serchawa shmara 11

Page 1


‫خؤثيشاندانى لة ناكاو‬ ‫ثةنجةرةى كراوة‬ ‫هيوا جةمال‬

‫هةرضةندة ثةرلةمانى كوردستان بة زؤرينةى ‪ 56‬بة ‪ 42‬دةنط ياسايةكى ثةسةندكرد بؤ‬ ‫«ريَكسختنى خؤثيشاندانةكان» لة هةريَمى كوردستاندا بةآلم يةكيَك لة طرنطترين جؤرةكانى‬ ‫خؤيشاندانى تيَدانيية كة «خؤثيشاندانى لة ناكاو»ة‪.‬‬ ‫بةشيَكى زؤر لةو خؤثيشاندانانةى كة لةماوةى رابردوودا ئةنجامدراوون خؤثيشاندانى لةناكاو‬ ‫بوون‪ ،‬بؤ نمونة سةرجةم خؤثيشاندانةكانى خويَندكاران‪ ،‬كة داواى كارةباء ئاوء خزمةتطوزارييء‬ ‫مامؤستاء بةشة ناوخؤيىء خويَندنةطةء ثيَداويستييةكانيان كردووة‪ ،‬بؤ نمونةش دوايين‬ ‫خؤثيشاندانى ‪11/24‬ى خويَندكارانى زانكؤ لة هةوليَر‪.‬‬ ‫برياريَك يان ياسايةك ياخود‬ ‫هةموو ئةو خؤثيشاندانانةى كة لةئةنجامى رازيى نةبوون بة ِ‬ ‫ريَنماييةكى حكومةتةوة ئةنجامدراون خؤثيشاندانى لة ناكاو بوون‪.‬‬ ‫لة كاتى َ‬ ‫هةلبذاردنةكانء راطةياندنى ئةنجامةكانيانء دةرضوونى كةسايةتييةك يان سةركةوتنى‬ ‫ليستةكان‪ ،‬كاتيَك َ‬ ‫خةلك بة ليَشاو ضوونةتة سةرشةقامةكانء ريَطاكانيان طرتووة‪ ،‬خؤثيشاندانى‬ ‫َ‬ ‫لةناكاو بوون‪ ،‬دوايين خؤثيشاندانيش شةوى (‪ )2010/11/11‬بونةوةى جةالل تالةبانى بة سةرؤكى‬ ‫كؤمار؛ لة سليَمانىء ضةند شارؤضكةيةك َ‬ ‫خةلك ضوونة سةرجادةكان‪ ،‬ئةوةش خؤثيشاندانى‬ ‫دةربرين‪.‬‬ ‫نارةزايى‬ ‫لةناكاو بوو‪ ،‬بةآلم بؤ‬ ‫ِ‬ ‫دةربرينى خؤشى نةك ِ‬ ‫ِ‬ ‫بريارةكان رؤذانة‬ ‫خؤدروستكرندايةء‬ ‫لة‬ ‫حكومةت‬ ‫لة هةريَمى كوردستاندا لةبةرئةوةى‬ ‫ِ‬ ‫طؤرانكارى زؤر لة كاروبارةكاندا هةية ئةطةرى خؤثيشاندانى لة ناكاو زؤر زياترة لة‬ ‫دةردةضنء ِ‬ ‫خؤثيشاندانيَك كة ثيَويست بكات ثيَشوةخت ئامادةسازيى بؤ بكريَتء ‪ 48‬سةعات ضاوةريَى َ‬ ‫مؤلةت‬ ‫وةرطرتن بكريَت‪ ،‬بؤنمونة دةتوانريَت بؤ رؤذى بةرةنطاربوونةوةى توندوتيذى دذى ذنان َ‬ ‫مؤلةت‬ ‫وةربطريَت لةبةرئةوةى كاتةكةى دياريكراوةء‬ ‫دةتوانريَت ضةند هةفتةيةك ثيَش ‪25‬ى نؤظةمبةر داواى َ‬ ‫مؤلةت بكريَت‪.‬‬ ‫لةبةرئةوةى هيَشتا تةواوى نةتةوةى كورد لة عيَراقء سنوريى جوطرافيى كوردستان لة‬ ‫َ‬ ‫فيدرالدا‪ ،‬بةتةواوى نةهاتوونةتةوة سةر هةريَمى كوردستان‪ ،‬خؤثيشاندانى لةناكاو‬ ‫عيَراقى‬ ‫بؤ كورد يةكيَكة لة ثيَويستييةكانى ذيانى ديموكراسى‪.‬‬ ‫مةرج نيية ئةو خؤثيشاندانانةى كة لة هةريَمى كوردستاندا ئةنجام دةدريَن تةنها لةدذى‬ ‫برياريَك يان ياساء ريَنامييةك بيَت‪ ،‬كة لةاليةن حكومةتء ثةرلةمانى هةريَمى‬ ‫دةركردنى ِ‬ ‫كوردستانةوة دةرضووبن‪َ ،‬‬ ‫بةلكو دةطونجيَت‪ ،‬لة دذى حكومةتء ثةرلةمانى بةغدا بيَت‪ ،‬يان‬ ‫خؤثيشاندانيَكى جيهانى بيَتء هاوآلتيانى كوردستانيش بةشدارى تيَدا بكةن‪.‬‬ ‫ئةوةى جيَطةى سةرنجة تائيَستاش ذمارةيةكى بةرضاو لة ثةرلةمانتارةكانى كوردستان‬ ‫دةربرى لةدذى ئةو حكومةتةية كة حيزبةكانى ئةوان‬ ‫نارةزايى‬ ‫ِ‬ ‫بروايان واية هةركةسيَك ِ‬ ‫ِ‬ ‫ثيَكيان هيَناوة‪ ،‬بؤية بةو بيركردنةوةية‬ ‫دةرواننء زؤرجاريش دةنطى بؤ دةدةن‪.‬‬ ‫لة ثرؤذة ياساكان ِ‬ ‫ثيَويستة ثةرلةمانتارةكان ئيدى ئةوة َ‬ ‫قبول بكةن‪ ،‬كة تا سةر حيزبةكةى ئةوان زؤرينة‬ ‫ناهيَنيَتء ئةوان حكومةت ثيَك ناهيَنن‪ ،‬بؤية باشتر واية‬ ‫وةك ثةرلةمانتار نةك ضاوى حيزبء حكومةت بريار بدةن‪.‬‬ ‫خؤثيشاندانى لة ناكاء تةنها نارةزاييةكانى هةريَمى كوردستان ناطريَتةوة َ‬ ‫بةلكو دةشيَت‬ ‫ئةمرؤ بة حكومةت رازيينء دةنطيان ثيَداوة‪ ،‬لةوانةشة هةر ئةو حيزبانةى‬ ‫ئةوانةش بطريَتةوة كة ِ‬ ‫كة ئيَستا لة دةسةآلتدان َ‬ ‫برذيَنة سةر شةقامةكان بؤ‬ ‫خةلك هانبدةن لةماوةى ضةند سةعاتيَكدا ِ‬ ‫دةربرنى نارةزاييةك سةبارةت بة حكومةتى بةغدا‪ ،‬ئةوةش خؤثيشاندانى لةناكاوة‪ ،‬خؤناكريَت‬ ‫ِ‬ ‫حكومةت َبليَت ئةوةيان لةبةرئةوةى حيزبةكةى خؤمة‬ ‫ثيَويست بة َ‬ ‫مؤلةت وةرطرتن ناكات‪.‬‬ ‫كةواتة خؤثيشاندانى لةناكاو يةكيَكة لةو خؤثيشاندانانةى ثيَويستة لة ياساكةدا جيَى بكريَتةوة‪،‬‬ ‫بؤية ئوميَدةوارم يةكةم‪ :‬سةرؤكى هةريَم ياساكة ئيمزا نةكاتء بينيَريَتةوة ثةرلةمان بةمةبةستى‬ ‫هةمواركردنةوة‪ ،‬دووةم‪ :‬ثةرلةمانتارةكان بةبيركردنةوةيةكى فراوانترةوة لة ثرؤذةكان براوانن‬ ‫بةتايبةت ياساى ريَكخستنى خؤثيشاندانء ئةو مافة ياساىء مةدةنيية بةتةواوى بدةن بة‬ ‫هاوآلتيانى كوردستان‪.‬‬


‫خاوةني ئيمتياز‬ ‫ئاوات جةناب نوري‬ ‫سةرنوسةر‬ ‫مةجيد سالَح‬ ‫بةريَوةبةرى نوسين‬ ‫ِ‬ ‫رةزا جةبار‬

‫سةرثةرشتيارى ضاث‬ ‫سيروان ذاذلَةيي‬ ‫طؤظاريَكى سياسي‪ ،‬فكري مانطانةية‬ ‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةم ‪2010‬‬

‫ثةيوةندييةكان‪info@serchawe.com - sarchawa@gmail.com :‬‬ ‫‪07701571591 - 07701415468‬‬ ‫ذمارةى تؤماركردن لة سةنديكاى رؤذنامةنوسانى كوردستان (‪)198‬‬

‫ناوة ِرؤك‬ ‫‪2‬‬ ‫توركيا و ك َيشةى كورد ‪ِ .......................................................................................‬ريَبين عبدالرحمن فتاح‬ ‫‪12‬‬ ‫َ‬ ‫جوآلنةوةى كورد لةبةلطةنامةكانى فةرةنسا ‪...................................................................‬دكتؤرخالد عيسا‬ ‫‪17‬‬ ‫فيدراليزم لةسيستةمي سياسي دا ‪..........................................................................‬دكتؤر ساالر باسيرة‬ ‫‪21‬‬ ‫َ‬ ‫بةشدارى سياسى ؛ ناساندن‪ ،‬كةنالةكانى‪ ،‬ئاستةنطةكانى ‪..................................................‬كؤسرةت خدر‬ ‫‪25‬‬ ‫َ‬ ‫كاريطةرى ‪ Think tank‬لة دةسةالت و ب ِريارى ئةمريكا ‪...................................‬عومةر عةبدولكةريم‬ ‫‪27‬‬ ‫ديموكراسى ضيية؟ ‪........................................................................................................‬سيفان عومةر‬ ‫‪32‬‬ ‫ئاسايش لةسةربنة‌ماي كارامة‌يي ‪..................................................................................‬مةجيد موختارى‬ ‫‪34‬‬ ‫ك َيشةى باشورى سودان‪...‬م َيذوو ‪ ..‬ئايندة‪ ......................................................................‬عبدولفتاح حةمةد‬ ‫‪41‬‬ ‫َ‬ ‫سةبارةت بة ديموكراسي‪ ،‬ديدار لة طةل ئةبوبةكر عةلي ‪ ............................................‬زمناكؤ ئيسماعيل‬ ‫‪46‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫سةبارةت بة كؤمةلى مةدةني‪ ،‬ديدار لة طةل فازل عومةر ‪ ..............................................‬هةلؤ ئةبوبةكر‬ ‫‪54‬‬ ‫ت َيطةيشتن لةضةمكى سةركردايةتى لةضوارضيوةى كارى الواندا ‪.........................................‬ئاسؤ ئةمين‬ ‫‪62‬‬ ‫زةمينة م َيذوويي و هزرييةكانى ليبراليزم ‪ ............................................................‬دكتؤر حسين بةشيرية‬ ‫‪78‬‬ ‫َ‬ ‫بةرطرى لة عةقل َيكى ئيسالمى هاوضةرخ ‪...........................................................‬شيروان كةريم محةمةد‬ ‫‪86‬‬ ‫َ‬ ‫سةبارةت بة فةلسةفة‪ ،‬ديدار لة طةل مةجيد عةزيز ‪ .......................................................‬هه‌ريَم عوسمان‬ ‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬

‫ديزان‬ ‫رابين‬ ‫ضاث‬ ‫ضاثخانةى زةرطةتة‬


‫توركيا و ك يَشةى كورد‬

‫عبدالرحمن فتاح*‬

‫‪2‬‬

‫َ‬ ‫دةولةتةى كة خاوةنى ثيَطةيةكى زؤر بةهيَز و ثتةوة لةناوضةى‬ ‫ئةو‬ ‫لةرووى‬ ‫هةية‬ ‫طةورةشى‬ ‫زؤر‬ ‫توانايةكى‬ ‫ناوةراستدا‪،‬‬ ‫ؤذهةآلتى‬ ‫ِر‬ ‫ِ‬ ‫لةرووى‬ ‫سياسى و ئابوورى و كؤمةآلتى و كلتووريةوة‪ ،‬بةتايبةت ِ‬ ‫سياسيةوة دةيةويَت كار بةو ئاراستةيةدا بكات كةضؤن بتوانيَت ئةو‬ ‫ِر َ‬ ‫لةريَطةى كاركردنيَتى لةسةر‬ ‫ؤلةى هةيةتى زياترى بكات ‪ ،‬ئةويش ِ‬ ‫ِراكيَشانى هةستى هةموو عةرةب بةالى خؤيدا‪ .‬ئةمةش بةو شيَوةى‬ ‫كة دةيةويَت دذايةتى هاوثةيمانة نزيكةكةى خؤى بكات كةئةويش‬ ‫َ‬ ‫هةولةكانى بؤ ئةوةية كة ضؤن كاربكات‬ ‫ئيسرائيلة‪ .‬ماوةيةكة توركيا‬ ‫بؤ ئةوةى كة بتوانيَت لةناوضةى ِرؤذهةآلت و وآلتانى عةرةبى ِرؤلَ‬ ‫َ‬ ‫هةولدان بؤ نزيك بوونةوة لة وآلتانى‬ ‫و كاريطةرى هةبيَت نةك‬ ‫ئةوروثا‪ ،‬بةم هؤكارةش دةيةويَت كةوا لةوآلتانى ئةوروثا بكات‬ ‫و ثيَيان ثيشان بدات كة توركيا بةهيَزة خاوةن ثيَطةية تا ئةوان‬ ‫بةئةندام لة يةكيَتيةكةى خؤيان وةريبطرن‪ .‬بةآلم وةرطرتنى توركيا‬ ‫َ‬ ‫قبول كردن نةبيَت لةاليةن‬ ‫بةئةندام ِرةنطة وة بة ئاسانى مايةى‬ ‫وآلتانى ئةورثاوة‪ ،‬ضونكة ئةوة ئيمثراتؤريةتى عوسمانى بوو كة‬ ‫هةرةشةى لة هةموو وآلتانى ئةوروثا و لةدةرطاكانى نةمساى دةدا‬ ‫ِ‬ ‫لةرووى ئاينيةوة‬ ‫نادات‬ ‫وآلتة‬ ‫بةو‬ ‫َطة‬ ‫ي‬ ‫ر‬ ‫ئةوروثا‬ ‫بؤية‬ ‫داطيركردنى‪.‬‬ ‫بؤ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫خؤى بةنويَنةرى ئيسالم دةزانيَت و خاوةنى طةورةترين كةرةستةو‬ ‫ئاميَرى سةربازية‪ِ ،‬رةنطة ئةطةر بةئةندام وةربطريَت مةترسى بيَت‬ ‫َ‬ ‫لةهةولداية‬ ‫بؤ سةر وآلتانى ئةورثا بةطشتى‪ .‬بؤية توركيا بةردةوام‬ ‫سةرةراى ئةوةى‬ ‫بؤ ئةوةى وةربطيريَت‪ ،‬بةآلم وآلتانى ئةوروثا‬ ‫ِ‬ ‫ئةمة ِرةت دةكةنةوة‪ ،‬بةردةواميش رةخنةى ليَدةطرن بةوةى كة‬ ‫لةناوخؤيدا ثيَشيَلكارى مافةكانى مرؤظ و ئازاديةكان دةكات و مافى‬ ‫كةمةيةتيةكانى نادات و سةركوتيان دةكات‪ .‬هةرضةندة توركياش‬ ‫هةندى ضاكسازى كردووة‪ ،‬بؤ نموونة وةكو ثرؤسةى ديموكراسى‬ ‫َ‬ ‫بةرووى كورددا بةو بيانووةى كة دةيةويَت ئةو كيَشانةى‬ ‫و كرانةوة ِ‬ ‫كة هةية ضارةسةريان بكات‪ ،‬بةآلم ئةمانة بؤ دةوآلتانى ئةوروثا‬ ‫بايةخيَكى ئةوتؤيان نية‪ ،‬رةنطة ئةم وآلتانةش لةوة طةشتبن كة‬ ‫توركيا تةنها بؤ وةرطرتن و بةئةندام بوون ئةم كارة سةرةتايانة‬ ‫ناوةرؤكةوة ضارةسةريَكى ِريشةيى بؤ‬ ‫دةكات‪ .‬نايةويَت لةناواخن و‬ ‫ِ‬ ‫سةرجةم كيَشةكان بدؤزيَتةوة‪ .‬هةروةها توركيا بةتؤث بارانةكانى‬ ‫بؤ سةرسنورةكانى هةريَمى كوردستان و هيَرشة بةردةوامةكانى‬ ‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬


‫بؤ سةر ثارتى كريَكارانى كوردستان بارودؤخةكةى‬ ‫زياتر شيَواند‪ ،‬ضونكة ضةكدارانى ثارتى كريَكاران‬ ‫بريارى دووبارة دةست ثيَكردنةوةى ئؤثراسيؤنة‬ ‫ِ‬ ‫سةربازيةكانيان دايةوة لةدذى هيَزى سةربازى‬ ‫توركيا‪ .‬ئةمةش واتاى ئةوةية كةجةنط ببيَتة‬ ‫دؤزينةوةى‬ ‫بؤ‬ ‫يةكاليكةرةوة‬ ‫فاكتةريَكى‬ ‫ضارةسةريَك بؤ كيَشةكان‪ ،‬بةآلم لة جةنطدا براوة‬ ‫دؤراون‪ .‬بةآلم ئةو‬ ‫بوونى نية هةردووالى‬ ‫شةركةر ِ‬ ‫ِ‬ ‫لةشةرى نيَوان توركيا و ‪ PPK‬دا‬ ‫اليانةى كة زياتر‬ ‫ِ‬ ‫زةرةرمةندة توركياية‪ ،‬ضونكة توركيا بةحسابى‬ ‫خؤى دةيةويَت ‪ PPK‬لة ناوبةريَت‪.‬‬ ‫لةكاتيَكدا لةناوضوونى ثارتى كريَكارانى كوردستان‬ ‫كاريَكى هةروا ئاسان و سادة نية كةتوركيا ليَى‬ ‫تيَطةشتوة‪ ،‬ضونكة ئةم ثارتة ثشتطيريكةريَكى‬ ‫طةورةى جةماوةرى لةناوخؤدا هةية‪ .‬هةروةها‬ ‫بةرطريكاريَكى سةرةكى مافى ِرةواى طةليَكة كة‬ ‫لةدروستبوونى كؤمارى توركيايةوة هةميشة‬ ‫كار دةكريَت بؤ لةناوبردنيان‪ ،‬ثيَنةدانى سادةترين‬ ‫مافةكانى ذيان ثيَيان‪ ،‬هةروةها بيَبةشكردنيان‬ ‫تةنانةت لةمافى ذيانيش كةئةويش كوردة كة دووةم‬ ‫نةتةوةن لةدواى توركةوة‪ .‬هةروةها ضةند فاكتةريَكى‬ ‫دةرةكيش هةن كةيارمةتيدةرن بؤ مانةوةى ئةم‬ ‫ثارتة‪ ،‬بؤ نموونة ئةمريكا لةناوضوونى ئةم ثارتةى‬ ‫ناويَت ئةويش بؤ دوو مةبةست‪ :‬يةكةميان وةكو‬ ‫كارتيَكى فشار بؤ الواز كردنى توركيا بةكاردةهيَنيَت‪،‬‬ ‫دووةميان ئةمريكا نايةويَت زنجيرة ضياى قةنديل‬ ‫َ‬ ‫ضؤل بكريَت‪ ،‬ضونكة ئةطةر هاتووئةو زنجيرة ضيايية‬ ‫َ‬ ‫ضؤلبكريَت زؤر نزيكة كة ِريَخكراوى قاعيدةو طروثة‬ ‫تيرؤرستيةكان شويَنى ‪ PPK‬بطرنةوة ئةو كاتيش‬ ‫رةنطة بةرذةوةنديةكانى ئةمريكا لة عيَراقدا بخانة‬ ‫مةترسيةوة‪ .‬بؤية توركيا ئةميَستا توشى طيَذاويَكى‬ ‫سى اليةنة بووة لةاليةك لةناوخؤيدا و كيَشةى‬ ‫َ‬ ‫كورد لةناوخؤدا ثةيوةندنى ئةم كيَشةية بةعيَراق‬ ‫وكوردستانى عيَراق و هةروةها لةاليةكى ترةوة‬ ‫َ‬ ‫لةطةل يةكيَتى ئةوروثا كيَشةى وةرطرتنى بةئةندام‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئيسرائيلدا‪ ،‬هةروةها لةناو‬ ‫و لةاليةكى ترةوة‬ ‫سيتةمى سياسيشدا كيَشةى نيَوان عيلمانييةكان و‬ ‫ئيسالمييةكان‪ ،‬هةروةها توركيا كيَشةى قوبرسيشى‬ ‫َ‬ ‫لةطةل يونان؛ بؤية هةريةكة لةو كيَشانةى كة‬ ‫هةية‬ ‫َ‬ ‫توركيا بةدةستييةوة دةناليَنيَت ِرةهةند و تايبةتمةندى‬ ‫خؤيان هةية‪ ،‬هةروةها خاوةنى ئاراستةى سياسى‬ ‫جياوازن‪.‬‬ ‫توركيا و طيَذاوى كيَشةى كورد‬ ‫هةموو وآلتيَك كةم تا زؤر رةنطة بةشيَوةيةك لة‬

