان بباتةوة‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬

‫***‬

‫‪37‬‬


‫تةيمور مستةفايي‪:‬‬

‫كةم ئةزمووني لة دةسةآلتداري و ثيَكهيَناني دامةزراوة حيزبية‬ ‫دامةزراوة حكومةتيةكان‪ ،‬طةندةلَيي ئيداري ‪ ...‬كاريطةرن لة‬ ‫ديموكراسي لة هةريَمى كوردستان‬ ‫سازداني‪ :‬سيروان ذاذلَةيي‬ ‫لة دواى َ‬ ‫سالى ‪2000‬ةوة تا ديَت لةسةر ئاستى دونيا‬ ‫جي ثيَى خؤى ثتةو دةكات‪،‬‬ ‫سيستمي ديموكراسي َ‬ ‫بيرمةندان ئةمةيان ناو ناوة شةثؤلي سيَيةمي ديموكراسي‪.‬‬ ‫ئةم شةثؤلة زؤربةى وآلتاني جيهاني سيَيةمي طرتوةتةوة‪،‬‬ ‫بةآلم وآلتاني داطيركةرى كوردستان و هةنديَك لة وآلتة‬ ‫ئيسالميةكاني ديكة هيَشتا خةوني سيستمي ديكتاتؤري‬ ‫و تؤتاليتارى بةرى نةداوون‪ ،‬لةوةش بترازي تةنانةت‬ ‫حزبة سياسية كورديةكانيش كة زؤربةيان ثاشبةندي‬ ‫َ‬ ‫ثةيرةو‬ ‫هةلبذاردوةو لة‬ ‫«ديموكرات»يان بؤ خؤيان‬ ‫ِ‬ ‫ثرؤطرامةكانياندا قسةو باسَيَكي زؤر لةسةر ديموكراسي‬ ‫َ‬ ‫دةكةن‪ ،‬ناتوانن لة َ‬ ‫مامةلة بكةن و‬ ‫طةل واقعة نويَةكةدا‬ ‫َ‬ ‫عةقليةتي حزبي قائيد بةرى نةداوون‪ .‬لة خوارةوة ضةند‬ ‫بةريَز تةيمور مستةفايي ئةندامي مةكتةبي‬ ‫ثرسياريَك لة ِ‬ ‫سياسي حزبي ديموكراتي كوردستاني ئيَران كراوة بؤ‬ ‫ئةوةى لة ريَطةى بؤضونةكاني ئةوةوة شرؤظةيةكي‬ ‫ديموكراسي لة كوردستان و هةريَمةكةدا بكةين‪:‬‬ ‫***‬

‫•ثاش كؤتايى هاتنى جةنطى دووةمى جيهانى‪ ،‬جو َ‬ ‫النةوةى‬ ‫رزطاريخوازى كوردستان لةباشورو رؤذهة َ‬ ‫التى كوردستان دروشمى‬ ‫"ديموكراسى بؤ (ع َيراق و ئ َيران) و خودموختارى بؤ كوردستان"يان‬ ‫هةَلطرت‪ ،‬بةبؤضونى ئ َيوة ئةو دروشمة تاضةند واقيعى بوو؟‬ ‫ئاخؤ بةرزكردنةوةى دروشم َيكى لةوجؤرة تاضةند جو َ‬ ‫النةوةى‬ ‫رزطاريخوازى طةلى كوردى لةجو َ‬ ‫النةوةيةكى رزطاريخوازى نةتةوةيى‬ ‫ذ َيردةست كرد بة جو َ‬ ‫َ‬ ‫النةوةيةكى لؤكالى بضوك؟‬ ‫ زياتر لة نيو سةدة دروشمي ديموكراسيء خودموختاري‬‫دروشمي ستراتيذي حيزبي ديموكراتي كوردستاني ئيَران‬ ‫بووةو بيَطومان دياري كردني ئةم دروشمة ريشةي لة‬

‫‪38‬‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬


‫ةكان لة باتي‬ ‫سةر نةبوني‬

‫هةلءمةرجي مةكانيء زةماني‪ ،‬رادةي‬ ‫هيَزو تواناي ئةو قؤناغةدا هةبووة كة‬ ‫بةريَوة ضووة‪.‬‬ ‫خةباتي طةلي كوردي تيَدا ِ‬ ‫بطةريَينةوة بؤ كؤماري كوردستانء‬ ‫ئةطةر ِ‬ ‫دروشمةكاني ئةو كاتي كؤمار وةك‬ ‫نموونة باس بكةين دةبينين تةنانةت‬ ‫دروشمي سةربةخؤيي كوردستانيشيان‬ ‫تيَداية بةآلم بارودؤخيَك كة كؤماري‬ ‫تيَدا ثيَكهاتووةو تا كؤتاييةكاني ذياني‬ ‫ئةو كؤمارة ئةو راستييةي دةرخستووة‬ ‫كة ئاواتء ئارةزوو شتيَكةو بةربةستء‬ ‫كيَشةكاني ريَطاي طةيشتن بةم ئاواتء‬ ‫ئارةزوانة شتيَكي ديكةية‪ .‬هةر بؤية‬ ‫لة مانطةكاني كؤتايي تةمةني كؤماردا‬ ‫َ‬ ‫هةولي دا‬ ‫ثيَشةوا قازي محةممةد زؤر‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتي ناوةندي بة بةشيَك لة‬ ‫بةلكو‬ ‫مافةكاني كورد رازي بكا كة بة داخةوة‬ ‫رذيَم داني بة هيض مافيَكي نةتةوةيي‬ ‫بؤ كورد دانةناو سةرةنجام ثيَشةواي‬ ‫لةسةر ثيَداطري بؤ مافةكاني كورد لة‬ ‫دار دا‪.‬‬ ‫يةكيَك لة طرفتةكاني كورد لة‬ ‫بةريَوةبردني سياسةتي‬ ‫رابردوودا‬ ‫ِ‬ ‫سةدء سفر بووة هةر بؤية بة سةد‬ ‫نةطةيشتوين ء هةر لة بازنةي سفردا‬ ‫خوالوينةتةوة‪ .‬ئيَمة دةبآ فًَير بين لة‬ ‫سياسةت كردندا دةتواني هةنطاويَك‬ ‫كة دةطونجآ بضيتة ثيَشآ ثاشان‬ ‫هةنطاويَكي ديكة بهاوين‪ .‬دياري كردني‬ ‫دروشمي خودموختاري راست لةم‬ ‫َ‬ ‫هةلداوة واتة بؤ‬ ‫بؤضوونةوة سةري‬ ‫طةيشتن بة هةموو مافة نةتةوايةتيةكان‬ ‫دةتواني هةنطاو بة هةنطاو ريَطاكة‬ ‫ببرآ‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫دةزانن نيشتماني ئيَمة نيشتمانيَكي‬ ‫دابةش كراوة بةسةر ضوار وآلتدا‪.‬‬ ‫َ‬ ‫هةلكةوتة بؤ خؤي طةورةترين‬ ‫ئةم‬ ‫كيَشةيةو بةداخةوة ئةو وآلتانةش‬ ‫كة كورديان بةسةردا دابةش كراوة‬ ‫دةسةآلتةكانيانء تةنانةت فةرهةنطي‬ ‫نةتةوةي زاأل بةسةر وآلتدا جؤريَكة‬ ‫كة تةنانةت ئةو رادة كةمة لة مافةش‬ ‫كة تا ئيَستا كورد داواي كردووة لةطةأل‬ ‫سةركوتي بآ بةزييانةي هةركام لةو‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتانة بؤ‬ ‫دةولةتانةو هاوكاري ئةو‬ ‫بةرةورو بوونةتةوة‪،‬‬ ‫سةركوتي زياتر‬ ‫ِ‬ ‫بؤية دروشمي سةربةخؤيي لةم‬ ‫هةلءمةرجةدا دروشميَكي طونجاو‬ ‫نةبووة‪ ،‬ئةطةرنا سةربةخؤيي مافيَكي‬

‫بآ ئةمالو ئةوالي هةر نةتةوةيةكة‪ .‬ثيَم خؤشة ليَرةدا ئاماذة‬ ‫بة وتةيةكي دوكتور قاسملوي نةمر لة بةرانبةر شؤظيَنيزمي‬ ‫زاأل بةسةر وآلتدا كة كورديان بة جياخواز ناودةبرد بكةم كة‬ ‫فةرموويةتي‪" :‬ئةطةر رؤذيَك بيَت كة نيشتماني كورد بكةويَتة‬ ‫سةر يةك ئةمة جيابوونةوةي خاكي هيض وآلتيَك نية َ‬ ‫بةلكو‬ ‫وةسةر يةك كةوتنةوةي وآلتيَكي دابةش كراوة كة بة بآ‬ ‫ويستء ئيرادةي دانيشتوواني دابةش كراوةو لة راستيدا ئةمة‬ ‫يةكطرتنةوةية‪.‬‬ ‫• ئاشكراية هةستى ئايينى زياتر كاريطةرى هةية لةناو نةتةوة‬ ‫بةراى ئ َيوة‬ ‫داطيركةرةكانى كوردستان" تورك‪ ,‬عةرةب‪ ,‬فارس" ِ‬ ‫لةناو كؤمةَلطايةك كة ئايين"بةتايبةت ئايينى ئيسالميش كةلةطةلَ‬ ‫ديموكراسيةتدا ناكؤكة" تاضةند بوار هةية بؤ قسةكردن لةسةر‬ ‫ديموكراسى و كؤمةَلى مةدةنى؟‬ ‫َ‬ ‫دةولةت هةيةء ثيَمان‬ ‫بروامان بة جيايي دين لة‬ ‫ ئيَمة ِ‬‫واية ئايين دةبآ بة كاري خؤيةوة خةريك بآء تيَكةأل بة‬ ‫َ‬ ‫دةولةت هةم طرفت بؤ‬ ‫سياسةت نةكرآ‪ .‬تيَكةأل بووني دينء‬ ‫بةريَوةبردني وآلت‪ .‬لة راستيدا‬ ‫ئايين ثيَكديَنآء هةم كيَشة بؤ ِ‬ ‫دةمةوآ َ‬ ‫بليَم دين ضةمكيَكي تايبةت بة كةسةكانةو هةر كةس‬ ‫باوةريَكةوة كة هةيةتي لة‬ ‫دةبآ ئازاد بآ بة هةر دينء بيرو‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطادا ثةيرةوي لة ئاييني خؤي بكا‪ .‬بةآلم سياسةت زانستي‬ ‫َ‬ ‫بةريَوةبردني كؤمةلطاية واتة ثةيوةندي هةية بة ذياني هةموو‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةت تيَكةأل كراون هةم‬ ‫خةلكةوة‪ .‬لةو وآلتانةي كة دينء‬ ‫بةريَوةبردنةكة زؤر خراث بووةو تيَكةأل بووة لةطةأل‬ ‫شيَوةي ِ‬ ‫خؤسةثاندني ئايينيَك يان لقيَك لة ئايينيَك بةسةر ئايينةكاني‬ ‫ديكةداو ئةمة فاشيزمي ديني ليَكةوتووةتةوة كة دروست لة‬ ‫بةرامبةري ديموكراسي داية‪ .‬ئةطةر ئةم شيَوة حكومةتدارية‬ ‫دةسةآلتداراني ئيَستاي ئيَران بة نموونة بيَنينةوةو تةنيا يةك‬ ‫ضةمك وةك نموونة باس بكةينء ئةويش شيَوةي َ‬ ‫هةلبذاردني‬ ‫سةرؤك كؤمار بآ‪ ،‬بة ثيَي ياسا سةرؤك كؤمار دةبآ لة‬ ‫َ‬ ‫موتلةقةي‬ ‫ريجالي سياسي مةزهةبي ثةيرةوي وياليةتي‬ ‫فةقيهء شيعةي دوازدة ئيمامة بيَت كة ديارة ئةم مةرجة بؤ‬ ‫كؤمةليَكي يةكجار زؤر لة َ‬ ‫َ‬ ‫خةلك لة‬ ‫بوون بة سةرؤك كؤمار‬ ‫مافي بةشداربوون لة َ‬ ‫بي بةش‬ ‫هةلبذيَران بؤ سةرؤك كؤماري َ‬ ‫خالة َ‬ ‫دةكاو ئةم َ‬ ‫خةلكي سيَكؤالر‪ ،‬مةزهةبةكاني جيا لة شيعةء‬ ‫َ‬ ‫ذنان مافي هةلبذيَرانيان نابآء تةنانةت لة نيَو شيعةكانيشدا كة‬ ‫خؤيان ‪ 5‬لقن ضوار لقةكةي‪ ،‬ديكة واتة شيعةي ‪ 2‬ئيمامة‪ ،‬ضوار‬ ‫ئيمامة‪ ،‬دروزيء حةوت ئيمامي لةم مافة بآ بةش كراون‪ .‬ئةمة‬ ‫دةردةخا حاكميةتي دينيء ديموكراسي ضةندة ليَك جياوازن‪.‬‬ ‫لةم ضةشنة سيستمةدا خةباتي مةدةني تةنيا ئةو كاتة‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاي مةدةني‬ ‫دةتوانآ بة ئاكام بطات كة تةرازوي هيَزي‬ ‫لة بةرامبةر دةسةآلتدا بةر رادةيةكي بةرضاو بآ كة رذيَم‬ ‫تواناي سةركوتكردني نةبآ‪.‬‬ ‫َ‬ ‫ناوةراستى طةورة"دا‬ ‫• ع َيراق لةضوارض َيوةى "ثرؤذةى رؤذهةالتى‬ ‫ِ‬ ‫لةضنطى ديكتاتؤر َيكى وةك سةددام دةره َينراو ئ َيستا لةقؤناغى‬ ‫طواستنةوةية بؤ ديموكراسى‪ ,‬ئ َيوة تاضةند طةشبينن بةوةى ئةم‬ ‫ديموكراسيةتةى ع َيراق دةطاتة دوا مةنزَلطاى خؤى؟‬ ‫ناوةرؤكدا شتيَكي ريَذةييةء لة وآلتيَكةوة‬ ‫ ديموكراسي لة‬‫ِ‬ ‫بؤ وآلتيَكي ديكة فةرق دةكاو بةستراوةتةوة بة فةرهةنطي ئةو‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاية كة ديموكراسي تيَيدا ممارسة دةكرآ ياني كاتيَك‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬

‫‪39‬‬


‫ئيَمة باس لة ديموكراسي لة عيَراقدا دةكةين نابآ شيَوةي‬ ‫ديموكراسيي ئةمريكا يان ئؤروثا بيَنينة بةر ضاوي خؤمان‪،‬‬ ‫رؤذئاواييةكان بة سةدان َ‬ ‫سالة ديموكراسي ممارسة دةكةنء‬ ‫ئةم سيستمة الي ئةوان بووةتة فةرهةنطي باوو جيَطرتوو و‬ ‫نةرؤين‪،‬‬ ‫طؤرين لةم وآلتانةدا زؤر ساناية‪ .‬دوور بؤي ِ‬ ‫تواناي ِ‬ ‫ماوةيةك ثيَش بوو لة ئينطلستان َ‬ ‫هةلبذاردني تازة كرا كة‬ ‫دةسةآلت لة ماوةيةكي كورتدا دةست بة دةست كراو‪ ،‬بةآلم‬ ‫لة عيَراقدا ئةوة ضةند مانطة َ‬ ‫هةلبذاردن كراوة تا ئيَستاشي‬ ‫لةطةأل بآ حكومةت ثيَك نةهاتووةو لةوانةشة بةم زووانة ثيَك‬ ‫نةيةت‪ .‬ئةمة هؤكاري هةر ئةو فةرهةنطةية كة ئاماذةم ثآ‬ ‫كرد‪ .‬ئةم وآلتة لة ثيَكهاتنيةوة تا ئيَستاش ديموكراسي بووني‬ ‫نةبووة‪ ،‬دةسةآلتةكان يان بة شيَوةي سةربازي (كودتا)‬ ‫هاتوونةتة سةر كار يان سةرؤكيَك تيرؤر كراوةو كةسي ديكة‬ ‫هاتؤتة جيَطاي‪ .‬بة ثيَي فةرهةنطي باو لةم وآلتةدا واقيعبينانة‬ ‫ضاوةروان بين تا ديموكراسي زؤر بة ئاساني ريَطاي خؤي‬ ‫نية‬ ‫ِ‬ ‫طؤرةثاني‬ ‫بثيَوآء ئةساسةن بةشيَك لةو هيَزانةي كة ئيَستا لة ِ‬ ‫دةسةآلتي عيَراقدان بنةماي ديموكراتيكيان نية‪ .‬بةآلم ئةوةي‬ ‫كة هيوادارمان دةكا بة ثاشةرؤذي ديموكراسي لة عيَراقدا‬ ‫طؤرةثاني‬ ‫بووني ثارةسةنطي هيَزة واتة هيَزةكاني سةر‬ ‫ِ‬ ‫سياسيي عيَراق لة يةك حيزبء تةنانةت يةك نةتةوةو ئايين‬ ‫نينء ئةمة ثارسةنطي هيَزي راطرتووةو هيض اليةنيَك ناتوانآ‬ ‫بة تةنيا ببيَتة مةيداندارو اليةنةكاني ديكة لة مةيدان وةدةر‬ ‫بنآء ئيَستا دةبينين بؤ ثيَكهيَناني حكومةت ناضارن ثيَكةوة‬ ‫دانووستان بكةنء ثيَكبيَنء ديارة ئةمة بيَجطة لةو ملمالنية‬ ‫ناوضةييةى كة لة ناوضةكةدا هةر اليةنيَك بة ذمارةيةك لة‬ ‫َ‬ ‫دةولةتةكاني ناوضةكةوة طرآ دراوةو ثشتيواني ليَدةكرآء‬ ‫بووني ئةمريكاش فاكتةريَكي ديكةية كة بة ثيَي ئةم ليَكدانةوةية‬ ‫دةبآ بة ديموكراسي لة عيَراقدا طةشبين بين‪ ،‬بةآلم ئةم‬ ‫طةشبينية بة ماناي ئةوة نية كة ديموكراسي لة عيَراقدا كةندو‬ ‫برواي‬ ‫كؤسثي لةسةر ريَي نةبىء زؤر زوو بة ئاكام بطات‪ .‬بة ِ‬ ‫من كاتي ثيَويستةو دةبآ ريَطا بدةين كة ديموكراسي لةو وآلتة‬ ‫ببري‪.‬‬ ‫ريَطاي سروشتي خؤي ِ‬ ‫• كؤمارى ئيسالمى ئ َيران لةناوضةكةدا وةك بةربةست َيك لةبةردةم‬ ‫كرانةوةى ديموكراسيدا وةستاوة‪ ,‬بةبؤضونى ئ َيوة ئةم رؤَلةى ئ َيران‬ ‫تاكةى در َيذةى دةب َيت‪ ،‬ئايا ئةطةرى هةَلطرتنى ئةو بةربةستة لةاليةن‬ ‫رؤذئاواوة لةئاراداية؟‬ ‫ كؤماري ئيسالمي طةورةترين مةترسي بؤ ديموكراسي‬‫ناوضةكةيةو بؤ خؤشي طةورةترين ترسي هةية لة‬ ‫ديموكراتيزةبووني ناوضةكة‪ ،‬بؤية هةموو هةوألء تيَكؤشاني‬ ‫خؤي دةخاتة كار بؤ ئةوةي رةوتي ديموكراتيزةبووني‬ ‫ناوضةكة لة نيَوبةرآء هةر نةبآ كؤسثي بؤ دروست بكا‪ .‬ئةم‬ ‫ريذيمة بة يارمةتيدان بة طرووثطةلي جؤراوجؤر لة ناوضةكةدا‬ ‫دذي ئاشتيي فةلةستينء ئيسرائيل‪ ،‬دذي دةسةآلتي َ‬ ‫خةلك لة‬ ‫عيَراق وةستاوةو بؤ دةسةآلتي لوبنان طيَرةو كيَشةي ساز‬ ‫كردووة‪ ،‬لة ئةفغانستانيش بةردةوام طيروطرفت ساز دةكاو بؤ‬ ‫هةموو ئةم كارانةش ثارةيةكي زؤر لة داهاتي َ‬ ‫خةلكي ئيَران‬ ‫دةرذيَنيَتة حيسابي ئةو طرووثانةوة‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫كؤماري ئيسالمي دةيةوآ ببيَتة دةسةآلتداري ناوضةكةو‬ ‫ئايدؤلؤذي خؤي لةم ناوضةيةدا بآلو بكاتةوةو يارمةتي بة‬

‫‪40‬‬

‫َ‬ ‫هةولي دةست‬ ‫ثيَكهيَناني حكومةتي لة ضةشني خؤي بكاو‬ ‫َراطةيشتن بة ضةكي ناوةكي دةدا بؤ ئةوةي لة ناوضةكةدا‬ ‫وي ِ‬ ‫ببيَتة باآلدةست كة ئةمة مةترسي بؤ سةر بةرذةوةندي‬ ‫رؤذئاواء ئاسايشي ناوضةكة بة حيساب ديَت هةر بؤية لةطةأل‬ ‫بةرةوروو‬ ‫بةرةنطاري رؤذئاوا بةتايبةتء وآلتاني ناوضةكة‬ ‫ِ‬ ‫بووةتةوة‪ ،‬لة اليةكي ديكةوة لة نيَوخؤي ئيَرانيشدا لةطةأل‬ ‫َ‬ ‫خةلك بةرةو رويةو ئيَستا‬ ‫دذايةتي زؤربةي هةرة زؤري‬ ‫ثايةكاني ئةم رذيَمة زياتر لة هةموو كاتيَك لةرزؤك بوونء‬ ‫بة ثيَي ئةم ليَكدانةوةية داهاتوويةك بؤ كؤماري ئيسالمي‬ ‫نابينم‪ .‬بةآلم ئةوةى كة رؤذئاوا هةنطاو َ‬ ‫هةلدةطرآ بؤ البردني‬ ‫سيستمي كؤماري ئيسالمي يان نا بةستراوةتةوة بةوةي كة‬ ‫كؤماري ئيسالمي تا كوآ بة ثير داواكارييةكاني رؤذئاوا‬ ‫لة راطرتني ثيتاندني يورانيؤم دةضآء ريَز بؤ مافي مرؤظ‬ ‫دادةنيَت‪ .‬ئةوةي روونة رؤذئاوا ئيَرانيَكي ئةتؤمي قةبووأل‬ ‫ناكاو هةر ئيَستا ئةو طةمارؤيانة كة رؤذئاوا لةسةر ئيَران‬ ‫سةبارةت بة ثيتاندني يورانيؤم دايناوة شويَندانةرييةكانيان‬ ‫دةركةوتووةو دريَذةي ئةم وةزعة دةتوانآ زؤر شتي ديكةي‬ ‫بة شويَندا بيَت‪.‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫• بؤ زياتر لة ‪19‬سالة هةر َيمى كوردستانى ع َيراق لةدةسةالتى‬ ‫الم تاكو ئ َيستا نةتوانراوة دةسة َ‬ ‫دابراوة‪ ,‬بة َ‬ ‫الت َيكى‬ ‫ناوةندى ع َيراق‬ ‫ِ‬ ‫ديموكرات و كؤمةَل َيكى مةدةنى لةهةر َيمةكةدا بونيادبنر َيت‪ ,‬ئ َيوة‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئةو بؤضونةدان و بةربةستةكانى ديموكراسى‬ ‫تاضةند‬ ‫لةهةر َيمةكةدا لةضيدا دةبينن؟‬ ‫ حكومةتي هةريَمي كوردستان حكومةتيَكي سةربةخؤ‬‫نية‪ ،‬بةشيَكة لة دةسةآلتي عيَراقي فيدراألء بؤ دياريكردني‬ ‫طةرانةوةي‬ ‫سنووري هةريَم ثةيوةندي طرتن بة دةرةوة‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫كةركووك بؤ سةر هةريَمي كوردستانء ضةند ثرسيَكي ديكة‬ ‫لة نيَوان دةسةآلتداراني ناوةندي فيدراألء دةسةآلتي هةريَمي‬ ‫كوردستاندا كيَشة هةيةو بةشيَك لة ثيَكهاتةي دةسةآلتي‬ ‫بروايان بةو دةسةآلتانة‬ ‫عيَراق سوننةو تةنانةت شيعةكانيش ِ‬ ‫كة بة ثيَي دةستوور بة هةريَمي كوردستان دراوة نينء هةر‬ ‫رؤذة كيَشةيةكي بؤ ساز دةكةن‪ .‬مةسةلةيةكي ديكة لة كار‬ ‫بةريَوةبةريي هةريَمي كوردستان لة بةردةستدا‬ ‫دةكاتة سةر ِ‬ ‫نةبووني بودجةو هاتني بودجةي هةريَم لة ناوةندةوةية كة‬ ‫بةم ثيَية داناني ثالن بؤ داهاتوو ناتوانآ رةوتيَكي زانستي‬ ‫بثيَوآ‪ .‬بيَجطة لةمانةش هةريَمي كوردستان بؤ خؤي خاوةن‬ ‫كؤمةليَك كيَشة بووة لة ماوةي ئةم ‪َ 19‬‬ ‫َ‬ ‫سالةدا‪ ،‬لة هةمووان‬ ‫شةري نيَوخؤو دابةشبووني دةسةآلتي هةريَمي‬ ‫طرنطتر‬ ‫ِ‬ ‫كوردستان‪ ،‬كةم ئةزمووني لة دةسةآلتداريداو ثيَكهيَناني‬ ‫دامةزراوة حيزبيةكان لة باتي دامةزراوة حكومةتيةكان‪،‬‬ ‫َ‬ ‫طةندةليي ئيداريء ‪ ...‬هتد‪ .‬ئةمانة هةموو طرفت بوون‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاي مةدةنيء طةشةكردني‬ ‫لة ريَطاي ثيَكهيَناني‬ ‫سةرةراي ئةم‬ ‫ديموكراسي لة هةريَمةكةدا بةآلم ديسان‬ ‫ِ‬ ‫كؤريانة بة بةراورد لةطةأل دةسةآلتي ناوةندي فيدراألء‬ ‫كةمء ِ‬ ‫تةنانةت جيرانةكانيش‪ ،‬هةريَمي كوردستان هةنطاويَكي باشي‬ ‫ضاوةرواني هةنطاوي باشترو كاري‬ ‫بةرةو ثيَش ناوة كة ئيَمة‬ ‫ِ‬ ‫لى دةكةين‪.‬‬ ‫ريَكءثيَكتري َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاي‬ ‫لة جيَدا نابآ ئةوةشمان لة بير بضيَتةوة كة ئيَمة لة‬ ‫رؤذهةآلتيدا دةذينء ديموكراسي لةم ناوضةيةدا جارآ‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬


‫ثيَطرتوو نيةو هةمومان ثيَيةكمان لة رابردوودايةو هيَشتا‬ ‫زؤرمان ماوة بطةينة ئةو جيَطايةي كة هيواي بؤ دةخوازين‪.‬‬ ‫• ت َي ِروانينتان بؤ حيزبة سياسييةكانى رؤذهة َ‬ ‫الت ضيية؟ ئايا‬ ‫دابرانيان لةجةماوةر تاضةند كاريطةرى هةية بؤسةر‬ ‫مةسةلةى‬ ‫ِ‬ ‫ت َيطةشتنيان بؤ كؤمةَلطاى كوردى لةرؤذهة َ‬ ‫الت؟‬ ‫ حيزبة سياسيةكاني رؤذهةآلتي كوردستان لة ماوةي‬‫َ‬ ‫َكدابران هاتنء ئةمةش‬ ‫كؤمةليَك لي‬ ‫رابردوودا تووشي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫سةرضاوةطرتوو لة فرضك نةطرتوويي كؤمةليَك لة‬ ‫كةسايةتيةكاني ئةم حيزبانة بة ديَموكراسيةوةية‪.‬‬ ‫زؤر لة كةسايةتىيةكاني نيَو ئةم حيزبانة تةنيا ئةو كاتة‬ ‫َ‬ ‫قةبوولة كة لة بةرذةوةنديي ئةواندا بيَتء‬ ‫ديَموكراسىيان‬ ‫َزريء ئةم جؤرة كةسانة‬ ‫دةسةآلتء مةيدانداريي ئةوان بثاري َ‬ ‫ئةو كاتة كة لة ريَبةرايةتيدان تاريفي ديموكراسي بة شيَوةيةك‬ ‫طؤراني‬ ‫دةكةن بةآلم كة لة دةسةآلت كةوتن تاريفةكةشي‬ ‫ِ‬ ‫بةسةردا دآ‪ .‬ليَرةدا بة بآ ئةوةي بمةوآ ناوي كةس بيَنم‬ ‫نةفةري وا هةية كاتيَك خؤي لة دةسةآلتدا دةبينآ ديموكراسي‬ ‫بة اليةوة ياني دةنطي زؤرينة‪ ،‬بةآلم كاتيَك لة ريَبةرىدا ناميَنآ‬ ‫دةطؤرآ بةوة كة ماناي ديموكراسي دةنطي زؤرينة‬ ‫تاريفةكةي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫نية َ‬ ‫بةلكوو ديموكراسي بة مةرجي تةوافوقء ثيَكةوة هةلكردنو‬ ‫دابةشكردني دةسةآلت ثيَناسة دةكات‪ .‬لةوةش طرنطتر كاتيَك‬ ‫ئةمرؤييانة ثيَناسةيةكي تازة بؤ خؤيان‬ ‫جيادةبنةوة ئامادة نين‬ ‫ِ‬ ‫بكةن َ‬ ‫بةلكوو بة هةمان ثيَناسةي ثيَشوو كة هيض شةرعيةتيَكيان‬ ‫تيَدا نية خؤيان دةناسيَنن‪ .‬بةآلم لةسةر ئةو رايةي جةنابت نيم‬ ‫دابرابن‪ ،‬جارآ لة ثيَشدا ئيَمة دةبآ‬ ‫كة حيزبةكان لة جةماوةر ِ‬ ‫ساق بينةوة كة حيزب كآيةو بة كآ َ‬ ‫دةليَن حيزب‪ ،‬مةبةستم‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلة لة كوردستاني باشوور دةذين وةك‬ ‫ئةوةية ئةطةر ئةو‬ ‫حيزب ثيَناسة بكريَن‪ ،‬ئةمة ثيَناسةيةكي لة جيَطاي خؤيدا نية‪.‬‬ ‫حيزب بريتية لة هةموو ئةو تيَكؤشةرانة كة لة ثيَناو ئامانجةكاني‬ ‫ئةو حيزبةدا تيَدةكؤشن كة ئةمةش هةم كوردستاني‬ ‫ئيَران دةطريَتةوةو هةم ئورووثاو ئةمريكا هةم باشووري‬ ‫كوردستانيش كة ديارة لةم تاريفةدا نةك حيزب لة نيَو َ‬ ‫خةلكدا‬ ‫دابراو نية َ‬ ‫بةلكوو بة حةجميَكي سةدان بةرابةري باشوور‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ئةندامي حيزبي لة كوردستاني ئيَراندا دةذينء لة نيَو خةلكء‬ ‫لة َ‬ ‫حالي خةبات دان‪ .‬هةر ئيَستا زؤر كةس لةو تيَكؤشةرانةي‬ ‫حيزبةكان لة زيندانةكاني كؤماري ئيسالميدا دةستبةسةر‬ ‫كراونء زيندانيي دريَذماوةيان دراوةتآء ذمارةيةكيشيان‬ ‫ضاوةريَي ثةتي سيَدارة دةكةن‪ .‬بؤ روون بوونةوةي زياتري‬ ‫ِ‬ ‫بةريَزي طؤظارةكةتان‪ ،‬ئةمساأل لة رؤذي ‪23‬ي‬ ‫خويَنةراني ِ‬ ‫بانةمةر‪ ،‬لةسةر بانطهيَشتي حيزبة سياسييةكاني كوردستاني‬ ‫ِ‬ ‫ئيَران‪ ،‬سةبارةت بة ئيعتراز لة ئيَعدام كراني ‪ 5‬الو كة ضواريان‬ ‫َ‬ ‫خةلكي كوردستاني رؤذهةآلت مانطرتنيَكي‬ ‫كورد بوون‪،‬‬ ‫بةريَوة برد كة لة سةراسةري ئيَرانء دونياش‬ ‫بةرينيان‬ ‫ثانء‬ ‫ِ‬ ‫دةنطي دايةوةو راطةيةنة طشتيةكاني دونيا طةليَك بايةخيان‬ ‫ثآداو ئؤثؤزيسيؤني غةيرة كورديش زؤر بة ضاوي ريَزةوة‬ ‫روانيانة ئةو بانطةوازو خةباتة‪ .‬ئةمة ئةطةر نيشانةي نزيكي لة‬ ‫َ‬ ‫خةلكء شويَندانةريي حيزبةكان نية ئةي ضية؟‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫• لةكوردستانى باكور جوالنةوةيةكى سياسى لةثال جوالنةوة‬ ‫ضةكدارييةكةدا هةية‪ ,‬هةَلسةنطاندنتان بؤ كارى سياسى كوردةكانى‬ ‫باكور ضؤنة؟‬

‫ شيَوةي خةباتي هةركام لة بةشةكاني كوردستان باشترة‬‫برياري لةسةر بدةن‪ ،‬ئةم دؤخةي كة ئيَستا لة توركية‬ ‫خؤيان ِ‬ ‫ثيَكهاتووة‪ ،‬وآلتيَك كة تا ضةند ساأل ثيَش كوردي بة توركي‬ ‫شاخي ثيَناسة دةكردو ئيَستاش باس لة بووني كوردء مافيان‬ ‫برواي من‬ ‫دةكا‪ ،‬ديارة بةو شيَوةية خؤي تيَي دةطات‪ ،‬بة ِ‬ ‫دةرفةتيَكي باشة كة دةبآ َ‬ ‫لى وةربطيردرآ‪ .‬ديارة نابآ‬ ‫كةلكي َ‬ ‫َ‬ ‫طؤراني كؤمةلطاي‬ ‫ئةوةشمان لة بير بضيَتةوة كة ئةوة ئاكامي ِ‬ ‫توركياية‪ ،‬خةباتي ضةكداريء سياسي (شاخء شار) ثيَكةوة‬ ‫ئةم دةرفةتةي خولقاندووةء ثيَويستة كة بة قازانجي هةردوو‬ ‫نةتةوةي كوردء تورك َ‬ ‫شةرو‬ ‫كةلكي َ‬ ‫لى وةربطيردرآ بؤ ئةوةي ِ‬ ‫دذايةتي جيَطاي خؤي بدات بة ئاشتيء ثيَكةوةذيان‪ .‬دةرفةتيَكة‬ ‫نابآ لة دةست بدرآء ئيَمةش كوردةكاني بةشةكاني ديكةي‬ ‫كوردستان دةبآ هاندةر بين بؤ بة ئاكام طةيشتني ئةم دؤخة‪.‬‬ ‫ئةطةر ئةوةش لةبةر ضاو بطرين توركيا لة داهاتوودا دةبيَتة‬ ‫ئةندامي يةكيَتي ئؤروثاو ناضارة خؤي لةطةأل ستانداردةكاني‬ ‫ئورووثا ريَك بخا ئةوكات طرنطي بووني بةشيَك لة كورد لة‬ ‫يةكيَتي ئؤرووثاو هةروةها جيرانةتي يةكيَتي ئورووثا لةطةأل‬ ‫بةشةكاني ديكةي كوردستان اليةنيَكي ديكةي ئةم طرنطيةمان‬ ‫زياتر بؤ دةردةخا‪.‬‬ ‫• بةش َيوةيةكى طشتى ئايندةى كؤمةَلطاى كوردةوارى لةهةرضوار‬ ‫ثارضةى كوردستان موَلكى كام اليةن دةب َيت "ديموكراسيخوازان" يان‬ ‫َ‬ ‫لةطةل دياريكردنى هؤكارةكانيان؟؟‬ ‫"ئاينخوازان"‬ ‫ لةطةأل ريَزم بؤ هيَزي ئايين ثيَم وانية ئايينخوازاني‬‫َرن َ‬ ‫بةلكوو‬ ‫سياسي بتوانن لة داهاتوودا دةوري طرنط بطي ِ‬ ‫ئةوة هيَزة ديَموكراتةكانن كة دةتوانن لة داهاتوودا‬ ‫دةوريان هةبيَت بةم هؤيانةوة‪ :‬يةكةم ديموكراسي تواناي‬ ‫خؤريَكخستني لةطةأل هةلءمةرجة نويَيةكان هةية‪ .‬دووهةم‬ ‫ِ‬ ‫حيزبة نةتةوةييء ديَموكراتةكان خةباتيَكي بآ ثسانةوةيان‬ ‫َ‬ ‫خةلط‬ ‫لة ثيَناو رزطاريي نةتةوايةتيء ئاطايي بةخشين بة‬ ‫طيراوةو شويَندانةرييةكةي دةركةوتووة‪ .‬سيَهةم رةوتي‬ ‫ديموكراسيخوازي بووةتة دياردةيةكي جيهانيء رؤذبةرؤذ‬ ‫زياتر ثةرة دةستيَنآ‪.‬‬ ‫حاكميةتي ئاييني كة نموونةكةي ئيَران بآ لة ناوضةكةدا‬ ‫بآ ئاسؤيي خؤي نيشان داوةو دةري خستووة ناتوانآ بة‬ ‫ئةمرؤيي دةسةآلتداري بكاو لة خزمةتي َ‬ ‫خةلكدا‬ ‫شيَوةيةكي‬ ‫ِ‬ ‫بآ‪ .‬ديارة هؤكارةكاني زؤرن بةآلم ئةم ضةند نموونةية بة‬ ‫كافي دةزانم بؤ سةلماندني بؤضوونةكةم‪.‬‬ ‫ثرؤفايل‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬

‫تةيمور مستةفايي َ‬ ‫سالي ‪ 1955‬لة شاري ثاوة لة دايك بووة‪.‬‬ ‫ثيَشتر ثيشةي مامؤستا بووة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫سالي ‪ 1979‬هاتووتوةتة ريزي ثيَشمةرطايةتي لة حيزبي‬ ‫ديَموكراتى كوردستاني ئيَران‪.‬‬ ‫َ‬ ‫سالي ‪ 1987‬لةكؤنطرةي هةشتةمةوة بة ئةندامي كؤميتةي‬ ‫َ‬ ‫ناوةنديي حيزبي ديموكراتي كوردستاني ئيَران هةلبذيَراوةء تا‬ ‫كؤنطرةي ‪ 13‬هةر لة ريَبةرايةتىدا بووة‪.‬‬ ‫لة ثاش كؤنطرةي سيَزدة بووةتة ئةندامي مةكتةبي سياسيء‬ ‫ئيَستاش ئةندامي مةكتةبي سياسيي حيزبي ديموكراتي‬ ‫كوردستاني ئيَرانة‪.‬‬

‫***‬

‫‪41‬‬


‫دكتؤر كامةران مةنتك‪:‬‬ ‫ناتوانريَت ه يض ه يوايةك بؤ فيدرالَيةت بينا بكريَت‪،‬‬ ‫كة ه يض بنةمايةكى ديموكراسى تيادا نةب يَت!‬ ‫سازداني‪ :‬كاميار عةبدولَآل‬ ‫ئةطةرضى حزبة سياسييةكاني كوردستان‬ ‫دةم َيكة دروشمي ديموكراسيان بةرزكردوةتةوة‪،‬‬ ‫بنةرةتةوة بزوتنةوةى سياسي‬ ‫ئةطةرضى هةر لة‬ ‫ِ‬ ‫كوردستان ضارةسةركردني ك َيشةى كوردي‬ ‫بةستوةتةوة بة بوني سيستم َيكي ديموكرات لة‬ ‫مةركةز‪ ،‬بةآلم ث َيناض َيت ضةمكي ديموكراسي بة‬ ‫تةواوةتي لة هزرى زؤر لةسةركردةكاني حزبة‬ ‫سياسيةكاني كوردستاندا رةنطي داب َيتةوة‪ .‬هةر‬ ‫حوكمرانيان لة هةر َيمي كوردستان‬ ‫بؤية ش َيوازي‬ ‫ِ‬ ‫و ئةو ت َي ِروانينةى هةيانة بؤ ديموكراسي لة‬ ‫مةركةز زؤر ثرسيار هةَلدةطر َيت و مايةى ت َي ِرامانة‪.‬‬ ‫ديموكراسي ضييةو ش َيوازي ثةيوةندي هةر َيمي‬ ‫كوردستان بة بةغداوة ضؤنةو دةب َيت ضؤن ب َيت؟‬ ‫ئايا تةنها دةسةآلتة كة دةتوان َيت ديموركراسي‬ ‫بةقةرار بكات يان اليةني ديكةش دةب َيت بة‬ ‫ر َؤلي خؤيان هةستن‪ ،‬ئةمانة ئةو تةوةرانةن كة‬ ‫دكتؤر كامةران مةنتك لةم ديدارةدا شرؤظةيان‬ ‫دةكات و َ‬ ‫خال دةخاتة سةر ثيتةكانيان‪:‬‬ ‫ثاش ثرؤسةي ئازادي ع َيراق‪ ،‬ضةمكي‬ ‫ديموكراسي بؤتة يةك َيك لةو ضةمكانةى كة لة وتة و طوتاري‬ ‫دةسةآلتداراني ع َيراق و هةر َيمي كوردستانيشدا زؤرترين‬ ‫بةكاره َيناني هةبوة‪ ،‬خو َيندنةوةي ئ َيوة بؤ ت َيطةيشتني‬ ‫دةسةآلتداران لة ضةمكي ديموكراسي ضيية‪ ،‬بةو جؤرةي لة‬ ‫طوتار و هةَلسوكةوتي سياسييانةوة بة دةردةكةو َيت؟‬ ‫ ئاشكراية كة مؤديلى ديموكراسى لة عيراق هيَندةى‬‫طؤرانكارية سياسى و ئابورى و ملمالنيَكانى‬ ‫ثةيوةندى بة‬ ‫ِ‬ ‫طؤرانكاريية‬ ‫جيهانةوة هةبوة‪ ،‬دوورو نزيك ثةيوةندى بةو‬ ‫ِ‬ ‫عيراقدا‬ ‫سست و ضةق بةستوة نةبوة كة لةناوةوةى‬ ‫روويانداوة ‪ .‬كاتيَكيش ديموكراسيةت لة دةرةوةو لة سةر‬

‫‪42‬‬

‫سينى ملمالنيَكاندا ديَتة وآلتيَك‪ ،‬زياتر وةك هيَزيَكى نةرم‬ ‫(‪ ) SOFT POWER‬بة كاردةهيَنريَت لة ملمالنيَكان و مةبةستى‬ ‫سةرةكى بةدةستهيَنانى بةرذةوةنديةكانى خاوةن هيَزةكةية‬ ‫نةك اليةنى بةرامبةر‪ ،‬ديارة لة َ‬ ‫ثال ئةمةشدا ئةو وآلتةى كة ئةو‬ ‫هيَزةى بةرامبةر بةكارديَت‪ ،‬ئةويش سوودمةند دةبيَت‪ ،‬بةآلم‬ ‫َ‬ ‫لةطةل سوودةكانى اليةنى‬ ‫سوودةكةى ئةو بة بةراوورد كردن‬ ‫يةكةم‪،‬شتيَكى الوةكية!‬ ‫دواى رووخانى بلؤكى رؤذهةآلت‪ ،‬بانطةشةى ئةوة كرا كة‬ ‫ميَذوو لة بةرذةوةندى ليبراليزمدا بة كؤتا هات‪ ،‬ثيَشكةوتنى‬ ‫بوارةكانى طةياندن‪ ،‬يارمةتى ئةوةى دا كة ئةو بانطةشةية‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬


‫َنى!‬ ‫بة شيَوةيةكى زؤر خيَراو‬ ‫سةرسورهيَنةر ثةرة بسي َ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫خةلكانةى كة لة بن ضةترى سيستةمة تؤتاليتاريةكان‬ ‫ئةو‬ ‫دةيانناآلند‪ ،‬بة جؤش و خرؤشيَكى زؤرةوة ثيَشوازيان كرد ‪.‬‬ ‫طؤرانى سيستةمى جيهانى بؤ سيستةميَكى تاك‬ ‫لة اليةكى تر ِ‬ ‫دارشتنةوةى هاوسةنطى‬ ‫نوى‬ ‫لة‬ ‫بةسةر‬ ‫َويستى‬ ‫جةمسةرى‪ ،‬ثي‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫هيَزو سةنتةرةكانى هيَز هةبوو لة دنيادا‪ ،‬وآلتة يةكطرتوةكانى‬ ‫شةرى ساردو طةورةترين هيَزى‬ ‫ئةمريكا وةك سةركةوتويَكى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫هةوليدا ئةو بارة‪ ،‬بة اليةنى كةم لة سةرةتادا‪،‬‬ ‫طةردوونى‪،‬‬ ‫زؤر هوشيارانة بقؤزيَتةوة! بؤية ليَدانى عيراق و دةركردنى‬ ‫لة كويَت‪ ،‬بووة سةرةتايةكى لة بار بؤ راطةياندنى سيستةمى‬ ‫َ‬ ‫َودةولةتيةكانيش سةرةتا‬ ‫نويَى جيهانى‪ ،‬كة هةموو ركابةرة ني‬ ‫ثيَشوازيان ليَكرد! ئةمريكا خاوةنى دوو هيَزى طةورة بوو‪،‬‬ ‫هيَزيَكى ماتريالى طةورة (‪ ،)HARD POWER‬كة خؤى لة‬ ‫ضةك و جبة خانةو تةكنؤلؤذيايةكى جةنطى زؤر ثيَشكةوتوو‬ ‫دةنواند‪ ،‬كة تا ئةو كاتة مرؤظايةتى هاوشيَوةى بة خؤيةوة‬ ‫َ‬ ‫لةطةل هيَزيَكى نةرم (واتايى ‪)SOFT POWER -‬‬ ‫نةديبوو‪،‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ثرةنسيث‪ ،‬كة مامةلةى‬ ‫و‬ ‫دروشم‬ ‫َك‬ ‫ي‬ ‫كؤمةل‬ ‫لة‬ ‫بوو‬ ‫بريتى‬ ‫كة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل اليةنى دةروونى و طيانى بةرامبةرةكانى دةكرد‪ ،‬وةك‬

‫ثرةنسيثةكانى ئازادى و مافى مرؤظ و ديموكراسيةت‪ ،‬كة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫خةلكانى رؤذهةآلت بة شيَوةيةكى طشتى‪ ،‬لةبةر ئةوةى بيَبةش‬ ‫ثرةنسيثانة و بةفعلى سةركوت كرابوون‪ ،‬بةطةرمى‬ ‫بوون لةم ِ‬ ‫َ‬ ‫ثرةنسيثانة بووة‬ ‫ئةو‬ ‫بؤ‬ ‫ك‬ ‫خةل‬ ‫َتى‬ ‫ي‬ ‫تينو‬ ‫َكرد‪،‬‬ ‫ي‬ ‫ل‬ ‫ثيَشوازيان‬ ‫ِ‬ ‫هؤى ئةوةى كةوا زؤربةى سياسةتمةدارةكان‪ ،‬بة تايبةتيش‬ ‫لة عيراق‪ ،‬كة كانطاى ديكتاتؤريةت و تؤتاليتاريزم بوو‪ ،‬لة‬ ‫َ‬ ‫ثرةنسيثانة بكةن بؤ‬ ‫خةلكانى تر زياتر طرةو لةسةر ئةو ِ‬ ‫بةدةستهيَنانى رةزامةندى َ‬ ‫خةلك! ئةو طرةو كردنةى ئةوانيش‬ ‫بة داخةوة زياتر بة كارهيَنانيَكى دروشم ئاميَز بوو! ضونكة‬ ‫خؤيان خاوةنى ثاشخانيَكى هزرى و كةلتوورى و كؤمةآليةتى‬ ‫َ‬ ‫ثرةنسيثانة هاوكؤك نةبوو!‬ ‫وا بوون كة‬ ‫لةطةل ناواخنى ئةو ِ‬ ‫هةولدةدةين بة وردى لةسةر ئةو َ‬ ‫َ‬ ‫خالة بوةستين!‬ ‫ليَرةدا‬ ‫سةرةتا ديموكراسى يؤ ئةوةى بة شيَوةيةكى تةندروست‬ ‫طةشة بكا‪ ،‬ثيَويستى بة ذينطةيةكى لة بار هةية‪ ،‬ئةو‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةدرى ديموكراسيةتى تيادا ثيادة بكريَت‪،‬‬ ‫هةول‬ ‫كؤمةلطايةى كة‬ ‫َ‬ ‫بة اليةنى كةم خاوةنى كةلتووريَك بيَت كة ضةمكةكانى ئةو‬ ‫َ‬ ‫قبوول بكات و نامؤ نةبيَت بة ضةمكةكانى فرةرةنطى‬ ‫ستايلة‬ ‫َ‬ ‫باوةر بوون بة‬ ‫و يةكتر قبوولكردن و ريَز لةبةرامبةر طرتن و‬ ‫ِ‬ ‫يةكسانى وبةيةكةوةذيانيَكى هاوسةنط و طيانى ليَبووردةيى!‬ ‫كة بة داخةوة لة عيراقدا ئةو ذينطة لة بار نةبوو‪ ،‬ضونكة بة‬ ‫َ‬ ‫سرينةوةو تةنانةت تواندنةوةى‬ ‫دةيان‬ ‫سال بوو‪ ،‬كار لةسةر ِ‬ ‫بةرامبةرو دروستكردنى هاوآلتى ثلة يةك و ثلة دوو دةكرا ‪.‬‬ ‫ئةمة سةربارى ئةوةى لة واقعدا شتيَك نةبوو و نية بة ناوى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى عيراقى‪َ ،‬‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى جياواز‪،‬‬ ‫كؤمةليَك‬ ‫بةلكو بوونى‬ ‫كة لة ريَطاى هيَزو سياسةتةوة‪ ،‬بة دريَذايى زياتر لة هةشتا‬ ‫َ‬ ‫سال كار بؤ بةيةكةوة طريَدانيان دةكرا! كة ديارة لة كؤتايدا ئةو‬ ‫َ‬ ‫هةولة شكستى هيَنا!‬ ‫ثى نةتةوةيةكى باآل دةست بوو‪،‬‬ ‫خؤى‬ ‫عةرةب‬ ‫لةو ذينطةيةدا‪،‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫(ئيَساش هةمان حالةت هةر بةردةوامة)‪ ،‬هةوليدةدا نةتةوةكانى‬ ‫تر بتويَنيَتةوة‪ ،‬خاكيان بكاتة بةشيَك لة عةرةبستانى طةورةو‬ ‫نةتةوةكةش بكا بة عةرةب! لةمةدا َ‬ ‫هةلويَستى عةرةب بة‬

‫شيَوةيةكى طشتى يةكانطير بوو‪ ،‬بة ئاست و شيَوازى جيا‬ ‫جيا! بةرامبةر ئةمةش نةتةوةى كورد‪ ،‬وةك دووةم نةتةوة‪،‬‬ ‫لة ذيَر ئةو فشارانة‪ ،‬دوو ضارى ماندوو بوون ببوو‪ ،‬بةآلم‬ ‫َ‬ ‫كؤلى نةدةدا‪ ،‬سةربارى ئةمةش خنكاندنى ئازاديةكانى‬ ‫دووضارى دونيةت و خؤ بةكةم زانينى كردبوو! بةرامبةر‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫كةسايةتى عةرةبى داطيركةر! كة ئةم بارة هةرطيز‬ ‫َ‬ ‫ثرةنسيثة ديموكراسيةكان يةكناطريَتةوة‪ ،‬ضونكة لة ثال يةكتر‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫قبوولكردنةكةدا‪ ،‬دةبيَت ئيرادةيةكى تةندروستيش لة ئارادا‬ ‫بيَت‪ ،‬ئةطةر َ‬ ‫خالى يةكةم الى عةرةب بةدى نةدةكرا‪ ،‬ئةوا كورد‬ ‫لة َ‬ ‫خالى دووةم بيَبةش بوو!‬ ‫راستة بة دريَذايى ميَذووى نويَى خؤى بةردةوام بوو لة‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ذمارةى كورد‪،‬‬ ‫خةباتى ضةكدارى‪ ،‬بةآلم بة بةراورد‬ ‫ئةوانةى كة بةرةنطارى ئةو بارة دةبوونةوة‪ ،‬ذمارةيان‬ ‫زؤر كةمتر بوو لةوانةى خؤيان بةدةستةوة دابوو! ئةمةش‬ ‫سةربارى ئةوةى ئةوانةى ريَطاى بةرةنطار بوونةوةششيان‬ ‫َ‬ ‫هةلبذاردبوو‪ ،‬كةوتبوونة نيَو طةمةيةكى سياسى هةريَمى و نيَو‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتيةوةو لة زؤربةى حالةتةكاندا بة كردار‪ ،‬رةنطدانةوةى‬ ‫خواست و ويستى طةلى كورد نةبوون! بطرة ئةوانيش بة‬ ‫شيَوةيةك لة شيَوةكان زيانيَكى طةورةيان بة كوردو بزاظى‬ ‫رزطاريحوازى كورد طةياند!‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطايةكى وا شيَواو ناتوانيَت سةركردةيةكى سياسى‬ ‫باوةرى بة ديموكراسيةت‬ ‫وا بةرهةم بهيَنيَت كة بةراستى‬ ‫ِ‬ ‫هةبيَت! بؤية نة لةناو ئؤثؤزسيؤنى عةرةبى عيراقيدا‪ ،‬نة لة ناو‬ ‫بزاظى رزطاريخوازى كورد لة باشور‪ ،‬سةركردةيةك نابينى‪،‬‬ ‫باوةرى بةو قسانةى خؤى بيَت كة دةربارةى‬ ‫كة بةراستى‬ ‫ِ‬ ‫ديموكراسيةت دةيكات! ئؤثؤزسيؤنى سياسى عةرةب لة‬ ‫عيراق شيَوازيَكى مةزهةبى ‪ ...‬ئاينى هةبوو‪ ،‬كة ئةمة لة رووى‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ديموكراسيةت ناطونجيَت! ضونكة‬ ‫ئايديؤلؤذيةوة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ديموكراسيةت بة تةنيا هةلبذاردن و دةنطدان نية‪ ،‬هةلبذاردن‬ ‫لة سيستةمة تؤتاليتاريةكانيش ئةنجام دةدريَت! ئةنجامةكةشى‬ ‫زانراوةو هةميشة لة بةرذةوةندى سةركردةى ديكتاتؤرداية!‬ ‫هةمان بؤضوون لةسةر ئؤثؤزسيؤنى كورديش ثراكتيزة‬ ‫دةبوو‪ ،‬لة دواى جةنطى جيهانى دووةمةوة‪ ،‬بزاظى كوردى‪،‬‬ ‫دروشمى ديموكراسى بؤ عيراق و ئؤتؤنؤمى بؤ كوردستانى‬ ‫َ‬ ‫هةلطرتوة‪ ،‬كةضى ئيَمة بة دريَذايى ئةو ميَذووة رةفتاريَكى‬ ‫ديموكراسى لة ناو ئةو بزاظةدا بة دى ناكةين! وةكو ضةمكى‬ ‫حيزب‪ ،‬ئةو طرووثة سياسيانةى لة كوردستان لةو ماوةية‬ ‫ناوى حزبيان لة خؤيان ناوة حزب نةبوون بة ضةمكة‬ ‫بةلكو زياتر لة خيَ‬ ‫زانستيةكةى‪َ ،‬‬ ‫َليَكى سياسى دةضوون‪ ،‬بة‬ ‫ثيَضةوانةى حزبةكانى دواى جةنطى يةكةم‪ ،‬وةكو حزبى‬ ‫ئازادى‪ ،‬كة مةرجةكانى حزبيان زياتر بة خؤوة طرتبوو‪ ،‬واتة لة‬ ‫دواى جةنطى دوةمةوة بزاظى كورد‪ ،‬لة هةموو ماوةى جةنطى‬ ‫راثةرين‪،‬‬ ‫سارددا‪ ،‬لة دواوة بؤ دواتر هةنطاوى دةنا! تا طةيشتة‬ ‫ِ‬ ‫دةستكةوتةكانى بريتى بوون لة ريَزبةنديَك لة شكستى يةك‬ ‫لة دواى يةك‪ ،‬كة كورديان دووضارى َ‬ ‫مالويَرانيةكى طةورة‬ ‫كرد! حزب لة كوردستان لة ثيَكهاتةو ثةيوةنديةكانيشياندا‪،‬‬ ‫ثيَكهاتةو ثةيوةنديةكى خيَ‬ ‫َلةكيانة بوو!هةنديَك لة َ‬ ‫ثال اليةك‬ ‫بوون‪ ،‬هةنديَكى تر اليةنطيرى الكةى تريان كردوة‪ ،‬ذمارةيةكى‬ ‫طةل ئةو خيَ‬ ‫زؤريش لة خيَ‬ ‫َلة طةورةكان‪ ،‬بةهؤى ناكؤكيان لة َ‬ ‫َلة‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬

‫‪43‬‬


‫سياسيانةى ناويان لة خؤيان نابوو حزب‪ ،‬ضووبوونة َ‬ ‫ثال‬ ‫دوذمنانى كوردةوة!‬ ‫سةرةراى دروشمةكانى ثةيوةست بة ديموكراسى‪،‬‬ ‫بؤية‬ ‫ِ‬ ‫لة هةموو تةمةنى بزاظى رزطاريخوازى كورددا‪ ،‬كيَشةيةك‬ ‫نابينيةوة لة ريَطاى ديموكراسيةوة ضارةسةر كرابيَت‪ ،‬ئةوانةى‬ ‫ثيَضةوانةى ئةوةش ميَذووى ئةو ماوةيان بة وشةى بريقةدار‬ ‫رازاندؤتةوة‪ ،‬بةراستيان نةطوتووة! جا بةهةر مةبةستيَك‬ ‫َ‬ ‫هةولدراوة كة كيَشةكان لة ريَطاى‬ ‫بووبيَت! ضونكة هةميشة‬ ‫زمانى ضةكةوة ضارةسةر بكريَت‪ ،‬بةمةش نةك ضارةسةريان‬ ‫َ‬ ‫قوولتريان‪ ،‬كردؤتةوة! دةرئةنجاميش بةردةوام‬ ‫نةكردوة‪ ،‬بطرة‬ ‫كورد لة ثةناى كوردايةتيةوة بؤ بةرذةوةنديةكانى ئةم ال‪،‬‬

‫بؤ دابين بوون و سةركةوتنى سيستةمى فيدرالَى‪،‬‬ ‫بةر لة اليةنة ياسايى و سياسيةكان‪ ،‬ثيَويستيمان بة‬ ‫باوةرى بة بةيةكةوة ذيانيَكى‬ ‫كؤمةلَطايةك هةية‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫باوةر بوون بةوة لة ئارادا‬ ‫ئارةزوومةندانة هةبيَت‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫بيَت كة خةلَكانى هةريَمةكانى تريش مافى ئةوةيان‬ ‫بةريَوةبةرن! ئةو يةكطرتنة‬ ‫هةية كة ناوضةكةى خؤيان ِ‬

‫بة مةبةستى ثاراستن و مسؤطةر كردنى بةرذةوةندى‬ ‫هةموو اليةكة! بةآلم لة عيراقدا كة باس لة سيستةمى‬ ‫فيدرالَى دةكريَت‪ ،‬ئةو رةطةزانة بةرضاو ناكةون! راستة‬ ‫دةستووريَك هةية باس لة يةكيَتيةكى ئارةزوومةندانة‬

‫َثةر بوونى حةوت‬ ‫دةكات‪ ،‬بةآلم تاوةكو ئيَستا‪ ،‬دواى تي ِ‬ ‫َ‬ ‫سال بةسةر ئةو دةستوورة وةكو دةقيَكى ياسايى‬ ‫جوان ماوةتةوةو كارى ثيَنةكراوة! زةمينةى سياسى و‬ ‫كةلتوورى عيراق بوارى ثراكتيزةكردنى هيض مادةيةكى‬ ‫لة مادةكانى دةستوور نةداوة‬ ‫ياخود ئةوال بة كوشت دراوة! تةنانةت لةو كاتة هةستيارانةى‬ ‫هةرةشةى لةناوضووندا بوة‪ ،‬بة تايبةتيش لة‬ ‫كة كورد لة ذيَر ِ‬ ‫هةشتاكانى سةدةى بيستةم‪ ،‬ئةوان دةستيان لة بينة قاقاى يةكتر‬ ‫نابوو‪ ،‬لة ذيَر َ‬ ‫كورى كورديان بة كوشت‬ ‫بالى ثيَشمةرطايةتيدا ِ‬ ‫دةدا‪ ،‬ئةوانةى لة ئاطرى رذيَمةكةى سةدام راياندةكردوو‬ ‫بةرةنطارى جةورو ستةمى داطيركةران دةبوونةوة‪ ،‬لة ئاطرى‬ ‫بة ناو ئةو سةركردة سياسيانةداو لة ثيَناو بةرذةوةندى‬ ‫ئةوان دةسووتان‪ ،‬كة هيض ثةيوةنديةكى‪ ،‬نة بة ئازاديةوة‪ ،‬نة‬ ‫بةرزطاريةوة‪ ،‬نة بةديموكراسيةوة هةبوو! َ‬ ‫بةلكو تةنها لة ثيَناو‬ ‫دريَذةثيَدان و مانةوةى دةسةآلتيَك بوو‪ ،‬كة رؤذطار سةلماندى‬ ‫لة بةرذةوةندى كورد دا نةبوو! تةنانةت هةر َ‬ ‫ساليَك دواى‬ ‫راثةرين مةزن و ميَذوويى‪ ،‬كة لة اليةن َ‬ ‫خةلكى كوردستان‪،‬‬ ‫ِ‬

‫‪44‬‬

‫َ‬ ‫سةريهةلدا‪ ،‬بارةكةيان بة شيَوازيَكى تر‬ ‫دذى ديكتاتؤريةت‬ ‫وةرضةرخاندةوةو بوونة داردةستى هيَزة هةريَميةكان و‬ ‫كةوتنة ويَزةى بزاظى رزطاريخوازى كورد لة باكوور! بةمةش‬ ‫سيماى بزاظى كورديان لة باشوور ناشيرين كردةوة‪ ،‬كة‬ ‫شةرى‬ ‫راثةرين جوانيةكةى بؤ طةرِاندبوةوة! ثاشان كةوتنة‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ناوةخؤ‪ ،‬ئةوةى خوا ثيَى ناخؤشة دذى يةكترو دذى ميللةتى‬ ‫كورد ئةنجامياندا!‬ ‫دوةتوانرى باسى ديموكراسى‬ ‫لةو جؤرة زةمينةيةدا ضؤن‬ ‫َ‬ ‫بكريَت‪ ،‬كة نةك هيض ئامادةييةكيان تيا نةبووبيَت بة شيَوازيَكى‬ ‫ئاشتيانة دةستاو دةست بة دةسةآلت بكةن‪َ ،‬‬ ‫بةلكو ئامادةيى‬ ‫ئةوةشيان تيا بوو‪ ،‬كة تةنيا لة ثيَناو مانةوةى خؤيان‪،‬‬ ‫درندةترين رذيَمى سةدةى بيستةم بيَننةوة سةر خاكى خؤيان‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫رازى بن بةوةى ثةر لةمان و ثايتةختى هةريَمى كوردستان‪،‬‬ ‫َ‬ ‫ثؤستالى ئةو سوثايةى كة ئةنفال و كيميا بارانى‬ ‫بخةنةوة ذيَر‬ ‫كوردستانى ئةنجام دا! ئةم رةفتارانة ديارة نةك ثةيوةنديان‬ ‫بة ديموكراسيةتةوة نية‪َ ،‬‬ ‫بةلكو دزيَوترين ديكتاتؤريش ئةمة لة‬ ‫َ‬ ‫قبوول ناكا!!!‬ ‫خؤى‬

‫بة نيسبةت هةر َيمي كوردستانةوة كة بة رةسمي وةك‬ ‫َ‬ ‫فيدرال لة ع َيراقدا ناوي دةه َينر َيت‪ ،‬ئايا فيدرالي‬ ‫هةر َيم َيكي‬ ‫بون تةنيا لة ث َيوةندى هةر َيم بة ناوةندةوة واتا دةبةخش َيت‬ ‫َ‬ ‫فيدرال ث َيويستةو دةب َيت لة ئاستى‬ ‫يا دةسةآلتي هةر َيم َيكي‬ ‫ناوخؤي هةر َيميشدا كؤمةَل َيك تايبةتمةندي هةب َيت لة سةر‬ ‫بنةماي ديموكراسييةت؟‬

‫َ‬ ‫فيدرالى جؤريَكة لة سيستةمى‬ ‫ لة رووى ياساييةوة‬‫سياسى كة ثةيوةندي نيَوان هةريَمةكان و مةركةز ريَكدةخات‬ ‫و دةسةآلتيان لة نيَواندا دابةش دةكات‪ ،‬ديارة دةسةآلتيش‬ ‫ناتوانريَت دابةش بكريَت‪ ،‬ئةطةر هاتوو ديموكراسيةت نةبيَت!‬ ‫َ‬ ‫فيدرالى بة شيَوةيةكى تؤكمة بة ديموكراسيةوة‬ ‫بؤية سيستةمى‬ ‫طريَدراوة‪ .‬يةكطرتنيَكى ئارةزوومةندانة لة نيَوان هةريَمةكاندا‪،‬‬ ‫ثيَويستى بة ئيرادةيةكى سياسى ئازاد هةية‪ ،‬ئةمةش دةبيَت‬ ‫برةخسيَت تا مافةكانى خؤى ثيادة بكات‪ ،‬بؤية بة‬ ‫ذينطةيةكى بؤ ِ‬ ‫بيَبوونى ديموكراسيةت ناتوانريَت باس لة فيدراليةت بكريَت!‬ ‫َ‬ ‫فيدرالى‪ ،‬بةر‬ ‫كةواتة بؤ دابين بوون و سةركةوتنى سيستةمى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطايةك‬ ‫لة اليةنة ياسايى و سياسيةكان‪ ،‬ثيَويستيمان بة‬ ‫باوةرى بة بةيةكةوة ذيانيَكى ئارةزوومةندانة هةبيَت‪،‬‬ ‫هةية‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫باوةر بوون بةوة لة ئارادا بيَت كة َ‬ ‫خةلكانى هةريَمةكانى تريش‬ ‫ِ‬ ‫بةريَوةبةرن! ئةو‬ ‫خؤيان‬ ‫ناوضةكةى‬ ‫كة‬ ‫هةية‬ ‫ئةوةيان‬ ‫مافى‬ ‫ِ‬ ‫يةكطرتنة بة مةبةستى ثاراستن و مسؤطةر كردنى بةرذةوةندى‬ ‫َ‬ ‫فيدرالى‬ ‫هةموو اليةكة! بةآلم لة عيراقدا كة باس لة سيستةمى‬ ‫دةكريَت‪ ،‬ئةو رةطةزانة بةرضاو ناكةون! راستة دةستووريَك‬ ‫هةية باس لة يةكيَتيةكى ئارةزوومةندانة دةكات‪ ،‬بةآلم تاوةكو‬ ‫َ‬ ‫سال بةسةر ئةو دةستوورة‬ ‫َثةر بوونى حةوت‬ ‫ئيَستا‪ ،‬دواى تي ِ‬ ‫وةكو دةقيَكى ياسايى جوان ماوةتةوةو كارى ثيَنةكراوة!‬ ‫زةمينةى سياسى و كةلتوورى عيراق بوارى ثراكتيزةكردنى‬ ‫هيض مادةيةكى لة مادةكانى دةستوور نةداوة‪ ،‬نةك بة تةنها‬ ‫ئةو مادانةى كة ثةيوةنديان بة هةنديَك كيَشةى سياسى و‬ ‫قوول و طرنطةوة هةية‪ ،‬وةكو مادةى (‪َ ،)140‬‬ ‫َ‬ ‫بةلكو‬ ‫ستراتيذى‬ ‫هيض كام لةو مادانةش جيَبةجيَنةكراوة كة ثةيوةنديان بة ماف‬ ‫و ئازادية طشتيةكانةوة هةية! كة ئةمانة َ‬ ‫بنةرةتى‬ ‫كؤلةكةى‬ ‫ِ‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬


‫سيستةمى ديموكراسين!‬ ‫راستة لة عيراق تاكة هةريَميَك هةية بة ناوى هةريَمى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫قوولةوة! بةآلم ئةو هةريَمة‬ ‫بةكؤمةليَك كيَشةى‬ ‫كوردستان‪،‬‬ ‫َ‬ ‫بة دوورو نزيك ثةيوةندى بة دةستوورو فيدراليةوة نةبووة‪،‬‬ ‫ضونكة بةر لة نووسينةوةى دةستووريش ئةو هةريَمة وةكو‬ ‫شةرى سارد و هاتنة ئاراى‬ ‫واقعيَكى نويَى دواى بة كؤتا هاتنى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫طؤرانكارى لة سيستةمى سياسى نيَو دةولةتى دامةزرا‪ ،‬ثاشان‬ ‫ِ‬ ‫كةوتة كاركردن بؤ ئةوةى اليةنةكانى تريش رابكيَشيَت بؤ‬ ‫َ‬ ‫فيدرالى رابطةيةنن‪ ،‬بةآلم لةمةدا شكستى هيَنا‪،‬‬ ‫ئةوةى هةريَمى‬ ‫ضونكة لة عيراقدا‪ ،‬جطة لة هةريَمى كوردستان‪ ،‬ناوضةكانى ترى‬ ‫َ‬ ‫قبوول بكات‪،‬‬ ‫عيراق‪ ،‬كةلتووريَكى واى تيا نية ئةم سيستةمة‬ ‫هةرضةندة سةرةتا هةنديَك اليةن‪ ،‬بة تايبةتى شيعةكان‪ ،‬وةكو‬ ‫(مجلس االعلى) اليةنطيرى خؤيان بؤ ئةو سيستةمة راطةياند‪،‬‬ ‫بةآلم ئةوانيش لة ذيَر كاريطةرى شةقامى عةرةبى و سةر‬ ‫توندرةوى عةرةبى‪ ،‬كة‬ ‫لةنوى بووذانةوةى ناسيوناليستى‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫دواى رووخانى رذيَمى بةعس الواز ببوو‪ ،‬لةو اليةنطيريكردنة‬ ‫ثةذيوان بوونةوة! ئيَسا جطة لة كورد هيض اليةنيَك بة كردةوة‪،‬‬ ‫فيدر َالى ناكةن‪َ ،‬‬ ‫نةك بة تةنيا َ‬ ‫بةلكو شيَلطيرانة‬ ‫ثالثشتى سيسةمى ِ‬ ‫طةراندنةوة عيراق بؤ‬ ‫كار دةكةن بؤ بةهيَزكردنةوةى مةركةزو ِ‬ ‫باوةشى نةتةوةى عةرةبى!‬ ‫َ‬ ‫فيدراليةت بينا‬ ‫لة وآلتيَكدا ناتوانريَت هيض هيوايةك بؤ‬ ‫بكريَت‪ ،‬كة هيض بنةمايةكى ديموكراسى تيادا نةبيَت! ئةمة‬ ‫تةنيا بؤضوونى اليةنة عةربيةكان ناطريَتةوة‪َ ،‬‬ ‫بةلكو كورديش‪،‬‬ ‫َ‬ ‫فيدراليزمة لة عيراق‪،‬‬ ‫كةخؤى بةرطريكارى سةرةكى دروشمى‬ ‫بة شيَوةيةكى ئارةزوومةندانة ناضيَتة ناو ئةو يةكيَتيةوة‪،‬‬ ‫زؤرينةى َ‬ ‫خةلكى كوردستان‪ ،‬وةك لة راثرسية نا فةرميةكةى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫سالى ( ‪ )2005‬يش دةركةوت لةطةل جيابوونةوةو دامةزراندنى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫فيدرالى بؤ كورديش‬ ‫ثرؤذةى‬ ‫ِ‬ ‫دةولةتى سةربةخؤدان! كةواتة ِ‬ ‫لة ذيَر كاريطةرى سياسةت و بةرذةوةةندى زلهيَزةكان دايةو‬ ‫ئيرادةى سياسى َ‬ ‫خةلكى كوردستان ئارةزووى ئةو يةكيَتيةى‬ ‫َ‬ ‫تيادا نية‪ ،‬لةبةر ئةوةى كورد لة دةولةتى عيراقدا بؤ ماوةى‬ ‫زياتر لة هةشتا َ‬ ‫سال بؤتة خاوةنى ميَذوويَكى هيَندة خويَناوى‪،‬‬ ‫َ‬ ‫كة زؤر ئاستةنطة بة ويستى خؤى لةو دةولةتةدا بميَنيَتةوة!‬ ‫فيدر َالى‪ ،‬ئةو‬ ‫بؤية ئيَستا لة واقعى عيراقدا شتيَك نية بة ناوى‬ ‫ِ‬ ‫سيستةمةش لة عيراق شكستيَكى طةورةى هيَنا‪،‬‬ ‫طةراندنةوةى‬ ‫بؤية لة عيراقدا تةنيا دوو ريَطا ضارة هةية‪ ،‬يا ِ‬ ‫مةركةزيَكى بةهيَز‪ ،‬كة لة ريَطاى بة كارهيَنانى تؤقاندن و‬ ‫َ‬ ‫هةولبدات جياوازيةكان بةيةكةوة كؤ بكاتةوة‪ ،‬وةك‬ ‫هيَزةوة‬ ‫ئةوةى كةوا رذيَمى سةدام كردى‪ ،‬ياخود عيراق دابةشبكريَت و‬ ‫لة جياتى ئةوةى نةتةوةكان وةكو بة زؤر بة براكراو بةيةكةوة‬ ‫بذين‪ ،‬ببنة هاوسيَى باش بؤ يةكترو ثةيوةنديةكانيان لةسةر‬ ‫بنةماى بةرذةوةندى هاوبةش ريَكبخةن!‬

‫رؤذانة لة ميديا و راطةياندني ئةهلي و ئؤثؤزسيؤنةوة زؤر‬ ‫دةبي كة دةسةآلتي سياسي هةر َيمي كوردستان‬ ‫طو َيمان لةوة‬ ‫َ‬ ‫ث َيش َيلكةري ديموكراسيية لة ناو خؤي هةر َيمدا‪ ،‬ل َيرةوة‬ ‫دةمةوي بثرسم ئايا وةديه َينةري ديموكراسي لة كؤمةَلطادا‬ ‫َ‬ ‫روبةروي ئةو‬ ‫تةنيا دةسةآلتي سياسيية كة رةخنةكان هةموي‬ ‫ِ‬ ‫بكر َيتةوة‪ ،‬ياخود هؤكاري ديكةيش لة ئارادان‪ ،‬بؤ نمونة وةكو‬ ‫كؤمةَلطا خؤي؟‬

‫ سةرةتا ثيَويستة ئةوة َ‬‫بليَين كة ناتوانريَت ديموكراسيةت‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا‪ ،‬ياخود دةسةآلتى سياسيةوة‪،‬‬ ‫لةيةك طؤشة نيطاوة‬ ‫سةير بكريَت‪ ،‬واتة بة دوو روانطةى جياواز‪ ،‬روانطةى‬ ‫َ‬ ‫ثرؤسةيةكة‬ ‫خةلك و روانطةى دةسةآلت‪ ،‬ضونكة ديموكراسى ِ‬ ‫َ‬ ‫ثةيوةندى بة هةموو كؤمةلطاوة هةية وةك يةكةيةكى زيندوو!‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا هةن‬ ‫ئةمة سةربارى ئةو هؤكارانةى كة لةدةرةوةى‬ ‫و كاريطةرى خؤيان هةية! بؤ ويَنة ئةو سيستةمانةى كة لة‬ ‫رؤذهةآلت بة طشى و رؤذهةآلتى ناوين بة تايبةتى هةن‪ ،‬ض‬ ‫ئةوانةى تؤتاليتارين ياخود ئةوانةى ديموكراسين‪ ،‬زياتر لة ذيَر‬ ‫وةلى هؤكارة ناوخؤييةكانيش‬ ‫كاريطةرى هؤكارة دةرةكيةكاندان‪َ ،‬‬ ‫لة وآلتيَكدا ناتوانريَت هيض هيوايةك بؤ فيدرالَيةت بينا‬ ‫بكريَت‪ ،‬كة هيض بنةمايةكى ديموكراسى تيادا نةبيَت! ئةمة‬ ‫تةنيا بؤضوونى اليةنة عةربيةكان ناطريَتةوة‪ ،‬بةلَكو كورديش‪،‬‬ ‫كةخؤى بةرطريكارى سةرةكى دروشمى فيدرالَيزمة لة‬

‫عيراق‪ ،‬بة شيَوةيةكى ئارةزوومةندانة ناضيَتة ناو ئةو‬ ‫يةكيَتيةوة‪ ،‬زؤرينةى خةلَكى كوردستان‪ ،‬وةك لة راثرسية‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫نا فةرميةكةى سالَى ( ‪ )2005‬يش دةركةوت‬ ‫جيابوونةوةو دامةزراندنى دةولَةتى سةربةخؤدان! كةواتة‬

‫فيدرالَى بؤ كورديش لة ذيَر كاريطةرى سياسةت و‬ ‫ثرؤذةى‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫بةرذةوةةندى زلهيَزةكان دايةو ئيرادةى سياسى خةلكى‬ ‫كوردستان ئارةزووى ئةو يةكيَتيةى تيادا نية‪ ،‬لةبةر ئةوةى‬ ‫كورد لة دةولَةتى عيراقدا بؤ ماوةى زياتر لة هةشتا َ‬ ‫سال بؤتة‬ ‫خاوةنى ميَذوويَكى هيَندة خويَناوى‪ ،‬كة زؤر ئاستةنطة بة‬ ‫ويستى خؤى لةو دةولَةتةدا بميَنيَتةوة! بؤية ئيَستا لة واقعى‬

‫فيدرالَى‪ ،‬ئةو سيستةمةش لة‬ ‫عيراقدا شتيَك نية بة ناوى‬ ‫ِ‬ ‫عيراق شكستيَكى طةورةى هيَنا‪..‬‬ ‫َ‬ ‫رؤلى خؤى بينيوة لة ضةسثاندن و سةركةوتنى ئةو كاريطةرية‬ ‫بنةرةتدا نةخشةى سياسى لةو ناوضةيةدا‬ ‫دةرةكيانة! ضونكة لة ِ‬ ‫داريَذراوة‪ ،‬نةك‬ ‫لةسةر بنةماى بةرذةوةندية دةرةكيةكاندا ِ‬ ‫بةرذةوةندى طةالنى ئةو ناوضةية! لة َ‬ ‫ثال ئةمةشدا‪ ،‬ئةو‬ ‫َ‬ ‫دارماندان‪،‬‬ ‫كؤمةلطايانة لة رووى شارستانيةتةوة لة قؤناغى ِ‬ ‫بة ثيَضةوانةى شارستانيةتى رؤذئاوا‪ ،‬كة لة ثيَشوةضوونيَكى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطايانة خؤيان لة‬ ‫زؤر خيَراداية! ئةمة وايكردوة كة ئةو‬ ‫بنةرةتةوة خاوو تةوةزةل بن و كاريطةريان لةسةر سيستةمى‬ ‫ِ‬ ‫ناطةيةنى‬ ‫سياسى وآلتةكانيان ديارو بةرضاو نةبيَت! ئةمة ئةوة‬ ‫َ‬ ‫كة َ‬ ‫خةلك لةو وآلتانة هةةميشة ملكةض و هةوسار لةدةستى‬ ‫بةريَوة!‬ ‫دةسةآلتن و دةسةآلت ضؤنيان باذوا‪ ،‬وا‬ ‫دةرؤن ِ‬ ‫ِ‬ ‫َزي‬ ‫نارةزايى بةهيَزيش‬ ‫بةرطوى دةكةويَت! هي َ‬ ‫َ‬ ‫نةخيَر‪ ،‬دةنطى ِ‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬

‫‪45‬‬


‫ريَكخراويش دةبينريَت كة بةرطى ئؤثؤزسيؤنى ثؤشيوة‪ ،‬كة‬ ‫بةداخةوة لةم وآلتانةدا هةميشة ثةناى بؤ خةباتى ضةكدارى‬ ‫بردوة و بوارى ئؤثؤزسيؤن بوونى سياسى كةم رةخساوة!‬ ‫بةآلم ئةوةى تيَبينى دةكريَت ضؤن سيستةمى سياسى لة‬ ‫نةخشةو كارةكانيدا كةوتؤتة ذيَر كاريطةرى هيَزة دةرةكيةكان‬ ‫و لة ثيَناو مانةوةى خؤيدا زياتر رةضاوى بةرذةوةندى ئةوان‬ ‫دةكات‪ ،‬نةك ميللةتةكةى خؤى! ئؤثؤزسيؤنيش بة هةمان‬ ‫شيَوة مانةوةو بةردةوام بوونى خؤى‪ ،‬لة َ‬ ‫ثالثشتى هةمان‬ ‫هيَزة دةرةكيةكانةوة دةبينيَتةوة‪ ،‬بةآلم بة ديوةكةى تردا!‬ ‫واتة بة شيَوةيةكى طشتى طةمةى سياسى لةو وآلتانةدا لة‬

‫لة هةريَمى كوردستان ناكريَت باس لة بوونى جؤريَك‬ ‫لة سيستمى سياسى بكرَيت‪ ،‬نةك لة ديموكراسيةت! ضؤن‬

‫دةتوانين لة هةريَميَكدا باس لة بوونى سيستةميَكى سياسى‬ ‫سى‬ ‫بكةين‪ ،‬كة لةماوةى نؤزدة سالَدا نةيتوانبيَت لة‬ ‫َ‬

‫نى و‬ ‫نيمضةشارى بضووكدا حكومةتيَكى يةكطرتوو دابمةزرَي َ‬ ‫هةرَيميَكى يةكطرتوو بيَنيَتة بةرهةم! لة كوردستاندا شتيَك‬ ‫َ‬ ‫سى شارة وةكو‬ ‫نية ثيَى‬ ‫بطوترى سيستةمى سياسى‪ ،‬بةلَكو ئةم َ‬

‫مولَكى تايبةت لة نيَوان دوو خانةوادةى ديارى عيراقى‬

‫دابةشكراون!!! لة دةرةوةى بازنةى ئةوانةوة تةنانةت‬ ‫مافى هاوآلتى بوونيش بة كةس رةوا نابينرَيت! بةشيَك لة‬ ‫كؤمةلَطاى كوردى‪ ،‬كة لةم ناوضةيةدا دةذى‪ ،‬بؤ سةر دوو‬ ‫ضينى سةرةكى دابةشكراون‪ ،‬بةشيَك بةرذةوةندى دارن‬ ‫و لة دةورى سةرى رةش و قةآلضوالن طرد بوونةتةوة‪ ،‬كة‬ ‫ئةوانة هةموو كايةكانى كؤمةلَطايان كؤنترؤلَكردوة‪ ،‬هةر‬ ‫لة بوارى ئابورى و بازرطانيةوة‪ ،‬تادةطاتة وةزيفة ئيدارى‬ ‫شؤردةبيَتةوة بؤ بضوكترين بوارةكانى‬ ‫و سياسيةكان و‬ ‫ِ‬ ‫كاركردن و دامةزراندن وخوَيندن و ضيَذ وةرطرتن لة ذيان‪.‬‬ ‫بةريَوة دةضيَت! بؤية بةرذةوةندى‬ ‫اليةن يةك سةرضاوةوة ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا لة هاوكيَشة سياسيةكاندا ثانتاييةكى بؤ نةماوةتةوة!‬ ‫َ‬ ‫راستة كؤمةلطاى خةوتوو ناتوانيَت سيستةميَكى ديموكرات‬ ‫و تةندروست بةرهةم بيَنيَت‪ ،‬بةآلم وةكو تيَبينى كرا‪ ،‬لة‬ ‫رؤذهةآلتى ناوين سيستةمى سياسى هيَندةى ثةيوةندى بة‬ ‫ملمالنيَية سياسية دةرةكيةكانةوة هةية‪ ،‬هيَندة ثةيوةست نية‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاوة! ضؤن دةتوانريَت لة‬ ‫بة طةشةسةندنةكانى ناو‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطايةكدا باس لة ديموكراسيةت بكريَت كة رؤلى كؤمةلطا‬ ‫سفر كرابيَت! بؤ نمونة زلهيَزيَكى وةكو وآلتة يةكطرتووةكانى‬ ‫ئةمريكا‪ ،‬سيستةميَكى وةكو سيستةمةكةى (صدام حسين)‬ ‫ديَنيَتة سةر كورسى دةسةآلت و هةموو هيَزيَكى سةركوتكارى‬ ‫دةداتة دةست بؤ ئةوةى بةرذةوةنديةكانى ئةو لة ناوضةكةدا‬ ‫بثاريَزيَت! ئةطةر َ‬ ‫رؤليشى تةواو بوو‪ ،‬دةست بكا بة يارمةتيدانى‬

‫‪46‬‬

‫ئؤثؤزسيؤن و بة هةمان شيَوةى ثيَشوو ياريةكة لة سةرةتاوة‬ ‫دةست ثيَبكاتةوة! كةواتة ليَرةدا ناتوانريَت باس لة سيستةميَكى‬ ‫سياسى بكريَت هيَندةى دةشيَت كة باس لة بانديَكى ضةكدارى‬ ‫بكريَت كة كة وةكو قؤنتةراتيَك بؤ ماوةيةكى دياريكراو‬ ‫دةسةآلت دةطريَتة دةست‪ ،‬ئةمانة بةهيض شيَوةيةك ثةيوةنديان‬ ‫كؤمةلطاكانيانةوة نية‪ ،‬بؤية دواى تةواو بوونى َ‬ ‫َ‬ ‫رؤلةكانيشيان‪،‬‬ ‫بة‬ ‫َ‬ ‫ئةطةر لة ذياندا مانةوة‪ ،‬ناتوانن لة ناو كؤمةلطاكانى خؤياندا‬ ‫بميَننةوة!‬ ‫ئةم شرؤظة كردنة بة طويَرةى واقعى كوردستانيش راستيةكى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطايةكى‬ ‫زؤرى تيَداية‪ ،‬دةسةآلتيَكى نا تةندروست و‬ ‫ماندوو ثشتطويَخراو ناتوانيَت ئؤثؤزسيؤنيَكى تةندروست و‬ ‫عةيار ‪ 24‬بةرهةم بهيَنيَت! هةرضةندة تةمةنى ئؤثؤزسيؤن‪ ،‬بة‬ ‫َ‬ ‫لةطةل تةمةنى دةسةآلت زؤر كورتةو ناكةويَتة‬ ‫بةراوردكردن‬ ‫ذيَر خانةى بةراوردكردنةوة‪ ،‬ضونكة لة كوردستاندا‪ ،‬تاوةكو‬ ‫‪ 7\25‬ئؤثؤزسيؤنيَكى ريَكخراو بةرضاو ناكةويَت!‬ ‫سةربارى ئةمة لة هةريَمى كوردستان ناكريَت باس لة بوونى‬ ‫جؤريَك لة سيستمى سياسى بكريَت‪ ،‬نةك لة ديموكراسيةت!‬ ‫ضؤن دةتوانين لة هةريَميَكدا باس لة بوونى سيستةميَكى‬ ‫سياسى بكةين‪ ،‬كة لةماوةى نؤزدة َ‬ ‫سى‬ ‫سالدا نةيتوانبيَت لة َ‬ ‫َنى و‬ ‫نيمضةشارى بضووكدا حكومةتيَكى يةكطرتوو دابمةزري َ‬ ‫هةريَميَكى يةكطرتوو بيَنيَتة بةرهةم! لة كوردستاندا شتيَك‬ ‫بطوترى سيستةمى سياسى‪َ ،‬‬ ‫سى شارة‬ ‫نية ثيَى‬ ‫َ‬ ‫بةلكو ئةم َ‬ ‫َ‬ ‫وةكو مولكى تايبةت لة نيَوان دوو خانةوادةى ديارى عيراقى‬ ‫دابةشكراون!!! لة دةرةوةى بازنةى ئةوانةوة تةنانةت مافى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى‬ ‫هاوآلتى بوونيش بة كةس رةوا نابينريَت! بةشيَك لة‬ ‫كوردى‪ ،‬كة لةم ناوضةيةدا دةذى‪ ،‬بؤ سةر دوو ضينى سةرةكى‬ ‫دابةشكراون‪ ،‬بةشيَك بةرذةوةندى دارن و لة دةورى‬ ‫سةرى رةش و قةآلضوالن طرد بوونةتةوة‪ ،‬كة ئةوانة هةموو‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤنترؤلكردوة‪ ،‬هةر لة بوارى ئابورى‬ ‫كؤمةلطايان‬ ‫كايةكانى‬ ‫و بازرطانيةوة‪ ،‬تادةطاتة وةزيفة ئيدارى و سياسيةكان و‬ ‫شؤردةبيَتةوة بؤ بضوكترين بوارةكانى كاركردن و دامةزراندن‬ ‫ِ‬ ‫وخويَندن و ضيَذ وةرطرتن لة ذيان‪ ،‬بة هةموو ثانتاييةكانيةوة!‬ ‫َ‬ ‫زؤرينةى َ‬ ‫كؤمةلطاو لة سةرةتاييترين‬ ‫خةلكيش نامؤكراوة بة‬ ‫مافةكانى بيَبةشكراوة‪ ،‬هةروةك ضؤن لة كوردستان ناكريَت‬ ‫باس لة سيستةميَكى سياسى هاوضةرخ بكريَت‪ ،‬ئةطةرضى‬ ‫ئامرازةكانى سيستةمى تياداية‪ ،‬وةك قةزاو‬ ‫وةكو روخسار‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ئامرازانة لة ثةل و ثؤخراون و‬ ‫ئةو‬ ‫بةآلم‬ ‫هتد‪،‬‬ ‫ثةرلةمان و ‪...‬‬ ‫ِ‬ ‫ناتوانن َ‬ ‫بطيرن! هاوكات ناتوانريَت‬ ‫خؤيان‬ ‫راستةقينةى‬ ‫رؤلى‬ ‫ِ‬ ‫باس لة شتيَك بكريَت بة ناوى ديموكراسى! ئةو نةفةسة‬ ‫َ‬ ‫ئةقليةتى سياسى‬ ‫ئازاديةى لة كوردستان هةية دةرئةنجامى‬ ‫كوردى نية‪ ،‬رةنطدانةوةى ديموكراسيةتيش نية لة كوردستان‪،‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫شةثؤليَكى جيهانيةو وةكو سؤفت ثاوةريَك بةختى خؤى‬ ‫بةلكو‬ ‫َ‬ ‫لة كوردستان تاقيدةكاتةوة و كؤمةلطاى كوردى خستؤتة ذيَر‬ ‫َ‬ ‫سالةى ئةزموونى‬ ‫كاريطةرى خؤيةوة! دةستكةوتى نؤزدة‬ ‫سةربةخؤيى كوردى‪ ،‬ئةو تروسكة ئازادية‪ ،‬كة ئيَستا دةسةآلتى‬ ‫رووبةرووى بؤتةوةو بةرؤكى ليَطرتوة‪ ،‬ئةطينا لة هةموو بوارة‬ ‫ِ‬ ‫ستراتيذى و ضارةنووس ئاميَزةكاندا‪ ،‬دووضارى شكستى زؤر‬ ‫طةورة بووةو‪ ،‬مةسةلةى كوردى لة مةسةلةيةك‪ ،‬كة خةريك‬ ‫َ‬ ‫َودةولةتى ببوو‪ ،‬كردةوة مةسةلةيةكى‬ ‫راثةرين بة ني‬ ‫بوو دواى‬ ‫ِ‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬


‫بضووكى ناوخؤى عيراق‪ ،‬لة رووى جوطرافيةوة نةك ئةو‬ ‫ناوضانةى بةدةست نةهيَناوةتةوة كة بانطةشةى بؤ دةكرد‪،‬‬ ‫ثانتاييةكى ترى فراوانى خاكى كوردستانيشى لة دةستدا!‬ ‫وةك ثيَشتر ئاماذةمان بؤ كرد‪ ،‬تاوةكو ئيَستا هيض كيَشةيةكى‬ ‫طةورةى ناوخؤيى لة نيَوان ئةو دوو هيَزة سةرةكيةى كوردستان‬ ‫لة ريَطاى طفتوطؤوة ضارةسةر كراوة؟! ئيَساش كة ناكؤكيةكان‬ ‫ضر دةبيَتةوة‪َ ،‬‬ ‫دةطرى!‬ ‫شةرى ناوخؤ‬ ‫خةلك لةرزو تاى‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫تؤزيَك ِ‬ ‫كة دةسةآلتيَكى ياسايى لة وآلتيَكدا نةبوو‪ ،‬ياسا بةيةكسانى‬ ‫بؤ هةموو تاكةكان وةكويةك نةبوو ‪ ،‬ناتوانريَت باس لة‬ ‫بكري! ئيَستاش بةرامبةر هةر تةنطذةيةك هيَزة‬ ‫ديموكراسيةت‬ ‫َ‬ ‫سةرةكيةكانى كوردستان‪ ،‬وةكو هيَزى ضةكدارى حزبى ديَنة‬ ‫مةيدان‪ ،‬هيض بواريَك بؤ حكومةت ناهيَ‬ ‫َلريَتةوة‪ ،‬كة لة كوردستاندا‬ ‫وا ئاويَتةى يةكتر بوون‪ ،‬بة ئاسانى لة يةكتر جويَناكريَنةوة‪ ،‬كوا‬ ‫ئةو هيَزة كةوا بة كردةوة هى حكومةتةو هى حزب نية‪ ،‬لة كاتى‬ ‫تةنطذةكاندا بيَاليةنى َ‬ ‫َرى بةرذةوةندية نةتةوةييةكان‬ ‫هةلدةبذي َ‬ ‫لةسةرووى بةرذةوةندية حزبيةكان دةبينيَتةوة!‬ ‫دواتر دةبيَت ئةوة بزانريَت كةوا ديموكراسيةت نيوةى‬ ‫بى‬ ‫هاوكيَشةكةيةو هةموو هاوكيَشةكة نية! ديموكراسى بة َ‬ ‫َ‬ ‫ناوةرؤكة‪،‬‬ ‫بى‬ ‫ليبراليزم تةنيا‬ ‫كؤمةليَك كاررايي روخساريةو َ‬ ‫ِ‬ ‫كة دةكريَت لة سيستةمة تؤتاليتارى و ديكتاتؤريةكانيش ئةنجام‬ ‫بدريَت‪ ،‬نمونةى ئةمةش يةكجار زؤرة‪ ،‬لة هةموو سيستةمة‬ ‫َ‬ ‫هةلبذاردن ئةنجام دةدريَت‪،‬‬ ‫تؤتاليتاريةكانى رؤذهةآلت‬ ‫دةرئةنجامةكانيش ثيَشينة زانراون! بةداخةوة كوردستانيش‬ ‫تووشى هةمان نةخؤشى بوة! ديموكراسيةت ئةوة نية َ‬ ‫خةلك‬ ‫وةكو رؤبؤتيَك بنيَردريَنة سةر سندووقةكانى دةنطدان و‬ ‫رؤلى ئةوان تةواو بيَت! َ‬ ‫دواى دانانى كارتةكان َ‬ ‫بةلكو دةبيَت‬ ‫راو بؤضوونى جياواز هةبيَت دةربارةى ئةو شيَوازةى وآلتى‬ ‫َبةريوة دةبردريَت! واتة دةبيَت بوارى ئازاديةكان دابين بكريَت‬ ‫ثي ِ‬ ‫َ‬ ‫دةربرن‪ ،‬بة بيَبوونى‬ ‫بةئازادى‬ ‫خؤيان‬ ‫راى‬ ‫بتوانن‬ ‫ك‬ ‫خةل‬ ‫و‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫قبوولكردن و ئازادى‬ ‫فرة رةنطى و طيانى ليَبووردةيى يةكتر‬ ‫ثرؤسةى‬ ‫رادةربرين‪ ،‬ديموكراسيةت هيض واتايةكى ناميَنيَت! ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ئامرازيَكى ديموكراسى دةميَنيَتةوة بؤ‬ ‫هةلبذاردن تةنيا وةك‬ ‫ِ‬ ‫ضةسثاندى ناديموكراسيةت! لة كوردستانيش بة هةمان شيَوة‪،‬‬ ‫رادةربرين دابنريَت تا‬ ‫ناكريَت ضوارضيَوةيةكى وا بؤ ئازادى‬ ‫ِ‬ ‫ئةو شويَنةى بةرذةوةندى دةسةآلتدارةكان دةثاريَزريَت‪،‬‬ ‫َ‬ ‫بةلكو دةبيَت بةرذةوةندية طشتيةكان و بةرذةوةندية نةتةوةيية‬ ‫باآلكان‪ ،‬بكريَن بة ضوارضيَوةى ئةو ئازادية!‬ ‫بةو ثيَودانطة لة كوردستاندا شتيَك نية بة ناوى ديموكراسيةت‪،‬‬ ‫َ‬ ‫بةلكو تاوةكو ئيَستا ديموكراسيةت باشترين دروشم بووة كة لة‬ ‫َ‬ ‫ثةنايدا دريَذة بةطةندةلى و بةهةدةردانى سامانى طشتى دراوة‬ ‫‪ .‬لة سيسةمى ديموكراسيدا‪ ،‬دةبيَت هةموو هاوآلتيان يةكسان‬ ‫بن بةرامبةر ياسا‪ ،‬دةبيَت ليَثيَضينةوة بؤ هةموو اليةك وةكو‬ ‫يةك بيَت‪ ،‬ناكريَت كةسيَك وآلتيَك ويَران بكات‪ ،‬كةسيَك ثيَى‬ ‫َ‬ ‫نةل َى لة ثشت ضاوت دوو برؤ هةية‪ ،‬كةسيَكيش تةنها بةرامبةر‬ ‫ناريَكيةكان وناعةدالةتيةكان هاوار بكا‪ ،‬بدريَتة بةردةم دادطا!‬ ‫ناكريَت مرؤظ كوشتن ئاسايى بيَت و هاوارى ئازاردراوانيش‬ ‫بدريَتة دادطا ؟! لة كةش و هةوايةكى ئاوادا‪ ،‬ديموكراسى ضؤن‬ ‫شويَنى دةبيَتةوة! ديموكراسى‪ ،‬لةسةرووى هةموو شتيَكةوة‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطايةك كة فيَرى بيركردنةوة بووبيَت ؟! الى‬ ‫ثيَويستى بة‬

‫ئاسايش بيَت كة َ‬ ‫خةلكى تر هةن و شيَوازى بير كردنةوةيان‬ ‫جياوازة‪ ،‬بة بيَئةوةى لةوة بترسيَت كة ئةو جياوازيانة بةرةو‬ ‫شةريَكى ناوخؤى دةبات!‬ ‫ِ‬ ‫دةسةآلت كاريطةريةكى زؤر نيَطةتيظانةى هةبوة لةسةر‬ ‫ثرؤسةى ديموكراسى لة‬ ‫طةشةسةندن و ثيَشوةضوونى ِ‬ ‫كوردستان‪ ،‬تةنانةت مةترسيةكى طةورةش بووة بؤ سةر‬ ‫لةبةرى ئةزموونى كوردى‪ ،‬كة تةمةنى لة ميَذووى نويَدا‬ ‫خؤى لة دوو سةدة دةدا! لة هةموو شتيَك مةترسيدار تر‬ ‫ثرةنسيثة‬ ‫ئينتيماى تاكةكانيان بؤ خاك و نيشتمان الواز كرد! ِ‬

‫ديموكراسيةت نيوةى هاوكيَشةكةيةو هةموو هاوكيَشةكة‬ ‫بى ليبراليزم تةنيا كؤمةلَيَك كاررايي‬ ‫نية! ديموكراسى بة َ‬ ‫ناوةرؤكة‪ ،‬كة دةكريَت لة سيستةمة تؤتاليتارى‬ ‫بى‬ ‫روخساريةو َ‬ ‫ِ‬ ‫و ديكتاتؤريةكانيش ئةنجام بدريَت‪ ،‬نمونةى ئةمةش يةكجار‬

‫زؤرة‪ ،‬لة هةموو سيستةمة تؤتاليتاريةكانى رؤذهةآلت‬ ‫هةلَبذاردن ئةنجام دةدريَت‪ ،‬دةرئةنجامةكانيش ثيَشينة‬ ‫زانراون! بةداخةوة كوردستانيش تووشى هةمان نةخؤشى‬ ‫بوة! ديموكراسيةت ئةوة نية خةلَك وةكو رؤبؤتيَك بنيَردريَنة‬ ‫سةر سندووقةكانى دةنطدان و دواى دانانى كارتةكان‬ ‫رؤلَى ئةوان تةواو بيَت! بةلَكو دةبيَت راو بؤضوونى جياواز‬ ‫َبةريوة دةبردريَت!‬ ‫هةبيَت دةربارةى ئةو شيَوازةى وآلتى ثي ِ‬ ‫واتة دةبيَت بوارى ئازاديةكان دابين بكريَت و خةلَك بتوانن‬ ‫دةربرن‪ ،‬بة بيَبوونى فرة رةنطى و‬ ‫راى خؤيان بةئازادى‬ ‫ِ‬ ‫رادةربرين‪،‬‬ ‫طيانى ليَبووردةيى يةكتر قبوولَكردن و ئازادى‬ ‫ِ‬ ‫ديموكراسيةت هيض واتايةكى ناميَنيَت!‬

‫نةتةوةييةكانيان ضرووك و ريسواكرد‪ ،‬هةموو تواناكانى‬ ‫كورديان لة ثيَناو بةرذةوةندية تايبةتيةكانى خؤيان بةهةدةر‬ ‫دا‪ ،‬ئةوةى رذيَمى بةعس بةم هةموو توانايةوة بؤ ماوةى ‪35‬‬ ‫َ‬ ‫سال بؤى نةضووة سةر‪ ،‬ئةوان توانيان لة ماوةيةكى كورتدا‬ ‫ئةنجامى بدةن! تؤوى بيئوميَديةكى ترسناكيان لة ناو ميللةت‬ ‫ضاند‪ ،‬ئةو دايكانةى بةشانازيةوة َ‬ ‫رؤلةكانيان كردة قوربانى‬ ‫وةلى هيَشتان‬ ‫نيشتمان‪ ،‬ئيَستا ليَوى ثةذيوانى دةكرؤذن!‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫خؤيان بةختةوةرتر دةزانن لةو دايكانةى كة رؤلةكانيان لة‬ ‫شةرى ناوخؤ كوذرا‪ ،‬ئةوان تا ئيَستا وةآلمى ئةو ثرسيارانةيان‬ ‫ِ‬ ‫كورةكانيان بوونة قوربانى ضى!؟‬ ‫كة‬ ‫نةدراوةتةوة‬ ‫ِ‬ ‫لة وآلتيَكدا دةسةآلت وةآلمى بؤ ئةو هةموو ثرسة َ‬ ‫ئالؤزة‬ ‫ثرةنسيث و بةهاكانى ديموكراسيةت‬ ‫ثيَنةبيَت‪ ،‬ناتوانريَت باس لة ِ‬ ‫بكريَت‪ ،‬كيَشةى ميللةتى كورد هةرطيز لة قوربانيدان نةبوة‪،‬‬ ‫كة لةو بارةيةوة ئامادةييةكى لة بن نةهاتووى تياية‪َ ،‬‬ ‫بةلكو‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬

‫‪47‬‬


‫كيَشةكة لةوةداية كة نةيزانيوة قوربانى لة ثيَناو ضيداوة‪ ،‬بؤ‬ ‫بةرذةوةندى وآلت‪ ،‬ياخود بؤ هيَنانةدى بةرذةوةندى ضةند‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى كوردى فيَرى ئةوة بيَت كة ضؤن‬ ‫كةسيَك!؟ دةبيَت‬ ‫قوربانيةكانى بة شيَوةيةكى ئةقآلنى بخاتة كار!‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطايةو بة بوونى ئةو شيَوة دةسةآلتة‪،‬‬ ‫لةو جؤرة‬ ‫ناتوانريَت باس لة ئؤثؤزسيؤنيَكى تةندروست بكريَت!‬ ‫هةرضةندة لة كوردستان تاوةكو ‪ 7\25‬شتيَك نةبووة بة‬ ‫ناوى ئؤثؤزسيؤنيَكى ريَكخراو‪ ،‬ئةو حيزبة بضووكانةى كة‬ ‫لةدةرةوةى دوو حيزبة طةورةكةى كوردستان (ثارتى و‬ ‫يةكيَتى) بوون‪ ،‬لة واقعدا هةر لة مةدارى ئةواندا دةخوالنةوة‪،‬‬ ‫بؤية هةميشة لة سةر دوو ثةت يارييان كردوة‪ ،‬ثيَيةكيان لة‬ ‫لةطةل َ‬ ‫َ‬ ‫خةلكيش‬ ‫ناو دةسةآلت بووةو دةسكةوتيان ضنيوةتةوة‪،‬‬ ‫ضريوة! كة لة راستيدا كة‬ ‫َراوةو سةردولكةيان ِ‬ ‫شينيان طي ِ‬ ‫ئةمة لة هةردوو مؤركى دةسةآلت و ئؤثؤوسيؤن بيَبةشى‬ ‫ثةراويَزيَكى ترى سياسةتدا شويَنيَكيان‬ ‫كردوون و دةبيَت لة ِ‬ ‫بؤ بدؤزريَتةوة!‬ ‫ئةوانة نةك بة تةنيا لة شيَوازى بيركردنةوة‪َ ،‬‬ ‫بةلكو لة‬ ‫رةفتارةكانيانيشدا كةوتنة ذيَر كاريطةرى حزبة طةورةكان‪،‬‬ ‫سةركردةكانى ئةوانيش بة كورسى سةركردايةتى هةتا‬ ‫هةتاييةوة لكان و دةستيان ليَبةر نةبوو! بؤية تا ‪ 7\25‬لة‬ ‫كوردستان شتيَك نةبوو بة ناوى ئؤثؤزسيؤن‪ ،‬داهاتووش‬ ‫طؤران ئؤثؤزسيؤنيَكى‬ ‫ئةوة دةسةلميَنى كة ئايا بزووتنةوةى‬ ‫ِ‬ ‫راستةقينةية‪ ،‬ياخود ئةويش بةشيَك بووة لةو طةمة سياسية نا‬ ‫تةندروستةى كة لة كوردستان لة ئاراداية!‬

‫دواجار ئةو كؤسث و ئاستةنطانةي لة بةردةم طةشةسةندني‬ ‫ديموكراسيدان لة هةر َيمي كوردستان دةكر َيت بريتين لة ضي و‬ ‫روبةروبونةوةيان ضيية؟‬ ‫ث َيتواية ر َيطةي شياو بؤ‬ ‫ِ‬

‫َ‬ ‫لةطةل ئةو‬ ‫ راستة ديموكراسيةت‪ ،‬بة بةراوردكردنى‬‫َ‬ ‫كؤمةلطاى مرؤظايةتى‬ ‫سيستةمة سياسيانةى تر‪ ،‬كة تا ئيَستا‬ ‫ثيَيطةيشتووة‪ ،‬اليةنة ثؤزةتيظةكانى زؤرترة‪ ،‬بةآلم ئةمة‬ ‫َ‬ ‫كاملة! ئةويش وةكو‬ ‫ئةوة ناطةيةنيَت كة سيستةميَكى تةواو‬ ‫هةموو سيستةمةكانى تر‪ ،‬روو بة رووى رةخنةى زؤر جدى‬ ‫دةبيَتةوة‪ ،‬هةرضؤنيَك بيَت طةورةتريت كيَشة بؤ ديموكراسيةت‬ ‫لة رؤذهةآلت بة طشتى‪ ،‬نةبوونى ذيَنطةيةكة كة هاوشيَوةى‬ ‫ئةو ذينطةية بيَت كة ئةو سيستةمةى تيادا لة دايك بووة‪،‬‬ ‫ياخود بة اليةنى كةم تؤزيَك لةو بضيَت! ئةمة سةربارى‬ ‫ئةوةى ديموكراسيةت وةكو دروشميَكى سياسى هاتؤتة ئةو‬ ‫ناوضةية‪ ،‬نةك شيَوازيَك بؤ ذيان! بؤية ئةو دروشمة هيندة‬ ‫بةرزكراوةتةوة‪ ،‬كة ضةمكة راستةقينةكةى خؤى لة دةستداوةو‬ ‫بؤتة وةهميَكى طةورةى ئةفسوون ئاميَز! ئةمة وايكردوة كة‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا هةموو خؤزطةكانيان لةسةر ئةو‬ ‫هةموو تاكةكانى‬ ‫وةهمة بنيات بنيَن‪ ،‬كة لة راستيشدا هيَنانةدى هةنديَك لةو‬ ‫ئةمرؤماندا‪ ،‬لة تواناى هيض سيستةميَكى‬ ‫خةونانة لة رؤذطارى‬ ‫ِ‬ ‫طؤران و‬ ‫سياسى نية! ضونكة خةونةكانى مرؤظ بةردةوام لة ِ‬ ‫نوى ديَتة ئاراو لة دايك‬ ‫نويَبوونةوة دان و هةميشةش خةونى َ‬ ‫دةبيَت ! سياسةتمةدارةكان‪ ،‬لة ثيَناو هيَنانةدى بةرذةوةندية‬ ‫َ‬ ‫قوولبوونةوةى ئةو وةهمة‬ ‫تايبةتيةكانى خؤيان‪ ،‬كاريان بؤ‬ ‫كردوةو بة شيَوةيةكى زؤر مةترسيدار تؤوةكةيان ضاندوة!‬ ‫ديارة ئةمة لة كوردستان كؤسثةكةى زؤر طةورةو مةترسيدارتر‬

‫‪48‬‬

‫َ‬ ‫كؤمةلطاى كوردى ماوةيةكى دريَذة لةبن بارى‬ ‫كردوة! ضونكة‬ ‫َ‬ ‫َنى و كةوتؤتة ذيَر فشارى‬ ‫ي‬ ‫دةنال‬ ‫شةرمةزارى‬ ‫ثر‬ ‫َ‬ ‫بندةستيةكى ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةليَك هؤكارى فرةاليةنةوة‪ ،‬بة تايبةتيش لة كؤتاييةكانى‬ ‫سةدةى بيستةم‪ ،‬كة رووبةرووى رةشةكوذى و لة ناوبردن‬ ‫بووةوة‪ ،‬ئةمة وايكردوة كة نةك ديموكراسيةت‪َ ،‬‬ ‫بةلكو وةهمى‬ ‫َ‬ ‫قوولتر بيَتةوةو‬ ‫ديموكراسيةت الى ئةو كاريطةرتر بيَت و‬ ‫َ‬ ‫ئةقل و واقعدا دروست بيَت‪ ،‬كة‬ ‫جياوازيةكى زؤريش لة نيَوان‬ ‫ئةمةش دةبيَتة هؤى ئةوةى كةس بة بارةكةى خؤى رازى‬ ‫نةبيَت! ضونكة ئةوةى كة هةية زؤر بضووكة بة بةراوورد‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئةو خةونانةى بؤ ديموكراسيةت دروست كراوة‪ ،‬هةر‬ ‫َ‬ ‫بؤية‪ ،‬شةثؤليَكى طلةيى كردن كوردستانى طرتؤتةوة‪ ،‬نةك‬

‫بة تةنيا الى ئةوانةى كة سوود مةند نين و خةونةكانيان‬ ‫سةركوتكراوة‪َ ،‬‬ ‫بةلكو الى ئةوانةش كة هةموو شتيَكيان بة‬ ‫دةستهيَناوةو ئةزموونةكة لة خزمةتى ئةواندا بووة!‬ ‫َ‬ ‫ئةمرؤ ديموكراسى لة هةموو جيهان‬ ‫لةثال ئةو كؤسثانة‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫لة تةنطذةداية‪ ،‬كة تاوةكو ئيَستا بة تةواوى روون نةبؤتةوة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫ليبرال وةك دةرهاويشةيةكى مؤديَرنيتة‪،‬‬ ‫ضونكة ديموكراسى‬ ‫َثةراندووة‪ ،‬لةبةر ئةوة بيرؤكةى كاريطةرى زؤرينةو‬ ‫زةمةنى تي ِ‬ ‫هةرةشةيةكى‬ ‫كةمينة‪ ،‬كة هةويَنى ئةو سيستةمةية‪ ،‬لةبةردةم ِ‬ ‫شؤرشى طةياندندا‬ ‫ئةمرؤ لة ذيَر كاريطةرى‬ ‫راستةقينةداية!‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫بريَكى هيَندة زؤر زانيارى دةكةويَتة دةست زؤرينةى َ‬ ‫خةلك‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫كة نويَنةرايةتى كردنيان كاريَكى ئاسان نية‪ ،‬ناكريَت كةسيَك‬ ‫نويَنةرايةتى كةسانيَك بكات كة شارةزايى لةوان كةمتر بيَت!‬ ‫هةرةشةوةو هةيبةتى‬ ‫ئةمة وايكردوة كة ثةرلةمان بكةويَتة ذيَر ِ‬ ‫الى َ‬ ‫خةلك كةم بيَتةوة‪ ،‬لة كوردستان ئةم دياردةية زؤر بة‬ ‫زةقى بةرضاو دةكةويَت‪ ،‬بؤية ثةرلةمانى كوردستان زمانى‬ ‫رةخنةى َ‬ ‫خةلكى ليَتيذ بؤتةوة! ئةمة سةربارى ئةوةى خودى‬ ‫ثرةنسيثى لةيةكتر جويَكردنةوةى دةسةآلتةكان‪ ،‬كة كرؤكى‬ ‫ِ‬ ‫هةرةشةداية‪ ،‬زياد بوونيَكى‬ ‫لةبةردةم‬ ‫ديموكراسية‪،‬‬ ‫سيستةمى‬ ‫ِ‬ ‫طؤرانكاريةكان‪ ،‬ئةركى دةسةآلتى‬ ‫سةرسورهيَنةر لة خيَرايى‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫جيَبةجيَكردنى زياتر كردوة‪ ،‬ضونكة زؤربةى رووداوةكان‬ ‫خيَران و بوار بؤ زةمةنى دريَذ ناهيَ‬ ‫َلنةوة‪ ،‬كةثةرلةمان بؤ‬ ‫تاوتويَكردنى ثيَويستيةتى‪ ،‬ئةمةش لةبةرذةوةندى دةسةآلتى‬ ‫ياساداناندا نية!‬ ‫ئةمرؤ لة‬ ‫سةربارى ئةو كؤسثة ناوخؤيى و دةرةكيانة‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫كوردستان طةورةترين كؤسث لةبةردةم ديموكراسيةت‬ ‫َ‬ ‫ئةقليةتى سياسى سةركردايةتى كوردة‪ ،‬كة بةداخةوة لة‬ ‫َ‬ ‫خةلك‬ ‫زةمةنى ثيَشكةوتنةكان بةجيَماوة‪ ،‬نةك بة تةنيا لة‬ ‫دابراون‪َ ،‬‬ ‫بةلكو بازنةيةكى تةسكيشيان بة دةورى خؤياندا‬ ‫ِ‬ ‫كيَشاوةو هةموو مةسةلةى كوردو مةسةلةى ديموكراسيةت‪،‬‬ ‫لةبةرذةوةندى خؤيان و ئةوانةى نيَو ئةو بازنة بضووكةدان‬ ‫دةبيننةوة! لةسيستةمى ديموكراسيش سةركردة ناتوانيَت‬ ‫َ‬ ‫خةلكدا هةناسة بدات‪ ،‬ضونكة هةناسةو دةنطى‬ ‫لة دةرةوةى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫خةلكة كة ئةو ثاية بةو دةبةخشى! دوور كةوتنةوة لة خةلك‬ ‫َ‬ ‫و سياسةت كردن لة خةيالدا بة تةنيا كؤسثيَكى طةورة نةبووة‬ ‫َ‬ ‫بةلكو كؤسثيَكى طةورة بووة‬ ‫لةبةردةم ديموكراسيةت‪،‬‬ ‫ثرءسةى سياسى لة كوردستان بة‬ ‫لةبةرامبةر ثيَشوةضوونى ِ‬ ‫تايبةتى و‪ ،‬مةسةلةى كورديش بة شيَوةيةكى طشتى!!!‬ ‫***‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬


‫هونةر و سياسةت‬

‫رةمةزان حةمةدةمين‬

‫مرؤظ لة سةردةمانى زوو بةرلةوةى سياسةت بؤ ريَكخستنى ذيان بناسآ‪،‬‬ ‫دةركى جوانيى كردووة‪ ،‬تيَطةى جوانيى لةو ساتةوة هةنطا و هةنطاو طةشةى‬ ‫كردووة‪ ،‬خودى مرؤظ بةتيَبنيكردن توانيوويةتى جياوازى لة نيَوان جوانيى‬ ‫و ناشرينيدا بكات‪ ،‬لةو ساتةوة ئارةزووبوونى بؤ جوانيى بةردةوام طةشةى‬ ‫َ‬ ‫هةوليداوة بة ئةزموونى خودى خؤى‬ ‫كردووة‪ ،‬هةموو ئةو شتانةى بينيويةتى‬ ‫شتيَكى ثتر بخاتة سةر سروشت يان ئةزموونى ئةوانيديكة‪ ،‬ئةو هةوآلنةى‬ ‫مرؤظ لة ريَطاى َ‬ ‫ئةقليى ئةكتيظ و داهيَنةرانة هاتووتة ئاراوة‪ ،‬بةردةوام بووة‬ ‫َ‬ ‫لة طةشةثيَدانى داهيَنانةكانى‪ ،‬بةآلم داهيَنانة ئةقلييةكانى مرؤظ تةنها لة سنورى‬ ‫جوانيى و ئيشى هونةريدا قةتيس نةماوة‪َ ،‬‬ ‫َثةربوونى كات‪ ،‬دؤخى ذيانى‬ ‫بةلكو بة تي ِ‬ ‫َثةربوونى‬ ‫فؤرميَكى سياسى طونجاو سيستةماتيزة كردووة‪ ،‬لةطةأل كات و تي ِ‬ ‫بة ِ‬ ‫سةردةمةكان‪ ،‬داهيَنانةكانى خؤى طةشةثيَداوة‪ ،‬هةروةها بة «هيَ‬ ‫َلكارى‪ ،‬رةنط‪،‬‬ ‫َ‬ ‫جولة‪ ،‬ثةيظ‪ ،‬شيَوةكارى‪ »...،‬سةبارةت بة ئيشة هونةريةكانى لة بةردةوام لة‬ ‫دةربرين و بةرجةستةكردندا بووة‪ ،‬هةموو ئةو داهيَنانة لة رووى ميَذوويي‬ ‫ِ‬ ‫لةو كاتةداية‪ ،‬بةرلةوةى «هونةر و سياسةت» زانستيَكى سةربةخؤبن‪ ،‬هةروةها‬ ‫بةرلةوةى «هونةر و سياسةت» فةلسةفةيةكى هةبآ لة «سروشت‪ ،‬ستراكضةر‪،‬‬ ‫كايةكان» بتويَذيَتةوة‪.‬‬ ‫شويَنةوارة رؤمانسيةكان و داستان و كةرسة جياواز و جيَماوة داهيَنراوةكانى‬ ‫مرؤظ‪ ،‬ئاماذةيةكى روونن بؤ هةبوونى ئارةزووى هونةرى و سياسةت كردن‬ ‫لة سةردةمانى بةر لة ميَذوودا‪ ،‬هةروةها هةستى داهيَنان و ليَهاتوويى دةستةكان‬ ‫و تيَطةيشتنى ئةقآلنة لة جوانيى لةالى هونةرمةندان و سياسيةكان‪ ،‬ئاماذةيةكى‬ ‫ديكةى ئاشكرا و مسؤطةرن بؤ داواكاريةكانى سةردةم و رةهةندةكانى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا‬ ‫شارستانى بوونيان‪ ،‬بة هةمان شيَوة ريَكخستن و بة سيستةمكردنى‬ ‫ئةرطوميَنتة بؤ هةبوونى هزرى سياسى‬ ‫داريَذراودا‪ِ ،‬‬ ‫لة دووتويَى سياسةتيَكى ِ‬ ‫لةالى مرؤظى سةرةتايى‪ ،‬واتة مرؤظ ض لة ريَطاى ئيشى هونةريدا‪ ،‬ض لةريَطاى‬ ‫تويَذينةوةى سياسيدا‪ ،‬ويَناى هيَزو دةسةآلتى سياسى سةردةمةكةى خؤى‬ ‫كردووة‪ ،‬بة واتايةكى ديكة لة ريَطاى ئيشى هونةرى و داهيَنانةكانيدا بةرطرى‬ ‫مةزنى لة دةسةآلت كردووة يان رةخنةى لة دةسةآلت طرتووة و سياسةتة َ‬ ‫هةلة‬ ‫دةربريوة‪َ ،‬‬ ‫هةلبةتة هةموو‬ ‫بةفؤرمى هونةرى‬ ‫و نةشياوةكانى دةسةآلتدارانى‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫داهيَنانة هونةريةكانى مرؤظى سةرةتايى مةبةستيَكى ثراكتيكى‪ ،‬ئامانجيَكى‬ ‫باوةري جادووطةرى و سروتى ئايينى بووة‪،‬‬ ‫سودطةرايى‪ ،‬جيَبةجيَكردنى‬ ‫ِ‬ ‫هةروةها لة ئيشة هونةريةكاندا ئامانجى ويَناكردنى ئايديايةك يان بةزيندوو‬ ‫دةربرين بووة‪،‬‬ ‫راطرتنى روخساريَك يان بةرجةستةكردنى ئةنديَشةيةك يان‬ ‫ِ‬ ‫سةبارةت بة هيوا و خوليايةك‪.‬‬ ‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬

‫‪49‬‬


‫ضيرؤكيَكى‬ ‫كةواتة هونةر هيَماية‪ ،‬هةموو هيَمايةك‬ ‫ِ‬ ‫دةربراوة سةبارةت بة زةرورةتيَك‪ ،‬تاكو بتوانآ وةآلمى‬ ‫ِ‬ ‫ثرسة طرنطةكانى ذيان بداتةوة‪ ،‬هةروةها ئامؤذطاريةكة‬ ‫بؤ داواكردنى هيَزى رووبةروو بوونةوة‪ ،‬هونةر يةكيَكة لة‬ ‫هةقيقةتة ئةفريَنراوةكانى مرؤظايةتى‪ ،‬هةروةها هيَمايةكة بؤ‬ ‫ذيان‪ ،‬بةوثيَية هونةرى مرؤظى سةرةتايى هونةرى ذيان بووة‪،‬‬ ‫ضونكة لة ريَطاى ئيشى هونةرى سةبارةت بة «نائوميَدى‪،‬‬ ‫َ‬ ‫دةربرينةكانى بة‬ ‫هةلساوة‪،‬‬ ‫دةربرين‬ ‫خؤشى‪ ،‬ترس» بة‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ثةيظ‪»..،‬دارشتووة‪ ،‬سةبارةت بةو‬ ‫ة‪،‬‬ ‫جول‬ ‫فؤرمى «ويَنة‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫دةربرين بوونة سةبارةت بة ئةركة‬ ‫رؤحيانةى‬ ‫هيَز و توانا‬ ‫ِ‬ ‫«كؤمةآليةتييةكان‪ ،‬سياسيةكان‪ ،‬ئابورييةكان»‪.‬‬ ‫َ‬ ‫هةلبةتة تيَطةى هونةر لة سةردةمى شارستانييةتة كؤنةكاندا‬ ‫دةربرين بووة سةبارةت بة كاية جياوازةكانى ذيانى تاك و‬ ‫ِ‬ ‫كؤمةأل‪ ،‬بؤنموونة‪ ،‬مرؤظ لة شارستانييةتى ميسرى كؤندا‪،‬‬ ‫َ‬ ‫هةلضوون و نيشتنةوةى ئاوى رووبارى نيل‬ ‫كاتيَك لة‬ ‫راماوة‪ ،‬ويَناى ئةزةليةت و ئةبةديةتى كردووة‪ ،‬هةروةها‬ ‫كاتيَك لة َ‬ ‫هةلهاتن و ئاوابوونى بةردةوامى خؤر راماوة‪ ،‬بة‬ ‫رةهاى طةيشتووة بة تيَطةى نةمرى و فةلسةفةى ذيان و‬ ‫مردن‪ ،‬لةو رامانانةى ويَناى ذيانى دواى مردنى كردووة‪،‬‬ ‫باوةرى ئايينى ئاوةآل‬ ‫بةوثيَية ميسرية ديَرينةكان هونةريان لة‬ ‫ِ‬ ‫كردووة‪ ،‬هةروةها دانايى و سياسةتيان لة هونةر َ‬ ‫هةلهيَنجاوة‪،‬‬ ‫ثاشاى خواوةندى ميسريةكان (ئةخناتون) يةكةم تازةطةرى‬ ‫لة هونةرى سةردةمةكيدا كرد‪ ،‬لةو سةردةم هونةر هيَماياندنى‬ ‫بةريوةبردن‬ ‫خؤشةويستى َ‬ ‫نوي بوو بؤ هةقيقةت و بةئاطايى لة ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطادا‪ ،‬لةاليةكى ديكة هونةرى ميسريةكان بؤ‬ ‫و ريفؤرمى‬ ‫ثاراستنى ذيانى دواى مردن بووة‪ ،‬ثتر بؤ َ‬ ‫دلنيابوون بووة‬ ‫لة نةمرى رؤح و جةستة‪ ،‬هةموو ئةو هةقيقةتانةى سةرةوة‬ ‫فؤرمى هونةرى هةرةمةكان و ويَنةى سةر‬ ‫لة دروستكردنى ِ‬ ‫تابوتةكان بة روون و ئاشكرا بةرجةستة كرابوون‪ ،‬بةوثيَية‬ ‫ئيشى هونةرى جياوازى مةزنى لة نيَوان ئةم ذيانة و ذيانى‬ ‫دواى مردن كردووة‪ ،‬سةبارةت بةم ذيانة لةسةر ديوارى‬ ‫تةالرةكان ئاماذة بة «هيَز‪ ،‬دادثةروةرى‪ ،‬بةندايةتى‪ ،‬بةردةوامى‬ ‫ذيان» كراوة‪ ،‬سةبارةت بة ذيانى دواى مردن لة «ئةفسانةكان‪،‬‬ ‫تابلؤكان‪ ،‬ثةيكةرةكاندا‪ ،‬ويَنةى سةرتابوتةكان» بة روونى‬ ‫ئاماذة بة نةمرى دةروون و ذيانى دواى مردن كراوة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫دؤلى دوو رووباردا‪،‬‬ ‫بةآلم هونةر لة شارستانييةتى‬ ‫ئاماذةيةكى ئاشكرا و روونة بة سياسةتى ثاشا و رؤشنبيرى‬ ‫دانيشتوان‪ ،‬ثاشماوة هونةريةكانى هةريةك لة شارةكانى‬ ‫«ئور‪ ،‬وةركا‪ ،‬بابل‪ ،‬ئاشور»‪ ،‬ئاماذةن بة جيهانى داهيَنانى‬ ‫هونةرى و ئايدياى جوانيى سةبارةت بة سيستةمى‬ ‫كؤياليةتى و طةشةكردنى رؤشنبيرى‪ ،‬لةاليةكى ديكة ئيشة‬ ‫هونةريةكان ئاماذةن بة خؤشةويستى و ئارةزوو بوون‬ ‫بؤ روخسارى جوانيى لة هةموو ئةو كايانةى هونةرمةندان‬ ‫ئيشيان تيَدا كردووة‪ ،‬بؤ نموونة‪ ،‬ثةيكةرى (نارام سين)‬ ‫ديكؤميَنتيَكى ميَذووى و ئيشيَكى هونةرى جوانة‪ ،‬هةروةها‬ ‫ياساكانى(حامورابى) ديكؤميَنتيَكى ياسايى طرنطة لة بوارى‬ ‫بةرَيَوةبردنى سياسى ئةو سةردةم و شويَنةواريَكى هونةرى‬ ‫ِ‬ ‫نةمرة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫هةلبةتة ئيشى هونةرى لة هةموو شارستانييةتة ديَرينةكاندا‪،‬‬

‫‪50‬‬

‫مؤرالى‪ ،‬سياسى‪ »...،‬هةبووة‪ ،‬كةسى‬ ‫ئامانجيَكى «رؤحانى‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫كورى سةردةمةكةى خؤى بووة‪ ،‬بةردةوام لة‬ ‫هونةرمةند‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ريَطاى ئةنديَشة و خولياكانى هةوليداوة كيَشة و كاية فرة‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا لة ئيشيَكى هونةريدا بةرجةستة بكات‪،‬‬ ‫رةهةندةكانى‬ ‫َ‬ ‫بؤ نموونة‪ ،‬هونةرمةندانى هيندى ديَرين هةوليانداوة لة‬ ‫ويَناكردنى خواوةنددا تايبةتمةندييةكانى ذيانى باآل و رؤحانى‬ ‫بوون بةرجةستة بكات‪ ،‬تاكو بتوانن سؤز و خؤشةويستى لة‬ ‫دةروونى ئةو كةسانة بوروذيَنن‪ ،‬كة بةردةوام خواوةندةكان‬ ‫دةثةرستن و دةبينن‪ ،‬بؤئةوةى لة كؤتاييدا بطةن بة (نيَرظانة)‪،‬‬ ‫نيَرظانة‪ :‬هةمان شيَوةى تةسةوفى ئيسالمة‪ ،‬ضونكة مرؤظ‬ ‫بنبركردنى ئارةزووةكانى بة نيَرظانة دةطات‪ ،‬ئةمةش‬ ‫لة ريَطا ِ‬ ‫لة جيَطربوونى خؤشةويستى بةندة بؤ خوا بةرجةستة‬ ‫دةبآ‪ ،‬بة تايبةتى لة كاتيَكدا بةرجةستة دةبآ‪ ،‬ئةطةر ويَنةى‬ ‫خواوةند بة جوانترين و باآلترين ستايل بةرجةستة كرابآ‪.‬‬ ‫بةآلم هونةرمةندانى ضينى ديَرين بة تةواوى جياواز بوون‬ ‫لة هونةرمةندانى شارستانييةتى هيندى‪ ،‬ضونكة كةل و‬ ‫ثةل و ثيَداويستى جياواز و جؤراو جؤريان داهيَناوة‪ ،‬ئةو‬ ‫باوةر بة ذيانى دواى‬ ‫دةطةريَتة بؤ نةبوونى‬ ‫تيَطةيشتنةيان‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫مردن‪ ،‬لة هونةرى ذياندا كةمتر ئاماذة بة ذيانى دواى مردن‬ ‫كراوة‪َ ،‬‬ ‫بةلكو هونةرمةندانى ئةو شارستانيية مةزنة ثتر‬ ‫َ‬ ‫طرنطيان بة جوانكردنى ئةو ذيانة داوة‪ ،‬ئةو هةولةشيان لة‬ ‫ريَطاى رازاندنةوةى كةل و ثةل و ثيَداويستييةكان بةرجةستة‬ ‫كردووة‪ ،‬لة نيَو شارستانييةتى ضينيدا ذمارةيةك دانا‬ ‫دةركةوتوون‪ ،‬خؤشةويستيان بؤ «سروشتى ذيانى ئةو جيهانة‬ ‫و دانايى» هةبووة‪ ،‬لةوانة (فؤش) طرنطى زؤرى بة ئيشى‬ ‫هونةرى داوة‪ ،‬تاكو ئةو ذيانة خؤشةويست بكات‪ ،‬ئارةزوو و‬ ‫خؤشى مرؤظةكان بؤ ئةم ذيانة بوروذيَنآ‪ ،‬ئةو تيَطةيشتنة بة‬ ‫رةهايى ثيَضةوانةى نيَرظانةى هينديية‪ ،‬هةروةها (كؤنؤشيؤس‪.‬‬ ‫‪ 479 -551‬ق‪ .‬ز) لة ناسراوترين دانايانى ضينى بوو‪َ ،‬‬ ‫دةليَت‪،‬‬ ‫دةروونى خؤت بة هؤنراوة بيَدار بكةوة و فيَربوونت بة‬ ‫ميوزيك تةواو بكة‪ ،‬هةروةها كؤنفؤشيؤس رؤلى ئةكتيظى‬ ‫هونةر لة ذيانى مرؤظدا رياليزة دةكرد‪ ،‬جةختى تةواوى لةسةر‬ ‫مؤرال»دا دةكرد‪ ،‬لة ديدى‬ ‫بوونى ثةيوةندى نيَوان «هونةر و ِ‬ ‫مؤرالى َ‬ ‫خةلك‬ ‫لةسةر‬ ‫مةزنى‬ ‫كؤنفؤشيؤس هونةر كاريطةرى‬ ‫ِ‬ ‫مؤرالى‬ ‫هةية‪ ،‬هةروةها هونةرى بة ضاكترين ثةروةردةى‬ ‫ِ‬ ‫دادةنا‪ ،‬ضونكة ئيشى هونةرى رةهةندةكانى دةرككردنى مرؤظ‬ ‫فراوان دةكات‪ ،‬بةوثيَية كؤنفؤشيؤس ثةيوةندى نيَوان «هونةر‪،‬‬ ‫مؤرال‪ ،‬سياسةت» ئاوةآل دةكات‪.‬‬ ‫جوانيى‪ِ ،‬‬ ‫بؤئةوةى بتوانين ثرسى هةريك لة هونةر و سياسةت بة‬ ‫روونتر ئاوةآل بكةين‪ ،‬هةروةها رةهةندةكانى كاريطةرى‬ ‫و ثةيوةندي نيَوان هونةر و سياسةت لة قؤناغ و سةردةمة‬ ‫جياوازةكاندا ساغ بكةينةوة‪ ،‬ثيَويستة سةرةتا لة ضييةتى‬ ‫هةريةك لة «هونةر و سياسةت بتويَذينةوة‪:‬‬ ‫يةكةم‪ :‬هونةر ضيية؟‬ ‫هونةر ضيية؟ ثرسيَكى هةميشةيية‪ ،‬بؤية بةردةوام هونةر‬ ‫ضيية؟ بؤ «هزرظانان‪ ،‬تويَذةرانى زانستى جوانيى‪ ،‬فةلسةفة‬ ‫جوانيى» دةبيَتةوة بة ثرسيَكى ديكةى نوآ‪ ،‬هةروةها لةالى‬ ‫هةر طروث و تويَذيَك جؤريَك لة كاريطةرى و وروذاندن‬ ‫دةهيَنيَتة ئاراوة‪ ،‬بةآلم هةموويان بيَتوانان لة هاودةنط بوونيان‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬


‫بؤ ثيَناسةيةكى جةخت و رةها‪ ،‬ئةو ثيَناسةية طونجاوبآ بؤ‬ ‫هةموو كاية جياوازةكانى هونةر لة هةموو كات و شويَن و‬ ‫ئةمرؤ بؤ هونةر‬ ‫قؤناغيَكدا‪ ،‬بؤية هةموو ئةو ثيَناسانةى تاكو‬ ‫ِ‬ ‫كراون‪ ،‬بريَتين لة هةنديَك طووتةى طشتى‪ ،‬ئةو طووتانةش لة‬ ‫ساتيَكى سةرسامبوون يان وروذانى سؤز يان لة َ‬ ‫هةلويَستيَك‬ ‫لة َ‬ ‫هةلويَستةكانى (ئيلهام) بؤهاتشن هاتوونةتة ئاراوة‪ ،‬واتة‬ ‫هةموو ئةو طووتانةى سةبارةت بة ثيَناسةى ثرسى هونةر‬ ‫دةربراون؟راستن‪ ،‬ضونكة هةريةكةيان‬ ‫ضيية؟ كراون يان‬ ‫ِ‬ ‫لة خودى خؤياندا ئاماذةيةكى روونن بؤ واتاى هونةر لةو‬ ‫ساتةدا‪ ،‬بةآلم زؤر بةخيَرايى خاوةن طووتةكان دةطةن بة‬ ‫تيَطةى ديكة‪ ،‬دةبينن تيَطة نويَيةكانيان شياوترن لة تيَطةكانى‬ ‫ثيَشوو‪ .‬ئةم دانووستانةمان سةبارةت ثرسى هونةر ضيية؟‬ ‫مسؤطةرى نةبوونى ثيَناسةيةكى رةها بةرجةستة دةكات‪،‬‬ ‫لةبةر ئةوة « ض هؤزانظانان‪ ،‬ض نووسةران‪ ،‬ض هونةرمةندان‪»...،‬‬ ‫نةطؤر ناطيرسيَنةوة‪َ ،‬‬ ‫بةلكو هةر‬ ‫لةسةر يةك طووتةى رةها و‬ ‫ِ‬ ‫َشى‪ ،‬بةآلم‬ ‫طووتةيةك لة طووتةكان ساتيَك سةرنجيان رادةكي َ‬ ‫ساتيَكى ديكة كاريطةريان ناميَنآ‪.‬‬ ‫لة وةآلمدانةى تيَطةى هونةر ضيية؟ دةكةوينة بةردةم‬ ‫نةبوونى ثيَناسةيةكى تيَطةيانةى رةهاوة‪ ،‬ئةمةش لةو راستية‬ ‫فؤرمةكانى ضاالكى مرؤظ‪،‬‬ ‫فؤرميَكة لة ِ‬ ‫ديَتة ئاراوة‪ ،‬هونةر ِ‬ ‫ئةم ضاالكييةش ناكةويَتة نيَو هيض ياسايةكى رةهاوة‪ ،‬ضونكة‬ ‫لة نيَوان ضاالكييةكانى مرؤظدا هيض ضاالكييةك نيية‪ ،‬خيَرانةبآ‬ ‫َ‬ ‫جولةدا‪ ،‬دوورنةبآ لة‬ ‫لة ثيَشكةوتن‪ ،‬بةردةوام نةبيَت لة‬ ‫نةطؤران و ضةقبةستوويى‪ ،‬واتة ضاالكى هونةرى ضاالكى‬ ‫ِ‬ ‫فؤرمةكان و فيطورةكاندا‪،‬‬ ‫جياوازى‬ ‫لة‬ ‫انة‬ ‫طؤر‬ ‫بةردةوامى‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ئةطةر ئةو هونةرة شيَوةكارى بيَت وةك» ويَنةكيَشان‪،‬‬ ‫دةربرين‬ ‫ثةيكةرتاشى‪ ،‬تةالرسازى‪ ،‬نووسين‪ »...،‬يان هونةرى‬ ‫ِ‬ ‫بيَت وةك»ميوزيك و هؤنراوة‪ ،‬ثةخشان‪ ،‬سةما‪.»...‬‬ ‫هةموو ئةم روانطة و شرؤظانة بةرةو ئةو جةختيةمان دةبن‪،‬‬ ‫ئاسانيية بتوانين ثيَناسيةكى رةها بؤ هةقيقةتى هونةر ضيية؟‬ ‫ديارى بكةين‪ ،‬ضونكة دةزانين هونةر لة رةطةزى زانستة‬ ‫بيَكةليَنةكان نيية‪ ،‬وةك «ماتماتيك‪ ،‬فيزيا‪ ،‬كيميا» هةريةك لةم‬ ‫َ‬ ‫خةلك ريكةوتوون‬ ‫زانستانةى سةرةوة ريَذةيةكى زؤر لة‬ ‫فؤرمى طشتى‬ ‫َوةرانة‬ ‫لةسةر ثيَناسة و ثيَوةرةكانييان‪ ،‬ئةو ثي‬ ‫ِ‬ ‫نةطؤر و هةقيقيةكانى زانستةكانن‪ ،‬كة توانا‬ ‫تايبةتمةندية‬ ‫ِ‬ ‫و هيزى زانستةكانييان لةسةر بةندة‪ ،‬لةبةر ئةوة نةشياوة‬ ‫بتوانين لة بةهاكانيان كةمكةينةوة‪ ،‬ضونكة هةر كةسيَك لة‬ ‫بةهاكةيان كةم بكاتةوة‪ ،‬لة بةهاى َ‬ ‫ئةقليى خؤى كةمدةكاتةوة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫لةطةل نةبوونى هيض ثيَناسةيةكى رةها سةبارةت بةو ثرسة‪،‬‬ ‫هةنديَك جار طووتةى هةنديَك لة هونةرمةندان سةرساممان‬ ‫دةكان‪ ،‬كة سةبارةت بة جةوهةر و كرؤكى هونةر ضيية؟ لة‬ ‫تويَذينةوةكانيان يان لة نووسينةكانيان يان لةسةر زمانى‬ ‫دةربراوة‪،‬‬ ‫ئةو كةسانةى بايةخ بة ئيشة هونةريةكان دةدةن‬ ‫ِ‬ ‫بريَك لة طرنطترين ئةو طووتة و ثيَناسانةن‪:‬‬ ‫ئةمانةش ِ‬ ‫ هونةر هةستكردنيَكى سؤزداريية بؤ هةقيقةت‪.‬‬‫ هونةر ئةو جيهانة داهيَنراوة بيَهاوتاو خؤشةويستةية‪،‬‬‫ثاريَزراوة بة ذيانة سادةو بةردةوامةكةى‪.‬‬ ‫هونةر هيَرشى ويَناى ئةنديَشةية بؤ سةر جيهانى ريال‪.‬‬‫‪-‬هونةر ئيشكردنة بة رامان و ئةفراندن جيهانى ريال‬

‫بةرزدةكاتةوة بؤ ئاستى ئيديال‪.‬‬ ‫ هونةر ئةو ماوة وون بووةى نيَوان ثةيظةكانة يان ماوةى‬‫بةرزى و نزميي نيَوان ئايدياكانة‪ ،‬هونةرمةند بة ئةنديَشة و‬ ‫رامانى َ‬ ‫ئةقليى دةيانبينيَتةوة‪ ،‬لة هةقيقةتدا ئةو ماوانة بريَتين‬ ‫َ‬ ‫لة نيَوانى» دةنطةكان يان جولةكان يان رةنطةكان»‪.‬‬ ‫ هونةر ئةو قاثة شةرابةية هونةرمةند ثيَشكةشتى دةكات‪،‬‬‫دةتبات بؤ جيهانى مةستى و ئارامى‪.‬‬ ‫َدةبةخشى‪ ،‬ميوانخانة‬ ‫‪ -‬هونةر فيزةى فرؤكة يان سةفةرت ثي‬‫َ‬ ‫و شويَنى سةفةرت كردنت بؤ ديارى ناكات‪َ ،‬‬ ‫بةلكو سةربةستت‬ ‫دةكات ضةندى بتةوآ بة ويستى خؤت سةفةر بكةى‪.‬‬ ‫لة سةرجةمى ئةو «طووتة و ثيَناسة» فةرة رةهةندانةدا‬ ‫دةطةين بةو هةقيقةتةى هونةر جيهانيَكة بةئيش ئةفريَنراوة‪،‬‬ ‫بةآلم ئيشى هونةرى بة تةواوى لة ئيشةكانى ديكة جياوازة‪،‬‬ ‫زؤربةى ئيشةكانى ديكة باطراونديَكى ثراكتيكى دةبيَت بة‬ ‫رةهةندى سةركةوتنيان‪ ،‬هةروةها ئةنجامى كؤتاييان سوديَكى‬ ‫ثراكتيكى بة خودى مرؤظ دةبةخشن‪ ،‬بةآلم ئيشى هونةرى‬ ‫لةم جؤرة تيَطةيشتن و ئةنجامانة بةدةرة‪ ،‬لةبةر ئةوةى ئيشى‬ ‫هونةرى سةرضاوةى يةكةمى رةهةنديَكى ميَتافيزييكييانةى‬ ‫ئةبستراكتى و ئازادى هةية‪ ,‬وتا خودى هونةرمةند خاوةنى‬ ‫باطراونديَكى ميَتافيزيكييانةية بةرلةوةى هيض هةنطاوى‬ ‫ثراكتيكى بؤ بةرجةستة كردنى ئيشة هونةريةكانى بهاويَت‪،‬‬ ‫هةروةها ئةنجامى هةموو ئيشيَكى هونةرى كاريطةريةكى‬ ‫ميَتافيزيكيانة دةكاتة سةر بينةران و بيسةرانى‪ ،‬ثيَش ئةوةى‬ ‫سوديَكى ماتةريالى هةبآ‪ ،‬هةقيقةتى ئيشى هونةرى بةخشينى‬ ‫ضيَذة‪ ،‬ئةم تيَطةى ضيَذة بةخشينى شادي و ئاراميية بة‬ ‫دةروونى مرؤظ‪.‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هةلبةتة هونةر بة طشتي بريَتية لة كؤمةليَك ثرنسيثى‬ ‫رياليزةكراو بؤ طةيشتن بة مةبةستيَكى دياريكراو‪ ،‬ئةو‬ ‫مةبةستة» جواني بيَت يان ضاكة يان سود»‪ ،‬ئةطةر مةبةستةكة‬ ‫بؤ بةرجةستةكردنى جوانيى بوو‪ ،‬هونةرى جوانيية‪ ،‬بؤ‬ ‫مؤرالة‪ ،‬بؤ‬ ‫مةبستى بةرجةستةكردنى ضاكة بوو‪ ،‬هونةرى‬ ‫ِ‬ ‫مةبةستى سودبينين بوو‪ ،‬هونةرى ثيشةسازيية‪ .‬هونةرى‬ ‫جوانيى بة طشتى واتاى خؤشةويستى بؤ جوان دةطةيةنآ‪،‬‬ ‫لةذيَر ثرنسيثى ئةم تيَطةيشتنةمان بؤ جوانيى‪ ،‬هةموو ئةو‬ ‫شتانة ريزدةكةين كة دةمان وروذيَنن و سةرساممان دةكةن‬ ‫لةو جيهانةى تيايدا دةذين‪ ،‬لة ذيَر رؤشنايى ئةم تيَطةشتنةدا‪،‬‬ ‫دةبينين مرؤظةكان سةبارةت بة خودى جوانيى‪ ،‬لة كايةى‬ ‫جياجيادا ئيش دةكةن‪ ،‬بؤ نموونة‪ ،‬هةنديَكيان جوانيى ثيرؤز‬ ‫يان تيؤرى ئةندازةيى دةكةن بة بابةت‪ ،‬واتة جوانيى لة‬ ‫مؤرل تيَطةيشتنيَكى‬ ‫كايةى جياجيادا رياليزةدةكرآ‪ ،‬هونةرى ِ‬ ‫ديكةى مرؤظة بؤ ئيشى هونةرى‪ ،‬هةموو كايةكانى هونةر بة‬ ‫جوانيشةوة مةرجة ضاكة بخاتةوة‪ ،‬واتا ثيَوةرى هونةر ضاكةية‬ ‫– ضاكة دةبآ خودى ضاكةبآ‪ ،‬بةآلم هونةرى سودبينين لة‬ ‫سةرةتاى دةركةوتنيدا وةك كايةكى فةلسةفى ئامانجى‬ ‫َثةربوونى كات‬ ‫بةخشينى سود بووة بة خودى مرؤظ‪ ،‬بة تي ِ‬ ‫هونةرى سودبينين سةرجةم كايةكانى ديكةى هونةر كؤنترؤل‬ ‫دةكات‪ ،‬سودى هونةرى لة واتا هةقيقية رةهاكةى دةردةضآ‪،‬‬ ‫واتة ضيدى هونةر بؤ هونةر نيية‪ ،‬ئةو دةرضوونةى هونةر لة‬ ‫ثرانسيثة سةرةكييةكانى هونةر‪ ،‬لة سةردةمى ديموكراسيةتى‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬

‫‪51‬‬


‫َ‬ ‫رؤليَكى نيَطةتيظ دةبينى‪ ،‬بة تايبةتى كاتيَك‬ ‫سةرمايةداريدا‬ ‫خودى هونةرمةند ئيشةكانى دةخاتة خزمةتى سياسةتى‬ ‫سةردةم و كؤمثانيا بةرهةمهيَنةكان‪ ،‬ليَرةوة هونةرمةندان لة‬ ‫ريَطاى ميدياكان بة ستايليَكى هونةرى فريودةرانة ئارةزووى‬ ‫كرينى كاآلكان دةوروذيَنن‪ ،‬لة اليةكى ديكة ئيشة‬ ‫مرؤظ بؤ ِ‬ ‫دةستيةكان لة ثيَناوى شادى بةخشين بةرهةم ناهيَنريَن‪َ ،‬‬ ‫بةلكو‬ ‫ئامانجى سةرةكى لة ئيشى هونةرى دةستى دةسكةوتنى‬ ‫سودة‪ ،‬بةو ثيَية هونةرى ثيشةسازى بة تةواوى جيابوونةوةى‬ ‫ئاراستة و ئامانجى هونةرة لة ثرنسيثةكانى خودى هونةر بؤ‬ ‫هونةر‪ ،‬ئةو َ‬ ‫رؤلة نيَطةتيظةى هونةرى ثيشةسازى لة تيَطةى‬ ‫نامؤبووندا بة روونتر بةرجةستة دةبيَت‪.‬‬ ‫َ‬ ‫كؤمةليَك‬ ‫بةآلم خودى هونةر بة واتا هةقيقيةكةى بريَتيية لة‬ ‫ئيش‪ ،‬مرؤظ بةرجةستةيان دةكات بؤ وروذاندن و هةستكردن‬ ‫بة جوانيى وةك لةسةرةوة ئاماذةمان بؤكردووة‪ ،‬بؤ نموونة‬ ‫َ‬ ‫هةلكةندن‪ ،‬رازاندنةوة‪،‬‬ ‫هونةرى»ويَنةكيَشان‪ ،‬ثةيكةرتاشى‪،‬‬ ‫تةآلرسازى‪ ،‬هؤنراوة‪ ،‬ميوزيك‪ ،‬سةما‪ ،»...‬هةموو ئةمانة‬ ‫سةر بة كاية طشتيةكانى هونةرى جوانين(‪.)Beaux arts‬‬ ‫هونةريش بةطشتى دابةشدةبآ بؤ دوو كايةى سةرةكى‪:‬‬ ‫هونةرى شيَوةكارى (‪ )Arts plastiquees‬وةك» تةالرسازى‪،‬‬ ‫ويَنةكيَشان‪ ،‬ثةيكةرتاشى‪ ،»...،‬هونةرى ريتم وةك» هؤنراوة‪،‬‬ ‫ميوزيك‪ ،‬سةما»‪ ،‬جياوازى لة نيَوان ئةم دوو كايةى هونةردا‪،‬‬ ‫يةكةم‪ :‬جةوهةرةكةى شويَن و نةجوآلنة‪ ،‬دووةم‪ :‬جةوهةرةكةى‬ ‫كات و َ‬ ‫جولةية‪.‬‬ ‫َ‬ ‫هةلبةتة ئيشى هونةرى داهيَنانة‪ ،‬بؤية هةردوو كايةكانى‬ ‫هونةر رووناكةنة الساييكردنةوةى راستةوخؤى سروشت‪،‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ئةقليى‬ ‫دةطؤرن بة رمانى ئةنديَشةي و‬ ‫بةلكو سروشت‬ ‫ِ‬ ‫زيادةيةك دةخةنة سةر دؤخة ريالةكةى سروشت‪ ،‬بؤ‬ ‫نموونة‪ ،‬ئيشة هونةريةكانى سةردةمى كالسيك بريَتي‬ ‫بوون لة»طووتاربيَذى‪ ،‬بةيكةرتاشى‪ ،‬تةالرسازى‪ ،‬ميوزيك‪،‬‬ ‫هؤنراوة‪ ،‬درما‪ ،‬سةما» ئةم حةوت هونةرة ثيَيان دةطووترا‬ ‫هونةرة ئازادةكان (‪ )Arts liberaux‬لة سةردةمى كالسيكيدا‬ ‫دةخويَندران‪ ،‬هةروةها تيَطةى هونةر بة تايبةتى‪ ،‬ئاماذةكردنة‬ ‫بة هةقيقتى هاوبةش لة نيَوان شتة جوانةكاندا‪ ،‬بةآلم بةطشتى‬ ‫دةربرينى‬ ‫ئاماذةكردنة بة دةسويَذة بةكارهيَنراوةكان بؤ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫جولة يان دةنط‬ ‫رووى دةرةوةى جوانيى بةهؤى»رةنط يان‬ ‫يان ثةيظ»‪.‬‬ ‫فؤرماندن‪ ،‬هيَمايندن‪،‬‬ ‫َذبين‪،‬‬ ‫ي‬ ‫«ض‬ ‫لة‬ ‫بليمةتييةك‬ ‫هةموو‬ ‫ِ‬ ‫داهيَنان‪ ،‬ئةفراندن»ى جوانييدا ثيَى دةطووترآ هونةرمةندى‪،‬‬ ‫هونةرمةنديش بة طشتى دوو رووانطةى لة بةرجةستةكردندا‬ ‫هةية‪ ،‬يةكةم‪ :‬هونةرمةندى ثابةند بة ريَسا و ئايدؤلؤذيايةك‪،‬‬ ‫رووانطةيةكى ئاراستةدراوة و سنوردارة‪ ،‬دووةم‪ :‬هونةرمةندى‬ ‫ئازاد ئيشةكةى هونةر بؤ خودى هونةر يان ثيَى دةطوترآ‬ ‫هونةر بؤ هونةر ئةمةش روانطةيةكى ئازادة‪.‬‬ ‫ئيشى هونةرى لة مةغزايةكى فراواندا بةجةستةكردنى جوانيية‪،‬‬ ‫لة ماوةى ئةو بةرجةستةكردنةيدا شادى و بةختةوةرى بة‬ ‫بينةران و بيسةرانى دةبةخشآ‪ ،‬لةبةر ئةوةى ئيشى هونةرى‬ ‫بةرهةمى رؤشنبيرى و ئةنديَشةى فراوانى مرؤظة‪ ،‬ثيَويستة‬ ‫مؤرالى‬ ‫ئيشى هونةرى ئامانجى سةرةكى خزمةتكردنبآ بة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطة‬

‫‪52‬‬

‫سياسةت ضيية؟‬ ‫سياسةت(‪ )Politic‬ئةو زانستةية لة ئاراستة و ئامانج‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةت دةتويَذيَتةوة‪،‬‬ ‫كؤمةلطا يان‬ ‫و كاية جياوازةكانى‬ ‫ئةو ئةنجامةى لة تويَذينةوةى سياسيدا ثيَيدةطةين دةبيَتة‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا‪ ،‬تيَطة سياسةت لة‬ ‫بةريَوةبردنى‬ ‫ياسا و دةستورى ِ‬ ‫بةريَوةبردن يان ريَكخستنى‬ ‫واتة‬ ‫هاتووة‪،‬‬ ‫(ساس)ى عةرةبى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتيَك‪ ،‬بةو ثيَية‬ ‫كؤمةلطايةك يان‬ ‫كاروبارى طروثيَك يان‬ ‫لة سياسةت كردندا ئامانج ريَكخستنى كاروبارى ناوخؤ و‬ ‫َ‬ ‫دةولةتة‪ ،‬هةموو ياسايةك لة رامانى ئةنديَشةيى‬ ‫دةرةوةى‬ ‫َ‬ ‫ريسطاى‬ ‫ئةقليدا بةرجةستة كراوة‪ ،‬مرؤظ بةردةوام لة‬ ‫و‬ ‫َ‬ ‫طؤران ثيَدةدات‪ ،‬بؤئةوةى‬ ‫دةسةآلت‬ ‫كايةكانى‬ ‫ئةزموونكردندا‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا ريَكبخات‪ ،‬لةاليةكى ديكة‬ ‫فؤرميَكى جوانتر‬ ‫بتوانآ بة ِ‬ ‫فةرمانرةوايكردن‬ ‫سةروةريةكان بثاريَزآ و بتوانآ دريَذة بة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫بدات‪َ ،‬‬ ‫دةولةتى نةتةوةيى‬ ‫هةلبةتة هةموو كاية جياوازةكانى‬ ‫َكدةخري‪ ،‬بةآلم سةرجةم‬ ‫بة ياسا و دةستوريَكى فةرمى ري‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةت يان كؤمةلطادا‪ ،‬مةرجة‬ ‫دةستور و ياسا دانراوةكان لة‬ ‫لة بةرذةوندى طشتى هاوآلتياندابآ‪ ،‬ثرنسيثة ياسايةكانى‬ ‫سياسةت ئاسمانين يان شارستانين(دانراون)‪ ،‬ئةطةر ياساكان‬ ‫ئاسمانى بوون‪ ،‬واتة لةريَطاى رمانى َ‬ ‫ئةقليى يان سروش بة‬ ‫َ‬ ‫مرؤظ طةشتبوون‪ ،‬سةرضاوةى سياسةت كردنى دةولةت‬ ‫ئايينة‪ ،‬ئةطةر ياساكان شارستانى بوون‪ ،‬واتة لة ريَطاى‬ ‫ئةنديَشة و رمانى َ‬ ‫ئةقليى و ئةزموونى مرؤظ بة خودى خؤى‬ ‫ثيَيان طةيشتبوو‪ ،‬سةرضاوةى سياسةت كردن بةشيَكى زؤرى‬ ‫دانراوى ئةزموونيانةى خودى مرؤظة‪.‬‬ ‫لةديدى زؤربةى هزرمةندان و فةيلةسوفان‪ ،‬زانستى‬ ‫َ‬ ‫دةولةت و‬ ‫سياسى تويَذينةوةية لة جؤرة جياوازةكانى‬ ‫حكومةت‪ ،‬هةروةها تويَذينةوةية لة ثايةكانى شارستانيةت و‬ ‫دةستورةكانييان‪ ،‬لةاليةكى ديكة سياسةت دوورخستنةوةى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بةريَوبردنيَكى‬ ‫طةندةليية‪ ،‬تاكو‬ ‫خراثة و‬ ‫دةولةت لة نيَو ضؤنايةتى ِ‬ ‫شياودا سيستةماتيزة بكات‪ ،‬واتة سياسةت كردن بريَتيية لة‬ ‫مؤرالييةكان و‬ ‫ضؤنايةتى بةرجةستةكردنى بةرذةوةنديية‬ ‫ِ‬ ‫بنياتنانى شارستانييةتة و خؤشطورانى بؤ هاوآلتيان‪.‬‬ ‫سياسةت وةك سةرجةم كايةكانى ديكة اليةنى تيؤرى و‬ ‫ثراكتيكى هةية‪ ،‬لةاليةنى تيؤرى سياسةت تويَذينةوةية لةو‬ ‫َ‬ ‫دةولةت و‬ ‫مؤرالى‬ ‫دياردة سياسيانةى راستةوخؤ ثةيوةندي بة ِ‬ ‫حكومةتةوة هةية‪ ،‬بةآلم اليةنى ثراكتيكى سياسةت تويَذينةوةية‬ ‫لة ضؤنيةتى جيَبةجيَكردنى دةسةآلتى سياسى بةسةر تاكةكان‬ ‫بؤ بةرذةوةندى طشتى‪ ،‬بةوثيَية سياسةت لة مةغزايةكى‬ ‫طشتييدا ريَكخستنى دؤخى ذيانى هاوآلتيانة لةاليةنى «تيؤرى‬ ‫و ثراكتيكي»دا‪ ،‬ثرؤسةى ريَكخستنى سياسةتى بةريَوةبردن‬ ‫لةاليةن (سؤظةريَن) كةسى دةسةآلتدار بة بةشدارى نويَنةرانى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا‬ ‫طةل ئةنجام دةطرآ‪ ،‬سةرجةم كاية جياوازةكانى نيَو‬ ‫فؤرميَكى سيستةماتيكى طونجاو لة بةرذةوةندى طشتي‬ ‫بة‬ ‫ِ‬ ‫فؤرمى دةسةآلتة لة نيَو‬ ‫ريَكدةخةن‪ ،‬واتة سياسةت كردن‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫فؤرمة سةرجةم‬ ‫«طروثيَك يان‬ ‫دةولةتيَك»دا‪ ،‬بةمةرجيَك ئةو ِ‬ ‫مؤرالى‪ ،‬ثةروةردةيى‪،‬‬ ‫ئابورى‪،‬‬ ‫وةك»ئايينى‪،‬‬ ‫جياوازةكانى‬ ‫كاية‬ ‫ِ‬ ‫هونةرى‪ ،‬رؤشنبيرى‪ »...،‬لةخؤطرتبآ‪.‬‬ ‫فؤرميَكى ميَتؤديانة لةسةردةمى‬ ‫بيَطومان سياسةت كردن بة ِ‬ ‫فؤرمة‬ ‫فةيلةسوفانى طريك بووة بة فةلسةفةيةكى سياسى‪ ،‬ئةو ِ‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬


‫بة تايبةتى لةالى (ثالتؤن و ئةريستؤتيَليس) رياليزة كراوة‪،‬‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى ريَكخراوى‬ ‫طةشةى سروشتى مرؤظ جؤريَك لة‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى ريَكخراو لةسايةى‬ ‫بةرجةستةكردووة‪ ،‬بيَطومان‬ ‫سيستةميَكى سياسى ئاسمانى يان زةمينى بةريَوةضووة‪،‬‬ ‫هةركاتيَك سيستةمى سياسى توانا و دةسةآلتى لة بةريَوةبردنى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫«طةندةلى‪ ،‬ئاذاوة‪،‬‬ ‫كؤمةلطادا لة دةستدابآ‬ ‫كاية جياوازةكانى‬ ‫بيَدادى‪ ،‬نائارامى» شويَنى طرتووةتةوة‪ ،‬بةواتايةكى ديكة‬ ‫ياساى دارستان (‪ )Law of Jungle‬شويَنى طرتووةتةوة‪ ،‬بؤ‬ ‫نموونة‪ ،‬ثيَشةواى ضينييةكان (ماوتسى تؤنط) َ‬ ‫دةليَت‪ :‬رياليَتى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا جةخت لةسةر بوونى سةركردةى سياسى دةكات‪،‬‬ ‫واتة بؤئةوةى ياسا سةروةربآ ثيَويستة سةركردةيةكى‬ ‫سياسى ثيَشةوابآ‪ ،‬هةروةها َ‬ ‫دةليَت‪ :‬بؤ ثةيوةندى نيَوان هةر‬ ‫َ‬ ‫فؤرميَكى سياسى تايبةت هةية‪ ،‬بؤية‬ ‫كؤمةلطايةكى مرؤظايةتى‪ِ ،‬‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطايةكى مرؤظايةتى سيستةميَكى سياسى‬ ‫لة رياليَتيدا هيض‬ ‫تايبةت بةخؤى نيية‪ ،‬ئةطةرضى سيستةمة سياسيةكان تةنها‬ ‫اليةنيَك لة اليةنة فرةرةهةندةكانى ثةيوةندى نيَوان مرؤظةكانى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاية ثيَكدةهيَنن‪ ،‬بةآلم بوونى سةركردةى سياسى‬ ‫هةر‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى مرؤظايةتيية‪.‬‬ ‫و سيستةمى سياسى زةرورةتى‬ ‫ثةيوةندى و نةسازى هونةر و سياسةت‪:‬‬ ‫َ‬ ‫طةرانةوةمان بؤ ستراكضةر و رةهةندةكانى‬ ‫هةلبةتة لة‬ ‫ِ‬ ‫ئيشى هونةرى طةيشتين بةو هةقيقةتةى‪ ،‬ئيشى هونةرى تةنها‬ ‫دياردةيةكى جوانيى ئةبستراكت نيية‪ ،‬لةاليةك ئةوة راستة‬ ‫زانستى جوانيى جةخت لةسةر رةهةندى هونةر ضيية؟ دةكات‪،‬‬ ‫بيَطومان ئةمةش راستة‪ ،‬ئيشى هونةرى بةرهةمى ئةنديَشةى‬ ‫ئازاد و رمانى َ‬ ‫ئةقليية بووة بة دياردةيةكى ميَذوويي‪ ،‬لةطةأل‬ ‫كاروانى ذيان و دؤخى سياسى و كؤمةآليةتى هاتووتة ئاراوة‪،‬‬ ‫لةبةر ئةوة رةهةندةكانى جوانيى لة ئيشى هونةريدا تةنها‬ ‫رةهةنديَكى ئةبستراكت و ثةتيى نيية‪َ ،‬‬ ‫بةلكو رةهةندةكانى‬ ‫جوانيى لة ئيشى هونةريدا ثةيوةندى راستةوخؤيان بة‬ ‫مؤرالى‪ ،‬ئابورى‪»...،‬‬ ‫رةهةندى «سياسى‪ ،‬ئايينى‪ ،‬كؤمةآليةتى‪ِ ،‬‬ ‫هةية‪ ،‬بةآلم لة زؤر سةردةم و قؤناغدا رةهةندةكانى (هونةر بؤ‬ ‫هونةر) بة تةواوى نةسازة لةطةأل رةهةندى»سايسى‪ ،‬ئايينى‪،‬‬ ‫مؤر َالى‪ ،‬ئابورى‪»...،‬دا‪.‬‬ ‫كؤمةآليةتى‪ِ ،‬‬ ‫ئةمرؤش‬ ‫تاكو‬ ‫سياسةت‬ ‫بة‬ ‫هونةر‬ ‫نةسازى‬ ‫ثةيوةندى و‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫رؤليَكى ئةكتيظ دةبينآ لة ذيانى مرؤظدا‪ ،‬بؤئةوةى‬ ‫رةهةندةكانى ثةيوةندى و نةسازى نيَوان «هونةر و سياسةت»‬ ‫ئاوةآل بكةين‪ ،‬سةرتاى دانوستانةكةمان لة شارستانييةتى‬ ‫طريكةوة دريَذة ثيَدةدةين‪ ،‬ضونكة (هؤميرؤس) هؤزانظان لة‬ ‫هؤنراوةى ئيليادة (‪)iliad‬دا كة بةرهةميَكى هونةرى مةزنة‪،‬‬ ‫ئاشنامان دةكات بة ئايدياى طريكةكان سةبارةت بة «سياسةت‪،‬‬ ‫مؤرال»‪ ،‬سةبارةت بةو ثرسانة‬ ‫سروشت‪ ،‬خواوةند‪ ،‬مرؤظ‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫لة ئيليادة َ‬ ‫دةليَت‪ :‬عةرشى خواكان لةسةر بةرزترين لوتكةى‬ ‫شاخى (ئؤلمث)ة‪ ،‬بة سةرجةم خواكان حكومةتيَكى شانشينيان‬ ‫ثيَكهيَناوة‪ ،‬زيؤسى خواوةند لة سةروى هةموو خواوةندةكانة‪،‬‬ ‫فؤرمى مرؤظيان هةية‪،‬‬ ‫واتا خواى خواكانة‪ ،‬سةرجةم خواكان ِ‬ ‫بةآلم طيراوةيةكى سةير لة جةستةيان دةخوليَتةوة‪ ،‬طرةنتى‬ ‫نةمري و ئةبةديةتيان ثيَدةبةخشآ‪ ،‬لة َ‬ ‫ثالةوانةكان بةهيَزترن‪،‬‬ ‫َ‬ ‫جولة و خيَرايان ثترة‪ ،‬هةروةها ئازادن لةوةى خؤيان بؤ مرؤظ‬ ‫دةربخةن يان دةرنةخةن‪ ،‬لة بؤشايى ئاسماندا تةالرى مةزن و‬

‫بيَهاوتايان هةية‪ ،‬دةخؤن و دةخؤنةوة و زاوزآ دةكةن‪.‬‬ ‫بةريَوةبردنى جيهان دةكةن‪،‬‬ ‫لة اليةكى ديكة سياسةت بؤ ِ‬ ‫هةرخوايةك ريَكخرا و حزبى تايبةت بةخؤى هةية‪ ،‬هةنديَكيان‬ ‫َ‬ ‫خةلكى‬ ‫اليةنطرى يؤنانييةكانن‪ ،‬هةنديَكى ديكةيان اليةنطرى‬ ‫«شةر‪ ،‬ستةم‪ ،‬خيانةت» دةكةن‪،‬‬ ‫تروادةن‪ ،‬لة نيَوان خؤياندا‬ ‫ِ‬ ‫دةست ناخةنة ذيانى تايبةتى مرؤظ‪ ،‬ئةطةر مرؤظةكان ليَيان‬ ‫ثارانةوة داواى يارمةتيان‬ ‫نزيك نةبنةوة يان خؤيان بة نزا و ِ‬ ‫َ‬ ‫دةليَت‪ :‬مرؤظ‬ ‫ليَنةكةن‪ ،‬سةبارةت بة جةوهةرى مرؤظ‬ ‫ثيَكهاتووة لة جةستة و دةروون‪ ،‬جةستة لة ئاو و خؤل‬ ‫ثيَكهاتووة‪ ،‬بةآلم دةروون هةوايةكى ثاكة‪ ،‬لةطةأل جةستة‬ ‫يةكى طرتووة‪ ،‬لةساتى مردن جيادةبيَتةوة لة جةستة‪ ،‬دةضيَتة‬ ‫جيهانى مردوةكان‪ ،‬ذيانيَكى ناخؤش و بيَواتا بةسةر دةبات‪،‬‬ ‫تةنها تواناى َ‬ ‫جولةى دةبآ‪ ،‬لةبةر ئةوة بةردةوام لة ئازارداية‪،‬‬ ‫هيض ثاداشت و سزايةك لة ذيانى دواى مردن نيية‪ ،‬تةنها بة‬ ‫ريَكةوت نةبآ‪ ،‬ئةمةش كاتيَك خواوةةندةكان ثيَيببةخشن‪.‬‬ ‫بةآلم لة ئؤديسة (‪)Odyssey‬دا باس لة مةزنى خواوةندةكان‬ ‫دةكات‪ ،‬بة تايبةتى دادثةروةرى زيؤسى (‪ )Zeus‬خواوةند‪،‬‬ ‫زؤر ستايشى اليةنى ضاكة دةكات‪ ،‬ثياوى دانا و ئازا و هيَمن‬ ‫بة ضاك و سةروةر دادةنآ‪ ،‬هةروةها لة هؤنرةكةيدا «ذنى‬ ‫كورى سةالر‪ ،‬خزمةتكارى دةستثاك» ستايش دةكات‪،‬‬ ‫بةوةفا‪ِ ،‬‬ ‫فؤرميَك ويَناى خواوةند دةكات‪ ،‬بةردةوام‬ ‫بة‬ ‫ديكة‬ ‫لةاليةكى‬ ‫ِ‬ ‫شةر لة مرؤظ دوور دةكاتةوة‪ ،‬لة سةرجةم هؤنراوةكةيدا‬ ‫ِ‬ ‫بةريَوةبردنى شايةستة و طونجاو بؤ‬ ‫جةخت لةسةر سياسةتى ِ‬ ‫َ‬ ‫باوةرى واية خواوةند‬ ‫كؤمةلطاى مرؤظايةتى دةكات‪ ،‬ضونكة‬ ‫ِ‬ ‫بآ لةبةرضاوطرتنى كردارةكانى مرؤظ خؤشى بة مرؤظ‬ ‫لي دوور دةخاتةوة‪ ،‬هةروةها جةخت لةسةر‬ ‫دةبةخشآ‪،‬‬ ‫شةرى َ‬ ‫ِ‬ ‫دادوةرى ئةقآلنى دةكات‪ ،‬طرنطى زؤر بة شةرةفمةندى دةدات‪،‬‬ ‫دادثةروةرى لة نيَوان هةمووان بؤ ضاكةى هةمووان ديارى‬ ‫مؤرالى و‬ ‫دةكات‪ ،‬بةوثيَية هؤنراوةكانى هؤميرؤس وانةيةكى ِ‬ ‫سياسى مةزن بوون‪ ،‬بؤ سياسةت كردنى طريكةكان‪ ،‬لةبةر‬ ‫ئةوة دةبينين تا سةردةمانكى دوور زؤربةى هؤنراوةكانى‬ ‫مارشى طريكةكان بووة‪ ،‬بؤ ضةسثاندنى دادثةروةرى يةكسانى‬ ‫و ئازايةتى و بةرطريكردن لة نيشمان‪َ ،‬‬ ‫هةلبةتة هؤميرؤس لة‬ ‫ريَطاى ئةنديَشة و رامانى َ‬ ‫فؤرميَكى هونةرى فرةرةهةند‬ ‫ئةقلييدا ِ‬ ‫فؤرمة هونةريةدا ويَناى سياسةت و‬ ‫بةرجةستة دةكات‪ ،‬لةو ِ‬ ‫فةلسةفةى ذيانى طريكةكان دياريدةكات‪ ،‬لةاليةكى ديكة ئيشى‬ ‫هونةرى ثةيوةندى ثؤزةتيظى بة رةهةندةكانى»سياسةت‪،‬‬ ‫مؤرال» هةية‪.‬‬ ‫ئايين‪ِ ،‬‬ ‫بةآلم (ثالتؤن (ئةفالتؤن) ‪ .347 -427‬ث‪ .‬ز) مةزنة فةيلةسوفى‬ ‫طريك لة كتيَبى كؤماردا‪ ،‬بة رةهايى هونةر ياساغ دةكات‪،‬‬ ‫َ‬ ‫دةولةتشاردا‬ ‫تةريبى و هةماهةنطى هونةر سياسةت لة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى‬ ‫رؤلى هونةر لة ضاكردنى‬ ‫بة طونجاو نابينآ‪،‬‬ ‫مرؤظايةتيدا دةهيضيَنآ‪ ،‬ثالتؤن لة ديالؤطى كؤماردا يةكةم‬ ‫َ‬ ‫رؤلى‬ ‫تيَطةشتنى سيستةماتيكى و نيَطةتيظمان سةبارةت بة‬ ‫ئيشى هونةرى ثيَشكةش دةكات‪ ،‬واتة نةسازى «هونةر و‬ ‫سياسةت» تيؤريانة دةخاتة روو‪ ،‬كتيَبى كؤمار ئةطةرضى لة‬ ‫رووى ميَذوويى سةردةمةكةى زؤر دوورة‪ ،‬كة (‪ )300‬ساأل‬ ‫ئةمرؤش كاريطةرى مةزنى‬ ‫بةر لةزاين نوسراوة‪ ،‬بةآلم تاكو‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتشارةى‬ ‫لةسةر هزرى مرؤظايةتى هةية‪ ،‬ضونكة ئةو‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬

‫‪53‬‬


‫ثالتؤن لة كؤمار ويَناى دةكات‪ ،‬ماوة بؤ (قةدةر و ريَكةوت)‬ ‫ناهيَ‬ ‫َليَتةوة‪ ،‬لةديدى ثالتؤن ذيانى بةختةوةر و ضاك تةنها‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لة كؤمةلطايةكى ريَكخراو بة ضاكترين ريَكخستنى ئةقليى‬ ‫بةرجةستة دةبآ‪ ،‬بةآلم بؤئةوةى بطةين بة بةختةوةرى‬ ‫ئةبةدى ثيَويستة سيستةمى سياسى بة ئةقأل ريَكخرابآ نةك‬ ‫بة ئةنديَشةى كةسانى هونةرمةند‪ ،‬ضونكة لة روانطةى ثالتؤن‬ ‫ئيشى هونةرى الساييكردنةوةي راستةوخؤى سروشتة‪،‬‬ ‫هةروةها لة ئةنديَشة و بؤضون هاتووةتة ئاراوة‪ ،‬بؤية ئةوةى‬ ‫هونةرمةند ويَناى دةكات يان بةرهةم دةهيَنآ بة رةهاى دوورة‬ ‫َ‬ ‫ئةقليي‪ ،‬هةموو ئةوانةى سةرةوة فاكتةرن‬ ‫لة تيَطةيشتنى‬ ‫بؤئةوةى ثالتؤن هونةرمةندان بة ضةواشةكار و ديماطؤجيةت‬

‫ثالتؤن‬ ‫دابنآ‪ ،‬ويَنا و بةرهةمة هونةريةكانيان بهيضيَنآ‪ ،‬لةدواجار‬ ‫هونةر بة رةهايى ياساغ بكات‪ ،‬تةنها هؤنراوةى داستان نةبيَت‪،‬‬ ‫لةبةر ئةوةى هؤنراوةكانى داستان لةو سةردةم ثتر باسيان لة‬ ‫ئازايةتي َ‬ ‫ثالةوانةكان و بةخشندةيي خوداوةندةكان دةكرد‪.‬‬ ‫فةرمانرةوا نابآ‬ ‫لةاليةكى ديكة لة ديدى ثالتؤن كةسى‬ ‫ِ‬ ‫شؤرش يان كودةتاى سةبازى يان َ‬ ‫هةلبذاردنى‬ ‫لة ريَطاى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ديموكراسيانةى طةل بة عةرشى دةسةآلت بطات‪ ،‬بةلكو‬ ‫ثيَويستة كةسانى دةسةآلتدار بؤ ثؤستةكانيان ئامادةكرابن‪،‬‬ ‫ثسثؤر راهيَنانى»جةستةيى‪ ،‬دةروونى‪،‬‬ ‫واتة لةاليةن كةسانى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ئةقليي» تةواويان ثيَكرابآ‪ ،‬ئةطةرضى ئةو تيَطةيشتنةى ثالتؤن‬ ‫لة كرؤكةوة زؤر سادةية‪ ،‬بةآلم تيَطةيشتنيَكى روون و‬ ‫ئاشكراية‪ ،‬ضونكة مرؤظ بة خودى خؤي توانستى تيَطةيشتنى‬ ‫بؤ ذيانى ضاك هةية‪ ،‬لة ريَطاى ئةو تيَطةيشتنةوة ئامانجة‬

‫‪54‬‬

‫َ‬ ‫ئةقليي‬ ‫سةرةكييةكانى ذيان بةرجةستة دةكات‪ ،‬توانستى‬ ‫لةالى ثالتؤن‪ ،‬ضاكترين توانستة لة مرؤظدا‪ ،‬ضونكة لة جؤرةها‬ ‫َ‬ ‫هةلبذاردنى كويَرانة رزطارمان دةكات‪ ،‬بؤية مرؤظ تةنها بة‬ ‫َ‬ ‫ميَتؤدى ئةقليى دةتوانآ بة ذيانى ضاك بطات‪ ،‬هةروةها ئةو‬ ‫َ‬ ‫دةولةت دةكةن‪ ،‬ثيَويستة توانستى‬ ‫فةرمانرةوايى‬ ‫كةسانةى‬ ‫ِ‬ ‫ئةثستمؤلؤذى َ‬ ‫ئةقلييان بةهيَزبآ‪ ،‬ئةو بةهيَز بوونة لة ديدى‬ ‫ثالتؤن بة دوور كةوتنةوة لة هونةر بةرجةستة دةبآ‪ ،‬بة‬ ‫تايبةتى لة هونةرى دراماى «كؤميدى و تراذيديا»‪ ،‬هةريةك‬ ‫لةو كايانةى هونةر كاريطةرى مةزن لةسةر دةروونى تاك‬ ‫جيَدةهيَ‬ ‫َلن‪ ،‬لة تةوةرةكانى داهاتووى ئةم تويَذينةوةيةدا بة‬ ‫نموونة كاريطةرى دراما روون دةكةينةوة‪.‬‬ ‫بريارى ثالتؤن بؤ راهيَنانى «جةستةيىو دةروونى»‬ ‫ِ‬ ‫دةطةريَتةوة‬ ‫‪،‬‬ ‫ثسثؤر‬ ‫كةسانى‬ ‫لةاليةن‬ ‫ةوا‬ ‫فةرمانر‬ ‫كةسانى‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫بؤ ئةو سةردةمةى تيايدا ذياوة‪ ،‬ضونكة لةو سةردةم خودى‬ ‫مرؤظ ثيَوةرى سةرجةم شتةكان بوو‪ ،‬لة ريَطاى َ‬ ‫هةلبذاردنى‬ ‫ديموكراسيانة كةسى دةسةآلتدار َ‬ ‫هةلدةبذيَردرا‪ ،‬هونةرمةندان‬ ‫بة تةواى ئازادبوون‪.‬‬ ‫كؤمارى ثالتؤن ئةو كؤمارة ئيديالةية‪ ،‬فةيلةسوفان‬ ‫فةرمانرةوايى دةكةن‪ ،‬فةيلةسوف لة روانطةى ثالتؤن ئةو‬ ‫ِ‬ ‫سةبذيَكتةية بة رةهايى طةيشتووة بة هةقيقةتى ئيديال‪،‬‬ ‫واتة طةيشتووة بةو هةقيقةتةى نةشياوة طومانى ليَبكةين‪،‬‬ ‫بؤية ئةم جيهانة تةنها بة ويَنةى جيهانى ئيديال دادةنآ‪،‬‬ ‫لةاليةكى ديكة هةموو ئةو كةرةسة و كايانةى «هاوآلتيان‪،‬‬ ‫ثيشةوةرةكان‪ ،‬هونةرمةندةكان» بةرجةستةيان دةكةن‪،‬‬ ‫َ‬ ‫هةلبةستن‪ ،‬ضنين‪ ،‬رستن‪،‬‬ ‫لة ريَطاى «ويَناكردن‪ ،‬داتاشين‪،‬‬ ‫َ‬ ‫جولة» تةنها الساييكردنةوةية‪ ،‬بةآلم ئةو الساييكردنةوةية‬ ‫لة ثلةى سيَيةم ديَت‪ ،‬لةبةر ئةوةى هيض يةكيَك لةوانة تواناى‬ ‫طةيشتن بة هةقيقةت يان جيهانى ئيدياليان نيية‪َ ،‬‬ ‫بةلكو‬ ‫تةنها فةيلةسوفان دةتوانن داد و بةختةوةرى بؤ مرؤظ لة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ئةقليى بة‬ ‫دةولةتشاردا بةرجةستة بكةن‪ ،‬ضونكة بة رمانى‬ ‫جيهانى لةخؤداضاك يان ئيديال طةيشتوون‪ ،‬بؤية ذيانى ئةم‬ ‫جيهانة بة ذيانيَكى دوايةكى دادةنيَن‪ ،‬بةآلم ذيانى ئةو جيهان‬ ‫بة بيَدوايةكى و ئةبةدى دادةنيَن‪.‬‬ ‫ثالتؤن لة رةوتى ديالؤطةكانى كؤماردا دانوستان لةسةر‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا دةكات‪ ،‬لة طرنطترين‬ ‫زؤربةى كاية طرنطةكانى‬ ‫ئةو كايانة « ثةوةردة و هاوسةرطريية»‪ ،‬هةروةها بة‬ ‫فةرمانرةوايي كردنى‬ ‫روونى دانوستان لةسةر ضؤنايةتى‬ ‫ِ‬ ‫بريارةكانى‬ ‫لة‬ ‫َك‬ ‫ي‬ ‫هةند‬ ‫فةيلةسوفى ثاشا دةكات‪ ،‬ئةطةرضى‬ ‫ِ‬ ‫نيَو ديالؤطةكانى كؤمار‪ ،‬نةطونجاوة لةطةأل ديد و روانطةى‬ ‫تيؤرة سياسيةكانى رؤشنطةرى و هاوضةرخدا‪ ،‬بؤ نموونة‪،‬‬ ‫برياردةدات ثاشا يان سؤظةريَن تةنها دةبآ فةيلةسوفان‬ ‫ِ‬ ‫بن‪ ،‬ئةوانيش نابآ خيَزان و هيض سامان و َ‬ ‫ملكيَكيان هةبآ‪،‬‬ ‫لةاليةكى ديكة ثرؤسةى ثةروةردة و فيَركردن بةثيَى ثالنيَكى‬ ‫تؤكةمة و ضةسثي و جيَبةجيَدةكرآ‪ ،‬بةهيض شيَوةيةك نابآ‬ ‫كةسانى هونةرمةند بةشدارى لة ثرؤسةى ثةروةردةدا بكةن‪،‬‬ ‫برياردةدات هةموو ئةو منداآلنةى كةمئةندامن‬ ‫هةروةها ِ‬ ‫َ‬ ‫لةرووى جةستةيى يان ئةقليى دةبآ لة ناوببردريَن‪ ،‬ثالتؤن‬ ‫بريارانةيدا ثيَشنيارى بنياتنانى مةزنترين كؤمار‬ ‫لة ريَطاى ئةو ِ‬ ‫دةكات‪ ،‬ئةو كؤمارة طرةنتى بةختةوةرييةكى فرةرةهةندة بؤ‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬


‫َ‬ ‫كؤمةلطاى مرؤظايةتى‪ ،‬سةرجةم تيؤرة سياسيةكةى ثالتؤن‬ ‫سةرضاوةكةى َ‬ ‫ئةقلة‪ ،‬واتة دوورة لة ئةنديَشةى هونةرمةندانة‪،‬‬ ‫ئةطةر بة ثيَضةوانةى ثالتؤن سيستةميَكى سياسى بؤ‬ ‫َ‬ ‫بطةريَنةوة‬ ‫كؤمةلطا دياري بكةين‪ ،‬بةبآ ئةوةى‬ ‫بةريَوةبردنى‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫بؤ ئةقأل‪ ،‬تةنها ئةنديَشة سةرضاوةى سيستةمى سياسى بآ‪،‬‬ ‫َ‬ ‫طةندةلى دةهيَنيَتة‬ ‫بيَطومان زؤرترين ناخؤشى و نائارامى و‬ ‫ئاراوة‪.‬‬ ‫ثالتؤن بؤئةوةى كؤمار خةونى شاعيرانة نةبآ‪ ،‬ئيشى‬ ‫هونةرى بة هةموو كايةكانيةوة ياساغ دةكات‪ ،‬بة رةهايى‬ ‫برياردةدات‪ ،‬هونةرمةندان دةبآ لة كؤمار بكريَنة دةرةوة‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫بؤئةوةى ئةقأل سةرضاوةى ثرنسيثةكانى كؤماربآ‪ ،‬نةك‬ ‫ئةنديَشة و بؤضوون‪َ ،‬‬ ‫هةلبةتة ثالتؤن هةستى بة كاريطةرى‬ ‫ئيشى هونةري لةسةر دةروونى تاك كردووة‪ ،‬بؤية ئةو‬ ‫بريارة رةهاية دةدات‪ ،‬لةاليةكى ديكة بة جةختى طةيشتووة‬ ‫ِ‬ ‫بةوةى ئيشى هونةرى تةنها الساييكردنةوة و بةرهةمى‬ ‫ئةنديَشةية‪ ،‬واتة هونةرمةندان توانستى رامانى َ‬ ‫ئةقلييان نيية‪،‬‬ ‫تاكو لة ريَطاى رامانى َ‬ ‫ئةقليي بة ئيديَى ضاكة يان ئيديال بطةن‪،‬‬ ‫َ‬ ‫بةلكو ئيشةكانييان تةنها بةرهةمى ئةنديَشة و بؤضوونة كة‬

‫لةسةرةوة بةروونى ئاماذةمان ثيَكرد‪ ،‬بةوثيَية هونةرمةندان‬ ‫َ‬ ‫هةلدةستن‪،‬‬ ‫بة الساييكردنةوةى راستةوخؤى سروشت‬ ‫َ‬ ‫ئةقليى تيادا نيية‪ ،‬واتة ئيشى‬ ‫ئيشةكانييان هيض ضاالكييةكى‬ ‫هونةرى تةنها بريَتيية لة فريودانى بينةرانى يان بيسةرانى‪ ،‬بؤ‬ ‫نموونة‪ ،‬دراما‪ ،‬لة روانطةى ثالتؤن هةموو ئةوانةى بةشدارى‬ ‫َثةربوونى كات‪ ،‬لة ساتى نمايشكردندا‬ ‫لة دراما دةكةن‪ ،‬بة تي ِ‬ ‫َ‬ ‫رةفتار و َ‬ ‫ئاذةلةبآ‪،‬‬ ‫جولةيان ثيَويستة هاوشيَوةى ئةو كةسة يان‬ ‫السايي دةكةنةوة‪ ،‬ئةمةش لة كؤتاييدا مرؤظ بوونى خؤيان‬ ‫لةياد دةكةن‪ ،‬بة دووبارة كردنةوةى ضةندين جار‪ ،‬كاريطةرى‬ ‫طةرانةوةمان بؤ سروتة‬ ‫مةزن لة كةسايةتيان دةكات‪ ،‬بة‬ ‫ِ‬ ‫ئايينيية سةرةتايةكان‪ ،‬دةطةين بة ترسناكى الساييكردنةوة‪،‬‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا سةرةتاييةكان بة‬ ‫بؤ نموونة‪ ،‬كاتيَك هؤزيَك لة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ئاذةليَكى دياريكراو هةلدةستان‪ ،‬ئةو ئاذةلة‬ ‫الساييكردنةوةى‬ ‫تةوتةميَكى ثيرؤز بووة لة اليان‪ ،‬لة كاتى بةريَوة بردنى‬ ‫َ‬ ‫ضاالكى سروتة ثيرؤزةكةدا‪ ،‬هةمان َ‬ ‫ئاذةلةكة‬ ‫هةلسوكةوتى‬ ‫َ‬ ‫لةطةليدا‪ ،‬بؤ نموونة‪،‬‬ ‫دةطرى‬ ‫دةكةن‪ ،‬هزر و هةستيان يةك‬ ‫َ‬ ‫لة الساييكردنةوةى (سمؤرة)دا ئةوانةى ثيَستى سمؤرة‬ ‫َ‬ ‫دةثؤشن و السايى رةفتارةكاني دةكةنةوة‪ ،‬هةست بةوةناكةن‪،‬‬ ‫َ‬ ‫طؤراون بؤ‬ ‫السايى سمؤرة دةكةنةوة‪ ،‬بةلكو وا هةستدةكةن ِ‬ ‫سمؤرة‪ ،‬لة دواييدا يةكةمى الساييكةرةوةى سمؤرةكة دادةنرا‬ ‫بة تةوتةم و سةرؤكى هؤزةكة‪.‬‬ ‫(هزرينى هؤزة سةرةتايةكان دوورنية لة هزرينى ثالتؤن‬ ‫كاتى سةبارةت بة‬ ‫سةبارةت بة الساييكردنةوة‪ ،‬بة تايبةتى‬ ‫َ‬ ‫الساييكردنةوة دةثةيظين)‪ ،‬لة روانطةى ثالتؤن هونةرى‬ ‫َلى يان‬ ‫الساييكردنةوة تةنها كاريطةرى لةسةر بينةر جيَناهي َ‬ ‫مؤر َالى كارةكتةرى دراماكار‪َ ،‬‬ ‫بةلكو دةبيَتة هؤى‬ ‫لةسةر‬ ‫ِ‬ ‫بطؤر َى بؤ‬ ‫ضاكةكارةوة‬ ‫َكى‬ ‫ي‬ ‫كةس‬ ‫لة‬ ‫هونةرمةند‬ ‫خودى‬ ‫ئةوةى‬ ‫ِ‬ ‫كةسيَكى خراثةكار‪ ،‬هةموو ئةو دياردانةى سةرةوة فاكتةرى‬ ‫مةزنن بؤئةوةى ثالتؤن بة رةهايى هونةر لة كؤمارةكةيدا‬ ‫ياساغ بكات‪،‬‬ ‫واتة ثالتؤن لة ئاستى كاريطةرى ئيشى هونةرى تيَطةيشتووة‪،‬‬

‫بريارى ياساغ كردن دةدات‪ ،‬تويَذينةوة ميَذوويةكان ئةو‬ ‫بؤية ِ‬ ‫هةقيقةتةيان َ‬ ‫بةلطاندوة‪ ،‬هونةر كاريطةرى مةزنى هةبووة لة‬ ‫دارشتنى سياسةتى شاردا‪ ،‬هةروةها ئيشى هونةرى كاريطةرى‬ ‫مةزنى لةسةر ئايديا و تيَطةيشتنى مرؤظ بؤ سياسةت هةبووة‪،‬‬ ‫بة تايبةتى لةسةر طريكةنا‪ ،‬لة اليةكى ديكة ثالتؤن دةركى ئةو‬ ‫هةقيقةتةى كردبوو‪ ،‬هاوآلتى ناتوانآ جياوازى لة نيَوان هونةرة‬ ‫«جوانةكان و سودبةخشةكان» بكات‪ ،‬هةروةها لةو سةردةم‬ ‫هونةرى «ميوزيك و سةما» ثةيوةندى راستةوخؤيان بة‬ ‫برواى ئايينى و ثةروةردةوة هةبوو‪ ،‬بؤ نموونة‪ ،‬كة لةسةرةوة‬ ‫ِ‬ ‫بة روونى ئاماذةمان ثيَكردووة‪ ،‬هؤنراوةكانى هؤميرؤس‬ ‫مؤر َالى» هاوآلتيانى‬ ‫«باورى ئايينى و‬ ‫سةرضاوةى يةكةمى‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫طريك بووة‪.‬‬ ‫هزرى سياسى لة كاروانى ميَذوودا بةردةوام لة هيَنانة‬ ‫ئاراى دةسويَذ و راظةى تيؤريانةى نويَدابووة‪ ،‬بةهؤى َ‬ ‫جولةى‬ ‫طؤرانة فرة ِرةهةندانةى كاريطةرى لة «مرؤظ‪،‬‬ ‫بةردةوام و ئةو ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َودةولةتى» دةكات‪ ،‬سةرضاوةى سةرةكى‬ ‫كؤمةلطاى ني‬ ‫دةولةت‪،‬‬ ‫دةطةريَتةوة بؤ ثةيوةندى‬ ‫طةشةكردنى هزرى سياسى بة طشتى‬ ‫ِ‬ ‫نيَوان «ئؤبذيَكت و سةبذيَكت»‪ ،‬لةاليةكى ديكة هزرى سياسى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاش‬ ‫كؤمةلطا‪ ،‬رياليَتى‬ ‫بة رةهايى كاريطةرة بة رياليَتى‬ ‫لةدايكبووى «ثةيوةندى و نةسازى» هةردوو فاكتةرى «مرؤيى‬ ‫و ماتةرياليية»‪.‬‬ ‫بيَطومان هةموو هزريَكى سياسى طونجاوة لةطةأل ئةو‬ ‫ذينطةيةى لة نيَويدا لةدايك دةبآ‪ ،‬لةسةرةوة بة روونى‬ ‫ئاماذةمان ثيَكرد‪ ،‬بة تايبةتى فةلسةفةى طريك بة رةهايى‬ ‫َ‬ ‫دةولةتشار (‪ )City State‬بووة‪ ،‬يان‬ ‫ثابةندى ريَكخستنى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى‬ ‫ثابةندى ريَكخستنيَكى سياسى بووة‪ ،‬لةبةر ئةوةى‬ ‫ئةو سةردةم ثيَويستى بة ريَكخستن هةبووة‪ ،‬هةروةها‬ ‫فةلسةفةى سياسى لةو سةردةم بة باآلترين و ضاكترين‬ ‫ئليدياى ريَكخستن دادةنرا‪ ،‬لةبةر ئةوةى سةرجةم هزرى‬ ‫طريك لةوسةردةم لةتةك تيَطةكانى «ديموكراسى و ئازادى»‬ ‫يان دةسةآلتيَك لة ديموكراسى ئةسينا سةضاوةى طرتبآ‬ ‫خةريك بووة‪ ،‬هةروةها فةلسةفةى «مةسيحى و ئيسالم» كة‬ ‫جةوهةرةكةيان فةلسةفةيةكى سياسية‪ ،‬ئامانجيان ريَكخستن‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى مرؤظايةتيية‪ ،‬تاكو بتوانن‬ ‫و بة سيستةمكردنى‬ ‫َ‬ ‫بة سوك و ئاسان كؤمةلطا بطونجيَنن لةطةأل «دةسةآلت و‬ ‫ئايدؤلؤذياى» ئايينى‪ ،‬بةآلم لةطةأل ئةوةى سةرضاوةى دةستور‬ ‫دانةبراون لة‬ ‫و ياساكانيان تيَكستى ثيرؤزة (كتيَبى ئاسمانى)‬ ‫ِ‬ ‫هزرى سياسى طريك‪ ،‬بةتايبةتى لة ميَتؤدى تيؤرة سياسيةكة‬ ‫طريك‪ ،‬ضونكة هةريةك لة فةلسةفةى «مةسيحى و ئيسالم» لة‬ ‫كرؤكةوة ئامانجى بةرجةستةكردنى ئازادى و يةكسانةية بؤ‬ ‫مرؤظاكان لة جيهاندا‪ ،‬لةاليةكى ديكة هةردووكيان بة هةمان‬ ‫روانطةى ثالتؤن ئةو هونةرانة بةضاك نازانن‪ ،‬كاريطةرى‬ ‫نيَطةتيظيان لةسةر دةروونى مرؤظ هةية‪ ،‬لةكؤى هةموو ئةو‬ ‫َثةريوة‪،‬‬ ‫قؤناغ و سةردةمة جياوازانةى هزرى سياسى ثيَياندا تي ِ‬ ‫دةبينين بةردةوام بةدواى راظة و طريمانةى دياردةى سياسيى‬ ‫طةراون‪ ،‬ثةيوةندى‬ ‫طةراون يان بةدواى ئةو دياردانة ِ‬ ‫نويَدا ِ‬ ‫فةرمانرةواييكردن‬ ‫راستةوخؤيان بة دةسةآلت و دؤخى‬ ‫ِ‬ ‫ئةمرؤش تويَذةرانى هزرى سياسى بؤ طةيشتن‬ ‫هةبووة‪ ،‬تاكو‬ ‫ِ‬ ‫فةرمانرةوايي كردن‬ ‫مى‬ ‫فؤر‬ ‫و‬ ‫سيستةم‬ ‫شايةستةترين‬ ‫بة‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬

‫‪73‬‬ ‫‪55‬‬


‫بةردةوامة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫هةلبةتة لةم سةردةمة نويَيةى ئيَستاماندا‪ ،‬ثرنسيثى‬ ‫َ‬ ‫ضاالكييةكانى هزري سياسى ئةركى ريَكخستنى دةولةتى‬ ‫َ‬ ‫بي‬ ‫نةتةوةيية يان‬ ‫دةولةتى فيدرالىو كؤنفيدراليية‪َ ،‬‬ ‫َ‬ ‫«باوةرى ئايينى لة دةولةتى نةتةوةييدا‪،‬‬ ‫لةبةرضاوطرتنى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتى فيدرالى و‬ ‫هةروةها هزرى نةتةوةيى لة‬ ‫َ‬ ‫دةولةتانة‬ ‫كؤنفيدراليدا»‪ ،‬سةرةتايى ريَكخستنى ئةو جؤرة‬ ‫ثةرينةوةى ئةوروثا لة سيستةمى‬ ‫دةطةريَتةوة بؤ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫دةرةبةطايةتى بؤ سيستةمى سةرمايةدارى‪ ،‬لة سةردةمى‬ ‫َ‬ ‫ريفؤرمى ئايينى هاتة ئاراوة‪،‬‬ ‫دةولةتى سةرمايةداريدا‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةت بوو بة دةولةتى (علمانى)‪ ،‬واتة ئايين و دةسةآلت‬ ‫َ‬ ‫بة رةهايى لة يةكدى جياكرانةوة‪ ،‬ليَكدانةوةى ئةقليى بؤ‬ ‫دياردة و روداوةكان دةكرا نةك ئايينى‪ ،‬هةموو ئةوانةى‬ ‫شؤرشيَكى ئةثستؤلؤذى بوون‪ ،‬ضونكة‬ ‫سةرةوة فاكتةرى‬ ‫ِ‬ ‫لة ثرؤسةى بة علمانى بوونى طةالنى ئةوروثا‪ ،‬دؤزينةوة‬ ‫و داهيَنانى مةزن و فراوان لة بوارى «جوطرافيا و‬ ‫ثيشةسازي»دا بةرجةستة بوون‪.‬‬ ‫َ‬ ‫هةلبةتة بةهؤى طةشةكردنى كةرتى ثيشةسازى لة زؤربةى‬

‫طؤرانيَكى خيَرا لة ثةيوةندى نيَوان مرؤظ‬ ‫وآلتانى جيهاندا‪ِ ،‬‬ ‫سروشت لةاليةك‪ ،‬مرؤظ و مرؤظ لةاليةكى ديكة هاتة‬ ‫طؤرانة خيَراية‪ ،‬هزرى سياسى‬ ‫ئاراوة‪ ،‬لةسةر رؤشنايى ئةو ِ‬ ‫ئةمرؤ ئةركى ئةوةية وةآلمى ئةو ثرسة طرنطة بداتة‪،‬‬ ‫تاكو‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ضؤن دةتوانين مافى تاك لة سايةى دةولةتى نةتةوةيى يان‬ ‫فيدرالي و كؤنفيدراليدا بةرجةستة بكةين؟‬ ‫َ‬ ‫هةوليانداوة‬ ‫هزرمةندانى سياسى و فةيلةسوفان بةردةوام‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫جولة و ئاراستةى سةرمايةدارى‬ ‫كؤمةلطاى مرؤظايةتى لة‬ ‫وشيار بكةنةوة‪ ،‬تيَطةى مرؤظى تاك رةهةند و بتةكانى‬ ‫سةرمايةدارى تيَكبشكيَنن‪ ،‬كاآل و بةرهةمةكانى ثيشةسازى‬ ‫سةرمايةدارى بخةنة خزمةتى ئارامى و بةختةوةرى مرؤظ‪،‬‬ ‫(ئادؤرنؤ‪ )1969 -1903 .‬لة كتيَبى (دياليَكتيكى رؤشنطةري)‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى‬ ‫ئةقل لة‬ ‫بةروونى ئاماذة بة لة ناوبردنى‬ ‫دا ِ‬ ‫هاوضةرخدا بةهؤى َ‬ ‫ئةقلةوة دةكات‪ ،‬لة روانطةى ئادؤرنؤ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤؤنترؤل كردنى سروشت‬ ‫كؤمةلطاى رؤشنطةرى‬ ‫ئاراستةى‬ ‫بوو‪ ،‬تاكو سروشت لة ريَطاى جيهانبينى نوآ بخاتة خزمةتى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤنترؤل كردنى‬ ‫كؤنترؤل كردنى سروشت بة‬ ‫مرؤظ‪ ،‬بةآلم‬ ‫ئةقأل بةسةر خودى ئةقأل كؤتايي هات يان بةهؤى ستةم‬ ‫و بة سيستةمكردنيَكى تؤكمةى خنكيَنةرانة كؤتايى هات‪،‬‬ ‫ئةمةش لة َ‬ ‫َرانةوةى تيَطةكانى» دادثةروةرى‪ ،‬ئازادى‪،‬‬ ‫هةلطي ِ‬ ‫َ‬ ‫ئةمرؤ لة دةولةتى سةرمايةداريدا بةرجةستة‬ ‫مافة» كة‬ ‫ِ‬ ‫بووة‪ ،‬ليبرالى ديموكراسى هةيمةنةى دةسةآلتى خؤى بؤ‬ ‫توورةكردنى َ‬ ‫َ‬ ‫ئةقليى مرؤظ ئةكتيظ كردووة‪،‬‬ ‫شلةذاندن و‬ ‫ِ‬ ‫هةيمةنة كردن لة ريَطاى بة ثيشةسازى كردنى كاية‬ ‫ئادؤرنؤ بة توندى‬ ‫جياوازةكانى هونةر بةرجةستة كراوة‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫دذى بة ثيشةسازى كردنى هونةرة‪ ،‬بة واتايةكى ديكة دذى‬ ‫ئةوةية هونةر بخريَتة خزمةتى سياسةتى سةرمايةدارى‪،‬‬ ‫هةموو بةها ثيرؤزةكانى هونةر بؤ هونةر لةبارببرآ‪ ،‬بؤية‬ ‫دذى ديماطؤيةتى راطةياندنةكانى» رؤذنامة‪ ،‬سيَدى‪ ،‬فليم‪،‬‬ ‫َ‬ ‫هةولدةدات ئةو‬ ‫دراما‪ ،‬ريكالمةكان» دةوةستيَتةوة‪ ،‬هةميشة‬ ‫َ‬ ‫كةناآلنةى راطةياندن ناشرين بكات‪ ،‬ضونكة لة كؤمةلطاى‬

‫‪56‬‬

‫هاوضةرخدا خزمةت بة سياسةتى ثشةسازى سةرمايةدارى‬ ‫دةكةن‪ ،‬ئةطةرضى هونةرى هاوضةرخ لة ريَطاى داهيَنان‬ ‫و ئيشة هونةريةكانيياندا بانطةشةى ديموكراسى بوون‬ ‫و جيهانيَكى دادثةروةرانة دةكةن‪ ،‬بةآلم لة سيستةمى‬ ‫ديموكراسي ليبراليدا ديموكراسى شتيك نيية‪ ،‬واتا هيض‬ ‫بةرهةميَك بة مرؤظ نابةخشآ شايستةى تيَطة رةهاكانى‬ ‫«ئازادى و ماف» بآ‪ ،‬هةروةها لة ديموكراسى ليبراليدا‬ ‫بةريَوةبةرة (‪ )Managers‬نويَيةكانى ناوةندى هونةرى‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ثسثؤر يارمةتيان دةدةن‪ ،‬تاكو لة فريودانى َ‬ ‫ئةقليى‬ ‫كةسانى‬ ‫ِ‬ ‫سةركةوتووبن‪ ،‬بؤ نموونة‪ ،‬لة ساغكردنةوةى كاآلكان‬ ‫(‪ ،)Marketing‬كضان لة اليةن ثيشةسازى سةمايةدارى بؤ‬ ‫فرؤشتنى كاآلكان دةستنيشان دةكريَن‪ ،‬ئةو كضانةش هيض‬ ‫شتيَكى شايةستة بةرهةم ناهيَنن‪ ،‬تةنها وةك كارةكتةريَكى‬ ‫هونةرى بة «نيطا و لةش و لةنجةكانيان» بةشدارى لة ريكالمى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا فريوبدةن‪ ،‬لةاليةكى ديكة‬ ‫كاآلكان دةكةن‪ ،‬بؤئةوةى‬ ‫هونةرمةندة خؤفرؤش و خاوةن ئةزموونةكان بة ميَتؤدى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هةولي فريودانى هاوآلتيان دةدةن‪ ،‬ئةو ئامانجةيان‬ ‫ئةقليى‬ ‫لةريَطاى ريَكخستنى ئيشة هونةريةكان بؤ فرؤشتنى كاآلكان‬ ‫بةرجةستة ثيَشدةخةن‪.‬‬ ‫لة روانطةى (هيَربرت ماركوزة‪ )1979 -1898 .‬وآلتة‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى‬ ‫يةكطرتوةكانى ئةمريكا باآلترين نموونةى‬ ‫ثيشةسازي هاوضةرخة‪ ،‬لةبةر ئةوة بةردةوام تويَذينةوةى‬ ‫لةسةر سيستةمى سةرمايةدارى ئةمريكى كردووة‪،‬‬ ‫هةروةها ماركيوزة كاريطةرى زؤرى هةبووة لة ياخيبوون‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى ئةمريكىو‬ ‫و ورذاندنى تويَذة جياوازةكانى‬ ‫ئةورووثيدا‪ ،‬بة تايبةتى لة ياخيبوونى الواندا‪ ،‬ئةو تيؤرةى‬ ‫ماركيوزة ويَناى دةكات بة تةواوةى جياوازة لة تيؤرةكةى‬ ‫باوةرى بة‬ ‫ماركس‪ ،‬ماركس لة تيؤرة سياسيةكةيدا‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا هةبوو‪ ،‬بؤية لة ديدى ماركس‬ ‫طؤرانى‬ ‫حةتميةتى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كال‬ ‫ثيَويستة هونةريش لةسةرتادا فاكتةريَك بآ بؤ‬ ‫كردنةوةى سياسةتى ضينايةتى‪ ،‬تاكو لة دوا قؤناغدا كة‬ ‫بنبربكةين‪ ،‬لة‬ ‫سؤسياليزمى زانستيية بة رةهايى ضينايةتى ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى ديموكراسى‬ ‫روانطةى ماركس دواى ئةوةى لة‬ ‫َ‬ ‫دةطؤرآ‬ ‫طا‬ ‫كؤمةل‬ ‫َشدةكةوآ‪،‬‬ ‫ثيشةسازى كةرتى تايبةت ثي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطايةكى سةرمايةدارى‪ ،‬دواى ئةوةى سةرمايةدارى‬ ‫بؤ‬ ‫َ‬ ‫دةطؤرآ بؤ‬ ‫بةدوا قؤناغةكانى سةرماية دةطات‪ ،‬كؤمةلطا‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هةلبةتة فاكتةرى سةرةكى‬ ‫كؤمةلطايةكى سؤسياليزمى‪،‬‬ ‫هاتنة ئاراى هةريةك لةو قؤناغانة لةالى ماركس ئاستى‬ ‫بةئاطايى و رؤشنبيرى كريَكارة‪ ،‬واتة لة روانطةى ماركس‬ ‫بةئاطايى ض كريَكارو ض سةرمايةدار رؤليَكى ئةكتيظ دةبينآ‬ ‫طؤرانة حةتمييةى طريمانةى كردبوو‪ ،‬بةآلم لةبةر‬ ‫بؤ ئةو‬ ‫ِ‬ ‫طؤران و ئاراستةى ميَذوو‬ ‫بةطشتى‬ ‫ماركسيةكان‬ ‫ئةوةى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫راستةوخؤ بة جولة و رؤشنبيرى كريَكار دةبةستنةوة‪،‬‬ ‫هةروةها كريَكاريش وةك مرؤظ تةنها لة رةوتى كاركردندا‬ ‫ساغ دةبيَتةوة‪ ،‬ئةوة مرؤظيَكى تاك رةهةند لة سياسةتى‬ ‫دابراوة لة ضيَذة‬ ‫ماركس بةرجةستة دةبآ‪ ،‬ضونكة بة تةواوى ِ‬ ‫سروشتييةكانى مرؤظى سروشت‪ ،‬هونةر هيض واتايةكى بؤ‬ ‫ئةو نيية‪ ،‬تةنها كاركردن و بةرهةمهيَنان نةبآ‪.‬‬ ‫هةروةها ماركسيةكانى هاوضةرخ يان نةوكانى ماركسى‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬


‫دةروواننة سيستةمى سياسى‪ ،‬لة‬ ‫الو بة هةمان تيَطةيشتن ِ‬ ‫سةرةوة بةروونى ماذةمان بؤ كرد‪ ،‬كة تةنها كريَكاران بة‬ ‫طؤرانةكان دادةنيَن‪ ،‬كريَكاريش تةنها لة رةوتى‬ ‫فاكتةرى‬ ‫ِ‬ ‫كاركردندا بوونى هةية‪ ،‬بةوثيَية ماركسيةكان برةويان بة‬ ‫تيَطةى مرؤظى تاك رةهةند داوة‪ ،‬بةآلم ماركوزة تويَذينةوةى‬ ‫لةسةر سيستةمى سةرمايةدارى و كاريطةريةكانى لةسةر‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى ئةمريكى‬ ‫رؤشنبيرى تاك ئةنجامداوة‪ ،‬بؤئةوةى‬ ‫لة بتةكانى تةكنةلؤذياى ديموكراسى سةرمايةدارى رزطار‬ ‫بكات‪ ،‬ئةمةش تةنها لة ريَطاى ئازادكردنى ئةنديَشةى‬ ‫َ‬ ‫هةولدانةى ماركوزة لةدواى‬ ‫هونةرى بةرجةستة دةبآ‪ ،‬ئةو‬ ‫جةنطى جيهانى دووةم بوو‪ ،‬ضونكة دةيبنى مرؤظ بة خودى‬ ‫خؤى نامؤية‪َ ،‬‬ ‫بةلكو هاوشيَوةى رؤبؤت طوزةران دةكات‪.‬‬ ‫لةسةرةوة بةروونى شرؤظةى ئاراستةو روانطةى‬ ‫فةيلةسوفانى هاوضةرخمان كرد‪ ،‬بةآلم تةكنةلؤذياو زانستة‬ ‫كؤمةآليةتييةكان‪ ،‬بة تةريبى ثيَشنةكةوتبوون‪َ ،‬‬ ‫بةلكو زانستة‬ ‫كؤمةآليةتييةكان بةتايبةتى هونةر خرابووة خزمةتى‬ ‫تةكنةلؤذيا‪ ،‬بةوثيَية تيَطةى نامؤبوونى مرؤظ بة خودى‬ ‫خؤى ثتر هاتة ئاراوة‪.‬‬ ‫هةروةها بةرهةمى زؤرى كؤمثانياكان جيهانيَكى‬ ‫ئؤتؤماتيان هيَنا ئاراوة‪ ،‬ئةمةش لة سايةى داهيَنانة‬ ‫تةكنيكيية باآلكان بوو‪ ،‬تةكنةلؤذيا لة جيهانى سةرمايةداريدا‬ ‫نةخراوةتة خزمةتى مرؤظ‪ ،‬واتة لة ثيَناوى بةختةوةرى و‬ ‫خؤشطوزةرانى مرؤظدا بةكار نةهيَنراوة‪َ ،‬‬ ‫بةلكو بةرهةمةكان‬ ‫فؤرمى ثةرستنيان بةبةرداكراوة‪ ،‬لة ريَطاى ئيشى هونةريدا‬ ‫ِ‬ ‫كار بؤ و روذاندنى ئارةزووى مرؤظ كراوة‪ ،‬بة ئاستيَك ئيشة‬ ‫َ‬ ‫كرينى‬ ‫هونةريةكان وايان لة مرؤظ كردووة‪ ،‬بةردةوام‬ ‫هةولى ِ‬ ‫كاآلكان بدات بةبآ ئةوةى لة «سود‪ ،‬زيان‪ ،‬زةرورةتيان»‬ ‫بروانآ‪ ،‬هةروةها بةرهةمةكانى تةكنةلؤذياى‬ ‫بؤ ذيان ِ‬ ‫هاوضةرخ بؤ مةبةستى بةرهةمهيَناى تةكنةلؤذياى ثترو‬ ‫مؤديَرنتر بةكارهيَنراون‪َ ،‬‬ ‫رؤلى سةرةكى لة بتاندنى كاآلكان‬ ‫و نامؤكردنى مرؤظ بة خودى خؤى كاية جياوازةكانى‬ ‫هونةر دةيبينن‪ ،‬ضونكة سيستةمى سةرمايةدارى لة ريَطاى‬ ‫كرينى هونةرمةندان ريكالم بؤ كاآلكان دةكات‪ ،‬بة تايبةتى‬ ‫ِ‬ ‫«ميدياكان‪ ،‬رؤذنامةكان‪ ،‬طؤظارةكان» لةبرى ئةوةى ئامانج‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى‬ ‫ئاراستةيان بةخشينى ضيَذى هونةرى بآ‪ ،‬لة‬ ‫و ِ‬ ‫سةرمايةداريدا‪ ،‬بة ثيَضةوانة رؤليَكى نيَطةيظ دةبينن‪،‬‬ ‫الثةركاندا‪ ،‬بة «دراما‪ ،‬فليم‪ ،‬هؤزان‪،‬‬ ‫بةردةوام لة شاشةكان و‬ ‫ِ‬ ‫سةما‪ ،‬نمايشى هونةرى» (ريكالم) بؤ بةرهةم و كاآلكان‬ ‫دةكةن‪ ،‬لة ريَطاى ريكالمة سيستةتماتيكى و وذيَنةركانيان‬ ‫كرينى كاآلكان‪ ،‬ريكالمةكان‬ ‫حةزى مرؤظ دةبزويَنن بؤ ِ‬ ‫لةسةر ثرنسيثى سايكؤلؤذى و هونةرى باآل ريَكدةخريَن‪،‬‬ ‫بؤية كاريطةريةكانيان ئةوةندة بةهيَزة ماوة ناهيَ‬ ‫َلنةوة بؤ‬ ‫مرؤظ سةبارةت بة سود و زيانى كاآلكان يان ئاميَرةكان‬ ‫بهزرآ‪ ،‬بؤ نموونة‪ ،‬كؤمثانياى بةرهةمهيَناى (ئؤتؤمبيل) لة‬ ‫ريَطاى ريكالمة ورذيَنةرةكانى مرؤظ فريو دةدات‪ ،‬تاكو‬ ‫بكرآ‪،‬‬ ‫هةموو هةوليَكى‬ ‫بخاتةطةر بؤئةوةى دانةيةكى نوآ ِ‬ ‫ِ‬ ‫لةاليةك ئةوة ِراستة بة تايبةتمةندية كاميل و باآلكانى‬ ‫بةختةورى بة مرؤظ دةبةخشآ‪ ،‬هةروها ئاسانكارى لة‬ ‫فرمان و كارةكاندا بؤ فةراهةم يان دةستةبةر دةكات‪.،‬‬

‫ئاستى كؤمةاليةتى لة ديدى كةسانى ديكة بةرز‬ ‫بريَك لة هيالكييةكانى كةم دةكاتةوة‪،‬‬ ‫دةبيَت‪ ،‬هةروةها ِ‬ ‫َثةربوونى كات هةست دةكات فريودراوة‪،‬‬ ‫بةآلم بة تي ِ‬ ‫َخورين‪ ،‬زؤرى ئؤتؤمبيل لة‬ ‫بةتايبةتى كاتيَك كيَشةى «لي ِ‬ ‫روبةرووى دةبيَتةوة‪ ،‬هةروةها‬ ‫شةقامةكان‪ ،‬ثاركردن»‬ ‫ِ‬ ‫طؤرينى ثارضة‬ ‫و‬ ‫«ضاكردنةوة‬ ‫َضونى‬ ‫طرفتى خةرجى و تي‬ ‫ِ‬ ‫لةكاركةوتووةكانى‪ ،»....‬بةوثيَية ئؤتؤمبيلة نويَيةكة لةبرى‬ ‫ئةوةى شادى و بةختةوةرى ثيَببةخشآ‪ ،‬دةبيَتة هؤكارى‬ ‫شةكةتكردنى و دووركةوتنةوةى لة بينينى سروشتى جوان‬ ‫و سةرنجراكيَش‪ ،‬هةروةها خودى خؤى لةنيَو دارستانى‬ ‫ئؤتؤمبيل دةبينيَتةوة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى سةرمايةدارى‬ ‫لةطةأل هةموو ئةوانةشدا هةرضةند‬ ‫لة ريَطاى ئيشى هونةريدا مرؤظ ثتر فريوبدات‪ ،‬بةآلم‬ ‫زةروريية ضاالكى ئيشى هونةرى و بةرهةمهيَنان ثتر‬ ‫بةيةكةوة طريَبدةين‪ ،‬ضونكة ثتر دوور خستنةوةى مرؤظ و‬ ‫كؤنترؤل نةكردنى بة خيَرايى‪ ،‬دؤخيَكى شيَواو ديَنيَتة ئاراوة‪،‬‬ ‫َ‬ ‫ئةقليى‬ ‫ئةو دؤخةش ثيَويستى بة ريَكخستنيَكى فراوانى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى ثيشةسازي‬ ‫دةبآ‪ ،‬بةوثيَية بيَزارى سةركيَشانة لة‬ ‫ثيَشكةوتوودا ثةيوةندى بة بةرزبوونةى خيَراى ئاستى‬

‫ه َيربرت ماركوزة‬ ‫ذيانةوة هةية‪ ،‬ئةو دياردةية لة كالسيك و رؤشنطةريدا‬ ‫ثةيوةندى بة هةذاريى و نةبوونى توانا بؤ دابينكردنى‬ ‫ثيَداويستيية زةروريةكانةوة هةبووة‪ ،‬هةروةها ثةيوةندى‬ ‫بة سةروةربوونى َ‬ ‫ئةقلةوة هةبووة‪ ،‬لةبةر ئةوة بةردةوام‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هةولى ئازادبووني ئةقل و زؤركردنى بةرهةمةكانيان داوة‪،‬‬ ‫بةآلم ئةو سةردةمةى ئيَمة بريَتيية لة فريودانى ئةقأل بةهؤى‬ ‫ئةقلةوة‪ ،‬وةك هيَطل َ‬ ‫َ‬ ‫دةليَت‪ :‬ئةقأل خؤى خؤى فريو دةدات‪.‬‬ ‫َ‬ ‫دةبةلطيَنآ‪ ،‬ئةنديَشةى هونةرى‬ ‫ئةمةش ئةو راستيية‬ ‫دةرككردنيَكى ئةثستمؤلؤذى جياوازة‪ ،‬واتة دةرككردن‬ ‫دةطةريَتةوة بؤ ئاستى‬ ‫لة يةك ئاستدا نيية‪ ،‬جياوازيةكةى‬ ‫ِ‬ ‫ئةو هةقيقةتةى هونةرمةندان لة ريَطاى ئةنديَشةوة ثيَى‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬

‫‪57‬‬


‫دةطةريَتةوة بؤ «بؤزةتيظي و نيَطةتيظى»‬ ‫دةطةن‪ ،‬هةروةها‬ ‫ِ‬ ‫ئةو هةقيقةتةى ئةنديَشةى هونةرى بةرجةستةيدةكات‪ ،‬بؤ‬ ‫نموونة‪ ،‬ئةو ئيشة هونةريةى بةرجةستةى دةكةين‪ ،‬ئةطةر‬ ‫ثؤزةتيظبن بآ يان نيَطةتيظ طوماني ليَناكةين‪ ،‬لةبةر ئةوةى‬ ‫كاتيَك هونةرمةند لة ريَطاى ئةنديَشةى ئازاد روخساريَكى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا لة ئيشيَكى هونةريدا بةرجةستة دةكات‪،‬‬ ‫جوانى‬ ‫ضاالكييةكى ثؤزةتيظة‪ ،‬هةروةها كاتيَك روخساريَكى دزيَوى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا بةرجةستة دةكات‪ ،‬ضاالكييةكى نيَطةتيظة‪ ،‬ضونكة‬

‫كارل ماركس‬ ‫هونةرمةند لة ريَطاى ئةنديَشةى ئازاد هةقيقةتى دؤخة‬ ‫جياوازةكانى بةرجةستة كردووة‪.‬‬ ‫بةآلم دياردةى بةكؤيةلةكردنى مرؤظ يان دوورخستنةوةى‬ ‫مرؤظ لة حةزو و ئارةزووة سروشتييةكانى‪ ،‬وةك‬ ‫لةسةرةوة بة روونى ئاماذةمان ثيَكردووة‪ ،‬لةدواى جةنطى‬ ‫بةريوة دةبريَت تاكو‬ ‫جيهانى دووةم بة سيستةماتيكى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى‬ ‫ئةمرؤ‪ ،‬ضونكة كاتيَك هيَزى بةرهةمهيَنانى‬ ‫ِ‬ ‫بؤرذوازى لة ئاستيَكى نزمدابووة‪ ،‬رةهةندى هؤكارةكانى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ئةقليى مرؤظ روون و‬ ‫كؤنترؤل كردنى دةروون و‬ ‫ئاشكرا نةبوون‪ ،‬ضونكة نةيانتوانيبوو لة ريَطاى ئيشى‬ ‫هونةرى يان بةرهةمى ثيشةسازى كؤنترؤلى مرؤظايةتى‬ ‫بكةن‪َ ،‬‬ ‫بةلكو تةنها لة ريَطاى توندووتيذى و ستةمكاريةوة‬ ‫َ‬ ‫ئةمرؤ كؤنترؤلكردن‬ ‫توانيبويان كؤمةلطا بشيَويَنن‪ ،‬بةآلم‬ ‫ِ‬ ‫و فريودان طشتيية‪ ،‬ضونكة فاكتةرى فةرة لةبةردةستى‬

‫‪58‬‬

‫سيستةمى سةرمايةداريداية‪ ،‬لة ريَطاى ئةو فاكتةرانةوة‬ ‫تووانيويةتى بةطشتى َ‬ ‫خةلك رةزامةند بكات‪ ،‬لة طرنطترين‬ ‫فاكتةرةكان»كاية جياوازةكانى (هونةرة)‪ ،‬هةروةها‬ ‫َ‬ ‫ئةقليى‬ ‫بازار‪ ،‬دةروونزانى ثيشةسازى‪،‬‬ ‫«تويَذينةوة لة‬ ‫ِ‬ ‫ئؤتؤماتى ماتماتيكى‪ ،‬زانستى ثةيوةنديية مرؤظايةتييةكانة»‪،‬‬ ‫بةهؤى ئةو فاكتةرانةوة كؤمثانيا بةرهةمهيَنةكان يةكطرتنيَكى‬ ‫مسؤطةريان بةرجةستة كردووة‪ ،‬ئةو هةوآلنةى سيستةمى‬ ‫سةرمايةدارى بة رةهايى جياوازة لة سةردةمانى ثيَش جةنطى‬ ‫جيهانى دووةم‪ ،‬لةبةر ئةوةى بة ريَطايةكى ناتوندووتيذ و‬ ‫ديموكراسيانة و راستةوخؤى ئاميَرى هاتؤتة َ‬ ‫ئةقليى مرؤظ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى ثيشةسازى رؤشنطةرى‪،‬‬ ‫فريودةدةن‪ ،‬بةآلم‬ ‫بةريَوةبردنى لةسةر بنةماى ريَكخستنيَكى تؤكمة‬ ‫دةسةآلتى ِ‬ ‫بةريَوةبردنى دةسةآلت‪،‬‬ ‫هؤكارةكانى‬ ‫بةهةمان‬ ‫بةريَوةدةبرد‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤنترؤلى مرؤظ و ضاالكييةكانى بةرهةمهيَنانى كردبوو‪ ،‬لة‬ ‫نيَو ئةو كؤنترؤلكردنةدا جؤرةها فاكتةرى فريودانى َ‬ ‫ئةقليى‬ ‫ريَكخستبوو‪ .‬بةو ثيَية هيَزى فريودانى َ‬ ‫ئةقل لةم سةردةمةدا‬

‫فرة رةهةندو بةهيَزترة لة سةردةمةكانى بؤرذوازى و‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى‬ ‫رؤشنطةريدا‪ ،‬هةروةها لة تايبةتمةندية باآل كانى‬ ‫ئةمرؤدا‪ ،‬تونا بيَسنورةكةيةتى‬ ‫ثيشةسازي ثيَشكةوتووةى‬ ‫ِ‬ ‫طؤرين و كثكردنى هيَزى ياخيبوون و فزولييةت لة ناخى‬ ‫لة ِ‬ ‫مرؤظدا‪ ،‬بؤ هيَزى كاركردن‪ ،‬تاكو دؤخةكان لة بةرذةوةندى‬ ‫خؤى بةردةوامى ثيَبدات و مانةويان مسؤطةر بكات‪.‬‬ ‫نارؤشنبيرى و نالؤذيكييةى‬ ‫ماركوزة سةبارةت بةو دؤخة ِ‬ ‫سيتةمى سةرمايةدارى هيَناويةتة ئاراوة‪ ،‬دةثرسآ‪ ،‬ئايا‬ ‫دةتوانين مرؤظ لةو دؤخة رزطاربكةين؟ بؤآلمى ئةو‬ ‫ثرسةو دياريكردنى تيؤرى ريَطاضارةى رزطاركردنى‬ ‫مرؤظ‪ ،‬كاريطةرى (فرؤيدى) لةسةرة‪ ،‬بة تايبةتى ئةو‬ ‫َ‬ ‫طووتةيةى كة َ‬ ‫كؤمةلطادا نيَضيريَكة‬ ‫دةليَت‪ :‬مرؤظ لة نيَو‬ ‫َ‬ ‫بةهيَز نامؤ كراوة‪ ،‬نامؤكردنيش دؤخيَكة كؤمةلطا بةسةر‬ ‫تاكةكاندا سةثاندوويةتى‪ ،‬فاكتةرى نامؤبوونيش لة مرؤظدا‬ ‫سروشتيية‪ ،‬وةك ئارةزووى»خؤثةرستى‪َ ،‬‬ ‫تؤلة‪ ،‬قين‪ ،‬مردن‪،‬‬ ‫سيَكس»‪ ،‬ئةو ئارةزووانةش بة سروشتى كؤمةاليةتى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا‬ ‫نين‪ ،‬واتة ئارةزووةكان سروشتى تاكةكانة نةك‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطادا بةردةوام بيَزارة‬ ‫بةطشتى‪ ،‬بةآلم مرؤظ لة نيَو‬ ‫لة ثابةندبوون بة «دةستور و ياسا» دانراوةكان‪ ،‬لةاليةكى‬ ‫ديكة «دةستور و ياسا» لة هةموو سيتةميَكى»كؤمةآليةتى‪،‬‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا‬ ‫سياسى‪ ،‬ئابورى»دا‪ ،‬بة بنةماى سةرةكى بناغةنانى‬ ‫دادةنريَت‪َ ،‬‬ ‫هةلبةتة ئةو روانطةيةى فرؤيد لة نيَو تيؤرةكةى‬ ‫ماركيوزةدا رةنطى داوةتةوة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫دةليَت‪:‬‬ ‫ماركوزة بة سودبينين لة تيَؤرةكةى فرؤيد‪،‬‬ ‫ئةنديَشةى هونةرى ئازاد ثةيوةندى راستةوخؤى بة‬ ‫ئازادى كةسى هونةرمةندةوة هةية‪ ،‬ضونكة ئةنديَشةى‬ ‫هونةرى ئازاد بة سروشتى ئيش بؤ ئةوة دةكات‪ ،‬تةرزيَكى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةل بةرجةستة بكات‪،‬‬ ‫ئاشتةوايى لة نيَوان تاك و‬ ‫هةروةها كةسى هونةرمةند لة ريَطاى ئيشةكانى دةتوانآ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا وشيار بكاتةوة‪ ،‬هةروةها هونةرمةند بة ئيشةكانى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بطؤرآ‪ ،‬ميَذووى‬ ‫دةتوانآ ئاراستة و جولةى طشتى كؤمةلطا‬ ‫ِ‬ ‫طةالن شايةتى ئةو راستييةن هونةر َ‬ ‫رؤلى «ثؤزةتيظ و‬ ‫َ‬ ‫دةولةتان يان‬ ‫نيَطةتيظ»ى هةبووة لة سياسةت كردندا‪،‬‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬


‫طةالنى ئازادى خواز‪ ،‬بؤ طةيشتن بة ئامانجة سياسيةكانيان‬ ‫كاية جياوازةكانى هونةريان كردووة بة فاكتةرى «وروذان‪،‬‬ ‫هاندان‪ ،‬بةئاطاهاتن» لة ستةم و بيَداديدا‪ ،‬هةروةها زؤر‬ ‫َ‬ ‫دةولةتانى سةرمايةدار‪ ،‬هونةر وةك ئامرازيَك لة نيَو‬ ‫لة‬ ‫كارطة و كؤمثانياكانى بةرهةم هيَناندا بةكاردةهيَنن‪ ،‬لة‬ ‫ثيَناوى دةستكةوتنى سةرمايةى زياتر‪ ،‬بة تايبةتى «ميوزيك‬ ‫و طؤرانى» بؤئةوةى كريَكاران و فةرمانبةران لة ساتى‬ ‫كاركردندا هةست بة ماندوبوون نةكةن و ضاالكتر كاربكةن‪،‬‬ ‫هةروةها كارةكتةرى ذن لة ريكالمكردن بؤ كاآلكان يان‬ ‫لة شويَنى «خواردن‪ ،‬خواردنةوة‪ ،‬خةوتن» بةكار دةهيَنن‪،‬‬ ‫بؤئةوةى بة سةما و دةنطة وروذيَنةرةكانيان مرؤظ‬ ‫فريوبدةن و بةردةوام روو لةو شويَنانة بكةن‪.‬‬ ‫َ‬ ‫فؤرمى ذيانى مرؤظ‬ ‫هةلبةتة تةنها ئيشى هونةرى‬ ‫ِ‬ ‫نيية‪َ ،‬‬ ‫بةلكو ذيانى مرؤظ فرةرةهةندة بة ضاالكييةكانى‬ ‫«ثةرضاندن‪ ،‬دانةوة‪ ،‬ئةفراندن»‪ ،‬هيض يةكيَك لةو ضاالكييانة لة‬ ‫يةكدى جيانابنةوة‪ ،‬ضونكة مرؤظ لة سروشت و ئةوانيديكة‬ ‫بةلكو وةك ئةريستؤتيَليس َ‬ ‫دابراو نيية‪َ ،‬‬ ‫دةليَت‪( :‬مرؤظ‬ ‫ِ‬ ‫ئاذةليَكى َ‬ ‫َ‬ ‫ئاقلة‪ ،‬حةز بةذيانى كؤمةآليةتى دةكات و توانستى‬

‫دةربرينى هةية)‪ ،‬واتة ئيشى هونةريش وةك رةهةندةكانى‬ ‫ِ‬ ‫ديكة بةشيَكة لة ذيانى مرؤظ‪ ،‬هةروةها مرؤظ لة ريَطاى‬ ‫َ‬ ‫فؤرميَكى سياسى‬ ‫هةوليداوة‬ ‫ئيشى هونةريدا بةردةوام‬ ‫ِ‬ ‫بةرجةستة بكات‪ ،‬شايةستةى تيَطة كرؤكييةكةى خؤى بآ‪،‬‬ ‫َريةتى‬ ‫بؤية ماركيوزة بة جةختى دانوستان لةسةر‬ ‫شؤرشطي ِ‬ ‫ِ‬ ‫هونةر دةكات‪ ،‬ضونكة ئةنديَشةى ئازاد ثةيوةندى‬ ‫شؤرشة ميَذوويةكانةوة هةية‪،‬‬ ‫راستةوخؤى بة سةردةمى‬ ‫ِ‬ ‫شؤرشةكان لة ميَذوودا ئةو هةقيقةتةيان‬ ‫لةبةر ئةوةى‬ ‫ِ‬ ‫ساغكردووةتةوة كؤت و بةندةكان بة شيَوةيةكى كاتى‬ ‫لةسةر ئةنديَشةى هونةرمةندان كةم دةبنةوة‪ ،‬هونةرمةندان‬ ‫لةماوى شؤرشدا بة ئةنديَشةى ئازاد ضاالكي هونةري لة‬ ‫طؤرةثانى سياسةت كردندا بؤ بةرجةستةكردنى ئازادى‬ ‫ِ‬ ‫بةريوةدةبةن‪ ،‬بؤ نموونة (هونةرى‬ ‫و هيَنانةدى مافةكان ِ‬ ‫شؤرش و جةنطدا طرنطى‬ ‫َرانة) تةنها لةكاتى‬ ‫ِ‬ ‫شؤرشطي ِ‬ ‫ِ‬ ‫شؤرشدا‬ ‫كاتى‬ ‫لة‬ ‫هةروةها‬ ‫هةية‪،‬‬ ‫خؤى‬ ‫تايبةتمةندى‬ ‫و‬ ‫ِ‬ ‫ئةنديَشةى ئازاد ضةندين «رؤمان‪ ،‬ضيرؤك‪ ،‬هؤنراوة‪ ،‬هؤزان‪،‬‬ ‫داستان» سةبارةت بة َ‬ ‫ثالةونيَتى و رةوت و ئاراستةى‬ ‫شؤرش بةرهةمدةهيَنآ‪ ،‬هةموو بةرهةمة هونةريةكان‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫رؤليَكى ئةكتيظ دةبينن لة بةئاطاهيَنانةوةى هاوآلتيان‪ ،‬بؤ‬ ‫شؤرشة يةك لةدواى يةكةكانى طةلةكةماندا‪،‬‬ ‫نموونة‪ ،‬لة‬ ‫ِ‬ ‫هونةر َ‬ ‫رؤليَكى ثؤزةتيظى بينيوة لة هاندان و بةئاطاهيَنانةوةى‬ ‫تاكى كورد‪ ،‬لةو ستةم و بيَداديةى سياسةتى شؤظيَنيانةى‬ ‫بةريَوةيان بردووة‪َ ،‬‬ ‫هةلبةتة لة‬ ‫داطيركةرانى نيشتمانةكةمان ِ‬ ‫شؤرشة يةك لةدواى يةكةكاندا ضةندين « رؤمان‬ ‫ماوةى‬ ‫ِ‬ ‫نووس‪ ،‬ضيرؤك نووس‪ ،‬دراماكار‪ ،‬هؤزانظان‪ ،‬طؤراني بيَذ»‬ ‫طؤرةثانى خةبات و بة ئيشة هونةريةكانيان‬ ‫هاتوونةتة‬ ‫ِ‬ ‫ماسكى روخسارى دزيَو و شؤظيَنيانةى داطيركةرانيان بؤ‬ ‫هةل َ‬ ‫طةل َ‬ ‫َر‬ ‫ماليوة‪ ،‬لةاليةكى ديكة ضةندين كةسى‬ ‫شؤرشطي ِ‬ ‫ِ‬ ‫بة كاريطةرى ثةيظ و ئيشة هونةريةكانى هونةرمةندانى‬ ‫طةلةكةمان بةريان بة ستةم و بيَدادى داطيركةران طرتووة‪.‬‬ ‫بةوثيَية هونةر لة سةرةتاى سةدةى بيستةم بةدواوة بة‬

‫تةواوى لة خزمةتى جيهانى سةرمايةدارى و شؤظيَنزمدا‬ ‫َ‬ ‫دةولةت و رذيَمة شؤظيَنيانةى كورديان‬ ‫بووة‪ ،‬بؤ نموونة‪ ،‬ئةو‬ ‫َ‬ ‫ئةمرؤش‬ ‫بةسةر دابةشكراوة‪ ،‬بةردةوام هةولينداوة تاكو‬ ‫ِ‬ ‫بة «دراما‪ ،‬ميوزيك‪ ،‬طؤرانى‪ »...،‬خؤيان فريومان بدةن‬ ‫و رووى دزيَو و ناشرينى خؤيان ماسك بكةن‪ ،‬لةاليةكى‬ ‫ديكةى هونةرى رةسةنى طةلةكةمان لة نيَو كاية هونةرية‬ ‫فريودةر و دزيَوةكانى خؤيان بتويَنةوة‪ ،‬ئةرطوميَنتيَكى‬