‫شيَوةكان كيَشةى لةناوخؤدا هةبيَت‪ ،‬بةآلم طرنط‬ ‫ئةوةية كة حكومةتى ئةو وآلتة تاضةند مةبةست و‬ ‫نيازى هةية بؤ ضارةسةركردنى ئةو كيَشة‪ ،‬هةروةها‬ ‫وآلت لةو مةينةتيةى كة تيَيكةوتوة ِرزطار بكات‪،‬‬ ‫َ‬ ‫ووبةروو‬ ‫خاليَكى زؤر طرنطة بؤ ِر‬ ‫ضونكة ئةمة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫بوونةوةى كيَشة‪« .‬دةولةتى ناسيؤنالى توركى‪،‬‬ ‫َ‬ ‫لةسالى (‪)1924‬دا لةسةر ويَرانةى ئيمثراتؤرياى‬ ‫عوسمانى دامةزريَندرا‪ .‬ناسؤناليزمى تورك‬ ‫َ‬ ‫دارشتبوو‬ ‫ثرؤذةى‬ ‫دةولةتيَكى ِ‬ ‫هةر لةسةرةتاوة ِ‬ ‫كةلةسايةيدا جطة لةتورك و زمانى توركى هيض رةطةز‬ ‫و زمان و كولتووريَكى تر مافى بوون و ذيانى نةبيَت‪.‬‬ ‫توركبوون‪ ،‬تةنها بناغةى ئايديؤلؤجياى ناسؤناليزمى‬ ‫تورك نةبوو‪َ ،‬‬ ‫بةلكو دواتر كراية ثيَوةرى هاوآلتيبوون‬ ‫و توركيزميش بةتاكة كولتوورى سياسى َ‬ ‫زال و‬ ‫َ‬ ‫ثرؤذةية لةوآلتيَكى فرة‬ ‫ئاينى نويَى‬ ‫دةولةت‪ .‬ئةم ِ‬ ‫نةتةوة و فرةزمان و فرة ئاين و فرة مةزهةبى وةكو‬ ‫توركيادا‪ ،‬كةئةو كاتة تورك لةنيوةى دانيشتوانى ئةو‬ ‫وآلتة نويَية كةمتر بوون‪ ،‬كاريَكى سةختةو تةنانةت‬ ‫َ‬ ‫مةحاليش بوو‪ )1 (».‬هةروةها لةماددةى دووةمى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةستووردا كةلةسالى ‪ 1924‬دةل َى( زمانى توركى‬ ‫َ‬ ‫دةولةت دادةنريَت)‪ .‬ئةمة ماناى ئةوةية‬ ‫بةزمانى‬ ‫دةبى بةزمانى توركى بيَت‪،‬‬ ‫وآلت‬ ‫رةسمى‬ ‫رؤذنامةى‬ ‫َ‬ ‫بريارة ثشتطؤيَخستن و لةناوبردنى‬ ‫بةكورتى ئةم ِ‬ ‫بضوكترين مافة سةرةتاييةكانى ميللةتان يان نةتةوة‬ ‫بضوكةكانى ناو توركياية‪ .‬جطة لةسةثاندنى زمانى‬ ‫َ‬ ‫هةوليان‬ ‫توركى بةسةر هةمواندا‪ ،‬دةسةلاَ تداران‬ ‫دةدا ِر َى لةطةشةكردنى بوارةكانى روحى ميللةتة‬ ‫بضووكةكانيش بطرن و هةر لةتاريكدا بيانهيَ‬ ‫َلنةوة‪،‬‬ ‫هةروةكو لةدةستووردا هاتووة و َ‬ ‫دةل َى‪:‬‬ ‫دةبى‪/‬‬ ‫ هةموو توركيَك بةئازادى لةدايك‬‫َ‬ ‫مادة(‪)68‬‬ ‫ هةموو توركةكان بةرامبةر بةياسا يةكسانن‪/‬‬‫مادة (‪)69‬‬ ‫ماددةى (‪ )88‬لةدةستوورى توركيادا بةئاشكرا‬ ‫َ‬ ‫بةبى جياوازى‬ ‫دةليَت‪ (:‬هةموو دانيشتوانى توركيا‬ ‫َ‬ ‫ئاينى و نةذاد طشتيان توركن)‬ ‫ناوةرؤكدا نةيانتوانى‬ ‫بةآلم هةموو ئةمانة لة‬ ‫ِ‬ ‫جياوازى نةتةوةكان بطؤرن كة لة توركيا‬ ‫دةذين و نةياندةويست و نةيانتوانى ببنة تورك‪،‬‬ ‫كوردةكانيش نةيانويست ببنة تورك و دريَذيان‬ ‫بة خةباتى ِرزطاريخوازى نةتةوةيى خؤياندا‬ ‫لةثيَناو سةربةخؤيى و مافى ضارةى خؤنوسين‬ ‫دذى دةسةآلتى توركى باآلدةست‪ )2( ».‬بؤية ئةمة‬ ‫طؤرانى‬ ‫ناوةرؤكى يةكةم دةستوورى سةردةمى‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬

‫‪3‬‬


‫توركيا بوو لةدواى جةنطى جيهانى يةكةمةوة‬ ‫كة ضؤن ضؤنى باسى كوردى كردووة‪ .‬هةموو‬ ‫دانيشتوانى توركياى بةتورك ناساندبوو ليَرةوة‬ ‫كاركراوة بؤ توانةوةى بةزؤرى كوردانى باكوور‬ ‫لةبؤتةى تورك ِرةطةزى توركدا‪« .‬بؤية هةتا ئةم‬ ‫دوايةش كوردةكان مافى ئةوةيان نةبووة لةهيض‬ ‫َ‬ ‫لةمالةوة‬ ‫شويَنيَك زمانى خؤيان بةكاربهيَنن‪ ،‬مةطةر‬ ‫يان لةنيَو طروثى بضووكدا‪ .‬تةنانةت ِريَطةى‬ ‫ئةنجامدانى ضاالكية ِرؤشبيرييةكانيشيان ليَطرابوو‪،‬‬ ‫كةطوزارشتى لةناسنامةى رةسةنى كولتوورى‬ ‫كوردى دةكرد‪ .‬هيض بابةتيَك نةدةبوو بةزمانى‬ ‫كوردى بآلوبكريَتةوة تةنانةت تويَذينةوةكانى‬ ‫زمانيش‪ .‬لةهةمان كاتدا حكومةت هانى ليَكؤلينةوةى‬ ‫بى بةهاى ميَذووييةكانى دةدا كةمةبةستى بوو‬ ‫َ‬ ‫بةضوار ِريَطة جؤربةجؤر بيسةلميَنيَت‪.‬‬ ‫‪)1‬كةبةراستى كورد طةليَكى كؤنى توركةو هاتؤتة‬ ‫ِ‬ ‫سى‬ ‫تا‬ ‫دوو‬ ‫بةماوةى‬ ‫ئةويش‬ ‫و‬ ‫بضووك‬ ‫ئاسياى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هةزار سال لةثيَش توركةكانى ترةوةية‪.‬‬ ‫‪)2‬كورد لةرِاسيتدا بةو شيَوةى ئيَستاى نةبووة لة‬ ‫رابردوودا‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫‪)3‬كورد توركن و نفوزى ئيَرانى فاسدى كردوون‪.‬‬ ‫َكةل و ثي َ‬ ‫زمانى كوردى تي َ‬ ‫َكةلةيةكى‬ ‫‪ )4‬‬ ‫تيَكشكاوة كةشايانى ئةوة نى ية وةكو زمانيَكى‬ ‫سةربةخؤ دانى ثيَدابنريَت‪.‬‬ ‫لةراستيدا دياليَكتيَكى كؤنى‬ ‫‪ )5‬زمانى كوردى ِ‬ ‫زمانى توركى ية‪.‬‬ ‫بةشيَوةيةكى ِرةسمى بةكارهيَنانى زمانى كوردى‬ ‫لةبةريَوةبردن و دادطا و بؤ شاآلوى سياسى‬ ‫ِ‬ ‫قةدةغة كراو تيَضووى هةموو ئةم سنوور دانانة‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئارةزووى توركيادا ناكؤكن بؤ ثيادةكردنى‬ ‫برواو بطاتة‬ ‫ديموكراسى تةواو تاببيَتة جيَطاى ِ‬ ‫َ‬ ‫َودةولةتيةكانى مافةكانى‬ ‫ئاستيَكى ثةسةند لةئاستة ني‬ ‫َ‬ ‫مرؤظ‪« )3(».‬هةروةها زياتر لةبيست وثيَنج سالة‬ ‫كيَشةى سياسيى طةلى كورد لةتوركيا ثيَى ناوةتة‬ ‫قوناغيَكى تازةى كاريطةريَتى ثةرةسةندنةوة‪ .‬راستة‬ ‫لةماوةى سةدةى رابردوو‪ ،‬كيَشة سياسييةكةى كورد‬ ‫لةرةطةزة طرنطةكانى دروستكردنى‬ ‫هةميشة يةك ِ‬ ‫ِرووداوى سياسى و سةبازى بووة لةوآلتةدا‪ .‬بةآلم‬ ‫ئةوةى كة جيَطةى سةرنجة‪ ،‬كيَشةكة‪ ،‬لةماوةى‬ ‫َ‬ ‫َودةولةتى‬ ‫ضارةكة سةدةى رابردووةدا ثانتاييةكى ني‬ ‫و ئةوروثى بةر ضاويشى بةخؤيةوة بينيوة‪ .‬بؤية‪،‬‬ ‫بونيادى كيَشةى كورد لةتوركيا لةماوة دياريكراودا‪،‬‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ميَذووى ثيَش ئةو بيست‬ ‫جياوازيَكى زؤرى‬ ‫و ثيَنج َ‬ ‫سالة هةية‪ .‬ئةوةتا‪ ،‬دواى ئةو بيست و ثيَنج‬ ‫‪4‬‬

‫َ‬ ‫سالة توركيا ناضارى ئةوةية ثتر لة سةد هةزار‬ ‫سةباز رابكيَشيَتة سةر سنوور كوردستانى عيَراق‪.‬‬ ‫هةروةها نزيكةى سةدهةزارى ديكةش لةناو خاكى‬ ‫كوردستانى باكوور بآلوبكاتةوة‪ .‬ئةوةش بؤ ئةوةى‬ ‫ثي‬ ‫قؤناغيَكى ديكةى‬ ‫شةر لةدذى ثةكةكة دةست َ‬ ‫ِ‬ ‫بكات‪)4(».‬‬ ‫بؤية»كيَشةى كورديش هةر لةكؤتاييةكانى‬ ‫ئيمثراتؤريةتى عوسمانيةوة لةتوركيادا هةبووة‪.‬‬ ‫لةسةردةمى كؤماريشدا هةروةكو خؤى ماوةتةوةو‪،‬‬ ‫اثةرين ئةنجامدراون سةركوتكراون‪ .‬بةآلم‬ ‫ضةندين ِر ِ‬ ‫ئةمرؤى مةترسى‬ ‫ِرؤذيَك لة ِرؤذان ئةم كيَشةية وةكو ِ‬ ‫لةسةر قةوارةى توركى دروست نةكردووة‪.‬‬ ‫شةرى دووةمى‬ ‫ئةوةبوو وةك دةرئةنجاميَكى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتيَكى بضووكى‬ ‫كةنداو لةباكوورى عيَراقدا‬ ‫لةرؤذى‪4‬ى تشرينى يةكةم‪/‬‬ ‫كوردى دامةزراو‬ ‫ِ‬ ‫ئؤكتؤبةرى ‪1992‬دا راطةيانرا‪ .‬توركياش ضةند ليَدانى‬ ‫ثى خؤش بوو‪،‬‬ ‫ملؤزمة ئيقليميةكةى(واتةعيَراق) َ‬ ‫هيَندةش نيطةرانى بةرةو ثيَشضوونى ِرووداوةكان‬ ‫بوو لةباكوورى عيَراق كةبةئاراستةى ِرةخساندنى‬ ‫َ‬ ‫كاملكردنى‬ ‫هةلومةرج و بارودؤخى ثيَويست بؤ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتيَكى بضكؤلة بؤ كورد دةضوو‪ .‬ضونكة‬ ‫بونيادى‬ ‫َ‬ ‫جيَى طومان نية كةدامةزراندنى دةولةتيَكى كوردى‬ ‫لةباكوورى عيَراق ض كاريطةرييةكى بؤسةر بارى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةل َى‬ ‫كوردةكانى توركيا دةبيَت‪)5(».‬هةروةها‬ ‫هؤكارى سةرةكى هةية كةهةريةكة لةتوركيا و‬ ‫وآلتانى عةرةبى ثيَكةوة دةبةستيَتةوة و بةيةكيانةوة‬ ‫طري دادةت وةكو دين وثيَطةى جوطرافى و كلتور و‪...‬‬ ‫َ‬ ‫كةروويانداوة كاريطةريان‬ ‫هتد‪ .‬هةروةها طؤرانكارى ِ‬ ‫هةية لةسةر ثةيوةندى نيَوان هةردوواليةنى توركى‬ ‫و عةرةبى وةكوكيَشةى فةلةستين و ئاو و كيَشةى‬ ‫كورد‪ )6(».‬كيَشةى كورد لةتوركيادا هةر لةسةرةتاى‬ ‫دةولةت َ‬ ‫َ‬ ‫نكولى ليَى كراوة‬ ‫دروستبوونى توركيا وةكو‬ ‫بةبةردةوامى وةكو خؤى ماوةتةوة‪ .‬دةسةآلتدارانى‬ ‫توركيا هيض كات( بةدةطمةن نةبيَت) ئامادةى ئةوةيان‬ ‫نةبووة كةكيَشةى كورد وةكو خؤى ناوزةند بكةن‬ ‫و بةناوى ترى وةكو ((كيَشةى تيرؤر)) و((كيَشةى‬ ‫باشوورى ِرؤذهةآلتى ئةناتؤليا)) باسيان ليَوة‬ ‫ثر‬ ‫كردووة‪ .‬كةئةمةش بووة بةكاردانةوةى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫اديكالى‬ ‫لةتوندوتيذى كوردةكان كةبزوتنةوةيةكى ِر‬ ‫وةكوو‪ pkk‬ى ليَكةوتؤتةوة‪ ،‬ئيَستاش بووة بةيةكيَك‬ ‫لةطرنطترين كيَشةكانى توركيا‪ )7(».‬هةروةها‬ ‫َ‬ ‫دةولةتى توركيا بانطةشةى ديمؤكراسى دةكات‬ ‫َ‬ ‫ليبرالة‪ ،‬بةآلم «ديمؤكراسى‬ ‫بةوةى كة وآلتيَكى‬ ‫لةسياسةتدا لة جياوازييةكاندا شويَن ثيَى خؤى‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬


‫دةكاتةوة‪ ،‬لةبوونى دةنطى ِرةخنةى جدى و‬ ‫ئازادى و دةرخستنى ِراستيةكانةوة سةرضاوة‬ ‫ووبةرووبوونةوةى‬ ‫لةر‬ ‫ِ‬ ‫دةطريَت‪ ،‬بيَطومان دةسةآلت ِ‬ ‫شةريَكى‬ ‫َتة‬ ‫ي‬ ‫دةكةو‬ ‫خرؤشدا‪،‬‬ ‫دؤخيَكى ئةوا بزؤك و‬ ‫ِ‬ ‫سثى بةوةى زانيارييةكانى خؤى مكؤم دةكات‪،‬‬ ‫راستيةكان دةشاريَتةوة و داتاكان وون دةكات و‬ ‫سةدان بةربةست دروست دةكات تا هيَزةكؤمةآلتية‬ ‫بى بةها بكات‪ ،‬بيرمان بيَت‬ ‫ئةكتيظةكان الواز و َ‬ ‫دةسةآلت هةر خؤى دروستكةرى ضةندين هيَزى‬ ‫نةزؤكى كؤمةآلتية و دةيان دامةزراوةو سةنديكاو‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلةيان بؤ دروست دةكات‪ )8(».‬هةروةها هةبوونى‬ ‫كيَشةى كورد بةو شيَوةو قةبارة طةورةى توركياى‬ ‫توشى طيروفتيَكى زؤر طةورة كردووة‪ ،‬ئةمةش‬ ‫واى لةسةركردةكانى توركيا كردووة بةتايبةتى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هةولى‬ ‫سالى ‪ 1991‬بةشيَوة لةشيَوةكان‬ ‫لةدواى‬ ‫َ‬ ‫ضارةسةرى ئةم كيَشة بدةن‪« .‬وةكو(محمةمةدئةلتان)‬ ‫لةرؤذنامةى سةباح دا‪ ،‬بيرؤكةى‬ ‫مامؤستاى زانكؤ و ِ‬ ‫خستةروو كةبةكورتى بريتى‬ ‫«كؤمارى دووةم»ى‬ ‫ِ‬ ‫ية لةطشتطيريكردنى ديموكراسى و ئازادييةكان‪،‬‬ ‫لةنيَوايشياندا مافى كةمايةتيةكان(بةثلةى يةكةميش‬ ‫كوردةكان) لة طوزاريشكردن لةشوناسيان‪،‬‬ ‫َ‬ ‫لةكؤمةلطادا‬ ‫هةروةها باآلدةستكردنى مةدةنيةت‬ ‫و َ‬ ‫كةرةوتى‬ ‫زالكردنى بةسةر ِرةوتى ميليتاريزمدا‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫زال بووة بةسةر كؤمارى يةكةمدا هةر لة‬ ‫دامةزرانديةوة تا ئيَستا‪ .‬هةروةها «كؤمارى‬ ‫دووةم»يش بةبانطةشةكردنى بؤداننان بةمافة‬ ‫رؤشنبيرى و سياسيةكانى كةمايةتيةكاندا‪،‬‬ ‫لةروانطةى ئايديؤلؤذياى رةسمىيةوة بةثيَشيَل‬ ‫َ‬ ‫كةدةليَت‬ ‫كردنيَكى ثرةنسيثى لؤزان دةذميَردرا‬ ‫َ‬ ‫لةتوركيادا كةمايةتى ى رةطةزى نيية‪ ،‬بةلكو‬ ‫كةمايةتى ئايينى و نائيسالمى هةية و بةس‪)9(».‬‬ ‫َ‬ ‫ئؤزال و شويَنكةوتوانى بيروبؤضوونى‬ ‫هةروةها‬ ‫َروانينيَكى سةرنج راكيَشايان هةية سةبارةت‬ ‫تي ِ‬ ‫بةكيَشةى كورد و ضؤنيةتى ضارةسةركردنى ئةم‬ ‫كيَشةية» بةراى ئةوان ضارةسةركردنى كيَشةى‬ ‫كورد لةتوركيادا وة ثاراستنى وآلت لةدابةشبوونى‬ ‫لةرووى كؤمةآلتى و جوطرافيةوة‪ ،‬لةدامةزراندنى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤنفيدراليةكى فراواندا خؤى دةبينيَتةوة كة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتانة دةطريَتةوة كة زةوييةكانيان‬ ‫كؤمةليَك لةو‬ ‫بةر لةهةرةسى ئيمثراتؤريةتى عوسمانى لةجةنطى‬ ‫جيهانى يةكةمدا بةشيَك بوون لةو ئيمثراتؤريةتةتة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫ئؤزال بةئاماذةكردن بانطةشةى بؤ دامةزراندنى‬ ‫َ‬ ‫فيدراليةتيَك كرد لةنيَوان كوردةكانى توركيا و‬ ‫توركةكانيدا‪ ،‬هةروةها لةنيَوان توركيا و باكوورى‬

‫عيَراقدا‪ ،‬قةيدى نية طةر ئةم شيَوة حوكمة فراوانتريش‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتى بةلقان و قوبرسيش‬ ‫تاكؤمةليَك‬ ‫بيَت‬ ‫بطريَتةوة‪)10(».‬ئةوةى جيَطةى سةرنجة ئةوةية كة‬ ‫َ‬ ‫لةسالى ‪1923‬‬ ‫لةدامةزراندنى كؤمارى توركيا وة‬ ‫َ‬ ‫هةميشة بةشيَوةيةكى تةواوةتى نكولى لةبوونى‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫دووةم طةورة نةتةوةى ناوخؤى توركيا كة‬ ‫توركةكاندا دةذين كراوة‪ ،‬كة ئةويش كوردةكانى‬ ‫توركيان كة نزيكةى ‪ %20‬دانيشتوانى توركيا‬ ‫سرينةوةى‬ ‫ثيَكدةهيَنن‪ .‬بؤية سياسةتى نةهيَشتن و ِ‬ ‫بةرامبةر نةدانى ماف و سةرجةم ئازادييةكانى وةكو‬ ‫رادةربرين وئازادى طوزارشت كردن‬ ‫ئازادى ذيان و‬ ‫ِ‬ ‫لة شوناس و ناسنامةى نةتةوةى تةنانةت ِريَطرى‬ ‫كردن لةخيَزانة كوردييةكان بةوةى كة بةئازادى‬ ‫َ‬ ‫مندالةكانى خؤيان بنيَن‪ .‬بؤية ئةمة‬ ‫خؤيان ناو لة‬ ‫هةرطيز ضارةسةرى ئةو كيَشة طةورةية ناكات كة‬ ‫توركيا لةدروست بوونيةوة هةتا ئيَستا بةدةستييةوة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بةسرينةوةى‬ ‫بةهةولدان‬ ‫دةناليَنيَت‪ ،‬ضونكة ناكريَت‬ ‫ِ‬ ‫بةرامبةر كيَشةى كورد ضارةسةربكريَت‪ .‬كةتوركيا‬ ‫سةردةمانيَكى زؤرة كارى ثيَى دةكات سةرجةم‬ ‫حكومةتة يةك لةدواى يةكةكان هةر هةمان‬ ‫سياسةت دووبارة دةكةنةوة‪ ،‬ئةمةش هةرطيز‬ ‫َرةوى راستةقينة بؤ يةكاليكردنةوةى كيَشةيةكى‬ ‫ِري ِ‬ ‫وةها طةورة نادؤزيَتةوة‪ .‬ضونكة بةكارهيَنانى هيَز‬ ‫وة كاركردن بةو ئاراستةيةى كةضؤن بتوانيت‬ ‫ثى يةكاليى بكاتةوة دةرئةنجاميَكى زؤر‬ ‫كيَشةكانى َ‬ ‫راست بةدةستةوة نادات‪ ،‬ضونكة بةكارهيَنانى هيَز‬ ‫َ‬ ‫دةولةتى توركياوة‬ ‫بةرامبةر بةكورد هةر لةميَذووى‬ ‫هةميشة كاردانةوةى كوردى ليَى كةوتؤتةوة‪.‬‬ ‫شؤرشةكانى كورديش َ‬ ‫بةلطةى سةلميَنةرى راستين‬ ‫ِ‬ ‫كة بةرامبةر سياسةتة توند و ضةوسيَنةرةكةى‬ ‫ِرذيَمة يةك لةدواى يةكان كراوة لةرابردوودا‪.‬‬ ‫بةآلم هةميشة توركيا سياسةتى هيَزى بةكارهيَناوة‬ ‫راثةرينةكانى كورد‬ ‫شؤرش و‬ ‫بؤ سةركوتكردنى‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫كة داواى مافة سةرةتاييةكانى ذيانيان كردووة‪.‬‬ ‫هةروةها داواى ئةوةيان كردووة كة ضؤن تاكيَكى‬ ‫توركى هةموو مافيَكى هةية ئاوهاش تاكيَكى كورد‬ ‫هةمان ماف وئيمتيازيان هةبيَت و بتوانن بةئاشتى و‬ ‫ئارامى بذين‪ .‬دابينكردنى هةموو بنةما سةرةكيةكان‬ ‫بةبى جياوازى رةطةزى و‬ ‫بؤ هةموو تاكةكان‬ ‫َ‬ ‫نةتةوةيى بةراستى ئةمةية ضارةسةرى راستةقينةى‬ ‫كيَشةى نيَوان توركيا و كوردةكانى دانيشتوى‬ ‫توركيا‪ .‬بةآلم لةدواى نةوةدةكانةوة كيَشةى كورد‬ ‫زياتر ثانتاييةكانى فراوان بووة تا رادةيةكيش‬ ‫حكومةتةكانى دواى دةييةى سةدةى بيستةم‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬

‫‪5‬‬


‫باس و خواستى ئةم كيَشةيةيان كردووة‪ .‬ئةطةر‬ ‫بةرووكاريش بيَت بةشيَوةيةك لةشيَوةكان خواستى‬ ‫ِ‬ ‫ئةوةيان هةبووة كةضارةسةرى ئةم كيَشةية بكةن‬ ‫َ‬ ‫ئؤزال بةئاشكرا وتوويَذى‬ ‫وةكو ئةوةى «كةتوركؤت‬ ‫بيرؤكةى فيدراليزم لةنيَوان كوردةكان و توركةكانى‬ ‫توركيا دةكرد‪ .‬ئةمةش واى لةئةحمةد تورك‬ ‫بةئؤزال َ‬ ‫َ‬ ‫بل َى ئةوة‬ ‫سةرؤكى حزبى ميللى كورد كرد‬ ‫َ‬ ‫سالةى بةزاند) لةئاست‬ ‫ثياوةى كة(نةريتى حةفتا‬ ‫مةسةلةى كوردا‪ .‬هةروةها ئةو كةسةية كة لةناو‬ ‫كوردةكاندا زؤر خؤشةويستة‪ .‬لةبةر ئةوة شتيَكى‬ ‫َ‬ ‫ئؤزال مرد عبدوللة ئؤجةالن‬ ‫سةير نةبوو كاتيَك‬ ‫سةرؤكى ثارتى كريَكارانى كوردستان كة بة(ئاثؤ)‬ ‫َ‬ ‫ئؤزال‬ ‫دةربرى لةبةرئةوةى‬ ‫ناسراوة غةمبارى خؤى‬ ‫ِ‬ ‫(( ئةو ثياوة بوو كة لةسةر ئاستى مةسةلةى كورد‬ ‫هةنطاوى ئازايانةى ناوة دواكؤضى دةبيَتة مايةيى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هةولى داوة‬ ‫ئؤزال‬ ‫بؤشاييةكى طةورة))»(‪)11‬بؤية‬ ‫ِريَطةضارةى ئةم كيَشة بدؤزيَتةوة بةآلم بةمردنى‬ ‫ئةو تورسكةى كة هةبوو بؤ ضارةسةركردنى كيَشةى‬ ‫كورد نةطةيشتة بةرئةنجام ثوكايةوة‪ .‬لةبةرئةوة‬ ‫كيَشةى كورد رةطو ِريشةى لةناو توركيادا داكوتاو‬ ‫بةبى ضارةسةر ماوةتةوة هةميشة كوردةكان لةسةر‬ ‫َ‬ ‫داواوخواستةكانى خؤيان بةردةوامن‪ ،‬كةئةمةش‬ ‫حةقيَكى مةشروعى خؤيانة‪ .‬بةآلم هةميشة لةاليةن‬ ‫توركة نةتةوة ثةرستةكانةوة رةتدةكريَتةوة‪،‬‬ ‫توركةكان تا ئيَستاش بةو لؤذيكة كاردةكةن كة‬ ‫لةتوركيادا باوة ئةويش لؤذيكى ئةتةتوركيةكةية‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كةبليَت توركم)‬ ‫دةليَت (بةختةوةرة ئةو كةسةى‬ ‫واتا خؤشطوزارانى و خؤشبةختى تةنها بؤ ئةو‬ ‫كةسانةية كةتوركن‪ .‬كة ئةمة ريَطاى كاركردنى‬ ‫كةماليةكان و ئايدؤلؤذياى كةماليستيةكانة كة بؤ‬ ‫لةناوبردنى كوردان هاتؤتةوة ئاراوة‪ .‬بؤية سياسةتى‬ ‫هيَزى ضةكوش دذى كورد و ثارتى كريَكارانى‬ ‫كوردستان ناتوانيَت كورد لةناوبةريَت توانةوةى‬ ‫بةزؤر وادةكات كة كوردان زياتر سوور بن لةسةر‬ ‫داواكانى خؤيان‪.‬‬ ‫َ‬ ‫*كيَشةى كورد لةدواى سالى «‪»2000‬وة‬ ‫داهاتووى كيَشةكة‬ ‫بيَطومان كاتيَك هةر ِرووداويَكى طةورة لةجيهاندا‬ ‫ِروودادةت‪ ،‬بةشيَوةيةك لةشيَوةكان كاريطةرى‬ ‫هةية لةسةر بةشيَكى زؤرى ئةو وآلتانةى كة‬ ‫لةو ِرووداوةوة نزيكن يان ثةيوةندييان ثيَوةى‬ ‫هةية‪ .‬بةواتايةكى تر كاريطةرى لةسةر سياسةتى‬ ‫َ‬ ‫هةندى جار دةبيَتة هؤى‬ ‫َودةولةوتى هةية‪،‬‬ ‫ني‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َودةولةتى هةروةها‬ ‫طؤرينى هةيكةلى سياسةتى ني‬ ‫ِ‬ ‫‪6‬‬

‫بةريَوةضوون يان َ‬ ‫سوراندنى هةمان سياسةت‬ ‫هةل ِ‬ ‫ِ‬ ‫لةاليةن وآلتانةوة‪ .‬بؤ نموونة وةكو ضؤن ِرووخاندنى‬ ‫بلؤكى ِرؤذهةآلت و وآلتانى هاوثةيمانى كةبةشيَكى‬ ‫زؤرى ئةوروثاى ِرؤذهةآلتى دةطرتةوة‪ .‬لةدواى‬ ‫ئةمةوة كاريطةرى لةسةر سياسةتى دةولى نةما‪،‬‬ ‫َ‬ ‫ضؤلكرد‪ ،‬ئةمريكا بةتةنها‬ ‫طؤرةثانةكةى بؤ ئةمريكا‬ ‫هةذموون و ِر َ‬ ‫ؤلى خؤى لةسةر سياسةتى دةولى‬ ‫ِرووداوى‪11‬سيَبتةمبةر‬ ‫هةروةها‬ ‫بةجيَهيَشت‪.‬‬ ‫بةهةمان شيَوة كاريطةرى لةسةر سياسةتى دةولى‬ ‫هةبووة‪ .‬ئةم ِرووداوة بووة هؤى ئةوةى كةبةشيَكى‬ ‫زؤرى وآلتان َ‬ ‫ثالثشتى و اليانطرى خؤيان بؤ ئةمريكا‬ ‫دووثات بكةنةوة‪ ،‬بضنة بةرةى دذة تيرؤرةوة‪.‬‬ ‫كور رايطةياند(من هو‬ ‫ئةمةش لةو كاتةى كة بؤشى ِ‬ ‫َ‬ ‫لةطةلمان نةبيَت‬ ‫فليس معنا‪ ،‬فهو ضدنا) واتا ئةوةى‬ ‫دذمانة‪ .‬بيَطومان ئةمةش كاريطةرى لةسةر توركيا‬ ‫و كيَشة ناوخؤييةكانى توركيا هةبووة‪ .‬بةوةى‬ ‫كةكوردانى توركيا لةدواى ‪ 2003‬لةضاو رابردوودا‬ ‫زياتر توانيويانة حةيةويةت بةداواو خواستةكانى‬ ‫َ‬ ‫سالى ‪ 2001‬كاتيَك‬ ‫خؤيان بدةن‪ ،‬بؤية لةدواى‬ ‫كةثارتى داد و طةشةثيَدان توانى ِريَذةى لة‪46%‬‬ ‫دةنطةكان بةدةستبهيَنيَت‪ .‬بةدواى ئةمةدا ئةم ثارتة‬ ‫كةوتة بانطةشةكردن بةوةى كةدةيةويَت ثرسى‬ ‫كورد و كيَشةى كورد ضارةسةر بكات‪ .‬ضونكة‬ ‫«كيَشةى كورد كيَشةيةكى هةزار َ‬ ‫سالةية‪ .‬كيَشةيةكة‬ ‫َ‬ ‫َودةولةتيشة و تةنها تايبةت نية بةناوضةيةكةوة‪.‬‬ ‫ني‬ ‫لةهةمانكاتدا كيَشةيةكى سياسية‪،‬ئابوورى‪،‬كةلتووري‬ ‫ية‪،‬مرؤظايةتيشة‪ .‬ثةيوةندنى بةمافى مرؤظةوة هةية‪،‬‬ ‫بؤية ناكريَت َ‬ ‫بليَين‪ ،‬تاك رةهةندة يان تاك اليةنة‪،‬‬ ‫َ‬ ‫بةلكو كيشةيةكى هةمةاليةنةشة‪ )12(».‬هةروةها‬ ‫َ‬ ‫«لةسالى ‪ 1999‬بؤ ئةوةى كيشةي كوردضارةسةر‬ ‫بكري‪ ،‬شتطةليَكى زؤر طرنط روويان داوة ئةوانيش‬ ‫َ‬ ‫طؤرينى ستراتيجةتى هيَزة سياسيةكانى كوردستان‬ ‫لةتوركيا ‪ pkk ،‬كةضةكى دذى سوثاى توركيا‬ ‫َ‬ ‫هةلطرتبوو ضونة دةرةوةى توركياوة بةشيَوةيةكى‬ ‫ئاشكرا داوايان كرد كيَشةى كورد بة وتويَذى ئاشتيانة‬ ‫ضارةسةر بكريَت‪ )13(».‬بةشيَوةيةكى طشتى كاتيَك‬ ‫ثارتى دادوطةشةثيَدان»سةركةوتنيَكى طةورةى‬ ‫بةدةستهيَنا بةهةموو ثيَوةرةكان روداويَكى تايبةت‬ ‫بوو لةميَذووى هاوضةرخى توركيادا‪ .‬ثرؤسةى‬ ‫ديمؤكراسى لةضوارضيَوةى ريَساى جياوازى‬ ‫لى كةوتؤتةوة‬ ‫يارييةكةدا دؤخيَكى سياسى تازةى َ‬ ‫َ‬ ‫َودةولةتييةكان‬ ‫كةبؤ اليانة ناوخؤى و هةريَمى و ني‬ ‫سةرسورمان بوو و سةرنجيشى بةالى‬ ‫مايةى‬ ‫ِ‬ ‫تاقيكردنةوةيةكى تازةدا راكيَشا لةوآلتيَكى وةكو‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬


‫َ‬ ‫موسلمانييةكةى و سياسةتى‬ ‫توركيادا كةناسنامةى‬ ‫عيلمانى تيَيدا لةملمالنيَدان‪ .‬بؤية هاتنة سةركارى‬ ‫ئيسالمييةكان بةقؤناغى نويَى ميَذووى هاوضةرخى‬ ‫دةشي ببيَتة هؤى ِروودانى‬ ‫َردري كة‬ ‫توركيا دةذمي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫حكومرانى و فةلسةفةى ئابوورى وآلت‬ ‫طؤرانى‬ ‫ِ‬ ‫و ناتةبايية كؤمةآلتييةكان‪)14(».‬بؤية لةم دوايةدا‬ ‫ثارتى دادوطةشةثيَدان باسى كرانةوةى ديموكراسى‬ ‫َ‬ ‫هةولى‬ ‫بةرووى كوردا كردووة بةو بيانووةى كة‬ ‫ِ‬ ‫ئةوة دادةت كةكيَشةى كورد ضارةسةر بكات‪،‬‬ ‫َ‬ ‫كةناليَكى كوردى بةناوى تةرةتة شةش‬ ‫بةوةى كة‬ ‫كردؤتةوة‪ ،‬هةروةها ضةند هةنطاويَكى بةشيَوةيةكى‬ ‫ِرووكةشةنةوة بؤ دؤزينةوةى ِريَطةضارة و‬ ‫ضارةسةرى كيَشةى كورد‪ ،‬بةآلم هةموو ئةمانة‬ ‫بةرووى هةمان كيَشةدا‪.‬‬ ‫هيض دةرئةنجاميَكى نةبووة ِ‬ ‫َ‬ ‫ضونكة لةثشت ئةمةوة سوثا دةورو ِرؤليَكى زؤر‬ ‫سةرةكى هةية هةم بؤ ثاريَزطاريكردن لةو كؤمارة‬ ‫عيلمانييةى كة ئةتاتورك دايمةزراندووة هةم بؤ‬ ‫هةرةشةنةى كةمةترسى‬ ‫دذايةتى كردنى سةرجةم ئةو ِ‬ ‫بؤ سةر ئارامى و ئاسايشى توركيا هةية‪ .‬هةبوونى‬ ‫دوو حكومةت لةتوركيادا كة هةريةكة لة حكومةتى‬ ‫مةدةنى و حكومةتى عةسكةرتاريةت هةية‪ ،‬هةريةكة‬ ‫لةم حكومةتانة هيض كاميان نايةنةويَت ضارةسةرى‬ ‫كيَشةى كورد بكريَت بطرة دذايةتيشى دةكةن‪.‬‬ ‫ضونكة كاتيَك حكومةتى مةدةنى باس لةكرانةوةى‬ ‫بةرووى كوردا لةهةمانكاتدا‬ ‫ديموكراسى دةكات‬ ‫ِ‬ ‫دةبينين اليانى سةربازى هيَرش و ئؤثراسيؤن بؤ‬ ‫سةر بارةطاكانى ‪ PKK‬كة ئةمة بؤ خؤى دذايةتى‬ ‫َ‬ ‫هةولةكانى ‪ akp‬بةرامبةرى ئةم كيَشةية‪.‬‬ ‫كردنى‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ضارةسةرى كيَشةكةدا‬ ‫بةآلم ‪akp‬ش خؤى‬ ‫نية ئةواتا ئؤردطان َ‬ ‫دةليَت( كوردةكان خؤيان نازانن‬ ‫ضييان دةويَت)‪ .‬ئايا بةراستى كوردةكان نازانن‬ ‫ضييان دةويَت‪ ،‬ئةدى بؤضى داواى مافة سياسى‬ ‫و ئابوورى و كةلتووريةكانيان دةكةن‪ .‬ئايا ئةمة‬ ‫لةهيض نةزانى كوردةكانةوة ديَت بةرامبةر بة مافة‬ ‫سةرةتاييةكانيان كة سةدان هةزار قوربانيان بؤ‬ ‫راثةرينيان بؤ كردووة‪ .‬ئةبيَت‬ ‫شؤرش و‬ ‫داوة و‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫لةبي ئةطايى كوردةكانةوة بيَت؟‪.‬‬ ‫ئةمانة‬ ‫هةموو‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫سى قؤلى ئةمريكى‬ ‫لةسالى ‪ 2008‬كؤميتةيةكى َ‬ ‫عيَراقى توركى دروستكراوة بؤ دذايةتى كردنى ‪pkk‬‬ ‫َ‬ ‫هةوالطريان دامةزراندووة لة‬ ‫‪ .‬هةروةها ناوةندنى‬ ‫هةوليَر بؤ َ‬ ‫ئالوطؤركردنى زانيارى دةربارةى هةموو‬ ‫َ‬ ‫جوولةيةكى ثارتى كريَكارانى كوردستان‪ .‬بؤية‬ ‫دةبيَت ئيَمةى كوردانى باشوور زؤر بةورياييةوة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫شةرى‬ ‫لةطةل باردؤخةكة بكةين‪ ،‬توركيا‬ ‫مامةلة‬ ‫ِ‬