‫ئادؤرنؤ‬ ‫زيندو لة اليةنى نيَطةتيظى هونةر بؤ سياسةتى ديماطؤجيانة‪،‬‬ ‫ريكالم كردن بؤ مةزني و بة سؤزى هونةرمةندى تورك‬ ‫(ئيبراهيم تاتليسس) لة ميديا و رؤذنامةكانى كوردستان‪،‬‬ ‫هةروةها لةاليةن هونةرمةندانى بةناو هونةرمةند‪ ،‬ئةطةر‬ ‫بثرسين ئامانج لةو جؤرة هونةرة ضيية؟ وةآلمةكة روون‬ ‫و ئاشكراية‪ ،‬لةاليةك ئامانج دةستكةوتنى سةرمايةية‪ ،‬كة‬ ‫لةالى هةموو تاكيَكى نامؤ نةبوو بة كلتوور و ميَذووى‬ ‫سياسى طةلةكةمان زؤر روون و ئاشكراية‪ ،‬لةاليةكى ديكة‬ ‫ئامانج جوانكردنى رووخسارة دزيَو و ديماطؤجييةكةى‬ ‫َ‬ ‫دةولةتى شؤظيَنى توركة‪ ،‬لة كؤتاييدا ئةو جؤرة ريكالمانة كة‬ ‫ثسثؤر لةبوارى‬ ‫بةفؤرميَكى هونةرى لةسةر دةستى كةسانى‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫رؤلى نيَطةتيظى ض بؤ سياسةتى‬ ‫دادةريَذريَن‪،‬‬ ‫هونةريدا‬ ‫ِ‬ ‫رةواى طةلةكمان و ض بؤ رةسةنيَتى هونةرى طةلةكةمان‬ ‫هةية‪ ،‬ضونكة ئةركى سةرةكى هونةر بةئاطاهيَنانةوة و‬ ‫ضيَذ بةخشينة بة بينةران و بيسةرانى‪ ،‬نةك فريودانبآ بؤ‬ ‫فرؤشتنى كاآل و مةزنكردنى مقاشى دةستى شؤظيَنييةكان‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬

‫‪59‬‬


‫َ‬ ‫رؤلى ثؤزةتيظى هونةر لةو دةظةرى خؤمان‬ ‫بةآلم‬ ‫كة ثةيوةندى راستةوخؤىبة سياسةتةوة هةبووة‪،‬‬ ‫بة سروودى نيشتمانى دةستثيَدةكات‪ ،‬ئةويش كاتيَك‬ ‫َ‬ ‫دةطةريَتةوة‪ ،‬ضةندين هؤنراوة بؤ‬ ‫ئةستةمبؤل‬ ‫ثيرةميَرد لة‬ ‫ِ‬ ‫بةئاطاهيَنانةوةو بةرطريكردن لة مافى طةل دةنووسآ‪ ،‬لة‬ ‫دواييدا «زيَوةر و بيَكةس» ديَنة مةيدان هونةرى هؤنراوة‬ ‫دةكةن بة دةسويَذى ويشاركردنةوةى تاكى كورد‪ ،‬لة دذى‬ ‫ئةو ستةم و بيَداديةى بةرامبةر نةتةوكةمان دةكرا‪ ،‬هةروةها‬ ‫لة دذى ئةو نةريت و ئايدؤلؤذيايانةى مافى نةتةويىو‬ ‫سةردةبرى‪ ،‬ئةو رةوتة‬ ‫يةكسانى نيَوان ذن و ثياويان‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫بةردةوام بوو‪ ،‬تا لة سيةكانى سةدةى بيستةم (دلدار)ى‬ ‫شاعير سرودى نةتةوةيي (ئةي رةقيب) دةنووسآ‪ ،‬ئةو‬ ‫ئةمرؤش مارشى نةتةوةيى كوردة‪ ،‬لة ساآلنى‬ ‫سروودة تاكو‬ ‫ِ‬ ‫ضيرؤك‪،‬‬ ‫كورتة‬ ‫ؤك‪،‬‬ ‫«ضير‬ ‫ضةندين‬ ‫جياوازدا‪،‬‬ ‫قؤناغى‬ ‫دواتر و‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫تيَكستى شانؤيى‪ ،‬رؤمان‪ ،‬ثةخشان» لةاليةن «هونةرمةندان‪،‬‬ ‫ئةديبان‪ ،‬نووسةرانى» كورد دةنووسريَن‪ ،‬هةريةك لةو‬ ‫ثر لةواتا و فرة‬ ‫تيَكست و بةرهةمة هونةريانة‪ ،‬بة‬ ‫ناوةرؤكة ِ‬ ‫ِ‬ ‫رةهةندةكانيان هةرجارةى روخساريَكى نادادثةروةرانةى‬ ‫سياسى و كؤمةآليةتى نةتةوةكةمان دةكةن بة بابةتى‬ ‫دانووستانة هونةريةكانيان‪ ،‬كة سياسةتى داطيركارانةى‬ ‫دوذمن كردبووي بة نةريت و سياسةتى سةردةم‪ ،‬ئةو رةوتة‬ ‫ئةمرؤش لةاليةن هونةرمةندان‬ ‫َريةى هونةر‪ ،‬تاكو‬ ‫ِ‬ ‫شؤرشطي ِ‬ ‫ِ‬ ‫َرانى طةلةكةمان‪،‬‬ ‫و نووسةرانى بوارى هونةرى‬ ‫شؤرشطي ِ‬ ‫ِ‬ ‫خزمةتيَكى مةزن بة رؤح و بزاظى نيشتمانى دةكات‪.‬‬ ‫سةبارةت بةوةى ئيشى هونةرى ثةيوةندى راستةوخؤى‬ ‫طؤراينى‬ ‫بة سياسةتةوة هةية‪ ،‬هةروةها فاكتةريَكى طرنطة بؤ ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا» لة دؤخيَكةوة بؤ دؤخيَكى ديكة‪ ،‬لة‬ ‫«مرؤظ و‬ ‫ديدى زؤربةى «هزرمةندان‪ ،‬فةيلةسوفان‪ ،‬دةروونزانان»‬ ‫هونةرمةندى هةقيقى‪ ،‬ئةو هونةرمةندةية بةردةوام لة‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطايةى لة نيَويَيدا‬ ‫ناكؤكى و ملمالنيَداية لةطةأل ئةو‬ ‫دةذى‪ ،‬لة ديدى (ئيريك فرؤم‪ )1980 -1900 .‬هونةرمةندى‬ ‫دةريدةبرآ‪،‬‬ ‫مةزن هةقيقةت بةرجةستة دةكات يان‬ ‫ِ‬ ‫طرنط نيية ئةو هةقيقةتةى بةرجةستةى كردووة يان‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا و بةرذةوندييةكانى دةكات‬ ‫دةريبريوة‪ ،‬خزمةت بة‬ ‫ِ‬ ‫يان نايكات‪َ ،‬‬ ‫بةلكو ئةوة طرنطة ئةو ئازادانة توانيويةتى‬ ‫هةقيقةت بةرجةستة بكات‪ ،‬ضونكة ئةو هةقيقةتةى كةسى‬ ‫َ‬ ‫ئةقليى‬ ‫هونةرمةند لة ريَطاى ئةنديَشةى ئازاد و رمانى‬ ‫بةرجةستةى كردووة‪ ،‬بةرةهايى جياوازة لةطةأل ئةو‬ ‫َ‬ ‫ئاراستة كراوة‪ ،‬واتة‬ ‫هةقيقةتةى سياسةت و‬ ‫كؤمةلطاى ثآ ِ‬ ‫شؤرشة ‪ -‬داهيَنانة‪ ،‬ضونكة ئةو‬ ‫ئيشى هونةرى لة هةقيقةتدا‬ ‫ِ‬ ‫َدةثةريَنآ‪ ،‬كة مرؤظة ئاساييةكان‬ ‫سنور و هيَلة سورانة تي‬ ‫ِ‬ ‫َرى‬ ‫ي‬ ‫شط‬ ‫شؤر‬ ‫هةقيقةتى‬ ‫َشاويانة‪،‬‬ ‫ي‬ ‫ك‬ ‫يان سيستةمى سياسى‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫هونةرمةند ثتر لة ئيشى هونةرمةندانى شارستانييةتة‬ ‫سةرةتايى و كالسيكيةكاندا بةرجةستة بووة‪ ،‬ثاشماوة بة‬ ‫ئةرطوميَنتيَكى جةخت و مسؤطةرن‪،‬‬ ‫بةردبووة ميَذوويةكان ِ‬ ‫سةبارةت بةوةى هونةرمةندانى ديَرين لة ملمالنيَدابوون‬ ‫لةطةأل «كلتوورو ئايدؤلؤذيا ضةقبةستوةكان»‪ ،‬لةبةر ئةوةى‬ ‫لة ئيشى هونةريدا تةنها ئامانج سودبينين نةبووة‪َ ،‬‬ ‫بةلكو‬ ‫َ‬ ‫ئةقليى بةردةوام‬ ‫لةريَطاى ئةنديَشةى ئازاردو رامانى‬

‫‪60‬‬

‫َ‬ ‫هةوليانداوة هةقيقةتى سةردةمةكةى خؤيان بة ثؤزةتيظ و‬ ‫دابريَذيَتةوة‪،‬‬ ‫فؤرميَكى جياواز و مؤديَريَنتر‬ ‫ِ‬ ‫نيَطةتيظةوة لة ِ‬ ‫هةروةها لة ريَطاى ئةنديَشةى ئازادى هونةرمةندانة‬ ‫َ‬ ‫هةوليانداوة ثرنسيثةكانى هةقيقةتى بوون ويَنا بكةن‪ ،‬بؤ‬ ‫نموونة هؤميرؤس لة هؤنراوةكانيدا ويَناى خواوةندةكانى‬ ‫يؤنان دةكات‪ ،‬وةك خؤى لة ريَطاى ئةنديَشةوة دةرككيان‬ ‫َ‬ ‫خةلك لةو سةردةم دةركى‬ ‫دةكات‪ ،‬نةك وةك ئةوةى‬ ‫دةكن‪ ،‬هةروةها ويَناى مرؤظ دةكات وةك خؤى لة ريَطاى‬ ‫ئةنديَشةو و رمانى َ‬ ‫ئةقليى دةركى دةكات‪ ،‬نةك وةك ئةوةى‬ ‫خودى مرؤظةكان دةركى خؤيان دةكةن‪ ،‬بة هةمان شيَوة‬ ‫مؤراليشدا‪ ،‬واتة‬ ‫لة دياريكردنى ضارةنووسى دوامردن و‬ ‫ِ‬ ‫ئامانجى هونةرمةندى هةقيقى طةيشتن بووة بة هةقيقةت‪،‬‬ ‫هةروةها ويَناكردنى هةقيقةت بووة نةك سودبينين‪،‬‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا سةرتاييةكان و‬ ‫لةبةر ئةوة ئيشة هونةريةكان لة‬ ‫كالسيكدا‪ ،‬ثتر وةآلمدانةوةى ثرسة كرؤكييةكان بووة‪ ،‬ئةو‬ ‫ئةمرؤش بةردةوام دووبارة دةبنةوة‪ ،‬بوون‬ ‫ثرسانةى تاكو‬ ‫ِ‬ ‫ضيية؟ ئيَمة ضين؟ ثةيوةنديمان بة شتةكان ضؤنة؟ مردن‬ ‫ضيية؟‬ ‫سةرضاوةكان‬ ‫‪ .1‬د‪ .‬مصطفى عبدة‪ :‬المدخل الى فلسفة جمال‪ ،‬مدبولى‪ ،‬القاهرة –‬ ‫‪ ،1999‬ص ‪.45 -36‬‬ ‫‪ .2‬د‪ .‬محمد عبالحفيظ‪ :‬دراسات فى علم الجمال‪ ،‬ص ‪.138 -132‬‬ ‫‪.3‬د‪ .‬رمضان الصباغ‪ :‬مدخل لعلم الجمال‪ ،‬دار الوفاءاالسكندرية –‬ ‫‪ ،2010‬ص ‪.52 -7‬‬ ‫‪.4‬أرنولد هاوزر‪ :‬الفن والمجتمع عبر التاريخ‪ ،‬ت‪ .‬فؤاد ذكريا‪ ،‬ج ‪،1‬‬ ‫دار الوفاء‪ ،‬االسكندرية‪ ،2005 -‬ص ‪.96 -49‬‬ ‫‪ -5‬جميل سليبا‪ :‬المعجم الفلسفى‪ ،‬ج ‪ ،2‬سليمانزادة‪ ،‬قم – ‪ ،1385‬ص‬ ‫‪.680 – 679‬‬ ‫‪ .6‬د‪ .‬بطرس بطرس غالى‪ :‬د‪ .‬محمود خيرى عيسى‪ :‬المدخل فى علم‬ ‫السياسة‪ ،‬ط ‪ ،5‬االهرام‪ ،‬قاهرة – ‪ ،1975‬ص ‪.10 -7‬‬ ‫‪ .7‬جيروم ستولنيتز‪ :‬النقد الفنى دراسة جمالية‪ :‬ت‪ .‬د‪ .‬فؤاد زكريا‪ ،‬دار‬ ‫الوفاء‪ ،‬االسكندرية – ‪ ،2007‬ص ‪.509 -503‬‬ ‫‪ .8‬ئةفالتون‪ :‬كؤمارى ئةفالتون‪ ،‬و‪ .‬محةمةد كةمال‪ ،‬ضاث و ثةخشى‬ ‫سةردةم‪ ،‬سليَمانى‪ ،2009 -‬بةشى ضوارةم ‪ ،‬ال ‪.152 -121‬‬ ‫‪ -9‬د‪ .‬عبدالوهاب حميد رشيد‪ :‬التحول الديمقراطى والمجتمع المدنى‪،‬‬ ‫دار المدا‪ ،‬بيروت – ‪ ،2003‬ص ‪.81 -13‬‬ ‫‪ 10‬يوسف كرم‪ :‬تاريخ فلسفة يونانيية‪ ،‬دار القلم‪ ،‬بيروت‪ ،‬ص ‪-10‬‬ ‫‪.13‬‬ ‫‪ .11‬د‪ .‬عدنان السيد حسين‪ :‬تطور الفكر السياسى‪ ،‬دار امواج‪ ،‬بيروت‬ ‫– ‪ ،2002‬ص ‪.13 -11‬‬ ‫‪ 12‬د‪ .‬عبدالرحمن بدوى‪ :‬موسوعة الفلسفة‪ ،‬ج ‪ ،3‬المصدر ذكرة سابقا‪،‬‬ ‫ص ‪.442 -441‬‬ ‫‪ 13‬د‪ .‬فؤاد زكريا‪ :‬هربرت ماركيوزة‪،‬دار الوفاء‪ ،‬االسكندرية ‪،2005‬‬ ‫ص ‪.44 – 30‬‬ ‫‪ .14‬حنان مصطفى عبدالرحيم‪ :‬الفن و السياسة‪ ،‬التنوير‪ ،‬بيروت –‬ ‫‪ ،2010‬ص ‪.209 -190‬‬ ‫‪ .15‬د‪ .‬حسن محمد حسن حماد‪ :‬االغتراب عند ايريك فروم‪ ،‬المؤسسة‬ ‫الجامعة‪ ،‬بيروت – ‪ ،1995‬ص ‪.137 -134‬‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬

‫***‬


‫سياس ه‌ت و ره‌وشت‬

‫بةكر عةلي‬

‫‌ريندا بارته‌قاي‬ ‫دراماكاني شانؤي ژيان له‌ كؤمهَ‌لطاي كوردي پاش ِراپه ِ‬ ‫َ‬ ‫‌رين ئازاراوي و فرميَسكهيَن و دلهه‌ژيَنن‪.‬‬ ‫‌رراپه ِ‬ ‫مه‌رطه‌ساته‌كاني به ِ‬ ‫ئه‌كته‌ره‌كاني ئه‌م شانؤطه‌رييه‌ نمايشي ده‌قيَكي پيَشتر نووسراوناكه‌ن كه‌‬ ‫ده‌رهيَنه‌ريَك ِر َ‬ ‫ؤله‌كاني به‌سه‌ردا دابه‌ش كردبيَتن‪ ،‬بهَ‌لكو ئه‌وان هه‌قيقه‌تي ئه‌و‬ ‫‌رينه‌وه‌‬ ‫‌رطبرانه‌ ده‌طوزه‌ريَنن كه‌ ده‌سه‌آلتي كوردي له‌ پاش ِراپه ِ‬ ‫ِرووداوه‌ جه ِ‬ ‫به‌ بيركردنه‌وه‌ي ناعه‌قآلني و به ‌مه‌ره‌كه‌بي طه‌ندهَ‌لي و به‌ پيَنووسي‬ ‫سته‌مكاري هيَناويه‌ته‌ ئاراوه‌‪ .‬بينه‌ري وريا كه‌ ته‌ماشاي ئه‌م شانؤييه‌ ده‌كات‬ ‫الچي ده‌بيَت كه‌ له‌م كؤمهَ‌لطايه‌دا ِره‌وشتي‬ ‫ِراسته‌وخؤ ئه‌و تيَطه‌يشتنه‌ي‬ ‫َ‬ ‫سياسي له‌ پله‌ي سفري ئيشكردندايه‌‪.‬‬ ‫كه‌ ده‌بينيَت چ ِره‌وشت و چ سياسه‌ت تيَكهَ‌لي مانا وه‌حشييه‌كاني ده‌سه‌آلت‬ ‫بوون تاكه‌ ناويَكي شياو بؤ ده‌ستنيشان كردني دؤخي ِرؤحييانه‌ي ئه‌و‬ ‫قؤناغه‌ بشيَت بريتييه‌ له‌ ( طه‌ندهَ‌لي) ‪ .‬به‌آلم طه‌ندهَ‌لي چؤن پيَناس ده‌كريَت‪.‬‬ ‫چ خه َ‬ ‫‌سله‌ت و چؤنيَتييه‌كي هه‌يه‌‪ ،‬كاريطه‌رييه‌ دووره‌كاني چين‪ .‬له‌كورتترين‬ ‫َ‬ ‫بروايه‌ي بليَين‬ ‫وه‌آلمدا كه‌ به َ‬ ‫‌بي خؤماندووكردنيَكي زؤر ده‌طه‌ينه‌ ئه‌و ِ‬ ‫طه‌ندهَ‌لي بريتييه‌ له‌ پووكانه‌وه‌ي ِره‌وشتي سياسي و َ‬ ‫زالبووني ئيراده‌‬ ‫بؤ ده‌سه‌آلت و ته‌ماع بؤ پاره‌ له‌ بري ئيراده‌ بؤ دادوه‌رىو ئاره‌زوو بؤ‬ ‫طه‌شه‌كردني كؤمه‌آليه‌تي‪.‬‬ ‫ليَره‌وه‌ تاوه‌كو له‌ دؤخي سياسي و ِرؤحي ئيَستاي كوردستان بطه‌ين‬ ‫پيَويسته‌ بچينه‌ ناو كايه‌ي ِره‌وشت و سياسه‌ته‌وه‌ كه‌ طرنطترين كايه‌ي‬ ‫ژياني سياسي و كولتوري كؤمهَ‌لطان و به‌داخه‌وه‌ تا ئيَستا زؤر قسه‌ له‌سه‌ر‬ ‫طه‌ندهَ‌لي ده‌كريَت و كه‌چي هيچ باسيَك له‌سه‌ر ئه‌و دوو كايه‌يه‌ له‌ئارادا‬ ‫نييه‌‌ كه‌ بريتين له‌ زه‌مينه‌ي زوبيه‌كتيڤي و ئؤبيه‌كتيڤي ئه‌و ديارده‌يه‌‪.‬‬ ‫ليَره‌دا ئيَمه‌ هه َ‬ ‫‌ولده‌ده‌ين تيشكيَك بخه‌ينه‌ سه‌ر ئه‌و دووانه‌يه‌و خؤمان له‌‬ ‫په‌يوه‌ندييه‌كانيان نزيك بخه‌ينه‌وه‌‪.‬‬ ‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬

‫‪61‬‬


‫‪1‬‬ ‫له‌باره‌ي ِره‌وشته‌وه‌‪...‬‬ ‫ِره‌وشت چ وه‌ك چه‌مك چ وه‌ك خه َ‬ ‫‌سله‌ت ديارده‌يه‌كه‌‬ ‫َ‬ ‫شياوي شيكردنه‌وه‌ و خويَندنه‌وه‌يه‌‪ ،‬نه‌ك كؤمه‌ل َي پيَوه‌ري‬ ‫به‌هايي هه‌ميشه‌ جيَطير بيَت و پيَويست به‌ چ ساغكردنه‌وه‌‬ ‫و نرخاندنه‌وه‌يه‌ك نه‌كات‪.‬‬ ‫‌رووي كولتورييه‌وه‌ هيچ نييه‌‬ ‫دياره‌ ميَژووي مرؤڤ له ِ‬ ‫جطه‌ له‌ ميَژووي دروستكردني به‌ها و سيستمي به‌ها‪ .‬له‌‬ ‫ئه‌فسانه‌كانه‌وه‌ بؤ ئايينه‌كان و له‌ فه‌لسه‌فه‌وه‌ بؤ زانست‬ ‫و له‌ زانسته‌وه‌ بؤ ته‌كنه‌لؤژيا هه‌ميشه‌ باس له‌ جؤريَك‬ ‫سيستمى‌ به‌هايي ده‌كريَت‪ ،‬وه‌ك به‌هاي زانستي‪ ،‬به‌هاي‬ ‫ئيستاتيكي‪ ،‬به‌هاي ئه‌ده‌بي و‪ ،‬به‌هاي سياسي و به‌هاي‬ ‫ِره‌وشتي‪ .‬واته‌ َ‬ ‫بابليَين ميَژووي شارستاني و فه‌رهه‌نطي‬ ‫مرؤڤ بريتي بووه‌ له‌ ميَژووي دروستكردني نؤرم‬ ‫َكرا به‌ ئيتيك واته‬ ‫و پيَوه‌ر و ِريَسا به‌هاييه‌كان كه‌ تي ِ‬ ‫‌(ئاكار) ناوده‌بريَت‪ .‬ئاكار بريتييه‌ له‌ تيؤري ههَ‌لويَسته‬ ‫‌ره‌وشتييه‌كان‪ ،‬واته‌هونه‌ري ههَ‌لسوكه‌وته ‌مرؤييه‌كانه‌‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ئه‌وههَ‌لسوكه‌وتانه‌ي له‌ چوارچيَوه‌يه‌كدا شيَوه‌طير ده‌بن‪.‬‬ ‫به‌م پيَيه‌ ِره‌وشت بريتييه‌ له‌ به‌كاربردني ويژداني‬ ‫مرؤيي له‌ناو كايه‌ كؤمه‌آليه‌تييه‌كاندا و به‌له‌به‌رچاوطرتني‬ ‫نؤرم و ِريَسا فه‌رهه‌نطي و كؤمه‌آليه‌تييه‌كاني تايبه‌ت به‌‬ ‫هه‌ر كؤمهَ‌لطايه‌ك‪ .‬واته‌ پياده‌كردني ئه‌و پرةنسيپانه‌يه‌ كه‌‬ ‫تاكه‌كه‌س ده‌طه‌يه‌نيَت به‌ ئه‌وانيتر و ئه‌وانيتريش طريَده‌داته‌وه‌‬ ‫به‌ تاكه‌كه‌سه‌وه‌‪ .‬واته‌ به‌كورتي َ‬ ‫بليَين ِره‌وشت بريتييه‌ له‌‬ ‫هونه‌ري َ‬ ‫وطؤركردني ههَ‌لسوكه‌وته‌كان و مامهَ‌له‌كردن به‌‬ ‫ئال‬ ‫ِ‬ ‫به‌ها ويژدانييه‌كانمان‪ .‬ليَره‌دا مه‌به‌ست له‌ ويژدان بريتييه‌‬ ‫له‌ هه‌موو هه‌ست و سؤزو خه َ‬ ‫‌سله‌ته ناوه‌كييه‌كانمان‌‬ ‫كه‌ چ بوونيَكي فيزيكييان نييه‌ واته‌ ئيَمه‌ ناتوانين ده‌ست‬ ‫له‌ هه‌سته‌كان و له‌ به‌هاكان بده‌ين كه‌چي هه‌سته‌كان و‬ ‫به‌هاكان تا قووآليي ناوه‌وه‌مان ده‌ستمان ليَده‌ده‌ن‪ ،‬ئه‌وان‬ ‫برياره‌كانمانه‌وه‌ن‪.‬‬ ‫له‌ پشت هه‌موو كرده‌وه‌و ِره‌فتارو ِ‬ ‫كايه‌ي به‌هاكان كايه‌يه‌كي نادياره‌‪ ،‬چونكه‌ كايه‌يه‌كي‬ ‫ناماته‌ري و نافيزيكييه‌ ‪ ،‬به‌آلم به‌و واتايه‌ نا كه‌ هؤشياري‬ ‫پي بكات و بيناسيَت‪ .‬بهَ‌لكو هؤشياري‬ ‫مرؤ ناتوانيَت ده‌ركي َ‬ ‫‌ريَي ِره‌فتاره‌كاني مرؤڤه‌وه‌ ده‌توانيَت بيانناسيَت‪.‬‬ ‫له ِ‬ ‫واته‌ پاش ئه‌وه‌ي ويژدان ئه‌زموون ده‌كريَت و ده‌كه‌ويَته‌‬ ‫بواري كردارو ِره‌فتاره‌وه‌ ئيدي ده‌بيَته‌ ديارده‌يه‌ك و‬ ‫‌ريَي زمانه‌وه‌‬ ‫هؤشياري دركي پيَده‌كات و مرؤڤيش له ِ‬ ‫ناويان ليَده‌نيَت‪ ،‬به‌م پيَيه‌ پرؤسه‌ي ناونان بريتيه‌ له‌‬ ‫ده‌ستپيَكي دروستبووني هؤش ‪ ،‬بؤيه‌ طريكه‌كان زمان و‬ ‫هؤش به‌ لؤطؤس داده‌نيَن‪ .‌‌.‬به‌وه‌شدا هه‌موو هؤشيارييه‌ك‬ ‫هؤشيارييه‌ به‌ شتيَك‪ .‬ئه‌وا هه‌موو ديارده‌يه‌ك ده‌چيَته‌‬ ‫بواري زمانه‌وه‌ و ناوي ليَده‌هيَنريَت‪ .‬به‌ نموونه‌ به‌هاكاني‬ ‫وه‌ك چاكه‌ ‪ ،‬خراپه‌ ‪ ،‬جواني‪ ،‬دزيَوي‪ ،‬وه‌فا و َ‬ ‫دلسؤزي‬ ‫و َ‬ ‫دل ِره‌قي ‪ ..‬بريتي نين له‌ به‌ها په‌تييه‌كاني ناوه‌وه‌مان و‬ ‫َ‬ ‫به‌س به‌لكو بوونه‌ته‌ ده‌سته‌واژه‌ي زمانه‌واني و دوواتريش‬ ‫بوونه‌ته‌ هؤشياري و خراونه‌ته‌ چوارچيَوه‌ي (ئيتيكي‬ ‫ويژداني) يه‌وه‪ ،‬به‌آلم ئه‌طه‌ر ميَژووي مرؤڤ بريتي بيَت‬

‫‪62‬‬

‫له‌ ميَژووي دروست كردني ئيتيك ئايا ئيتيك له‌ يه‌ك‬ ‫سه‌رچاوه‌وه‌ ههَ‌لده َ‬ ‫‌قووليَت‪ ،‬واته‌ ئايا يه‌ك ئيتيك هه‌يه‌ يان‬ ‫چه‌ند ئيتيك و ِره‌وشتيَك هه‌ن‪.‬‬ ‫َ‬ ‫طلؤبالطه‌ري و هؤكاره‌كاني‬ ‫‌مرؤدا به‌هؤي‬ ‫له‌ جيهاني ئه ِ‬ ‫په‌‌يوه‌ندي ئينته‌رنيَته‌وه‌ ‪ ،‬مرؤ ده‌توانيَت خيَرا بطاته‌ ئه‌و‬ ‫َكراي كؤمهَ‌لطاكاني مرؤڤايه‌تي ته‌نيا‬ ‫‌ره‌ي كه‌وا بؤ تي ِ‬ ‫باوه ِ‬ ‫يه‌ك سه‌رچاوه‌ي ئيتيك نييه‌‪ ،‬بهَ‌لكو هه‌ر كولتوريَك‬ ‫سيستمي به‌هاي خؤي به‌رهه‌مهيَناوه‌ كه‌ به‌پيَي هه‌لومه‌رجه‌‬ ‫عه َ‬ ‫‌قلي و ئابووري و كؤمه‌آليه‌تييه‌كاني تايبه‌ت به‌ خؤيان‬ ‫سازاندوويانه‌‪ .‬كه‌ مه‌رج نييه‌ ئه‌م به‌هايانه‌ له‌ ميَژووي‬ ‫‌مرؤ وه‌ك خؤيان مابن‪،‬‬ ‫ديَرينه‌وه‌ تاوه‌كو ِرؤژطاري ئه ِ‬ ‫بهَ‌لكو له‌ سه‌رده‌ميَكه‌وه‌ بؤ سه‌رده‌ميَكي ترو له‌ قؤناغيَكه‌وه‌‬ ‫طؤرانكارييان به‌سه‌ردا هاتووه‌‪.‬‬ ‫بؤ يه‌كيَكيتر ِ‬ ‫به‌نموونه‌ له‌ سه‌رده‌ميَكدا له‌ هيندستان وه‌ها بوو ئه‌طه‌ر ژن‬ ‫ميَرده‌كه‌ي بمردايه‌‪ ،‬ئه‌ويش بؤ سه‌لماندني وه‌فا و َ‬ ‫دلسؤزي‬ ‫ده‌چوو خؤي ده‌خنكاند‪ .‬به‌آلم به‌هاي وه‌فايي چه‌نديَك‬ ‫َ‬ ‫قبوولي ناكات‬ ‫‌مرؤدا عه‌قل‬ ‫‌رؤژطاري ئه ِ‬ ‫به‌هايه‌كي جوانه‌ له ِ‬ ‫و به‌ ِره‌فتاريَكي ناعه‌قآلني داده‌نيَت‪ .‬ئه‌م نموونه‌يه‌ئه‌وه‌مان‬ ‫بؤ ده‌سه‌لميَنيَت كه‌ نابيَت پيَمانوابيَت به‌ها ِره‌وشتييه‌كان‬ ‫طؤرين و چاكسازي و‬ ‫به‌هاي ئه‌به‌دين و شياوي‬ ‫ِ‬ ‫ده‌ستكاريكردن نين‪ .‬بيركردنه‌وه‌يه‌كي له‌مجؤره‌ ئازادي‬ ‫ِره‌وشتي مرؤيي له‌بازنه‌يه‌كي داخراودا قه‌تيس ده‌كات كه‌‬ ‫هه‌ميشه‌ به‌ سواويش خؤي دووباره‌ده‌كاته‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌كاتيَكدا ِره‌وشت هه‌روه‌ك ئازادي خه َ‬ ‫‌سله‌تي كرانه‌وه‌يي‬ ‫هه‌يه‌‪ ،‬وه‌ك وتمان ِره‌وشت بريتييه‌ له ‌به‌كرده‌وه‌كردني‬ ‫نيازوهه‌سته‌كانمان‪ ،‬واته‌ له‌ هيَنانه‌ده‌ره‌وه‌ي ناوه‌وه‌مان‬ ‫بؤناو ده‌ره‌وه‌مان‪ .‬ليَره‌دا پيَويسته‌ ئاماژه‌ به‌ تيَطه‌ي‬ ‫ِره‌وشت الي هيَنري برطسؤن بده‌م كه‌ ئه‌م دوو جؤري‬ ‫(ره‌وشتي داخراو) كه‌‬ ‫ِره‌وشت پؤليَن ده‌كات بؤمان‪ِ .‬‬ ‫خؤبه‌ستنه‌وه‌يه‌ به‌و ِريَسا و پيَوه‌رانه‌ي پيَشتر و له‌‬ ‫سه‌رده‌مه‌كاني زووه‌وه‌ دانراون‪ ،‬واته‌ پيَوه‌ره‌ به‌هاييه‌كان‬ ‫له‌ناو ئه‌م سيسته‌مه‌دا پيَوه‌ري جيَطير و باون و ِر َي له‌ هه‌ر‬ ‫‌ري‪ ،‬له‌م‬ ‫ده‌رچوون و الدان ده‌طيريَت له‌و بازنه‌يه‌ بيَته‌ ده َ‬ ‫سيسته‌مه‌دا ِره‌فتار به‌پيَي ياساكاني سروشت و هارمؤنياي‬ ‫طه‌ردوون ده‌نويَنريَت‪ .‬وه‌ك سيسته‌مي ِره‌وشت الي (هه‌نط‬ ‫و ميَرووله‌)‪ .‬له‌ كؤمهَ‌لطا داخراوه‌كاندا كه‌ ئازادي فيكري‬ ‫له‌سيَداره‌ دراوه‌ ئه‌م جؤره‌ سيستمه‌ي ِره‌وشت له‌ ئارادايه‌‪.‬‬ ‫(ره‌وشتي كراوه‌) يه‌ له‌م سيستمه‌دا به‌هاكان‬ ‫جؤري دووه‌م ِ‬ ‫پيَوه‌ري جيَطيري حه‌تمييانه‌يان نييه‌‪ ،‬بهَ‌لكو له‌به‌ر ئه‌وه‌ي‬ ‫فيكري ئازاد ئيش ده‌كات ئه‌وا ِره‌فتاري ئازادو كراوه‌‬ ‫َ‬ ‫جووله‌و‬ ‫پر‬ ‫به‌رهه‌م ديَت ئه‌مه‌ش ِره‌وشتيَكي مرؤڤانه‌ي ِ‬ ‫داهيَناني نويَيه‌‪.‬‬ ‫ليَره‌دا من ئيش له‌ناو كايه‌ي ِره‌وشتدا وه‌ك ئيشكردن‬ ‫‌ريَمه‌وه‌ بؤ ئه‌و به‌ها‬ ‫به‌ تيؤري به‌هاكان ناكه‌م‪ ،‬واته‌ ناطه ِ‬ ‫ويژدانييانه‌ي ِره‌وشت ده‌كه‌نه‌ تيؤري چاكه‌ و خراپه‌‪.‬‬ ‫واته‌ ِره‌وشت وه‌ك پياده‌كردني پيَوه‌ره‌ داهيَنراوه‌كاني‬ ‫به‌هاكان له‌م وتاره‌دا قسه‌ي له‌سه‌رناكريَت‪ ،‬بهَ‌لكو وه‌ك‬ ‫به‌كرداركردني عه‌قل و وه‌ك مه‌شقكردني ِرؤحييانه‌ي‬ ‫مرؤڤ‪ِ .‬ره‌وشت ليَره‌دا كتومت بريتييه‌ له‌ مه‌سه‌له‌ي ئه‌و‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬


‫طؤراني‬ ‫مه‌شقه‌ ِرؤحي و زوهدييه‌ي ئينسان له‌ناو ژياندا بؤ ِ‬ ‫‌راندن و ده‌رچوون به‌ره‌و‬ ‫دؤخي باو ده‌يكات به‌ره‌و تيَپه ِ‬ ‫به‌ده‌ستهيَناني تر‪.‬‬ ‫ِره‌وشت له‌ تيَطه‌ قه‌ييمييه‌كه‌يدا بريتييه‌ له‌ به‌ره‌نجامي‬ ‫كؤي هه‌موو ئه‌و ههَ‌لسوكه‌وتانه‌ي له‌ كؤمهَ‌لدا كهَ‌له‌كه‌‬ ‫بووه‌و ئه‌مانه‌ش بوونه‌ته‌ پيَوه‌ري به‌هايي ئه‌وتؤ كه‌ ده‌بيَت‬ ‫‌ري‪.‬راستييه‌كه‌ي ِره‌وشت‬ ‫‌ريَنه‌وه‌ سه‬ ‫ِ‬ ‫هه‌موو نه‌وه‌كان بطه ِ‬ ‫بريتييه‌ له‌ هونه‌ري په‌يوه‌ندي به‌ستن و َ‬ ‫وطؤركردن له‌‬ ‫ئال‬ ‫ِ‬ ‫نيَوان تاكه‌كان و كؤمهَ‌لطادا‪ .‬واته‌ ده‌شيَت َ‬ ‫بليَين ِره‌وشت‬ ‫تيؤري ِرووت نييه‌ كه‌ نمايشي ويژدان و هه‌ست و‬ ‫سؤزه‌كاني ناوه‌وه‌ي مرؤڤ بكات بهَ‌لكو تيؤري پياده‌ كردن‬ ‫و پراكسيس كردنه‌‪ .‬به‌م پيَيه‌ ئه‌طه‌ر تاكيَك‪ ،‬يان طروپيَك وه‌‬ ‫ياخود حيزبيَك كؤمهَ‌ليَك پرةنسيپي له‌ جيهانبيني خؤيدا‬ ‫‌يره‌و بكات و بيانخاته‌‬ ‫ِراطه‌ياندا ده‌بيَت ئه‌م پرةنسيپانه‌ په ِ‬ ‫بواري پياده‌ و پراكسيسه‌وه‌ ئه‌طه‌ر نا دژي هه‌موو به‌ها‬ ‫ِره‌وشتييه‌كان ده‌وه‌ستيَته‌وه‌‪ .‬ليَره‌وه‌ ده‌بينين يه‌كيَك له‌‬ ‫بيانووه‌كاني سياسه‌تي كوردي بؤ مه‌سه‌له‌ي ِره‌وايه‌تي‬ ‫‌رانه‌وه‌يه‌ بؤ بنه‌ماكاني مافي مرؤڤ‪ ،‬كه‌چي‬ ‫كيَشه‌ي كورد طه ِ‬ ‫هه‌مان ئه‌م بنه‌مايانه‌ له‌ناو كؤمهَ‌لطاي خؤيدا بؤ مرؤڤي خؤي‬ ‫دابين ناكات‪ .‬ئه‌مه‌ جطه‌ له‌ َ‬ ‫‌جاري ِره‌وشتي و سينيزمي‬ ‫طالته ِ‬ ‫عه َ‬ ‫‌قلي چيتر نييه‌‪ِ .‬ره‌وشت ئه‌وه‌يه‌ مه‌شقي ئه‌و ديسپلين و‬ ‫پرةنسيپانه‌ بكه‌يت كه‌ نووسيوته‌‌‪ ،‬وه‌ به‌طشتاندن بكريَت‬ ‫به‌سه‌ر هه‌موو كايه‌كاندا‪.‬‬ ‫‪2‬‬ ‫له‌باره‌ي سياسه‌ته‌وه‌‪...‬‬ ‫سياسه‌ت له‌ كورتترين پيَناسيدا بريتييه‌ له‌ ته‌كنيكي‬ ‫ِريَكخستني په‌يوه‌ندييه‌كاني تاك به‌كؤمهَ‌له‌وه‌ و ئه‌مانيش‬ ‫به‌ ده َ‬ ‫‌وله‌ته‌وه‌‪ .‬ئه‌م ِريَكخستنه‌ش له‌ دابينكردني ماف‬ ‫وطوزه‌ران و باري ته‌ندروستي و ئاسايش و به‌رطريكردني‬ ‫له‌و قه‌واره‌يه‌ دا خؤي ده‌بينيَته‌وه‌‪ .‬ده‌شيَت َ‬ ‫بليَين سياسه‌ت‬ ‫بريتيه‌ له‌ ِريَچكه‌ي به‌ كؤمه‌آليه‌تيكردنه‌وه‌ي تاك و سازداني‬ ‫بواري پيَكه‌وه‌ژياني تاكه‌كان و كؤمهَ‌له‌ جياوازه‌كانه‌‪ .‬ليَره‌وه‌‬ ‫سياسه‌ت ده‌بيَته‌ هه‌ريَميَك تيايدا هه‌موو ده‌نطه‌ جياوازه‌كان‬ ‫‌ربرن و طويَبيستي يه‌كتريش بن‪ .‬به‌م‬ ‫ده‌توانن ده‌نط ده ِ‬ ‫پيَيه‌ سياسه‌ت واقيعي هيَزيَكي طشتي فره‌اليه‌نه‌ كه‌ بووني‬ ‫هاوبه‌شي هه‌مووان ده‌طريَته‌خؤ به‌پيَي به‌هاو ِريَساي‬ ‫هاوبه‌ش‪ ،‬ليَره‌وه‌ شتيَك سياسه‌ت فيَرمان بكات مه‌سه‌له‌ي‬ ‫ِره‌وشتي به‌خشنده‌يي و تؤليَرانسه‌‪ .‬كه‌ ِره‌وشتيَكه‌ فيَرمان‬ ‫ده‌كات هه‌قيقه‌ت شتيَكي ِره‌ها نييه‌ يه‌كخاوه‌ني نييه‌‪،‬‬ ‫بهَ‌لكوهه‌قيقه‌ت فره‌خاوه‌نه‌‪‌.‬‬ ‫‌ره‌وشت‬ ‫ئه‌طه‌رچي سياسه‌ت هه‌ميشه‌ خؤي له ِ‬ ‫‌راستيدا ئه‌ركي هه‌ميشه‌يي‬ ‫دوورخستؤته‌وه‌ كه‌چي له ِ‬ ‫‌رانه‌وه‌يه‌ بؤ ِره‌وشتي سياسيانه‌ و نه‌هيَشتني‬ ‫سياسه‌ت طه ِ‬ ‫ئه‌و باري طه‌ندهَ‌لييه‌يه‌ كه‌ ليَوه‌ي ِره‌وشتي سياسي به‌ره‌و‬ ‫پوكانه‌وه‌ ده‌بات‪ .‬هه‌ركاتيَكيش سياسه‌ت له‌ ِره‌وشت‬ ‫دووركه‌وته‌وه‌ ئيدي ناعه‌قآلنيه‌ت َ‬ ‫شتي‬ ‫جله‌وطيري ده‌كه‌ن و َ‬ ‫َ‬ ‫ناميَنيَت به‌ناوي (چاكه‌ي طشتي) بهَ‌لكو سياسييه‌كان هه‌ولي‬ ‫وه‌حشييانه‌ي خؤبه‌ده‌سه‌آلت كردن و خؤ ده َ‬ ‫‌وله‌مه‌ندكردن‬ ‫ده‌ده‌ن‪ .‬وه‌ك ئه‌وه‌ي ئيَستا له‌ كوردستاندا ده‌طوزه‌ريَت‪.‬‬

‫به‌وه‌شدا سياسه‌ت په‌يوه‌سته‌ به‌ كايه‌ي كؤمه‌آليه‌تييه‌وه‌‬ ‫ئه‌وا ئه‌ركي ئه‌و ئيشكردنه‌ بؤ پاراستني چاكه‌ي طشتي نه‌ك‬ ‫چاكه‌ي تايبه‌ت‪.‬‬ ‫‪3‬‬ ‫ِره‌وشتي سياسي‪....‬‬ ‫سياسه‌ت كه‌ بريتييه‌ له‌ ِريَكخستني چاالكييه‌ مرؤييه‌كان‬ ‫ئه‌وا جطه‌ له‌وه‌ي كه‌ ئه‌ركي سه‌ره‌كي ئه‌و هيَنانه ‌ئاراوه‌ي‬ ‫هاوسه‌نطي كؤمه‌آليه‌تي و ئابووري كؤمهَ‌لطايه‌‪ ،‬ده‌شبيَت‬ ‫ئه‌م ئه‌ركه مسؤطه‌ر بكات و به‌رطريش له‌ قه‌واره‌كه‌ي بكات‪.‬‬ ‫‌ريَكي‬ ‫ئه‌طه‌رنا مرؤڤه‌كاني كؤمهَ‌لطا به‌رده‌بنه‌وه‌ ناو شه ِ‬ ‫بيَكؤتا له‌طه َ‬ ‫‌ل يه‌كتريدا‪ .‬چونكه‌ وه‌ك هؤبز دهَ‌ليَت‪.‬مرؤڤ‬ ‫‌بي سياسه‌ت‬ ‫طورطه‌ بؤ مرؤڤي براي‪ .‬به‌م جؤره‌ بوون به َ‬ ‫بوونيَكي ئاژه‌آلنه‌يه‌ و چ ِره‌وشتيَكي مرؤيي تيادا نابينريَت‪.‬‬ ‫به‌م ديده‌ي هؤبز ژياني ِره‌وشتي دابين نابيَت ئه‌طه‌ر پيَشتر‬ ‫سياسه‌ت كارا نه‌بيَت‪ .‬الي هؤبز ِره‌وشت و سياسه‌ت ده‌بنه‌‬ ‫يه‌ك‪ ،‬ده‌سه‌آلت و دادوه‌ري ته‌با ده‌بن‪( .‬پاشا) ده‌بيَته‌ ئه‌و‬ ‫حاكمه‌ي كه‌ ئه‌فالتؤن خه‌وني پيَوه‌ ده‌بيني به‌آلم له‌به‌رئه‌وه‌‬ ‫حاكم نييه‌ كه‌ حه‌كيمه‌ بهَ‌لكو له‌به‌رئه‌وه‌ حاكمه‌ چونكه‌‬ ‫خاوه‌ني ده‌سته‌آلتي ِره‌هايه‌‪ .‬الي هؤبز (پاشا) ‌بنه‌ماكاني‬ ‫َژي‪ .‬كه‌ ئه‌مه‌ش بوو واته‌ تاكه‌كان ناتوانن‬ ‫‌ري َ‬ ‫ِره‌وشت داده ِ‬ ‫ئازادي خؤيان كه‌ بريتييه‌ له‌ ِره‌وشتي خؤيان پياده‌‬ ‫بكه‌ن بهَ‌لكو بنه‌ما ِره‌وشتييه‌كاني پاشاو سه‌ركرده‌‪ .‬له‌م‬ ‫سيستمة‌شدا ده‌بينين ِره‌وشت و ئازادي ده‌بنه‌ قورباني‬ ‫سياسه‌ت‪ِ .‬ره‌وشتيَكي له‌مجؤره‌ش چؤكدادانه‌ بؤ سياسه‌ت و‬ ‫له‌ئازاديخستني مرؤڤه‌‪ .‬ليَره‌وه‌ سياسه‌ت ده‌بيَته‌ ته‌كنيكيَكي‬ ‫سامناكي چه‌پاندني ئازادييه‌كان‪.‬‬ ‫‌رين بكه‌ين‪ ،‬قؤناغيَك‬ ‫طه‌ر ته‌ماشاي قؤناغي پاش ِراپه ِ‬ ‫كه‌ تيايدا ده‌سه‌آلتي كوردي پياده‌ي سياسه‌ت به‌سه‌ر‬ ‫كؤمهَ‌لطاي خؤيدا ده‌كات‪ ،‬ده‌بينين به‌م ستراتيژه‌ كاري‬ ‫كردووه‌ كه‌ ِره‌وشتي سه‌ركرده‌و ده‌سه‌آلتي حيزب هه‌موو‬ ‫چاالكييه‌ ئازادييه‌كاني تاكي كورديان مؤنؤپؤل كردووه‌‪.‬‬ ‫هيچ كايه‌يه‌ك نه‌ماوه‌ حيزبي كوردي زه‌وتي نه‌كرد‬ ‫بيَت‪ .‬له ‌مافه‌كاني دامه‌زراندنه‌وه‌ له‌ فه‌رمانطه‌يه‌كدا بؤ‬ ‫بازار و دامه‌زراندني هه‌ر پرؤژه‌يه‌كي‬ ‫مافه‌كاني ئابووري‬ ‫ِ‬ ‫وه‌به‌رهيَنانه‌وه‌ بيطره‌ بؤ مافه‌ ئازادييه‌كاني تاك بؤ‬ ‫كريني ده‌نط و ساخته‌كردني ئه‌نجامه‌كاني ههَ‌لبژاردن‬ ‫ِ‬ ‫و له‌كارالبردن و پله‌و پايه‌دابه‌زاندن و طواستنه‌وه‌و‬ ‫‌ري جياوازه‌وه‌‬ ‫دورخستنه‌وه‌ به‌هؤى هه‌بووني بيروباوه ِ‬ ‫ده‌ستي سامناكي ده‌سه‌آلتي كوردي طه‌يشتؤته‌ سه‌ر‪.‬‬ ‫ئه‌مه‌ش سيمپتؤم و نيشانه‌ هه‌ره‌ دياره‌كه‌ي ملناني‬ ‫ده‌سه‌آلته‌ به‌ره‌و ديكتاتؤري‪ .‬له‌چ سيسته‌ميَكي سياسيدا‬ ‫مؤراأل فه‌رامؤش بكريَت له‌ويَدا چاكه‌ي تايبه‌ت ده‌كه‌ويَته‌‬ ‫سه‌روو چاكه‌ي طشتييه‌وه‌‪ .‬بهَ‌لكو ِره‌نطه‌ شتيَك نه‌ميَنيَته‌وه‌‬ ‫به‌ناوي چاكه‌ي طشتييه‌وه‌‪ِ .‬ره‌وشتي ئيَستاي سياسي‬ ‫بريَكي‬ ‫كوردي دووركه‌وتنه‌وه‌يه‌ له‌ هه‌ر به‌رپرسيارييه‌ك كه‌ ِ‬ ‫طه‌وره‌ي بنه‌ما ِره‌وشتي و سياسييه‌كان نه‌ري ده‌كاته‌وه‌‪.‬‬ ‫‌ريَوه‌و‬ ‫له‌كاتيَكدا ِره‌وشت ده‌توانيَت سياسه‌ت ببات به ِ‬ ‫ئاراسته‌ي بكات ماناي وايه‌ ده‌بيَت سياسه‌ت سيستميَكي‬ ‫طشتطيري ئه‌وتؤ دابين بكات كه‌ ِره‌وشت بنه‌ماي يه‌كه‌ميني‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬

‫‪63‬‬


‫بيَت و دادوه‌ريش ئامانجي كؤمه‌آليه‌تييانه‌ي هه‌مووان بيَت‪.‬‬ ‫ليَره‌دا ِره‌وشت و سياسه‌ت ده‌توانن له‌ چوارچيَوه‌يه‌كدا‬ ‫خؤيان ببيننه‌وه‌ كه‌ بريتييه‌ له‌ (ياسا) و به‌رپرسياري‪ .‬ئيدي‬ ‫له‌ژيَر سايه‌ي ياسادا هه‌موو تاكه‌كان وه‌ك يه‌ك ئازادي و‬ ‫مافيان ده‌بيَت‪ .‬ئه‌مه‌ش َ‬ ‫حاله‌تيَكه‌ ِره‌وشتي سياسي دنياي‬ ‫ئيَمه‌ ناطريَته‌وه‌‪ ،‬چونكه‌ نه‌ دادوه‌ري كؤمه‌آليه‌تي هه‌يه‌ و‬ ‫نه‌ياساش سه‌روه‌ره‌‪ .‬كه‌ ئه‌م دووانه‌ش بزر بوون ئيدي‬ ‫كؤله‌كه‌كاني ده َ‬ ‫َ‬ ‫‌وله‌تي سيَكوليَر‬ ‫دووان له‌سه‌ره‌كيترين‬ ‫و كؤمهَ‌لطاي مه‌ده‌ني نائاماده ده‌بن به‌مه‌ش ِرووبه‌ري‬ ‫نائاماده‌بووني به‌رپرسياري له‌ناو ِره‌وشتي سياسيدا‬ ‫فراوانتر و سامناكتر ده‌بيَت‪ .‬وه‌ ئه‌م دووانه‌ش نايه‌نه‌ دي‬ ‫تاوه‌كو كؤمهَ‌لطا ههَ‌لنه‌وه‌شيَته‌وه‌ بؤ تاكه‌كه‌س‪ .‬تاوه‌كو‬ ‫تاكه‌كه‌س له‌سه‌ر هه‌موو ئاسته‌كاندا به‌كرده‌وه‌ ئازادي‬ ‫خؤي پياده‌نه‌كات مه َ‬ ‫‌حاله‌ هؤشياري به‌رپرسياري تيادا‬ ‫دروست بيَت‪ ،‬ليَره‌وه‌يه‌ سته‌مه‌ سياسه‌تيَك بتوانيَت ئاشتي‬ ‫كؤمه‌آليه‌تي دابين بكات ئه‌طه‌ر نه‌توانيَت ئازادييه‌ تاكه‌كان‬ ‫و ِره‌وشت دابين بكات‪ .‬سياسه‌ت ده‌بيَت هاوشان له‌طه َ‬ ‫‌ل‬ ‫ِره‌وشتي تاكه‌كه‌س دا ِره‌وت بكات‪.‬‬ ‫ليَره‌وه‌ هه َ‬ ‫‌ولداني باشتركردني شويَني ِره‌وشت له‌ناو‬ ‫طؤريني ِره‌وشتي‬ ‫سياسه‌تي كورديدا كه‌وتؤته‌ سه‌ر‬ ‫ِ‬ ‫باو‪.‬دابرانه‌ له‌ هه‌موو‬ ‫سياسي باو‪ِ ،‬ره‌وشتي كؤمه‌آليه‌تي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ئه‌و دابوونه‌ريته‌ سواوه‌ كؤمه‌آليه‌تييانه‌ي تيَكه‌لي ژياني‬ ‫سياسيانه‌شمان بوون‪ .‬له‌بيرمان نه‌چيت كه‌رتيَكي طه‌وره‌ي‬ ‫ئؤرطاني سياسه‌ت و حيزبايه‌تي له‌ جيهاني كورديدا‬ ‫سه‌رچاوه‌كه‌ي فه‌رهه‌نطي خيَآليه‌تييه‌‪ .‬به‌مه‌ش مؤراليَكي‬ ‫خيَآليه‌تي تيَكه َ‬ ‫‌ل به‌ چاالكي سياسي بووه‌ كه‌ چ ِرووبه‌ريَك‬ ‫و چ ده‌رفه‌تيَكي بؤ ئازادي تاك نه‌هيَشتؤته‌وه‌‪.‬‬ ‫طؤران ده‌بيَت خؤي به‌ فه‌لسه‌فه‌ي نويَي‬ ‫بزووتنه‌وه‌ي‬ ‫ِ‬ ‫ِره‌وشت و تيؤري نويَي ِره‌وشتي سياسي چه‌كدار‬ ‫‌بي هه‌بووني ِراڤه‌يه‌كي نويَي ديارده‌ي ِره‌وشتي‬ ‫بكات‪ ،‬به َ‬ ‫سياسي مه َ‬ ‫طؤرانيَك ئه‌نجام بدريَت‪ِ .‬رؤژانه‌‬ ‫‌حاله‌ هيچ‬ ‫ِ‬ ‫وتاري جؤراوجؤر له‌سه‌ر طه‌ندهَ‌لي‌ ده‌نووسريَت‪ ،‬له‌طه َ‬ ‫‌ل‬ ‫پي بكه‌نه‌ كايه‌كاني‬ ‫ئه‌وه‌شدا ئه‌وانه‌ ده‌بيَت ئاطاييان ِروو َ‬ ‫ِره‌وشت و سياسه‌ت‪ ،‬چونكه‌ ئه‌مان سوبيه‌كتي فيكري و‬ ‫مؤرالي ديارده‌ي طه‌ندهَ‌لين‪.‬طه‌ر ئه‌م دووانه‌ تيَطه‌يه‌نراو‬ ‫لي ده‌رده‌كه‌ويَت‪.‬‬ ‫نه‌بن پياده‌كردنيان ئه‌نجامي خراپي َ‬ ‫طؤران ده‌بيَت نه‌هيَ‬ ‫َليَت چيتر‬ ‫جطه‌ له‌مه‌ش بزووتنه‌وه‌ي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫حيزب خؤي بخزيَنيَته‌ ناو جيهانيژياني كؤمه‌لطاوه‌‪ .‬واته‌‬ ‫نه‌هيَ‬ ‫َليَت حيزب مؤرالي خؤي بسه‌پيَنيَت به‌سه‌ر كايه‌‬ ‫كؤمه‌آليه‌تييه‌كاندا‪.‬‬ ‫به‌و جؤره‌ي كه‌ تا ئيَستاش ده‌يبينين‪ ،‬بهَ‌لكو ده‌بيَت وابكات‬ ‫‌رووي فه‌رهه‌نطي و كؤمه‌آليه‌تييه‌وه‌‬ ‫جيهانيژياني كؤمهَ‌لطا له ِ‬ ‫جيا له‌ ِره‌وشي ئيشكردني حيزبه‌وه‌ طه‌شه‌ بكات‪ .‬چونكه‌‬ ‫له‌وه‌ته‌ي ئه‌و دوو حيزبه‌ ده‌سه‌آلتداري كوردستانن ئيدي‬ ‫كه‌وتوونه‌ته‌ فشار خستنه‌ سه‌ر هه‌موو كايه‌كاني ژيان و‬ ‫كؤمهَ‌لطا‪ ..‬په‌يدابووني ئه‌م ديارده‌يه‌ جؤريَك له‌ ده‌سه‌آلتي‬ ‫‌ريَي حيزبه‌وه‌‬ ‫سه‌رانسه‌ري خولقاندووه‌ كه‌ ته‌نيا له ِ‬ ‫هاونيشتمانيان ئيش و ژيان و طوزه‌ران و ئاسايشيان‬ ‫بؤ دابين ده‌كريَت‪ .‬به‌م ِره‌وشته‌ سياسييه‌ سته‌مكارانه‌يان‬

‫‪64‬‬

‫ئه‌وان توانيويانه‌ به‌ پرؤسه‌يه‌كي كاوه‌خؤيي و هيَدي هيَدي‬ ‫مؤنؤپؤلي ماف و ئازادييه‌كاني مرؤڤي كوردي بكه‌ن‪.‬‬ ‫ئه‌مه‌ش هؤكاريَكي لؤطيكييانه‌ي په‌يدابووني ديارده‌ي‬ ‫طه‌ندهَ‌لييه‌‪ .‬ئه‌مه‌ جطه‌ له‌وه‌ي ده‌سه‌آلت و سياسه‌تي كوردي‬ ‫جؤريَك له‌ سايكؤلؤطياي الساييكردنه‌وه‌ي به‌رپاكردووه‌‪،‬‬ ‫كه‌ هه‌ر تاكيَك ده‌بينيَت سياسييه‌كان له‌ ده َ‬ ‫‌وله‌مه‌ندبوونيَكي‬ ‫له‌ناكاوي خه َ‬ ‫‌ياليدان و چ كار بؤ به‌رژه‌وه‌ندي طشتي ناكه‌ن‪،‬‬ ‫ئه‌ميش ده‌خوازيَت به‌ هه‌ر شيَوه‌يه‌ك بيَت‪ ،‬جا ِره‌وا بيَت‬ ‫ناره‌وا‪ ،‬بطاته‌ ئاستي ئه‌و‪ .‬مه‌سه‌له‌كه‌ دريَژتريش‬ ‫يان ِ‬ ‫ده‌بيَته‌وه‌و ده‌طاته‌ سه‌ر دروستبووني جؤريَكي تري‬ ‫مؤرال كه‌ به‌دياريكراوي ده‌توانين َ‬ ‫بليَين له‌ ‪2003/4/9‬‬ ‫َ‬ ‫به‌دواوه‌ له‌دايكبووه‌‪ ،‬مؤراليَك كه‌ ئه‌ندامه‌كاني كؤمه‌لطاي‬ ‫فريَداوه‌ته‌ ناو ياريطاي ملمالنيَيه‌كي سايكؤلؤژييه‌وه‪ ،‬كه‌‬ ‫ِ‬ ‫هه‌موو ئيره‌يي و چنؤكي به‌يه‌ك ده‌به‌ن‪ ،‬ئيَستا مؤرالي ئه‌وه‌‬ ‫له‌ئارادا هه‌يه‌ كه‌ هه‌موو كه‌س به‌ ژياني خؤي ِرازي نييه‌ و‬ ‫ده‌خوازيَت ئه‌وه‌ي هه‌بيَت كه‌ هاوسيَكه‌ي هه‌يه‌تي‪.‬‬ ‫شكاندني ئه‌م مؤراله‌ ميَطه‌لي و جه‌ماوه‌رييه‌ پيَويستي‬ ‫به‌هيَناني ده‌رماني عه َ‬ ‫‌قله‌ له‌ ده‌رمانخانه‌كاني خؤرئاواوه‌‪،‬‬ ‫وه‌ك چؤن بؤ نه‌خؤشييه‌ جه‌سته‌ييه‌كان‪ ،‬پاراسيتامؤل و‬ ‫ڤياطرا له‌ خؤرئاوه‌ ده‌هيَنن‪ ،‬ده‌بيَت بؤ نه‌خؤشييه‌ ِره‌وشتي‬ ‫و ِرؤحي و ده‌رووني و عه‌قلييه‌كانيش په‌نابه‌رينه‌ به‌ر‬ ‫ئه‌پؤتيَكه‌ي خؤرئاوا‪ .‬هه‌نطاونانيش به‌ره‌و دروستبووني‬ ‫طؤريني مؤرال و مؤرالي‬ ‫هؤشيارييه‌كي له‌م جؤره‌ ده‌بيَت به‌ ِ‬ ‫پي بكات‪ .‬طه‌ر ته‌ماشاي ميَژووي‬ ‫سياسي باو ده‌ست َ‬ ‫طؤراني كولتورييانه‌ي مرؤڤيش بكه‌ين هه‌ر به‌م ِريَچكه‌يه‌‬ ‫ِ‬ ‫ِره‌وتي كردووه‌‪ .‬ليره‌وه‌ پيَموايه‌ له‌ طه َ‬ ‫‌ل له‌دايكبووني‬ ‫طؤراندا َ‬ ‫بليَين ئيدي كاتي ئه‌وه‌ هاتووه‌ ئه‌م‬ ‫بزووتنه‌وه‌ي‬ ‫ِ‬ ‫مؤنؤلؤطه ِره‌وشت و‌ سياسييه‌ي دنياي كوردي باده‌ينه‌ سه‌ر‬ ‫طفتوطؤي سياسي و ِره‌فتاري سياسييانه‌ي ئازاد‪ .‬بؤ ئه‌مه‌ش‬ ‫‌بي پشتخانيَكي‬ ‫پي بكه‌ين كه‌ به َ‬ ‫بروايه‌وه‌ ده‌ست َ‬ ‫ده‌بيَت له‌و ِ‬ ‫فه‌لسه‌في مه َ‬ ‫‌حاله‌ مؤرالي سياسي ته‌ندروست بيَته‌ ئاراوه‌‪.‬‬ ‫‌رين به‌ دوواوه‌ كه‌ قؤناغيَكي‬ ‫چونكه‌ حيزبي كوردي له‌ ِراپه ِ‬ ‫نوي ده‌طوزه‌ريَنيَت فيكر و جيهانبينييه‌كي سياسي‬ ‫سياسي َ‬ ‫پي نييه‌‪ .‬تا ئيَستاش‬ ‫و ِره‌وشتي نويَي بؤ ئه‌م قؤناغه‌ نويَيه‌ َ‬ ‫حيزبي كوردي به‌هاي خيَآليه‌تي كردؤته‌ سه‌رچاوه‌ي‬ ‫مؤرالي سياسي‪ ،‬به‌رده‌وام سياسييه‌كانمان ده‌چنه‌وه‌‬ ‫ئاميَزي خيَآليه‌تييه‌وه‌‪ .‬بؤيه‌ َ‬ ‫زالبووني به‌ها قه‌ييميه‌كان‬ ‫به‌سه‌ر ئيَستاي عه َ‬ ‫‌قلي سياسي كورديدا نيشانه‌يه‌ له‌سه‌ر‬ ‫ئه‌وه‌ي عه َ‬ ‫‌قلي ته‌قليدي ده‌ريده‌خات كه‌ الي ئه‌و ِره‌وشت‬ ‫به‌هيَزتره‌ له‌ مرؤڤ‪.‬‬ ‫دارشتني مؤديَليَكي نويَي سياسه‌ت‬ ‫بؤ‬ ‫ئيش‬ ‫طؤران ده‌بيَت‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َكراي قؤناغي پاش‬ ‫و طوتاريَكي ِره‌وشتي‬ ‫َ‬ ‫نوي بكات‪ .‬تي ِ‬ ‫‌رين بريتييه‌ له‌ قؤناغي پيَاههَ‌لدان و ستايشكردني‬ ‫ِراپه ِ‬ ‫‌مرؤ كاتي ئه‌وه‌ هاتووه‌ خؤمان له‌و قؤناغه‌‬ ‫‌رين ئه ِ‬ ‫‌رراپه ِ‬ ‫به ِ‬ ‫‌رووي سياسي و ِره‌وشتييه‌وه‌ ئيَمه‌‬ ‫ه‬ ‫ل‬ ‫مادام‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫چونك‬ ‫‪.‬‬ ‫ين‬ ‫دابر‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫له‌ سه‌رده‌ميَكي نويَدا ده‌ژين ئه‌وا ده‌بيَت به‌ ديدي نويَوه‌‬ ‫ته‌ماشا بكه‌ين و به‌زماني نويَوه بدويَين‪‌.‬‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬

‫***‬


‫سيكؤالريزم ضيية؟‬ ‫هيندةش َ‬ ‫لةتةلةزطة ء قةيراندا نقومدةبين»‬ ‫«ضةندة لةعةلمانيةت دوربكةوينةوة‪َ ،‬‬ ‫جؤرج تةرابيشى‬

‫شيروان كةريم محةمةد‬

‫عةلمانيةت يةك شيَوةى تايبةتى نيية‪َ ،‬‬ ‫بةلكو دياردةيةكى فرة فؤرمء فرة‬ ‫دةركةوتةو‪ ،‬لةهةلومةرجى ميَذوويى جياجيادا شيَوازى جياجياى طرتؤتة خؤى‪،‬‬ ‫ثيَناسةيةكى ئةبةدىء هةتاهةتايمان بؤ عةلمانيةت نية‪َ ،‬‬ ‫بةلكو ئيَمة لةبةردةم‬ ‫ثيَناسةى جياوازى عةلمانيةتداين‪ .‬عةلمانيةت‪ ،‬بةئينطليزيةكةى (سيكؤالريزم)‪،‬‬ ‫بؤ يةكةمجار‪ ،‬لةاليةن (جؤرج ياكوب هالى ئؤك)ى ئينطليزيةوة بةكارهاتوة‪،‬‬ ‫َ‬ ‫لةسالى ‪1846‬ز سيكوالريزمى بةو ماناية بةكارهيَنا‪ ،‬بةماناى (ئةمة بيرء ِرايةكة‬ ‫تةنيا بةثرسيارء كيَشةطةليَكةوة خؤى خةريكدةكات‪ ،‬لةذيانى رؤذانةدا ئةكريَت‬ ‫لةمةحةكى ئةزمونى بدةين»‪.‬‬ ‫ضةمكى عةلمانيةت (العلمانية)‪ ،‬مانا فةرهةنطيةكةى لةزمانى عةرةبيدا‪،‬‬ ‫لةبنةرةتدا ماناى طةل يان طشتى (العامة) دةطةيةنيَت‪ ،‬لةبةرامبةر ثياوانى ئاينء‬ ‫ِ‬ ‫كاهينةكاندا‪ ،‬واتة هةموو ئةوشتانة دةطةيةنيَت كة ئينتمايان بؤ ثياوانى ئاينى نية‪،‬‬ ‫لةدةرةوةى دةسةآلتيدانء دورة لةدةستيَخستنيان‪.‬‬ ‫طيانى فاتيمؤ ثيَى واية عيسا دامةزريَنةرى عةلمانيةت بووة‪ ،‬ضونكة ئةو‬ ‫بوو خوداى هيَناية سةرزةوىء خوداى مرؤظاند‪ ،‬واتة الى فاتيمؤ بةيةككردنى‬ ‫جيهانى مرؤظ ء جيهانى خودا لةعيساوة دةست ثيَدةكات‪.‬‬ ‫بنةرةتى‬ ‫بةآلم‬ ‫َية‪،‬‬ ‫ي‬ ‫عةلمانيةت لةطةأل ئةوةى دياردةيةكى سةردةمى نو‬ ‫ِ‬ ‫تيؤرةكة‪ ،‬لةسةدةى شازدةهةمةوة تا نؤزدةهةم‪ ،‬لةاليةن ضةند فةيلةسوفيَكةوة‪،‬‬ ‫وةك تؤماس هؤبز‪ ،‬جؤن لؤك‪ ،‬سثينوزا‪ ،‬جان جاك رؤسؤ‪ ،‬ئيمانوئيَل كانت‪،‬ء‬ ‫تةنانةت فريدريش هيطل (لةبةرهةمةكانى سةردةمى طةنجيدا)ء كارل ماركس‬ ‫دادةريَذريَت‪ ،‬ثاساوة فةلسةفيةكانى عةلمانيةت‪ ،‬ئةطةرضى بةو شيَوةيةى كة‬ ‫بةدلنياييةوة‪ ،‬دةتوانين َ‬ ‫دةيبنين‪ ،‬لةهةنديَك اليةنيشدا دذ بةيةكن‪ ،‬بةآلم َ‬ ‫بليَين كة‬ ‫بنةرةتى فةلسةفة‬ ‫زةمينة تيؤرييةكانى دروستبوونى دةستةبةركردووة‪ ،‬دانانى‬ ‫ِ‬ ‫َرةودا نةرؤيشتووة‪.‬‬ ‫سياسيةكةى‪ ،‬هةر لةسةرةتاوة بةيةك ري ِ‬ ‫دةتوانين بيرؤكةى عةلمانيةت بطةريَنينةوة بؤ شؤرشى كؤثةرنيكى زاناى‬ ‫ثؤلةندى‪ ،‬كة وتى‪ :‬خؤر ضةقى طةردونة‪ ،‬دذى بؤضونى َ‬ ‫طةردونناسى َ‬ ‫كليَسا‬ ‫وةستايةوة كة لةكتيَبى ثيرؤز (ئينجيل)دا توماركرا بوو‪ ،‬زةوى ضةقى طةردونة‪،‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هةلويَستيَكى عةلمانية‪ ،‬ضونكة عةقلى ئةو‬ ‫هةلويَستةى كؤثةرنيكؤس‪،‬‬ ‫ئةم‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫عةقلى خؤى لةو كؤتة رزطار‬ ‫عةقلى كةنيسةء ملكةضى نةبوو‪ ،‬توانى‬ ‫ثاشكؤى‬ ‫بكات‪ ،‬لةبوارى بيرى زانستيدا دةسةآلتى خؤى بسةثيَنآ‪ ،‬بةجؤريَك تةنيا َ‬ ‫ئةقلى‬ ‫بريارى دةدا‪ ،‬ياخود‬ ‫دةكردة ريَنمايى خؤي‪ ،‬لةبيركردنةوةداء هةر لةويشةوة‬ ‫ِ‬ ‫دةتوانين رةطى عةلمانيةت بطةريَنينةوة بؤ ريفؤرمى ئاينى مارتن لؤسةر‪ ،‬ضونكة‬ ‫ريفؤرمى ئاينى بةشيَكة لةعةلمانيكردن‪ ،‬عةلمانيةت هيض نية جطة لةتيَطةيشتنيَكى‬ ‫زانستىء عةقآلنى بؤ ئاين‪ ،‬لةرؤذئاوادا عةلمانيةت بةبآ ريفؤرمى ئاينى روى‬ ‫نةداوة‪ ،‬ريفؤرمى ئاينى لةئةوروثادا بةثيَشمةرجى عةلمانيةت دادةنريَت‪.‬‬ ‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬

‫‪65‬‬


‫كةسانيَك عةلمانيةت بةكؤتايهاتنى دةورى دين لةذيانى‬ ‫كؤمةآليةتىء سياسى دا دادةنيَن‪ .‬واتة عةلمانيةت بةباآلدةستى‬ ‫فيكرى زانستىء عةقآلنى دةزانن‪ ،‬كة لةئةنجامدا دةبيَتة هؤى‬ ‫َ‬ ‫لةكؤمةلطاء ذياندا‪ ،‬كةسانيَكى‬ ‫كةناركةوتنى دةورى دين‬ ‫دةرؤن‪ ،‬عةلمانيةت لةثاشةكشيَى دين لةبوارى‬ ‫دى نةرمتر‬ ‫ِ‬ ‫طشتييةوة بؤ بوارى تايبةتى‪ ،‬هةنديَكى تر كؤتايهيَنان بةدةورى‬ ‫سياسيانةى دينء ثياوة دينيةكان دادةنيَت‪.‬‬ ‫َ‬ ‫لةشكلطرتنى‬ ‫كؤمةلَة روداو ء بوار كة رؤلَيان هةبووة‬ ‫عةلمانيةت‬ ‫َ‬ ‫مولكايةتى زةوىء‬ ‫بةروداوى سةندنةوةى‬ ‫‪.1‬ياسا‪:‬‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َرانةوةى بؤ دةولةت‪ ،‬يةكيَك‬ ‫زارديَت لةدةست كةنيسةء طي ِ‬ ‫لةماناكانى عةلمانيةت‪ ،‬ئةويش دةرهيَنانى دارايية لةضنطى‬ ‫كةنيسةء ئةم دامةزراوةية‪ ،‬كة بةطشتى ئةم دارايية دةكةويَتة‬ ‫َ‬ ‫دةولةتةوة‪ ،‬سةرةنجام مانايةكى ترى ئةوة‪ ،‬كة‬ ‫ذيَردةستى‬ ‫مانا مؤديَرنةكةيةتى‪ ،‬طواستنةوةى ضاالكييةكانء دامةزراوة‬ ‫كؤمةآليةتيةكانى‪ ،‬وةك قوتابخانةكانء نةخؤشخانةكان‪،‬‬ ‫لةناوةندى رابةرايةتى يان دةسةآلتى كةنيسةوة بؤ ئةو‬ ‫طةرانةوةيةكى بؤ بةها ئاينيةكان تيَدا‬ ‫ناوةندانةى‪ ،‬كة هيض‬ ‫ِ‬ ‫نابينريَت‪.‬‬ ‫‪.2‬زانستى‪ :‬كؤتايهاتن بةثاوانكردنى تةفسيرى دنيا‪ ،‬لةاليةن‬ ‫كةنيسةوةء بةخشينى بةزانست‪ ،‬ملمالنيَى زانستء ئاين‪،‬‬ ‫لةخؤرئاوا يةكيَكة لةو هؤكارة طرنطانةى عةلمانيةتى ئةوروثى‬ ‫بةهيَزكردء سنوريَكى بؤ دةسةآلتى ثياوانى كةنيسة دانا‪.‬‬ ‫َ‬ ‫دةولةتيَكى بيَاليةن‬ ‫‪.3‬سياسىء كولتورى‪ :‬دروستكردنى‬ ‫َ‬ ‫برواء مةزهةبء ئاينة جياوازانةى لةكؤمةلطةدا‬ ‫لةبةرامبةر ئةو ِ‬ ‫هةن‪.‬‬ ‫‪.4‬سيكؤالريزم جؤريَكة لةبيركردنةوة ياخود روانينيَكة‬ ‫جيهانباوةرى (طةردونىء دونياطةرى)‪ ،‬ئةو‬ ‫لةسةر بنةماى‬ ‫ِ‬ ‫فةلسةفةية‪ ،‬كة جةخت لةسةر جياكردنةوةى دين لةسياسةتء‬ ‫َ‬ ‫دةولةتء كاروبارى سياسى دةكات‪ ،‬الى هةنديَك‬ ‫ئيدارةى‬ ‫َ‬ ‫ئةمة بةماناى جولةى تةريبى ئةم دوانةيةء لةروانطةى‬ ‫َ‬ ‫كؤنترؤلكردنى دينة لةريَطةى زانستى‬ ‫هةنديَكى ترةوة‪ ،‬بةماناى‬ ‫سياسةتةوة‪.‬‬ ‫َروانينيَكة بؤ ذيان‪ ،‬كةلةسةر بناغةى‬ ‫ي‬ ‫ت‬ ‫عةلمانيةت‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دةولةت‬ ‫دورخستنةوةى ئاينء بةهاكانى‪ ،‬يان تةبةننانةكردنى‬ ‫بؤ ئاينيَكى رةسمى يان جياكردنةوةى دةسةآلتى رؤحى‬ ‫لةدةسةآلتى سياسى دامةزراوة‪.‬‬ ‫محةمةد ئاركؤن لةرووى مةعريفيةوة ثيَناسةى ضةمكةكة‬ ‫َ‬ ‫دةكاتء َ‬ ‫لةهةلويَستى رؤح لةبةرامبةر طرفتى‬ ‫دةل َى‪ :‬بريتية‬ ‫مةعريفةدا‪ ،‬واتة‪ ،‬ئايا مرؤظ مافى ئةوةى هةية نهيَنيةكانى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا بزانيَت يان مافى ئةوةى نية‪ ،‬ئايا‬ ‫طةردونء‬ ‫َ‬ ‫بةعةقلى مرؤظ بكةين‪ ،‬لةدؤزينةوةى ناديارةكانء‬ ‫متمانة‬ ‫ريَبةريكردنى ميَذوو يان متمانةى ثيَنةكةين‪ ،‬ئايا مرؤظ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫عةقليةوة‪ ،‬تواناى ئةوةى‬ ‫عةقلى خؤيةوة‪ ،‬تةنها بةهؤى‬ ‫بةهؤى‬ ‫برياريَك وةربطريَت يان تواناى نية‪.‬‬ ‫َبطاتء‬ ‫ي‬ ‫ت‬ ‫لةشتةكان‬ ‫هةية‬ ‫ِ‬ ‫سيفةتى زانستىء مةعريفى‪ ،‬تةواوكةرء بناغةى سيفةتى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةت عةلمةنة‬ ‫كؤمةلطةء‬ ‫عةلمانيةتة‪ ،‬ضونكة ناتوانين‬ ‫بكةين‪ ،‬ئةطةر لةبوارة زانستيةكان دور بين‪ ،‬لةو هؤيانةى‬ ‫ريَيان بؤ دةركةوتنى عةلمانيةتء سةركةوتنى خؤشكردء‬