‫ثي ناكات‬ ‫دذ بةيةكترى واتا كورد دذى كوردمان َ‬ ‫َ‬ ‫هةول‬ ‫كة خزمةت بةسياسةتةكانى خؤى بكات‪.‬‬ ‫بدات لةسةر حسابى ئيَمة بةرذةوةندييةكانى خؤى‬ ‫بةديبهيَنيَت‪ ،‬هةرضةندة كوردان بةطشتى لةوة‬ ‫شةرى كورد ناكات‬ ‫طةشتوون كة جاريَكى تر كورد‬ ‫ِ‬ ‫ئامادةيشى تيادا نية بؤ ئةو كارة‪ .‬بةآلم ئةحمةد‬ ‫دةليَت‪ :‬حكومةتى هةريَم َ‬ ‫ئؤغلو َ‬ ‫بةليَنى هاريكارى‬ ‫ووبةروونةوةى ‪pkk‬‬ ‫كردنى توركياى داوة بؤ ِر‬ ‫ِ‬ ‫لةناوضةكةدا‪ ،‬بؤية داواى ليَى دةكةين كةلةم‬ ‫بارةيةوة هةنطاو بنيَت‪ .‬لةمةوة ئةوة دةردةكةويَت‬ ‫لةريَطةى حكومةتى هةريَمةوة‬ ‫كة توركيا دةيةويَت ِ‬ ‫و بةهاوكارى هيَزو تواناكانى حكومةتى هةريَمى‬ ‫لةشةركردن دذى‬ ‫كوردستان‪ ،‬واتا كوردانى باشوور‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ماحال‬ ‫ثةكةكة تيَوةبطليَنيَت‪ِ .‬رةنطة ئةوا كاريَكى‬ ‫شةرى‬ ‫بيَت هةم لةئيَستاو هةم لةداهاتوودا كة ئيَمة‬ ‫ِ‬ ‫براكانمان و هاو نةتةوةى خؤمان بكةين‪ .‬بةآلم‬ ‫توركيا دةيةويَت بةسياسةتة نةتةوةثةرستيةكةى‬ ‫ئةو كارة بكات‪ .‬هةروةها بةئاراستةيةكى تريشدا‬ ‫كار دةكات بؤ نةهيَشتن و الوازكردنى كوردان‬ ‫لةبةشةكانى ترى كوردستاندا‪َ .‬‬ ‫بةلطةش بؤ ئةمة‬ ‫نيَوانطيرى توركيا بؤ ضارةسةركردنى بةرنامةى‬ ‫َ‬ ‫لةطةل بةرازيلدا‪ ،‬بةآلم توركيا ئةم‬ ‫ئةتؤمى ئيَران‬ ‫كارةى بؤ ضةند مةبةستيَكى سةرةكى كردووة بؤ‬ ‫ئةوةى كة ئيَرانيش راثيَضى ئةو بةرةية بكات كة‬ ‫َ‬ ‫قبول‬ ‫دذايةتى ‪ pkk‬دةكةن‪ .‬رةنطة ئيَرانيش ئةمة‬ ‫بكات و لةرابردووشدا كارى كردووة بؤ دذايةتى‬ ‫كردنى كوردان لةبةرئةوةى‪:‬‬ ‫‪.1‬كورد مةترسى بؤ سةر خاكى ئيَرانيش هةية‪،‬‬ ‫ضونكة ثارتى ذيانى ئازادى كوردستان(ثذاك)‬ ‫ضاالكى دذى كؤمارى ئيسالمى ئةنجام ئةدةن ئةمن‬ ‫و ئارامى دةخانة مةترسيةوة‪.‬‬ ‫‪.2‬رةنطة ئةمة تارادةيةك نزيكبوونةوةكى ئيَران‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئةمريكا‪ ،‬ضونكة ئةمريكاش‬ ‫بيَت بؤ دانوساندن‬ ‫‪ pkk‬ى بةتيرؤرست لة َ‬ ‫قةلةم داوة‪ .‬هةرضةندة‬ ‫لةاليةكى ترةوة دةتوانيَت بؤ الوازكردنى توركيا‬ ‫بةكاريبَهنيَت‪.‬‬ ‫‪.3‬هةروةها توركيا داواى لةناتؤ كردووة بؤ يارمةتى‬ ‫دانى لةدذى ثارتى كريَكارانى كوردستان ‪ ،‬ئةطةر‬ ‫ناتؤ بيَتة مةيدان بؤ يارمةتى دانى توركيا ئةوكات‬ ‫لةبةرذةوةندى ئيَرانة‪ ،‬ضونكة بةهؤى ئةمةوة ئيَران‬ ‫زياتر لةوآلتانى ئةوروثا نزيك دةبيَتةوة كة ئةمةش‬ ‫لةبةرذةوةندى بةرنامة ئةتؤميةكةيداية‪.‬‬ ‫هاريكارى كردنى ئيَران بؤ توركيا‬ ‫‪ .4‬‬ ‫بةئاراستةى بةهيَزكردنى بةرنامةى فراوانخوازى‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬

‫‪7‬‬


‫لةرووى ناوضةييةوة يةك‬ ‫تا ئيَستا تووشى هاتبيَت‪ِ .‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل عيَراق و‬ ‫دةولةتة‬ ‫لةكيَشة طةورةكانى ئةو‬ ‫ئيَران و سوريا هةميشة مةسةلةى كورد بووة‪ .‬ئةو‬ ‫َ‬ ‫دةولةتانة‪ ،‬بةهؤى ميَذوو و جوطرافيا و ضؤنييةتى‬ ‫شةرى‬ ‫داريَذةرانى سنوور لةنيَوانياندا لة دواى‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫جيهانى يةكةم‪ ،‬هةروةها بةهؤى ئاين و مةزهةبى‬ ‫ئايينى و ئايديؤلؤذيا‪ ،‬هةميشة لةناكؤكيدا بوون‪ .‬بةآلم‬ ‫لةئاست مةسةلةى كورد هةميشة يةك َ‬ ‫هةلويَست و‬ ‫هاوكاربوون‪ .‬راستة‪ ،‬جارجار كورد ويستويةتى‬ ‫َ‬ ‫كةلك لةو ناكؤكيانةيان وةربطريَت بؤ قازانجى خؤى‪.‬‬ ‫بةآلم وةكو ميَذووى هاوضةرخ سةلماندويةتى‪،‬‬ ‫ئةوةى بةر كورد كةوتبيَت لةو طةمةية تةنيا زةرةرو‬ ‫و زيان بووة‪ )15(« .‬ضونكة َ‬ ‫هةلكةوتةى جوطرافى‬ ‫كوردستانى طةورة وا َ‬ ‫هةلكةوتووة كة كةوتؤتة نيَوان‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتةوة‪ ،‬هةمووشيان هيض كات لةطةل ئةوة‬ ‫ضوار‬ ‫نين ئةم قةوارة طةورةية بةيةكطرتووى دةربكةويَت‪.‬‬ ‫«مةسةلةى كورد مةسةلةى كةمايةتى نية ضونكة‬ ‫لةنيشتمان و لةسةر خاكى خؤى دةذى و َ‬ ‫خةلكى‬ ‫ِرةسةنى ئةم وآلتةيةو لةهةريَم و ناوضةكانى دى‬ ‫نةهاتوون بؤ كوردستان‪ ،‬بةآلم تورك لةسةدةكانى‬ ‫َ‬ ‫ئةنادؤل‪ .‬كورد‬ ‫يازدةهةمى زانينى طةشيشتؤوةتة‬ ‫وةك عةرةب و فارس َ‬ ‫خةلكى ِرةسةنى ِرؤذهةآلتى‬ ‫نزيكة‪ .‬كوردستان بةويستى سياسةتى ئيمثرياليزم‬ ‫و َ‬ ‫كؤلؤنياليزم ثارضة ثارضة و دابةش و ثةرتةوازة‬ ‫كراوةو دابةشكردنى كوردستان ِريَذةى دانيشتوانى‬ ‫َ‬ ‫دةولةتانة‬ ‫كورد لةناو سنوورى هةريةكيَك لةو‬ ‫كةمبؤتةوة‪ ،‬بةآلم ئةوةى شايانى قسةلةسةر كردنة‬ ‫بكرى ِريَذةى‬ ‫كة ئةستةمة قسة لةسةر كةمايةتيةك‬ ‫َ‬ ‫دانيشتوانى نزيكةى (‪ )30‬مليؤن كةس دةبيَت‪.‬‬ ‫هةروةها كةسانيَك لةسياسيية ِرةطةزثةرست و‬ ‫بولند ئةجةويد َ‬ ‫كؤلؤنياليستة توركةكانى وةك َ‬ ‫َ‬ ‫دةليَن‪:‬‬ ‫َ‬ ‫كورد كةمايةتى نية‪ ،‬بةلكو وةكو هةر توركيَكى‬ ‫دى سةر بة زؤرينةيةكة كة كؤمارى توركيايان‬ ‫دامةزراندووة‪ ،‬لةبةر ئةوة نابيَت كورد داواى‬ ‫مافى زمان و كولتوور و مافة نةتةوةيةتيةكانى‬ ‫و ديموكراتيةكانى بكات‪ ،‬ضونكة تةنها كةسانى‬ ‫جوداخواز ئيدعاى بارودؤخيَكى تايبةت بةخؤيان‬ ‫دةكةن‪ ،‬لةاليةكى دى‪ ،‬بولند ئةجةويد‪ :‬تورك‬ ‫بةطروثيَكى ئةنتى دانانيَت َ‬ ‫بةلكو بؤ ناوى نةتةوةيةك‬ ‫بةكاردةهيَنيَت لةدواى دامةزراندنى كؤمارى توركيا‬ ‫لةريَطةى‬ ‫لةضوار ضيَوةى ثةيمانيَكى نيشتيمانى‬ ‫ِ‬ ‫تي َ‬ ‫َكةل بوون و توانةوةى تورك و كورد و عةرةب و‬ ‫قةوقاز و ئةوانى دى دروست بووة‪)16(».‬‬ ‫بةآلم ئةميَستا توركيا ثةيوةنديةكى ثتةو وبةهيَز‬ ‫َ‬ ‫لةطةل هةريَمى كوردستاندا هةية لةبوارى بازرطانى‬

‫ئيَرانة‪ ،‬ضونكة لةم ِريطةيةوة كاريطةرى لةسةر‬ ‫هةذموونى توركيا دادةنيَت لةبةر ئةوةى توركيا كار‬ ‫بةئاراستةى كاريطةرى هةريَمى دةكات بةيارمةتى‬ ‫َ‬ ‫هةولدانى ئةمريكا ئةطةر بةفاكتةرى‬ ‫دانى ئةمريكا و‬ ‫مةزهةبيش بيَت بؤ دذايةتى كردنى سونة دذى‬ ‫شيعةطةرى و بآلوكردنةوةى هةذموونى شيعة‬ ‫ِ‬ ‫لةرؤذهةآلتى ناوةراستدا‪ ،‬ئيَران دةتوانيَت ئةمة‬ ‫ِ‬ ‫بقؤزيَتةوة بؤ بةرذةوةندييةكانى خؤى‪.‬‬ ‫‪ .5‬توركيا دذى ليَدان و هيَرشى سةربازيية‬ ‫بؤ سةر ئيَران‪ ،‬ئةمةش هؤكارةكةى بؤ بوونى‬ ‫دةطةريَتةوة لةئيَراندا‪ ،‬ضونكة ئةطةر ئيَران‬ ‫كورد‬ ‫ِ‬ ‫ووبةرووى هيَرشى سةربازى ببيَتةوة لةاليةن‬ ‫ِر‬ ‫ِ‬ ‫َروانينى توركيادا ئةو ديدة هةية كة‬ ‫ئةمريكاوة ئةوا لةتي ِ‬ ‫ِرةنطة كوردستانى خؤرهةآلتيش وةكو كوردستانى‬ ‫باشوور بؤ خؤيان شيَوة سةربةخؤييةك وةربطرن‬ ‫لةدواى ِرووخاندنى كؤمارى ئيسالمى ئيَران‪ .‬ئةمةش‬ ‫مةترسى بؤ سةر يةك ثارضةى خاكى توركيا هةية‬ ‫بةتايبةتى بةشة كوردستانييةكةى لةوروذاندنى‬ ‫هةستيان بةرامبةر سيستةمى سياسى توركى‪.‬‬ ‫هةروةكو ضؤن ئةحمةد داود ئؤغلؤ َ‬ ‫دةليَت‪( :‬ئيَمة‬ ‫دذى هيَرشى ضةكداري ئةمريكا بؤ سةر خاكى‬ ‫ئيَرانين‪ ،‬ضونكة ئةوة دةبيَتة هؤى ثارضة ثارضة‬ ‫بوونى ئيَران و مةترسى بؤ سةر ئيَمةش ساز دةكات)‪.‬‬ ‫ناوةرؤكى ئةم قسةية ئةوةية كة‬ ‫بؤية شيكردنةوةى‬ ‫ِ‬ ‫توركيا لةدةرةوةى سنوورى خؤى دذايةتى كورد‬ ‫َ‬ ‫جوولةنةوةيةكى‬ ‫دةكات بةتايبةتى ئةو كاتةى هةر‬ ‫هةرةشة بيَت بؤ سةر خاكى‬ ‫كوردان كةمايةى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫توركيا‪ ،‬راستة بةرذةونديية ئابوورييةكان ِرؤلى‬ ‫خؤيان هةية لةثةيوةندى نيَوان ئيَران و توركيادا‪.‬‬ ‫بةآلم مةبةستى سةرةكى توركيا و سياسةتةكةى‬ ‫بؤ دذايةتى كردنى هيَرشى سةربازى بؤ سةر‬ ‫دةطةريَتةوة بؤ هةبوونى‬ ‫ئيَران لةاليةن ئةمريكاوة‬ ‫ِ‬ ‫كورد لةئيَراندا‪ .‬ئةمةية ئةو طيَذاوةى كةتوركياى‬ ‫باوةر بةوة بكريَت كة توركيا‬ ‫تيَكةوتووة‪ ،‬ئيجا ضؤن‬ ‫ِ‬ ‫دةيانةوى كيَشةى‬ ‫بةتايبةتى ثارتى دادو طةشةثيَدان‬ ‫َ‬ ‫كورد لةناوخؤدا ضارةسةر بكةن‪ .‬كة لةبوونى كورد‬ ‫لةدةرةوة بترسيَت ضؤن لةناوخؤدا كيَشةكةت بؤ‬ ‫ضارةسةر دةكريَت؟‬ ‫لةميَذةوة ئةو وآلتانةى كة كوردستانى طةورةيان‬ ‫بةسةردا دابةش بووة‪ ،‬واتا ِ َ‬ ‫دةولةتانى عيَراق و‬ ‫توركيا و سوريا وئيَران ئةطةر هةرضةندة ناكؤكى‬ ‫هةبووبى بةآلم لةئاستى‬ ‫طةورةيان لةنيَواندا‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫مةسةلةى كوردا يةك هةلويَست بوونة‪ ،‬ضونكة بؤتة‬ ‫كيَشة بؤيان‪ .‬لةبةرئةوةى «كيَشةى سياسى كورد‬ ‫َ‬ ‫كةدةولةتى تورك‬ ‫طةورةترين تةطةرة و طيروطرفتة‬ ‫‪8‬‬ ‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬


‫و ئابوورى‪ِ ،‬رةنطة بةشيَوةيةك مةترسى بيَت بؤ‬ ‫ئيَمة و بة بةرذةوةندى توركيادا بشكيَتةوة‪ ،‬ضونكة‬ ‫ئيَستا توركيا لةهةريَمى كوردستاندا كار بةهيَزى‬ ‫نةرم دةكات واتة َ‬ ‫بالبووكردنةوةى هةيمةنةو نفوزى‬ ‫لةريَطةى بازرطانى و بازارةوة ثةرةثيَدانى‬ ‫خؤى ِ‬ ‫كلتوور و داب ونةريتى خؤيةوة لةكوردستاندا‪ .‬بؤية‬ ‫ليَثرسراويَتى ئةم مةترسية لةداهاتوودا زؤر دةبيَت‪،‬‬ ‫بؤية دةبيَت ِريَطة نةدةين توركيا لةم ِريَطةيةوة‬ ‫داطيرمان بكةن‪ .‬راستة بوونى عالقةى بازرطانى‬ ‫و ئابوورى زؤر طرنطة بةآلم لةسةر حسابى‬ ‫سةروةرى و سةربةخؤى هةريَمى كوردستان‬ ‫نةبيَت‪ .‬توركيادا دةتوانيَت بؤ ِرزطاربوون لةطيَذاوى‬ ‫كيَشة ناوخؤييةكةى سوود لةهةريَمى كوردستان‬ ‫وةربطريَت‪ ،‬بةآلم نةك مةرج بؤ سةركردايةتى‬ ‫ووبةرووبوونةوةى ثةكةكة‪،‬‬ ‫كوردى دابنيَت بؤ ِر‬ ‫ِ‬ ‫وة ثيَويستة سةركردايةتى كورديش وريا بيَت‬ ‫ثي ية‬ ‫نةكةويَتة ذيَر سياسةتةكانى توركياوة بةو َ‬ ‫َ‬ ‫هةلسوكةوت بكات‪.‬‬ ‫*داهاتووى كيَشةكة‪....‬‬ ‫بيَطومان ِرزطاربوون لةطيَذاو ئةوةندة كاريَكى‬ ‫سادةو سانة نية‪ ،‬بةآلم توركيا دةتوانيَت بةسياسةتيَكى‬ ‫حةكيمانة لةو شلةذاويةى كة تيَى كةوتووة دةربضيَت‬ ‫و ضارةسةرى كيَشةكانى بكات‪.‬بةآلم كيَشةكان‬ ‫َ‬ ‫لةطةل يةكتردا هةية بةتايبةت‬ ‫ثةيوةستيَكى زؤريان‬ ‫طرفتى بةئةندامبوون وكيَشةى كورد بةوةى كة‬ ‫ئةطةرهاتوو ئةم كيَشة ضارةسةر كرا ئةو كات نزيكة‬ ‫بةئةندامبوون توركيا بةديبيَت‪ .‬وآلتانى ئةوروثا‬ ‫َرةوى ضارةسةرى‬ ‫دةزانن كةتوركيا نايةويَت ِري ِ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫بنةرةتى و ِريشةى بؤ ئةم طرفتة بدؤزيَتةوة‬ ‫ِ‬ ‫ئةوةى خؤشيان نايةنةويَت بةئةندامى يةكيَتيةكةيان‬ ‫وةريبطرن‪.‬‬ ‫ثيَشبينيكردن بؤ داهاتووى كيَشةيةكى وةها طةورة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتى توركيا بوونى‬ ‫لةطةل دروستبوونى‬ ‫كة‬ ‫دةطةريَتةوة بؤ سةردةمى‬ ‫َشتريش‬ ‫ي‬ ‫ث‬ ‫بؤ‬ ‫بطرة‬ ‫هةية‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫عوسمانيةكان‪ِ ،‬رةنطة تارادةيةك قورس بيَت‪ .‬بيَطومان‬ ‫دوو اليةن كيَشةيان هةبيَت باشترين ميكانيزم بؤ‬ ‫ضارةسةر كردنى كيَشةكةيان بريتيية لة دانوسان‬ ‫َ‬ ‫ناوةرؤكى دانوسان بريتيية‬ ‫لةطةل يةكتريدا‪ ،‬ضونكة‬ ‫ِ‬ ‫لةوةى هةردووالى بةشداربوو لةكيَشة هةريةكةيان‬ ‫داواكاريةكانيان بةشيَوةيةك داوابكةن يان كاريَكى‬ ‫وا بكةن اليةنى بةرامبةر رازيبوونيَكى هةبيَت بؤ ئةو‬ ‫داواية‪ ،‬ديارة يةكةم ريَطا بؤ تةسويةكردنى كيَشة‬ ‫َ‬ ‫َودةولةتيش دانوسانة‪ .‬بؤية طرنطة‬ ‫لةسةر ئاستى ني‬ ‫هةردوو الى كورد و توركيا دانوسان بكةن بؤ‬

‫ضارةكردنى كيَشةيةكى ِرةط داكوتاو‪ ،‬بةآلم ئةطةر‬ ‫كةميَك بةئينصافةوة بدويَين و شيكار بكةين دةبيَت‬ ‫َ‬ ‫بليَين سياسةتى نةتةوةثةرست و ِرةطةزثةرستى‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئةوة نية كة وةكو نةتةوةى‬ ‫توركيا هيض كات‬ ‫دووةم لةتوركيادا دان بةكوردا بنيَت ئينجا ض‬ ‫ثي بدات بةزمانى‬ ‫جائةوةى كة مافةكانيان و ِريَطةيان َ‬ ‫دايكى خؤيان بدويَن و بخويَنن طوزارشت لة ديد و‬ ‫َروانينى خؤيان بكةن‪ .‬بةآلم قؤناغى كاركردن بؤ‬ ‫تي ِ‬ ‫سرينةوةى ناسنامةى و ِرةطةزى كورد لةتوركيادا‬ ‫ِ‬ ‫َثةربوونى نزيكةى سةدةيةكة بةسةر‬ ‫ي‬ ‫ت‬ ‫ى‬ ‫ا‬ ‫سةرةر‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫زولم و زؤردارى بيَبةشكردن لةمافة سةرةتاييةكانى‬ ‫ذيان ِرؤذيَك ديَت كة كورد بةهةموو مافةكانى‬ ‫خؤيان بطةن‪ .‬ضونكة ميَذوو ئةوةى سةلماندووة‬ ‫كة هيض كاتيَك سياسةتى ِرةطةزثةرستى بةرامبةر‬ ‫نةتةوة ذيَردةستةكان تاماوةيةكى زؤر بةردةوام‬ ‫نةبووة‪ .‬لةتوركياش بةهةمان شيَوة كوردةكان‬ ‫لةاليةك بةشيَوةيةكى ياسايى ِريَطة ثيَدراو‬ ‫َ‬ ‫هةولى‬ ‫لةريَطةى ثارتة سياسية كوردييةكانةوة‬ ‫ِ‬ ‫ئةوة دةدةن كة مافةكانى كورد دةستةبةر بكةن‪،‬‬ ‫لةريَطةى خةباتى ضةكدارييةوة كة ئةطةر‬ ‫هةروةها ِ‬ ‫بةميكانيزمى ئاشتى ضارةسةرى دؤزى كورد‬ ‫نةكريَت ئةوا ثارتى كريَكارانى كوردستان لةقةنديل‬ ‫شةر‬ ‫سازو ئامادةية و تواناى ئةوةشى هةية كة‬ ‫ِ‬ ‫بةريَتة ناو شارةكانى توركياوة‪ .‬هةروةها ئةوةى‬ ‫ثيشانداوة كة ئامادةية بؤ دانانى ضةك ‪ ،‬بةآلم ئةوة‬ ‫توركيا كة لةساآلنى هةشتاكانةوة نزيكةى (‪)25‬‬ ‫ئؤثراسيؤنى سةربازى دذى ثةكةكة ئةنجام داوة‪.‬‬ ‫لةدواى جةنطى جيهانى دووةمةوة سوثاى توركيا‬ ‫َ‬ ‫دةولةت يان هيض اليانيَكى‬ ‫هيض جةنطيَكى دذى‬ ‫شةرى ثةكةكة كردووة كة‬ ‫تر نةكردووة تةنها‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫لةقةلةم ئةدريَت‪ .‬لةطةلَ‬ ‫ئةمانةش بةجةنطى ناوخؤى‬ ‫تائيستا نةي توانيوة ئةم ثارتة لةناو‬ ‫ئةوةشدا‬ ‫َ‬ ‫بةريَت و تةنانةت ضاالكييةكانيشيان رِابطريَن‪ .‬بؤية‬ ‫ئيتر كاتى ئةوةية كة توركيا كاربكات بؤ هيَنا كايةى‬ ‫سياسةتيَكى نةرمتر لةبةرامبةر كوردةكان ئةوانيش‬ ‫وةكو هاوآلتيانى تورك و تورك زمان ئةذماربكريَت‬ ‫ببنة خاوةنى ماف‪ .‬توركيا دةبيَت واز لةسياسةتى‬ ‫توانةوةى بةرامبةر بؤ ذيانى توركةكان بهيَنيَت‪،‬‬ ‫سياسةتى ثيَكةوةذيانى ئاشتى لةنيَوان كورد و‬ ‫تورك بكاتة بنةمايةكى سةرةكى برايةتى لةنيَوان‬ ‫هةموو ئةوانةى كة لةتوركيادا دةذين‪ ،‬تا لةئةنجامدا‬ ‫توركيا بتوانيَت ببيَتة وآلتيَكى بةهيَز و ثتةو‪ .‬بؤية‬ ‫َ‬ ‫لةسالى (‪)2002‬‬ ‫ئةوةى جيَطةى تيَرِامانة ئةوةية كة‬ ‫كة ثارتى دادوطةشةثيَدان هاتؤتة سةر دةسةآلت تا‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬

‫‪9‬‬


‫هةروةها ناوبردنى ثةكةكة بةتيرؤرست‬ ‫‪ .4‬‬ ‫َ‬ ‫طرذوئالؤزتر‬ ‫لةاليةن توركياية بارةكة زياتر‬ ‫دةكات‪ ،‬ضونكة داواكارييةكانى ثةكةكة داواكارى‬ ‫َ‬ ‫بةلكو داواكارى‬ ‫ِريكخراويَكى تيرؤرستى نية‬ ‫نةتةوةيةكة كة قوربانى دةستى ضةوسانةوةية‪.‬‬ ‫ثيَويستة توركيا لةو قةوارةيةى كة لة‬ ‫‪ .5‬‬ ‫كوردستانى عيَراقدا دروستبووة نةترسيَت‪،‬‬ ‫طةورةبوون و بةرةو سةربةخؤضوونى ئةم ثارضةية‬ ‫بيَطومان كاريطةرى هةية لةسةر ورذاندنى كوردانى‬ ‫باكوور‪ ،‬بةآلم ئةطةر هاتوو توركيا مافى تةواو بدات‬ ‫بةكوردانى ناوخؤى وآلتةكةى ئةو كات دةتوانيَت‬ ‫هةم ئةو كاريطةرية كةم بكاتةوة هةم هةستى‬ ‫كوردانى ناوخؤى زياتر بؤ الى خؤى رابكيَشيَت‪.‬‬ ‫‪ .6‬لةبةرئةوةى ثةكةكة نويَنةرايةتى كورد دةكات‬ ‫لةدةرةوةى توركيا‪ ،‬دةبيَت زياتر سوور بيَت لةسةر‬ ‫ئةوةى كة ثةكةكة وةكو ريَخكراويَكى تيرؤرستى‬ ‫لةاليةن ئةمريكا و وآلتانى ئةوروثاوة‪.‬‬ ‫بؤية ئةطةر هاتوو لة داهاتوودا كيَشةى كورد‬ ‫لةتوركيا ضارةسةر نةكريَت‪ ،‬ئةوا بؤ هةردوو ال بةزيان‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةسالى ‪1990‬‬ ‫لةطةل ئةوةشدا‬ ‫دةشكيَتةوة‪.‬بةآلم‬ ‫ئةو اليانةى كة دةستثيَشخةرى كردبيَت بؤ ئةوةى‬ ‫دؤزى كورد بةشيَوايةكى ئاشتى ضارةسةر بكريَت‬ ‫بيَطومان (ثةكةكة) بووة كةتائيَستا حةوت ئاطربةستى‬ ‫بةبى ئةوةى لةاليانى توركييةوة‬ ‫راطةياندووة‬ ‫َ‬ ‫وةآلمدانةوةيةكى ئيجابى هةبيَت بةئاراستةى‬ ‫يةكاليكردنةوةى كيَشةكة بةتةواوةتى‪ .‬سةرِاى‬ ‫ئةوةش هةردةم َ‬ ‫وةالمدانةوةى توركيا بةئاطر و ئاسن‬ ‫بووة بؤ توانةوةى بةزؤرى كورد لةاليةك لةناوخؤ‬ ‫َ‬ ‫خةلكى مةدةنى دانيشتوانى كورد لة ناوضة‬ ‫دذى‬ ‫كوردييةكان‪ ،‬لةاليةكى ترةوة لةدةرةوةى توركيا‬ ‫هيَرشى بؤ ضةكدارانى ثارتى كريَكارانى كوردستان‬ ‫زياتر كردووة‪.‬بيَطومان كاتيَك هيَرش بكريَتة سةر‬ ‫ثةكةكة ئةوانيش ناضارن كة وةآلمدانةوةيان هةبيَت‬ ‫بؤ هيَرشى ئةرتاشى تورك‪ ،‬هةرضةندة ئةو اليانةى‬ ‫َ‬ ‫بةهةلؤكان ناسراون بؤ ضارةسةرى ثرسى كورد‬ ‫كة‬ ‫َ‬ ‫لةتوركيادا لةطةل هيَزدان‪ .‬بةآلم ئةو ئاطربةستنةى‬ ‫كةلةاليان ئةمةنةوة رادةطةيانريَت مةبةستى ئاشتى‬ ‫بهاوى‬ ‫لةثشتةوةية بؤ ئةوةية كة توركياش هةنطاو‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هةولدان بؤ دؤزينةوةى ِريَطة ضارةى‬ ‫بةئاراستةى‬ ‫ئاشتى بؤ ثرسى كورد لةناوخؤدا‪ .‬هةروةها‬ ‫ئةوانةى كة بةكؤترةكان ناسراون كة ئةحمةد تورك‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫سةرؤكايةتى ئةم ئاراستية دةكات بةردةوام‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتى توركيادا بؤ‬ ‫لةطةل‬ ‫ئاشتي و دانوسانن‬ ‫بةريَطةى طفتوطؤ‬ ‫يشةوة‬ ‫لةر‬ ‫كورد‬ ‫ئةوةى كيَشةى‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫لةبةكارهنانى هيَز يةكاليبكريَتةوة‪.‬بةآلم‬ ‫و دوور‬

‫رِادةيةك هةنطاو نراوة بة ئاراستةى ئةوةى كة ثرسى‬ ‫َ‬ ‫هةولةنةش‬ ‫كورد بةرةو ضارةسةر ببريَت‪ .‬بةآلم ئةم‬ ‫‪AK‬ثارتيش دةبيَت دووبارةكردنةوةى سياسةتى‬ ‫رابردوو نةبيَت‪ ،‬هةروةها وةكو بيَشكضى َ‬ ‫دةليَت‬ ‫دةبيَت دوور بيَت لةوسياسةتى ِرةطةز ثةرستيةى‬ ‫َ‬ ‫لةطةل من لة َ‬ ‫َ‬ ‫طةل تورك دةذيت‪ ،‬بةآلم‬ ‫كةدةليَت ‪« :‬تؤ‬ ‫دةبيَت لةمن بضيت‪ ».‬واتا ئةوةى كة كوردةكان هيض‬ ‫كةلتورو دابو نةريتيَكى تايبةت بةخؤيان نةبيَت‪،‬‬ ‫بةمانايةكى تر دةببيتة َ‬ ‫هةلطرى نةريتى توركضيَتى‬ ‫َرةوةى كة توركةكان‬ ‫و ذيان لةسةر هةمان ئةو ِري ِ‬ ‫لةسةرى دةذين‪ .‬واتا نيشتمانى توركيا هى توركةكانة‬ ‫بةدةر لةتورك و ِرةطةزى تورك هيض نةتةوةو و ئاين‬ ‫و زمان و تراسيؤيَنيَكى جياوازى تيادا ناذيت‪ .‬بؤية‬ ‫وازهيَنان لةم سياسةتة رةنطة ئاراستةى هةنطاونانى‬ ‫توركيا بةرةو داهاتوو بةرةو ئاسؤيةكى ِروونترو‬ ‫طةشتر ببات‪ .‬سةرةتاى ئةو هةنطاوةش لةوةوة‬ ‫دةست ثيَدةكات كة وةكو ضؤن «ئةردؤطان سةرؤك‬ ‫وةزيرانى توركيا َ‬ ‫بةليَنى فراوانكردنى ريفؤرم و‬ ‫بةرووى كورد دابوو‪ ،‬بةمةبةستى كؤتايى‬ ‫كرانةوةى ِ‬ ‫ملمالنى خويَناويةى نيَوان حكومةتى‬ ‫هيَنان بةو‬ ‫َ‬ ‫توركيا و ضةكدارانى ثةكةكة‪ ،‬ئةويش بةهيواى‬ ‫كةمكردنةوةى بةربةستةكان بةرامبةر زمانى‬ ‫كوردى و ياساى تاوانى توركيا دذ بةكوردةكان‪،‬‬ ‫وةكو كؤتايى هيَنان بةسزادانى دريَذخايةنى مناآلنى‬ ‫كوردى بةشدار بوو لةخؤثيشادانةكانى توركيا و‬ ‫نةهيَشتنى زؤردارى و ئةشكةنجةو جوداخوازى‬ ‫بةمةبةستى دةستةبةركردنى زةمينةيةكى طونجاو‬ ‫بريارى ليَبووردنى طشتى‪)17(».‬‬ ‫بؤ دةركردنى دوا ِ‬ ‫بةآلم ئايا ثيويستة لةسةر كةميانة كة موبادةرة‬ ‫بكةن بؤ ضارةسةر كردنى كيَشةكة؟‬ ‫بيَطومان لةسةر هةردووكيان بةآلم زياتر‬ ‫توركيا‪ .......‬لةبةر ئةم هؤيانة‪:‬‬ ‫‪ .1‬لةبةرئةوةى كيَشةيةكى ناوخؤيية‪ ،‬ضونكة‬ ‫توركيا اليانيَكى طةورةترة لةكيَشةكةدا مةترسى ئةو‬ ‫كيَشةيةش هةم لةئيَستاو هةم لةم لةداهاتوودا بؤ‬ ‫توركياية‪.‬‬ ‫‪ .2‬هةروةها بؤ توركيا باشترة واز لةسياسةتى‬ ‫لةناوبردنى و ضةوسانةوةى كوردانى ناوخؤى‬ ‫وآلت بهيَنيَت‪ ،‬حكومةتى توركى دةبيَت خزمةتى‬ ‫زياتر وةكو ضؤن ثيَشكةش بةناوضة و شارة تورك‬ ‫نشينةكان دةكات بةهةمان شيَوةش بؤ ناوضة‬ ‫كوردةكان بةهةمان ئاراستة كار بكات‪.‬‬ ‫‪ .3‬توركيا ثيَويستة لةيةكةم هةنطاودا بؤ‬ ‫ضارةسةركردنى كيَشةى كورد ضاكسازى بكات‬ ‫لةدةستوورى وآلت‪.‬‬ ‫‪10‬‬ ‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬


‫َ‬ ‫لةدةولةتى تورك تةنها ئةوةية‬ ‫ئةوةى دةبيندريَت‬ ‫لةريَطةى هيَزةوة ضارةسةر بدؤزيَتةوة‪.‬‬ ‫دةيةويَت ِ‬ ‫لةبةر ئةوة ئةمة بةزيانى بؤ هةريةكةيان واتا بؤ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتى توركيا و كورد و ثةكةكةش دةبيَت‪.‬‬ ‫بؤ توركيا ئةبيَتة هؤى بةفيرؤدانى زياترى ئابوورى‬ ‫َ‬ ‫قوولبوونةوةى زياترى كيَشةكة‬ ‫و داهاتى وآلت وة‬ ‫َ‬ ‫هةروةها زياتر كردنة قوربانى طيانى ِرؤلةكانى‪،‬‬ ‫بؤ ثةكةكةش ئةبيَتة هؤى زياتر لةدةستدانى طيانى‬ ‫ؤلةكانى كورد‪ .‬بةآلم جيَى خؤيةتى ئةوة َ‬ ‫ِر َ‬ ‫بليَت ئةوة‬ ‫َ‬ ‫ثةكةكةية زياتر هةول ئةدان بؤ ئةوةى كيَشةكة‬ ‫ضارةسةر بكريَت‪ ،‬ضونكة ئةوة هيَزة سةربازييةكانى‬ ‫توركيان كة هيَرش دةكةنة سةر بارةطاكانى ثةكةكة‬ ‫لةقةنديل ‪ ،‬ئةوانيش ردفعليان دةبيَت بؤ ئةو هيَرشانة‪،‬‬ ‫بةآلم ثيَضةوانةوةى ئةمةش راستة بةئاراستةى‬ ‫ضارةسةرى كيَشةكةدا‪ .‬بةآلم ئةوةش شتيَكى حاشا‬ ‫هةلناطرة كة ميهرى باللى َ‬ ‫َ‬ ‫دةليَت‪:‬ئةو سياسةتةى‬ ‫لةسةردةمى كؤماردا بؤ بةتورككردنى باشوورى‬ ‫بةجى كراوة لةدريَذايى‬ ‫جى‬ ‫َ‬ ‫ِرؤذهةآلتى توركيا َ‬ ‫ميَذووى توركةكاندا نموونةى نية‪ .‬ئةو حكومةتةنةى‬ ‫َ‬ ‫ئةنادؤليان لةبةرضاو‬ ‫بةر لةكؤمار‪ ،‬مؤزايةكى طةالنى‬ ‫طرتووة و لةسةر ئةو بنةمايةش سياسةتيان‬ ‫كردووة‪ .‬هةروةها يةشار كةمال َ‬ ‫دةل َى (توركيا ِرةنطة‬ ‫بتوانيَت ِرووبارةكة وشك بكات‪ ،‬بةآلم ناتوانيَت‬ ‫ماسيةكة بطريَت؟)‪ .‬هةروةها ئاثؤش لة َ‬ ‫هةلسةنطانيدا‬ ‫َ‬ ‫دةليَت‪« :‬بزوتنةوةى نيشتمانى‬ ‫بؤ ثةكةكة‬ ‫ديمؤكراسى كوردستان ئاويَتةى ديمؤكراسيةتى‬ ‫توركياية‪ .‬هةروةها ثيَوانى ديمؤكراسيةكةيةتى و‪،‬‬ ‫ثشتطري راستى طةلى توركيايةكة دةسةآلتداران‬ ‫لةرؤذئاواواوة دةخوازن لةناوى ببةن‪ ،‬هةروةكو‬ ‫ِ‬ ‫ضؤن لةميَذوودا دووبارةبؤتةوة‪ .‬طةلى تورك‬ ‫ئةمجارةش ناتوانيَت دةست لةطةلى كورد بةربدات‪.‬‬ ‫ئةمرؤ جياوازييةكى طريط هةية‪ ،‬ئةويش‬ ‫ضونكة‬ ‫ِ‬ ‫َران‬ ‫سةركةوتنى ئؤثؤزيسيؤنى طةليَرى و‬ ‫شؤرشطي ِ‬ ‫ِ‬ ‫ئةمرؤطولى تورك زؤر‬ ‫و بزوتنةوةى طةليَريية‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫ثيَويستى بةطةلى كورد هةية كة مةزنترين نموونةية‬ ‫لةريَطةى ئةو وشياريية‬ ‫بؤ ثيَكهيَنانى هاوثةيمانيَتى ِ‬ ‫نيشتمانيية ديمؤكراسية مةزنة و ئةو طيانفيدايية‬ ‫مةزنةى كة ثيَشكةشى دةكات‪ .‬ئةمةش ثيَويستة ِريَز‬ ‫و سآلوى ليَبكريَت‪ )18(».‬هةروةها َ‬ ‫دةليَت‪ :‬ئةطةر‬ ‫كيَشةى كورد ضارةسةر نةكريَت ئةوا وةكو ظيَتنام‬ ‫هةزاران كةس دةبنة قوربانى‪.‬‬ ‫* خويَندكارى زانستى سياسى_ زانكؤى سليَمانى‬