‫‪66‬‬

‫طرنطيدان فراوانبوو بةديراساتة ئينسانيةكان‪ ،‬لةسةردةمى‬ ‫ريَنيسانسى ئةوروثى‪ ،‬وةك بوارةكانى زمانء ميَذو و شيعرء‬ ‫ئةدةب‪ ،‬بةدامةزراندنى شارستانيةت لةسةر بناغةى خواوة بؤ‬ ‫َ‬ ‫هةولى ثيَدانى دةسةآلتيَكى‬ ‫مرؤظ طواستنةوة‪ ،‬سيكؤالريزم‬ ‫سةربةخؤء ئازادة بؤ مةعريفة دور لةئاين‪.‬‬ ‫عزيز العظمة َ‬ ‫دةل َي‪( :‬عةلمانيةت ئةو دياردةية نية‪ ،‬كة بكرآ‬ ‫َ‬ ‫بةسوكء ئاسانى وةسف بكرآ‪ ،‬ئةو كؤمةلة طؤرانكارى‬ ‫ميَذوويىء سياسةتء كؤمةآليةتىء رؤشنبيرىء فيكرىء‬ ‫ئايدؤلؤذية‪ ،‬هةروةها عةلمانيةت وةسفةيةكى حازر بةدةست‬ ‫ثراكتيزة بكرآ يان رةتبكريَتةوة‪ ،‬ئةو ضةند رويةكى‬ ‫نية‪ ،‬كة ِ‬ ‫هةية‪ ،‬رويةكى مةعريفى‪ ،‬هةروةها رويةكى دامةزراوةيى‪ ،‬كة‬ ‫بريتية لةسةيركردنى دامةزراوةى ئاين‪ ،‬وةك دامةزاروةيةكى‬ ‫تايبةت‪ ،‬وةك يانةء ناوةندةكان‪ ،‬هةروةها رويةكى سياسى‬ ‫هةية‪ ،‬كة بريتية لةجياكردنةوةى ئاين لةسياسةت‪ ،‬ئةمة جطة‬ ‫لةرويةكى ئةخالقىء بةهايى كة ئةخالق بةميَذوو‪َ ،‬‬ ‫ثالنةر‬ ‫بةويذدانةوة دةبةستآ‪ ،‬نةك ثابةندكرانء ترسان لةسزاى‬ ‫ئاخيرةت‪.‬‬ ‫سةردةمى رؤشنطةرى بنةمايةكى فةلسةفى بةزاراوةكة‬ ‫َ‬ ‫جلةودانة دةست ئةقأل‪،‬‬ ‫بةخشى‪ ،‬رؤشنطةرى بةماناى‬ ‫َ‬ ‫رؤشنطةرى ئةو ثرؤذةيةية‪ ،‬كة بةناوى ئةقلى مرؤظةوة‪ ،‬دذى‬ ‫باوةرة دينيانة راوةستا‪،‬‬ ‫هةموو ئةو ئةفسانةء خورافياتء‬ ‫ِ‬ ‫كة ببونة بةربةست لةبةردةم تيَطةيشتن لةدنيا‪ ،‬عةلمانيةتء‬ ‫َ‬ ‫لةكؤمةلطايةكى مةدةنىء ديموكراتيدا نةبيَت‬ ‫رؤشنطةرى‪،‬‬ ‫بةرنادةن‪ ،‬بؤية ناتوانين باس لةرؤشنطةرى بكةين ئةطةر‬ ‫لةضوارضيَوةى بيركردنةوةيةكى ريَذةيى نةبيَت بؤ ئةوةى كة‬ ‫ريَذةيية‪ ،‬ئةميش ناوةرؤكيَكى فةلسةفية بؤ ضةمكى عةلمانيةت‪،‬‬ ‫عةلمانيةت داواكارى ئةوةية كة ئةقأل‪ ،‬لةهةموو ئةو كارء‬ ‫بارانةدا بةكاربهيَنريَت‪ ،‬كة بواريَكى ريَذةطةراييان هةية‪ ،‬ياخود‬ ‫ضةسثاندنى ضةمكى نيسبيةت‪ ،‬لةسةيركردنى فةلسةفةء‬ ‫ئايدياكانداء رةتكردنةوةى يةكايةتىء رةهايةتى بيرءئايديا‪.‬‬ ‫عزيز العظمة َ‬ ‫دةل َي‪ :‬ناتوانرآ بنضينةكانى ديموكراسيةت‬ ‫بةدارنينى فيكرء ذيان‪ ،‬لةوابةستةيى‬ ‫َردريَتةوة تةنيا‬ ‫ِ‬ ‫بطي ِ‬ ‫بةرةها (مطلق)ةوة‪ ،‬غةيبيش رةهاى رةهايةء‪ ،‬واتا ناتوانرآ‬ ‫بةبآ عةلمانيةت بنضينةكانى ديموكراسيةت بطيَردريَتةوة‪.‬‬ ‫جياكردنةوةى دةسةآلتى مةدةنى لةدةسةآلتى ئاينى‪ ،‬ئةم‬ ‫ماناية لةئةوروثاى سةردةمى رؤشنطةرى‪ ،‬واتا لةسةدةى‬ ‫هةذدةدا باوبوو‪ ،‬ضونكة لو سةردةمةدا دةسةآلت كةوتة‬ ‫دةست ئةقأل‪.‬‬ ‫ناوةراست‪ ،‬لة ئةوروثا خواستى‬ ‫بارودؤخى سةدةكانى‬ ‫ِ‬ ‫ناوةراستدا‬ ‫عةلمانيةتى بةهيَزكرد‪ ،‬لةئةوروثاى سةدةكانى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتى دينى‬ ‫دةولةتى دينى (سيؤكراتى) حوكمى دةكرد‪.‬‬ ‫واتة‪:‬‬ ‫حوكمران خؤى بةوةكيلى خوا دةزانآ‪ ،‬خوا فةرمانى‬ ‫‪.1‬‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫بةخةلك نية‪.‬‬ ‫ثيَكردووةء ثيَويستى‬ ‫بريارةكانى خؤى بةراست دةزانآ‪ ،‬خؤى‬ ‫‪.2‬‬ ‫حوكمران قسةء ِ‬ ‫ِ‬ ‫بةرةوا دةزانآ و هيض كةس نابيَت رةخنةى ليَبطريَت‪.‬‬ ‫ناوةراستدا تيؤرى مافى يةزدانى باوبوو‪ ،‬كة‬ ‫لةسةدةكانى‬ ‫ِ‬ ‫ثاثا دةسةآلتى ئاينىء سياسى بةريَوةدةبرد‪ ،‬جان جاك رؤسؤ‬ ‫رةخنةى لةتيؤرى مافى يةزدانى طرت‪ ،‬ئةو تيؤرة جؤريَك‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬


‫لةرةهايى بةخشى بوو بةسيستمى دةسةآلتء واى نيشان‬ ‫دةدا‪ ،‬كة ثادشا مافى دةسةآلتى لةخواوة وةردةطريَت‪ .‬رؤسؤ‬ ‫بةبةديلى ئةمة ثيَشنيارى ثةيمانى كؤمةآليةتىء ئيرادةى طشتى‬ ‫دةسةآلتى كرد‪ ،‬وة لةرووى ئابوريةوة ثاثاء كةنيسة بوونة‬ ‫خاوةنى زةوىو زارى زؤر ء ثارة‪ ،‬باجء خةراجى زؤريان‬ ‫َ‬ ‫لةسةرخةلك دانابوو‪.‬‬

‫لةاليةكى ترةوة جةنطى ئاينى كاسؤليكء ثرؤتستانت لة‬ ‫َ‬ ‫سالى خاياند (‪1562‬ز‪1598-‬ز)‬ ‫ئةوروثادا‪ ،‬لةفةرةنسادا ‪36‬‬ ‫ثاشان سةدةى حةظدةهةم َ‬ ‫هةلطيرسايةوة‪ ،‬ثاشان جةنطى ئاينى‬ ‫ئةلمانيا (‪1618‬ز‪1648-‬ز) جةنطى سى َ‬ ‫لة َ‬ ‫سالة‪ ،‬ثاشان ثةيمانى‬ ‫َ‬ ‫شةرة دينيةكان بةسترا‪.‬‬ ‫ويستظاليا سالى ‪ 1648‬ز لةدواى‬ ‫ِ‬ ‫عةلمانيةت بوو بةبةديل بؤ ئةم فاكتةى لة ئةوروثا دروست‬ ‫بوو‪ ،‬عةلمانيةت بؤ راوةستانى كوشتنى مرؤظةكان بوو‬ ‫لةرؤذئاوادا‪ ،‬عةقيدةكان بةرامبةر يةك ليَبوردةبن‪ ،‬دةسةآلت‬ ‫دادةثةروةرتر بآ‪ ،‬مافةكانى هاوآلتى بةثيَى دورء نزيكى‬ ‫َ‬ ‫دةولةتةوة نةثيَورآ‪ ،‬عةلمانيةت لةرؤذئاوادا‪ ،‬وةك‬ ‫لةعةقيدةى‬ ‫ضارةسةريَك بؤ كيَشةى نيَوان طروثة كؤمةآليةتية جياوازةكان‬ ‫هات‪.‬‬ ‫عةلمانيةت جياكردنةوةى كاروبارة دنياييةكانة لةكاروبارة‬ ‫ئاينيةكان‪ ،‬وةك ضؤن سةندنةوةى دةسةآلتى سياسية‬ ‫َ‬ ‫لةدةولةت‪،‬‬ ‫لةئاين‪ ،‬ئاواش سةندنةوةى دةسةآلتى ئاينية‬ ‫ثرؤسةى بةعةقآلنيكردنى دةسةآلتة‪ ،‬جياكردنةوةى ئاين‬ ‫َ‬ ‫لةدةولةت لةسيكؤالريزمدا بةو واتايةية كة ريَكخراوة تايبةتية‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫سياسيةكان‪ ،‬كة لةذيَر كؤنترؤلى دةولةتدان‪ ،‬لةذيَر كؤنترؤلى‬ ‫راستةوخؤ يان ناراستةوخؤى ئاين دةربضن‪ ،‬هةروةها‬ ‫ئاينء كاروبارة كةنةسيةكان‪ ،‬كاريان بةسةر كاروبارةكانى‬ ‫َ‬ ‫دةولةتةوة نية بةتايبةت لةبوارى ثةروةردةى طشتيدا‪.‬‬ ‫َ‬ ‫خالى طرنط ليَرةدا ئةوةية‪ ،‬كة بؤ بةرطريكردن لة‬ ‫َ‬ ‫لةدةولةت‪ ،‬ثيَويست بةوة ناكات‪ ،‬كةسةكة‬ ‫جياكردنةوةى ئاين‬ ‫َبروا) بيَت‪ ،‬لةويالتة يةكطرتووةكانى ئةمريكا‬ ‫(ئاتايست) واتة (بي ِ‬ ‫زؤربةى مةزهةبة ثرؤتستانتةكان ثشتطيرى سيكؤالريزم‬ ‫دةكةن‪ ،‬بةهةمان شيَوةش يةهودية سيكؤالرةكانء‬ ‫كاسؤليكة ليبرالةكانء هةنديَك لةئةندامانى مةزهةبةكانى تر‬ ‫ثي َ‬ ‫َ‬ ‫قبولة‪.‬‬ ‫جياكردنةوةى ئاين‬ ‫لةدةولةتيان َ‬ ‫َ‬ ‫عةلمانيةت جيابوونةوةى دةولةتء بةشة طشتيةكانى ترى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةت‬ ‫كؤمةلطاية لةدامةزراوةى ئاينء كةنيسةء سةربةخؤيى‬ ‫سةبارةت بةئاينةكانء سةرضاوة مةزهةبيةكانء‪ ،‬دابينكردنء‬ ‫َ‬ ‫دةولةتى عةلمانييةوة بؤ‬ ‫مسؤطةركردنى ئازادى لةاليةن‬ ‫بيروباوةرء مةزهةبى ء نامةزهةبيةكانة‪.‬‬ ‫هةموو‬ ‫ِ‬ ‫عةلمانيةت بةثيَى بنةماكانى خؤى مسؤطةركردنى‬ ‫َ‬ ‫لةكؤمةلطادا‪،‬‬ ‫ئازادييةكى تةواوة بؤ ضاالكية ئاينيةكان‬ ‫َ‬ ‫دةولةتء دابينكردنى ئازادى ئاينةكان‪ ،‬بةدوو‬ ‫نائاينيكردنى‬ ‫مشتومريَكة‪،‬‬ ‫رووى عةلمانيةت هةذماردةكريَت‪ ،‬لةهةمان كاتدا‬ ‫ِ‬ ‫مشتومر ناكات‪َ ،‬‬ ‫مشتومردةكات‪ ،‬بؤ‬ ‫بةلكو‬ ‫بةآلم دذ بةئاين‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةرانةوةى‬ ‫َطرة‬ ‫ي‬ ‫ر‬ ‫ةتء‬ ‫دةول‬ ‫نائاينى‬ ‫ةتى‬ ‫خةسل‬ ‫ثاراستنى‬ ‫ِ‬ ‫ئاين بؤ دةسةآلتى سياسى‪ ،‬ئاين تةنيا لةدةسةآلتى سياسى‬ ‫دووردةخاتةوة‪ ،‬بةآلم ئيمانداران لةدةست تيَوةردان لةسياسةت‬ ‫لةطةأل هةرئيمانء بيرورايةكيان ئازاد دةكات‪ ،‬ئةمان ئازادن‪،‬‬ ‫كة هةروةك هاوآلتيانى تر‪ ،‬لةطةل هةر فةلسةفةء ئيمانء‬

‫ريَبازيَكدا‪ ،‬بةشدارى بكةن لةدروستكردنى ئةنجومةنء حيزبى‬ ‫سياسىء لةذيانى ديموكراتيداء لةهةموو ئاستةكاندا بةشدارن‬ ‫لة َ‬ ‫هةلبذاردن و خؤكانديدكردنيان‪.‬‬ ‫َ‬ ‫عةلمانيةت هةولدةدات‪ ،‬كة لةنيَوان دةسةآلتى سياسىء‬ ‫ئاينيدا جياكردنةوةيةكى راستةقينة دروستبيَت‪ ،‬كة دامةزراوة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫خةسلةتى ئاينيان نةبيَت‪ ،‬واتة سياسةتء‬ ‫(دةولةت)‪،‬‬ ‫طشتيةكان‬ ‫َ‬ ‫دةولةت لة هةر ضةشنة طةرانةوةيةك بؤ ئاينء مةزهةبيَكى‬ ‫دياريكراو بيَبةريبيَت‪.‬‬ ‫دةولةتة َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةليَن‪ ،‬كة دان بةهيض ئاينيَك‬ ‫دةولةتى عةلمانى بةو‬ ‫بةفةرمى دا نانيَت‪ ،‬نةثرسى ثيَدةكاتء نة دةست دةخاتة ناو‬ ‫َ‬ ‫دةولةتدا نابيَت هيض بنةمايةكى ئاينى‬ ‫كاروبارييةوة‪ ،‬لةسنورى‬ ‫خؤسةثيَنةرانةء زؤرةمليَيانةء هيض دؤطماييةكى قةدةغةكةرء‬ ‫َ‬ ‫دةولةت ريَطة بةمةزهةبيَكى دياريكراو‬ ‫ثواو بوونى هةبيَت‪،‬‬ ‫نادات‪ ،‬دةستكةوتيَكى تايبةتيش بؤ هيض ئاينيَك دياريناكات‪،‬‬ ‫بيَاليةنى دةستةبةر دةكات بؤ هةموو ئاينةكان‪ .‬ئةم بيَاليةنية‪،‬‬ ‫دةتوانيَت جطة لةئاينةكان‪ ،‬ضةند بواريَكى ترى‪ ،‬وةك ريَبازة‬ ‫فةلسةفىء ئايدؤلؤذياكان بطريَتةوة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫دةولةتء ئاين لةبةر هةلومةرجى ميَذوويى‬ ‫ثةيوةندييةكانى‬ ‫طؤرانكارية سياسيةكان‬ ‫تايبةت بةهةرناوضةء وآلتيَكةوة‪ ،‬بةهؤى ِ‬ ‫َ‬ ‫(دةولةت ــ نةتةوةكان) ئاينةكان (ضاكسازى لة‬ ‫ثيَكهاتنى‬ ‫ئاين ء كةنيسةدا) لةيةك جياوازن‪ ،‬بةآلم لةطةأل ئةمانةشدا‪،‬‬ ‫لة وآلتة جياوازة ئةوروثيةكاندا‪ ،‬ضةند اليةنيَكى ليَكضو و‬ ‫هاوبةش بةديدةكريَت‪ ،‬كة دةرفةتى ئةنجامدانى ثوليَنكردنيَكى‬ ‫دياريكراومان ثيَدةبةخشيَت‪ .‬عةلمانيةت بةزةرورةت دذى‬ ‫دابرانى اليةنى قودسىء‬ ‫ئاينء ثياوانى نةبيَت‪ ،‬ئةوة النيكةم‬ ‫ِ‬ ‫اليةنى سياسى نيَوان كاهينةكانء سياسةتمةدارةكان‪َ ،‬‬ ‫بابليَين‬ ‫نيَوان الهوتء ناسوت بةثيَويست دةزانيَت‪.‬‬ ‫ناوةرؤكدا برتيية لة فاكيكردنء‬ ‫عةلمانيةت لة جةوهةرء‬ ‫ِ‬ ‫مرؤيي كردنى دةسةآلتء سةندنةوةى شةرعيةتى ئاسمانية‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةت دياردةيةكى ميَذوويى مرؤيية‪ ،‬بؤ‬ ‫لةدةولةت‪،‬‬ ‫مرؤظكردنى دةسةآلتدار‪ ،‬بؤ دادثةروةرىء ليَبوردن‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطة‪،‬‬ ‫دةولةتة لة عةقيدة جياوازةكانى‬ ‫بيَاليةنكردنى‬ ‫َ‬ ‫عةلمانيةت دؤخة‪ ،‬واتة‪ ،‬دةولةت بةناوى دينةوة قسةنةكات‪،‬‬ ‫َ‬ ‫لةدةولةتء دةسةآلت‪ ،‬دةسةآلت ثيرؤز‬ ‫دارنينى ثيرؤزى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دةولةت بةناوى ئاين ء ثيرؤزيةوة خؤى نةخاتة سةرء‬ ‫نية‪،‬‬ ‫رةخنةء ليَثرسينةوةى َ‬ ‫خةلكةوة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫هةولدانيَك بوو بؤ سنورداركردنى مةترسيةكانى‬ ‫عةلمانيةت‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاية لةبةرانبةر هيَزى‬ ‫دةسةآلتء ئةستوركردنى هيَزى‬ ‫دةسةآلتدا‪ ،‬عةلمانيةت ئايدؤلؤذياء فةلسةفةء ريَبازيَكى نوآ‬ ‫نية كة بيةوآ بةالبردنى ئاين جيَطاى بطريَتةوة‪ ،‬مةزهةبء‬ ‫ئيمانيَكى نوآ نيةء ثيرؤز نية‪َ ،‬‬ ‫بةلكو دذة ثيرؤزية‪ ،‬لةماناى‬ ‫رةسةنيدا ئايدؤلؤذيايةكى سياسىء كؤمةآليةتى ريَنويَنيكةر‬ ‫نةبووة‪َ ،‬‬ ‫َروانينيَكى سياسية لةسةرجياكردنةوةى‬ ‫بةلكو تةنيا تي ِ‬ ‫َ‬ ‫ئاينء َ‬ ‫دولةت (دةسةآلتى سياسى)‪ ،‬دةولةت تا ئةوثةرى توانا‬ ‫باوةرة جياوازةكانء جياوازيية ئاينيةكان‬ ‫لةبةرانبةر بيرء‬ ‫ِ‬ ‫بيَاليةن بيَتء نةريَطر يان بيَتء نة لةبةديهيَنانى خواستةكانياندا‬ ‫يارمةتيان بدات‪.‬‬ ‫دابرانى ئاينة لةدةستيَوةردان لةسياسةتء ياساء‬ ‫عةلمانيةت ِ‬ ‫تةشريعاتء دةركردنيَتى لةدةسةآلت‪ ،‬دورخستنةوةيةتى‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬

‫‪67‬‬


‫برياردةر بؤ‬ ‫لةوةى ببيَتة هيَزيَكى ستةمكارء خؤسةثيَنء ِ‬ ‫هةموو ذيان‪ ،‬جؤريَك لةتيَطةيشتنى تايبةتى بؤ دين هةية‪ ،‬تةنيا‬ ‫لةسايةى عةلمانيةتدا طةورة دةبيَتء دةتوانيَت طوزارشت‬ ‫لةخؤى بكات‪.‬‬ ‫َ‬ ‫لةكؤمةلطا‬ ‫عةلمانيةت بةرطرتنة لة ضةوساندنةوةى ئاين‪،‬‬ ‫فرة دينيةكاندا تةنيا دةروازةيةكى طرنطى ثاراستنى ئازادى‬ ‫ئاينة‪ ،‬هةموو مافةكانى مرؤظى دينى لة ئازادى عيبادةتةوة بؤ‬ ‫َ‬ ‫ئازادى َ‬ ‫لةدةولةتى عةلمانيدا‬ ‫هةلبذاردنى ئاين دةثاريَزريَت‪،‬‬ ‫مومارةسةى سروتء ثةرستن لة ئايندارةكان قةدةغة ناكريَت‪،‬‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطايى مةدةنى دةطريَتء ئازادى تةعبير‬ ‫ريَز لةفرةيى‬ ‫َ‬ ‫لةخؤ كردن بؤ هةموو ئةنداميَكى كؤمةلطا دةستةبةر دةكات‪،‬‬ ‫بةمةرجيَك ئةو ئازاديية مافى كةسانى تر ثيَشيَل نةكاتء‬ ‫َ‬ ‫لةكؤمةلطادا دروست نةبيَت‪.‬‬ ‫ئاذاوةء ثةشيَوىء توندوتيذى‬ ‫ئةو‪،‬‬ ‫بنةرةتى‬ ‫ئامانجى‬ ‫عةلمانيةتء‬ ‫جةوهةرى‬ ‫ِ‬ ‫دةستةبةركردنى ئازادى عةقيدةية بؤ هةموو هاوآلتيةك بةبآ‬ ‫بةكارهيَنانى هيض طوشارء زؤر ليَكردنيَك‪ ،‬شياوترين شيَوازى‬ ‫سياسية بؤ بةديهيَنانى ثلؤراليزمى ئاينى (مسؤطةر كردنى‬ ‫بةرةوا زانينء ثيَكةوة ذيانء طفتؤطؤى‬ ‫ئازادية ئاينيةكان) ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بيروباوةرةكان‪ ،‬بةو دةولةتة دةليَن عةلمانى‪ ،‬كة‬ ‫ئازادانةى‬ ‫ِ‬ ‫ئازاديية كؤمةآليةتىء سياسىء كولتوريةكان بؤ هةموو‬ ‫َ‬ ‫لةكؤمةلطةى مةدةنيدا مسؤطةر‬ ‫ئيماندارانء هاوآلتيانى تر‪،‬‬ ‫بكات‪.‬‬ ‫َ‬ ‫عةلمانيةت بةماناى ئةوةى دةولةت بةناوى هيض دينء‬ ‫مةزهةبيَكةوة ريَطة بةسةركوتكردنء مافخورانى هيض طروثيَكى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطانةداتء ِر َيء شويَنى ياسايى بؤ بةرطريكردن لةو مافانة‬ ‫بطريَتةبةر‪ .‬ثيَويستة فيَركردنى تةقليديانةى ئاين لةضوارضيَوةى‬ ‫دةزطا تايبةتيةكان لةثةرستطاكاندا ئةنجامبدرآ‪ ،‬نةك لةفةزاى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةى مةدةنيدا‪ ،‬بةمانايةكى تريش‪ ،‬ئةم جؤرة‬ ‫طشتى‬ ‫برةخسيَت لةثةرستطاكاندا‬ ‫بؤ‬ ‫بوارى‬ ‫تةقليدية‬ ‫َركردنة‬ ‫في‬ ‫ِ‬ ‫بوتريَنةوة‪ ،‬نةك نةفى بكريَنء ريَطةيان ليَبطيريَت فةزاى طشتى‬ ‫ثةروةردةء فيَركردنى مناآلنء ميَردمناآلن‪ ،‬بيَاليةنى خؤى‬ ‫سةبارةت بةئاينء ريَبازة جياوازةكان بثاريَزآ‪ ،‬تاقوتابخانة‬ ‫طؤرةثانى بانطةشةكردنء نواندنى ئاينيَك يان خويَندنى‬ ‫نةبيَتة ِ‬ ‫طؤرةثانى تاقمى مةزهةبى (مةسيحىء‬ ‫َتة‬ ‫ي‬ ‫بب‬ ‫يان‬ ‫تايبةت‬ ‫ِ‬ ‫جولةكةء ئيسالم)‪ ،‬لة هةمانكاتدا عةلمانيةت ريَطة بةكولتورى‬ ‫ئاينى‪ ،‬يان كولتورة ئاينيةكان دةدات‪ ،‬طوزارشت لةخؤيان‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلة سيستمى‬ ‫بكةن‪ ،‬ياخود ميَذوى ئاينةكان‪ ،‬وةك‬ ‫َ‬ ‫رؤليَكى‬ ‫طةورةى كولتورى‪ ،‬كة لةميَذوى مرؤظايةتيدا‬ ‫طةورةيان هةبوة‪ ،‬بةآلم خويَندنء فيَركردنى ئاين‪ ،‬وةك‬ ‫عةقيدةيةكى ئيمانىء تيؤلؤذى تةبشيرى‪ ،‬ئةوة مومكين نية و‬ ‫ريَطةى هيَنانةوةى ثيَنادرآ‪ ،‬ضونكة ئةمة دابةشبونء جياوازى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا‪ .‬ئارةزوى دورخستنةوةى ئاين‬ ‫دةخاتة نيَو ريزةكانى‬ ‫َ‬ ‫سرينةوةى ئاين نية‪ ،‬بةلكو بةواتاى‬ ‫لةذيانى طشتى بةواتاى ِ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتية بةرامبةر ئاين‪،‬‬ ‫البردنى ثشتطيريكردنى طشتى يان‬ ‫بةسرينةوةى ئاين‪َ ،‬‬ ‫بةلكو‬ ‫بؤية تايبةتيكردنيان يةكسان نية‬ ‫ِ‬ ‫هةلبذاردن يان َ‬ ‫سةرثشككردنى مرؤظة بؤ َ‬ ‫هةلنةبذاردنى ئاين‪.‬‬ ‫عةلمانيةت وةك هةر شتيَكى ديكة دةبيَت بوبيَتة ثيَويستىء‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا‬ ‫بوبيَتة ناضاريةكى كؤمةآليةتى‪ ،‬ناضاريةك‬ ‫لةثيَكدادانى ناوخؤيى رزطار دةكات‪ ،‬كاتيَك دةبيَتة ثيَويستي‪،‬‬

‫‪68‬‬

‫فةزاى كؤمةآليةتىء سياسىء فيكرىء كولتورىء رؤشنبيرى‬ ‫طؤرانى بةسةردا هاتبيَت‪ ،‬فةزاى ئازادء كراوة دروست بوبيَت‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطة لةفةزاى تةقليديةوة طواستبيَتيةوة بؤ فةزاى ئازادء‬ ‫طؤرانى كؤمةآليةتى يةكيَكة لةثيَداويستيةكانى‬ ‫مؤديَرن‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫عةلمانيةت‪،‬‬ ‫دةستكةوتةكانى‬ ‫جيَطيركردنى‬ ‫ثاراستنء‬ ‫عةلمانيةت بةر لةهةر شتيَك سيستميَكى سياسى نية‪َ ،‬‬ ‫بةلكو‬ ‫سيستميَكى فةرهةنطى ء كؤمةآليةتى ء ئةخالقية‪ ،‬ثيَويستة ريَطة‬ ‫بةطفتوطؤ ء تيؤرسازىء ريَطة بةئازاديى فيكرء ديالؤط بدات‪،‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بةكؤمةلطايةكى دياريكراوةوة‬ ‫عةقلية ثةيوةنديى‬ ‫ثيَويستيةكى‬ ‫نية‪ ،‬نابيَت ببةستريَتةوة بةسةردةميَك لةسةردةمةكانى‬ ‫طؤرانكارى ميَذويية لةروى سياسىء كؤمةآليةتىء‬ ‫ميَذوةءة‪ِ ،‬‬ ‫رؤشنبيرييةوة‪.‬‬ ‫عةلمانيةت ء الئيك‬ ‫عةلمانيةت لةدنياى ئيسالمدا وشةيةكى نةفرةتية‪ ،‬بارطاوي‬ ‫كردنى بةوةى عةلمانيةت ثيَشيَلكردنى موقةدةسةكانة‪ .‬كاتيَك‬ ‫دادوةر لة بكوذةكةى فةرةج فؤدةى ثرسى‪« :‬بؤ كوشتت؟»‬ ‫بكوذةكة ءوتى‪« :‬ضونكة عةلمانى بو»‪ .‬كة داوةر ليَيثرسى‪:‬‬ ‫«(عةلمانى) ماناى ضية؟» بكوذةكة وةآلمى دابوةوة‪« :‬نازانم»‪.‬‬ ‫يوسف قةرزاوى َ‬ ‫دةل َي‪« :‬من زؤر سةرم سورماوة‪ ،‬كةبؤضى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫تائيَستا‪ ،‬وةك الدةرانى ئيسالمى مامةلةيان لةطةلدا نةكراوة‪.‬‬ ‫عةلمانيةت ماناى لةناوبردنى ئاين‪ ،‬يان قةدةغةكردنى‬ ‫َ‬ ‫باوةرة ئاينيةكان‪،‬‬ ‫خةلكى نية لةثرؤسيَسةكردنى ثةرستنء‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫وة هيض كةس ء تاكيَك ناضار نةكرآ‪ ،‬ئةم كارة بكات‪ ،‬بةلكو‬ ‫بةئازادى خؤى مومارةسةى بكاتء هيض فشاريَكى مينؤكىء‬ ‫فيزيكى نةخريَتة سةر بؤ مومارةسة كردنى ئةم سروتانة‪،‬‬ ‫بةباوةردارانيان بدريَت‪،‬‬ ‫لةهةمانكاتدا هةمو ئاينةكان ئةو مافة‬ ‫ِ‬ ‫بتوانن لةكةنيسة يان مزطةوت مومارةسةى بكةن‪ ،‬هةمو‬ ‫ئايندارةكان َ‬ ‫هةلطرى ض ئاينيَك بن‪ ،‬ئةو مافانةيان هةبيَتء‬ ‫هةمو ئاينةكان لةم روةوة يةكسان بن‪ .‬عةلمانيةت لةمؤديَلة‬ ‫ليبرالةكةيدا بايةخيَكى طةورة بةرةهةندى رؤحى ئاينى لةالى‬ ‫باوةرى دينيدا‪،‬‬ ‫شةر نية‪ ،‬لةطةأل‬ ‫مرؤظ دةدات‪ .‬راطةياندنى‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫كؤتايهيَنان نية بةثيرؤزى يان موقةدةس‪ ،‬بانطهيَشت كردن نية‬ ‫شةركردن نية لةطةأل‬ ‫باوةرىء عةدةميةت‪،‬‬ ‫بؤ بآ ريَزىء بآ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫لةكؤمةلطا‪،‬‬ ‫دابرانى فةرد نية لةخودا‪ ،‬دةركردنى ئاين نية‬ ‫ديندا‪ِ ،‬‬ ‫دةركردنى دين نية لةذيان‪ ،‬دورخستنةوةى دين نية لةفةرد‪،‬‬ ‫َ‬ ‫بةلكو ثةيوةندى هةية بةتيَطةيشتن لةجيهان كة ضؤن تيابذين‪.‬‬ ‫عةلمانيةت لةسةر كةم كردنةوةى دةسةآلتى ثياوانى ئاينى‬ ‫َ‬ ‫لةدلى ئيمانداراندا‪،‬‬ ‫كاردةكات‪ ،‬نةك لةسةر دذايةتى ئيمان‬ ‫عةلمانيةت دذى ئاين نية‪َ ،‬‬ ‫بةلكو ضاالكية ئاينيةكان‪ ،‬لةهةمو‬ ‫بةشة كؤمةآليةتىء سياسيةكاندا مسؤطةردةكات‪ ،‬ئيمانداران‬ ‫وةك بيَئيمانان‪ ،‬دةتوانن ئةنجومةنء بزاوتو ثارتى سياسى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةت‬ ‫هةليانبذيَرن‪ ،‬سةربةخؤيى‬ ‫هةلبذيَرنء‬ ‫ثيَكبهيَننء‬ ‫َ‬ ‫بةرامبةر ئاينةكان‪ ،‬ئازادية ئاينيةكان لةكؤمةلطةى مةدةنيدا‬ ‫بةدو مةرجى ثةيوةست بةعةلمانيةت هةذماردةكريَت‪.‬‬ ‫َ‬ ‫دةولةتء ئاين‬ ‫بةبؤضونى كارل ماركس‪ ،‬جياكردنةوةى‬ ‫كؤتايي ثيَهيَنانى ئاين نية‪َ ،‬‬ ‫بةلكو ثةرةسةندنى ئاينة لةئاستى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطادا بةضونة دةرةوةى لةدةسةآلتدارى سياسى‪.‬‬ ‫عةلمانيةت باس لةديندارىء بآ دينى ئينسان ناكات‪ ،‬ثةيوةندى‬ ‫باوةرء ئيمانى تاكةكةسةوة‪َ ،‬‬ ‫بةلكو مةسةلةى‬ ‫نية بةمةسةلةى‬ ‫ِ‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬


‫سةرةكى ئةوةية كة ديندارىء بآ دينى كةسةكان كاريطةريان‬ ‫بةريَوةضونى سيستمى‬ ‫نةبيَت‪ ،‬بؤ سةرضؤنيَتى كاركردنء ِ‬ ‫كؤمةآليةتى‪ ،‬واتة سيستمى كؤمةآليةتى جيَطاى بآ دينء‬ ‫ديندارى تيَدا ببيَتةوة‪ ،‬ياخود سيستمى سياسى بةهاى ئاينىء‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةلدا بكرآ‪.‬‬ ‫مامةلةى‬ ‫بةهاكانى دةرةوةى ئاين وةك يةك‬ ‫َ‬ ‫دةولةت‬ ‫عةلمانيةت عةقيدةيةكى ئيمانى يان فةلسةفى نية‪،‬‬ ‫باوةرة ئاينيةكاندا بانطةوازى بؤ‬ ‫بيطريَتة بةرء‪ ،‬لةبةرامبةر‬ ‫ِ‬ ‫بكات و َ‬ ‫بةدةربرينيَكى كورت‪( ،‬عةلمانيةت)‬ ‫خةلكى فيَربكات‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫جياكردنةوةى سياسةتة لةئاين‪ ،‬ئةمةش ماناى ئةوة ناطةيةنآ‪،‬‬ ‫َ‬ ‫دةولةتى عةلمانى‬ ‫كة سياسةت دذايةتى ئاين دةكات‪ ،‬حاكم يان‬ ‫مولحدة‪ .‬ئايدؤلؤذيا يان فةلسةفة يان ريَبازيَكى نوآ نية‪ ،‬كة‬ ‫جيَطاى ئاين بطريَتةوة‪ ،‬ضونكة لةم كاتةدا دةبيَتة رةتكةرةوةى‬ ‫خؤى‪ .‬عةلمانيةت ديَت بؤ ئةوةى رةهةندى ميَذويبونء‬ ‫سةرزةمينيبون ء ساتةوةختيبون بةئاين ببةخشيَتةوة‪،‬‬ ‫َ‬ ‫جولةى بةردةوامء‬ ‫بةماناى نيشتةجيَبونى ئاين لةناو‬ ‫هةمةاليةنء فرة رةهةندى ميَذوداء‪ ،‬مةرجى بآلوبونةوةى‬ ‫ئاين بةستراوةية بةمةرجى باآلدةستى عةلمانيةت نةك‬ ‫بةثيَضةوانةوة‪ ،‬سيكؤالريزم ماناى بآ دينىء مةرطى دين نية‪،‬‬ ‫َ‬ ‫شاريَطةيةكة بؤ طةيشتن بةديموكراسى‪.‬‬ ‫بةلكو‬ ‫ِ‬ ‫ئاينى ئيسالم بةجةوهةر عةلمانية‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫حةسةن بةننا َ‬ ‫دةولةت‬ ‫دةولةتة»‪ ،‬وشةى‬ ‫دةل َي‪« :‬ئيسالم دينء‬ ‫نة لةدةقى قورئاندا هةيةء نة لةسةدان هةزار وتةى ثيَغةمبةردا‬ ‫(د‪ .‬خ)‪ ،‬ثيَغةمبةر (د‪ .‬خ) دةفةرموآ‪( :‬ئةوةى لةبارةى خوداوة‬ ‫ثيَمطةياندون هةقن‪ ،‬بةآلم ئةوةى لةخؤمةوة وتومة‪ ،‬ئةوة من‬ ‫َ‬ ‫هةلة دةكاتء راستيش دةكات)‪ ،‬ياخود‬ ‫مرؤظمء مرؤظيش‬ ‫لةفةرمودةيةكى تردا دةفةرموآ «ئةو شتانةى دةربارةى دنيان‬ ‫ثةيوةندى بةخؤتانةوة هةية‪ ،‬بةآلم دةربارةى ئاين ثةيوةندى‬ ‫َ‬ ‫دةولةتدا‪ ،‬لةئيسالمدا‬ ‫بةمنةوة هةية»‪ .‬ثةيوةندى لةنيَوان ئاينء‬ ‫ثةيوةنديةكى ميَذويية نةوةك زةرورىء جةوهةرى»‪ ،‬محةمةد‬ ‫ئاركؤن‪َ ،‬‬ ‫دةل َي‪« :‬ئةوةى بةدةورى ئيسالمدا بآلوبؤتةوة طواية‬ ‫دابرانى لةنيَوان دينء دنيا يان رؤحىء زةمةنى‬ ‫ئيسالم‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫نةكردوة‪ ،‬وتةيةكى َ‬ ‫سةلتةنةتى عوسمانى بةبازدانيَك‬ ‫هةلةية‪،‬‬ ‫بةرةء عةلمانيةت كؤتايى هات»‪.‬‬ ‫ئةبو زةيديش َ‬ ‫دةل َى‪ :‬يةكبونى دةسةآلتى زةمةنىء دةسةآلتى‬ ‫رؤحى روداويَكى ميَذوييةء فاكتيَكى كؤمةآليةتيةء جةوهةرى‬ ‫ئيسالم نية‪ .‬هةنديَك ثيَيانواية مومارةسةكردنى ثيَغةمبةر بؤ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتدارى ماناى ئةوة نية‪ ،‬كة دةبآ ئاين بكريَتة‬ ‫سياسةتء‬ ‫َ‬ ‫دةولةتدارى‪ ،‬ضونكة ئةطةر وابواية‬ ‫بناغةى كارى سياسىء‬ ‫دةبو ئيسالم بةراشكاوى باسى بكرداية‪ ،‬بةآلم دةقيَك نابينين‪،‬‬ ‫َ‬ ‫دةولةتى ئيسالمى بكات‬ ‫كة بةراشكاوى داواى دامةزراندنى‬ ‫دابريَذرآ‪ ،‬هةرضى‬ ‫ئيسالمى‬ ‫يان تيؤريةك بؤ كارى سياسى‬ ‫ِ‬ ‫ئةو دةقانةى كة وشةى (حكم) يان تيَدا بةكارهاتوة ئةو واتا‬ ‫ئةمرؤدا هةية‪،‬‬ ‫سياسية ناطةيةنيَت‪ ،‬كة لةفةرهةنطى سياسى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتى ئيسالمى لةسةردةستى ثيَغةمبةر بةرهةمى دؤخيَكى‬ ‫َ‬ ‫ميَذويى كؤمةآليةتية‪ ،‬ثةيوةندى نيَوان ئيسالمء دةولةتى‬ ‫ميَذوييةء مةسةلةيةكى فيكرى خيالفية‪ ،‬مةسةلةيةكى دينى‬ ‫نية‪.‬‬ ‫هادى عةلةوى ثيَغةمبةرايةتىء سياسةت لةمومارةسةى‬ ‫ثيَغةمبةردا جوآ دةكاتةوة‪ ،‬بةو واتايةى كة سياسةت شتيَكى‬

‫دنياييةء لةدةرةوةى خواستةكانى ثيَغةمبةرايةتية‪ ،‬بؤضونى‬ ‫واية ثيَغةمبةرايةتى لةفةلسةفةء الهوتدا باسى دةكرآ ء‬ ‫ثةيوةندى بةميَذوى سياسيةوة نية‪ ،‬قورئان بةردةوام ثيَغةمبةر‬ ‫(د‪.‬خ) بة (رسول) وةسف دةكةنء تةنيا يةكجاريش بةثاشا يان‬ ‫َ‬ ‫دةولةت وةسفى نةكردوة‪ .‬ئيسالمى راستةقينة ــ‬ ‫سةرؤك‬ ‫مكورة لةسةر ئةوةى كة ئاين‬ ‫زؤر‬ ‫ــ‬ ‫َذويى‬ ‫ي‬ ‫م‬ ‫ئيسالمى‬ ‫نةك‬ ‫ِ‬ ‫بؤ ئامانجى سياسى بةكارنةهيَنريَت‪ .‬طروثيَك ثيَيانواية ئيسالم‪،‬‬ ‫وةك ئاين لةدواى مردنى ثيَغةمبةر‪ ،‬لةثرؤسةيةكى ميَذويى‬ ‫سياسى ئابوريدا تيَكةأل بةسياسةت كراوةء بةرطى سياسى‬ ‫بةبةردا كراوة‪ ،‬لةوانةى ئةو بؤضونةيان هةية (ئةبوزةيدــ عةلى‬ ‫عةبدولرازق)‪ ،‬ئيسالميش ئاينيَكى ميَذوييةء ستراكتؤرةكةىء‬ ‫كاردانةوةكانى بةثيَى ميَذوو فؤرمةلة بوة‪.‬‬ ‫عةلى حةرب َ‬ ‫دةل َي‪ :‬ئيسالم عةلمانيةتيَكى دياريكراوى لةخؤ‬ ‫بروانريَت‪ ،‬لةو سؤنطةيةوة‪،‬‬ ‫طرتوة‪ ،‬كة بةم ديدة فراوانة بؤى ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫عةقلية رؤشنطةريةكانء هةولة‬ ‫كة ناكرآ لةضاالكية‬ ‫داببريَت‪.‬‬ ‫ئازاديخوازانةء هةستة هيومانيستيةكةى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ئاركؤن‪َ ،‬‬ ‫دةولةتى ئيسالمى لةسةرةتاوة عةلمانى بوة‪،‬‬ ‫دةل َى‪:‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤنترؤلكردنى‬ ‫روبةروى كيَشةى‬ ‫دةولةتةكانى دى‬ ‫وةك هةمو‬ ‫ِ‬ ‫كؤمةأل بوةتةءة‪ ،‬بةآلم ئيَمة ناتوانين ثةى بةم زانستية ميَذويية‬ ‫ببةين‪ ،‬تةنيا بةضةسثاندنى مةنهةجى رةخنةى ميَذويى‬ ‫نةبيَت بةسةر كولتورى ئيسالمدا‪ ،‬عةلمانيةت لةهةناوى‬ ‫َ‬ ‫دةولةتى ئةمةوىء‬ ‫قورئانء تةجروبةى مةدينةدا بونى هةية‪،‬‬ ‫َ‬ ‫دةولةتى عةلمانى بون نةك ئاينى‪ ،‬خةالفةت هةر‬ ‫عةبباسى‬ ‫لةدامةزراندنيةوة دةزطايةكى دنيايى مةدةنى بوة‪ ،‬لةجيهانى‬ ‫ئيسالميدا هيض تيؤريزةكردنيَكى راستةقينةى عةلمانيةت بونى‬ ‫نية بةتايبةت الى ثارتة ئيسالميةكان عةلمانيةت بةكوفرء‬ ‫ئيلحاد دةزانن‪ ،‬ثارتة ئيسالميةكانى كوردستانى خؤشمان‬ ‫دةضنة ئةو بازنةيةوة‪ ،‬تيؤريزةكردنى ضةمكى عةلمانيةت‬ ‫الى ثارتة ئيسالميةكانى كوردستان بةر مةبناى جةهلى‬ ‫موئةسةس(نةزانى بونياتنراو)ء جةهلى ئؤرطانيزةكراوة‪ ،‬هيض‬ ‫َ‬ ‫هةوليَكى زانستىء مةعريفى لةثشتيةوة نية‪.‬‬ ‫سةرضاوةكان‪:‬‬

‫‪.1‬ئاركؤلؤذياى زانستة مرؤظايةتيةكان‪ ،‬ن‪ :‬هاشم َ‬ ‫سالح‪ ،‬و‪ :‬شوان ئةحمةد‪،‬‬ ‫ضاثى دوةم‪ ،‬سليَمانى ‪2004‬‬ ‫‪.2‬دذى بآ دةنطى‪ ،‬ريَبين هةردى‪ ،‬ضاثى يةكةم‪َ ،‬‬ ‫سالى ‪.2007‬‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةى مةدةنى‪ ،‬محمد ئاركؤن‪ ،‬و‪ :‬نةوزاد ئةحمةد‪،‬‬ ‫‪.3‬ئايينء عةلمانيةتء‬ ‫ضاثى يةكةم‪ ،‬هةوليَر‪.2001 ،‬‬ ‫‪.4‬سةرةتايةك لةبارةى جةدةلى ئيسالمىء عةلمانى‪ ،‬عومةر عةلى غةفور‪،‬‬ ‫ضاثى دوةم‪ ،‬هةوليَر‪.27-11 ،2009 ،‬‬ ‫‪.5‬اليسيتة ضيية‪ ،‬شيدان وثيق‪ ،‬و‪ :‬فازل مةحمود وةلى‪ ،‬ضاثى يةكةم‪ ،‬سليَمانى‪،‬‬ ‫‪.2010‬‬ ‫َ‬ ‫لةئةقلى ئيسالمى‪ ،‬د‪ .‬محمد ئاركؤن‪ ،‬و‪ :‬دليَر ئةحمةد بةرزنجى‪،‬‬ ‫‪.6‬رةخنةطرتن‬ ‫ضاثى يةكةم‪ ،‬هةوليَر‪.2006 ،‬‬ ‫َ‬ ‫كؤمةليَك نوسةر‪ ،‬و‪ :‬هيَرش كةريم‪ ،‬ضاثى يةكةم‪،‬‬ ‫‪.7‬سيكؤالريزمء ئاين‪،‬‬ ‫سليَمانى‪.2009 ،‬‬ ‫‪.8‬الهوتء ناسوت‪ ،‬ن‪ :‬على حرب‪ ،‬ء‪ :‬خةسرةء ميراودةلى‪ ،‬طؤظارى‬ ‫ريَنيسانس‪ ،‬ذمارة(‪َ ،)1‬‬ ‫سالى‪.2003 ،‬‬ ‫‪.9‬طؤظارى سةردةم‪ ،‬ذمارة(‪َ ،)58‬‬ ‫سالى يانزةهةم‪ ،‬بةهارى‪.2009 ،‬‬ ‫‪.10‬وةآلم لةرؤذطارى ونبونى ثرسياردا‪ ،‬سيانزة ضاوثيَكةوتن لةطةأل‬ ‫بةختيار عةلى‪ ،‬ضاثى دوةم‪ ،2004 ،‬خانةى ضاثء بآلوكردنةوةى قانع‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬

‫***‬

‫‪69‬‬


‫لؤذيكى بةكاره يَنانى زمان‬ ‫(‪)1‬‬ ‫َ‬ ‫مؤرال‬ ‫زمان و‬

‫ئارام قادر خةلةكانى*‬

‫‪70‬‬

‫َ‬ ‫مؤرالةوة هةبيَت؟ يان ئيَمة ضؤن خؤمان‬ ‫داخؤ دةبيَت زمان ض ثةيوةندييةكى بة‬ ‫بخةينة بةردةم ثرسياريَكى ئيَتيكييةوة‪ ،‬بةوةى كة زمانمان ضؤن طؤبكةين‬ ‫َ‬ ‫مؤرال بكةين‪ ،‬ض‬ ‫بةكاربيَنين؟ ئةطةر ثيَشنيازيَكى لؤذيكيى بؤ ثةيوةندى زمان و‬ ‫كاريطةرييةكى بةسةر مؤركة مرؤظييةكانى ئيَمةوة دةبيَت؟‬ ‫ئةطةر اليةنى تيؤريى لة زماندا بةشى لؤذيكي واتا بيَت لة هزردا‪ ،‬هاوكات‬ ‫اليةنة ثراكتييةكةشى طوتن و نووسين يان بارى ميديايي زمان بيَت‪ ،‬ئةوا‬ ‫َ‬ ‫مؤراليش وةك لكيَكى فةلسةفة هةردوو اليةنةكة وةردةطريَت‪ ،‬ضونكة ثةيوةنديي‬ ‫َ‬ ‫مؤرال بة ميَتافيزيكةوة لة اليةنى تيؤرييةوة بة هزر و ضؤنيَتى ليَهزرين‬ ‫ثتةوى‬ ‫و رامانةوةية‪ ،‬هاوكاتيش ذيانى كرداريى رؤذانةمان اليةنة ثراكتيكييةكةيةتى؛‬ ‫كةواتة لؤذيكي زمانى ئيَمة لة هزردا بةوجؤرةى داخؤ ضؤن ثوختترين و‬ ‫دةرببرين‪،‬‬ ‫دابريَذين و هاوكاتيش ضؤن ثوختترين زمان‬ ‫ثرواتاترين زمان‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫مؤراليية‪ ،‬واتا مرؤظ بةرامبةر زمانى خؤى هةميشة لةبةردةم‬ ‫بيَطومان كاريَكى‬ ‫ثرسيارى ئةخالقيداية‪ .‬بةمجؤرة ليَرةدا دةكةوينة بةردةم كيَشةى «زمانى ضاك»‬ ‫دةربرينة‬ ‫بنةرةتدا زمان ضاكترين دةسويَذى‬ ‫يان «ضاكترين زمان»‪ ،‬ضونكة لة‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫و زمانى سروشتى و نةتةوةيي و هيَمايي و‪...‬هتديش هةر لةسةر ئةو بنةماية‬ ‫رياليزة و وةديهيَنراون كة ضاكترين زمان بن‪ ،‬جا ئةطةر زمان ثيَدراوى خوايانة‬ ‫بيَت‪ ،‬يان ريَككةوتنى كؤمةآليةتييانة و دانراوى مرؤظانة بيَت (بة طويَرةى‬ ‫تيؤرةكانى دروستبوونى زمان «هاوطونجاويي سروشتيى ‪ -‬توقيفية الطبيعية‪،‬‬ ‫نةريتى زاراوةيي ‪ -‬عرفية االصطالحية و هةروةها نيَوةندييةكى وةرطيراو‬ ‫لة هةردوو تيَزةكة (توفيقي) دةبيَتة سيَيةم ئاراستة و «كؤتيَز»ى دوانةكةى‬ ‫«تيؤديسي» هةية لةبارةى دروستبوونى‬ ‫ديكة)‪ .‬وةك ضؤن بؤ (اليبنيتز) تيؤرى‬ ‫َ‬ ‫جيهانةوة (خودا باشترين جيهانى لة نيَو جيهانة شياوةكاندا بؤ ئيَمة َ‬ ‫خولقاندووة)‪،‬‬ ‫ئاوةهايش وةك سةرةنجاميَكى لؤذيكييانة ئةطةر زمان ثيَدراوى خوايانة بيَت‬ ‫ئةوا ضاكترين زمانى شياوى لة نيَو زمانة شياوةكاندا بة ئيَمة بةخشيوة‪ ،‬هاوكات‬ ‫ئةمة لة ئايينى ئيسالميشدا خؤى مانيفيَست كردووة‪ ،‬ضونكة مرؤظ لة باشترين‬ ‫فؤرم و شيَوةيدا َ‬ ‫خولقيَنراوة «لقد خلقنا االنسان في احسن التقويم»‪ ،‬مرؤظ لة‬ ‫ئةندام و كؤئةندامةكانى ثيَكهاتووة‪ ،‬بة سةرةنجامى لؤذيكى دةبيَت مرؤظى ضاك‬ ‫دةبي باشترين زمانيشى‬ ‫لة باشترين ئةندام و كؤئةنداميش ثيَكهاتبيَت‪ ،‬كةواتة‬ ‫َ‬ ‫دةربريوة‪،‬‬ ‫ثيَدرابيَت‪ .‬يان مرؤظ باشترين بةرهةمى هزر و هؤشى خؤى لة زماندا‬ ‫ِ‬ ‫بةو ثيَوةرةى كة «هزرين زمانى َ‬ ‫ئةقلة»‪ ،‬ضونكة ليَهزرينى ئيَمة سةبارةت بة هةر‬ ‫بابةتيَك ديالؤطيَكى كثى خؤييانةية‪.‬‬ ‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬


‫(شؤثنهاوةر) فةيلةسوفى ئيرادة و رةشبينى سةبارةت بة‬ ‫زمان ثيَيوابووة كة زمان طرانبةهاترين ميراتى نةتةوةيةكة‬ ‫و وةك بابةتيَكى هونةريى ناسك و َ‬ ‫ئالؤز بة زوويي زةبرى‬ ‫ثيَدةطات و ثيَويستة بةردةوام ضاوديَرى بكريَت‪ .‬بيَطومان ئةمة‬ ‫بايةخى زمان دةردةخات و هاوكاتيش جةخت لةسةر ضاوديَرى‬ ‫َ‬ ‫مؤرالييانة و‬ ‫زمان دةكاتةوة‪ ،‬ئةمةش دةضيَتة خانةى تيَطةيشتنى‬ ‫بةرثرسياريى و ضاوديَريي زمان‪ ،‬ضونكة زمانى ئيَمة طةر بةها‬ ‫َ‬ ‫مؤرالييةكةى ليَدوورخةينةوة‪ ،‬ئةوا هيض ئةركيَكى ويذدانى و‬ ‫َنى‪ ،‬بةمكارةش زمان وةك بابةتيَكى‬ ‫ئيَتيكيمان بةرامبةري نامي َ‬ ‫مؤراليية َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫جلةوطرة‬ ‫مؤرالى ضيديكة نامانخاتة بةردةم ثرسيارة‬

‫ثيَويستةكانةوة‪ ،‬بؤ ئةوةى نةكا لة بةرامبةريدا بةدكاريى و‬ ‫بةدكاربةرى بكةين‪.‬‬ ‫ئةركةكةكانى زمان‪ ،‬ثرسيَكى طرينطى ديكةية‪ ،‬ضونكة زمان‬ ‫دةربرين و ثةيوةنديى و هاوكاريى و هيَما‬ ‫ئةركى طةياندن و‬ ‫ِ‬ ‫و ثةسن و ثاساومةنديى و ‪...‬هتد وةردةطريَت‪ ،‬بة نموونة لة‬ ‫َرانةوة و طةياندنى بابةت و ثةياميَكدا‬ ‫ثةسنى كةسيَكدا يان طي ِ‬ ‫زمان دةسويَذة‪ ،‬يان لة ثاساوهيَنانةوةمان بؤ سةرةنجامى‬ ‫هةر رةفتاريَك (كة ئةمة بؤ كارل ثؤثةر طرينطترين ئةركى‬ ‫زمانة)‪ ،‬هةروةها لة كيَشانى هةر ويَنة و ئيديَيةكدا‪ ،‬كةواتة‬ ‫َ‬ ‫مؤرالى نيشان بكةين‪،‬‬ ‫ثيَويستة سةرةتا ئةرك وةك بابةتيَكى‬ ‫بةمةش ديسانةوة زمان لة بةجيَهيَنانى ئةركةكانيدا كاريَكى‬ ‫َ‬ ‫مؤرالييانة ئةنجامدةدات‪.‬‬ ‫َ‬ ‫َر َي‪،‬‬ ‫تيؤرى بةكارهيَنانى زمان كة زيَتر لة واتادا رؤلدةطي ِ‬

‫بةآلم نةشياو نيية ببيَذين ئةم تيؤرة ثشتيوانيَكى ضاكى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫مؤرال»يية‪ ،‬لةم تيؤرةدا واتاى واذة‬ ‫«مؤرال‪ -‬زمان ‪ /‬زمان‪-‬‬ ‫و تيَطةكان (مفاهيم) لة كاتى بةكارهيَناندا دةردةكةون‪ ،‬كةواتة‬ ‫اليةنى ثراكتيكى بايةخ ثيَدةدات و بةمةش اليةنى ثراكتيكى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫مؤرال‬ ‫مؤراليشدا طرينطترينة زمان و‬ ‫و رةفتارنويَنى كة لة‬ ‫َ‬ ‫ثيَكبةست دةكةن‪ .‬ئةوةى لةو تيؤرةدا دةتوانريَت هةلينجريَت‬ ‫بةطةربخةين‪.‬‬ ‫ئةوةية كة ئيَمة لة ضاكترين فؤرمدا زمان‬ ‫ِ‬ ‫ئةطةر لة فةلسةفةى ثةروةردةيي زةردةشتى راميَنين‬ ‫«هزرينى ضاك‪ ،‬طوفتارى ضاك و كردارى ضاك» هةية‪ ،‬زمانى‬ ‫َ‬ ‫مؤراليية ضونكة ثةيوةستة بة (ضاكة)‬ ‫ضاك كيَشة و ثرسياريَكى‬ ‫َ‬ ‫مؤرالدا‬ ‫وة‪ ،‬هةموو فةلسةفة كؤمةآليةتى و ئايينةكان لة ثرسى‬ ‫َ‬ ‫مؤرالييةكان دةبينن‪ ،‬ض بة‬ ‫زمان وةك سةرضاوةيةكى كيَشة‬ ‫ضاك يان خراث‪.‬‬ ‫هةروةها (زمان و ياسا) بابةتيَكى ديكةى ثةيوةنديةكةية‪،‬‬ ‫َ‬ ‫كؤمةليَك ريَسا و دةستوور و ياساشة لة‬ ‫ضونكة زمان‬ ‫َ‬ ‫هةمانكاتدا‪ ،‬ليَرةشةوة ديسان لةوة دلنيا دةبينةوة كة زمان‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫مؤرال بؤ ذينى مرؤظ‬ ‫مؤراليية‪ .‬بؤضى ياسا و‬ ‫ثرسيَكى‬ ‫َ‬ ‫ثيَويستن؟ ئايا بة راستى ياساكان هةموويان مؤراليين؟ ئةى‬ ‫سةبارةت بة ياساكانى سزادان و خاوةنداريَتى و تيؤرى‬ ‫دةشي مرؤظ لة ماوةى كةمى تةمةنيدا ببيَتة‬ ‫ماف ضى؟ ئايا‬ ‫َ‬ ‫خاوةن و داطيركارى سروشت؟ ئةطةر مرؤظ ضاكة ئةوا‬ ‫مؤرالى بؤضيية؟ ئةى طةر خراثة َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ئةقل ضيية؟‬ ‫رؤلى‬ ‫ياسا و‬ ‫َ‬ ‫ئةقل مايةى كارةسات بيَت! طةر مرؤظ ضاك‬ ‫كةواتة دةبيَت‬ ‫َ‬ ‫مؤرال ضيين‪ ،‬تا لة‬ ‫بيَت بة سروشتى خؤى ترس و ياسا و‬ ‫خراثةكاريى بةري ثيَبطرن؟ ويَناى ئةوة بكة ئةو هيَز يان‬ ‫َ‬ ‫مؤرال) نةميَنن مرؤظ و ذيان و‬ ‫بةربةستانة (ترس‪ ،‬ياسا و‬

‫سروشت و مرؤظايةتى ضييان بةسةرديَت؟!! بةم ثاساوانة‬ ‫دةشي بطةينة ئةو راستييةى زمان بؤية ياسامةند و لؤذيكيى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫مؤرالييانة ريَكخات‪ ،‬نةك تةنيا‬ ‫و دةستووردارة تا ذينى مرؤظ‬ ‫ثرواتا ئةم ريَسامةندييانة‬ ‫لة ثيَناوى تيَطةيشتن و طةياندنى ِ‬ ‫َ‬ ‫هةلبذيَردرابن‪.‬‬ ‫ئةمرؤ‬ ‫يةكيَك لةو طرفت و كيَشة هةرةطةورانةى كة‬ ‫ِ‬ ‫جيهانى هزر و نووسين و ميدياى كوردى خستؤتة بةردةم‬ ‫َ‬ ‫مؤرالة‪ ،‬ضونكة زمان تةنيا‬ ‫ثرسيارةوة‪ ،‬نةكردنى ثرسيارى‬ ‫دةربرينى دؤخة دةروونيي و َ‬ ‫هةلضوونةكان نيية‪ ،‬تةنانةت لةو‬ ‫ِ‬ ‫دةسةثي‪ ،‬كةواتة دةبيَت ئيَمة‬ ‫دةربرينييان‬ ‫دؤخانةشدا ئيَتيكى‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫هةميشة بة ئاطايي و وريايي زمان بةكاربيَنين‪ ،‬تاوةكو ئةركة‬ ‫َ‬ ‫مؤرالييةكةمان لة بةرامبةريدا بةجيَبيَنين و هاوكاتيش زمان لة‬ ‫َ‬ ‫برياردان و رةفتارنويَنيدا وةك لؤذيك و مؤرال ثيَناسة‬ ‫كاتى ِ‬ ‫َروانينة تيؤرى ئةركايةتى (كانت) وةبيرديَنيَتةوة‪،‬‬ ‫ي‬ ‫ت‬ ‫ئةم‬ ‫بكةين‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ضونكة ئةم تيؤرة تةنها ويذدان و مؤراليَكى ناخةكى بة‬ ‫مةبةست نةطرتووة‪َ ،‬‬ ‫بةلكو لة راظةى تيؤرةكةدا ضاكة وةك‬ ‫ئةرك زمانيش نابويَريَت‪ ،‬ضونكة دواجار زمان نةك هةر‬ ‫مؤركيَكى مرؤظة بطرة شوناسيشة‪.‬‬ ‫بؤ ئيَمةى كورديش ويَنةى زمان و بايةخةكةى لة ذيانى‬ ‫مةتةل َ‬ ‫َ‬ ‫هةلوةستةى‬ ‫كولتوريمان بة شيَوةى ثةند و ئيديؤم و‬ ‫َطةر َي سةر راحةتة ‪ -‬سةالمةتة‬ ‫لةسةر كراوة‪ « :‬ئةطةر زمان لي ِ‬ ‫يان زمان بةآلى سةرة‪ ،‬ئةمال ديوار ئةوال ديوار تيَيدا سةطيَكى‬ ‫هار»‪ ،‬ئةم نموونانة و ضةندانى ديكةش ئةوةمان ثي َ‬ ‫َدةليَن زمان‬ ‫َ‬ ‫مؤرال‪ ،‬ويَرانكار و لةناوبةرة و شوناسى خراث بة بةشةر‬ ‫بي‬ ‫بة َ‬ ‫دةدات و ئةو دةميش ثرسيار دةخاتة سةر مرؤظبوونى‪ ،‬ضونكة‬ ‫لةو دؤخة سايكؤلؤذييةدا زمان دادةبةزيَتة وةها ئاستيَك لة‬ ‫ثيَست و ثيَناسةى خؤى ديَتةدةر‪ ،‬ئةمةش دةتوانيَت بةشةر لة‬ ‫مرؤظبوونى بخات‪ ،‬ضونكة دةتوانريَت مرؤظ لة ريَطةى َ‬ ‫ئةقلةوة‬ ‫ثيَناسة بكةين‪( ،‬بيَطومان مةبةستمان لة مرؤظ وةك مرؤظة‬ ‫نةك بوونيَكى سرووشتيى رووتكراو)‪ ،‬ئةودةم زمان دةضيَتة‬ ‫نيَو كاية و خولطة دزيَوةكانى وةك (زمانثيسى‪ ،‬زماندريَذيي‪،‬‬ ‫جنيَو‪ ،‬بوختان و درؤ و ‪...‬هتد)‪.‬‬ ‫لة هةموو ئةمانةى سةرةوةدا ثةيوةنديى و ثةيوةستى زمان‬ ‫َ‬ ‫مؤرال جةختى لةسةر دةكريَتةوة‪ ،‬كةواتة دةتوانين بؤ ئةم‬ ‫و‬ ‫ثةيوةنديية جووتةنيية تيَطةيةكى ليَكدراو رؤبنيَين و ببيَذين‪:‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫زمانمؤرالى‪.‬‬ ‫مؤرالزمانى يان‬ ‫(‪)2‬‬ ‫زمان و زانين*‬ ‫زمان بة تةنها دةسويَذ نيية‪ ،‬ضونكة ئةم ثيَناسةية بؤ زمان‬ ‫نةشياوة و هاوكات زمان وةك ئاميَريَك نيشاندةدا‪ ،‬بةمةش‬ ‫سوودى زمان بةخؤ دةرةكى دةبيَت‪ ،‬واتا هيض سووديَك بة‬ ‫خؤى ناطةيةنيَت‪ .‬ئايا بة راستى ئةمة واية؟ بيَطومان نةخيَر‪،‬‬ ‫ضونكة زمان لة طةشة و ثيَشظةضوونى بةردةوامداية و ناشيَت‬ ‫بي‬ ‫َيبروانين‪ ،‬كة ئةركى تةنيا داكوتين بيَت َ‬ ‫وةك (ضةكوشيَك) لي ِ‬ ‫ئةوةى سةبارةت بة خؤى لة ثرسيار و ئاطاييدا بيَت‪ .‬هةروةها‬ ‫هةر بابةتيَك سوودةكةى بة خؤ دةرةكى بيَت‪ ،‬ئةوا سةبارةت‬ ‫بة خؤى زيانبةخشة‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬

‫‪71‬‬


‫يةكيَك لة فؤنكسيؤنةكانى زمان لةوةدا دياردةكةويَت كة‬ ‫وةك دةسويَذى زانين َ‬ ‫َريَت‪ ،‬لة طةياندن و فيَركاريى و‬ ‫رؤلدةطي ِ‬ ‫طوتن و بابةتةكانى ديكةى ئاخافتن و نووسيندا‪ ،‬بةآلم ثرسيار‬ ‫ئةمةية ئايا شياوة ببيَذين‪ :‬طرنطترين فؤنكسيؤنى زمان بريَتيية‬ ‫لة زانين؟ ئيَمة لة ثةيوةنديى نيَوانيان طرفتمان نيية‪ ،‬بةآلم‬ ‫ثةرينةوةى زانين دابنيَين‬ ‫نامانةويَت ضيديكة زمان وةك ثردى ِ‬ ‫َثةرينى زانين‪.‬‬ ‫يان ثةنجةرةيةك بيَت بؤ تي ِ‬ ‫لة ضةندين نووسينى ديكةماندا ثةيوةنديى و تةنانةت‬ ‫ثيَوةستى زمان و هزرمان باسكردووة‪ ،‬تا ئةوةى زؤر جاران‬ ‫هيض كةليَنيَك لة نيَوانياندا ناميَنيَت و دةبنة دوو روو يان دوو‬ ‫ديوى هةمان هةقيقةت‪ ،‬بطرة لةوةش زيَتر و زؤريَك دةبيَذن‬ ‫كة زمان هزرة و هزريش زمانة‪.‬‬ ‫(ثالتؤن) هزرين بة زمانيَكى بيَدةنط دادةنيَت‪ ،‬بة شيَوةى‬ ‫ديالؤطى خؤيى‪ ،‬ئةمة كاريطةرى لةسةر (جؤن واتسؤن)‬ ‫هةبووة كة دةروونزانيَكى ئةمريكيية‪ ،‬تا َ‬ ‫دابرينى هزر‬ ‫نكولى لة ِ‬ ‫لة زمان بكات و ثيَيواية كاتيَك دةهزريَين ئةوا بة دةنطيَكى‬ ‫شاراوة (كث) دةدويَين‪ ،‬بةآلم كاتيَك دةثةيظين ئةوا بة‬ ‫دةنطيَكى بةرز دةهزريَين‪( ،‬اليبنيَتز) سةبارةت بةم ثيَوةنديية‬ ‫زمانى بة باشترين ئاويَنةى زةينى مرؤظ داناوة‪ ،‬هةروةها‬ ‫(ماكس ميللةر) زمان ء هزرى وةك دوو رووى هةمان دراو‬ ‫كة ليَكدى جيانابنةوة دياريكردوة‪ ،‬هةرضةندة ناكريَت بة يةك‬ ‫شتيان دابنيَين‪ ،‬بةآلم (الفيل) ثيَيواية‪ :‬زمان بةرطى هزر نيية‪،‬‬ ‫َ‬ ‫بةلكو جةستةيةتى‪ ...‬بة نةمانى زمان هزريش بوونى ناميَنيَت‪.‬‬ ‫َ‬ ‫(هيَطل) دةيطوت ئيَمة لة نيَو وشةكاندا دةهزريَين؛ هةروةها‬ ‫(طؤسدرؤظ)يش هزرينى وا داناوة كة بة وشةكان ثيَدةطات‪،‬‬ ‫هاوكاتيش ئةوانةى بانطةشةى سةربةخؤيي هزر لة زمان‬ ‫دةكةن‪ ،‬هيض ثاساويَكيان بؤ ئةوة نيية كة داخؤ ضؤن دةشيَت‬ ‫بي ثةيظين بهزريَين! هةروةها (ميرلؤثؤنتى) هاوبؤضوونيَكى‬ ‫َ‬ ‫هي َ‬ ‫َطلى هةية بةوةى كة هزر بة جودا و سةربةخؤ لة وشةكان‬ ‫لة دةرةوةى جيهاندا نيية‪ .‬زمان لةالى (ظيتطنشتاين)يش هزرة‪،‬‬ ‫بى زمان بوونى نيية‬ ‫هزريش زمانة و جوداييان نيية‪ ،‬هزر بة َ‬ ‫بى هزر واتاى نابيَت‪ ،‬هةروةها زمان دةسويَذى‬ ‫و زمانيش بة َ‬ ‫َ‬ ‫بريارى زةينين كة بة‬ ‫َك‬ ‫ي‬ ‫كؤمةل‬ ‫هزر‬ ‫هاوكات‬ ‫هزرة‪،‬‬ ‫دةربرينى‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َروانينى ئةو هزر‬ ‫ي‬ ‫ت‬ ‫بة‬ ‫هةروةها‬ ‫َن‪،‬‬ ‫ي‬ ‫ر‬ ‫دةردةبر‬ ‫زمانةوة‬ ‫ريَطةى‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫بي زمان بطةينة زانين‪ ،‬هةر‬ ‫بي زمان بوونى نيية و ناشيَت َ‬ ‫بة َ‬ ‫َ‬ ‫هةوليَكيش بؤ جياكردنةوةى هزر و زمان وةك جياكردنةوةى‬ ‫مرؤظة لة سيَبةرةكةى كة ئةمةش نةشياوة‪ ،‬هةموو شتيَك لة‬ ‫نيَو زماندا روودةدات‪.‬‬ ‫(دى سؤسيَر) هةرضةندة زمان بة «سيستةميَكى هيَمايي»‬ ‫دادةنيَت‪ ،‬بةآلم هاوكاتيش لةوة بة ئاطا بووة كة زمان هيَزيَكة بؤ‬ ‫نيَوةنديَتى و ثيَوةندى نيَوان زةين و جيهانى دةرةوة‪ .‬هاوكاتيش‬ ‫لةالى دةروونزانةكان زمان بة تةنها هؤكارى ضاالكيى زةينيى‬ ‫دةشى طرينطترينيان بيَت‪ ،‬ضونكة دةشيَت زمان بة‬ ‫نيية‪ ،‬بةآلم‬ ‫َ‬ ‫بي هزرين هةبيَت‪ ،‬بةآلم هزرينيَكى زؤر سةرةتايى و الواز تا‬ ‫َ‬ ‫ئةو راددةيةى نةتوانين ثيَى َ‬ ‫بليَين هزرين؛ خؤ لة بةرامبةريشدا‬ ‫هزرظان هةن ئةم ثيَوةنديية بة ثيَشمةرج دانانيَن‪ ،‬بة َ‬ ‫بةلطةى‬ ‫كةر و َ‬ ‫اللةكانيش تواناى هزرينييان هةية بةآلم زمان‬ ‫ئةوةى ِ‬ ‫نا‪ ،‬ئةوانيش كةسانى وةك (ئالبيَرت ئةنيشتاين‪ ،‬هؤتسينؤ فندلر‪،‬‬ ‫فيَرس‪ ،‬النجاكار‪ ، )...‬بةآلم ئيَمة ثيَوةنديى زمان بة هزرةوة‬

‫‪72‬‬

‫كةر و َ‬ ‫اللةكانيش زمانيَكى‬ ‫بة تؤكمة دةبينين‪ ،‬ضونكة تةنانةت ِ‬ ‫دةربرين هةية‪ ،‬تةنانةت هزرين جؤريَكة لة زمان‬ ‫هيَماييان بؤ‬ ‫ِ‬ ‫و تايبةتة بة هؤشى مرؤظ‪ .‬كةواتة زمان و هزر ثيَوةندى‬ ‫ثتةويان هةية و تةواوكارى يةكدين‪.‬‬ ‫ميتؤدةكانى زانين لة فةلسةفة و زانستةكانى ديكةدا زؤرن‪،‬‬ ‫جا ئةقآلنى بن يان ئةمثيريي‪ ،‬يان نيَوةنديَتى نيَوانيان و هى‬ ‫ديكة‪.‬‬ ‫ئةطةر ئيَمة بؤمان دةركةوتبيَت زمان دةسويَذى زانينة‪،‬‬ ‫هةروةها لة نيَوان (هزر و زمان)دا ثةيوةندييةكى هيَند بةهيَز‬ ‫هةية‪ ،‬هاوكاتيش هيض طومانيَك كةليَن لة نيَوان (هزر و زانين)‬ ‫دا دروست ناكات ضونكة هزرظان دةزانيَت و ئةوةشى دةزانيَت‬ ‫هزرظانة‪ ،‬ئةوا سوك و ئاسان سةرةنجاميَكى لؤذيكيي‬ ‫دةبةينةوة كة‪ :‬لة نيَوان (زمان و زانين)دا ثةيوةندييةكى تا‬ ‫ئاستى هاويةكى هةية‪.‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هزر نيَوةندى زانينة‪ ،‬جا ئةطةر لةويَوة زانين هةلقوليَت يان‬ ‫بيطاتى‪( ،‬هزرنيَوةنديى) لة زانيندا زؤربةى‬ ‫لة سيَنسةكانةوة‬ ‫َ‬

‫فردينان دي سوسير‬ ‫َروانينةكانى كؤكردؤتةوة‪.‬‬ ‫تي ِ‬ ‫زمان لةو نيَوةدا دةبيَت بة دةسويَذى وةرطرتن و طةياندن‬ ‫دةربرينى زانين‪ ،‬هاوكات هةر خؤيشى ضيَكةر و ريَكخةرى‬ ‫و‬ ‫ِ‬ ‫زانينة و هزريش دةكاتة دةفرى كؤكردنةوةى زانين‪ ،‬مادامةكى‬ ‫هزريش زمانيَكى بيَدةنطة‪ ،‬ئةوا دةفرةكة هاوكات سةر بة‬ ‫زمانة‪.‬‬ ‫هةروةها كةوتنةوةى جياوازيى لة جياوازيى شيَوازى‬ ‫هزرينةوةية‪ ،‬جياوازيى هزريش لة جياوازيى زمانةوةية‪،‬‬ ‫ئةوة نيية جياوازيى زمان هزرينى جياواز و نةتةوةى‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬


‫جياواز و كولتورى جياواز دةخاتةوة؟ مرؤظ لة نيَو ثيَطة‬ ‫و كايةى كولتوريدا زمان شيَوة ذيانى بؤ دياريدةكات‪ ،‬هةر‬ ‫بةم ثيَوةرة زمان دةتوانيَت شوناسى كةسيَتى و جظاكى‬ ‫و شارستانيمان بؤ دياريبكات‪ ،‬فؤرم ثيَدانى ذيان و طرتنى‬ ‫مؤركة مرؤظايةتييةكان لة اليةن زمانةوة‪ ،‬ئةوة دةشيَنيَت كة‬ ‫زمان توانستى فؤرماندنى مرؤظيشى هةية بة هةموو مؤركة‬ ‫سايكؤلؤذى و كولتورييةكانييةوة‪ .‬تةنانةت نةتةوة و َ‬ ‫خةلكانى‬ ‫هاوزمان يةكةمين داواكاريى سياسى و كولتورييان بريَتيية لة‬ ‫زمانى رةسةنى خؤيان‪ ،‬وةك ئةوةى ئةوان خؤيان و بوونيان‬ ‫بة ريَطةى زمانييانةوة ثيَناسة بكةن‪.‬‬ ‫ئيَمة دةتوانين زمان وةك سةرضاوةى زانين وةربطرين و‬ ‫كيَشةى دواليزمى ئةثستمؤلؤذى لة نيَوان ئاوةز و سيَنسةكان‬ ‫(هةستةكان)دا ضارة بكةين‪ ،‬بيَطومان ئةمةش هةر بة ريَطةى‬ ‫ئيدي (هزرؤكة) دةخةنة ثيَش سيَنس‬ ‫زمانةوة‪ .‬ئاوةزييةكان‬ ‫َ‬ ‫و زانينى لة سيَنسةوة هاتوو‪ ،‬بة جؤريَك وةك جةوهةر لةو‬ ‫دةروانن و بة (تيَطة ‪ -‬مفهوم) ناوزةدى دةكةن‪ ،‬جا‬ ‫ئيديَيانة ِ‬ ‫ئيديَكان زطماكى بن لة هؤشدا يان خؤكردوو بن‪ ،‬يان وةك‬ ‫ئةوةى الى (لؤك) لة‪-‬دةرةوة‪-‬هاتوو بن و لةويَدا (مةبةست‬ ‫لة هؤشدا نةك تايبةتمةندى شويَنةكى بخةينة َ‬ ‫ثال هؤش و‬ ‫هزر) بضاثيَنريَن‪ ،‬بة طشتى دانراو يا ضاثيَنراو يان لة هؤشدا‬ ‫هةر هةبوو بن‪ ،‬ئةوا ئةو ئيديَيانة تةنها لة دؤخى زمانييانةى‬ ‫(تيَطةيي) شياوى طرتنن‪ .‬هةروةها زانين ئةطةر لة سيَنسةكانةوة‬ ‫بة ريَطةى ثيَرسةثت (ئيدراك)ـةوة هاتة نيَو هؤشةوة‪ ،‬ئةوا بةم‬ ‫بارةشدا زمان زانين دةخاتةوة‪ ،‬ضونكة زمان تةنها لة فؤرمى‬ ‫واذةكاندا خؤى نمايش ناكات‪ ،‬سيَنسةكان خودى زمانن‬ ‫لةو دؤخةدا (ئةمة ديديَكى ئةمثيرييانةية و ئاراستةى زمان‬ ‫كراوةتةوة)‪ ،‬هةر يةكة لة سيَنسةكانى (بينين‪ ،‬بيستن‪ ،‬ضيَذتن‪،‬‬ ‫بؤنكردن و بةركةوتن) بة زمانى تايبةتى خؤيان زانينى دةرةكى‬ ‫دةبةنة ناوةوة‪ ،‬تةنانةت زمان لة فؤرمى ئاخافتندا فؤرمى‬ ‫دةرةكى هزرة و لة هزريندا فؤرمى ناخةكيية‪ ،‬هزرين زمانى‬ ‫ئاوةزة لة دووةمياندا و ديالؤطيَكى كثى خؤييانةية‪ ،‬بةآلم لة‬ ‫يةكةمدا سيَنسةكان زمانن‪ ،‬لةسةر ئةو بنةمايةشة ئيَمة زؤر‬ ‫فؤرمى زمانمان دارشتووة وةك (زمانى بينين بة ضاو‪ ،‬زماني‬ ‫بيستن‪ ،‬زمانى بؤنكردن‪ ،‬زمانى بةركةوتن و زمانى ضيَشتن)‪،‬‬ ‫بؤ نمونة كة دةبينين يان دةبيستين و ‪...‬هتد ئةوا زمانيَك‬ ‫ئةوةمان ثيَدةطةيةنيَت كة بابةتى وةرطيراو فآلن بابةتةية؛ لة‬ ‫كاتى بيستنى موزيكيَكدا‪ ،‬كة هارمؤنى و هاوطونجاويي نيَوان‬ ‫يةكةكانى ثارضة سةرجةميية موزيكييةكة دةبنة ثيَشمةرجى‬ ‫تيَطةيشتنى نيَوان هةردوو زمانى بيستن و موزيكـةكة‬ ‫دةردةبريَت و‬ ‫(بابةتةكة)‪ ،‬ئةوا موزيك خؤى بة زمانيَك‬ ‫ِ‬ ‫َر دةبيَتة زمانيَك‬ ‫سيَنسى بيستنى ئيَمة وةك وةرطر و وةرطي ِ‬ ‫بؤ طةياندنى‪.‬‬ ‫ئاطايي ئيَمة هةميشة زمانيَكى خؤيي يان بةدةر لة ئاطايي‬ ‫ثيَويستة تا بابةتةكان بناسيَت و بزانيَت‪.‬‬ ‫(‪)3‬‬ ‫زمان و ئازاديى‬ ‫ئةطةر يةكيَك لة ئةرك و بةكارهيَنانةكانى زمان بريَتى بيَت‬

‫دةربرين‪ ،‬ئةوا ليَرةوة زمان بة كيَشةي ئازاديى دةرطير‬ ‫لة‬ ‫ِ‬ ‫دةبيَت‪ ،‬ضونكة زمان بةو فؤرمةى كة ئيَستا بةكاردةهيَنريَت‬ ‫نةتواناية لة طةياندنى هةموو واتا و تيَطة زةينييةكانى ئيَمة‪،‬‬ ‫هاوكات ئيَمة دةكةوينة بةردةم طرفتة كولتورييةكانمان‪.‬‬ ‫بؤ بوونى ئازاديى لة نيَو كايةكانى ذياندا ثيَشمةرج ثيَويستة‪،‬‬ ‫دةتوانين زمان بة يةكيَك لةو ثيَشمةرجانة هةذمار بكةين‪،‬‬ ‫خؤدةربرينييةتى لة ذيانيدا‪،‬‬ ‫ضونكة ئازادى تاك وابةستةى‬ ‫ِ‬ ‫ئةمرؤ زؤرترين طوتار بؤ ئازادى بؤضوون و‬ ‫هاوكاتيش‬ ‫ِ‬ ‫دةربرين تةرخانكراوة‪ ،‬لةم نووسينةدا دةثرسين ئايا زمان‬ ‫ِ‬ ‫ض َ‬ ‫َريَت؟ ئايا كاريطةريى ثؤزةتيظ يان‬ ‫رؤليَك بؤ ئازادى دةطي ِ‬ ‫نيَطةتيظ دادةنيَت؟‬ ‫دةربرين‬ ‫واتا و تيَطة زةينييةكان وةك ئةبستراكت لة كاتى‬ ‫ِ‬ ‫رووةو دةرةوة وةك خؤيان بة رةهايي ناطةن‪ ،‬هةربؤيةشة‬ ‫واذة و بيَذةكان تةنها دةبنة قاوغيَك بؤ واتاكان نةك خودى‬ ‫واتاكان‪ ،‬بةمجؤرة هةميشة لة واتا كةمتر دةدةنةوة نةك‬ ‫كاميل و زيَتر‪ ،‬بةآلم واذة و تيَطةى ئازاديى جوداية ضونكة لة‬ ‫واتاكةى زيَتر دةداتةوة‪ ،‬بة َ‬ ‫بةلطةى ئةوةى هةر ثيَناسةيةكى‬ ‫ثرترين‬ ‫ئازاديى وةربطرين بة رةهايي ئازادمان ناكات‪ ،‬بطرة لة ِ‬ ‫واتادا ثيَمان دةبيَذيَت «ئةوةى مافتة بيكةيت» يان «تا سنوورى‬ ‫كةسانى ديكة ئازاديت»‪ ،‬كةواتة ئازاديش بؤ خؤى لة (واتا)دا‬ ‫ضيَوة و سنووردراوة‪ ،‬كةضى واذةكة هيض سنووريَك ناناسيَت‬ ‫و رةهابوونة لة شويَن و كاتيش‪.‬‬ ‫لة بابةتى فةلسةفةى زماندا‪ ،‬دةتوانين دوو ئاراستةى‬ ‫دذبةرى يةكدى دياريبكةين‪ ،‬واتا هةم نيَطةتيظ و هةميش‬ ‫ثؤزةتيظ‪ ،‬زؤريَك لة هزرظانان زمان وةك ريَطريَك دادةنيَن‬ ‫لة طةياندنى بابةت و كيَشة هزرييةكانمان‪ ،‬بةو واتايةى‬ ‫ئةوة زمانة ناتوانيَت بة تةواوى بة هزر بارطاوى بكريَت و‬ ‫ئةوة بطةيةنيَت كة ثيَويستة بيطةيةنيَت‪ ،‬بة تايبةت لة كيَشة‬ ‫ميَتافيزيكييةكاندا هةروةك زمان ناتوانيَت خودا يان دةروون‬ ‫وةك خؤيان ثيَناسة بكاتةوة‪ ،‬ليَرةدا طرفتى طةورة تي َ‬ ‫َكةلبوونى‬ ‫ميَتافيزيك و اليةنة ئةزموونييةكةى زمانة‪ ،‬واتا هزر وةك‬ ‫بابةتيَكى نافيزيكى لة توانادا نيية بة ريَطةى زمانى فيزيكييةوة‬ ‫دةربرين‪ ،‬هةربؤيةش زمانى ميَتافيزيكى يان (ميَتازمان –‬ ‫بيَتة‬ ‫ِ‬ ‫‪ )Meta language‬ثيَشنياز دةكةن‪ ،‬وةك ئةوةى كاتيَك سؤفى‬ ‫َ‬ ‫لةطةل خودا هةر هيَندة‬ ‫دةطاتة دؤخى توانةوة و يةكبوونى‬ ‫دةتوانيَت َ‬ ‫دةربريَت)‪ ،‬هةروةك‬ ‫بليَت (ئةو‪ ..‬ئةو يان شةتةحات‬ ‫ِ‬ ‫برواى ظيتطنشتاين نةطوتراو زؤر زيَتر و واتادارترة لة‬ ‫بة ِ‬ ‫طوتراو‪ ،‬هةربؤيةشة كؤتايى «تراكتاتوس» بة بيَدةنطييةكى‬ ‫فةلسةفى ديَت‪.‬‬ ‫َروانينةدا بة ثيَضةوانةوة هزرظان‬ ‫بةآلم لة بةرامبةردا ئةو تي ِ‬ ‫هةن زمان وةك ديويَكى ديكةى هزر دادةنيَن‪ ،‬بةمجؤرة ديدى‬ ‫ثؤزةتيظانةيان ئاراستةى زمان و طةياندنى هزريى كردؤتةوة‪.‬‬ ‫ئايا زمان ض َ‬ ‫َريَت؟‬ ‫رؤليَك لة نيَو ذيانى كولتوريى ئيَمةدا دةطي ِ‬ ‫ئايا زمان وةك لةمثةريَك لةثيَش ئازاديمان خؤى مةآلسداوة؟‬ ‫يان بة ثيَضةوانةوة توانستى ئازادبوونمان ثيَدةدات؟‬ ‫ئيَمة لة وةآلمى ئةو ثرسيارانةدا بةهةردوو ئاراستةكةدا‬ ‫َندي شرؤظةكاريى دةكةين و خويَنةرى خؤشةويست‬ ‫هي َ‬ ‫دةتوانيَت بةشداريمان بكات و ديدى رةخنةييانةى خؤى‬ ‫َبهزرى تا يةكيَكيان َ‬ ‫هةلبذيَريَت‬ ‫ئاراستةى بابةتةكة بكات و لي‬ ‫َ‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬

‫‪73‬‬


‫يان ديديَكى خؤييانة بخاتةوة‪.‬‬ ‫َروانينةكة دوواليةنةية‪ ،‬واتا زمان َ‬ ‫رؤلةكانى دابةشدةكات‬ ‫تي ِ‬ ‫دةربرينى‬ ‫بؤ ئةريَنى و نةريَنى لة كيَشةكةدا‪ ،‬ئةطةر كيَشةكة‬ ‫ِ‬ ‫هزر بيَت‪ ،‬جا لة هةر كولتوريَكدا بيَت‪ ،‬ئةوا زمان نةريَنييانة‬ ‫دةربرينة ئاوةهايش‬ ‫وةك ضؤن هاوكات دةسويَذ و ريَطةى‬ ‫ِ‬ ‫دةربرينى رةهاى نيية و هةر هيَندة دةتوانيَت واتا لة‬ ‫هيَزى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ثاشظةرؤيى و داخراوةكاندا‬ ‫قالب بدات‪ ،‬بةآلم لة كولتورة‬ ‫ِ‬ ‫دةتوانيَت كاريطةرى ئةريَنى بخاتةوة‪ ،‬ئةمة ضؤن؟ ئيَمة‬ ‫نموونةى سايكؤلؤذى و سؤسيؤلؤذى وةردةطرين تا زيَتر لة‬ ‫كيَشة كولتورييةكانى ئازادى نزيك بينةوة‪ ،‬واتا ثةيوةندى تاك‬ ‫َ‬ ‫كؤمةل بة ئازاديى و زمانةوة‪.‬‬ ‫و‬ ‫لة كولتوروة ثاشظةرؤكاندا كيَشةى ثةيوةندى ثيَشهاوسةريي‬ ‫مي هةميشة وةك بابةتيَكى نادروست دةبينريَت‪ ،‬ليَرةدا‬ ‫نيَر و َ‬ ‫زمان دةبيَت ئةركى ئةو ثةيوةنديية لة خؤ بطريَت لة جيَطةى‬ ‫ئاكتةكانى ئةو ثةيوةنديية‪ ،‬لة جياتى ليَكئاآلن و نزيكبوونةوةى‬ ‫جةستةيي و ثيَكةوةيي هاوشويَنى ثيَويستة تةنها بة زمان‬ ‫دةربرينةكانى زمان و‬ ‫(ذينجيهانيَك) ضيَبكريَت‪ ،‬بة ريَطةى‬ ‫ِ‬ ‫رووخسار‪ ،‬ئةمة لة سةردةمى تةكنؤلؤذيادا ثةيام (مةسيج)‬ ‫َ‬ ‫بازارى بؤ‬ ‫رؤلةى وةرطرتووة و زؤرترين‬ ‫ى مؤبايل ئةم‬ ‫ِ‬ ‫كؤمثانياكانى طةياندن ثةيداكردووة و خؤشةويستي بازرطانى‬ ‫بازار طةرمتر دةكات! هاوكاتيش َ‬ ‫دلداران بة نيَوى ثةيوةنديي‬ ‫و‬ ‫ِ‬ ‫خؤشةويستييةوة ذينجيهانيَكيان ئافراندووة‪ .‬ئايا تةقينةوةى‬ ‫زمان لة دذى ئةم جؤرة كولتورة ئةنجاميَكى ئةريَنى دةبيَت‬ ‫يان نةريَنى‪ ،‬ئةمة كيَشةيةكى ديكةية‪.‬‬ ‫كةواتة طةر مرؤظ نةتوانيَت ثةيوةندييةكان وةك ئةوةى‬ ‫ثيَويستة كردارييانة بةجيَبيَنيَت ئةوا زمان باشترين دةسويَذة‬ ‫َرانةوةى ئةو ئازاديية زةوتكراوة‪ ،‬كة هةر لة خةباتيَكى‬ ‫بؤ طي ِ‬ ‫نهيَنى دةضيَت! بةآلم هاوكات لة خؤيدا ئةم بةكارهيَنانةى زمان‬ ‫لةمثةرى ئازاديشة‪ ،‬بةوةى كة ئةو هةموو َ‬ ‫هةلضوون و سؤز‬ ‫دةربرين‪،‬‬ ‫و ليَشاوة دةروونيية ناكريَت تةنها بة زمان بيَنة‬ ‫ِ‬ ‫واتا ثيَويستة بةشةكانى ديكةى جةستةش تيَيدا هاوكار بن‪،‬‬ ‫ليَرةوة كاريطةريية نةريَنييةكةى زمان خؤى دةردةخات‪،‬‬ ‫دةربرينى خؤشمدةويَى زؤر كةمترة لةو هةموو سؤز‬ ‫ئاخر‬ ‫ِ‬ ‫و جيهانة سايكؤلؤذيى و ناخةكييةى كةسةكة وةك واتايةك‬ ‫بؤ خؤى دابينيكردووة‪ ،‬ئةمةش زؤر ئاسان لة نامة و هؤزان و‬ ‫دةربريندا‪،‬‬ ‫نووسينةكاندا دةردةكةويَت‪ ،‬بة تايبةت لة كيَشةى‬ ‫ِ‬ ‫َروانينى ئيَمة «طؤران»ى هؤزانظان بة جوانترين فؤرم‬ ‫كة بة تي ِ‬ ‫َ‬ ‫خةيالًةى كة ثيَى مةستم بؤم‬ ‫ليَيدواوة‪« ،‬هةرضةند دةكةم ئةو‬ ‫ناخريَتة ناو ضوارضيَوةى َ‬ ‫هةلبةستم»‪ ،‬دةبينين طؤران طيرؤدةى‬ ‫دةرنةبرينى‬ ‫دةربرين بؤتةوة كةضى زؤر جوان‬ ‫كيَشةى‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫دةربريوة!‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫زمان و سياسةت‪ :‬ئايا زمان لة توانادا نيية ببيَتة مايةى‬ ‫َ‬ ‫هةلطيرسانى جةنطيَكى طةورة؟ تةنها بة ليَدوانى نابةرثرسانةى‬ ‫دةسةآلتدارانى سياسى‪ ،‬ئةى هةر اليةن و كةسايةتييةكى‬ ‫سياسى ناتوانيَت ئازاديمان ليَزةوتبكات تةنها بة طوتةكانى؟ خؤ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتيش بة ريَطةى ئةنجوومةنى ياساريَذييةوة لة تيؤريي‬ ‫َ‬ ‫ماف و ياساكاندا بؤ بة ديسثلينكردنى ذيان و لة قالبدانى‬ ‫رةوتارةكانمان زؤرجاران دذ بة ئازادى وةستاوةتةوة‪.‬‬ ‫زؤريَك هةن سياسةت و دبلؤماسييةت وةك هونةرى درؤ و‬

‫‪74‬‬

‫َ‬ ‫َروانينة لة‬ ‫خةلةتاندن راظةدةكةن‪ ،‬بيَطومان سةرضاوةى ئةم تي ِ‬ ‫زمانةوة هاتووة‪ ،‬ئاخر زمان لة راستى و درؤدا دووسةرةية‪،‬‬ ‫ئةمرؤ ثةيوةندى شارستانى و نيَوكولتورييانةى طةالن‬ ‫بةآلم‬ ‫ِ‬ ‫زمانيشة‪ ،‬هاوكات ريَطريش هةر زمان خؤيةتى‪ ،‬ضونكة‬ ‫َ‬ ‫خةلكان بة هةمان زمان بثةيظيبان ئةوا سنوورةكان‬ ‫طةر‬ ‫نةدةبوون و مةوداى ئازاديى ثةيوةنديى لة نيَوانييان فرة‬ ‫دةبوو‪ ،‬هةربؤيةشة دةبينين بؤ قةرةبووكردنةوةى نيَوانةكة‬ ‫وةرطيران‬ ‫َرانى زمانى يةكدى دةبين‪ ،‬بةآلم‬ ‫ِ‬ ‫ناضار بة وةرطي ِ‬ ‫دووجار (ئازاديى واتا) دةخاتة ذيَر ثرسيارةوة‪ ،‬يةكةميان‬ ‫دةربريندا‬ ‫ئةوةى كة زمانى يةكةم خؤى نةتواناية لة ئاست‬ ‫ِ‬ ‫و دووةم ئةوةية كة زمانى دووةم هةرطيز ويَنةى تةواوى‬ ‫َران دوو هةنطاو‬ ‫زمانى يةكةم ناخاتةوة‪ ،‬بةمجؤرة وةرطي ِ‬ ‫َروانينة طةر لة هونةردابوواية‬ ‫دوورمان دةخاتةوة‪ ،‬ئةم تي ِ‬ ‫ئةوا ثالتؤنييانة دةبوو‪ ،‬بةم ثيَوةرة ثالتؤن نةك هةر دذ بة‬ ‫نووسين َ‬ ‫َرانيش دةبوو‪ ،‬ضونكة ميميَزيسى‬ ‫بةلكو دذى وةرطي ِ‬ ‫هونةريى هةميشة لة ئيَديال و هةقيقةت دوورمان دةخاتةوة‬ ‫و هاوكاتيش واذةكان (سيَنسين‪ -‬هةستةكين) لةالى ثالتؤن‬ ‫َرانيان‬ ‫هةنطاويَك لة هةقيقةتى ئيَديالةوة دوورن و بة وةرطي ِ‬ ‫دوو هةنطاو دوورمان دةخةنةوة‪.‬‬ ‫(‪)4‬‬ ‫زمان و ثيرؤزيى‬ ‫ضونكة هةميشة لة طرفتةكانى ئازاديدا كيَشةى ثيرؤزيى ديَتة‬ ‫نيَوانةوة‪ ،‬بؤية بة ريَطةى زمانةوة ئةم بابةتة شرؤظة و راظة‬ ‫دةشي زمان وةك تيَكشكيَنةرى ثيرؤزيى و هاوكات‬ ‫دةكةين‪،‬‬ ‫َ‬ ‫بناغةريَذى ثيرؤزيى دابنريَت‪ ،‬بةآلم كيَشةكة ئةوةية طةر زمان‬ ‫ِ‬ ‫ثيرؤزييةكان رةتبكاتةوة ئةوا خؤيشى ثيرؤزى لةدةستدةدات‪،‬‬ ‫بؤ نموونة بوونيَكى هةقيقييانةى كردطار لة فيزيكدا تةنها‬ ‫بريَتيية لة واذةى (اهلل ‪ -‬خودا) و ئافريَنراوةكانى‪ ،‬ئيَستا ئةطةر‬ ‫جةوهةرة ميَتافيزيكييةكةى واذةكة كة بريَتيية لة تيَطةيشتنى‬ ‫ئيَمة و ويَناكردنمان بؤ خودا َ‬ ‫هةلطرين و تةنها اليةنى فيزيكى‬ ‫َ‬ ‫بهيَ‬ ‫َلينةوة‪ ،‬ئةوا شياوة ئةو ثيرؤزييةش هةلطرين كة واذةى‬ ‫خودا لة خؤيدا َ‬ ‫هةليطرتووة‪ ،‬ضونكة تةنها رووكةشى واذةكة‬ ‫وةك ناويَك دةميَنيَتةوة و ناوليَنراويش لةدؤخيَكى بةرزيَنراو‬ ‫داية‪.‬‬ ‫هةروةها لة اليةكى ديكةوة ئيَمة بنةمايةكى لؤذيكيمان هةية‪،‬‬ ‫كة ثيَشدانراوى ثيرؤز سةرةنجامى ثيرؤزيان ليَدةكةويَتةوة و‬ ‫بة ثيَضةوانةشةوة‪ ،‬مادام بناغة و ثيَشدانراوى واذة بريَتى بيَت‬ ‫لة ثيتةكان و هاوكاتيش واذةى خودا بة ثيرؤز دابنريَت‪ ،‬ئةوا‬ ‫ثيَويستة بة زةرورةت ثيتةكانيش ثيرؤز بن‪ ،‬ئايا ئةمة شياو‬ ‫و لؤذيكيية ثيت ثيرؤز بيَت؟ ئةطةر ثيتةكانى (خ‪ -‬و‪ -‬د‪ -‬ا)‬ ‫يان (ث‪ -‬ة‪ -‬ر‪ -‬و‪ -‬ة‪ -‬ر‪ -‬د‪ -‬ط‪ -‬ا‪ -‬ر) ثيرؤز بن ئةوا بة‬ ‫سةرةنجامى لؤذيكييانة و بة زةرورةت واذةكانى (ثةرداخ‪،‬‬ ‫ثةردة‪ ،‬ثةروةردة‪ ،‬دار‪ ،‬داو‪ ،‬دةرطا‪ ،‬طا‪ ،‬خراث و‪...‬هتد) ثيرؤز‬ ‫بن‪ ،‬بيَطومان ئةمانةش بةهاى ثيرؤزييان نيية‪ ،‬ئةمةش دةبيَتة‬ ‫َ‬ ‫َروانينى موعتةزيليى (كة دةبيَذن قورئان‬ ‫ثالثشتيَك بؤ تي ِ‬ ‫مةخلوقة و شياوى ليَوردبوونةوةى هزريى زيَترة)‪ ،‬بةآلم بة‬ ‫ريَطةى لؤذيكى زمانةوة‪ .‬هاوكات دةبيَت ئازاديى تويَذينةوةى‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬


‫شرؤظةيى و فينؤميَنؤلؤذيانةمان بة ريَطةى زمانةوة‬ ‫دابينبكةين‪ ،‬تا لة كتيَبيَكى مةزنى وةك قورئانيش بتويَذينةوة‪،‬‬ ‫ضونكة ثيرؤزيي قورئان لة واتاكانيداية نةك واذة فيزيكييةكانى‬ ‫دةربرينى هزري خودايية‪ ،‬هزر‬ ‫نيَو كتيَبةكة‪ ،‬واتا قورئان كة‬ ‫ِ‬ ‫و واتاكةى ثيرؤزة‪ ،‬طةرنا دةبيَت هةر ثيت و واذةيةكى نيَو‬ ‫قورئان ثيرؤز بن‪ ،‬ئةمةش دةبيَت ثاساو بؤ ثيرؤزكردنى‬ ‫بابةتةكانييان لة جيهانى دةرةوةدا‪ ،‬ئةمةش هةرطيز نةشياوة‬ ‫ضونكة لة نيَو قورئاندا (ئةبو لةهةب و شةيتان و ‪ )...‬هةن! بؤية‬ ‫َريَتةوة‪ ،‬ضونكة ثيرؤزييةكان‬ ‫زمان ئةو ئازادييةشمان بؤ دةطي ِ‬ ‫لة جيهانى دةرةكييةوة دةخاتةوة نيَو جيهانى ناخةكيي‪ ،‬بةو‬ ‫لؤذيكةى باسمانكرد‪.‬‬ ‫كةواتة زمان لة جيهانى واتا و هزرةوة ثيرؤزيى وةردةطريَت‬ ‫و لة جيهانى واذة و ماتةرييةكاندا لة دةستى دةدات‪ ،‬بةمةش‬ ‫سنوورى ئازاديى فراوان دةبيَت و ئةطةرى زمان و تيَكستى‬ ‫ثيرؤز َ‬ ‫هةلدةطرين‪.‬‬ ‫(‪)5‬‬ ‫زمان و ميديا و ستاندارديى‬ ‫دةربرين و ثةيوةنديى و طةياندنى‬ ‫ئةطةر زمان دةسويَذيَكى‬ ‫ِ‬ ‫كولتوريى بيَت‪ ،‬ئةوا بيَطومان زمان َ‬ ‫رؤلى هةرة طةورةى لة‬ ‫خؤدةربرينى‬ ‫َريَت‪ ،‬هاوكات ضاكترين‬ ‫ِ‬ ‫شارستاني مرؤظدا دةطي ِ‬ ‫مرؤظ بة ريَطةى زمانةوة دةبيَت‪ ،‬هةروةها مةوداى نيَوان‬ ‫َندي كةس ثيَيانواية هيض‬ ‫هزر و زمان هيَندة كةمة كة هي َ‬ ‫كةليَنيَك ناكةويَتة نيَوانييانةوة‪ ،‬بةمةش زمان و هزر دةبنة دوو‬ ‫رووى مرؤظبوون‪ ،‬هي َ‬ ‫َطل و ظيتطنشتاين و ‪ ...‬ضةندانى ديكة‬ ‫َ‬ ‫َروانينةن‪ ،‬كةواتة هيَطليانة دةبيَذين هزرين و‬ ‫ثشتيوانانى ئةم تي ِ‬ ‫بي زمان كاريَكى ئةستةمة‪ ،‬ضونكة وةك لة‬ ‫دةربرينى هزر بة َ‬ ‫ِ‬ ‫الى ظيتطنشتاين دةبينين زمان هزرة و هزريش زمانة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫مندالييةوة سةرةتا فيَرى ثةيظين‬ ‫وةك ضؤن مرؤظ لة‬ ‫و ئينجا نووسين دةبيَت‪ ،‬ئاوةهايش زمان لة سةرةتادا لة‬ ‫طوتندا فؤرمى وةرطرتووة‪ ،‬واتا تةنها زمانى ثةيظين بووة‪ ،‬جا‬ ‫ثةيظينةكة دةستووردار بووة يان واذةيي يان هيَمايي بووة‪،‬‬ ‫ئةمة بابةتيَكى ديكةية‪ ،‬بةآلم دواتريَك فؤرميَكى ديكةى زمان‬ ‫لة نووسيندا دةردةكةويَت و ميَذوو دةكات بة دوو سةردةمى‬ ‫ثيَش نووسين و دواى نووسين (مةبةستمان لة دؤزينةوةى‬ ‫ئةلفا بيَتيك)ـة‪ ،‬ئةمة هيَندة كاريطةر بوو تةنانةت هيَنديَك‬ ‫كةس بة سةردةمى ثيَش ميَذوو و دواى ميَذوو باسى دةكةن‪،‬‬ ‫بي زمانى نووسين‬ ‫ئةمةش طةيةنةرى ئةو راستييةية كة بة َ‬ ‫بةردةوامييةكى ميَذوويي نابيَت لة اليةنى كولتوريي و‬ ‫شارستانييةوة‪ ،‬بؤ ئةمةش هيرؤدؤتى باوكى ميَذوو ثيَيوابووة‬ ‫كة زؤر َ‬ ‫ثالةوان هةبوون شاعيران نةياننووسيونةتةوة‪ ،‬بؤية‬ ‫ئيَستا نة ناويان دةزانين و نة بوونيَكييان ليَماوةتةوة‪.‬‬ ‫بابةتيَكى طرينط جياوازيى كردنة لة نيَوان ئةم دوو فؤرمةى‬ ‫زمان «طوتن و نووسين»‪ ،‬طةر ئةم جودايية َ‬ ‫هةلطرين ئةوا‬ ‫زمان دةكةويَتة نيَو كارةساتيَكى سةختةوة‪ ،‬ئيَمة ثيَمانواية‬ ‫ئةمة طرفتيَكى هةرة بنضينةيي زمانى كورديية‪ ،‬كة زؤر درةنط‬ ‫فؤرمى نووسينى وةرطرتووة‪ ،‬هاوكاتيش نيَوانيَكى دةستووريي‬ ‫تؤكمة لة نيَوانياندا نةبووة‪ ،‬واتا مرؤظى كورد ضؤن ثةيظيوة‬

‫يان هاتؤتة طؤ و ئاخافتن هةر ئاوةهايش نووسيويةتى‪ ،‬ئةمة‬ ‫دةكريَت بة َ‬ ‫بةلطةى زمانةكةمان لة سةردةمى كؤن و تا‬ ‫كؤتاييةكانى سةدةى رابردووتريش بسةلميَنين؛ لة اليةنيَكى‬ ‫ديكةوة بةشيَكى كيَشةى «زمانى ستاندارد» دةرهاويشتةى ئةو‬ ‫كؤرى‬ ‫كارةساتةية‪ ،‬ضونكة دامةزراوة ئةكاديمييةكان لة زانكؤ و ِ‬ ‫زانياريى و تةنانةت زمانةوانانيش ئةم كيَشةيان بة تةواوى‬ ‫ئاوةآل نةكرد و ضارةيان ثيَنةكرا؛ ضارةسةرى ئةم كيَشةية‬ ‫دةشى لة «ميديا» راطةياندنةوة (هةرضةندة‬ ‫َروانينى من‬ ‫َ‬ ‫بة تي ِ‬ ‫بطؤرين بؤ‬ ‫ميديا‬ ‫دةكري‬ ‫داخؤ‬ ‫كة‬ ‫ئةوةى‬ ‫لةسةر‬ ‫هةية‬ ‫َبينى‬ ‫تي‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫دةشى بثرسين ئايا ميديا تةنها‬ ‫ضونكة‬ ‫راطةياندن‪،‬‬ ‫بة‬ ‫كوردى‬ ‫َ‬ ‫طةياندنى راية يان فراوانترة؟ بؤية ميديا بة شياوتر دادةنيَين لة‬ ‫شتى مادام زمان و هزرين‬ ‫بةكارهيَنانيدا) بكريَت‪ ،‬بةر لة هةر‬ ‫َ‬ ‫َكدانةبراو بن‪ ،‬ئةوا «لؤذيك» بيرسا دةسويَذ و‬ ‫دووانةيةكى لي‬ ‫ِ‬ ‫بنةماى هزرينى دروستة‪ ،‬هزرينى دروستيش دةبيَتة بنةما‬ ‫بؤ زمانى دروست‪ ،‬بةمةش ئيَمة هةر لة سةرةتاوة لؤذيكى‬ ‫زمانمان دابين دةكةين و ناكةوينة َ‬ ‫دةربريندا؛ بؤضى‬ ‫هةلةوة لة‬ ‫ِ‬ ‫ثيَويستة لة ميدياوة ئةم كيَشةية ئاوةآل و ضارة بكةين؟ ميديا‬ ‫دةربرين و‬ ‫لة ئيَستادا يةكيَكة لة ريَطة هةرة سةركةوتووةكانى‬ ‫ِ‬ ‫ثةيوةنديى‪ ،‬دةسويَذى هةرة بنضينةيي ميدياش زمانة‪ ،‬بةمةش‬ ‫دةربريندا خؤى‬ ‫زمان لة نيَوةندى نيَرةر و وةرطردا لة جؤرى‬ ‫ِ‬ ‫فؤرمةلة كردووة (واتا نووسينة‪ ،‬طوتن و دةنطة‪ ،‬يان ويَنةية‪...‬‬ ‫هتد)‪ ،‬بة جؤريَك زؤريَك بة َ‬ ‫هةلة ئاميَرةكان دةكةنة نيَوةندي‬ ‫طةياندن‪ ،‬لة سيَكوضكةى ميديادا واتا «نيَرةر‪ ،‬نيَوةند‪ ،‬وةرطر»‪،‬‬ ‫دةربرينى طوتاربيَذيَك‬ ‫سادةترينى ميديا لة ميَذوودا لةوانةية‬ ‫ِ‬ ‫بي هيض ئاميَر و دةسويَذيَكى ديكةى‬ ‫جاردةريَك بيَت بة َ‬ ‫يان ِ‬ ‫جطة لة زمان‪ ،‬هةروةها زؤرترين نووسين و طوتنى رؤذانة‬ ‫لة ريَطةى ميدياكانةوةية‪ ،‬هاوكاتيش زؤرترين خويَنةر و‬ ‫وةرطرى رؤذانة هةر هى ميدياكانة‪ ،‬دةسويَذةكانى ميديا‬ ‫زؤر و بةردةوامن‪ ،‬بةمةش ئاسانتر و باشتر لة ضةسثاندنى‬ ‫َ‬ ‫َرن بة جؤريَك كاتيَكى‬ ‫تيَطة و واذة و وشةكاندا‬ ‫رؤلدةطي ِ‬ ‫َ‬ ‫زؤر و بةردةوام كارى بؤ دةكةن و بةردةواميش كةنال و‬ ‫وةرطرى زؤريان هةية‪ ،‬بؤ نموونة رؤذنامة و كؤوار هةن هةر‬ ‫َ‬ ‫كةنالى تةلةفزيؤني و‬ ‫ذمارةيةك (‪ )25000‬دانة ضاث دةكةن‪،‬‬ ‫ئيَليكترؤني و راديؤيى بة هةزاران وةرطريان هةية‪ ،‬ضونكة‬ ‫ئةمرؤ ميديا بةشداريى كاريطةري هةية لة ذيانى ئيَمةدا و‬ ‫ِ‬ ‫دانةبراوة ليَمان‪ ،‬تةنانةت مرؤظ بة ريَطةيةوة خؤى ثيَناسة‬ ‫ِ‬ ‫دةكات و وةك ضاالكى طرينطى ذيانى خؤى هةذمارى دةكات‬ ‫(بيَطومان ئةم نموونةية بؤ هةريَمى كوردستان وةك هةوليَر و‬ ‫لظين) بةآلم كتيَبيَك كة يةكجار و تيراذيَكى كةم بيَت كاريطةرى‬ ‫كةمتر دةنويَنيَت (بةآلم َ‬ ‫رؤلى فةرهةنطيَكى طةورةى زمان بة‬ ‫ناشي بة هةند وةرنةطيريَت‪،‬‬ ‫شيَوةى ئةكاديمى و زانستى‬ ‫َ‬ ‫بة داخةوةش تا ئيَستا لةو بوارةدا كةس نةيتوانى (هةنبانة‬ ‫َ‬ ‫دةولةمةند يان اليةنى كةم بؤ هةنبانةيةكى‬ ‫بؤرينةكةى هةذار)‬ ‫طةورةتر ثيَستة خؤشكات)‪ ،‬كة لة ئيَستادا زؤريَك هةن كتيَب‬ ‫لة دةرةوةى سنوورى ميديادا ثيَناسة دةكةن‪.‬‬ ‫كارةساتيَكى ديكة ئةوةية كة ئيَمة ثيَمانواية ئاسايية ميديا‬ ‫َ‬ ‫هةلةى باو لة ضاث و نووسين بكات‪ ،‬بةآلم بؤ كتيَبيَك نةنطى و‬ ‫دةشي تةواو ثيَضةوانةكةى راست بيَت‪ ،‬ضونكة‬ ‫نائاسايية‪ ،‬ئةمة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بازاريى»‬ ‫«زمانى‬ ‫ة‬ ‫هةل‬ ‫بة‬ ‫جار‬ ‫زؤر‬ ‫كة‬ ‫طوتن‬ ‫زمانى‬ ‫ثيَمانواية‬ ‫ِ‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬

‫‪75‬‬


‫ثيَدةطوتريَت و لة راستيدا (زمانى ئاسايى يان رؤذانة)ية‪،‬‬ ‫بؤ ميديا دةشيَت نةك بؤ كتيَبيَك‪ ،‬خؤ بيَئاطا لةوةى كتيَبيش‬ ‫جؤريَكى ميدياية! كتيَبيَك بة تيراذى هةزار دانةوة تةنها هةزار‬ ‫َ‬ ‫هةلة دةطةيةنيَت‪ ،‬كةضى رؤذنامةيةك بة (‪ )25000‬دانةى‬ ‫َ‬ ‫رؤذانةوة (‪ )25000‬هةلةى رؤذانة دةطةيةنيَت (بيَطومان ئةطةر‬ ‫يةك َ‬ ‫هةلة هةبيَت)‪ ،‬كةواتة زؤرترين وةرطرى ميديا لة فؤرمى‬ ‫َ‬ ‫رؤذنامة و طؤظار و تةلةفزيؤن و ‪...‬هتد دروستيى يان هةلةيان‬ ‫ثيَدةطات‪.‬‬ ‫هؤزانظان ضؤن ذانى هؤزانيَك لة تةك كيَش و سةروا و‬ ‫دةطرى‪ ،‬ئاوةهايش مرؤظ دةبيَت‬ ‫طةمةى واذةكانييةوة‬ ‫َ‬ ‫لؤذيكييانة ليَبهزريَت و بنووسيَت و بثةيظيَت‪ ،‬نةك بكةويَتة‬ ‫دةربرين و واذةى بيَسةروبةر!‬ ‫دةرثةراندنى‬ ‫فريَدان و‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫دةشي ضةند َ‬ ‫هةلةيةكى باوى ذيانى رؤذانةمان لة‬ ‫ئيَمة‬ ‫َ‬ ‫طوتندا بخةينة روو‪ ،‬تاوةكو لة نووسيندا بة هةمان زمان‬ ‫َ‬ ‫هةلةوة‪ ،‬بطرة بة نووسين دةتوانين ئةو هةآلنة‬ ‫نةكةوينة‬ ‫بخةينةوة سةر بارة دروستةكةيان‪ ،‬ئةوانةى لة طوتن و‬ ‫نووسينيشدا بةكاردةهيَنريَن بؤ نموونة‪« :‬دةستةواذة»‪،‬‬ ‫دةنووسري فآلن يان ئةو دةستةواذةية‪ ،‬وةك‬ ‫دةطوتري و‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫«دةستةواذةى ياسا»‪ ،‬هةر لةسةرةتاوة واتاى دةستةواذة‬ ‫َ‬ ‫َندي‬ ‫بريَتيية لة ضةند يان‬ ‫كؤمةلة واذةيةك‪ ،‬نةك يةك واذة‪ ،‬هي َ‬ ‫جاريش بؤ شةش يان دة يان دوازدة (دةرزةن) دانة شت‬ ‫بةكار دةهيَنريَت‪ ،‬وةك دةستة َ‬ ‫ثيالة‪ ،‬دةستة حةب‪ ،‬دةستة‬ ‫َ‬ ‫قةلةم‪ ،...‬بة طويَرةى «تيؤري بةكارهيَنان»يش واتاى «دةستة»‬ ‫بة طويَرةى شويَنى بةكارهيَنانةكة لة طوتن و نووسيندا‬ ‫دةردةكةويَت‪ ،‬وةك لة «دةستةجل‪ ،‬دةستة ثياو‪ ،‬دةستةكض‪،‬‬ ‫دةستةخوشك‪ ،»...‬بةمشيَوةية يةك واذة نابيَتة دةستةواذة‪،‬‬ ‫تةنانةت واذةيةك ثيَكهاتةكةشى لة يةك واذة زيَتر بيَت‪ ،‬بؤ‬ ‫نموونة «ديَمؤكراسى»‪ ،‬ضونكة ئةمة بؤتة واذة يان وشة يان‬ ‫تيَطةيةكى ضةسثيو‪ ،‬لةمبارةدا دةبيَتة واذةيةكى ليَكدراو لة‬ ‫«ديَمؤ و كراتؤس»؛ هةروةها لة بةكارهيَنانى واذةى «طآلو»دا‪،‬‬ ‫َيدةطوترى طآلو وةك هيَما‬ ‫لة كولتورى ئيَمةدا سةط ثيسة‪ ،‬ثي‬ ‫َ‬ ‫دةطوترى «سةطى طآلو» يان كةسيَك‬ ‫بؤ ثيسييةكةى‪ ،‬كاتيَك‬ ‫َ‬ ‫شويَنيَكى لةشى بةر سةط بكةويَت ئةو شويَنةى طآلو دةبيَت‪،‬‬ ‫واتا طآلو بة واتاى جؤريَك لة ثيسيى ديَت‪ ،‬ئةمة نادروستة‬ ‫َ‬ ‫«طل ‪ +‬ئاو»ـة‪ ،‬ضونكة لة كؤندا‬ ‫بؤضى؟ واذةكة ليَكدراوى‬ ‫شويَنة بةركةوتووةكةى لةش بة سةط بة طأل و ئاو شؤراوة تا‬ ‫ثيسييةكةى البةريَت‪ ،‬كةواتة طآلو خاويَنكةرةوةية نةك ثيسكةر‪،‬‬ ‫كة شويَنةكةت طآلو كرد ثاكدةبيَتةوة‪ ،‬بةمةش ئيَمة بة تةواوى‬ ‫طؤريوة!!‪..‬‬ ‫واتاى طآلومان لة خاويَنةكةرةوةوة بؤ ثيسكردن‬ ‫ِ‬ ‫يان واذةى»قةرزدار» بةو واتايةى كةسيَك ثارةى كةسيَكى‬ ‫ديكةى لةكن بيَت ئةوا قةرزدارة‪ ،‬ئةمةش تةواو ثيَضةوانةكةى‬ ‫دروستة‪ ،‬ضونكة ثاشطرى «‪+‬دار» بضيَتة سةر هةر ناويَك يان‬ ‫«مةردار‪َ ،‬‬ ‫طردار‪،‬‬ ‫واذةيةك دةيكاتة خاوةنداريَتى وةك‬ ‫دلدار‪ِ ،‬‬ ‫ِ‬ ‫سةردار‪ ،‬بةرهةمدار‪ »...‬هةموويان واتا ئةو شتةيان هةية و هى‬ ‫خؤيانة نةك لة كنيان بيَت‪ ،‬بةمةش قةرزدار كةسيَكة كة قةرزى‬ ‫لة كن يةكيَكى ديكة هةية و خاوةنى قةرزةكةية‪ ،‬ئةوةى قةرزى‬ ‫لة كنة «قةرزبارة» نةك قةرزدار! يان سوك و ئاسان دةتوانين‬ ‫َ‬ ‫بليَين (قةرزدةر و قةرزبةر)؛ يان كيَشةي واذة جووتةنييةكان‬ ‫دةربرين‬ ‫خؤشدةربرين و ئاوازى شيعريى‬ ‫كة زؤر جار لةبةر‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬

‫‪76‬‬

‫خرى‬ ‫دروستدةبن‪ ،‬بةآلم لؤذيكيي نين‪ ،‬ئاخؤ‬ ‫َ‬ ‫دةبي ض شتيَك ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫خؤل كة شيَوة وردةكةى‬ ‫لةطةل‬ ‫كة شيَوة و فؤرمى بازنةيية‬ ‫خاك و َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫«خروخؤل»دا؟ بةآلم «خاكوخؤل»‬ ‫طلة كؤدةكاتةوة لة‬ ‫ِ‬ ‫ئاسايية‪ ،‬يان جووتةنى»حازروبزر» كة تةواو نالؤذيكيية‬ ‫ضونكة دذيةكن و هاوكات ثيَكةوة روونادةن‪ ،‬كاتيَك ئامادةيي‬ ‫«حازريي» لة ئاراداية بزرى بوونى نيية و بة ثيَضةوانةشةوة‬ ‫بزريى نةبوونى حازرية‪ ،‬ئاخر ئةوة كيَية َ‬ ‫دةليَت‪ :‬حازروبزرم؟‬ ‫ضونكة يان دةبيَت حازر بيَت يان بزر‪ ،‬ئةمة نزيكة لةوةى‬ ‫َذى «هةمة و نيمة» فآلن‬ ‫ببيَذى «هةم و نيم»‪ ،‬يان ئةوةى دةبي َ‬ ‫شتةية‪ ،‬ئاخر ئةو شتةت يان هةية يان نيية‪ ،‬نةك هةتة و نيتة‪،‬‬ ‫ثر بيَت ثووض نيية و ثووضيَتيش دذ‬ ‫«ثر و ثووض» ئةطةر ِ‬ ‫يان ِ‬ ‫ثريية‪.‬‬ ‫بة ِ‬ ‫بةريَز دةتوانيَت خؤى لؤذيكييانة ليَبهزريَت‬ ‫َنةرى‬ ‫ي‬ ‫خو‬ ‫َستا‬ ‫ئي‬ ‫ِ‬ ‫و بير لة واتاى واذةكان بكاتةوة نةك اليةنى فيزيكيان بة تةنها‬ ‫وةرطريَت و بةس‪ ،‬ضونكة ضؤن خؤشبطوتريَن و ئاوازبةخش‬ ‫بن لة (واتا) طرينطتر نين‪َ ،‬‬ ‫َ‬ ‫لةطةل واذةدا‬ ‫بةلكو تيَطةييانة‬ ‫خةريك بيَت و واتاكةيان لة نيَويدا بطريَت و بة خؤى ببيَذيَت‬ ‫َ‬ ‫لةطةل هزر و هؤشيدا بكةويَتة دانوستاندنةوة‪ :‬باشة ئةمة‬ ‫و‬ ‫واتاى ضيية؟ ئةوكات سةيرى ئةم جووتةنييانة و ضةندانى‬ ‫ديكة بكات و بزانيَت ضى ئةمانةى كؤكردؤتةوة؟ كة بيَطومان‬ ‫طري و َ‬ ‫واتا نيية‪ ،‬ئةوانيش وةك «طورج و َ‬ ‫طؤل‪ ،‬قاض و‬ ‫طؤل‪،‬‬ ‫َ‬ ‫تةرةوتوولة‪ ،‬خان و مان‪ ،‬شةرم و حةيا‪ ،‬جاروبار‪ ،‬شاخ‬ ‫قول‪ِ ،‬‬ ‫و داخ‪ ...‬هتد»‪.‬‬ ‫لة راستيدا مرؤظ دةتوانيَت شوناسى خؤى بة ريَطةى‬ ‫زمانييةوة مانيفيَست بكات‪ ،‬بؤ ئةمةش ثيَشمةرجى طرنط‬ ‫ثرواتا‪.‬‬ ‫بريتيية لة زمانى ضاك و لؤذيكيى و ِ‬

‫ثةراويَز‬ ‫* بؤ ئةم تةوةرة سوود لة ضةند سةرضاوةيةك وةرطيراوة‬ ‫كة لة تويَذينةوةكةم (شرؤظةى لؤذيكى بؤ زمان ‪ -‬ظيتطنشتاين)‬ ‫بريارة بةشى فةلسةفة و دةزطاى‬ ‫ئاماذةيان بؤ كراوة‪ ،‬كة ِ‬ ‫موكريانى لة هةوليَر ضاثى بكةنةوة‪ ،‬دواى ئةوةى رازى‬ ‫نةبووم ضاثى يةكةم بةو شيَوةية كة كرابوو بآلوبيَتةوة‪ .‬بةآلم‬ ‫دارشتنى جياواز هاتوون‪.‬‬ ‫ليَرةدا بة ِ‬ ‫دةرضووى فةلسةفة‬ ‫‪raniaaram@yahoo.com‬‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬

‫***‬


‫فةلسةفةى سياسيي‬ ‫تؤماس هؤبز‬ ‫بةشى دووهةم و كؤتايي‬

‫‪ :3‬فةلسةفةى سياسيي تؤماس هؤبز‬ ‫‪ :1-3‬لةبارةى ل َيظياتان‬

‫شرةو محةمةد‬ ‫ثيَ ِ‬

‫بطةريَينةوة‬ ‫ئةطةر واذةكة (ليَظياتان) بناسين و بزانين ضيية‪ ،‬سةرةتا دةبيَت‬ ‫ِ‬ ‫بؤ كتيَبى ثيرؤز (تةورات)‪ .‬تؤماس هؤبز ئةم واذةيةى لة تةورات وةرطرتووة‬ ‫َ‬ ‫دةولةت‪ ،‬بةكارى هيَناوة‪ .‬لة تةوراتدا‬ ‫و بة مةبةست و واتايةك‪ ،‬كة تايبةتة بة‬ ‫وةها ناوي ليَظياتان هاتووة‪( :‬بة هيَزى خؤت دةرياى سورت َ‬ ‫قةالشت و سةرى‬ ‫ثةرانت‪ ،‬و طؤشتةكةيانت كردة خؤراكي َ‬ ‫خةلكانى بيابان نشين‪).‬‬ ‫ليَظياتانةكانت ِ‬ ‫سوورةتي ئةشعياشدا بةمجؤرة هاتووة‪( :‬لةو رؤذةدا‪،‬‬ ‫(‪ .)14 :74 ,Psalms‬لة‬ ‫ِ‬ ‫برندةكةي خؤى‪( ،‬ليَظياتان)‪ ،‬كة ماريَكى‬ ‫خوداوةند بة شمشيَرة زؤر تيذ و ِ‬ ‫تيذررةوة سزاى كردةوةكانى دا و ئةو ئةذديهاية‪ ،‬كة لة دةرياداية دةيكوذيَت)‬ ‫ِ‬ ‫(‪ .)27:1 ,Isaiah‬بةآلم هؤبز بة ض مةبةستيَكةوة ليَظياتان بةكار دةهيَنيَت؟ هؤبز‬ ‫دةولةت بةكار دةهيَنيَت بؤ َ‬ ‫َ‬ ‫زالبوون بةسةر ئةو‬ ‫واذةى ليَظياتان بة مةبةستي‬ ‫كائؤسةى لة رؤذطاردا َ‬ ‫زالبوو‪ ،‬وةكو لة بةشي يةكةم‪ ،‬تايبةت بة رةهةندي‬ ‫سياسيي‪ ،‬باسمان كرد‪ ،‬ئينطالند لة جةنطي نيَوخؤييةوة طالبوو و بؤ هؤبزيش‬ ‫وةكو ترسيَكي هةميشةيي ليَهاتبوو‪ ،‬تةنانةت دةبيَذيَت من و ترس بةيةكةوة‬ ‫درندةيةكي ديكةى نيَو‬ ‫لةدايكبووين‪ .‬هاوكات بةهيموس ‪ Behemoth‬ناوي ِ‬ ‫كتيَبي ثيرؤزة و هؤبز كتيَبيَكيشي بةم ناوة داناوة‪ ،‬الى يةهودييةكان ليَظياتان و‬ ‫ناخواباوةرييةكان ‪Atheist‬ن‪ ،‬كة بؤ َ‬ ‫زالبوون بةسةر‬ ‫بةهيموس سيمبولي هيَزة‬ ‫ِ‬ ‫مرؤظةكاندا‪ ،‬دةست بؤ نةبةردى توندوتيذانة دةبةن‪( .‬ليَظياتان) لة سةدةكاني‬ ‫دةطؤريَت بؤ سيمبؤلي ئيبليسي لة َ‬ ‫زالبوون‬ ‫نيَظين و لة نةريتي كريسيتانيدا‬ ‫ِ‬ ‫بةسةر مرؤظايةتيدا و سةرةنجام بة قوالثي خاضي ثيرؤزةوة دةبيَت‪.‬‬ ‫سةرةراى بةرطي كتيَبةكة‪ ،‬لة دوو بةشي دةقةكةشدا سوود بة هؤبز‬ ‫ليَظياتان‬ ‫ِ‬ ‫دةطةيةنيَت‪ :‬جاريَكيان وةكو مرؤظيَكي مةزنى دةستكرد و جاريَكي ديكة وةكو‬ ‫هيَزيَك‪ ،‬كة بة ثشت بةستن بة ترس و توندوتيذى‪ ،‬هةمووان بة ثةسةندكردنى‬ ‫ئاشتي ناضار بكات‪ .‬بؤ هؤبزيش هةمان سيمبؤلي َ‬ ‫زالنةبووني هيَز خراوةتة‬ ‫روو‪ .‬هؤبز لة يةكيَك لة طفتوطؤكانى خؤى لة كتيَبيَكيدا لةتةك بيشؤث برةمهال‬ ‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬

‫‪77‬‬


‫‪ Bramhall‬نيشانيداوة‪ ،‬كة طفتوطؤى (بةهيموس لةتةك‬ ‫َ‬ ‫ثووضةلكردنةوةى‬ ‫ليَظياتان)دا‪ ،‬دةشيَت وةكو دوورخستنةوة و‬

‫ليَظياتان بووبيَت‪( .‬كارل شميت) بةو دةرةنجامة دةطات‪ ،‬كة‬ ‫(بةهيموس) بؤ هؤبز سيمبؤلي ئانارشي جةنطى ناوخؤيية‪ ،‬كة‬ ‫دوذمنة بةردةوامةكةى ئةو‪ ،‬تةنها هيَزي (ليَظياتان) دةتوانيَت‬ ‫ئارامي دةستةبةر بكات(محي‪ .)25 :1386 ،‬هةرضي ليظياتانة لة‬ ‫درندةيةكي دةريايية و هاوكات‬ ‫تةوراتدا وا ويَناى كراوة‪ ،‬كة ِ‬ ‫بة واتاى ماسييةكي طةورةش هاتووة‪ ،‬كة ماسيية بضووكةكان‬ ‫لة هيَرشي ماسيية طةورةكان دةثاريَزيَت‪ .‬ليَرةدا دةبينين هؤبز‬ ‫بةم مةبةستةوة بةكاريهيَناوة‪ ،‬كة ليَظياتان َ‬ ‫خةلكي لة هيَرشي‬ ‫َ‬ ‫كليَسا و سةنديكاكان دةثاريَزيَت‪.‬‬ ‫لةو ويَنةيةى تؤماس هؤبز بؤ بةرطي ثيَشةوةى كتيَبةكةى‬ ‫َ‬ ‫هةلبذاردووة‪ ،‬دةبينين ويَنةيةكي تيَداية‪ ،‬ويَنةى ئةذديهايةكي‬ ‫زلة و ثةيكةرى لة كةللةسةرى هةزاران كةس ثيَكهاتووة‪ ،‬بة‬ ‫دةستي راستي شمشيَريَكي بةدةستةوةية و بة دةستي ضةثيشي‬ ‫طؤضاني قةشةكاني َ‬ ‫هةلطرتووة‪ .‬هةر لة ضيَوةى بةرطةكةدا‬ ‫ويَنةي سوثايةكي ئامادةش هةية‪ ،‬كة لة كاتي ئامادة باشيدان‬ ‫بؤ جةنط‪ ،‬لة دةورى كؤبوونةتةوة و ئايينييةكانيش خةريكي‬ ‫نزا خويَندنن‪ .‬لةم ويَنةيةوة دةردةكةويَت‪ ،‬كة هةموو َ‬ ‫خةلكي و‬ ‫َر َ‬ ‫تةنانةت َ‬ ‫ايةلي سؤظةريَن‬ ‫كليَسا و ئايينييةكانيش دةبيَت طوي ِ‬ ‫‪( Sovereign‬ثاشا) بن‪ ،‬كة ئةمة طةرةنتي ذياني ئاشتي‬ ‫بةريَي ثةيماني كؤمةآليةتييةوة‬ ‫و ئاراميية‪ ،‬ديارة ئةمةش ِ‬ ‫دةستةبةر دةبيَت و دواتر باسي ليَوة دةكةين‪.‬‬ ‫كتيَبي ليَظياتان لة ضوار بةش ثيَكهاتووة‪ ،‬بةشي يةكةمي‬ ‫تةرخانة بؤ ليَتويَذينةوة لةبارةى مرؤظ ‪ ،Of Man‬كة لة‬ ‫َروانينةكانمان طواستةوة‪،‬‬ ‫مرؤظنؤري هؤبزدا هةنديَك لة تي ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دةولةت ‪Of Commonwealth‬‬ ‫بةشي دووةم لةبارةى‬ ‫َ‬ ‫دةولةتي كريستياني‬ ‫دةتويَذيَتةوة‪ ،‬بةشي سيَيةم باس لة‬ ‫(مةسيحي) دةكات ‪،Of a Christian Commonwealth‬‬ ‫هةرضي بةشي ضوارةمة تةرخانة بؤ ثاشايةتي تاريكي‬ ‫‪:1651 ,Of the Kingdom of Darkness (Hobbes‬‬ ‫‪.)9,103,228,378‬‬

‫‪ :2-3‬دؤخي سرووشتي‬

‫مرؤظنؤري‬ ‫سةرةتا طةرةكة ببيَذم بؤضي ئةم بابةتةم لةتةك‬ ‫ِ‬ ‫هؤبزدا نةطونجاند؟ لةبةر ئةوةى مرؤظ بؤ ئةوةى لة دؤخي‬ ‫سرووشتي رزطارى ببيَت‪ ،‬كة هؤبز ثيَيان دةبيَذيَت جةنطي‬ ‫َ‬ ‫دةولةت دةبيَت‪.‬‬ ‫هةمووان دذ بة هةمووان‪ ،‬ئةوا ثيَويستي بة‬ ‫ئيَمة سةرةتا باس لة مرؤظ دةكةين لة دؤخي سرووشتيدا و‬ ‫َ‬ ‫دةولةت دةكةين‪ .‬بةر لة هةرشتيَط‬ ‫دواتريش باس لة ئاواكردني‬ ‫طةرةكة بة خويَنةر ببيَذين دؤخي سروشتي ئةو دؤخةية‪ ،‬كة‬ ‫َ‬ ‫دةولةتي و سياسيي سيستةماتيك بووني‬ ‫هيض دامةزراوةيةكي‬ ‫بةربةرةكاني بؤ‬ ‫و‬ ‫ضاوضنؤكي‬ ‫و‬ ‫ئانارشيزم‬ ‫نيية‪ ،‬بةم شيَوةية‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫نامؤرالييةوة‪ ،‬لةو دؤخةدا‬ ‫طةيشتن بة دةسةآلت بة ِريَيةكي‬ ‫ِ‬ ‫شياوة‪.‬‬ ‫ثر لة كائؤسة و هةرطيز‬ ‫َكي‬ ‫ي‬ ‫دؤخ‬ ‫سرووشتي‪،‬‬ ‫دؤخي‬ ‫ِ‬ ‫ئارامي تيَيدا بووني نيية‪ .‬لة دؤخي سروشتيدا هةموو مرؤظيَك‬ ‫دوذمني مرؤظيَكي ديكةية‪( :‬مرؤظ طورطي مرؤظة)‪ .‬تيَيدا هيض‬ ‫جؤرة تيَطةيشتنيَك لة دروست و نادروست‪ ،‬دادثةروةرى و‬ ‫نادادثةروةرى بووني نيية‪ .‬لة دؤخيَكي لةو شيَوةيةدا ئارامي‬

‫‪78‬‬

‫َ‬ ‫سةرهةلبدات‪،‬‬ ‫و ئاساييش بووني نيية و شارستانيَتي ناتوانيَت‬ ‫َ‬ ‫دةولةت‪ .‬هؤبز طةرةكي بوو‬ ‫مةطةر تةنها بةهؤى ئاواكردني‬ ‫نيشاني بدات ئةطةر حكومةت بووني نةبيَت‪ ،‬ئةوا ذياني‬ ‫َ‬ ‫دةطةريَتةوة بؤ‬ ‫خةلكي‪ ،‬يان ضظات‬ ‫كؤمةآليةتي‪-‬سياسيي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دؤخي سروشتي‪ ،‬دؤخيَك‪ ،‬كة تيَيدا‪ ،‬هةميشة جةنط زالة‪.‬‬ ‫لة دؤخي سروشتيدا ذياني مرؤظ ذيانيَكي طؤشةطير و نةدار‬ ‫َ‬ ‫درندانة و كورتخايةنة‪ .‬هةروةها مرؤظ لة دؤخي‬ ‫و‬ ‫ضةثةل و ِ‬ ‫َ‬ ‫ثيَش ئاواكردني دةولةتدا‪ ،‬تةنها لة خةمي ثاراستني خؤيدا بوو‪،‬‬ ‫بة شيَوةيةكي خؤثةرستانة سةرطةرمي كؤكردنةوةي ثارة و‬ ‫ثول و دروستكردني ثريَستيذ(شكؤمةندي) خؤى بوو‪ .‬هاوكات‬ ‫مؤر َاليَك لة ئارادا نةبووة‪ ،‬مرؤظ‬ ‫لةو دؤخةدا هيض بةها و‬ ‫ِ‬ ‫مافي هةموو شتيَكي بةخؤى دةدا بؤ ئةوةى ضي دةخوازيَت‬ ‫ئةنجامي بدات‪ .‬نة ياسا هةبوو نة دةستوور‪ .‬سةرةنجامي‬ ‫دؤخيَكي لةمجؤرةش بريَتي بوو لة جةنطي هةمووان دذ بة‬ ‫هةمووان‪ ...‬مرؤظ جطة لة جةنطى بةردةوام‪ ،‬ريَطةيةكي‬ ‫ديكةى لة بةردةمدا نةبوو‪ ،‬يان دةبوو بجةنطيَت‪ ،‬يان بترسيَت‬ ‫و ضؤك دابدات تا ئةوانيديكة هيَرش بكةنة سةرى و ثةالمارى‬ ‫ثرة‬ ‫بدةن(ئيبراهيم‪ .)126 :2005 ،‬كةواتة (دؤخي سروشتي) ِ‬ ‫ضارةرةشي و نائارامييةكي بةردةوامة‪ .‬لة اليةكي‬ ‫لة ترس‪ ،‬و‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتي‬ ‫ديكةوة‪ ،‬ئةطةر ضي لة (دؤخي سروشتي)دا‪ ،‬سيستمي‬ ‫و ياسا دراوةكانى مرؤظ بووني نيية‪ ،‬بةآلم (ياساي سروشتي)‬ ‫َ‬ ‫َروانيني هؤبز‪ ،‬دةستوريَكة‬ ‫زالة‪ .‬ئةم (ياساي سروشتي)ية بة تي ِ‬ ‫بةهؤى ئاوةزي مرؤظةوة دراوة و بؤ هةر سةبذيَكتيَكي‬ ‫دةربرينيَكي ديكة‪،‬‬ ‫باوةرثيَكردنة‪ .‬بة‬ ‫ئاوةزمةند شياوي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫(ياساي سروشتي) زةروورةتي طشتي بريَتي لة ئاطايي مرؤظ‬ ‫و ئاوةزي خؤبنيادي ئةوة‪ .‬كةواتة (ياساي سروشتي) هؤبزي‬ ‫ثةيوةستة بة ئاوةزمةندي خؤيةتي و لة ويستي يةزدانى يان‬ ‫بان مرؤييةوة نةكةوتؤتةوة‪ .‬ئةم شتة ثنتيَكي سةرةكي هزرى‬ ‫سياسيي هؤبزة و وةرضةرخانيَكيشة لة هزرى سياسيي‬ ‫سةبارةت بة رؤذطارى ثيَشووتر‪.‬‬ ‫َ‬ ‫مرؤظةكاني دؤخي سرووشتي هةميشة هةولي بةدةستهيَناني‬ ‫هيَز دةدةن بؤ ئةوةى بةسةر ئةوانيديكةيدا بسةثيَنن‪،‬‬ ‫وةكو خؤيانيان ليَبكةن و بؤية هةميشة لة دؤخي جةنطدا‬ ‫دةيطوزةريَنن‪( :‬لة دؤخيَكدا دةذين‪ ،‬كة ثيَي دةطوتريَت جةنط‪،‬‬ ‫و جةنطي هةمووان دذ بة هةمووانة‪ .‬لةبةر ئةوةى جةنط‬ ‫تةنها بة واتاى نةبةرد يان جةنطين نيية‪َ ،‬‬ ‫بةلكو قؤناغيَكة لةو‬ ‫ملمالني لة ريَطةى‬ ‫رؤذطارةى‪ ،‬كة تيَيدا ويستي ثةيوةست بة‬ ‫َ‬ ‫نةبةردةوة بة ئةندازةيةكي بةس ئاشكرا بيَت‪ :‬كةواتة دةبيَت‬ ‫كات وةكو دياريكةرى ضييةتي جةنط بزانين‪ ،‬لةبةر ئةوةى لة‬ ‫ضييةتي هةواشدا َ‬ ‫رؤلى هةية‪ ،‬ضونكة بةوجؤرةى واتاى هةواى‬ ‫َ‬ ‫خراث لةوةدا نيية‪ ،‬كة يةك دووجار باران بباريَت‪ ،‬بةلكو‬ ‫دةبيَت شيمانةى ضةندين رؤذي بةردةوام باران بارين بووني‬ ‫هةبيَت‪ :‬بةمجؤرة واتاى جةنط نة لة جةنطانى راستةقينةدا‪،‬‬ ‫َ‬ ‫بةلكو لة شيمانةى ئاشكراى روودانيدا‪ ،‬لة دريَذةى كاتدا‬ ‫َ‬ ‫هةية‪ ،‬كة تيَيدا هيض دلنياييةك لة دذةكةى ]واتا ئاشتي[ بووني‬ ‫نةبيَت‪ .‬هةر كاتيَكي ديكة جطة لةم كاتة‪ ،‬كاتي ئاشتيية)(هابز‪،‬‬ ‫‪ 158 :1385‬و ‪ .)77 :1651 ,Hobbes‬كةواتة دؤخي سرووشتي‬ ‫جةنط ‪ Natural state of war‬دؤخيَكة‪ ،‬كة تيَيدا تاكةكةس بؤ‬ ‫دابينكردني ئارامي ثشت بةستة بة توانايي و دانايي خؤى‪( .‬لة‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬


‫َ‬ ‫هةولدان بووني نيية‪ ،‬لةبةر‬ ‫وةها دؤخيَكدا‪ ،‬جيَطةيةك بؤ كار و‬ ‫ئةوةى بةرهةمةكةى نةزانراوة‪ .‬سةرةنجام لة ضظاتدا شويَنيَك‬ ‫َ‬ ‫كشتوكال‪ ،‬دةرياواني‪ ،‬سوودوةرطرتن لةو كاآليانةى‪ ،‬كة لة‬ ‫بؤ‬ ‫ريَطةى دةرياوة هاوردة دةبن‪ ،‬ئاواكردني بينا بةسوودةكان‪،‬‬ ‫دروستكردني ئةو ئامرازانةى بؤ طواستنةوةى شتةكان‪ ،‬كة‬ ‫هيَزيَكي زؤريان طةرةكة‪ ،‬نة زانين و زانستيَك لةبارةى ناسيني‬ ‫زةوي‪ ،‬بووني نيية‪ .‬خراثتر لة هةمووان‪ ،‬هةميشة مةترسي‬ ‫جةنط و مةرط هةية‪ ،‬و ذياني مرؤظ لة طؤشةطيري‪ ،‬هةذاري‪،‬‬ ‫درندانة و كورتيدا دةطوزةريَت)(هابز‪.)158 :1385 ،‬‬ ‫ضةوتي‪ِ ،‬‬ ‫نؤريني هؤبز‪ ،‬خواستي دؤخي سرووشتي مرؤظ‪ ،‬جةنطة‪.‬‬ ‫بة ِ‬ ‫َ‬ ‫هةر ئةو دؤخةية ذياني مرؤظ لةطةل طؤشةطيرى و هةذارى‬ ‫رووبةروو دةكات‪ .‬بةآلم‬ ‫درندانة و كورتيدا‬ ‫ِ‬ ‫و ناشريني و ِ‬ ‫دةري‪ .‬هؤبز‬ ‫بةرذةوةندي مرؤظ لةوةداية لةم دؤخة بيَتة‬ ‫َ‬ ‫سي فاكتةر دةبنة هؤى كيَشةوبةرةكان لة سروشتي‬ ‫دةبيَذيَت َ‬ ‫كي ‪،competition‬‬ ‫َبةر َ‬ ‫مرؤظدا‪ ،‬كة بريَتين لة‪( :‬يةكةم‪ :‬كي ِ‬ ‫دووةم‪ :‬بيَمتمانةيي يان ترس ‪ ،diffidence‬سيَيةم‪ :‬ويستي‬ ‫طةورةييخوازي ‪ .)77 :1651 ,glory)(Hobbes‬لة دؤخي‬ ‫سرووشتيدا مرؤظ طورطي مرؤظة‪ .‬واتا هةموو مرؤظيَك لة‬ ‫ثيَناو سةروةريخوازي (يان طةورةييخوازي) خؤيدا دةيةويَت‬ ‫وةكو طورط مرؤظيَكي ديكة بخوات‪ .‬مرؤظي دؤخي سرووشتي‬ ‫َروانينيَكي‬ ‫زؤر ضاوضنؤكة‪ .‬هةر ئةمةية وا لة هؤبز دةكات تي ِ‬ ‫شياوي سةبارةت بة مرؤظي دؤخي سرووشتي نةبيَت‪.‬‬ ‫نؤريني هؤبز دؤخي سرووشتي ثتر لةوةى تيَطةيةكي‬ ‫بة ِ‬ ‫ميَذوويي بيَت‪ ،‬ئةوا ئامرازيَكي شرؤظةكارانةية‪ .‬ئةويش وةكو‬ ‫باوةريي واية شويَنطةى‬ ‫تيؤرداريَذة سياسييةكاني ديكة‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫دةرةخسيَنيَت‪،‬‬ ‫َك‬ ‫ي‬ ‫هةلومةرج‬ ‫مرؤظ لة دؤخي سرووشتيدا‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫كة ئةو لة ريَطةى روونكردنةوةي مةترسييةكانةوة بةشويَن‬ ‫دةطةريَت لة‬ ‫دياريكردني سوودةكانى ئؤتؤريتةى سياسييدا‬ ‫ِ‬ ‫حالةتي نةبووني ئةم ئؤتؤريتةيةدا‪ .‬هؤبز بةثيَي دوو َ‬ ‫َ‬ ‫بةلطة باس‬ ‫لة دؤخي سرووشتي دةكات‪ :‬يةكةم ضظاتي مرؤيي بةرهةمي‬ ‫كارى سرووشتي نين‪َ ،‬‬ ‫بةلكو هةنديَك بةرهةمي دةستكردن‪،‬‬ ‫كة مرؤظ دروستي كردوون‪ .‬دووةم هيض تاك يان طروثيَك‬ ‫لة مرؤظةكان‪ ،‬بةثيَي سرووشتي خؤيان‪ ،‬دةسةآلتي بةسةر‬ ‫دةربرينيَكي ديكة‪،‬‬ ‫تاك يان طروثة مرؤييةكاني ديكةدا نيية‪ .‬بة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ثي نابةخشريَت‪ ،‬بةلكو لة‬ ‫دةسةآلتي لة اليةن سرووشتةوة َ‬ ‫ريَطةى ثةيمان و ريَككةوتني نيَوان مرؤظةكانةوة بة سوود‬ ‫وةرطرتن لة ئاوةز دةستةبةر دةبيَت(جةهانبةطلو‪:2009 ،‬‬ ‫َ‬ ‫دةولةت بووني نةبيَت‪ ،‬ئةوا مرؤظ‬ ‫‪ .)41‬هؤبز طوتي ئةطةر‬ ‫ديَتة نيَو وةها دؤخيَكةوة‪ .‬بنةماى لؤجيكي هؤبز ئةمة بوو‪،‬‬ ‫لة ضظاتدا‪ ،‬كة هيض جؤرة هيَزيَكي سؤظةريَني بووني نةبيَت‪،‬‬ ‫ذيان بة راستي كارةساتبار دةبيَت و َ‬ ‫خةلكي بؤ هةميشة لة‬ ‫َ‬ ‫دةولةت بؤ ثاراستني ئاساييش‬ ‫دؤخي جةنطدا دةبن‪ .‬كةواتة‬ ‫ثيَويستيية‪ .‬بةمجؤرة بؤ كؤتاييهيَنان بة دؤخي سرووشتي‪،‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةت بةكار بهيَنريَن‪،‬‬ ‫دةولةت و ياساكاني‬ ‫دةبيَت دةسةآلتي‬ ‫ضونكة ئةمة كاريَكي ثيَويستة بؤ دابينكردني ئاشتي و ئاساييش‬ ‫و ئارامي بؤ تاكةكةسان‪ .‬هؤبز طرنطي بةو تاكانة دةدات‪،‬‬ ‫َ‬ ‫دةولةت دةتوانيَت ذياني مرؤظةكان‬ ‫كة ضظات ثيَكدةهيَنن‪.‬‬ ‫َ‬ ‫دةستةبةر بات‪ .‬لة بةشي تايبةت بة دةولةت زيَتر لةتةكيدا‬ ‫خةريك دةبين‪.‬‬

‫‪ :3-3‬ت َيطةى ياساي سرووشتي‬

‫مرؤظ بة هةموو ئةو تايبةتمةندييانةوة‪ ،‬ئاوةزيشي هةية‪،‬‬ ‫كة هيَزي ذميَريارى يان ئاييندةبيني ثيَدةبةخشيَت‪ .‬مرؤظ‬ ‫بةبي ئةوةى لة ريَساي هةمةكي ثاريَزراوي خؤى دةست‬ ‫َ‬ ‫بكيَشيَتةوة‪ ،‬بةثيَي ئاوةز تيَدةطات‪ ،‬كة بؤ ثاريَزطارى لةخؤى‪،‬‬ ‫ئاشتي و هاريكارى سووديَكي زيَتري هةية لة توندوتيذى‬ ‫و ملمالنيَي طشتي‪ ،‬و ئةو ئاشتييةى ثيَويستيية‪ ،‬شياوي‬ ‫َ‬ ‫سةرهةلدةدات و ئاوةز‬ ‫دوورنواري‬ ‫باوةرثيَكردنة‪ .‬ترسي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫بةثيَويستي دةزانيَت ئةو ريَسايانة دةستنيشان بكات بؤ ئةوةى‬ ‫ئارامي بةدةستبهيَنيَت‪.‬‬ ‫هؤبز جياوازي لة نيَوان ياساي سرووشتي و ياساي سظيليدا‬ ‫نؤريني ئةو ياساي سرووشتي بةرهةمي ئاوةز و‬ ‫دةكات و بة ِ‬ ‫هةرضي ياساي سظيليية هيَزيَكي لةثشتة و كار بؤ جيَبةجيَكردن‬ ‫و سةثاندني دةكات‪ .‬ياساي سظيلي اليةنى فةرمانكردن يان‬ ‫بةزؤر سةثاندني تيَداية‪ .‬بةآلم ئايا ياساي سرووشتي ضيية؟‬ ‫بريار‬ ‫نؤريني هؤبز‪( :‬ياساي سرووشتي ‪ِ Lex Naturalis‬‬ ‫بة ِ‬ ‫يان ريَسايةكي هةمةكيية‪ ،‬كة بةهؤى ئاوةزةوة دؤزراوةتةوة‬ ‫و دةبيَتة ريَطر لةبةردةم ئةنجامداني كاريَكي تيَكدةرانةي‬ ‫ذياني خؤي و يان ئةو ئامرازانةى ذياني دةشيَويَنن‪ ،‬و لةبةر‬ ‫ئةوةى ئةو كةسانةى لةبارةى ئةم بابةتةوة قسة دةكةن‪ ،‬بة‬ ‫طشتي ‪ ] Jus‬يان ‪ [ Lex‬ماف و ياسا تي َ‬ ‫َكةل دةكةن‪ ،‬بةآلم دةبيَت‬ ‫ئةم دووانة لة يةكترى جيابكةينةوة‪ .‬ماف بة واتاى ئةنجامداني‬ ‫كاريَك يان خؤبواردن لة ئةنجامداني كاريَك‪ ،‬لة كاتيَكدا ياسا‬ ‫خودي وةها كرداريَك يان وازهيَنان لةم كردارة دياريدةكات و‬ ‫ثيَويستي دةكات‪ .‬كةواتة ياسا و ماف بةو ئةندازةية لةيةكترى‬ ‫جياوازن‪ ،‬كة ئازادي و ناضةرةكي لةيةكتر جياوازن‪ ،‬و ئةم‬ ‫برياريَكي تاكدا شياوي كؤكردن نين)(هابز‪:1385 ،‬‬ ‫دووانة لة ِ‬ ‫‪ .)161‬لة دؤخي سروشتيدا هةم ماف و هةم ياسا بوونيان‬ ‫هةية‪ .‬لةم دؤخةدا هةر كةسيَك مافي ئةنجامدانى هةر كاريَكي‬ ‫هةية‪ ،‬ئاساييشي تايبةتي ئةو باشتر بكات‪ .‬ئاوةز مرؤظةكان‬ ‫بةتوانا دةكات لة تيَطةيشتن لة ياسا سروشتييةكان‪ ،‬كة كاتيَك‬ ‫لةبةرضاو طيران‪ ،‬دةتوانن رزطارى بؤ مرؤظ بهيَنن‪ .‬مرؤظةكان‬ ‫بةشيَوةيةكي زطماكي خوازيارى مانةوةى خؤيانن و ئاوةز‬ ‫بريار دةدات ئةطةر طةرةكتانة بة زيندوويي بميَننةوة‪ ،‬دةبيَت‬ ‫ِ‬ ‫لة كارطةليَك خؤ بثاريَزن‪.‬‬ ‫هؤبز هةنديَك لة ياسا سروشتييةكانى راظة كردووة‪ .‬بة‬ ‫بؤضووني ئةو ضةند ياسايةكي سروشتي بوونيان هةية‪ ،‬كة‬ ‫هةموو ياساكانى ديكة دةتواندريَت لةوانة وةربطيريَن‪ .‬لة نيَوان‬ ‫ئةم ياسايانةدا دةتوانين ئاماذةيةكي كورتيان ثيَبكةين‪:‬‬ ‫‪.1‬ياساي ئاشتيخوازي يان جةنطاوةري‪ :‬مرؤظةكان تا ئةو‬ ‫جيَيةي بةو ئوميَدة طةيشتن ئاشتيان هةبيَت‪ ،‬ئةوا طةرةكة لة‬ ‫ريَي دابينكردنيدا تيَبكؤشن‪ ،‬و كاتيَك نةتوانن ئةوة بةدةستبهيَنن‪،‬‬ ‫ئةوا َ‬ ‫مؤلةتي ئةوةيان هةية هةموو توانا و ضارةسةرةكانى‬ ‫جةنط تاقيبكةنةوة و ثةنابةرنة بةريان‪.‬‬ ‫‪.2‬ياساي ضاوثؤشي لة ماف‪ :‬هةر كةسيَك طةرةكة لة‬ ‫شيَوةيةكدا‪ ،‬كة ئةوانيديكة ئامادةبن‪ ،‬تا ئةو شويَنةى وايدادةنيَت‬ ‫بؤ ثاراستني ئاشتي و بةرطريكردن لةخؤي ثيَويستيية‪،‬‬ ‫رةزامةند بيَت لة ضاوثؤشيكردن لة هةموو شتيَكي خؤى‪ ،‬و‬ ‫لة بةرانبةر ئةوانيديكةدا بةو ئةندازةية رةزامةند بيَت‪ ،‬كة حةز‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬

‫‪79‬‬


‫دةكات ئةوانيديكة لةبةرانبةر ئةودا هةيانبيَت‪.‬‬ ‫‪.3‬ياساي ثةيمان بردنةسةر‪ :‬مرؤظةكان دةبيَت ئةو‬ ‫بي بردنةسةرى‪،‬‬ ‫ثةيمانانةى‪ ،‬كة داويانة بيبةنة سةر‪ ،‬كة بة َ‬ ‫ضةندين ثةيمانى بيَهوودة و جطة لة دةستةواذةيةكي ثووض‬ ‫بةوالوة‪ ،‬شتيَكي ديكة نين‪ ...‬ئةم ياساية بريَتيية لة سةرضاوة‬ ‫و ثرةنسيثي دادثةروةرى‪ .‬ثةيمان شكيَني بة ستةم ئةذمار‬ ‫دةكريَت و ستةم واتا ثراكتيزةنةكردنى ثةيمان‪.‬‬ ‫‪.4‬ياساي سوثاسطوزاري‪ :‬كاتيَك كةسيَك لة اليةن يةكيَكي‬ ‫َ‬ ‫هةولةى بؤ‬ ‫ديكةوة دلؤظاني لة بةرانبةردا نيشاندرابيَت و ئةو‬ ‫مافي ئةوي داوة‪ ،‬سوودمةند بيَت‪ ،‬ئةوا هيض ئارطيوميَنتيَكي‬ ‫بي ئةمةك بيَت‪.‬‬ ‫بي ثةيمان و َ‬ ‫نيية‪ ،‬كة َ‬ ‫َ‬ ‫‪.5‬ياساي َ‬ ‫هةولبدات‬ ‫هةلسوكةوتكردن‪ :‬هةموو مرؤظيَك دةبيَت‬ ‫لةتةك كةساني ديكةدا َ‬ ‫هةلبكات‪.‬‬ ‫‪.6‬ياساي ليَبوردن‪ :‬بة دةستةبةركردنى طةرةنتي دةربارةى‬ ‫ئاييندة‪ ،‬دةبيَت لة تاوانى رابردووي كةسانيَك خؤشبيَت‪ ،‬كة‬ ‫تؤبةيان كردووة و خوازيارى ليَبوردنن‪.‬‬ ‫‪.7‬ياساي ريفؤرمي هةمةجؤر‪ :‬لة َ‬ ‫تؤلةكردنةوة(واتا‪ ،‬خراثة‬ ‫َ‬ ‫خةلكي نابيَت خؤ ئاراستةى ئةو‬ ‫بة خراثة وةآلمدانةوة)دا‪،‬‬ ‫كارة بكةن‪َ ،‬‬ ‫بةلكو دةبيَت خؤى بة طرنطى ئةو شتةى‪ ،‬كة لة‬ ‫َ‬ ‫تؤلةكردنةوةى ئةواندا بووني هةية‪ ،‬ئاراستة بكات‪ .‬واتا‬ ‫طةرةكة تةنها بة مةبةستي ضاككردنى كةسة جياوازةكة يان‬ ‫بؤ ئةزموون وةرطرتني ئةوانيديكة‪ ،‬سزايةك بةسةر ئةودا‬ ‫ثراكتيزة بكات‪.‬‬ ‫‪.8‬ياساي ريَزطرتن‪ :‬هيض كةسيَك نابيَت بة كردار و طوتار يان‬ ‫رةفتار و رةوشتي كةسيَكي ديكة بة نةفرةت بزانيَت‪ ،‬شكاندنى‬ ‫ئةم ياساية ثيَيدةطؤتريَت تاوانباركردنى ئةوانيديكة‪.‬‬ ‫بريارى سروشت‬ ‫‪.9‬ياساي يةكساني‪ :‬هةر كةسيَك طةرةكة بة ِ‬ ‫َ‬ ‫خةلكي لة بةرانبةر خؤيدا بة يةكسان بزانيَت‪ .‬ثيَشيَلكردنى ئةم‬ ‫ياساية ثيَيدةطؤتريَت لوتبةرزي‪.‬‬ ‫خاكةرايي‪ :‬ئةوانةى ياساي يةكساني رةضاو‬ ‫‪.10‬ياساي‬ ‫ِ‬ ‫خاكةرا (خؤبةزلنةزان) و ثيَشيَلكارانةى‬ ‫دةكةن‪ ،‬ثيَيان دةطؤتريَت‬ ‫ِ‬ ‫ئةم ياساية ثيَيان دةطؤتريَت لوتبةرز(هابز‪180-170 :1385 ،‬‬ ‫و ‪ 93-88 :1651 ,Hobbes‬و جةهانبةطلو‪ 45 :2009 ،‬و عالم‪،‬‬ ‫‪.)234 :1387‬‬ ‫بة ثشت بةستن و كاركردن بةم ياسايانة‪ ،‬مرؤظةكان لة‬ ‫ئاشتي و ئاراميدا دةذين و ئيدي ثشكووتن لة بوارةكانى‬ ‫ذياندا روودةدةن‪ .‬هؤبز لة كتيَبي ليَظياتاندا نؤزدة ياسا‪ ،‬لة‬ ‫ياسا سروشتييةكاني ثيَناسة كردووة‪ ،‬بةآلم ئيَمة تةنها دة‬ ‫الثةرةكاني كتيَبى‬ ‫ياسامان خستة روو‪ ،‬بؤية بؤ زانيارى زياتر‬ ‫ِ‬ ‫ليَظياتانمان ثيَشنيار كردووة بة زماني فارسي و ئينطليزي‪.‬‬