‫سةرضاوةكان‪:‬‬ ‫(‪ )1‬د‪.‬رةفيق سابير‪ ،‬توركيا‪:‬دةستوورى ئايديؤلؤجياو‬ ‫ئايدؤلؤجياى دةستوور‪ ،‬لة كتيَبى ياساى دةستوورييةكانى‬ ‫توركيا و كورد لةسةردةمى نويَدا‪ ،‬وةرطيراوة‪ ،‬ال‪9‬‬ ‫(‪ )2‬م‪.‬ئة‪.‬حةسرةتيان‪ ،‬ياسا دةستوورييةكانى توركيا و كورد‬ ‫لة سةردةمى نويَدا‪ ،‬و‪:‬د‪.‬دليَر ئةحمةد‪ ،‬ض‪،1‬سليَمانى‪َ :‬‬ ‫مةلبةندى‬ ‫كوردؤلؤجى‪ ،2007،‬ال‪22‬‬ ‫َ‬ ‫ثاوول بي هيَنرى‪ .‬جةى تيظ براون‪،‬‬ ‫(‪ )3‬تيان‪.‬تؤ‪.‬ليسةر‪.‬‬ ‫جيؤثؤلةتيكى نويَى توركيا‪ ،‬و‪:‬عةتا قةرةداغى‪،‬ض‪( ،1‬سليَمانى‪:‬‬ ‫دةزطاى ِروون)‪،2006،‬ال‪ 60‬و‪61‬‬ ‫شؤرش‪،‬توركياوكورد‪ ...‬كورد لةوبازنةيةدا‪،‬ض‪،1‬‬ ‫(‪)4‬سامى‬ ‫ِ‬ ‫هةوليَر‪:‬ضاثخانةى خانى )‪،2007‬ال‪137‬‬ ‫(‪ )5‬محةمةد نورةدين‪ ،‬توركيا لة سةردةمى طؤراندا‪ :‬و‪.‬ئازاد‬ ‫بةرزنجى‪( ،‬دةزطاى ضاث وثةخشى سةردةم‪ ،‬سليَمانى‪)1997‬‬ ‫ال‪19‬‬ ‫(‪ )6‬سعد حقى توفيق‪ ،‬عالقاق العرب الدولية في مطلع القرن‬ ‫الحادى والعشرين‪،‬ط‪ (،2‬عمان ‪ :‬داروائل للنشروالتوزيع ‪)2002‬‬ ‫ص‪283‬‬ ‫(‪ )7‬زريان محمد‪ ،‬ريَطاى توركيا بةرةو يةكيَتى ئةوروثا‬ ‫ئاستةنط و ئةطةرةكان‪ ،‬دؤسيَى توركيا‪ ،‬ذ‪( ،3‬سليَمانى‪ :‬سةنتةرى‬ ‫ليَكؤلينةوةى ستراتيجى كوردستان) نيسانى ‪،2006‬ال‪15‬‬ ‫َ‬ ‫بةرهةلستكارى يان‬ ‫(‪)8‬مةريوان على‪ ،‬شؤريَك لةثيَناوى‬ ‫ديمؤكراسى‪ِ ،‬رؤشنطةرى‪ ،‬ذ‪،25‬ب شدة‪ ،‬ضاثخانةى شيظان‪،‬ال‪9‬‬ ‫(‪)9‬محةمةد نورةالدين‪ ،‬هةمان سةرضاوة‪ ،‬ال‪14‬‬ ‫(‪ )10‬هةمان سةرضاوة‪،‬‬ ‫(‪ )11‬محةمةد نورةالدين‪ ،‬بةشى دووةم‬ ‫(‪ )12‬مانال لوتفى‪ ،‬توركيا لة ئةتاتوركيةوة بؤ ئؤردوطان‪،‬و‪.‬‬ ‫مةجيد سالح‪ ،‬موحسين ئةديب‪،‬ض‪( ، 1‬خانةى وةرطيَران‪:‬‬ ‫سليَمانى‪،)2008‬ال‪175‬‬ ‫(‪ )13‬هةمان سةرضاوة‪ ،‬ال‪176‬‬ ‫(‪)14‬د‪.‬نةوال عبدولجةبارسولتان‪ ،‬ئايندةى ِرووبةروو‬ ‫بوونةوةى علمانيةت و ئيسالم لةتوركيا‪( ،‬سةنتةرى‬ ‫ليَكؤلينةوةى ستراتيجى‪،‬ذ‪، 52‬سليَمانى‪،‬ئابى‪)2007‬ال‪107‬‬ ‫شؤرش‪ ،‬توركيا و ئةوروثا‪...‬كورد لةو‬ ‫(‪ )15‬سامى‬ ‫ِ‬ ‫بازنةيودا‪،‬ض‪( ،1‬هةوليَر‪ :‬ضاثخانةى خانى‪ ،2007( ،‬ال‪151‬‬ ‫َ‬ ‫كؤلؤنييةكى‬ ‫بيَشكضى‪،‬كوردستان‬ ‫ئيسماعيل‬ ‫(‪)16‬‬ ‫َ‬ ‫َودةولتى‪،‬و‪ :‬حةمة ِرةشيد‪( ،‬سليَمانى‪ .‬دةزطاى ضاث وثةخشى‬ ‫ني‬ ‫سةردةم)‪ 2002،‬ال ‪38‬و‪39‬‬ ‫(‪)17‬دلفين شتراوس‪ ،‬شكستهيَنانى ريفؤرمى توركيا‬ ‫لة سنووردار كردنى هيَرشى كوردةكان‪ ،‬و‪:‬دارا‬ ‫فةرةج‪2010/6/30،‬‬ ‫‪WWW.FINANCIALTIMES.COM‬‬ ‫َ‬ ‫(‪)18‬عةبدولآل ئؤجةالن‪ .‬ميهرى باللى‪ ،‬وةضةرخانى‬ ‫مةزن‪،‬ض‪(،1‬سليَمانى ‪،‬ضابخانةى ئازادى)‪، 2003 ،‬ال‪124‬‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬

‫***‬

‫‪11‬‬


‫دةرب ارةى‬ ‫ج وآلن ةوةى ك ورد‬ ‫ل ةب ةلَط ةن ام ةكان ى ف ةرةن س ا‬ ‫لةفةرةنسيةوة بؤعةرةبى‪ :‬د‪.‬خاليد عيسا‬

‫ضوارةم‬

‫لةعةرةبيةوة بؤكوردى‪ :‬سةالم عةبدولكةريم‬

‫ئةلَقةى ذمارة(‪)16‬‬ ‫نويَنةرايةتى فةرةنسا‬ ‫َ‬ ‫لةدةولةتى سوريا‬ ‫هؤبةى سياسى‬ ‫زانيارى‬ ‫ديمةشق لةرؤذى ‪18‬ى تشرينى يةكةمى ‪1926‬‬ ‫نهيَنى‬ ‫بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة ‪204‬‬ ‫بةشى يةكةم‬ ‫الثةرةيةك دةربارةى بارودؤخى طشتى‬ ‫ِ‬ ‫(‪)...‬‬ ‫ئةلف‪ /‬دةرةوة‪:‬‬ ‫‪)1‬ئاماذةكان بؤئةوة جةنط لةكوردستان دةضن‪،‬‬ ‫راثةرين دةردةكةويَت‪.‬‬ ‫تيشكؤى نويَي‬ ‫ِ‬ ‫‪ )2‬ئةو دةستدريَذيانةى دذى ئةو ئؤتؤمبيالنةى‬ ‫لةسةر ئةو ريَطةيةى لةكليسةو بؤعةنتاب دةضيَت‪،‬‬ ‫رويداوة‪ ،‬رةنطة كاريطةرى بةهيَز لةسةر ناوضةكة‬ ‫جيَبهيَ‬ ‫َليَت‪.‬‬ ‫‪ )3‬ريَطة بةبازرطانانى ئورفة درا‪ ،‬دةست بةناردنى‬ ‫شتومةكء كاآل بؤسوريا بكةن‪.‬‬ ‫ئيَران‪:‬‬ ‫دواى ئةو ثيالنانةى ئينطليز‪ -‬روس دذى سيستمى‬ ‫نةتوانري ئةطةرى‬ ‫سياسى ئيَستاى ئيَران‪ ،‬ثيَدةضيَت‬ ‫َ‬ ‫هةآليسانى جةنطى ناوخؤيي دوربخريَتةوة‪.‬‬ ‫بي)‪ -‬ناوةوة‪:‬‬ ‫َ‬ ‫‪12‬‬

‫ديمةشقء غوتة‪ :‬هةردوكيان ئارامن‪ .‬ئةفسةرانى‬ ‫سيخورىء بةشةكان‬ ‫َرى‬ ‫ِ‬ ‫بةريَوةبةرايةتى كارطي ِ‬ ‫ِ‬ ‫لةطةران بةالديَكاندا بؤ‬ ‫بةبي وةستان بةردةوامن‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫َرانةوةى دانيشتوان بؤطوندةكانء‬ ‫ضاوديَريكردنى طي ِ‬ ‫َ‬ ‫ضةكدامالين‪.‬‬ ‫ئامادةكارى‬ ‫ئةسكةندةرونةء حةلةب‪ :‬ئارامن‪.‬‬ ‫لةسةر سنورى فورات‪:‬‬ ‫َ‬ ‫تائيَستا ثةيوةنديةكان لةطةل دةسةآلتدارانى‬ ‫دراوسي دؤستانةية‪.‬‬ ‫توركياى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫سةرةراى مومارةسةكردنى‬ ‫هةلويَستى هؤزةكان‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ثروثاطةندةى توركيا‪ ،‬كةضاالكانة لةسةريان‬ ‫ئةو ِ‬ ‫هةية باشة‪.‬‬ ‫زانيارى سةربازيي دةرةكى‪:‬‬ ‫راثةرينى‬ ‫بةهؤى‬ ‫هاوكاريةكان‬ ‫تائيَستا‬ ‫ِ‬ ‫كوردانةوة بةرةو رؤذهةآلتة‪ .‬ئةو هاوكاريانة لةو‬ ‫هيَزانةى لةباكورةوة هاتونء بةناردنى طروثةكان‬ ‫(بةسةربازطرتوةكان‪ -‬و‪.‬ع) كؤمةك كراون‪،‬‬ ‫ثيَكهاتون‪.‬‬ ‫رؤذهةآلتى ئوردن‪:‬‬ ‫لةثيَناوى‬ ‫ثروثاطةندة تائيَستا‬ ‫ثيَدةضيَت‬ ‫ِ‬ ‫دامةزراندنى ثارتيزان بةرةو سوريا بةردةوام بيَت‪.‬‬ ‫ئةلف)‪ -‬زانيارى سياسيي دةرةكى‪:‬‬ ‫توركيا‪:‬‬ ‫‪ .1‬جوآلنةوةى كوردء بارودؤخ لةتوركيا‪:‬‬ ‫بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة ‪ 204‬ديرؤك‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬


‫(بةريَوةبةرايةتى‬ ‫(‪ -)1926/10/18‬بةشى يةكةم‬ ‫ِ‬ ‫سيخورى‪ -‬ئةسكةندةرونة‪ -‬سةرضاوة‪ :‬طةشتياريَكى‬ ‫ِ‬ ‫تورك)‪.‬‬ ‫بةطويَرةى زانيارى ئةو طةشتيارانةى لةتوركياوة‬ ‫هاتون‪ ،‬ئيَستا لةناوضةى كوردستان جةنطى طةرم‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلة ياخيبوةكاندا‬ ‫لةنيَوان هيَزةكانى ميريء‬ ‫هةية‪ .‬هيَزةكانى ناوضةى سيواس بةرةو وانء‬ ‫َ‬ ‫جوليَنران‪ .‬رةنطة حكومةتى ئةنقةرة داواى‬ ‫بةتليس‬ ‫لةحكومةتى ئيَران كردبيَت‪ ،‬ريَطة لةياخيبوانى كورد‬ ‫بطريَت بضنة نيَو خاكى ئيَرانةوة‪ ،‬هةروةها ئةو‬ ‫ياخيبوة كوردانةش‪ ،‬كةثةنايان بؤئةو وآلتة بردوة‪،‬‬ ‫تةسليميان بكاتةوة‪ .‬حكومةتى توركيا ترسى هةية‬ ‫رابثةرنةوة‪ .‬بؤية هةمو‬ ‫ديسان دانيشتوانى دةرسيم‬ ‫ِ‬ ‫تةركيزء ئاطاهى لةسةر ئةو ناوضةيةي داناوة‪.‬‬ ‫نارةزايةتى رؤذ بةرؤذ لةتوركيا زياد دةبيَت‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫ناتواني‬ ‫كةمال‬ ‫مستةفا‬ ‫َينواية‬ ‫ي‬ ‫ث‬ ‫طشتى‬ ‫راى‬ ‫زؤرينةى‬ ‫َ‬ ‫بؤماوةيةكى دريَذ لةدةسةآلتدا بميَنيَتةوة‪ .‬ئةوانةى‬ ‫نارةحةتىء ضةرمةسةرى لةدانى‬ ‫باج دةدةن‬ ‫ِ‬ ‫باجةكانيان دروست دةكةن‪ ،‬كة لةسةر شانيان زؤر‬ ‫قورسة‪.‬‬ ‫‪ .2‬دةربارةى جوآلنةوةى كورد‪:‬‬ ‫بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة ‪ 204‬ديرؤك‬ ‫(بةريَوةبةرايةتى‬ ‫(‪ -)1926/10/18‬بةشى يةكةم‬ ‫ِ‬ ‫سيخورى‪ -‬حةسةكة)‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫ئةلف)‪ -‬ئةو هؤزة كورديانةى لةوياليةتى‬ ‫ماردينى ذيَر دةسةآلتى ميرين بةشيَوةيةكى كاتيي‪،‬‬ ‫راثةرين بكةن‪ ،‬بةهؤى ئةو ضةند‬ ‫رةنطة بةشدارى‬ ‫ِ‬ ‫سةركةوتنةى كةكوردان لةناوضةى وان وةدةستيان‬ ‫هيَناوة‪.‬‬ ‫بي‪ -‬ثيَدةضيَت ناوضةى ثيراجيكء ئورفة بةهؤى‬ ‫َ‬ ‫ئةوترسةى كةحكومةتى توركيا بآلوى كردؤتةوة‬ ‫راثةرينى كوردان‬ ‫ئارام بيَت‪ .‬لة ناوضة سنوريةكان‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫داثلؤسينء سةركوتكردن نةبؤتةوة‬ ‫توشى‬ ‫(زانياريةكان لةاليةن رةزا باللى لةقوبسين دراوة‪،‬‬ ‫كة لةاليةن ئةو ثياوانةى بؤتوركياى ناردن بؤ ضنط‬ ‫كةوتنى داراييء داهات وةدةستهاتوة)‪.‬‬ ‫‪ .3‬جوآلنةوةى كورد‪:‬‬ ‫بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة ‪ 204‬ديرؤك‬ ‫(بةريَوةبةرايةتى‬ ‫(‪ -)1926/10/18‬بةشى يةكةم‬ ‫ِ‬ ‫سيخورى‪ -‬خيرو‪.)1926/10/8 -‬‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫جةنرالى تورك كازم قةرة بةط رةنطة ثةيوةندى‬ ‫َ‬ ‫لةطةليشيدا‬ ‫راثةريوانى كوردةوة كردبيَت‪،‬‬ ‫بةريزى‬ ‫ِ‬

‫دو فيرقة ثةوةندى ثيَوةكردوة (بةثاريَزةوة)‪.‬‬ ‫ثيَدةضيَت لةناوضةى موش هؤزى كاومانى‬ ‫لةكوشتارى توركان راناوةستن‪ .‬لةناوضةى تجاتاك‬ ‫راثةريوان بؤماوةيةكى طرنكى نزيك دةست‬ ‫تجور‬ ‫ِ‬ ‫بةسةر زؤريَك لةو ثاسطة توركيانةدا بطرن‪.‬‬ ‫‪ -4‬ئةلف)‪ -‬س‪ :‬رفاندن لةتوركيا‪:‬‬ ‫بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة ‪ 204‬ديرؤك‬ ‫(بةريَوةبةرايةتى‬ ‫(‪ -)1926/10/18‬بةشى يةكةم‬ ‫ِ‬ ‫سيخورى‪ -‬ديمةشق‪ -‬شار‪.)1926/10/16-‬‬ ‫ِ‬ ‫لة‪17‬ى ئةيلولى ‪ 1926‬لةطوندى سؤما لةقةزاى‬ ‫ئةرزرؤم جةنطى خويَناوى‬ ‫حسن كلة لةوياليةتى‬ ‫ِ‬ ‫راثةريوانى كوردء سوثاى توركيا رويداوة‪.‬‬ ‫لةنيَوان‬ ‫ِ‬ ‫لةو طوندةدا ‪ 300‬ضةكدارى كورد لةهؤزى هارسولى‪،‬‬ ‫كةثةيوةنديان بةراثةريانةوة كردوة‪ ،‬هةن‪ .‬جةنطةكة‬ ‫توندوتيذةء هيَزةطانى توركيا كشاونةتةوةء تاآلنى‬ ‫طةورة بةردةستى كوردان كةوتوة‪ .‬زيانى سوثاكة‬ ‫َ‬ ‫دةخةمةليَنريَت‪ ،‬رةنطة هى‬ ‫شةركةر‬ ‫بةنزيكةى هةزار‬ ‫ِ‬ ‫كوردان طةورة تربيَت‪.‬‬ ‫***‬ ‫ئةلَقةى ذمارة(‪)17‬‬ ‫نويَنةرايةتى فةرةنسا‬ ‫َ‬ ‫لةدةولةتى سوريا‬ ‫هؤبةى سياسى‬ ‫زانيارى‬ ‫ديمةشق لةرؤذى ‪18‬ى تشرينى يةكةمى ‪1926‬‬ ‫نهيَنى‬ ‫بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة ‪204‬‬ ‫بةشى يةكةم‬ ‫‪ .18‬ثةيوةنديةكانى فةرةنسا‪ -‬توركيا لةسةر‬ ‫سنور‪:‬‬ ‫بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة ‪ 204‬ديرؤك‬ ‫(بةريَوةبةرايةتى‬ ‫(‪ -)1926/10/18‬بةشى يةكةم‬ ‫ِ‬ ‫سيخورى‪ -‬خيرو‪.)1926/10/8 -‬‬ ‫ِ‬ ‫تائيَستا ثةيوةنديةكان لةنيَوان نويَنةرانى هةردو‬ ‫وآلت باشترة لةوةى هةبو‪.‬‬ ‫َ‬ ‫لةرؤذى ‪5‬ى مانط (ئيَستا‪ -‬و‪.‬ع) بةمؤلةتى‬ ‫فةرماندةى كةتيبةء فةرماندةى هيَزةكانى نوسةيبين‬ ‫لةاليةن فةرماندةى كةرتةكةوة‪ ،‬موالزم سةردانى‬ ‫بؤكرينى ثيَداويستى كةسيي‪.‬‬ ‫حةسةكةى كرد‬ ‫ِ‬ ‫ئةفسةرة توركةكة‬ ‫َ‬ ‫بةهاوريَيةتى ثاليَوراو‬ ‫لةميانةى طةشةتةكةيدا‬ ‫ِ‬ ‫طةرؤك‪،‬‬ ‫لةثاسةوانى‬ ‫‪32‬‬ ‫بةشى‬ ‫(دوالرى) فةرماندةى‬ ‫ِ‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬

‫‪13‬‬


‫كرد سوثاسى خؤيشى بؤئةو ثيَشوازيةى ليَيكرا‬ ‫دةربرى‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫‪ .19‬ناوضةى نوسةيبين‪:‬‬ ‫بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة ‪ 204‬ديرؤك‬ ‫(بةريَوةبةرايةتى‬ ‫(‪ -)1926/10/18‬بةشى يةكةم‬ ‫ِ‬ ‫سيخورى‪ -‬خيرو‪.)1926/10/8 -‬‬ ‫ِ‬ ‫لة رؤذهةآلتى جغجغ‪ ،‬هةروةها لةرؤذئاواشى‬ ‫بارودؤخ وايةـ تائيَستا دانيشتوان ملكةضء دؤستن‪.‬‬ ‫ذمارةيةك لةسةرؤك هؤزء موختارةكان لةسةرجةم‬ ‫هؤزةكانى قةزاكة لةنيَويشياندا هؤزى تةىء‬ ‫ضيتيةكان‪ ،‬هاتون بؤئةوةى خؤيان بةئةفسةرى‬ ‫سيخورى خيرو بناسيَننء‬ ‫بةريَوةبةرايةتى‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫دؤستايةتى خؤيان دوثات بكةنةوة‪.‬‬ ‫‪َ .20‬‬ ‫هةلويَستى هؤزةكان‪:‬‬ ‫بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة ‪ 204‬ديرؤك‬ ‫(بةريَوةبةرايةتى‬ ‫(‪ -)1926/10/18‬بةشى يةكةم‬ ‫ِ‬ ‫سيخورى‪ -‬خيرو‪.)1926/10/8 -‬‬ ‫ِ‬ ‫هؤزى تةى‪:‬‬ ‫محةمةد عةبدورةحمان بؤسةردانى ئةفسةرى‬ ‫سيخورى خيرو لةرؤذى ‪7‬ى‬ ‫بةريَوةبةرايةتى‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫تشرينى يةكةم هات‪.‬‬ ‫سةرؤك هؤزى تةى َ‬ ‫دةليَت‪ :‬هةمو كاتيَك ئامادةى‬ ‫ملكةضية بؤ ئةو فةرمانانةى ثيَيدةدريَنء ئةو ئامادةية‬ ‫واز لةو ضاالكيانة بيَنيَت‪ ،‬كة لة َ‬ ‫طةل بةرذةوةنديماندا‬ ‫دذ دةوةستيَتةوة‪ ،‬بةآلم لةداواكاريى بؤضاكردنى‬ ‫طوزةرانى راناوةستيَت‪ .‬ئةمةش وةك ثاساويَك‬ ‫بةرامبةر ئةو مافء ئيمتيازاتانةى دراوةتةوة‬ ‫سةرؤك هؤزةكانى ترء ليَي سودمةندبون (مةبةست‬ ‫يارمةتية_ و‪.‬ع)‪.‬‬ ‫زؤربةى سةرؤكةكانى تر لة هؤزى تائي لة‬ ‫نيَويشياندا سةلومى لةهؤزى جةوالة بؤ ناساندنى‬ ‫خؤيان هاتونء ملكةضى خؤيان دوثات كردؤتةوة‪.‬‬ ‫ئةحمةد يوسف داننانى بةدةسةآلتى عةبدورةحماندا‬ ‫رةتكردةوة‪ .‬ئةو وةك كةسيَكى بةوةفا لةماوةى‬ ‫سةرةراى ئةو‬ ‫كيَشةى بياندورةوة ماوةتةوة‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫هةرةشةء فشارانةى كة دوذمنةكانى دةيخةنةسةرى‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫ئةحمةد يوسف ئيَستا دةيةويَت سود وةربطريَت‬ ‫لةبةرامبةر ئةو َ‬ ‫هةلويَستةيدا‪ .‬تموحى ئةوةى هةية‬ ‫كةبكريَتة سةرؤكى‪ -‬ئةفسةرى هؤزى ضيتية‪-‬‬ ‫هةروةك ثيَشتر َ‬ ‫بةليَنى ثيَدرابو‪ ،‬بةآلم بةشيَك لةهؤزى‬ ‫(بةرهةلستكارانى ثيَشو) َ‬ ‫َ‬ ‫قبولكردنى ئةم ثياوة‬ ‫ضيتية‬ ‫ناميرية رةتدةكةنةوةء ثشت بةسةرؤكى هؤزى تةى‬ ‫‪14‬‬

‫سةرةراى‬ ‫لةروبةروبونةوةى اليةكةى تر‪.‬‬ ‫دةبةستن‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ئةوة وادةرناكةويَت كةناكؤكى ئةحمةد يوسفء‬ ‫َ‬ ‫بةرهةلستكارةكانى ثيَشو بضيَتة‬ ‫هؤزى تةىء ضيتية‬ ‫قؤناغى دوذمندارى توندةوة‪ .‬تائيَستا نويَنةرانى‬ ‫هةردوالى ضيتية بةردةوامن لةثيَكةشكردنى ملكةضى‬ ‫تةواوء دؤستايةتيان بةرامبةرمان‪.‬‬ ‫طةرؤك لةسريةى سيَيةم‬ ‫تيثيَك كة لة‪ 20‬ثاسةوانى ِ‬ ‫ثيَكهاتبو‪ ،‬لةناوضةى هؤزى ضيتية لةنيَوان رؤذانى‬ ‫دةسوريَنةوة‪ .‬بةشيَوةى باش‬ ‫‪7-5‬ى تشرينى يةكةم‬ ‫ِ‬ ‫لةهةمو شويَنيَك ثيَشوازى كران‪.‬‬ ‫ناوضةى نوسةيبين‪:‬‬ ‫طؤرانكاريةك ذمارةيةك موختارء‬ ‫بةبي هيض‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫سةرؤكى هؤزةكانى ميللى‪ ،‬ميرسينى‪ ،‬دةقورى‪ ،‬بينار‬ ‫عةلىء بؤبالنى‪ ،‬بؤناساندنى خؤيان بةئةفسةرى‬ ‫سيخورى هانء بةشيَوةيةكى باش‬ ‫بةريَوةبةرايةتى‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫لةهةمو شويَنيَك ثيَشوازيكران‪.‬‬ ‫طةرؤكةكانى‬ ‫‪ .21‬روداوةكانى نيَوان ثاسةوانة‬ ‫ِ‬ ‫خيَ‬ ‫َلى بكيير‪:‬‬ ‫بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة ‪ 204‬ديرؤك‬ ‫يةكةم(بةريَوةبةرايةتى‬ ‫(‪ -)1926/10/18‬بةشى‬ ‫ِ‬ ‫سيخورى‪ -‬خيرو‪.)1926/10/9 -‬‬ ‫ِ‬ ‫لة رؤذى ‪9‬ى تشرينى يةكةم دةورييةك كةثيَكهاتبو‬ ‫طةرؤك لة ثاسطةى سوزار بؤهارجية‪،‬‬ ‫لة‪ 7‬ثاسةوانى ِ‬ ‫كة ‪ 11‬كم لةباشورى سوارةوةية لةناوضةى‬ ‫بكيير‪ ،‬خيَ‬ ‫َلى خدير‪ ،‬رؤيشتن‪ ،‬لةثيَناوى كاركردن‬ ‫َرانةوةى خورى دزراو‪ ،‬ثيَش ضةند رؤذيَك كة‬ ‫بؤطي ِ‬ ‫طةرابو‪.‬‬ ‫لة بازرطانيَك دزرابو‪ ،‬لةناوضةكةدا ِ‬ ‫طةرؤك‬ ‫لةكاتى طةيشتن بةهارجية ثاسةوانانى‬ ‫ِ‬ ‫ضؤل بو‪ ،‬بؤية ضون نيَو كيَ‬ ‫َ‬ ‫َلطة‬ ‫ضادرةكةيان بينى‬ ‫َ‬ ‫طةران بةدوزاى‬ ‫كشتوكاليةكانةوة بةمةبةستى‬ ‫ِ‬ ‫تؤمةتباراندا‪ ،‬يةكسةر لةاليةن خيَ‬ ‫َلى خديرةوة كة‬ ‫طوللةيان بةسةر مةفرةزةكةدا تةقاندبو‪ ،‬ثةالماردران‪.‬‬ ‫رةقيبى سورىء سةرؤكى دةورييةكةء ثاسةوانيَك‬ ‫ثةرينةوةء َ‬ ‫هةلهاتن‪.‬‬ ‫كوذرا‪ .‬تاوانكةرةكان لةخاثور ِ‬ ‫رةنطة ثةيوةنديان بةهؤزى شةمةر لةناوضةى‬ ‫(روداو) كردبيَت‪ .‬تائيَستا لي َ‬ ‫َكؤلينةوة بةردةوامةء دو‬ ‫موختار كةهاوكاربون لةبؤسةكة‪ ،‬طيراون‪.‬‬ ‫ثروثاطةندةى توركيا‪:‬‬ ‫‪ِ .22‬‬ ‫بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة ‪ 204‬ديرؤك‬ ‫(بةريَوةبةرايةتى‬ ‫(‪ -)1926/10/18‬بةشى يةكةم‬ ‫ِ‬ ‫سيخورى‪-‬‬ ‫بةريَوةبةرايةتى‬ ‫سيخورى‪ -‬خيرو‪-‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ديَر‪.)1926/10/9-‬‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬


‫د‪.‬ئةحمةد سةبرى نويَنةرى ليذنةكانى دةرسيم‪،‬‬ ‫دوكر(دوكرا هؤزى ضيتية)ى جيَهيَشت‪ ،‬ئةو ئارةزو‬ ‫بروات‪ .‬لةحةسةكة دةستطيركراء‬ ‫دةكات بؤحةلةب ِ‬ ‫بؤديَر نيَردردايةوة‪ ،‬لةويَشةوة بؤعيَراق دور‬ ‫خرايةوة‪ ،‬كةماوةيةكى كةم بو لةويَوة هاتبو‪.‬‬ ‫***‬ ‫ئةلَقةى ذمارة(‪)18‬‬ ‫نويَنةرايةتى فةرةنسا‬ ‫َ‬ ‫لةدةولةتى سوريا‬ ‫هؤبةى سياسى‬ ‫زانيارى‬ ‫ديمةشق لةرؤذى ‪18‬ى تشرينى يةكةمى ‪1926‬‬ ‫نهيَنى‬ ‫بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة ‪204‬‬ ‫بةشى يةكةم‬ ‫(‪)...‬‬ ‫ريء شويَنى طيراوةبةر لةاليةن توركانةوة‪:‬‬ ‫‪َ .23‬‬ ‫بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة ‪ 204‬ديرؤك‬ ‫يةكةم(بةريَوةبةرايةتى‬ ‫بةشى‬ ‫‪-1926/10/18‬‬ ‫ِ‬ ‫سيخورى‪-‬خيرو‪.)1926/10/8-‬‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫هةولدةدةن ئةو سةرؤكة كوردة‬ ‫توركان‬ ‫راثةريوانةى بةشيَكيان ثةنايان بؤ سوريا بردوة‬ ‫ِ‬ ‫بطةريَننةوة‪ .‬ئةوانة نامةء ثارةى زؤرى فريودةريان‬ ‫ِ‬ ‫طةرانةوة ثيَشكةشكراوة‪ .‬بةتايبةت‬ ‫بةمةبةستى‬ ‫ِ‬ ‫حاجؤ‪ ،‬ثيَدةضيَت لةاليةن كاربةدةستى ماردينةوة‬ ‫نامةى ثيَطةيشتبيَت(بةثاريَزةوة)‪.‬‬ ‫َ‬ ‫دلنيايي هةية‪ ،‬كةئةو سةرؤكة‬ ‫بةتةواوى‬ ‫كوردانةى ثيَشتر ثةنايان بؤسوريا بردبو‪ ،‬برايم‬ ‫َ‬ ‫عةبدولآل سليَمان‬ ‫ئوسمانء برايم يوسف قاسؤء‬ ‫سةرةراى ئةو خراثةى‬ ‫ثيَشوازيكرانء بةخشران‬ ‫ِ‬ ‫رتبردويان ئةنجاميان دابو‪ .‬دةوروبةرى ‪ 30‬ى‬ ‫ئةيلولى‪ ،‬ذمارةيةكيان بينراون بةتايبةت برايم‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كةلةطةل ئةفسةرانى تورك‬ ‫عةبدولآل‪،‬‬ ‫ئوسمانء‬ ‫طةراون‪.‬‬ ‫لةمارديندا ِ‬ ‫َ‬ ‫‪ .24‬كوردانى هةلهاتو‪:‬‬ ‫بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة ‪ 204‬ديرؤك‬ ‫(بةريَوةبةرايةتى‬ ‫‪ -1926/10/18‬بةشى يةكةم‬ ‫ِ‬ ‫سيخورى‪-‬خيرو‪.)1926/10/8-‬‬ ‫ِ‬ ‫عةلى ئةحمةدء نورى عيسا خةموء عةلى خدرؤ‪،‬‬ ‫ئةوانةى بؤعامودا ثةنايان بردبو‪ ،‬كة لةاليةن‬ ‫مةفرةزةى مونديللى لةرؤذانى ‪23-18‬ى ئةيلول‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫دةوتري ثةيوةنديان‬ ‫شويَنيان كةوتبون‪ ،‬بةآلم‬ ‫َ‬

‫دةسةآلتدارانى توركيا لةماردين دروستكردوةء‬ ‫دةشوتري‬ ‫ئةوان ملكةضى خؤيان ثيَشكةشكردون‪.‬‬ ‫َ‬ ‫ئةمانةتيان بةم نزيكانة ثيَدةبةخشريَتء هةمو ئةو‬ ‫بؤدةطةريَنريَتةوة وةك سةرؤك هؤزةكان‬ ‫شتانةيان‬ ‫ِ‬ ‫يان طوندةكانى تر‪.‬‬ ‫‪ .25‬كوردانى ثةنابةر لةسوريا‪:‬‬ ‫بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة ‪ 204‬ديرؤك‬ ‫يةكةم(بةريَوةبةرايةتى‬ ‫بةشى‬ ‫‪-1926/10/18‬‬ ‫ِ‬ ‫سيخورى‪-‬خيرو‪.)1926/10/8-‬‬ ‫ِ‬ ‫بةهؤى كاريطةرى لةسةر كوردانى ثةنابةر‬ ‫لةسوريا‪ ،‬توركان تةنها بةوة وازناهيَنن نامةء‬ ‫نويَنةرء َ‬ ‫بةليَنيان ثيَشكةش بكةن‪ .‬ئةوان (توركان‪-‬‬ ‫َ‬ ‫هةوالة بآلوة ثيَدةكةن‪،‬‬ ‫و‪.‬ع) لةهةموو جيَطةيةك ئةو‬ ‫كةفةرةنسيةكان بةطويَرةى ريَكةوتننامةى دوايي‬ ‫ناضارن هةموو ئةو كةسانةى داواكراون لةاليةن‬ ‫توركياوة بطرنء تةسليميان بكةنةوة بةهةر‬ ‫َ‬ ‫هةوالةش بةخيَرايي بآلوبؤتةوة‬ ‫شيَوةيةك بيَت‪ .‬ئةم‬ ‫بةبي ئةوةى كاريطةرى لةسةر هةر كةسيَك هةبيَت‬ ‫َ‬ ‫كةدةيطريَتةوة‪.‬‬ ‫ثةنابةرانى كورد نيطةرانى توندى خؤيان لةم كارة‬ ‫دةخةنةرو‪ ،‬بةتايبةت حاجؤ هات بؤئةوةى خؤى‬ ‫ِ‬ ‫سيخورى لةقاميشلؤ‬ ‫بةريَوةبةرايةتى‬ ‫ِ‬ ‫بةئةفسةرى ِ‬ ‫َنيء طوزارشتى خؤى دةربارةى ئةم مةسةلةية‬ ‫بناسي َ‬ ‫دةربرى‪ .‬ئةمين لة(رمان) هةمان شتى حاجؤى‬ ‫ِ‬ ‫ئةنجامدا‪ .‬هيض ئاماذةيةك نية لةو ماوةيةدا سةبارةت‬ ‫بةدةستدريَذى كةلةاليةن ثةنابةرانى كوردةوة‪ ،‬كة‬ ‫لةباكورى سنور ئةنجاميان دابيَت‪.‬‬ ‫‪ .32‬جوآلنى هيَزةكان‪:‬‬ ‫بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة ‪ 204‬ديرؤك‬ ‫(بةريَوةبةرايةتى‬ ‫‪ -1926/10/18‬بةشى يةكةم‬ ‫ِ‬ ‫سيخورى‪-‬خيرو‪.)1926/10/8-‬‬ ‫ِ‬ ‫هاوكاريةكان (هاوكارى سةربازى‪ -‬و‪.‬ع) بةرةو‬ ‫هةندي ناوضةى وةك دةرسيمء دياربةكرء ماردينة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫دةوتري لةسةرةتاكانى مانطى ئيَستا نزيكةى هةزار‬ ‫َ‬ ‫سةرباز لةهيَزةكانى ثيادة لةباكورى شارةكة‬ ‫دةوتري ناوةندى‬ ‫نيشتةجيَكراون‪ .‬لةديابةكر‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ريزيَك خةندةق لةشارةكةدا‬ ‫قايمء قةآل‬ ‫طةرانى شةوانة‬ ‫سنور‬ ‫َذايي‬ ‫ي‬ ‫بةدر‬ ‫دروستكردوة‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫لةاليةن يةكة جيَطيرةكانى سنور جيَبةجيَدةكريَت‪.‬‬ ‫لة رؤذى ‪3‬ى تشرنى يةكةم ثةيطيرى‬ ‫بةسةركردايةتى عةقيد ئةحمةد سوبحى بةط‬ ‫فةرماندةى فيرقةى طوندةكان ذمارة ‪ ،14‬كةنزيكةى‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬

‫‪15‬‬


‫‪ 30‬ئةفسةر لة خؤدةطريَت‪ ،‬لة نيَوياندا موالزم‬ ‫سيخورى لةنوسةيبين‪ ،‬دةرضون‬ ‫روشدى ئةفسةرى‬ ‫ِ‬ ‫(يةكةكة‪ -‬و‪.‬ع) لةنوسةيبينةوة بةرةو دورطةى ئيبن‬ ‫عومةر لةذيَر ثاراستنى ئةندامانى ليواى طوندةكان‬ ‫ذمارة ‪21‬ى (نوسةيبين) رؤيشتن‪ .‬موالزم روشدى‬ ‫طةرايةوة‪ .‬لةئيَوارةى هةمان رؤذء‬ ‫بةط نوسةيبين ِ‬ ‫لةثةيطيرى لةدورطةى ئيبن عومةر بةردةوام بوو‪.‬‬ ‫عةقيد سوبحى بةط ثيَشتر لةسةر سنور لةدةرباسيةوة‬ ‫َ‬ ‫(بةدلينياييةوة)‪.‬‬ ‫طةرايةوة‬ ‫بؤنوسةيبين ِ‬ ‫‪ .33‬زانيارى ثاسةوانانى سنور‪:‬‬ ‫بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة ‪ 204‬ديرؤك‬ ‫‪ -1926/10/18‬بةشى يةكةم (ئاسايشى حةلةب‪-‬‬ ‫‪.)1926/10/12‬‬ ‫ماوةيةكى نزيكة سريةيةك لةثاسةوانانى سنور‬ ‫لةطردى مةيدان بةرامبةر ويَستطةى كل تةثة‪،‬‬ ‫خاوةنداريَتى حةميد فةالح لةئورفة جيَطيركران‪.‬‬ ‫‪ .34‬جوآلنى هيَزةكان‪:‬‬ ‫بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة ‪ 204‬ديرؤك‬ ‫(بةريَوةبةرايةتى‬ ‫‪ -1926/10/18‬بةشى يةكةم‬ ‫ِ‬ ‫سيخورى‪-‬جةرابلوس)‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫ئةلف)‪ -‬شةمةندؤفيَرى ريَكخراو‪ ،‬كة لةماردينةوة‬ ‫ديَت ئةمانة دةطوازيَتةوة‪:‬‬ ‫‪ .1‬ئةفسةريَكى طةورةء يةك موقةدةم‪.‬‬ ‫‪ .2‬ضوار ئةفسةرى ئةعوان‪.‬‬ ‫‪ .3‬دو سةدء ثةنجا سةرباز‪.‬‬ ‫ئةو ئةفسةرانةى لةدور تيولةوة هاتون‪ ،‬وةك‬ ‫ئةندامانى ليذنةى دياريكردنى سنورى توركيا‪-‬‬ ‫سوريا‪ ،‬لةذمارةيةك سةرباز ثيَكهاتون‪ ،‬سةد دانةيان‬ ‫شايستةى تةسريح كردنن‪ .‬لةبنةضةدا َ‬ ‫خةلكى قؤنيةء‬ ‫ئةسكى شةهرن‪ .‬سةد دانةشيان بؤخستنةكارى‬ ‫قةآلى كليس‪ .‬نزيكةى ثةنجا دانةشيان بؤبنكةى‬ ‫َ‬ ‫لةطةل فةرماندةى‬ ‫نةخؤشخانة نيَردران‪ .‬موقةدةمةكة‬ ‫ناوةندى جةرابلوس دةربارةى ثيَكهيَنانى ثاسطة‬ ‫فةرةنسيةكة ثةيوةندى كرد‪( .‬سةرضاوة‪ :‬ثؤليسيَكى‬ ‫تورك لةئاغضة قؤينلى)‪.‬‬ ‫سي كةتيبةى توركى هاتو لةمرش بةعةنتابدا‬ ‫بي)‪َ -‬‬ ‫َ‬ ‫َثةرين بؤئةوةى بؤسويرك بطوازنةوة‪ .‬لةماوةى‬ ‫تي ِ‬ ‫مانطيَكدا (‪ )15000‬سةرباز بؤوان دةنيَريَن‪.‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةليَت‪ ،‬كةشارى وان‬ ‫هةوالدةرةكة ئةوةش‬ ‫تائيَستا لةذيَر داطيركارى سمكؤء سمايل خانداية‪.‬‬ ‫(بةثاريَزةوة‪ -‬بازرطانيَك لةعةنتاب)‪.‬‬ ‫َ‬ ‫لةطةل تةقةمةنىء‬ ‫جيم‪ -‬ضةند رؤذيَكة دوو كةتيبة‬ ‫‪16‬‬