‫‪ :4-3‬ثةيمانى كؤمةآليةتي و دامةزراندني دةوَلةت‬

‫ثةيماني كؤمةآليةتي ‪ Social Contract‬تيَطةيةكي طرنط و‬ ‫سةرةكيية لة فةلسةفةى تؤماس هؤبزدا‪ .‬ثةيماني كؤمةآليةتي‬ ‫ثةيرةوي نيَوخؤي ئاواكردني ضظاتي سياسيية‪.‬‬ ‫وةكو بنةما و‬ ‫ِ‬ ‫ثةيماني كؤمةآليةتي تيَطةيةكي طريمانةيية بؤ ئاماذةكردن‬ ‫بة ثةيمانيَك‪ ،‬كة مرؤظةكان بؤ دةرضوون لة دؤخي جةنط‬ ‫(كة لة دؤخي سرووشتيدا َ‬ ‫زالة و جةنطي هةمووانة دذ بة‬ ‫َ‬ ‫لةطةل يةكتريدا دةيبةستن‪ .‬بة ثةيماني كؤمةآليةتي‬ ‫هةمووان)‬ ‫َ‬ ‫ضظاتي سظيلي و دةولةت لة يةك كاتدا ثةيدا دةبن‪ .‬ثةيماني‬

‫‪80‬‬

‫كؤمةآليةتي ئةوةية‪ ،‬كة تاكةكان بؤ ثاراستني ماف و ئاساييش‬ ‫و ئارامييان‪ ،‬دةبيَت لةتةك يةكديدا بيبةستن و بة كةسيَك‬ ‫فةرمانرةوايةتييان بةسةردا بكةن‪.‬‬ ‫يان طروثيَكي بسثيَرن‪ ،‬كة‬ ‫ِ‬ ‫زؤرجار ثةيمانةكة بة كةسيَك دةسثيَردريَت و ئةو كةسة‬ ‫فةرمانرةواية دةبيَذيَت‬ ‫دةسةآلتي رةهاى دةبيَت‪ ،‬هؤبز بةم‬ ‫ِ‬ ‫سؤظةريَن ‪( Sovereign‬يان ثاشا)‪.‬‬ ‫نؤريني هؤبز متمانة بة يةكتري كردن لة نيَوان‬ ‫بة‬ ‫ِ‬ ‫كةسةكاندا‪ ،‬بنةماى دروستبووني ضظاتة‪ .‬بةآلم بةهؤى‬ ‫نؤريني هؤبزدا مرؤظ لةخؤيدا بوونةوةريَكي‬ ‫ئةوةى لة‬ ‫ِ‬ ‫خؤثةرستة و كؤمةآليةتي نيية‪ ،‬كةواتة ضؤن دةشيَت ريَزي‬ ‫ئةوانيديكة بطريَت و متمانةيان ثيَبكات؟ لة وةآلمي ئةم‬ ‫ضاوةرواني‬ ‫ثرسيارةدا هؤبز دةبيَذيَت‪( :‬لةجيَي خؤيدا نيية‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫خةلكي خؤبةخؤ ريَز لة مافةكانى يةكترى بطرن‪.‬‬ ‫ئةوة بين‬ ‫َ‬ ‫دةولةتيَكي بةهيَز دةتوانيَت تةواوي ئةنداماني‬ ‫تةنها بووني‬ ‫ضظات ناضار بكات ريَز لةو ريَككةوتننامةى نيَوانيان بطرن‬ ‫َ‬ ‫دةولةت دةتوانيَت سزاى ئةوانة‬ ‫و كاريشي ثيَبكةن‪ ،‬ضونكة‬ ‫برطةكانى ثةيمانةكة دةكةن)(ئيبراهيم‪،‬‬ ‫بدات‪ ،‬كة سةرثيَضي لة ِ‬ ‫‪ .)130 :2005‬تيؤري ثةيماني كؤمةآليةتي وةك بناغة و‬ ‫َ‬ ‫دةولةت لة بةرانبةر تيؤريي مافي يةزداني‬ ‫سةرضاوةى‬ ‫ثاشاكاندا دةوةستيَت‪ ،‬كة ئةم تيؤريية لة رؤذطارى هؤبزدا‬ ‫تيؤري ثاشايةتيية رةهاكاني ئةوروثا بووة لة سةدةكانى‬ ‫‪ 17-16‬و بةسةر ناوضةكة َ‬ ‫زالبووة‪ .‬ئةم تيؤريية لة بةرانبةر‬ ‫َ‬ ‫تيؤري سرووشتي بووني سةرضاوةي دةولةت رادةوةستيَت‪،‬‬ ‫كة لة طريكي ئةنتيكة و سةدةكانى نيَظيني ئةوروثا باو بووة‪.‬‬ ‫َرانةية‪ ،‬ضونكة‬ ‫ناوةرؤكدا تيؤرييةكي‬ ‫ئةم تيؤريية لة‬ ‫شؤرشطي ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫دةولةت بة رةزامةندي و ريَككةوتني َ‬ ‫َ‬ ‫خةلكييةوة‬ ‫رةوابووني‬ ‫طري دةدات‪ .‬لة دواى هؤبز ضةند تيؤرييةكي تازةتر لةبارةى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫طةآللة كران‪ ،‬بةآلم بةثيَي تيؤري‬ ‫ثةيماني كؤمةآليةتييةوة‬ ‫هؤبز ثةيماني كؤمةآليةتي بةم جؤرةية‪ ،‬كة هةر كةسيَك‬ ‫لةتةك ئةويديكةدا ثةيمان دةبةستيَت‪ ،‬كة مافي سؤظةريَنيتي‬ ‫لةسةر خؤى لة تاك يان طروثيَك بسثيَريَت و ئةو دةسةآلتةى‬ ‫لةمةر ئاساييشي تاكةكان ئةنجام‬ ‫ثيَبدات‪ ،‬كة داوةريكردن‬ ‫ِ‬ ‫بدات(ثؤالدي‪ .)48 :2005 ،‬بؤ رةضاوكردن و ثاراستني ئاشتي‬ ‫و ئاساييش طةرةكة ثةيمانيَك لة نيَوان مرؤظةكاندا ببةستريَت‪،‬‬ ‫بةآلم دةبيَت هيَزيَكي ناضاركاريشي لةتةكدابيَت‪ ،‬كة سةبارةت‬ ‫بة ثةيمان شكيَني هؤشدارى بدات و ببيَتة ريَطةر لةبةردةم‬ ‫َ‬ ‫دةولةتيَكي‬ ‫بةريَي‬ ‫شكاندنى ئةو ثةيمانة‪ .‬ئةم هيَزة تةنها‬ ‫ِ‬ ‫بةرذةوةندي هاوبةش دةشيَت دابمةزريَت‪ ،‬كة (خاوةنى‬ ‫هيَزي سظيلي تةواو بيَت بؤ ناضاركردنى َ‬ ‫خةلكي) بؤ ئةوةى‬ ‫ثةيمانةكةى خؤى نةشكيَنيَت‪.‬‬ ‫كةواتة ئةو مرؤظة ئاوةزمةندانةى لة دؤخي سرووشتيدان‪،‬‬ ‫تيَدةطةن نة تةنها دةبيَت مافي خؤيان سةبارةت بة هةر شتيَك‬ ‫بة كةسيَك بسثيَرن‪َ ،‬‬ ‫بةلكو هةروةها دةبيَت مافي سرووشتي‬ ‫خؤيشيان بؤ ثاريَزطاريكردن لة خؤيان بؤ ذيَدةريَكي‬ ‫ئؤتؤريتة بطوازنةوة‪( .‬كاتيَك كةسيَك‪ ...‬مافي خؤى بة كةسيَك‬ ‫سثاردبيَت‪ ،‬لةو دؤخةدا دةطوتريَت ئةو دةروةست(مكلف)‬ ‫يا وابةستة(ملزم)ية‪ ،‬كة نةبيَتة ريَطر لةبةردةم ئةوةى ئةو‬ ‫كةسانةى ئةو ئةم مافانةى ثيَسثاردوون‪ ،‬ليَيان بةهرةمةند بن‪،‬‬ ‫و هةروةها ئةو دةروةست و فةرمانبةرة‪ ،‬كة كردةى خؤويستي‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬


‫َ‬ ‫ثووضةل‬ ‫و ئازادانةى خؤى ]لة طواستنةوةى مافةكةيدا[ رةت و‬ ‫نةكاتةوة‪()...‬هابز‪ .)163-162 :1385 ،‬كةسيَك يان ئةو‬ ‫طروثةى ئةو مافانةيان ثيَدةسثيَردريَت‪ ،‬ئةوا دةبنة سؤظةريَن‪،‬‬ ‫برياردان لةو بارةيةى‪ ،‬كة سؤظةريَن بة ض ئةندازةيةك‬ ‫و ِ‬ ‫َ‬ ‫خةلكة‪ ،‬ئةوا لة ئةستؤى خودي‬ ‫ثيَويستي بة دةسةآلتةكانى‬ ‫سؤظةريَنداية‪ ،‬لةبةر ئةوةى جطة لةم شيَوةية‪ ،‬سؤظةريَن‬ ‫ناتوانيَت لة هةبووني دةسةآلتيَكي بةس بؤ جيَبةجيَكردني‬ ‫ثةيمان و ثاريَزطاريكردن لة ئاشتي َ‬ ‫دلنيا بيَت‪ .‬بةمجؤرة هؤبز‬ ‫ئارطيوميَنتةكةى خؤى بةسةرةنجام دةطةيةنيَت و نيشاني‬ ‫دةدات ئةطةر مرؤظةكان لة دؤخي سرووشتي دابن‪ ،‬تةنها‬ ‫َ‬ ‫هةولدانة بؤ دةرضوون‬ ‫كارى ذيرانة‪ ،‬كة دةبيَت ئةنجامي بدةن‪،‬‬ ‫لةو دؤخة و تةنها ريَطةى دةرضوونيش طواستنةوةى تةواوي‬ ‫ماف و دةسةآلتةكانيانة بؤ كةسي سؤظةريَن(مكفرسون‪،‬‬ ‫‪ .)41 :1385‬هةرضةندة هؤبز ثيَيواية ناشيَت هةموو مافيَك‬ ‫بطوازريَتةوة بؤ كةسي سؤظةريَن‪( :‬ضةند مافيَكي خؤويستانة‬ ‫هةن‪ ،‬كة ناشيَت بؤ كةسيَك بطوازريَنةوة و بيَي بسثيَردريَن‪،‬‬ ‫يةكةم مرؤظ ناتوانيَت لة مافي بةرخودان لة بةرانبةر ئةو‬ ‫كةسانةى بة خراثييةوة هيَرشي دةكةنة سةر بؤ ئةوةى‬ ‫بيكوذن‪ ،‬ئةوا ناتوانيَت دةسبةردارى ئةو مافي بةرخودانةى‬ ‫بيَت‪()...‬هابز‪.)163 :1385 ،‬‬ ‫ليَرةوة دواى ثيَداني ثةيمان بة سؤظةريَن و دةرضوون لة‬ ‫َ‬ ‫دةولةت‬ ‫دؤخي سرووشتي‪ ،‬ئةوا بة زةرووري بة ئاواكردني‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هةولدةدةين ثيَناسةى هؤبز بؤ دةولةت‬ ‫دةطةين‪ .‬سةرةتا ئيَمة‬ ‫بطوازينةوة و دواتريش جةخت لةسةر ضؤنيَتي دامةزراندنةكةى‬ ‫َ‬ ‫دةولةت بةو كةس يان بةو‬ ‫دةكةينةوة‪( .‬من مافي خؤم بة‬ ‫كؤمةلة َ‬ ‫َ‬ ‫خةلكة دةسثيَرم و هةموو كردارةكانى ئةو بة رةوا‬ ‫دةزانم‪ ،‬بةو مةرجةى تؤش مافي خؤت بةو بسثيَريت و بة‬ ‫هةمان شيَوة تةواوي كردارةكانى ئةو بة رةوا بزاني)(هابز‪،‬‬ ‫ثةرةيةكي ليَظياتاندا نيشانيداوة‪ ،‬كة‬ ‫‪ .)192 :1385‬هؤبز لة ِ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتة بةرذةوةندي هاوبةشة بة ض جؤريَك دةشيَت‬ ‫ئةم‬ ‫دابمةزريَت‪ .‬دةبيَذيَت‪:‬‬ ‫َ‬ ‫]دةولةت[‪،‬‬ ‫(تاكة ريَي دامةزراندنى وةها هيَزيَكي طشتي‬ ‫َ‬ ‫خةلكي لة هيَرشي بيَطانان و ستةم لة يةكدي‬ ‫كة بتوانيَت‬ ‫بثاريَزيَت و ئةوان وةها َ‬ ‫دلنيا بكات‪ ،‬كة بتوانن لة ثيتي(بركت)‬ ‫َ‬ ‫هةولي خؤياندا‪ ،‬و لة بةرهةمى زةويني خؤراك وةربطرن و‬ ‫َ‬ ‫بة خؤشبةختي بذين‪ ،‬ئةوةية خةلكي هةموو هيَز و ئازادي‬ ‫خؤيان بة يةك كةس‪ ،‬يان بة دةستةيةك لة َ‬ ‫خةلكي بسثيَرن‬ ‫َروانينةكانيان بؤ تاكة ويستيَك‬ ‫تا ويستةكاني بؤضوون و تي ِ‬ ‫َ‬ ‫طؤران ثيَبدةن‪ :‬واتا طةرةكة بطوتريَت كةسيَك يان كؤمةليَك‬ ‫ِ‬ ‫خةلكي َ‬ ‫لة َ‬ ‫هةلبذيَرن‪ ،‬كة ببنة نويَنةرى ئةوان و هةر كةسيَك‬ ‫خؤى بة هؤكردي هةر كاريَك بزانيَت‪ ،‬كة ئةو نويَنةرة لة‬ ‫كاروبارةكانى ثةيوةست بة ئاشتي و ئارامي طشتي ئةنجامي‬ ‫دةدات‪ ،‬و بةمجؤرة هةموو ويستةكانى خؤى بؤ ويستي‬ ‫ئةو و داوةرييةكانى خؤى بة داوةرى ئةو بسثيَريَت)(هابز‪،‬‬ ‫َ‬ ‫دةولةت دادةمةزريَت و هؤبز لة‬ ‫‪ .)192 :1385‬بةمجؤرة‬ ‫َ‬ ‫َروانيني مافي‬ ‫ي‬ ‫ت‬ ‫لةتةك‬ ‫ةتدا‬ ‫دةول‬ ‫سةرضاوةى‬ ‫روونكردنةوةي‬ ‫ِ‬ ‫َروانينيَكي‬ ‫يةزدانى ثاشاكان نةيار بوو‪ .‬ئةو نيشانيدا‪ ،‬كة لة تي ِ‬ ‫سةرةراى ئةمة‪ ،‬هؤشي‬ ‫سةربةرةوليَذي ويَران راوةستاوة‪ ،‬و‬ ‫ِ‬ ‫هؤبز وةها ئاراستةكراوي ثراكتيك بوو‪ ،‬كة سةرضاوةى‬

‫َ‬ ‫قبولنةدةكرد‪ .‬هؤبز ثةيمانى كؤمةآليةتي‬ ‫ميستيكي هزرى‬ ‫لةجيَي ئةو دانا‪ ،‬بةآلم بة ميَتؤديَكي تايبةت بة تاك‪ .‬هؤبز‬ ‫َ‬ ‫دةولةتي بة دةستكردي مرؤظ دانا‪ ،‬هاوكات‬ ‫جطة لةوةى‬ ‫َ‬ ‫دريَذةى بةم ميَتؤدة دا‪ ،‬كة مرؤظ دةولةتي لةسةر بنةماى‬ ‫مؤديل َ‬ ‫هةلطرتنةوة لة جيَطةيةك يان ثشت بةست بة ئاوةزيَك‬ ‫لة دةرةوةى ئاوةزيي مرؤيي دروست نةكردووة‪ .‬هؤبز‬ ‫َ‬ ‫دةولةت وةكو دةزطايةك راظة بكات‪ ،‬كة خاوةن‬ ‫طةرةكيبوو‬ ‫ثاساويَكي ئاوةزمةنديية و تاكةكان طةرةكة نةك بة شيَوازيَكي‬ ‫شةرمنانة‪َ ،‬‬ ‫بةلكو بة شيَوازيَكي ضاالكانة ملكةضي بن و ئةم‬ ‫نؤريني‬ ‫ملكةضييةش بة ذيرانة بزانن(ثؤالدي‪ .)45 :2005 ،‬بة ِ‬ ‫َ‬ ‫دةولةت‪ ،‬سؤظةريَنيتييةكي‬ ‫هؤبز بنةماى بووني ضظات و‬ ‫بةهيَزة‪ .‬لةبةر ئةوةى ئةو دةتوانيَت ئاشتي و ئارامي بؤ‬ ‫َ‬ ‫سةروماليان بثاريَزيَت‪ .‬ئةمانةش‬ ‫مرؤظةكان دةستةبةر بكات و‬ ‫َ‬ ‫دةولةت و هاتنةئاراي‬ ‫هؤكارى سةرةكين بؤ دروستبووني‬ ‫حكومةتةكان‪ .‬هؤبز بةرطري لة مافي تاكةكةس و ويستي‬ ‫سؤظةريَن دةكات و ثيَيواية تةنها ئةو دةتوانيَت طةرةنتي‬ ‫َ‬ ‫دةولةت خواستي‬ ‫باوةريي واية‬ ‫ئاشتي و ئارامي بيَت‪ ،‬ضونكة‬ ‫ِ‬ ‫تاكةكانة‪ ،‬بؤ ئةوةى لة ذياندا بةردةوام و ثاريَزراو بن‪ ،‬دةبيَت‬ ‫هةموو مافيَكيان بة كةسي سؤظةريَن بسثيَرن‪ ،‬سؤظةريَنيش‬ ‫َ‬ ‫سةروماليان بثاريَزيَت و دؤخي ئاشتي و ئارامي‬ ‫لةسةريةتي‬ ‫دةستةبةر بكات‪ ،‬بةمةش تيؤريي ثةيماني كؤمةآليةتي‬ ‫َ‬ ‫دةولةت ئاوا دةكات‪،‬‬ ‫دادةهيَنريَت‪ .‬هؤبز لةسةر ئةم بنةماية‬ ‫بةآلم هةرضي رةخنةطرانيش هةن دةكةونة رةخنةطرتن لةم‬ ‫تيؤريية‪ ،‬بة تايبةتي ئيَمة ليَرةدا رةخنةكانى ئيَرنست كاسيرةر‬ ‫َرامان بيَت‪ .‬تيؤريي هؤبز‬ ‫دةطوازينةوة‪ ،‬كة دةشيَت شياوي لي ِ‬ ‫ثةرى خؤى دةطات‪ ،‬كة هةر‬ ‫لةم‬ ‫دةربرينة ثارادؤكسةدا بةو ِ‬ ‫ِ‬ ‫ثةيوةندي ياسايي لة نيَوان سؤظةريَن و ذيَرفةرمان بةسترا‪،‬‬ ‫ئيدي َ‬ ‫ثةيرةوكردن‪ ،‬كة بةطويَرةى‬ ‫هةلناوةشيَتةوة‪ .‬ثةيماني‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ئةوة تاكةكان دةست لة ماف و ئازادييةكانى خؤيان هةلدةطرن‪،‬‬ ‫ثيَشطريمانيَكي ثيَويستة‪ ،‬يان يةكةمين هةنطاوة‪ ،‬كة ثيادةكردني‬ ‫ديسثليني كؤمةآليةتي ليَدةكةويَتةوة‪ .‬بةآلم ئةم يةكةم هةنطاوة‪،‬‬ ‫هاوكات دواهةنطاويشة‪ .‬ضونكة لةوة بةدواوة تاكةكان ضيدي‬ ‫وةكو تاكي سةربةخؤ بوونيان نيية و هيض ويستيَكيشيان‬ ‫َ‬ ‫دةولةتدا‬ ‫نابيَت‪ .‬ويستي تاكةكاني ضظات لة ويستي سؤظةريَني‬ ‫تواوةتةوة(كاسيرةر‪ .)338 :2008 ،‬هةروةها كاسيرةر بة‬ ‫طةرانةوة بؤ ماف الى ستواييةكان (رةواقييةكان)‪ ،‬دةطاتة‬ ‫ِ‬ ‫ئةو دةرةنجامةى رةخنةيةكي ديكة ئاراستةى تيؤريية‬ ‫كؤمةآليةتييةكةى هؤبز بكات‪ ،‬كة ئةطةر تاكةكان بة مةبةستي‬ ‫َ‬ ‫هةلدةستن بة ئةنجامداني ثةيمان‬ ‫ثاراستني طياني خؤيان‬ ‫َ‬ ‫دةولةت‪ ،‬بؤضي دةبيَت بة تةواوي ملكةضي‬ ‫و ئاواكردني‬ ‫سؤظةريَن بن؟ ئايا باشتر نيية هيَزيَكي سؤظةريَني وةها ئاوا‬ ‫بكةن‪ ،‬كة لة بةرانبةردا هةنديَك مافي خؤيشيان دياريبكةن؟‬ ‫كارى ثيَداني ماف يان مافةكان‪ ،‬كة بةوثيَية ئةو كةسة بتوانيَت‬ ‫دؤخي يةك سةبذيَكتي ئازاد جيَبهيَ‬ ‫َليَت و خؤى بكات بة‬ ‫كؤيلة‪ ،‬بووني نيية‪ .‬ضونكة مرؤظ بة ضاوثؤشين لة مافةكاني‬ ‫خؤي‪ ،‬هةمان ئةو تايبةتمةنديية جيَدةهيَ‬ ‫َليَت‪ ،‬كة ثيَكهيَنةرى‬ ‫ناوةرؤك و ناخي خؤيةتي‪ :‬ئةو مرؤظبووني خؤى لةدةست‬ ‫ِ‬ ‫دةدات(كاسيرةر‪ .)339 :2008 ،‬راستة الى هؤبز سؤظةريَن‬ ‫لة دةرةوةى ثةيمانةكةية و هاوكات هيض ثابةنديش نيية بةم‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬

‫‪81‬‬


‫ثةيمانةوة‪ ،‬بة ثيَضةوانةى سؤظةريَنةكةى جؤن لؤك‪ ،‬كة لة‬ ‫نيَو ثةيمانةكة داية و ئيَمة لة تويَذينةوةى ثةيوةست بة جؤن‬ ‫لؤك بة وردي ليَيدةتويَذينةوة‪ .‬هةرضؤنيَك بيَت ئيَمة لة بةشي‬ ‫ثةيوةست بة ئازادي هاووآلتييانةوة‪ ،‬بة ثشت بةستن بة تيؤريي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ثووضةل‬ ‫نؤرينةكةى كاسيرةر‬ ‫هؤبز‪،‬‬ ‫هةولدةدةين تا ئاستيَك ِ‬ ‫َرامان‬ ‫ي‬ ‫ل‬ ‫شياوي‬ ‫رةخنةكةى‬ ‫َت‬ ‫ي‬ ‫دةش‬ ‫طوتم‬ ‫هةروةكو‬ ‫بكةينةوة‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫دةروانيَت‪.‬‬ ‫بيَت‪ ،‬بةآلم بةمجؤرةش نيية‪ ،‬كة كاسيرةر بؤى ِ‬ ‫‪ :5-3‬مافةكاني سؤظةريَن‬ ‫هؤبز لة كتيَبى ليَظياتاندا دوازدة ماف لة مافةكانى سؤظةريَني‬ ‫َ‬ ‫هةولدةدةين‬ ‫دياريكردوون‪ ،‬كة ئيَمة بة ثشت بةستن بة ليَظياتان‬ ‫بة كورتي ئاماذةيان ثيَبكةين‪.‬‬ ‫َ‬ ‫دةولةت‬ ‫‪-1‬جطة لة سؤظةريَن‪ ،‬هاووآلتيان ناتوانن فؤرمي‬ ‫بطؤرن‪ ،‬لةبةر ئةوةى ثةيمانيان بةستووة‪ ،‬كة سؤظةريَن هةموو‬ ‫ِ‬ ‫مطؤرى تةنها مافي سؤظةريَنة‪.‬‬ ‫فؤر‬ ‫ِ‬ ‫مافيَكي هةية‪ ،‬ئةوا ِ‬ ‫‪-2‬لةبةر ئةوةى هةمووان مافي نويَنةريَتيان بة سؤظةريَن‬ ‫لي‬ ‫بةخشيوة‪ ،‬ئةوا سؤظةريَن ئةطةرى شكاندني ثةيماني َ‬ ‫ضاوةروان ناكريَت‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫‪-3‬جطة لة سؤظةريَن‪ ،‬هةر كةسيَك ئؤثؤزيسيؤني‬ ‫َ‬ ‫دةولةت بيَت لةسةر بنةماى راى زؤرينة‪ ،‬ئةوا‬ ‫دامةزراوةى‬ ‫نارةزايةتييةكةى نادروستة‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫‪-4‬هاووآلتيان بة هيض جؤريَك ناتوانن كارةكانى سؤظةريَن‬ ‫مةحكوم بكةن‪.‬‬ ‫‪-5‬هيض يةكيَك لة كارةكانى كةسي سؤظةريَن لة اليةن‬ ‫هاووآلتيانةوة شياوي ليَثرسينةوة نيية‪.‬‬ ‫‪-6‬سؤظةريَن خاوةني مافي داوةريكردنة تايبةت لة‬ ‫ئامرازةكانى ثيَويست بؤ طةرةنتي ئاشتي و بةرطريكردن لة‬ ‫هاووآلتياني خؤى‪.‬‬ ‫برياردان لة دةستي سؤظةريَنداية‪.‬‬ ‫‪-7‬مافي داوةريكردن و ِ‬ ‫‪-8‬مافي راطةياندني جةنط و ئاشتي لةئةستؤى سؤظةريَنة‪.‬‬ ‫‪-9‬مافي َ‬ ‫هةلبذاردني هةموو راويَذكار و وةزارةتةكان ض لة‬ ‫كاتي ئاشتي و ض لة كاتي جةنطدا‪ ،‬بةدةست سؤظةريَنة‪.‬‬ ‫‪-10‬بةخشيني ثاداشت و سزادان و بةخشيني ثلة و ثاية‪ ،‬مافي‬ ‫سؤظةريَنة و‪...‬هتد (هابز‪ .)198-195 :1385 ،‬وةكو لةسةرةوة‬ ‫طوتم‪ ،‬سؤظةريَنةكةى هؤبز لة دةرةوةى ثةيمانةكةية‪.‬‬ ‫كةواتة بةثيَي ئةو مافانة بيَت‪ ،‬ئةوا هاووآلتي خاوةن هيض‬ ‫مافيَك نيية‪ ،‬لةبةر ئةوةى ثةيمانى بةستووة‪ ،‬كة سؤظةريَن‬ ‫هةموو مافيَكي هةية بةرانبةر بة بةكارهيَناني ئةو‪ .‬هةرضؤنيَك‬ ‫بيَت‪ ،‬هةنديَك ثيَيانواية ئةم ثةيمانة‪ ،‬دةبيَتة ثةيماني خؤ‬ ‫بةدةستةوةدان‪ .‬هةنديَكي ديكةيش دةبيَذن بؤضي ئيَستا‪ ،‬كة‬ ‫َ‬ ‫دةولةت دادةمةزريَنين‪ ،‬ئةى بؤضي هةر‬ ‫لةسةر بنةماى ثةيمان‬ ‫لةسةر ئةم بنةماية حكومةت سنووردار نةكةين(ثؤالدي‪:2005 ،‬‬ ‫‪ .)51‬بةآلم لةم بارةيةوة زؤر داوةري كراون‪ ،‬كة هؤبز كةسيَكي‬ ‫نؤريني ئيَمة‪ ،‬بابةتةكة بةمجؤرة نيية‪،‬‬ ‫تؤتاليتاريستة‪ ،‬بةآلم بة ِ‬ ‫و هاوكات بةمجؤرةش نيية‪ ،‬كة رةخنةطران دةبيَذن هاووآلتي‬ ‫هيض مافيَكي نيية الى هؤبز‪ ،‬ئيَمة لة بةشي ثةيوةست بة مافي‬ ‫هاووآلتيان جةخت لةم اليةنةوة دةكةينةوة‪.‬‬ ‫‪ :6-3‬ئازادي هاووآلتيان‬ ‫هؤبز لة بةرانبةر هةر بؤضوونيَكدا‪ ،‬كة داواى بةشكردني‬ ‫َ‬ ‫دةولةت بكات‪ ،‬ئةوا ثشتطيرى لة تاكفةرماني دةكات و‬

‫‪82‬‬

‫دةبيَذيَت دةسةآلت نةبةشة‬ ‫(بةش ناكريَت)‪ .‬ثاشايةتي‬ ‫تاكفةرمان لة ثيَشةوةى‬ ‫هةمووان دادةنيَت‪ ،‬بةآلم‬ ‫هةموو ئارطيوميَنتةكانى هؤبز‬ ‫بنةرةتييانة‬ ‫بة شيَوةيةكي‬ ‫ِ‬ ‫جياوازة لةتةك هةموو ئةو‬ ‫‪Legitimism‬‬ ‫رةوايةتي‬ ‫تراديسيؤناليزمةى‪،‬‬ ‫و‬ ‫‪Stuart‬‬ ‫ستوارت‬ ‫كة‬ ‫ثي بةهيَز‬ ‫دةسةآلتي خؤى َ‬ ‫دةكرد‪ .‬هؤبز جةخت لةوة‬ ‫دةكاتةوة نةبةشي دةسةآلت‬ ‫مةبةستي سةرةكيية‪ ،‬جؤرى‬ ‫دةسةآلتدارنيش مةبةستي‬ ‫الوةكيية‪ .‬لةبةر ئةوةش‬ ‫نؤريني هؤبز ليَظياتان‬ ‫بة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتةكةى‬ ‫ثاريَزطاريية لة‬ ‫ئؤليظةر كرؤمويَليش(ليدمان‪،‬‬ ‫‪.)133 :2009‬‬ ‫هاوكات وةكو لةسةرةوة‬ ‫طوتمان‪ ،‬هاووآلتي تةواو‬ ‫َ‬ ‫ئازاديية‬ ‫لة‬ ‫دانامال ِريَت‬ ‫كةسييةكاني‪ ،‬ئةو مافانةى‬ ‫هؤبز بة سؤظةريَني دةدات‪،‬‬ ‫تةنها بؤ دابينكردني ئاشتي‬ ‫و ئاراميية‪ .‬بؤية هةموو‬ ‫ئةو شتانةى تاكةكان بة‬ ‫سؤظةريَنيان نةسثاردووة‪،‬‬ ‫ئةوا بؤ خؤياني دةثاريَزن‪.‬‬ ‫ئةو شتانةى تاكةكان بة‬ ‫سثاردووة‪،‬‬ ‫سؤظةريَنيان‬ ‫سة قا مطير كر د ني‬ ‫و‬ ‫ئاشتي‬ ‫هةلومةرجي‬ ‫ئاساييشة‪.‬‬ ‫و‬ ‫ئارامي‬ ‫لة‬ ‫هاووآلتيان‬ ‫كةواتة‬ ‫كاروبارى تايبةتي خؤيان‪،‬‬ ‫لةوانةش ضاالكي ئابووريي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هةلبذاردني‬ ‫مامةلةكردن‪،‬‬ ‫ثيشة‪ ،‬شويَني نيشتةجيَبوون و شيَوازي ذياني خؤيان ئازادن‪.‬‬ ‫جطة لةمةش هةركاتيَك سؤظةريَن نةتوانيَت طةرةنتي ثاراستني‬ ‫ئاشتي و ئارامي و ثاسةوانيكردني هاووآلتياني بكات‪ ،‬ئةوا‬ ‫ئةركي ملكةضبوون بةرانبةر بة سؤظةريَن َ‬ ‫هةلدةوةشيَتةوة‪.‬‬ ‫بؤية ليَظياتان ناكؤكييةكي تايبةتي لةتةك ئازاديدا نيية(ثؤالدي‪،‬‬ ‫‪ .)50 :2005‬كةواتة هيض شيَوةيةك ناشيَت و نابيَت سؤظةريَن‬ ‫دةستوةربدات لة هؤش و ويذداني تاكةكان و بؤى نيية‬ ‫باوةريي تايبةتي َ‬ ‫خةلكي‪.‬‬ ‫دةستوةربداتة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫هاوكات رؤشنة‪ ،‬كة هيض دةولةتيَك ناتوانيَت هةموو‬ ‫كارةكاني ياسا ديسثلين بكات و توانستي وةها ريَككارييةكي‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬


‫رووةوة‪،‬‬ ‫لةم‬ ‫نيية‪.‬‬ ‫هاووآلتيان لةم بوارةدا‬ ‫لة ئازادي بةهرةمةندن‪.‬‬ ‫هاووآلتيان‬ ‫(ئازادي‬ ‫تةنها لةو بوارةداية‪،‬‬ ‫كة سؤظةريَن كاتي‬ ‫كارةكان‪،‬‬ ‫ريَكخستني‬ ‫هاووآلتياني‬ ‫كارى‬ ‫ثشتطوي خستووة‪ ،‬وةكو‬ ‫َ‬ ‫كرين و فرؤشتن‬ ‫ئازادي ِ‬ ‫َ‬ ‫مامةلةكردنةكانى ديكة‬ ‫و‬ ‫لةتةك يةكديدا‪ ،‬ئازادي‬ ‫َ‬ ‫شويَني‬ ‫هةلبذاردني‬ ‫نيشتةجيَبوون و خؤراك‬ ‫تايبةتي‬ ‫ثيشةى‬ ‫و‬ ‫لة ذياندا‪ ،‬و ئازادي‬ ‫منداآلن‬ ‫فيَركردني‬ ‫بةو شيَوةيةى خؤيان‬ ‫بةباشي دةزانن‪ ،‬و‬ ‫ئازادييةكاني ديكةى لةم‬ ‫شيَوةية)( ‪,Copleston‬‬ ‫‪ .)50-45 :1994‬كةواتة‬ ‫هةنديَك‬ ‫بةوجؤرةى‬ ‫لة رةخنةطراني هؤبز‬ ‫بانطةشةى بؤ دةكةن‪،‬‬ ‫بي ماف‬ ‫هاووآلتيي تةواو َ‬ ‫و ئازادي نيية و وةك‬ ‫هؤبز دةبيَذيَت سؤظةريَن‬ ‫بةهيض جؤريَك بؤي نيية‬ ‫دةستوةربداتة كاروبارى‬ ‫تايبةتي هاووآلتيانةوة و‬ ‫هاوكات بؤيشي نيية‪،‬‬ ‫ببيَتة ريَبةري هؤش و‬ ‫ويذدانيان‪.‬‬ ‫‪ :7-3‬تاكطةرايي و‬ ‫خاوةنداريَتي‬ ‫ستؤيسيزمدا‬ ‫لة‬ ‫جؤريَك لة تاكطةرايي‬ ‫هاوكات‬ ‫هةبوو‪.‬‬ ‫ستؤيسيزم ضاالكي سةربة سياسةتي بةرز دةنرخاند‪ .‬مرؤظي‬ ‫ذير خةريكي سياسةت دةبيَت‪ ،‬بة ثيَضةوانةى ئيَثيكورييةكان‪،‬‬ ‫كة ثيَيانوابوو بؤ طةيشتن بة ضيَذي باآل‪ ،‬طةرةكة مرؤظي ذير‬ ‫لة سياسةت دووربكةويَتةوة‪.‬‬ ‫لةبةر ئةوةى هؤبز باس لة ثةيماني كؤمةآليةتي دةكات‬ ‫و دةبيَت تاكةكان لة ريَطةى ثةيمان بةستنةوة مافةكانيان‬ ‫بة سؤظةريَن ببةخشن‪ ،‬هةروةها الى زؤرينةى رؤشنبيراني‬ ‫سةردةمي رؤشنطةريش‪ ،‬ليَهزريني هؤبز تةواو سياسيي‬ ‫َ‬ ‫دةولةت دةبيَت ريَك لةسةر‬ ‫َيدةرواندريَت‪:‬‬ ‫و تاكطةراييانة لي ِ‬ ‫بةريَوة(ليدمان‪،‬‬ ‫وات‬ ‫بر‬ ‫ئةنداماني‬ ‫يةكةيةكةى‬ ‫رةزامةندي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬

‫‪ .)127 :2009‬بؤية بؤ يةكةم جار لة سةدةى حةظدةهةمدا‬ ‫تاكطةرايي سياسيي لة بةرةيةكي فراواندا ثةيدا دةبيَت‪ .‬بة‬ ‫َ‬ ‫دةولةتة بةرذةوةندي تاكةكان بثاريَزيَت‪.‬‬ ‫نؤريني هؤبز ئةركي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫هةروةها بة زةروورةت طةرةكة دةولةت تاكةكةس بثاريَزيَت‪.‬‬ ‫َ‬ ‫دةولةت تةنيا ئاسوودةيي و ئاشتي‬ ‫بةآلم بة ديتني ئةو ئةطةر‬ ‫َ‬ ‫دةولةت‬ ‫بؤ تاكةكةس تةرخان بكات‪ ،‬ئةوا تاكةكةس بةرانبةر بة‬ ‫هيض مافيَكي نيية(ليدمان‪.)130 :2009 ،‬‬ ‫َروانيني هؤبزدا لةبةر ئةوةى مرؤظةكان سةبارةت بة‬ ‫لة تي ِ‬ ‫شتة ماديية ثيَويستةكان بؤ مانةوةى خؤيان واتا خؤراك‪،‬‬ ‫ئاو‪َ ،‬‬ ‫مال و هتد‪ ،‬مافي سوووةرطرتنيان هةية‪ .‬كةواتة لة دؤخي‬ ‫سرووشتيدا‪ ،‬ئاستيَكي النيكةم خاوةنداريَتي تايبةتي بووني‬ ‫هةية‪ .‬هؤبز سةربارى ئةوة‪ ،‬ئارطيوميَنتي ئةوةى دةهيَنايةوة‪،‬‬ ‫كة مرؤظةكان لة دؤخي سرووشتيدا مافي ئةوةيان نيية زياد‬ ‫لةوةى ثيَويستة بؤ دةروونباشيان‪ ،‬دارايي كؤبكةنةوة‪ ،‬بة‬ ‫تايبةتي ئةطةر بةم كارةي خؤيان ئةوانيديكة لة ثيَويستييةكاني‬ ‫بي بةهرة بكةن(تاك‪( .)108 :1387 ،‬لةسةر هةركةسيَك‬ ‫ذيان َ‬ ‫ثيَويستة‪ ،‬نة تةنها بةهؤى ماف‪َ ،‬‬ ‫بةلكو هةروةها بةهؤى‬ ‫ثيَويستي سروشتييةوة‪ ،‬ثيَويستييةكاني ذيان بةدةستبهيَنيَت‪.‬‬ ‫كةواتة ئةطةر هةركةسيَك بؤ بةدةستهيَناني زيَتر لةم ئةندازةية‬ ‫]ثيَويستة[ لةتةك ئةوانيديدا لة ركةبةريَدا بيَت‪ ،‬ئةوا دةبيَتة‬ ‫بةرثرسيارى دةستثيَكردني جةنط‪ ،‬لةبةر ئةوةى ئةو نيازي‬ ‫ئةوةى نةبووة بؤ شتيَك بجةنطيَت‪ ،‬كةواتة ئةو بةمجؤرة‬ ‫بنةرةتي سرووشت تيَكدةدات)(هابز‪ :1385 ،‬فصل‬ ‫ياساي‬ ‫ِ‬ ‫‪ .)177-170 ،15‬كةواتة لةبةر ئةوةى مرؤظةكان لة روانطةى‬ ‫ئابوورييةوة لة ئاستي نةمرنةذيدا دةطوزةريَن (بة ديتني‬ ‫هؤبز)‪ ،‬ئةوا كؤكردنةوةى ناثيَويستي زياد لة ئةندازة ثيَويستي‬ ‫بة ئامرازي هةنديَك لة كةسةكان نادروست دةبيَت‪.‬‬ ‫ئاشكراية هؤبز‪ ،‬خاوةنداريَتي‪-‬بة واتا بةرفراوانةكةيةوة‪-‬‬ ‫َ‬ ‫دةولةتدا‪ ،‬بة بابةتيَكي دةستي دووةمي دادةنيَت‪ .‬ياخود‬ ‫لة‬ ‫با ببيَذين دابةشيني جياوازي خاوةنداريَتي ريَي ثيَدةدريَت‬ ‫َ‬ ‫دةولةت‬ ‫بة تاكة مةرجي ئةوةى لةتةك بنةما سةرةكييةكةى‬ ‫بطونجيَت‪ ،‬كة ثاراستني تاكة كةسة لة جةنط و ناكؤكي‪ .‬مافي‬ ‫خاوةنداريَتي دةبيَتة مافيَكي خاوةنداريَتي تايبةتي‪.‬‬ ‫بؤية ئةوةى مافي دابةشكردني دارايي هةية‪ ،‬ئةوا كةسي‬ ‫سؤظةريَنة‪ ،‬ئةو كةسةى سةروةرة و دةسةآلتيَكي رةهاى‬ ‫هةية‪ .‬لةبةر ئةوةى ئةو خاوةني دةسةآلتيَكي ثراكتيكيي‬ ‫َ‬ ‫خةلك و خواش تةنها ئةم مافةيان هةية ليَي‬ ‫شتةكانة و‬ ‫مولك و َ‬ ‫بةهرةمةند بن‪ .‬خاوةنداريَتي كةسةكان بؤ هيض َ‬ ‫ماليَك‪،‬‬ ‫َ‬ ‫دةولةتي‬ ‫سةرناطريَت و بةردةوام نابيَت‪ ،‬ئةطةر رةزامةندي‬ ‫لةسةر نةبيَت؟ بة واتايةكي ديكة‪ ،‬خاوةنداريَتي دةستكةوت و‬ ‫دةولةت دةيدات بة َ‬ ‫َ‬ ‫خةلكي(ئيبراهيم‪.)135 :2005 ،‬‬ ‫بةخششيَكة‬ ‫َ‬ ‫دةولةتةوة طريَدةدات‬ ‫بةمجؤرة هؤبز خاوةنداريَتيي تايبةتي بة‬ ‫َ‬ ‫دةولةتدا بطونجيَت‪ .‬بةمثيَية تةنها‬ ‫و طةرةكة لةتةك بنةماى‬ ‫سؤظةريَنة دةتوانيَت دابةشيني خاوةنداريَتي ئةنجام بدات‬ ‫بةسةر كةسةكاندا‪ .‬بةآلم ئةم دابةشينة هةموو بوارةكانى‬ ‫خاوةنداريَتيي ناطريَتةوة‪ ،‬هةنديَك مافي كةسي هةن‪ ،‬كة‬ ‫سؤظةريَنيش بؤى نيية دةستيان تيَوةربدات‪.‬‬ ‫فةرمانرةوايي‬ ‫‪ :8-3‬جؤرى‬ ‫ِ‬ ‫كةواتة بة وردبوونةوة و خويَندنةوةى ئةو اليةنانةى‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬

‫‪83‬‬


‫فةلسةفةى هؤبز‪ ،‬دةطةين بةو دةرةنجامةى ببيَذين هؤبز‬ ‫اليةنطرى سيستةمي ثاشايةتيي رةهاية و زيَتر ثةسني‬ ‫نؤريني ئةو يةكطرتووييةكي كارامةترى‬ ‫دةكات‪ ،‬ضونكة بة ِ‬ ‫ليَدةكةويَتةوة‪ .‬هاوكات دةشيَت ثةيماني كؤمةآليةتي هةريةك‬ ‫لة حكومةتةكانى ثاشايةتي‪ ،‬ئةريستؤكراتي و ديَمؤكراسي ئاوا‬ ‫َ‬ ‫دةولةت ثةيوةنديدارة بةو توانستي ئةو حكومةتة‬ ‫بكات‪ .‬فؤرمي‬ ‫بؤ ثاراستني ئاساييش و طةرةنتي ئاشتي و ئارامي‪.‬‬ ‫باوةريي بة بووني حكومةتى تي َ‬ ‫َكةل نيية و هةروةها‬ ‫هؤبز‬ ‫ِ‬ ‫باوةريي بة سيستةمي دةسةآلتداريَتي دياريكراو ياخود‬ ‫ِ‬ ‫ديسثلينكراو نيية‪ ،‬لةبةر ئةوةى سةروةرى و دةسةآلتي رةها‬ ‫نةبةشة و شياوي فرةثارضةيي بوون نيية‪ .‬طةرةكة كةسيَكي‬ ‫بريارى كؤتايي بةدستبهيَنيَت‪ .‬ئةوةى خاوةني‬ ‫وةها هةبيَت ِ‬ ‫بريار بيَت و توانستي جيَبةجيَكردني هةبيَت‪ ،‬دةبيَتة خاوةني‬ ‫ِ‬ ‫دةسةآلتي رةها و سؤظةريَنيتي راستةقينةش بؤ ئةوة(ئيبراهيم‪،‬‬ ‫‪ .)132 :2005‬هةروةها بؤ رةهابووني دةسةآلتداريَتي‪ ،‬ثيَويستة‬ ‫كليَسا ملكةضي َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةت بيَت‪ .‬دةسةآلتداريَتي هةموو ئةو شتانةى‬ ‫بؤ ئاشتي و ئارامي ضظات ثيَويستة و لةوانةش ئايينةكان و‬ ‫بيروباوةرييةكان دةخاتة ذيَر ضاوةديَرى خؤيةوة‪ .‬بؤية هؤبز‬ ‫ِ‬ ‫سؤظةريَن بة ليَظياتان (يان خوداى زةميني) ناودةبات(ثؤالدي‪،‬‬ ‫‪ .)50 :2005‬هةرضةندة لة سةرةتادا هؤبز هاوبؤضووني‬ ‫كرؤمويَل بوو‪ ،‬كة سيستةمي كؤمارى دامةزراند‪ ،‬بةآلم هؤبز‬ ‫ديتني خؤى هةر بؤ ثاشايةتي تةرخانكردبوو‪ .‬ئةمةش بؤ ئةو‬ ‫دةطةريَتةوة‪ ،‬كة ثاشا لةبرى ئةوةى‬ ‫دؤخة نائارام و جةنطيية‬ ‫ِ‬ ‫دةسةآلتي خؤى بةكاربهيَنيَت‪ ،‬دةسةآلتي بةخشيية ثارلةمان‪،‬‬ ‫بؤ ئةوةى بةهيَز بيَت و لةتةك دةسةآلتي ثاشادا ببيَتة هيَزيَكي‬ ‫سةربةخؤ‪ .‬ئةم ثرؤسيسة ثاشاطةرداني ليَدةكةويَتةوة و‬ ‫هةموو نائارامييةكان لةمةوة سةرضاوة دةطرن‪.‬‬ ‫لة كؤتاييدا‪ :‬هؤبز بة يةكيَك لة مةزنترين فةيلةسوفةكان‬ ‫َروانين‪ ،‬بة دامةزريَنةرى‬ ‫دادةنريَت و هاوكات بةثيَي هةنديَك تي ِ‬ ‫زانستي سياسيي مؤديَرن دادةنريَت و زؤرينةى هزرظاناني‬ ‫دواى خؤى ثيَي كاريطةر بوون‪.‬‬ ‫َ‬ ‫هةوليدا فةلسةفةى‬ ‫هؤبز بة هةموو بة هةموو هيَزي خؤيةوة‬ ‫سياسيي لةسةرثيَي خؤى بوةستيَت و هاوكات فةلسةفةى‬ ‫سياسيي لة تيؤريية ميَتافيزيكييةكان رزطار كرد‪ ،‬كة لةبارةى‬ ‫َ‬ ‫دةولةت خرابوونة روو‪ .‬هةر لةسةر ئةم بنةماية بوو ئةو‬ ‫َ‬ ‫هةوليدا فةلسةفةى سياسيي لةسةر ثرةنسيثي سايكؤلؤجيي‬ ‫نؤريني ميكانيكي لةبارةى بزووتن ئاوا بكات(‪,Copleston‬‬ ‫و ِ‬ ‫‪ .) 33-32 :1994‬ليَتويَذينةوةكاني هؤبز فرةجؤرن‪ ،‬هةر لة‬ ‫مرؤظةوة بطرة تا دةطاتة ماتةرياليزم و سرووشت و زانيني‬ ‫َ‬ ‫دةولةتي سظيلي‬ ‫زانستي و سةرضاوةى ئاوةز و فةلسةفة و‬ ‫دةولةتي َ‬ ‫َ‬ ‫شؤرشة‬ ‫لةبارةى‬ ‫كليَسايي‪ ،‬هاوكات تويَذينةوةي‬ ‫و‬ ‫ِ‬ ‫بؤرذوازييةكانيش ئةنجام داوة‪.‬‬ ‫سةرضاوةكان‬ ‫‪ .A‬بة زماني ئينطليزي‬ ‫‪Leviathan or the :)1651( Hobbes, Thomas.1‬‬ ‫‪Matter, Forme and Power of a Common-Wealth‬‬ ‫‪Ecclesiasticall and Civill, London. Prepared for the‬‬ ‫‪McMaster University Archive of the History of‬‬ ‫‪.Economic Thought, by Rod Hay‬‬ ‫‪A History of :)1994( Copleston, Frederick‬‬ ‫‪ .2‬‬ ‫‪Philosophy, Volume V, Modern Philosophy: The‬‬

‫‪84‬‬

‫‪British Philosophers from Hobbes to Hume, Image‬‬ ‫‪Book, Doubleday, New York-London-Toronto‬‬‫‪.Sydney-Auckland‬‬ ‫‪History of Political :)1987( Strauss, Leo.3‬‬ ‫‪Philosophy, the University pf Chicago Press,‬‬ ‫‪.Chicago & London‬‬ ‫‪Hobbes: A very Short :)2002( Tuck, Richard.4‬‬ ‫‪.Introduction, Oxford University Press‬‬ ‫‪Lectures on the Principles :)1999( .Green, T.H.5‬‬ ‫‪of Political Obligation, Batoche Books, Kitchener,‬‬ ‫‪.Canada‬‬ ‫‪The History of Western :)1945( Russell, Bertrand.6‬‬ ‫‪.Philosophy, Simon and Schuster, New York‬‬ ‫‪.)Holly Book (Bible.7‬‬ ‫‪.B‬بة زماني فارسي‬ ‫‪.8‬عالم‪ ،‬عبدالرحمان (‪ :)1387‬تاريخ فلسفة سياسي غرب‬ ‫(عصر جديد و سدة نوزدهم)‪ ،‬مركز ضاث و انتشارات وزارت‬ ‫امور خارجة‪ ،‬ضاث دهم‪ ،‬تهران‪.‬‬ ‫‪.9‬تامسون‪ ،‬طرت (‪ :)1385‬فلسفة دكارت‪ ،‬ترجمة علي بهروزي‪،‬‬ ‫طرح نو‪ ،‬تهران‪.‬‬ ‫‪.10‬ميسنر‪ ،‬مارشال (‪ :)1385‬فلسفة هابز‪ ،‬ترجمة خشايار‬ ‫ديهيمي‪ ،‬طرح نو‪ ،‬تهران‪.‬‬ ‫‪.11‬تاك‪ ،‬ريضارد (‪ :)1387‬هابز‪ ،‬ترجمة حسين بشيرية‪ ،‬ضاث‬ ‫دوم‪ ،‬طرح نو‪ ،‬تهران‪.‬‬ ‫‪.12‬هابز‪ ،‬تامس (‪ :)1385‬لوياتان‪ ،‬ترجمة حسين بشيرية‪،‬‬ ‫ضاث ضهارم‪ ،‬نشرني‪ ،‬تهران‪.‬‬ ‫‪ .13‬مكفرسون‪ ،‬سي‪ ،‬بي (‪ :)1385‬مقدمة بر لوياتان تامس‬ ‫هابز‪ ،‬ترجمة حسين بشيرية‪ ،‬ضاث ضهارم‪ ،‬نشرني‪ ،‬تهران‪.‬‬ ‫‪ .14‬محي‪ ،‬بهرام (‪ :)1386‬هابس و فلسفة سياسي مدرن‪،‬‬ ‫ويراست اول‪ ،‬باشطا انديشة‪ ،www.Bashgah.net ،‬تهران‪.‬‬ ‫‪ .15‬هرش‪ ،‬ذان (‪ :)1386‬شطفتي فلسفي (سيرى در تاريخ‬ ‫فلسفة)‪ ،‬ترجمة دكتر عباس باقري‪ ،‬ضاث دوم‪ ،‬نشرني‪ ،‬تهران‪.‬‬ ‫‪.C‬بة زماني كوردي‬ ‫َ‬ ‫عةبدولآل (‪ :)2009‬مانيفستؤى شارستانيَتى‬ ‫‪.16‬ئؤج ئاالن‪،‬‬ ‫َثةراندنى‬ ‫ديموكراتي (مؤديَرنيتةى ديموكراتي و كيَشةكانى تي ِ‬ ‫مؤديَرنيتةى سةرمايةدارى)‪ ،‬بةرطي يةكةم (شارستاني)‪،‬‬ ‫َ‬ ‫عةبدولآل‪ ،‬ضاثخانةى رةنج‪ ،‬سليَمانى‪.‬‬ ‫َراني لوقمان‬ ‫وةرطي ِ‬ ‫َ‬ ‫‪.17‬كاسيرةر‪ ،‬ئيَرنست (‪ :)2008‬ئةفسانةى دةولةت‪،‬‬ ‫َراني دليَر ميرزا‪ ،‬ضاثخانةى ثةيوةند‪.‬‬ ‫وةرطي ِ‬ ‫‪.18‬ليدمان‪ ،‬سظيَن‪-‬ئيَرك (‪ِ :)2009‬ريَطوزةرى بيرى سياسي‪،‬‬ ‫بي‬ ‫تةرجةمةى لة سويَدييةوة ئاسؤس شةفيق‪ ،‬ضاثي سيَيةم‪َ ،‬‬ ‫شويَني ضاث‪ ،‬سليَماني‪.‬‬ ‫‪.19‬ئيبراهيم‪ ،‬د‪ .‬موسا (‪ :)2005‬فيكرى سياسيي لة خؤرئاوا‬ ‫َراني شوان ئةحمةد‪ ،‬ضاثي‬ ‫لة مةكياظيليةوة تا ماركس‪ ،‬وةرطي ِ‬ ‫يةكةم‪ ،‬دةزطاى ضاث و ثةخشي سةردةم‪ ،‬سليَماني‪.‬‬ ‫َني ديَكارت‪ ،‬دةزطاى ضاث و‬ ‫‪.20‬جةالل‪ ،‬كاوة (‪ِ :)2008‬ري َ‬ ‫ثةخشي سةردةم‪ ،‬سليَماني‪.‬‬ ‫‪.21‬خاتةمي‪ ،‬سةيد محةمةد (‪ :)2006‬لة دنياي شارةوة تا‬ ‫َراني مةال رةشاد‪ ،‬سةنتةرى لي َ‬ ‫َكؤلينةوةى‬ ‫شارى دنيا‪ ،‬وةرطي ِ‬ ‫فيكرى و ئةدةبي نما‪ ،‬هةوليَر‪.‬‬ ‫‪.22‬ثؤالدي‪ ،‬د‪ .‬كةمال (‪ :)2005‬ميَذووي هزرى سياسي لة‬ ‫َراني ئاواز َ‬ ‫وةلةدبةطي و‬ ‫رؤذئاوا لة ماكياظيلي تا ماركس‪ ،‬وةرطي ِ‬ ‫سيروان زةندي‪ ،‬بةرطي دووةم‪ ،‬دةزطاى ضاث و بآلوكردنةوةى‬ ‫موكرياني‪ ،‬هةوليَر‪.‬‬ ‫‪.23‬جةهانبةطلو‪ ،‬رامين (‪ :)2009‬دةسةآلت و ئازادي‪،‬‬ ‫َ‬ ‫ثرؤذةى هاوبةشي بةشي فةلسةفةي‬ ‫َراني عةتا‬ ‫جةمالي‪ِ ،‬‬ ‫وةرطي ِ‬ ‫زانكؤى سةآلحةدين و دةزطاى موكرياني‪ ،‬هةوليَر‪.‬‬ ‫***‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬


‫ريتمى ناتوندوتيذى لةناخى مرؤظدؤستى‬ ‫«ماهاتما غاندى»دا‬ ‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬

‫‪85‬‬


‫نوى‬ ‫فةلسةفةى ناتوندوتيذى (ساتياطراها) وةك ثةياميَكى َ‬ ‫بؤ ِريَزطرتن لة كايةى مرؤظايةتى‪ ،‬لة سةدةي بيستةمدا و‬ ‫َ‬ ‫لةطةل دةستثيَكردنى خةباتي ِرابةرى ئاشتيخوازي هيندي‬ ‫(موهنداس كرمشاند غاندى)دا لةدايكبوو‪ ،‬بةآلم ِريشةي ئةو‬ ‫ناتوندوتيذيية لة بؤتةى ئايينةكان و ئةو فةلسةفانةدا دةبينين‬ ‫ئالتوونيية دةكةن كة َ‬ ‫كة كار بةو دةستةواذة َ‬ ‫دةليت ( كاريَك‬ ‫بةرامبةر بة َ‬ ‫خةلكي ئةنجام مةدة كة خؤت ناتةوآ بةرامبةرت‬ ‫ئةنجام بدريَت)‪ .‬دياردةي توندوتيذي ميَذوويةكى ديَرينى‬ ‫هةية هةر لة سةرةتاي درووستبووني خةليقةى ئيالهييةوة‬ ‫ئةو دياردةية فريشتةكاني نيطةران كردووة و يةكةم ثرسيار‬ ‫كة فريشتةكان لة كاتي درووستكردني ئادةميزاددا ئاراستةيان‬ ‫كرد‪ ،‬سةبارةت بة سوود و قازانجي بووني ئةم بوونةوةرة‬ ‫بكوذة بوو‪.‬‬ ‫ئةمةش ماناي ئةوةية مةسةلةي توندوتيذي و ناتوندوتيذى‬ ‫مةسةلةيةكي بوونطةرايية و يةكةمين تاواني كوشتن كة‬ ‫كوراني ئادةمدا بوو‬ ‫لةسةر زةوي ِروويدا لةنيَوان هةردوو‬ ‫ِ‬ ‫كة ضيرؤكي كوشتني (هابيل)ة بة دةستي (قابيل)ي براي لة‬ ‫ثرة‬ ‫ئةنجامى ئةو ملمالنيَيةى لةنيَوانياندا ِروويدا‪ .‬ئةم ضيرؤكة ِ‬ ‫لة هيَما و ِريَنمايي وةها كة شيَوازيَكي نويَمان نيشاندةدات لة‬ ‫ليَككردنةوة و جويَكردنةوةي ملمالنيَكان بة دةستبةرداربووني‬ ‫اليةك لة بةكارهيَناني هيَز‪ ،‬بةآلم ئةمةش ثيَويستي بة‬ ‫هؤشيارييةكي جياواز هةية كة لةوانةية ئيَمة ليَوةي دووربين‪،‬‬ ‫لةراستيدا لي َ‬ ‫َكؤلينةوة لة دياردةي توندوتيذي مرؤظ كاريَكي‬ ‫ِ‬ ‫ئاسان نيية‪ ،‬بؤية وا طونجاوترة بؤ تيَطةيشتن لةم دياردةية‬ ‫و نةهيَشتني ثةنا بةرينة بةر ئامرازةكاني تويَذينةوةي‬ ‫مةعريفي و زانستى بة سوودوةرطرتن لة خةرمانيَك زانستي‬ ‫هاوضةرخ وةك زانستةكانى سايكؤلؤجيا و سؤسيولؤجيا و‬ ‫ميَذوو و تةكنؤلؤجياى سةردةم و ئةنترؤثؤلؤجيا (زانستي‬ ‫مرؤظناسي)‪.‬‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلناس ثيَير ظيؤ ثيَيواية "زانستة مرؤظايةتييةكان‬ ‫ثريةتى لة عيبرةت‪،‬‬ ‫تيشكيَكي ئةوتؤ دةخةنة سةر توندوتيذي كة ِ‬ ‫ضونكة توندوتيذي ِرووداويَكي هةروا سةرثَييَي نيية‪َ ،‬‬ ‫بةلكو‬ ‫َ‬ ‫ووبةرووبونةوة‪،‬‬ ‫كؤمةليَك طرذي و ِر‬ ‫بارودؤخيَكي ِراهاتووة لة‬ ‫ِ‬ ‫لةبةرئةوةش كة ثةيوةنديية مرؤظايةتييةكان لةسةر بنةماي‬ ‫ملمالنآ و ناكؤكي بونياتنراون بؤية توندوتيذي هةميشة لة‬ ‫هةرةشةيةكي بةردةوام و ئامادة بؤ تةقينةوة‬ ‫بؤسةداية وةك ِ‬ ‫لةهةموو كاتيَكدا‪.‬‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلدا وةك (اللند) لة كتيَبي‬ ‫كيَشةي بووني مرؤظ لة‬ ‫(كؤمةلطا و توندوتيذي)دا باسى ليَوة دةكات و َ‬ ‫َ‬ ‫دةليَت‪" :‬مرؤظ‬ ‫بوونةوةريَكى سةربةخؤية و خؤي ئةو ياسايانة دياريدةكات‬ ‫َ‬ ‫كؤمةل ثيَكهاتةيةكى ِريَكخراوة‬ ‫كة حوكمي دةكةن‪ ،‬هةرضةندة‬ ‫و داوا لة ئةندامةكاني دةكات ِريَز لة ذمارةيةكي زؤر لة‬ ‫بنةما و بةهاكان بطيريَت‪ .‬بارودؤخي ملمالنيَي مرؤظ لة‬ ‫هاوسةنطييةكي ناجيَطير و ثيَويستدا لةنيَوان ئةو دوو داواكاريية‬ ‫دذ بةيةكةدا كورت دةبيَتةوة"‪ .‬يان وةكو فةيلةسوف (بيَرتراند‬ ‫(ئةلسولتان)دا َ‬ ‫َ‬ ‫ِر َ‬ ‫دةل َى‪" :‬مرؤظةكان وايان ثيَباشة‬ ‫اسل) لة كتيَبي‬ ‫َ‬ ‫بةكؤمةل بذين‪ ،‬بةآلم ويست و ئارةزووةكانيان بة ثيَضةوانةي‬ ‫ويست و ئارةزووي هةنطةوةية كة تا ِرادةيةكي زؤر بة تاكي‬ ‫دةميَنيَتةوة‪ .‬ئاليَرةوة دةردةسةرييةكان لة ذياني كؤمةآليةتيدا‬

‫‪86‬‬

‫َ‬ ‫سةرهةلدةدةن و ثيَويستييةكي زؤر بؤ دامةزراندني حكومةتيَك‬ ‫ثةيدا دةبيَت‪ ،‬ضونكة بةبآ بووني ئةو حكومةتة تةنها ِريَذةيةكي‬ ‫كةم لة دانيشتووان لة وآلتيَكي ذياريدا ئوميَدي مانةوةيان‬ ‫دةبيَت و ئةو مانةوةيةش لة بارودؤخيَكي نالةباري ئةوتؤدا‬ ‫مايةي بةزةيي دةبيَت‪ ،‬هةروةك جؤرة ناهاوسةنطييةكيش‬ ‫لة دةسةآلتدا ِروودةدات و ئةوانةي زؤربةي دةسةآلتيان‬ ‫لة دةستداية بة مةبةستي بةديهيَناني ئامانج و ويستةكانيان‬ ‫بةكاري ديَنن كة ئةوةش دذ بة ويست و ئارةزووي هاوآلتيية‬ ‫ئاساييةكانة‪.‬‬ ‫بةمشيَوةية ثاشاطةرداني و زؤرداري لة دةرئةنجامة‬ ‫ويَرانكةرةكانياندا لة يةكدي دةضن و زؤر ثيَويستة جؤريَك‬ ‫لة ِريَككةوتن بيَتةدي لةسةر دؤزينةوةى ضارةسةريَكي‬ ‫ناوةند ئةطةر بيانةويَت مرؤظةكان بةشادي بذين‪ .‬بةثيَي‬ ‫شيكردنةوةكةي (بيَرتراند ِر َ‬ ‫اسل) هةنطاوناني مرؤظ و‬ ‫َ‬ ‫خؤطواستنةوةي لة قؤناغى دارستانةوة بؤ قؤناغى دةولةت‬ ‫َ‬ ‫هةلبذاردنيَكي يةك ئاراستةيي بوو‪ ،‬واتا لة ثاشاطةردانييةوة بؤ‬ ‫زؤرداري‪ ،‬ضونكة ئاشتي لةنيَوان َ‬ ‫خةلكي دارستاندا زؤر مةحالَ‬ ‫َ‬ ‫ئةمرؤش‬ ‫دةولةتةكاندا تا‬ ‫بوو‪ ،‬هةروةك ضؤن ئاشتي لةنيَوان‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫مةحالة‪ .‬كيَشةي توندوتيذي لةناوجةرطةي‬ ‫بةرقةرار نةبووة و‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫سةرةتاكانيداية هةروةك شاعيري ئةلماني (طؤتة) دةليَت‪:‬‬ ‫"لة سةرةتادا كردار بوو"‪( ،‬ئينجيل)يش بةم قسةية دةستي‬ ‫ثيَكردووة "لة سةرةتادا وشة بوو" ‪ ،‬يةكةمين وشةي قورئانيش‬ ‫بة (بخويَنة) ةستثيَدةكات‪ .‬ليَرةوة طةورةترين و مةزنترين دذة‬ ‫مرؤييةكان لةبووندا‪( ،‬لؤطؤسة لة بةرامبةر (توندوتيذي)دا‪،‬‬ ‫هةروةك (ب‪ِ .‬ريكؤر) َ‬ ‫دةل َى (زمانى وشة و توندوتيذي لةبووندا‬ ‫دوو دذة مرؤيي مةزنن و دووثاتكردنةوةي ئةم قسةيةش‬ ‫تاقة مةرجة بؤ دركثيَكردن و دؤزينةوةي توندوتيذي كة لة‬ ‫بؤسةداية"‪.‬‬ ‫َروانيني ضةمكي‬ ‫ي‬ ‫ت‬ ‫لة‬ ‫فةرةنسيدا‬ ‫شي‬ ‫شؤر‬ ‫لة‬ ‫توندوتيذي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ثاراستني هاوآلتي باش و كارضاك سةرضاوةى طرتبوو وةك‬ ‫َر دةبيَت‬ ‫لة وتةيةكي ِرؤبسبيَردا هاتووة‪" :‬حكومةتي‬ ‫شؤرشطي ِ‬ ‫ِ‬ ‫ثاراستني نيشتماني بؤ هاووآلتيية باشةكاني دابين بكات‪،‬‬ ‫ضاوةريَيانة"‪.‬‬ ‫دوذمناني طةليش تةنيا مردن‬ ‫ِ‬ ‫ماركسيزميش توندوتيذي بة تاكة ئامراز دةزانآ بؤ ِروخاندني‬ ‫دامةزراوة كؤن و سواوةكان وةك لة بةياننامةي مانيفيَستى‬ ‫شيوعيدا هاتووة و ثاشانيش ستالين بة مردني بيست مليؤن‬ ‫دةطةريَتةوة‬ ‫مرؤظ جيَبةجيَي كرد‪ .‬هؤكاري ملمالنيَي تاكةكان‬ ‫ِ‬ ‫سي‬ ‫لة‬ ‫َمة‬ ‫ي‬ ‫ئ‬ ‫بؤ ثيَكهاتةي ميَشك‪ ،‬ضونكة ميَشكي هةريةك لة‬ ‫َ‬ ‫نهؤم ثيَكهاتووة‪ ،‬بةرزترينيان نهؤمة نويَكةية و تةمةني نيو‬ ‫مليؤن َ‬ ‫ناوةراست و خوارووش كة بةرثرسي ناوةندة‬ ‫سالة‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫زيندووةكان و سؤزةكانن تةمةنيان لةسةد مليؤن ساأل زياترة‪،‬‬ ‫لةنيَوان ئةو دوو نهؤمةشدا جؤريَك ليَك تيَطةيشتن هةية‪ ،‬بؤية‬ ‫سي ميَشكي تيَداية نةك يةك ميَشك‬ ‫ميَشكي هةر يةكيَكمان َ‬ ‫َر كاردةكات‪ ،‬سةد مليؤن َ‬ ‫ساليشة‬ ‫و‬ ‫بةسي زمان و َ‬ ‫َ‬ ‫بي وةرطي ِ‬ ‫ناوةراستدا طونجاوي‬ ‫و‬ ‫خواروو‬ ‫َشكي‬ ‫ي‬ ‫م‬ ‫هةردوو‬ ‫َوان‬ ‫ي‬ ‫لةن‬ ‫ِ‬ ‫هةية بة ثيَضةوانةي ميَشكة نويَكةوة كة نيو مليؤن َ‬ ‫سالة ثيَك‬ ‫هاتووة و لةطةأل ئةو دوو ميَشكةي ديكةدا نةطونجاوة و‬ ‫شةرانطيَزي لة بؤتةى‬ ‫لةيةك تيَناطةن‪ .‬ئةمةش ماناي ئةوةية‬ ‫ِ‬ ‫توورةيي و َ‬ ‫هةلضوونيش دوو ئالييةتن‬ ‫بايؤلؤجيادا ضيَندراوة‪،‬‬ ‫ِ‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬


‫توورةيش نةبواية مرؤظ نةدةذيا‪،‬‬ ‫بؤ ثاراستني ذيان‪ ،‬ئةطةر‬ ‫ِ‬ ‫بةآلم كيَشةكة وةك لة كتيَبي(زرنطي سؤزداري)دا هاتووة‬ ‫كؤنتر َ‬ ‫ؤلي‬ ‫بةتوورة بوونيشةوة لةذيَر‬ ‫ئةوةية كة سؤزةكان‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ميَشكي سةروودا بيَت‪ ،‬كة نويَترين و ثةرةسةندوترينة و‬ ‫مرؤظ لة ئاذةأل جيادةكاتةوة‪ ،‬ئةمةش كاريَكي ثةروةردةيية‬ ‫ئةم هؤشياريية نويَيةى ليَوةرطيراوة‪ .‬كاتيَك مرؤظ لةدايك‬ ‫دةبيَت هيض شتيَك نازانيَت‪ ،‬دواتر َ‬ ‫ئةقلي سوننةتي دةست بة‬ ‫دروستبوون دةكات‪ ،‬ئةمةش هةموو جاريَك ثيَويستي بة بناغة‬ ‫َ‬ ‫ئاذةليَك‬ ‫دارشتن هةية‪ .‬ئةوةي سةرنج بداتة ضؤنيةتي خواردني‬ ‫ِ‬ ‫ئاذةليَكي دي‪ ،‬درك بةو كاريطةريية دةكات لة َ‬ ‫َ‬ ‫هةلسوكةوتي‬ ‫بؤ‬ ‫ئادةميزاددا‪ ،‬ئةو ئادةميزادانةي دوو سيَي تيمساح و شيَريَكي‬ ‫َ‬ ‫درندةن و سيَيةكي بوونةوةريَكي َ‬ ‫هةولي ئةوةداية‬ ‫ئاقلن كة لة‬ ‫ِ‬ ‫كؤنترؤأل بكات‪.‬‬ ‫ندةية‬ ‫در‬ ‫دوو‬ ‫ئةو‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫بةثيَي كتيَبي (زرنطي سؤزداري) دانيال كؤلمان‪ ،‬ميَشكي‬ ‫ناوةراست كة ناوةندي سؤزدارييةكانة طرنطييةكي زؤري‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫هةلسوكةوتدا‪ ،‬سةنتةرةكةشي لة (ئةميطداال)ي‬ ‫هةية لة‬ ‫كةلوي التةنيشتداية‪ ،‬بةآلم ثةيوةستة بة ميَشكي سةرووةوة‪،‬‬ ‫توندوتؤلي لةنيَوان ئةم سةنتةرةي سؤز و توي َ‬ ‫َ‬ ‫َكلي‬ ‫نةبووني‬ ‫ميَشكي سةروو‪ ،‬ئةوة دةبيَتة هؤي تةقينةوة سؤزدارييةكان‬ ‫و كارةساتةكاني َ‬ ‫هةلضوون و لةئةنجامدا نالؤجيكي ئادةميزاد‬ ‫ِرووندةكاتةوة‪.‬‬ ‫توندوتيذي بةكارهيَنانيَكي نامةشروعي هيَزةو لة‬ ‫بةرنامةريَذييةكي هؤشدارو باآل دةستي هةستةكاني بيَزرانةوة‬ ‫ِ‬ ‫َدةثةريَت و‬ ‫ثي دةكات و بةوتةيةكي ذةهراويدا تي‬ ‫دةست َ‬ ‫ِ‬ ‫بةكارة فيزياوييةكة كؤتايي ديَت‪ ،‬زاناي بواري شيكردنةوةي‬ ‫َ‬ ‫سايكؤلؤجي (سكيز) َ‬ ‫خةلكيدا‬ ‫دةليَت‪( :‬جةنطةكان لةميَشكي‬ ‫ثي دةكةن و شتيَكي خؤكوذي لة ئادةميزاددا‬ ‫دةست َ‬ ‫هةية‪ ،‬لةوانةية ويستي مردن بيَت‪ ،‬دةبيَتة هؤي ِرووداني‬ ‫جةنطةكان)‪.‬‬ ‫بي ئازارداني‬ ‫(ئامانجةكانمان‬ ‫ئةوةية‬ ‫ناتوندوتيذي‬ ‫بةآلم‬ ‫َ‬ ‫بةرامبةرةكانمان بةدي بيَنين) ئةويش فةزايةكي مةعريفي‬ ‫ئةمرؤ دروست بووني دامةزراوةي ناتوندوتيذي‬ ‫تةواوة‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫ِرةسةن لةخؤرئاواو ضاثكردني ضةندين فةرهةنطي تةواو‬ ‫و بةنرخ لةم بوارة مةعريفييةدا دةبينين و لةم دواييةدا‬ ‫فةرهةنطيَكي زؤر بةسوود و خؤشم سةبارةت ناتوندوتيذي‬ ‫بةزماني فةرةنسي خويَندةوة كة (جان ماري ميللر) ئامادةي‬ ‫كردبوو‪ .‬شيَوازي ناتوندوتيذي شيَوازيَكي مرؤظانة و ئةخالقي‬ ‫و ئابوورييانةية‪ ،‬ئةو شيَوازة ضةكي بةهيَزةكان و ِريَبازي‬ ‫َنرشتن دةطريَت و ِريَز‬ ‫ثةيامبةرانة و شيَوازيَكة ِرآ لةخوي ِ‬ ‫و قةدري مرؤظايةتي دةثاريَزيَت‪ .‬فةلسةفةى ناتوندوتيذي‬ ‫ئامرازيَكي هيَزة و ستراتيجيَكة بؤ ئازادي و سةربةخؤيي‪،‬‬ ‫بيروباوةر دةبةستيَت‪ ،‬بةشيَوةيةكي‬ ‫ئةو كردارةية كة ثشت بة‬ ‫ِ‬ ‫ثي دةكريَت و اليةنة ئةخالقييةكةي‬ ‫تاكتيكي كاري‬ ‫َ‬ ‫بةكاريطةرترين شيَوة كارةكاني خؤي دةكات‪ .‬دةتوانريَت‬ ‫بةبي ِرذاندني يةك َ‬ ‫دلؤثة خويَن‬ ‫بيَدارترين ِرذيَمي سياسي‬ ‫َ‬ ‫بروخيَنريَت‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫زؤرجار ضاالكيية ناتوندوتيذة سةركةوتوةكان ِرؤلي هاندةر‬ ‫دةبينن لة كؤكردنةوةي ثشتطيري و هاوكاري مةعنةوي‬ ‫طؤريني بارودؤخة كؤمةآليةتي و‬ ‫و سياسي بةمةبةستي‬ ‫ِ‬

‫سياسييةكان‪ِ ،‬ريَثيَوانة هيَمنانةكةي غاندى بةمةبةستي دةست‬ ‫بةسةراطرتني كانةخويَكان لة هيندستان كاريطةرييةكي زؤر‬ ‫َ‬ ‫خةلكيَكي زؤر ئامادةبوون ئازايانة‬ ‫توندي هةبوو‪ ،‬ضونكة‬ ‫بةردةوام بن لةو ِريَثيَوانة لةو كاتةدا كة ثاسةوانةكان بةدار و‬ ‫ليس ليَيان ئةدان‪.‬‬ ‫فةيلةسوفي بةريتاني (برتراند راسل) كة بةشداريكردني‬ ‫لةجةنطي جيهاني يةكةمدا ِرةتكردةوة َ‬ ‫دةل َى‪( :‬ئةطةر طةليَك‬ ‫برياريدا بةرةنطاريي سلبي بةكاربيَنيَت و بة ئيرادةيةكي‬ ‫بةطشتي ِ‬ ‫ثتةو و بةهةمان ئةو بةجةرطي و توندو َ‬ ‫تؤلييةي كة ئيَستا‬ ‫لةم جةنطةدا هةيةتي كاربكات‪ ،‬ئةوا دةتوانيَت ثاراستنيَكي‬ ‫طةورةتر و باشتر بؤ هةموو ئةو شتة ضاكانةي ذياني طشتي‬ ‫بي ِرووداني هيض‬ ‫بي ئةوةي ثةنا بؤ ضةك بةريَت و َ‬ ‫دابين بكات َ‬ ‫جةرطبرانةي ثةيوةستن‬ ‫كارةساتة‬ ‫و‬ ‫زيان‬ ‫و‬ ‫كوشتار‬ ‫كام لةو‬ ‫ِ‬ ‫بة جةنطي سةردةمةوة)‪ .‬ضاالكيية ناتوندوتيذةكان ثيَويستييان‬ ‫بة ئازايةتي هةية‪ ،‬ئازايةتيشي َ‬ ‫هةلةشةيي نيية‪ ،‬هةر ضاالكييةك‬ ‫ببيَتة هؤي ِرووخاندن و ويَرانكردني خودي ئةو كةسةو‬ ‫بي ئاطايي بيَت‬ ‫اليةنطراني بةمةبةست بيَت يا لة ئةنجامي َ‬ ‫ئةوا ئةو ضاالكيية ئازاردةرو زيانبةخشةو بة ئةنجام لة ناخدا‬ ‫توندوتيذو زؤردارة‪.‬‬ ‫ناتوندوتيذي هونةريَكة لة هونةرةكاني هيَزو ضاالكييةكة‬ ‫دةروات لة هةمان كاتدا‪،‬‬ ‫بةرةو دادثةروةري و ئاشتي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫مامةلةكردن لةطةأل هيَزدا و ستراتيجيَكي‬ ‫ئامرازيَكيشة بؤ‬ ‫شةرانطيَز‬ ‫داريَذراوة بؤ بةكارهيَناني دذ بة نةيارو دوذمنيَكي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫كة هيَزي سةربازي بةكارديَنيَت‪ .‬هةروةها ستراتيجيَكي‬ ‫داريَذراوة بؤ بةكارهيَناني دذ بةو نةيارو دوذمنانةي لة توانادا‬ ‫ِ‬ ‫نيية بة توندوتيذي لةناويان بةريت‪ .‬لةو ضةكة ناتوندوتيذانة‪،‬‬ ‫دةربرين و دةستوةرداني ناتوندوتيذانة و هاوكاري‬ ‫نارةزايي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫نةكردني كؤمةآليةتي و ئابووري و سياسي‪ .‬ئاشتيخوازان‬ ‫و ناتوندوتيذةكان دةتوانن سوود لة ئةزمونةكاني (ماهاتما‬ ‫غاندى) و (مارتن لوسةر كينط) و تةكنيكةكاني (جين شارث)‬ ‫ي ئةمريكي و (جان ماري ميلةر)ي فةرةنسي وةربطرن لةو‬ ‫بوارةدا‪ .‬بؤ ئةوةي ناتوندوتيذي سةركةوتن بةدةست بيَنيَت‬ ‫ثيَويستة ستراتيجيَك هةبيَت كة لة توانادا بيَت ئامانجةكاني‬ ‫بةدي بهيَنريَت و بزوتنةوةيةك ئةو كارة ئةنجام بدات و خؤي‬ ‫طؤرانكارييةكاندا بطونجيَنيَت و لة هةمان كاتيشدا ثابةند‬ ‫لةطةأل ِ‬ ‫بيَت بة بةهاو ئةخالقياتي ناتوندوتيذييةوة‪.‬‬ ‫لةم ساآلنةي دواييدا ستراتيجييةتي ناتوندوتيذي‬ ‫سةركةوتني لة ضيلي و باشوري ئةفريقياو َ‬ ‫مةجةرو‬ ‫ثؤلؤنياو‬ ‫ِ‬ ‫بؤرماو ئؤكرانياو جؤرجيا بةدةستهيَنا‪ .‬هةروةها ناتوندوتيذي‬ ‫لةروخاندني ِرذيَمي ديكتاتؤري سلؤبؤدان ميلؤسؤظيض لة سربيا‬ ‫ِ‬ ‫بةكارهيَنرا‪ .‬ستراتيجييةتي ناتوندوتيذي لة ميَذوودا هيَزيَكي‬ ‫بةهةند وةرطيراوي لة ناكؤكييةكاندا بةكارهيَناوة كاتيَك ذيرانة‬ ‫جيَبةجيَي كرابيَت و زؤرجار دوذمناني بةشيَوةيةكي توندوتيذ‬ ‫ووبةرووي بوونةتةوة‪ .‬ئةو كاردانةوةيةش‬ ‫و سةركوتكةرانة ِر‬ ‫ِ‬ ‫هيَزي ناتوندوتيذيمان بؤ دةردةخات‪.‬‬ ‫لةواقيعدا َ‬ ‫دل ِرةقي لة سةركوتكردن و ناتوندوتيذةكاندا‬ ‫َ‬ ‫بةرةنطارييان زياد دةكات و لةناو كؤمةلي نةيارةكانياندا كيَشة‬ ‫دةوروذيَنيَت و لةاليةكي ترةوة دةبيَتة هؤي ثشتطيريكردن و‬ ‫يارمةتيداني ناتوندوتيذةكان لةاليةن بةرةيةكي سيَيةمةوة‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬

‫‪87‬‬


‫ملمالني سةرةكيةي ئيَستا لة ئاراداية ملمالنيَي نيَوان‬ ‫ئةو‬ ‫َ‬ ‫شارستانيَتي و ناشارستانيَتييةو لة نيَوان بةخشندةيي و‬ ‫ليَبوردةيي ئاييني و دةمارطيري كويَرانةيةو لةنيَوان ِرذيَمة‬ ‫ديموكراتةكان و زؤرداري و خؤسةثاندني سياسيية‪ ،‬بة‬ ‫بروايان بة كوشتن هةية بؤ‬ ‫واتايةكي تر لة نيَوان ئةوانةدا كة ِ‬ ‫باوةر بة ئاشتي دةكةن‪.‬‬ ‫ئةوانةي‬ ‫ضارةسةركردني كيَشةكان و‬ ‫ِ‬ ‫بؤية َ‬ ‫ملمالني لةنيَوان شارستانيية جياوازةكاندا نيية‬ ‫دةليَين‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بةلكو ملمالنيَي نيَوان شارستانيةتي مرؤظايةتي و طةردوونيية‬ ‫َ‬ ‫لةاليةك و نةزانين و نةفاميية داخ لة دلةكانة بةرامبةر‬ ‫ثيَشكةوتني مرؤظايةتي لةاليةكي ترةوة‪.‬‬ ‫بيرؤكةي ناتوندوتيذي ِرؤذ لة دواي ِرؤذ ثتةوترو جيَطيرتر‬ ‫دةبيَت و سةركةوتني شيَوازي ناتوندوتيذي ليَرةو لةوآ‬ ‫طؤرانكاري لة خؤرهةآلتدا دةخاتةثيَش‬ ‫ضةند شيَوازيَكي نويَي ِ‬ ‫بي‬ ‫زؤرداريي‬ ‫و‬ ‫َن‬ ‫ي‬ ‫خو‬ ‫نوقمي‬ ‫خؤرهةآلتةي‬ ‫ضاومان‪ ،‬ئةو‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫سنوور بووةو خؤري ديموكراسي لةالمان هةلنايةت تاوةكو‬ ‫باوةر بة طفتوطؤو ئاشتي نةهيَنين و خةباتي ئاشتيخوازانة‬ ‫ِ‬ ‫َرةويَكي تايبةتي خؤي‬ ‫ي‬ ‫ر‬ ‫نةتةوةيةك‬ ‫هةر‬ ‫نةكةين‪.‬‬ ‫ثيادة‬ ‫ِ ِ‬ ‫ئةمرؤ ثيَويستمان بة‬ ‫كة‬ ‫ئاي‬ ‫كردن‪،‬‬ ‫زطار‬ ‫خؤر‬ ‫بؤ‬ ‫هةية‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ثياويَكة لةويَنةي غاندى كة بة ضةكي ِراستطؤيي و دلسؤزي‬ ‫و ِرووني و ناتوندوتيذييةوة هاتة مةيداني سياسةت لةثيَناو‬ ‫ِرزطاركردني وآلتةكةيدا لة ئيستيعماري ئينطليزي‪ .‬جوانترين‬ ‫شتي ذياني ماهاتما غاندى ئةوة بوو فةلسةفةي ناتوندوتيذي‬ ‫بةجي كردو لة كؤتاييدا تواني‬ ‫جي‬ ‫َ‬ ‫بةشيَوةيةكي ثراكتيكي َ‬ ‫مةزنترين ئيمثراتؤرييةتي سةر ِرووي زةوي ببةزيَنيَت و بة‬ ‫ئةرك و قوربانييةكي كةم سةربةخؤيي هيندستان بة دةست‬ ‫سي مليؤن كةس زياتري كردة قوربانيي تا‬ ‫بيَنيَت‪ -‬ظيَتنام َ‬ ‫لة ئةمةريكا ِرزطاري بوو‪ ،‬بةآلم هيندستان لةسةر دةستي‬ ‫غاندىدا بة ذمارةيةكي زؤر كةم قورباني ئازاد بوو‪ .‬غاندى‬ ‫بيرؤكةي ناتوندوتيذي بة (هيَزي حةقيقةت) ناونا‪ ،‬غاندى‬ ‫ثيَي واية هزرو بيري ناتوندوتيذي لةسةر بناغةو بنةماي‬ ‫(هيَزي هةق)‪ .‬هةقيش ثيَويستي بة ضةك و بازوو نيية‪ ،‬ضونكة‬ ‫بي هيَزة‪،‬‬ ‫سروشتي هةق بةهيَزةو سروشتي ناهةق الوازو َ‬ ‫برواي بةمةش هةبيَت ثيَويستي بة كوشتني ناهةق‬ ‫ئةوةي ِ‬ ‫نيية‪َ ،‬‬ ‫بةلكو ثيَويستي بة ِروونكردنةوةي هةقة كة هةية (وقل‬ ‫جاء الحق و زهق الباطل ان الباطل كان زهوقا)‪.‬‬ ‫ثيَدةضيَت غاندى لة ذيَر كاريطةري (براهماني)يةتدا‬ ‫ثةيرةوكردنيَكي ِرؤذانةو بةردةوام‬ ‫بووبيَت كة بريتيية لة‬ ‫ِ‬ ‫و مةبةستةكةي طةياندني مرؤظة بةو َ‬ ‫حالةتةي كة بتوانيَت‬ ‫كؤنترؤأل بكات لة‬ ‫سةرجةم خولياو ئامرازةكاني هةستكردني‬ ‫ِ‬ ‫لةريَي خواردن‬ ‫ِريَي خؤ بةدوورطرتن لة خؤشييةكاني ذيان و ِ‬ ‫و جلوبةرط و ِرؤذووطرتن و ثاكوخاويَني و نويَذو ملكةضي و‬ ‫بي دةنطي لة ِرؤذانى دوو شةمةي هةموو هةفتةيةكدا‪.‬‬ ‫َ‬ ‫ثةيرةوةوة مرؤظ دةطاتة ئازادكردني خودي‬ ‫لةريَي ئةم‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫خؤي ثيَش ئةوةي شاياني ئةوة بيَت َ‬ ‫خةلكي ئازاد بكات‪.‬‬ ‫غاندى لة خيَزانيَكي موحافزكار هاتؤتة دنياوة كة ميَذوويةكي‬ ‫دوورو دريَذيان لة كاري سياسيدا هةبوة‪ ،‬سةرةتاي ذياني بة‬ ‫ئاسايي بردؤتة سةرو بةثيَي دابونةريتة كؤمةآليةتييةكانيان‬ ‫َ‬ ‫مندالي بووة‪.‬‬ ‫ذني هيَناوةو لةم هاوسةرطيريية ضوار‬ ‫غاندى بة مةبةستي خويَندني ياسا ضوو بؤ بةريتانياو‬

‫‪88‬‬

‫ثي دةدات وةك‬ ‫بروانامةيةكي زانكؤيي بةدةستهيَنا كة ِريَي َ‬ ‫ِ‬ ‫طةرايةوة هيندستان‪ ،‬بةآلم‬ ‫ثاريَزةر كاربكات‪ .‬دواي ئةوة‬ ‫ِ‬ ‫بةهؤي ئةوةي لة وآلتةكةيدا كاري ضنط نةكةوت لة َ‬ ‫سالي‬ ‫‪1893‬دا ضوو بؤ باشووري ئةفريقيا تاوةكو لة نووسينطةيةكي‬ ‫ثاريَزةراندا كاربكات‪ .‬غاندى ‪ 22‬ساأل لةو وآلتةدا ذيا كة ئةو‬ ‫كاتة لةاليةن بةريتانياوة حوكم دةكرا‪ .‬ئةو ماوةية بة طرنطترين‬ ‫قؤناغةكاني ثةرةسةندني فيكري و سياسي غاندى دادةنريَت‪.‬‬ ‫لة باشووري ئةفريقيا جؤرة شيَوازيَكي لة كاري سياسيدا تاقي‬ ‫كردةوة كة كاريطةري هةبوو دذ بة داطيركةري بةريتاني‪ .‬ئةو‬ ‫هةوآلنةي لةو كاتةدا بةرهةميَكي باشيان لة ضةندين بواردا‬ ‫هةبوو لةوانة‪:‬‬ ‫لةريَي‬ ‫دةركردني ِرؤذنامةيةك بة ناوي‬ ‫(بيروراي هيندي) كة ِ‬ ‫ِ‬ ‫ئةو ِرؤذنامةيةوة بانطةشةي بؤ فةلسةفةي ناتوندوتيذي‬ ‫دةكرد‪ .‬دامةزراندني حزبي (كؤنطرةي هيندي لينتاأل) تا لةو‬ ‫ِريَيةشةوة بةرطري لة مافي كريَكارة هيندييةكان بكات‪.‬‬ ‫باوةر بةخؤبوون بؤ ئةو هاوآلتيية هيندييانةي‬ ‫طةراندنةوةي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫كؤضيان كردبوو و ِرزطاركردنيان لة طريَكاني ترس و هةست‬ ‫بة كةمي و بةرزكردنةوةي ئاستي ئةخالقييان و دذايةتي‬ ‫بي بةش دةكرد لة مافي‬ ‫كردني ئةو ياسايةي هيندييةكاني َ‬ ‫طؤريني ئةوةي كة ثيَي دةوترا (فةرماني ئاسيايي)‬ ‫دةنطدان‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫كة هيندييةكاني ناضار دةكرد خؤيان لة تؤمارطايةكي تايبةتدا‬ ‫ناونووس بكةن‪.‬‬ ‫َ‬ ‫طةرايةوة بؤ هيندستان و لة ماوةي ضةند‬ ‫سالي ‪ 1915‬غاندى ِ‬ ‫َ‬ ‫ساليَكدا بووة ئةو سةركردة هيندييةي فراوانترين جةماوةري‬ ‫لة دةوري خؤي كؤكردنةوة‪ .‬غاندى كاري طشتي خؤي‬ ‫بةبي دادي كؤمةآليةتي لةاليةك‬ ‫ضركردةوة لة خةبات كردن دذ َ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫و دذ بة داطيركةران لةاليةكي ترةوة‪ .‬هةلويَستةكاني غاندى دذ‬ ‫َ‬ ‫توندوتؤلي مةبدةئي تيا بةدي دةكرا‬ ‫بة داطيركةري بةريتاني‬ ‫كة هةنديَك جاريش ِريَي لة نةرمييةكي تاكتيكي نةدةطرت‪،‬‬ ‫غاندى لة جةنطي جيهاني يةكةمدا هاوكاري بةريتانياي كرد‬ ‫دةولةتاني ئةو تةوةرة‪ ،‬لة َ‬ ‫َ‬ ‫دذ بة َ‬ ‫سالي ‪1918‬داو‬ ‫ئةلمانياو‬ ‫فةرمانرةواي بةريتاني لة هيندستان بةشداري لة‬ ‫لةسةر داواي‬ ‫ِ‬ ‫كؤنطرةي دةلهي جةنطيدا كرد‪ ،‬دواترو لة َ‬ ‫سالي ‪1922-1918‬‬ ‫َ‬ ‫بةرهةلستيي سياسةتي بةريتانياي‬ ‫بةشيَوةيةكي ِراستةوخؤ‬ ‫دةكردو هةر لةو ماوةيةدا داواي ِرزطاري و سةربةخؤيي‬ ‫تةواوي هيندستاني كرد‪.‬‬ ‫لة َ‬ ‫سالي ‪ 1922‬دا سةركردايةتي بزوتنةوةيةكي ياخيبووني‬ ‫مةدةني كردو ِرقي جةماوةري طةياندة ثؤثة كة لة هةنديَك‬ ‫جاردا دةطةيشتة ثيَكدادان لةنيَوان جةماوةرو هيَزةكاني‬ ‫ئاسايش و ثؤليسي بةريتاني و ئةوةش بةرةو ِراطرتني ئةو‬ ‫بزوتنةوةية َ‬ ‫ثالي ثيَوةنا‪ ،‬بةآلم لةطةأل ئةوةشدا دةسةآلتي‬ ‫بةريتانيا بة شةش ساأل بةندكردن حوكميداو ثاشان لة َ‬ ‫سالي‬ ‫‪ 1924‬دا ئازاد كرا‪.‬‬ ‫دواي ئةوةي خؤثيشاندانةكان دذ بة بةريتانيا لة طشت‬ ‫َ‬ ‫موسولمان و سيخ و هيندؤسةكان‬ ‫ثي كردو‬ ‫اليةكةوة دةستي َ‬ ‫بةشداري يان تيَدا كردو ضةندين كرداري توندوتيذي و‬ ‫برياريدا بة ِرؤذوبيَت‪،‬‬ ‫كوشتني ثؤليس ِرووياندا‪ ،‬غاندى ِ‬ ‫سورمانةوة سةرداني كردو ليَي ثرسي دةتةوآ‬ ‫نةهرؤ بةسةر‬ ‫ِ‬ ‫خؤثيشاندانةكان ِرابطرين ئا لةم كاتةدا كة سةرجةم وآلتي‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬


‫طرتؤتةوةو دةركردني بةريتانيا لة ئان و ساتداية؟ غاندى‬ ‫وتي‪ :‬طرنط دةركردني بةريتانيا نيية َ‬ ‫بةلكو طرنط دةركردني‬ ‫َ‬ ‫شةيتانة لةناو َ‬ ‫دلتاندا‪ ،‬طرنطيش ئةوة نيية خةلكي خؤثيشاندان‬ ‫بكةن‪َ ،‬‬ ‫بةلكو طرنط ئةوةية بزانن بة ئاشتييانة ئةنجامي بدةن‬ ‫و كةس نةكوذن‪ .‬لةو ِرؤذةدا (نةهرؤ) ئةو قسةيةي غاندى بة‬ ‫(سادةو ساكار) لة زانستي سياسةتدا َ‬ ‫هةلسةنطاند‪.‬‬ ‫غاندى كؤبوونةوةي ئةو َ‬ ‫خةلكةي بة هونةر نةزاني‪ ،‬بةآلم‬ ‫ضؤنيةتي ئةو كؤبونةوةيةي بةالوة هونةر بوو و داواي‬ ‫لة نةهرؤ كرد بآلوة بةو خؤثيشاندانانة بكةن و لةسةر‬ ‫ِرؤذوةكةي خؤي بةردةوام بوو تا داواكةي هاتةدي و َ‬ ‫خةلكةكة‬ ‫بآلوةيان ليَكرد‪ .‬ئةو كاتة غاندى داواي كرد خؤثيشاندةران‬ ‫بةشيَوةيةكي ئاشكرا ثؤزش بؤ بنكةي ثؤليسةكان بيننةوةو‬ ‫لي بكةن و زيانةكانيان قةرةبوو بكريَتةوة!‬ ‫داواي ليَبوردنيان َ‬ ‫غاندى بةرةنطاريي ياسا بةريتانييةكاني كرد كة مافي‬ ‫دةرهيَناني خويَي دابوو بة دةسةآلتي بةريتانياو ِريَبةرايةتي‬ ‫ِريَثيَوانيَكي جةماوةري كرد بةرةو دةريا بؤ دةرهيَناني خؤي‬ ‫لةوآ‪ ،‬لة َ‬ ‫سالي ‪ 1931‬دا كؤتايي بةم كارة هيَنا ثاش ئةوةي‬ ‫هةردوو ال طةيشتنة ِريَككةوتنيَكي ناوةندو ثةيماننامةي دةلهي‬ ‫َ‬ ‫برياريدا دةست لةكاري‬ ‫مؤركرا‪ .‬لة‬ ‫سالي ‪1934‬دا غاندى ِ‬ ‫حزبي كؤنطرة بكيَشيَتةوةو خؤي بؤ ئةو كيَشة ئابوورييانة‬ ‫تةرخان بكات كة ديَهاتةكاني هيندستان بة دةستييةوة‬ ‫دةيانناآلند‪ .‬لة َ‬ ‫سالي ‪1937‬يشدا حزبةكةي هاندةدا بةشداري‬ ‫َ‬ ‫لة َ‬ ‫هةلبذاردنةكاندا بكةن و ثيَي وابوو دةستووري سالي ‪1935‬‬ ‫َ‬ ‫زامنيَكي بةسةو النيكةمي ِراستطؤيي و بآ اليةنيية‪ .‬لة سالي‬ ‫‪1940‬دا ثةناي بردةوة بةر ياخيبووني مةدةني و َ‬ ‫هةلمةتيَكي‬ ‫نارةزايي دةستثيَكرد دذ بةو ِراطةياندنةي بةريتانيا كة‬ ‫نويَي ِ‬ ‫َ‬ ‫وتبووي دةولةتي هيندستان لة جةنطداية دذ بة هيَزةكاني‬ ‫َ‬ ‫دةولةتاني تةوةرة‪ ،‬بآ ئةوةي هيندستان سةربةخؤيي خؤي‬ ‫َ‬ ‫بةدةست هيَنابيَـ‪ .‬ئةم ياخيبوونة تا سالي ‪ 1941‬بةردةوام بوو‪،‬‬ ‫َ‬ ‫سةرقالي جةنطي جيهانيي دووةم بوو‬ ‫بةريتانياش لةو كاتةدا‬ ‫بةاليةوة طرنط بوو هيندستان ئارام بيَت تاوةكو هاوكاري‬ ‫بكات لة توانايي جةنطيدا‪ .‬لة بةرامبةر ئةو مةترسييةي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل بزوتنةوةي ِرزطاريخوازي‬ ‫هةوليدا‬ ‫ذاثؤندا بةريتانيا‬ ‫هينديدا ئاشت بيَتةوة بؤية لة َ‬ ‫سالي ‪1942‬دا طروثيَكي بةناوي‬ ‫َ‬ ‫هةولةكاني بآ‬ ‫"طروثي كريَبس" ِرةوانةي هيندستان كرد‪ ،‬بةآلم‬ ‫ئةنجامبوون‪ ،‬لة َ‬ ‫سالي ‪1942‬دا و بؤ يةكةمين جار غاندى بة‬ ‫بيرؤكةي بةشداربووني هيندستان لة جةنطيَكي سةرتاسةريدا‬ ‫َ‬ ‫دةولةتةكاني تةوةرة ِرازيبوو بة ئوميَدي ئةوةي دواي‬ ‫دذ بة‬ ‫جةنط سةربةخؤيي بةدةست بيَنن‪ِ ،‬رستة بةناوبانطةكةشي‬ ‫ئاراستةي ئينطليزةكان كرد "بةسةر بةرزي دةست لة هيندستان‬ ‫ِ‬ ‫هةلطرن"‪ ،‬بةآلم ئةو قسانةي غاندى َ‬ ‫َ‬ ‫بةدلي دةسةآلتي بةريتاني‬ ‫َ‬ ‫هةلمةتيَكي طرتن و ئازارداني دةست ثيَكرد‬ ‫نةبوو بؤية‬ ‫كة غاندى خؤي يةكيَك بوو لة طيراوةكان و لة بةنديخانةدا‬ ‫سالي ‪1944‬دا ئازاد كرا‪ .‬لة كؤتايي َ‬ ‫مايةوة تا لة َ‬ ‫سالي ‪1944‬‬ ‫َ‬ ‫و سةرةتاي سالي ‪1945‬دا هيندستان لةسةربةخؤيي نزيك‬ ‫َ‬ ‫دةولةت‬ ‫دةبووةوةو مةترسييةكاني بةشكردني بؤ دوو‬ ‫َ‬ ‫موسولمانةكان و هندؤسةكاندا ِروو لة زيادبوون‬ ‫لةنيَوان‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بوو‪ ،‬غاندى هةوليَكي زؤريدا لةطةل (محةمةد عةلي جناح)‬ ‫كة سةركردايةتي بانطةشةي بةشكردنةكةي دةكرد‪ ،‬لةو نياز‬

‫و مةبةستة ثةشيماني بكاتةوة‪ ،‬بةآلم شكستي هيَنا‪ .‬ئةوةش‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ِراطةياندني بةشكردني‬ ‫لة ‪16‬ي ئابي ‪1947‬دا ِروويدا‪.‬‬ ‫َري ئاييني سةرجةم‬ ‫هيندستاندا ثشيَوي و كاري ئاذاوةطي ِ‬ ‫هيندستاني طرتةوةو توندوتيذي طةيشتة ئاستيَكي ثيَشبيني‬ ‫نةكراو كة تةنها لة شاري (كةلكةتتا)دا ثيَنج هةزار زياتر‬ ‫كوذراوى ليَكةوتةوة‪ .‬غاندى بةو ِرووداوانة َ‬ ‫دلطران بوو و بة‬ ‫كارةساتيَكي نيشتماني دانا‪َ ،‬‬ ‫دلطرانييةكةشي زياتر دةبوو كة‬ ‫دةيبيني طرذي نيَوان هيندستان و ثاكستان سةبارةت كشمير‬ ‫شةروثيَكدادانةي‬ ‫ِروو لة زيادبوون دةكات و لة ئةنجامي ئةو‬ ‫ِ‬ ‫نيَوانيان لةهةردوو َ‬ ‫سالي ‪ 1947‬و ‪1948‬دا ذمارةيةكي زؤر‬ ‫كوذراوي ليَكةوتةوةو داواي يةكيَتي نيشتمانيي دةكرد و‬ ‫داواي لة زؤرينةي هيندؤسي دةكرد ِريَز لة مافةكاني كةمينةي‬ ‫َ‬ ‫موسولمان بطرن‪.‬‬ ‫لةو ِرؤذةدا كة غاندى تةقينةوةي توندوتيذي نيَوان هيندؤس‬ ‫َ‬ ‫تياريَذرا‪،‬‬ ‫و‬ ‫موسولمانةكاني لة شاري (كةلكةتا) بيني و خويَني ِ‬ ‫ِرؤذ و بووني خؤي ِراطةياند‪ .‬تا لة سةرةمةرطيدا ثياويَك كة‬ ‫كورةكةي كوذرابوو هاتة الي و ثارضة نانيَكي بؤ َ‬ ‫هةلدا و ثيَي‬ ‫ِ‬ ‫كورةكةم‬ ‫وت‪ :‬بخؤ تا نةبمة هؤي مردنت‪ ،‬دةزانيت ضييان بة ِ‬ ‫كورةكةمي‬ ‫كرد؟ كوشتيان‪ ،‬منيش ئةو كةسةم كوشت كة‬ ‫ِ‬ ‫كوشتبوو‪ .‬غاندى كة زؤر بآ هيَزانة ضاوي كردةوة نيطايةكي‬ ‫ثرسؤز و ميهرةبانيي كرد و ثيَي وت‪ِ :‬ريَيةكت ثآ نيشان‬ ‫ِ‬ ‫بدةم كة باشتر بيَت لةو كارةي كة كردووتةو بة بةهةشتت‬ ‫بطةيينيَت؟‬ ‫كوري ئةو ثياوةي كة كوشتت ثةروةردة بكة بةو ئايينةي‬ ‫ِ‬ ‫كة باوكي دةيويست لةسةري ثةروةردةي بكات‪.‬‬ ‫ثر بوو لة فرميَسك و ِرذانة سةر‬ ‫هةردوو ضاوي ثياوةكة ِ‬ ‫هةردوو قاضي غاندى‪ ،‬دانةويةوةو ماضيكردن‪ .‬ليَرةدا كارةكاني‬ ‫توندوتيذي لة كةلكةتتا وةستا و َ‬ ‫خةلكي لة كوشتني يةكتري‬ ‫هيَمن بوونةوة‪ ،‬غاندى داواي ثةرداخيَك ئاوي ليمؤي لةو‬ ‫برياريدا سةرداني‬ ‫كةسانةي ضوار دةوري كرد‪ .‬ثاش كةميَك‪ِ ،‬‬ ‫ثاكستان بكات و لةبةرخؤيةوة دةيوت‪ ،‬دةبآ ئةو شةيتانةي ناو‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫موسولمانةكان ئاشكرا بكةم‪ .‬ئةم بانطةشةي‬ ‫دلي هيندؤسي و‬ ‫َ‬ ‫غاندى بة دلي زؤرينةي هيندؤسي نةبوو بة تايبةتي كة داواي‬ ‫َ‬ ‫موسولمان بطيريَت‪ ،‬كار‬ ‫دةكرد ِريَز لة مافةكاني كةمينةي‬ ‫توندرةوي هيندؤسي ئةو‬ ‫طةيشتة ئةوةي هةنديَك طروثي‬ ‫ِ‬ ‫بريارياندا لةناوي‬ ‫بانطةشانةيان بة ناثاكيي طةورة دانا و ِ‬ ‫َ‬ ‫توندرةو‬ ‫سالي ‪1948‬دا هيندؤسييةكي‬ ‫بةرن‪ ،‬ئةوة بوو لة‬ ‫ِ‬ ‫سآ فيشةكي ثيَوة ناو لة تةمةني ‪َ 79‬‬ ‫ساليدا كؤتايي بة ذياني‬ ‫ماهاتما غاندى ئاشتيخواز هيَنا‪ .‬بةم شيَوةية ذياني غاندى‬ ‫كة بانطةشةي بؤ ناتوندوتيذي دةكرد بة دةستي توندوتيذي‬ ‫كؤتايي هات‪ .‬ثةنديَكي ثيَشينانيش َ‬ ‫دةليَت‪ :‬ئةو تؤوةي ذياني بؤ‬ ‫نووسرابيَت ثيَويستة لةخاكدا بنيَذريَت‪.‬‬ ‫سةرضاوة‪ :‬منتدى الشخصيات البارزة‬ ‫َران و ئامادةكردنى‪ :‬سابير عةبدو َلآل كةريم‬ ‫وةرطي ِ‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬

‫***‬

‫‪89‬‬


‫لة ديكتاتؤرييةوة بؤ ديموكراسي‬ ‫ضوارض َي وةيةكي خةيالَ ي بؤ ئازاديي‬

‫‪-‬بةشي ثيَنجةمء كؤتايي‪-‬‬

‫بةشي نؤيةم‬ ‫تيَكوثيَكداني سيستةمي ديكتاتؤريي‬

‫جين شارث‬

‫‪90‬‬

‫كاريطةريي بةرةنطاربوونةوةي سياسيي سةركةوتوو ئؤثؤزسيؤن‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةش ئةكتيظ دةكات‪،‬‬ ‫بةهيَز دةكاتء سةرجةم كايةكاني‬ ‫ثرؤسةكاني بةرةنطاربوونةوةي سياسيي ئةزموونيَكي طرنط لة ضؤنيَتي‬ ‫رةتكردنةوةي هاريكارييء ضؤنيَتي ثيَشكةشكردني بةرةنطاربوونةوةي‬ ‫سياسيي دةستةبةر دةكات‪ ،‬ئةو ئةزموونةش سوودبةخش دةبيَت‬ ‫وةختيَك كاتي هاريكاريي نةكردنء بةرةنطاربوونةوة ديَتء ئاستي‬ ‫جةماوةريي بةخؤيةوة دةبينيَت‪ .‬وةك لة بةشي سيَيةمدا طةنطةشةمان‬ ‫َر َ‬ ‫ايةلييء هاريكارييء خؤبةدةستةوةدان‬ ‫لةبارةيةوة ثيَشكةشكرد‪ ،‬طوي ِ‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتدارة ديكتاتؤرةكان بةهيَز دةكات‪ ،‬تاكو سةرضاوةكاني هيَزي‬ ‫سياسيي نةطيريَنء لةبندا وشك نةكريَن ديكتاتؤران نة الواز دةبن‬ ‫دةروخيَن‪ ،‬ثشتطيريي نةكردن باشترين فاكتؤرة بؤ تيَكوثيَكداني‬ ‫نة‬ ‫ِ‬ ‫ديكتاتؤريةت‪ ،‬طرنطة ضؤن بتوانين كاريطةريي دروست بكةين لةسةر‬ ‫سةرضاوةكاني هيَز لةريَطةي بةرةنطاربونةوةي سياسييةوة‪ .‬كارةكاني‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتي سيستةمي‬ ‫رةتكردنةوةي رةمزييء بةرةنطاربونةوةش‬ ‫َ‬ ‫دةروخيَننء دواتريش شةرعييةتي‬ ‫مؤر َالييء سياسيي‬ ‫دةسةالتداريي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫تارومار دةكةن‪ ،‬ئةم جؤرة دةسةالتانة هيَزو دةسةالتيان ثةيوةستة‬ ‫َر َ‬ ‫ايةلييء هاريكاريي هاونيشتيمانيان‪ .‬ثيَويستة لةم دوواليةنةوة‬ ‫بة طوي ِ‬ ‫هاريكارييان نةكريَت‪ .‬دووةم سةرضاوةي هيَز لة سةرضاوة مرؤييةكاندا‬ ‫َكرا هاريكاريي‬ ‫خؤي دةبينيَتةوة‪ ،‬واتة ذمارةو طرنطي كةسء طروثان كة ثي ِ‬ ‫ديكتاتؤران دةكةن‪ .‬وةختيَكيش زؤرينةي هاونيشتيمانيان هاريكاريي‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتي سياسيي ناكةن ئةوا مةترسييةكي طةورة لةسةر سيستةمي‬ ‫ديكتاتؤريي دروست دةكات‪ ،‬بؤ نمونة ئةطةر فةرمانبةراني حكومةت واز‬ ‫َ‬ ‫لةمالي خؤياندا بميَننةوة كاريطةريي ترسناك‬ ‫لةكاركردن بهيَنن ياخود‬ ‫لةسةر دامودةزطاي ئيداريي دروست دةكات‪.‬‬ ‫ئةطةر ديكتاتؤران دةست بطرن بةسةر سةرضاوة مادييةكاندا ئةوا‬ ‫هيَزيان ثيَدةبةخشيَت‪ ،‬ئةطةريش هيَزة ديموكراتييةكان دةست بطرن‬ ‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬


‫َ‬ ‫مولكء‬ ‫بةسةر سةرضاوة داراييء سيستةمي ئابوورييء‬ ‫سةرضاوة سروشتييةكانء طةياندنء ثةيوةندييةكان ئةوا‬ ‫سةرضاوةيةكي طرنطء طةورةي ديكتاتؤران تيَكوثيَك دةدريَت‪،‬‬ ‫َراي ئةوةي مانطرتنء موقاتةعةو ثتر سةربةخؤيي بوونء‬ ‫وي ِ‬ ‫دةستطرتن بةسةر راطةياندنء ثةيوةندييةكاندا سيستةمي‬ ‫ديكتاتؤريي الواز دةكات‪.‬‬ ‫هةرةشةو‬ ‫وةك لةمةوبةر باسمانكرد‪ ،‬ئةطةر ديكتاتؤران ِ‬ ‫طورةشةو جةزرةبةدان ثيادةبكةن دذ بة هاونيشتيمانياني‬ ‫ِ‬ ‫بنةرةتيي هيَزي‬ ‫سةرضاوةي‬ ‫ئةمانة‬ ‫هةموو‬ ‫ياخيبوو‬ ‫ِ‬ ‫ديكتاتؤرانة‪ ،‬دةتوانين بةدوو ريَطة سةرضاوةكاني هيَزيان‬ ‫الواز بكةين‪ :‬يةكةم‪ ،‬ئةطةر هاونيشتيمانيان وةك ئةوةي لة‬ ‫جةنطدابن ئامادةي قوربانيدانبنء بة خةتةرناكييةكاني رازيبن‪،‬‬ ‫ئةوا كاريطةريي سزاكانيان كةمدةبيَتةوةء الواز دةبيَت‪ .‬دووةم‪،‬‬ ‫ئةطةر ثؤليسء هيَزة سةربازييةكان ثاشةكةشة لة وةالئيان‬ ‫بةكؤمةل بةشيَوةيةك َ‬ ‫َ‬ ‫هةلنةستن بة‬ ‫بكةن بةتاك بيَت ياخود‬ ‫طرتنء ئازارداني هاونيشتيمانيانء فيشةك تةقاندن‪ ،‬ئةطةريش‬ ‫ديكتاتؤران هةستيان بةوةكرد كة توانايان بةسةر ثؤليسء‬ ‫هيَزة سةربازييةكاندا ناشكيَت بؤ جيَبةجيَكردني ستةمء‬ ‫ضةوساندنةوة ئةوا بةشيَوةيةكي خةتةرناك ديكتاتؤريةت‬ ‫َ‬ ‫هةولدان دذ بة ديكتاتؤريةت بةتةنيا‬ ‫دةهةذيَنيَت‪ .‬بةكورتيي‪،‬‬ ‫ثضريني سةرضاوةكاني هيَزةوة دةبيَت ئةويش‬ ‫لةريَطةي‬ ‫ِ‬ ‫بة هاريكاريي نةكردنء بةرةنطاربوونةوة‪ .‬دواجار ثالني‬ ‫ستراتيذيي طونجاو بؤ بةرةنطاربوونةوةي سياسيي دذ بة‬ ‫سيستةمة ديكتاتؤرييةكان‪ ،‬دةبيَت سةرضاوةكاني هيَزي‬ ‫ديكتاتؤران بكاتة ئامانجي كاركردني‪.‬‬ ‫بةرثاكردني ئازاديي‬ ‫َ‬ ‫كؤمةاليةتييء‬ ‫لة "كةشوهةواي ديموكراسي"دا دامةزراوة‬ ‫ئابوورييء فةرهةنطييء سياسييء دامةزراوة سياسييةكاني‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطة ثتر طةشةدةكةنء‪ ،‬لة سةروبةندي قؤناغي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بةرطريي هةلبذاردةدا دةسةالتي سيستمة ديكتاتؤرييةكانيش‬ ‫كةم دةبنةوة لة ريَطةي بةرةنطاربوونةوةي سياسييةوة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطة بةهيَزتر‬ ‫وةختيَكيش دامةزراوة مةدةنييةكاني‬ ‫َ‬ ‫دةبيَت بة بةراورد بة ديكتاتؤريةت‪ ،‬هاونيشتيمانيان مذولي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتي‬ ‫كؤمةلطةي سةربةخؤ دةبن لةريَي‬ ‫بونياتناني‬ ‫َبةجي بكريَت‬ ‫ديكتاتؤران‪ ،‬دةطونجيَت هاريكاريي نةكردن جي‬ ‫َ‬ ‫بةئامانجي ثاراستني كةشوهةواي ديموكراسيي وةدةستهاتوو‬ ‫َ‬ ‫لةحالوباري دةستيَوةرداني ديكتاتؤريةت بؤ وةستاندني‬ ‫"بةرثاكردني ئازاديي"ء "روبةروبوونةوةي ديكتاتؤريةت"‬ ‫بةشيَوازيَكي ترء كردنةوةي بةرةيةكي تري خةباتكردن‪.‬‬ ‫كاري هاوبةشي نيَوان بةرطرييء بنياتناني دامةزراوةكان‬ ‫بةرةو ئازاديي راستينةمان دةباتء‪ ،‬رماني ديكتاتؤريةتء‬ ‫لي‬ ‫بنياتناني سيستمي ديموكراسيي شتيَكة ناتوانين خؤماني َ‬ ‫َ‬ ‫بةدوور بطرين ضونكة َ‬ ‫كؤمةلطةدا بةتةواوةتي‬ ‫باالنسي هيَز لة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ساالني ‪1970‬ء ‪ 1980‬باشترين‬ ‫ثؤلةنداي‬ ‫دةطؤريَت‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َرانةوةي كؤمةلطةو دامةزراوةكان لةاليةن‬ ‫نمونةية بؤ طي ِ‬ ‫بةرطرييةوة‪َ ،‬‬ ‫كليَساي كاسؤليكيي لةم َ‬ ‫والتةدا دووضاري‬ ‫وةلي هةرطيز نةضووة ذيَرباري‬ ‫ستةمء ضةوسانةوة بوة‬ ‫َ‬

‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةسالي ‪ 1976‬ذمارةيةك بيريارو‬ ‫دةسةالتي شيوعييةكانةوة‪،‬‬ ‫كريَكاران ليَذنةي بةرطريكردن لة كريَكارانيان دامةزراند‬ ‫بيرورا سياسييةكان‪ .‬دواتر سةنديكاي‬ ‫لةثيَناو ثةرةثيَداني‬ ‫ِ‬ ‫لةمةر جيَبةجيَكردني‬ ‫هاوثشتيي هيَزو تواناي خؤي ضةسثاند‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫لةسالي ‪ 1980‬ياسايي بوني خؤي‬ ‫مانطرتني كارايانةو‬ ‫فةرزكرد‪ ،‬جووتيارانء خويَندكارانيش طروث سةربةخؤيان‬ ‫دامةزراند‪ ،‬وةختيَك شيوعييةكان دةركيان بةو طروثانة كرد‬ ‫َ‬ ‫كة َ‬ ‫جووالنةوةي‬ ‫طؤريوة هةستان بة داخستني‬ ‫باالنسي هيَزيان ِ‬ ‫َ‬ ‫طةرانةوة بؤ دةسةالتي سةربازيي‪.‬‬ ‫هاوثشتييء شيوعييةكان ِ‬ ‫كؤمةلطةش لة َ‬ ‫َ‬ ‫ثؤلةندا لةسةر‬ ‫دامةزراوة سةربةخؤكاني‬ ‫َراي فةرزكردني ياساي‬ ‫كاريي خؤيان بةردةوام بوون وي ِ‬ ‫سةربازيء طرتنء راوةدونانء سزاي قورس بةسةرياندا‪،‬‬ ‫دةيان رؤذنامةو طؤظاري ناياسايي بةردةوام دةردةضوونء‬ ‫سةدان كتيَبيشيان بةشيَوةيةكي ناياسايي ضاث دةكرد‪،‬‬ ‫َ‬ ‫بالوكراوةكاني‬ ‫موقاتةعةي‬ ‫بةديمةكانيش‬ ‫نووسةرة‬ ‫شيوعييةتء دةزطا حكومييةكانيان كردء‪ ،‬بةمشيَوةية ضاالكيي‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةدا بةردةوام بوو‪.‬‬ ‫لةسةر جةم ثيَكهاتةكاني‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتي يارؤزليسكيدا‬ ‫حكومةتي ميليتاريي شيوعيي لةذيَر‬ ‫ذةنةر َالةكاني سوثاي َ‬ ‫ثؤلةنداء‪،‬‬ ‫– يةكيَك بوو لة ديكتاتؤرو‬ ‫ِ‬ ‫لةسالي ‪َ ،1981‬‬ ‫َ‬ ‫ريَبةري َ‬ ‫سالي ‪ 1989‬وةك‬ ‫ثؤلةندييةكان بوو‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫سةرؤكي حيزبي شيوعيي هةلبذيَردرا‪ .‬لةو قؤناغةدا والت‬ ‫َ‬ ‫سالي‬ ‫دووضاري كيَشة ئابووريء سياسي قورس ببوة‪،‬‬ ‫‪ 1981‬ياساي سةربازيي بةسةر َ‬ ‫والتدا سةثاندو‪ ،‬سةرجةم‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطة كة مايةي خةتةرناكيي بوون داخران‬ ‫دامةزراوةكاني‬ ‫– دةيتواني لة ريَطةي جةزرةبةدانء طرتنء راوةدوونانء‬ ‫َ‬ ‫بالوكراوةكانةوة لة َ‬ ‫قةدةغةكردني َ‬ ‫وةلي‬ ‫كؤمةلطة بدات‪،‬‬ ‫دلي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤنترؤل بكات‪ ،‬ليَرةوة بؤمان‬ ‫ديكتاتؤريةت نةيتواني كؤمةلطة‬ ‫ِ‬ ‫دةردةكةويَت سةرنخونكردنةوةي سيستمي ديكتاتؤريي كاتي‬ ‫دةويَت‪.‬‬ ‫هاوسةنط"‬ ‫ديموكراسيي‬ ‫"حكومةتيَكي‬ ‫دةطونجيَت‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتي هةية‬ ‫ثيَك بهيَنريَت لة وةختيَكدا ديكتاتؤريةت‬ ‫بةسةر نيَوةندة حكومييةكاندا‪ ،‬بةشيَوةيةك ئةم حكومةتة‬ ‫َبةجي بكاتء هاريكاريي‬ ‫بتوانيَت ئةركةكاني سةرشاني جي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطة وةدةست بهيَنيَت‪،‬‬ ‫هاونيشتيمانيانء دامةزراوةكاني‬ ‫َ‬ ‫دواتر ديكتاتؤران بيَبةش دةبن لة تايبةتمةندييةكاني دةسةالت‪،‬‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتي‬ ‫حكومةتي ديموكراسيي هاوسةنطيش جيَطةي‬ ‫ديكتاتؤريي دةطريَتةوةء‪ ،‬دةستوور دادةنريَتء َ‬ ‫هةلبذاردنيش‬ ‫طؤران بةرةو ديموكراسيي‪.‬‬ ‫ساز دةدريَت وةك بةشيَك لة ِ‬ ‫تيَكوثيَكداني سيستمي ديكتاتؤريي‬ ‫َ‬ ‫جووالنةوةي بةرةنطارييء هاريكاريي نةكردن‬ ‫وةختيَك‬ ‫َ‬ ‫طؤراني دامةزراوةيي كؤمةلطة ثايةدار‬ ‫بةرثادةكريَتء‬ ‫ِ‬ ‫دةبيَت‪ ،‬ئيدي ثيَويستة ستراتيذكاراني هيَزة ديموكراتييةكان‬ ‫بير لة قؤناغي ثيَشوةخت بكةنةوة كة وةختيَك ديَتة ثيَشةوة‬ ‫هيَزة ديموكراتييةكان لة ريَطةي تيَكؤشانة َ‬ ‫هةلبذاردةكانةوة‬ ‫بطةريَن‪.‬‬ ‫بةدووي بةرةنطاريي جةماوةريي بةرفراواندا‬ ‫ِ‬ ‫ثرسي دامةزراندنء بنياتناني تواناي بةرطريي ثيَويستيي‬ ‫بة كاتةء‪ ،‬طةشةثيَداني بةرةنطاريي جةماوةريش ديسانةوة‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬

‫‪91‬‬


‫َ‬ ‫سال هةية ثيَش ئةوةي رووبدات‪.‬‬ ‫ثيَويستيي بة ضةندين‬ ‫ئيدي ثيَويستة لةو قؤناغة كاتييةدا بةرطريي َ‬ ‫هةلبذاردة كة‬ ‫خاوةن ئامانجي سياسيية بةرثابكريَت‪ ،‬بةشيَوةيةك بةشيَكي‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطة‬ ‫طةورةي هاونيشتيمانيان لةسةرجةم ثيَكهاتةكاني‬ ‫بةشداريي تيَدا بكةن‪َ ،‬‬ ‫خالة الوازةكاني ديكتاتؤرييةتيش ثتر‬ ‫َ‬ ‫لةحالةتيَكدا بةرةنطاربوونةوةي سياسيي‬ ‫وةديار دةكةويَت‬ ‫ريَكخراوء بةردةوام دةستةبةر بكريَتء ضاالكييةكان بةرثا‬ ‫بكريَت‪.‬‬ ‫بةرةنطاربوونةوةي سياسييء بنياتناني دامةزراوةي‬ ‫َ‬ ‫َودةولةتيي‬ ‫سةربةخؤ شانبةشاني يةكتريي سةرنجي ني‬ ‫بةرفراوان بةالي خؤياندا كيَش دةكةن بةشيَوةيةك كة‬ ‫لة بةرذةوةنديي هيَزة ديموكراتةكاندا بيَت‪ ،‬هةمديسان‬ ‫َ‬ ‫ثضريني‬ ‫َودةولةتييء طةمارؤو‬ ‫ثرؤتستؤي ديثلؤماسيي ني‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ثةيوةنديي ليَدةكةويَتةوة‪ ،‬وةك ئةوةي لة َ‬ ‫ثؤلةندا روويدا‪.‬‬ ‫ثيَويستة ستراتيذكاران دةرك بةو راستيية بكةن كة لة‬ ‫هيَنديَك َ‬ ‫دةرميَت وةك ئةوةي‬ ‫كتوثر‬ ‫حالةتدا ديكتاتؤريةت‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫لة َ‬ ‫َ‬ ‫ئةلمانياي رؤذهةالت لةسالي ‪ 1989‬روويدا بةهؤي‬ ‫شؤرشي سةرجةم‬ ‫ثضريني سةرضاوةكاني هيَز لةدةرةنجامي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫وةلي ئةم نمونةية‬ ‫هاونيشتيمانيان دذ بة ديكتاتؤريةت‪،‬‬ ‫َ‬ ‫كةمجاران روودةدات باشترواية ثالني خةباتي دريَذخايةن‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئامادةسازيي بؤ خةباتيَكي كورت‬ ‫ثةيرةو بكريَت‬ ‫ِ‬ ‫مةوداش‪.‬‬ ‫ثيَويستة ئاهةنطي سةركةوتن سازبدريَت لة سةروبةندي‬ ‫كارواني خةباتي رزطاريخوازيدا تةنانةت لة ثرسة‬ ‫سنووردارةكانيشدا‪ ،‬ثيَويستيشة دانبنريَت بةو كةسانةي كة‬ ‫سةركةوتنيان وةديهيَناوة‪ .‬هةروةها ثيَويستة ئاهةنطةكان‬ ‫بةريَوة ببريَت بةشيَوةيةك يارمةتي ثاراستني‬ ‫هؤشيارانة ِ‬ ‫مةعنةوييةت بكات بؤ قؤناغة ئايندةييةكاني خةبات‪.‬‬ ‫ضارةسةركردني سةركةوتن بةشيَوةيةكي بةرثرسيارانة‬ ‫ثيَويستة ثالندانةراني ستراتيذي سةرةكي ثيَشوةخت‬ ‫خؤيان ئامادةبكةن بؤ ريَطةكاني كؤتايي هاتني سةركةوتني‬ ‫خةبات ئةمةش لةثيَناو بةرطرتن لة ثشكوتني ديكتاتؤريةتي‬ ‫هاوضةرخء زامنكردني سيستةميَكي ديموكراتيكي بةهيَز‪.‬‬ ‫ثيَويستيشة ديموكراتخوازان خؤيان ئامادةبكةن بؤ ضؤنيَتي‬ ‫طؤران لة ديكتاتؤرييةوة بؤ حكومةتيَكي‬ ‫ضارةسةركردني‬ ‫ِ‬ ‫كاتيي لة ئاخروئؤخري خةباتدا‪ .‬باشترواية لةو كاتةدا‬ ‫وةلي نةوةك حكومةتة‬ ‫حكومةتيَكي كاراو بةثةلة ثيَكبهيَنريَت‪،‬‬ ‫َ‬ ‫كؤنةكة بةرووي جيا جياوة‪ ،‬ثيَويستة بةشةكاني ستراكتؤري‬ ‫بنةرةتدا دذ بة‬ ‫حكومةتي ثيَشوو دياريي بكريَت كة لة‬ ‫ِ‬ ‫ديموكراسيية وةك ثؤليسي سياسيي ضونكة بووني بؤشايي‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتدا ريَطة خؤش دةكات بؤ ثشيَوييء ثشكوتني‬ ‫لة‬ ‫ديكتاتؤريةتي هاوضةرخ‪.‬‬ ‫ثيَويستة ثيَشوةخت سةرنج بدريَت لة ضييةتي سياسةت‬ ‫َ‬ ‫لةطةل سياسةتواناني ثايةداري ديكتاتؤريةت لةثاش رماني‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتيان‪ ،‬بؤ نمونة ئايا ثيَويستة ديكتاتؤران دادطايي بكريَن؟‬ ‫ئايا ريَطةيان ثيَدةدريَت بة يةكجاريي شاربةدةر بكريَن؟ ئةو‬ ‫َ‬ ‫لةطةل بةرةنطاربوونةوةي‬ ‫ئةطةرانة كامانةن كة دةطونجيَن‬ ‫َ‬ ‫لةنؤي بونياتنانةوةي والتء‬ ‫سياسييء ثيَويستبوني سةر‬ ‫َ‬ ‫ديموكراسييةت لة ثاش سةركةوتن؟ ثيَويستة خؤبةدوور‬

‫‪92‬‬

‫قركردنء رشتني خويَن ضونكة بة زةرةر‬ ‫بطيريَت لة ِ‬ ‫دةشكيَتةوة بةسةر دامةزراندني سيستمي ديموكراسيدا‪.‬‬ ‫ثيَويستة ثالني ديارو ئاشكرامان بةدةستةوة بيَت بؤ‬ ‫وةرضةرخاني ديموكراسييانة بةشيَوةيةك ئةو ثالنانة‬ ‫ئامادةبن بؤ جيَبةجيَكردن وةختيَك ديكتاتؤريةت الواز‬ ‫دةرميَت‪ ،‬ضونكة ئةو ثالنانة بةردةطريَت لةوةي‬ ‫دةبيَت ياخود ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫طرووثيَك دةست بطريَت بةسةر دةسةالتي دةولةتدا لةريَطةي‬ ‫كؤدةتاي سةربازييةوة‪ .‬ثيَويستة ثالنيش هةبيَت بؤ بنياتناني‬ ‫حكومةتيَكي ديموكراسيي دةستووريي كة ئازاديي سياسييء‬ ‫تاكةكةسييةكان بضةسثيَنيَت‪ ،‬شكست لةو ثالنانةدا دةرةنجامي‬ ‫خةتةرناكيي ليَدةكةويَتةوة‪.‬‬ ‫بةرةنطاربوونةوةي جةماوةريي تؤكمةو بةردةوام‬ ‫بةئامانجي دامةزراندني حكومةتيَكي ديموكراسيي دذ بة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتدارة ديكتاتؤرةكان‬ ‫دةسةالتي ديكتاتؤريي وا لة‬ ‫َ‬ ‫دةكات هةست بة رماني دةسةالتيان بكةن‪ ،‬لة ئاكامي‬ ‫بةرةنطاربوونةوةو هاريكاريي نةكردنء بةشداريي جةماوةر‬ ‫بةرةبةرة ديكتاتؤران بيَهيَز دةبن‪ ،‬دواتر ديموكراتخوازان‬ ‫دةرمَيَت‬ ‫بةبي توندوتيذيي سةردةكةونء ديكتاتؤريةتيش‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫لةبةرضاوي طةلي هاروذاوو خرؤشاودا‪ .‬ئيدي هةر‬ ‫َ‬ ‫هةوليَك بة ئاسانييء خيَرايي سةركةوتن وةدي ناهيَنيَت‪،‬‬ ‫ثيَويستة بةبيري خؤماني بهيَنينةوة جةنطة سةربازييةكان‬ ‫وةلي بةرةنطاربوونةوةي‬ ‫سةركةوتنء شكستي تيَداية‪،‬‬ ‫َ‬ ‫سياسيي سةركةوتن مسؤطةر دةكات‪ ،‬وةك لةمةوبةر‬ ‫باسمانكردن دةتوانين هةلةكاني سةركةوتن بةشيَوةيةكي‬ ‫مةزن زيادبكةين لةريَطةي ثةرةثيَداني ستراتيذي سةرةكييء‬ ‫ثالني ستراتيذييء كاركردني بةردةوامء خةباتي ئازايانةي‬ ‫بةردةوامء نةثساو‪.‬‬ ‫بةشي دةيةم‬ ‫بنةماكاني ضةسثاندني ديموكراسيي‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتي ديكتاتؤري فاكتةريَكة‬ ‫تارومار كردني سيستمي‬ ‫َ‬ ‫كةرنةظاليَكي مةزن‪ ،‬ضونكة بؤ ماوةيةكي دوورو دريَذ‬ ‫بؤ‬ ‫ئارامييء شادمانييء عيرفان دةبةخشيَت بة هاونيشتيمانيان‪،‬‬ ‫لةبةرئةوةي لةسةروبةندي خةباتدا قوربانييةكي طةورةيانداوة‪،‬‬ ‫ئيدي هةست بةشانازي كردن دةكةن بة خؤيانء هةموو ئةو‬ ‫كةسانةي خةباتيان كردووة لةثيَناو وةدةستهيَناني ئازادي‬ ‫سياسيي‪ .‬هةموو ئةو كةسانةي خةباتيان كردووة ماناي ئةوة‬ ‫وةلي هاونيشتيمانيان‬ ‫نيية ئةم رؤذة بةضاوي خؤيان ببينن‪،‬‬ ‫َ‬ ‫يادي زيندووانء مردووان دةكةنةوة وةك َ‬ ‫ثالةوانانيَك‬ ‫سةرلةنوي نووسينةوةي ميَذووي ئازاديي‬ ‫كة هاريكاريي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫والتةكةيان كردووة‪.‬‬ ‫وةلي بةداخةوة‪ ،‬ئةمة ناكاتة ئةوةي ثشتيَني ليَبكةنةوة‪،‬‬ ‫َ‬ ‫تةنانةت لةدواي سةركةوتن بةسةر سيستمي ديكتاتؤرييء‬ ‫َ‬ ‫هةلوةشاندني لة ريَطةي بةرةنطاربونةوةي‬ ‫لةبةريةك‬ ‫سياسييةوة‪ ،‬واثيَويست دةكات ميكانيزمي ورد بطيريَتةبةر‬ ‫بةئامانجي بةرطرتن لة ثشكوتني سيستميَكي ستةمكاريي‬ ‫هاوضةرخ‪ .‬ثيَويستة ثيَشةنطي طشت ئةو تةوذمانةي َ‬ ‫ثالثشتيي‬ ‫ديموكراسيي دةكةن دةبيَت ثيَشوةخت سازو ئامادةبن بؤ‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬


‫وةرضةرخانيَكي ريَكخراو بةرةو ديموكراسيي‪ .‬دواتريش‬ ‫ثيَويستة ستراكتؤري ديكتاتؤريةت تيَكوثيَك بدريَتء‪،‬‬ ‫دواتر بنةما دةستوورييء ياساييء ثيَودانطةكاني رةفتاري‬ ‫ديموكراسييةكي بةهيَز بنيات بنريَت‪.‬‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةيةكي يؤتؤثيي‬ ‫برواي وابيَت‬ ‫نابيَت هيض كةسيَك ِ‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتي ديكتاتؤريي ديَتةئاراوة‪،‬‬ ‫يةكسةريي لة دواي رماني‬ ‫دةسةالتي ديكتاتؤريي َ‬ ‫َ‬ ‫خالي دةستثيَكردنةء ريَطةخؤش‬ ‫رماني‬ ‫دةكات بؤ تيَكؤشاني دريَذخايةن بةئامانجي ثيَشخستني‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةو دةستةبةركردني ثيَداويستيية مرؤظانييةكان‬ ‫َ‬ ‫كؤمةاليةتيية‬ ‫بةشيَوةيةكي باشتر‪ .‬طرفتة سياسييء ئابوورييء‬ ‫َ‬ ‫ساالنيَكي دوورو دريَذ بةردةوام‬ ‫خةتةرناكةكان بؤ ماوةي‬ ‫دةبنء هاريكاريي هاونيشتيمانيانء طرووثاني طةرةكة بؤ‬ ‫دؤزينةوةي ريَطةضارةي طونجاو‪ .‬ثيَويستة سيستمي سياسيي‬ ‫َراي جياوازي‬ ‫هاوضةرخ هةل ببةخشيَت بة هاونيشتيمانيان وي ِ‬ ‫بيرورايان تاكو بةردةوام بن لةسةر بونياتنانء طةشةي‬ ‫ِ‬ ‫سياسيي لةثيَناو ضارةسةركردني طرفتةكان لة ئايندةدا‪.‬‬ ‫خةتةرناكيي ثشكوتني ديكتاتؤريةتيَكي هاوضةرخ‬ ‫ئةرةستؤ لة كؤني كؤنةوة هؤشياريداوةء طوتووية ‪...‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتيَكي‬ ‫بطؤردريَت بؤ‬ ‫"دةسةالتي ديكتاتؤريي دةشيَت‬ ‫ِ‬ ‫ديكتاتؤريي ديكة"‪ ،‬لة ميَذووشدا ضةندين نمونة هةية وةك‬ ‫فةرةنساو بةلشةفيكةكان لة رووسياو‬ ‫يةعاقيبةو ناثليؤن لة ِ‬ ‫َ‬ ‫ئايةتول َ‬ ‫َرانةوةي‬ ‫ال لة ئيَرانء ئةنجومةني سةربازيي بؤ طي ِ‬ ‫بؤرماو ضةندين نيَوضةي تر‪ ،‬ئيدي هيَنديَك لة‬ ‫ياساء رذيَم لة ِ‬ ‫كةسء طرووثان ثيَيانواية رماني سيستمي ستةمكاريي هةليَكة‬ ‫تاكو ببنة ديكتاتؤري هاوضةرخ‪ .‬زؤرجاران دةرةنجامةكان‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتي ديكتاتؤريي هاوضةرخ‬ ‫بةشيَوةيةك دةكةونةوة‬ ‫توندرةوترو ستةمكارترة لة سيستمة ديكتاتؤرييةكةي‬ ‫فرة‬ ‫ِ‬ ‫ثيَشوو‪.‬‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتداريي ثيَشوء‬ ‫هيَنديَك لة ئةنداماني سيستمي‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتي ديكتاتؤريدا هةنطاودةنيَنء‬ ‫تةنانةت لةثيَش رماني‬ ‫َ‬ ‫وةخؤدةكةون تاكو كؤدةتايةكي سةربازيي هةاليسيَنن‬ ‫بةئامانجي دةستطرتن بةسةر ئةو سةركةوتنةي بةرطريي‬ ‫ميلليي ئةفراندوويةتي‪ .‬ئةوانة بانطةشةي ئةوة دةكةن كة‬ ‫َ‬ ‫وةلي لة‬ ‫دةسةالتي ديكتاتؤريي راوةدوو دةنيَن‬ ‫رذيَمي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هةولدةدةن نمونةيةكي ثيَشكةوتووتر لة نمونة كؤنةكة‬ ‫واقيعدا‬ ‫فةرزبكةن‪.‬‬ ‫بةرطرتن لة كؤدةتاكان‬ ‫ضةندين ريَطة هةنة دةتوانين لةريَطةيانةوة شكست بة‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطة تازة رزطاربووةكاندا‪ ،‬زانياري‬ ‫كؤدةتاكان بهيَنين لة‬ ‫ثيَشوةخت سةبارةت بة توانستي بةرطريي بةسة بؤ بةرطرتن‬ ‫َ‬ ‫هةوليَك بؤ ئةنجامداني كؤدةتا‪ ،‬ضونكة ئامادةكاريي‬ ‫لةهةر‬ ‫َ‬ ‫هةولدةدةن‬ ‫خؤثاريَزيي ليَدةكةويَتةوة‪ .‬كؤدةتاضييان‬ ‫مؤر َاليي بؤ َ‬ ‫جلةوكردني‬ ‫شةرعييةت بدةن بة مافي سياسييء ِ‬ ‫َ‬ ‫دةسةالت‪ ،‬ئةمةش يةكسةريي لةثاش بةرثاكردني كؤدةتا‪،‬‬ ‫َ‬ ‫هةوةل ثرةنسيثي سةرةكيي لةوةدا خؤي دةبينيَتةوة دذ‬

‫بة كؤدةتاكان كة شةرعييةتيان ثيَنةدريَتء مليان بؤ كةض‬ ‫نةكريَت‪ .‬دواتر كؤدةتاضييةكان داوا لة ثيَشةنطة مةدةنييء‬ ‫هاونيشتيمانييةكان دةكةن ثشتطيرييان ليَبكةنء رةدوويان‬ ‫بكةون ياخود مليان بؤ كةض بكةن‪ ،‬دواتريش داوادةكةن‬ ‫َ‬ ‫دةولةتء‬ ‫ثسثؤرو راويَذكارو بيرؤكراسيستء فةرمانبةراني‬ ‫ِ‬ ‫بةريَوبةرو دادوةران َ‬ ‫ثالثشتييان بكةن لةثيَناو ضةسثاندني‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هةولدةدةن هةموو‬ ‫كؤمةلطةدا‪ .‬هةمديسان‬ ‫دةسةالتيان بةسةر‬ ‫ئةو كةسانةي كة لة سيستمي سياسييء دامةزراوةكاني‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةو ئابوورييء ثؤليسء سوثا بخةنة ذيَر ركيَفي‬ ‫خؤيانةوة بةثيَي ويستء ئارةزووي كؤدةتاضييان‪.‬‬ ‫دووةم ثرةنسيثي سةرةكيي بؤ بةرةنطاربوونةوةي‬ ‫كؤدةتاكان بريتيية لة خةباتكردن دذ بة كؤدةتاضييان‬ ‫لةريَطةي هاريكاريي نةكردنء بةرنطاربوونةوةوة واتة دةبيَت‬ ‫هةمان ئةو ميكانيزمانةي خةبات دووبارة بكةينةوة كة دذ بة‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتي ديكتاتؤريي ثيادةمان كردووة‪ .‬ئةطةر شةرعييةتيان‬ ‫ثيَنةدريَتء هاريكارييان نةكريَت ئةوا لة بندا وشك دةبنء ذنؤ‬ ‫َ‬ ‫طؤر َي‪.‬‬ ‫هةلي بنياتناني‬ ‫كؤمةلطةيةكي ديموكراتيك ديَتةوة ِ‬ ‫نووسيني دةستوور‬ ‫سيستمي ديموكراسيي هاوضةرخ ثيَويستيي بة دةستووريَكة‬ ‫كاربكات لةثيَناو بونياتناني ضوارضيَوةي حكومةتيَكي‬ ‫ديموكراسي‪ ،‬بةمشيَوةية ئةم دةستورة ئامانجةكاني حكومةتء‬ ‫دةسةالتييء ميكانيزمء وادةي َ‬ ‫َ‬ ‫هةلبذاردنةكان‬ ‫سنوورةكاني‬ ‫َ‬ ‫لةخؤدةطريَت لةثيَناو هةلبذاردني فةرمانبةراني حكومةتء‬ ‫ياسادانةرانء مافة سروشتييةكاني هاونيشتيمانيانء‬ ‫ثةيوةنديي حكومةتي نيشتيمانيي بة ئاستةكاني خوارووتري‬ ‫َ‬ ‫دةولةت‪.‬‬ ‫َ‬ ‫هةرسي دةسةالتي ياسادانانء جيَبةجيَكردنء‬ ‫ثيَويستة‬ ‫َ‬ ‫دادوةريي بةشيَوةيةكي ديارو بةرضاو لةيةكتر جيابكريَنةوة‬ ‫تاكو حكومةتيَكي نيَوةنديي ديموكراسيي ثايةدار بيَت‪،‬‬ ‫َ‬ ‫هةوالطرييء سوثا بةشيَوةيةكي‬ ‫ثيَويستيشة كارةكاني ثؤليسء‬ ‫بةهيَز كؤتوبةند بكريَت بةشيَوةيةك بةربطريَت لة هةر‬ ‫دةستيَوةردانيَكي ياسايي سياسيي‪ .‬واباشترة لةدةستووردا‬ ‫َدر َاليي بضةسثيَنريَتء جياوطي طرنط‬ ‫دامةزراندني سيستمي في ِ‬ ‫ببةخشريَت بة ئاستي هةريَميء وياليةتء نيَوخؤيي حكومةت‬ ‫ئةمةش لةثيَناو ثاراستني سيستمي ديموكراسيء بةرطرتن لة‬ ‫ثشكوتني تةوذمة ديكتاتؤرييةكان‪ ،‬بؤ نمونة‪ ،‬دةطونجيَت لة‬ ‫هيَنديَك َ‬ ‫َبةجي‬ ‫حالةتدا سيستمي هةريَمايةتي سويسريي جي‬ ‫َ‬ ‫بكريَت كة هةريَمي طضكة طضكة جياوطي طةورةيان ثيَدةدريَت‬ ‫َ‬ ‫دةولةت‪.‬‬ ‫بة مةرجي مانةوةيان وةك بةشيَك لة‬ ‫ئيدي بووني دةستووريَكي لةمشيَوةيةء بةو تايبةتمةندييانة‬ ‫لة قؤناغي ثيَشووي ميَذووي ئةم َ‬ ‫والتة تازة رزطاربووةدا‬ ‫ئةوة كاريَكي ذيرانةية ذنؤ بةكاربهيَنريَتةوة لةطةلَ‬ ‫طؤرانكاري ثيَويستة تيَيدا‪ .‬ئةطةر دةستووريَكي‬ ‫ئةنجامداني‬ ‫ِ‬ ‫ثيَشوةخت بووني نةبوو ثيَويست كار بة دةستووريَكي كاتيي‬ ‫بكريَت ئةطةرنا ئةوا ثيَويستة كاربكةين لةثيَناو دةستووريَكي‬ ‫هاوضةرخدا‪ ،‬ئةمةش كاتء بيركردنةوةي زؤري دةويَت‪،‬‬ ‫سةرباري ئةوةي ثيَويستة جةماوةر بةشداريي بكات لة كاتي‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬

‫‪93‬‬


‫نووسينةوةي دةستوورداء‪ ،‬هةروةها هةمواركردن ياخود‬ ‫طؤران لةهةر بةنديَكي دةستووريدا رةزامةنديي جةماوةري‬ ‫ِ‬ ‫طةرةكة‪ .‬شاياني باسة ثيَويستة خؤمان بةدوور بطرين لةوةي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫مةحالة وةديبيَت ياخود‬ ‫بةليَنطةليَك لة دةستووردا دابنيَين كة‬ ‫فةرمانطةليَك دابنريَت كة حكومةتيَكي نيَوةنديي ثايةدار‬ ‫َ‬ ‫حالةتدا ريَطة خؤشدةكات بؤ‬ ‫جيَبةجيَي بكات‪ ،‬لةهةردوو‬ ‫ثشكوتني سيستمي ديكتاتؤريي‪ .‬ثيَويستة زماني دةستوور‬ ‫بةالي زؤرينةي طةلةوة تيَطةيشتن ليَي ئاسان بيَت‪ ،‬نابيَت‬ ‫َ‬ ‫بةتةنيا ثاريَزةرانء‬ ‫دةستوور دذوارو تةمومذاويي بيَت كة‬ ‫بذاردة ليَي تيَبطةن‪.‬‬ ‫سياسةتي بةرطريي ديموكراسيي‬ ‫َ‬ ‫طورةشةي‬ ‫هةرةشةو ِ‬ ‫دةولةتي تازة رزطاربوو رووبةرووي ِ‬ ‫بيانيي دةبيَتةوةو ثيَويستي بة تواناي بةرطرييكردن هةية‪،‬‬ ‫َ‬ ‫طورةشةي‬ ‫هةرةشةو‬ ‫دةولةتة رووبةرووي‬ ‫هةمديسان ئةم‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫بيانيي دةبيَتةوة كة ئامانج ليَي جلةءكردني اليةني ئابوورييء‬ ‫سياسييء سةربازييةكةيةتي‪ .‬ئيدي ثيَويستة بنةماكاني‬ ‫َبةجي بكريَتء بةهةند‬ ‫بةرةنطاربوونةوةي سياسيي جي‬ ‫َ‬ ‫وةربطيريَت لةثيَناو ثاراستني ديموكراسيةتي نيَوخؤيي‪،‬‬ ‫لةكاتيَكدا تواناي بةرطريي راستةوخؤ لةدةستي طةلدا بيَت‪،‬‬ ‫َ‬ ‫دةولةتي تازة رزطاربوو دةتوانيَت خؤي بةدوور بطريَت‬ ‫ئةوا‬ ‫لة بنياتناني تواناي سةربازيي طةورة كة مةترسيي دروست‬ ‫بكات لة سةر ديموكراسييةت‪ .‬ثيَويستة ئةوة وةبيرخؤمان‬ ‫بهيَنينةوة هيَنديَك طروث َ‬ ‫هةلدةستن بة فةرامؤشكردني ياسا‬ ‫دةستوورييةكان لةثيَناو دامةزراندني سيستميَكي ديكتاتؤريي‬ ‫هاوضةرخ‪ ،‬بؤية طةل َ‬ ‫َريَت لة ثيادةكردني‬ ‫رؤليَكي طرنط دةطي ِ‬ ‫بةرةنطاربوونةوةي سياسييء هاريكاريي نةكردن دذ بة‬ ‫سيستمي ديكتاتؤريي بةئامانجي ثاراستني ستراكتؤرء مافء‬ ‫ريَوشويَنة ديموكراسييةكان‪.‬‬ ‫بةرثرسياريَتى شايستة‬ ‫بةرهةمي خةباتي ناتوندوتيذيي بةتةنيا الوازكردنء‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بةلكو طةالن‬ ‫دةسةالتدارة ديكتاتؤرةكان نيية‬ ‫رماندني‬ ‫َ‬ ‫بةهيَزو تةيار دةكات كة لة ذيَر دةسةالتي ئةو ديكتاتؤرانةدا‬ ‫ضةوساونةتةوة‪ ،‬ئيدي طةالن بةهيَز دةكات كة ثيَشتر رؤذيَك‬ ‫لة رؤذان خؤيان بة سةربازي شةترةنج ياخود قوربانيي‬ ‫َ‬ ‫بةهةولء تيَكؤشاني خؤيان هيَزي ثتر‬ ‫ئةذمار دةكرد تا‬ ‫بةكاربهيَنن لةثيَناو فةراهةم هيَناني ئازادييء دادثةروةريي‪،‬‬ ‫ئةم ئةزموونةي خةبات‪ ،‬دةرةنجامي سايكؤلؤذيي طرنطء‬ ‫ثؤزةتيظي دةبيَت بةسةر زيادكردني متمانةي طةالن بةخؤيانء‬ ‫ثتر ريَزطرتني خؤيان‪ .‬يةكيَك لة هةرة سوودمةندترين‬ ‫دةرةنجامةكاني بةكارهيَناني خةباتي ناتوندوتيذيي بةئامانجي‬ ‫بنياتناني حكومةتيَكي ديموكراسيي بؤ ماوةيةكي دريَذخايةن‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطة فرة بةتوانا بيَت بؤ ضارةسةركردني‬ ‫بريتيية لةوةي‬

‫‪94‬‬

‫َ‬ ‫طةندةليي حكومةت‬ ‫كيَشة هةنووكةييء ئايندةييةكاني‪ ،‬وةك‬ ‫ياخود ثيادةكردني ستةمء زؤر دذ بة طرووثانيَكي دياريكراو‬ ‫ياخود نةبووني داوةريي ئابوورييء داناني كؤتوبةند لةسةر‬ ‫يةكساني ديموكراسيي لة سيستمي سياسيدا‪ .‬ئةو طةالنةي‬ ‫كة ئةزموونيان هةية لة ثيادةكردني بةرةنطاربوونةوةي‬ ‫سياسيدا كةمتر روبةروي سيستةمي ديكتاتؤريي دةبنةوة‪،‬‬ ‫زانيني بةكارهيَناني خةباتي ناتوندتيذيي لةدواي رزطاربوون‬ ‫ريَطةطةليَك دةستةبةر دةكات بؤ بةرطريكردن لة ديموكراسييء‬ ‫ئازاديي مةدةنييء مافي كةمةنةتةوةكانء جياوطي حكومةتة‬ ‫نيَوخؤييء هةريَمييء دامةزراوة ئةهلييةكان‪ ،‬دواجار وا لة‬ ‫َ‬ ‫بةرهةلستيي خؤيان بةشيَوةيةكي‬ ‫تاكء طرووثان دةكات‬ ‫بةبي ئةوةي ثةنا ببةنة بةر تيَرؤرو جةنطي‬ ‫ئةريَتيي‬ ‫بخةنةروو َ‬ ‫ِ‬ ‫ثارتيزانيي كة هيَنديَك طرووثي ئؤثؤزيسيؤن ثيَي َ‬ ‫هةلدةستن‪.‬‬ ‫خستنةرووي ئةم بيروبؤضوونانة لة‬ ‫مةبةستمان لة‬ ‫ِ‬ ‫تاقيكردنةوةي بةرةنطاربوونةوةي سياسيي ياخود خةباتي‬ ‫ناتوندتيذيي بريتيية لة هاريكارييكردني ئةو تاكء طرووثانةي‬ ‫َ‬ ‫هةولدةدةن رزطاريان ببيَت لة ستةمي ديكتاتؤرييء‬ ‫كة‬ ‫دامةزراندني سيستميَكي ديموكراسيي هةميشةيي كة ريَز‬ ‫بطريَت لة ئازاديية مرؤظانييةكانء كارة جةماوةرييةكان‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطة‪.‬‬ ‫بةئامانجي ثيَشخستني‬ ‫سي دةرةنجامي‬ ‫ئةو بيروبؤضوونانةي ثيَشنياركران‬ ‫َ‬ ‫سةرةكيي لةخؤدةطرن‪ ،‬ئةوانيش‪:‬‬ ‫َ‬ ‫• رزطاربوون لة سيستةمي دةسةالتي ديكتاتؤريي شتيَكي‬ ‫ضاوةروانكراوة‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫• طةيشتن بة ئازاديي ثيَويستيي بة بيركردنةوةي دوورو‬ ‫َ‬ ‫قوولء ثالنة‪.‬‬ ‫• ثيَويستيي بة هؤشيارييء كاري بةردةوامء خةباتي‬ ‫ريَكخراوة كة هيَنديَك جار باجي قورسي دةبيَت‪.‬‬ ‫خؤرايي وةدي نايةت" طوتةيةكي راستة‪ ،‬ضونكة‬ ‫"ئازاديي بة ِ‬ ‫هيض هيَزيَكي دةرةكيي ئازاديي نابةخشيَت بة طةالني ضةوساوة‬ ‫كة هيواي بؤ دةخوازن‪ ،‬ثيَويستة هاونيشتيمانيان فيَرببن ضؤن‬ ‫بةخؤيان ئازاديي وةدي ديَنن‪ ،‬ئةمةش ئاسان نيية‪ .‬تيَطةيشتني‬ ‫َ‬ ‫خةلكيي بؤ وةدةستهيَناني ئازاديي كارنامةيةكي وايان بؤ‬ ‫نارةحةتيي‬ ‫َراي ِ‬ ‫دةستةبةر دةكات كة بةرةو ئازادييان ببات وي ِ‬ ‫زؤر‪ ،‬دواتريش دةتوانن سيستميَكي ديموكراسيي هاوضةرخ‬ ‫دابمةزريَننء‪ ،‬خؤيان سازو ئامادة بكةن بؤ بةرطرييكردن لةو‬ ‫سيستمة‪ .‬ئةو ئازادييةي بةمشيَوةية دروست دةبيَت تاسةر‬ ‫دةميَنيَتةوةو‪ ،‬لةريَطةي يةكطرتوويي جةماوةرييةوة ثتر‬ ‫ثاريَزطاريي ليَدةكريَتء ثشتطيريي ليَدةكريَت‪.‬‬

‫و‪ :‬بةرزاني مةال تةها‬

‫ذمارة (‪ )9‬ئةيلولي ‪2010‬‬

‫***‬


Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.