‫عيتادى تةواو بؤنزيب طةيشتن‪ ،‬ئةوةش بؤئةوةى‬ ‫لةويَوة بؤ ثيراجيك بنيَريَن‪.‬‬ ‫دال‪ -‬طروثةكانى (‪1316‬ء ‪1317‬ء ‪ )1319‬بؤخزمةتى‬ ‫َ‬ ‫خالة‬ ‫زانستى بانطكران‪ ،‬كاتيَكيش ثياوان دةطةنة‬ ‫سةربازيةكان‪ ،‬ضةكدارء ئامادة دةكريَنء بؤوان‬ ‫دةنيَردريَن‪.‬‬ ‫ها‪ -‬حةسةن ئةفةندى فةرمانبةر لةطومركى توركيا‬ ‫لةئورفة‪ ،‬كة لةرؤذى ‪3‬ى تشرينى يةكةم ئةو شارةى‬ ‫جيَهيَشت‪ ،‬ثيَي واية كةتيبةى ثيادة لةدياربةكرةوة‬ ‫بروات‪ .‬حكومةتى ئةنقةرة زؤر سةرسامة‬ ‫بةرةو وان ِ‬ ‫بةداطير كردنى وان لةاليةن كوردانةوة (سةرضاوة‪:‬‬ ‫ثؤليسيَكى تورك)‪.‬‬ ‫‪ .37‬سازكردنى رةطةزة كورديةكان بؤضاكردنى‬ ‫رؤذهةآلتى ئوردن‪:‬‬ ‫بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة ‪ 204‬ديرؤك‬ ‫(بةريَوةبةرايةتى‬ ‫‪ -1926/10/18‬بةشى يةكةم‬ ‫ِ‬ ‫سيخورى‪ -‬ديمةشق‪.)1926/10/16-‬‬ ‫ِ‬ ‫ئةو نويَنةرانةى لةرؤذهةآلتى ئوردنةوة هاتون‪،‬‬ ‫َ‬ ‫بؤطةرةكى كوردان (لةديمةشق‪-‬‬ ‫دةليَن بةمدواييانة‬ ‫ِ‬ ‫و‪.‬ع) بؤهاندانى طةنجان بؤئةوةى بؤ(رةمسة)‬ ‫ضونةريزى ياخيبوانةوة‪،‬‬ ‫بياننريَن‪ ،‬بةمةبةستى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةشليَن ئةوان بةليَنيان بةو طةنجانة داوة‪،‬‬ ‫طةيشتون‪.‬‬ ‫بدةني‪.‬‬ ‫كةموضةى بةرزيان‬ ‫َ‬ ‫‪ .50‬جةنطةكان‪:‬‬ ‫بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة ‪ 204‬ديرؤك‬ ‫(بةريَوةبةرايةتى‬ ‫‪ -1926/10/18‬بةشى يةكةم‬ ‫ِ‬ ‫سيخورى‪-‬خيرو‪.)1926/10/8-‬‬ ‫ِ‬ ‫جةنطيَكى بضوك لة دةوروبةرى ‪2‬ى تشرينى‬ ‫يةكةم‪ ،‬لةناوضةكانى عيَراق رويدا‪ ،‬ئةوةش لةاليةن‬ ‫هؤزى تةى جةوالةوة بو‪ ،‬كة لةنزيكى (دمرقابو)‬ ‫ضادريان َ‬ ‫هةلداوة‪ .‬ناوضةيةك طيرا‪ ،‬ثاشان بؤسوثاى‬ ‫لةريَطةى ميانطيرى محةمةد عةبدورةحمانةوة‬ ‫عيَراق ِ‬ ‫َررايةوة‪.‬‬ ‫طي ِ‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬


‫فيدراليزم‬ ‫لةسيستةمي سياسي دا‬ ‫بةشي دووةم‬

‫د‪ .‬ساالر باسيرة‬

‫لةبةشي يةكةمي ئةم باسة ئاماذةم بةهةنديَك لة اليةنة تيؤريةكاني‬ ‫فيدراليزم دابوو‪َ ،‬‬ ‫بةالم بؤ تيَطةيشتنيَكي باشتر لةم ضةمكة لة بةشي‬ ‫دةوةمدا هةولي ثراكتيزة كردني ئةدةم بةسةر عيَراق دا و ئةزموني‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل باسةكةدا‪ .‬ئايا عيَراق ئةم‬ ‫دةولةتانيَكي تريش تيهةلكيش ئةكةم‬ ‫دةكري‪ ،‬كيَشةو بةربةستةكاني فيدراليزم وةك‬ ‫ثي قبول‬ ‫َ‬ ‫سيستةمةي َ‬ ‫سيستةميكي سياسي لةعيَراق دا بريتين لة ضي‪.‬‬ ‫بةربةستةكاني فيدراليزم لةعيَراق‬ ‫سي‬ ‫سويسرا ئةو دةولةتةي كةبريتية لة ‪ 26‬كانتؤن (هةريَم)‪ ،‬لة َ‬ ‫َ‬ ‫لةئةلمان و ئيتالي و فةرةنسي‬ ‫نةتةوةي سةرةكي ثيَكهاتوة كةبريتين‬ ‫لةناسنامةيةكي سويسريدا لةضوارضيَوةي دةولةتيَكي فيدرالي‬ ‫َ‬ ‫فيدراليةت لةسويسرا لةسةر بنةمايةكي ئارةزومةندانة‬ ‫هاوبةشدا‪.‬‬ ‫َ‬ ‫ثيَكهاتوة لةخوارةوة بؤ سةرةوة‪ ،‬بةالم ئةم دياردةية لةبةر رؤشنايي‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلة بنةمايةك لةعيَراقدا هةتا ئيستا كةوتؤتة بةر ثرسيار‪ .‬رةطي‬ ‫ميَذويي ناكؤكي وجياوازيةكان زؤرو َ‬ ‫قولن لةعيَراقدا‪ .‬فيدراليزم‬ ‫بةرهةمي ئةليتةيةكي سياسية لةعيَراق نةك بةرهةمي طةالني َ‬ ‫والتةكة‪.‬‬ ‫كورد لةعيَراق بةطشتي هةست بةعيَراقي بووني خؤي ناكات بةلكو‬ ‫َ‬ ‫كةوالتةكةي كوردستان‬ ‫خؤي بةبةشيَك لةطةلي كورد دةبينيَت‬ ‫لةاليةن هيَزة كؤلؤنياليةكانةوة دواي جةنطي يةكةمي جيهاني دذ‬ ‫بةخواستي ئةم دابةش و كؤلؤنيزة كراوةو ئةم داطيركردنةش لةاليةن‬ ‫كؤلؤنياليزمي نيؤخؤوة بةردةوامة‪ .‬ئةم هةلويَستة هؤكارو دةرئةنجامي‬ ‫خؤي هةية‪ .‬هةروةها لة ‪ 90‬سالي رابوردودا‪ ،‬لةو كاتةوةي عيَراق‬ ‫َ‬ ‫دةولةتة دةستكردةدا‬ ‫دروست كراوة‪ ،‬رذيَمة عيَراقيةكان كورديان لةم‬ ‫َ‬ ‫مامةلة كردوة كة لةثرؤسة سياسي‬ ‫هةميشة وةك مرؤظي ثلة دوو‬ ‫وكؤمةاليةتيةكان ثةراويَز خرابوون‪ .‬روبةروي دةربةدةري وكوشتن‬ ‫و لةناوبردن وجينؤسايدكردن بوونةوة‪ .‬ئةم سياسةتة بوة هؤي‬ ‫ئةوةي كورد كةبةثيَي ئامارة طشتيةكان ‪20%‬ي دانيشتواني عيَراق‬ ‫ثيَكديَنيَت نةبيَتة خاوةن ناسنامةيةكي راستةقينةي عيَراقي وة نة لةم‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بةالم ئةمرؤكة كة كورد‬ ‫قبول بيَت‪.‬‬ ‫بارودؤخةدا ئةم ناسنامةيةي‬ ‫رةزامةندة بةمؤديَلي فيدراليزم لةئةنجامي ئةزمونيَكي ثراطماتيكةوة‬ ‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬

‫‪17‬‬


‫ديَت كة ئةمة بؤ خؤي و بؤ طةالن وئيتنيةكاني‬ ‫عيَراق لةبةر هؤكاري عةمةلي بةريَطاضارةيةكي‬ ‫باش دةبينيَت‪ .‬عةرةبة ناسيؤناليستةكان وهةروةها‬ ‫توندرةوةكان دروستبووني‬ ‫اليةنة ئيسالمية‬ ‫ِ‬ ‫هةريَميَكي كوردي لةعيَراق بةهةنطاويَك دةبينن‬ ‫َ‬ ‫دةولةتيَكي كوردي‪ .‬فاكتةريَكي‬ ‫بؤ دروستبووني‬ ‫تر كةئاماذةي ثيَبدريَت ئةوةية سونة كةزؤرتر‬ ‫لةناوةراستي عيَراق ودةوروبةري بةغدا كؤبونةتةوة‪،‬‬ ‫بي بةشة لةسةرضاوةي‬ ‫ناوضةيةكي جوطرافي كة َ‬ ‫نةوت‪ ،‬دياردةيةك كةبؤتة هؤي دروستبووني ترس‬ ‫وئةم ترسةش باكطراوندي خؤي هةية هةرضةندة‬ ‫َ‬ ‫فةرمانرةوايي‬ ‫سال بةتةنيا‬ ‫دةسةالتي سونة دةيان‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫عيَراقي كردوة‪ ،‬وكؤنترؤلي ساماني عيراقي‬ ‫بةدةستةوة بووة‪ .‬بؤ رةواندنةوةي ترسي دوارؤذ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫فيدرالي‬ ‫دةولةتيَكي راستةقينةي‬ ‫ئةطةر عيَراق ببيَتة‬ ‫ئةوا ثيَويست بةثراكتيزةكردني سيستةميَكي فيدرالي‬ ‫واقيعبينانة دةكات بةثيَي دةستوريَكي واقعبينانةو‬ ‫ريَكخستني بةثيَي ياسايةكي باش كةليَرةدا ماف و‬ ‫يةكساني هةريَمةكانيش دةبيَت بةثيَي دةستور ثيادة‬ ‫بكريَت لةرووي ئابوريشةوة‪.‬‬ ‫ئةنجومةني فيدرالي لةدةولةتي عيراق دا‬ ‫يةكيَك لةو َ‬ ‫خالة طرنطانةي كة ثيَويستة سةبارةت‬ ‫بة فيدراليزم لةعيراق ئاماذةي ثيَبدةم بريتية لة‬ ‫َ‬ ‫فيدرالي‪ .‬لةبةشي سيَيةم‪ ،‬ماددةي ‪ 62‬ي‬ ‫ئةنجومةني‬ ‫دةستوري عيَراق باس لةئةنجومةني فيدرالي كراوة‪،‬‬ ‫َ‬ ‫بةالم ئةم ئؤرطانة دةستورية طرنط و ثربايةخة‬ ‫لةعيَراق كاري ثيَنةكراوة‪ .‬راستة كة لةعيَراق تةنيا‬ ‫يةك هةريَم هةية كةبريتية لةهةريَمي كوردستان‬ ‫بةالم لةدةستوري عيَراق لةماددةي ‪113‬دا هاتوة‪:‬‬ ‫«رذيَمي فيدرالي كؤماري عيَراق ثيَك ديَت لةثايتةخت‬ ‫وهةريَمةكان وثاريَزطا ناناوةندي (المةركةزي)‬ ‫َ‬ ‫خؤماليةكان»‪ .‬حكومةتي‬ ‫يةكان وبةريَوةبةريَتية‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتي داوةتة ثاريزطاكان‪ .‬لةماددةي‬ ‫فيدرالي‬

‫‪62‬دا هاتوة‪« :‬ئةنجومةنيَكي ياسادانان دادةمةزريَت‬ ‫كةنويَنةراني‬ ‫فيدرالي)‬ ‫(ئةنجومةني‬ ‫بةناوي‬ ‫هةريَمةكان و ئةو ثاريَزطايانةي لة نيَو هةريَميَكدا‬ ‫نين دةطريَتةوة‪.»...‬‬ ‫بةم ثيَية دةبيَت ثاريَزطاكان لةئةنجومةني فيدرالي‬ ‫ئيتحاد بتوانن كورسي ودةنطيان هةبيَت‪َ .‬‬ ‫بةالم هةر‬ ‫ثاريَزطايةكيش دةتوانيَت ببيَتة هةريَميَكي سةربةخؤ‪.‬‬ ‫ئةم مافة لةماددةي ‪115‬ي دةستورةكةدا هاتوةو‬ ‫دةليَت‪« :‬هةر ثاريَزطايةك يان زياتر مافيان هةية‬ ‫‪18‬‬

‫هةريَميَك ثيَك بيَنن لةسةر داوايةك كةراثرسي‬ ‫لةسةر بكريَت لةاليةن ئةنجومةني ثاريَزطاكةو‬ ‫دةنطدةراني ثاريزطاكة‪ .‬بةطرنطي دةبينم ثيَكهيناني‬ ‫هةريَمةكان لةسةر بناغةيةكي تةندروست بيت‪.‬‬ ‫«دواي ترسي ماليكي لة هةرةسهيناني لةهةلبذاردني‬ ‫َ‬ ‫دةولةتي ياسا داواي كرد شاري‬ ‫ثةرلةماندا ليستي‬ ‫بةسرة بكريَتة هةريَميَكي سةربةخؤ‪ .‬هةرةشةي‬ ‫دةكرد ئةطةر ئةياد عةلالوي ببيَت بة سةرؤك‬ ‫وةزير ثاريَزطاكاني ديكةش كةليستي دةولةتي‬ ‫ياسا باالدةستة تيَياندا هةمان داوا بةرز دةكةنةوة‪.‬‬ ‫سةرؤكي ئةنجومةني ثاريَزطاي بةسرة رايطةياند‬ ‫بةهةريَم كردني بةسرة لةرووي ئابوري وسياسي‬ ‫وكؤمةاليةتيةوة دةيانبوذيَنيَتةوة‪ .‬ثيَشبيني دةكرا‬ ‫لةو نؤ ثاريَزطايةي كةليستةكةي ماليكي تيَيدا يةكةمة‬ ‫هةمان داوا بةرز بكةنةوة‪َ .‬‬ ‫بةالم ئةم داواية كةئةو‬ ‫كاتة وروذاندي بةمةبةستي بةرذةوةندي طشتي‬ ‫نةبوو كةثيَدةضوو نوري ماليكي البريَت وئةياد‬ ‫عةلالوي ببيَت بةسةرؤك وةزيران‪ ،‬هةربؤية ماليكي‬ ‫دةيويست لةيةكةم ساتي ثيَكهيَناني حكومةتدا‬ ‫العراقية بخاتة قةيرانةوة» ‪.‬‬ ‫َ‬ ‫ليَرةدا مرؤظ دةطاتة ئةو ئةنجامةي كةهةلويستي‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتي سياسي دةولةتي عيَراق لةاليةني دروشم‬ ‫و كردارةوة ناكؤكة بةخؤي‪ .‬كةواتة جطة لةهةريَمي‬ ‫َ‬ ‫دةولةتي عيَراقةوة‬ ‫كوردستان كة بؤتة واقع بةسةر‬ ‫ناكري بةواقع باس لةسيستةمي فيدرالي بكريَت‬ ‫ضيتر‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةعيَراقدا ض جاي بووني ئةنجومةنيَكي فيدرالي كة‬ ‫هةريَمةكان يان هةريَم و ثاريزطاكان ئةندام بن تييدا‬ ‫و نويَنةري هةريَم و ثاريزطاكانيان بن وقورسايي‬ ‫وكاريطةريان ببيَت بةرامبةر بةو بريارانةي‬ ‫ئةنجومةني نويَنةراني عيَراق دةريدةكةن و دةبيَت‬ ‫َ‬ ‫فيدراليدا تيَثةرن وةك نوينةري هةريَم‬ ‫بةئةنجومةني‬ ‫و ثاريزطاكان كةدروستبووني سيستةميكي فيدرالي‬ ‫تةندروستي ليدةكةويتةوة‪ .‬بةالم ئةطةر ليستي‬ ‫َ‬ ‫دةولةتي ياسا بةسةرؤكايةتي ماليكي دةسةالتي‬ ‫َ‬ ‫بةالم هةنطاوي بؤ طةشةكردني‬ ‫طرتةوة دةست‪،‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫سيستةمي فيدرالي وئةنجومةني فيدرالي نةطرتةبةر‬ ‫ئةوا دةطةينة ئةو ئةنجامةي كةاليةني َ‬ ‫باالدةست‬ ‫بةدواي فكري سةنتراليزمةوةية ئيتر لةهةر‬ ‫بةرطيَكدا بيَت‪ ،‬بةواتا سيستةمة سياسيةكة دةكةويَتة‬ ‫َ‬ ‫فيدراليةكاني‬ ‫ذيَرثرسيار‪ .‬ليَكؤلينةوةي سيستةمة‬ ‫تري دةولةتان و ئةزمونةكانيان بةتايبةت كؤمةلطا‬ ‫َ‬ ‫فيدرالية ثلوراليستةكان بؤ عيَراق و بؤ هةريَمي‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬


‫كوردستانيش بةسوود دةبيَت‪.‬‬ ‫هه‌ريَمی‌ كوردستان ده‌توانيَت به‌دوای‌ پاراستنی‌‬ ‫‌ريَت له‌پاش نه‌مانی‌ ئه‌نجومه‌نی‌‬ ‫ده‌ستوریدا بگه ِ‬ ‫سه‌رؤكايه‌تی‌ كه ‌ئه‌ويش له ‌(ئه‌نجومه‌نی‌ فيدرالي‬ ‫ئيتيحاددا) خؤی‌ ده‌بينيَته‌وه‌‪ ،‬چونكه‌ ئه‌نجومه‌نی‌‬ ‫فيدرالي) به‌ناوكى‌ ده َ‬ ‫َ‬ ‫‌وله‌تی‌‬ ‫ئيتيحاد (ئةنجومةني‬ ‫فيدرالی‌ داده‌نريَت له‌گه‌أل ئه‌نجومه‌نی‌ نويَنه‌ران‬ ‫به‌هه‌ردوكيان له‌پاش ههَ‌لبژاردنه‌كانی‌ ده‌بيَت‬ ‫دروستبكرَيت‌و ده‌بنه‌ ده‌سه‌آلتی‌ ياسادانان‪ .»...‬بؤيه‌‬ ‫ده‌بيَت چوار َ‬ ‫سالی‌ داهاتوو قؤناغی‌ چاره‌سه‌ركردنی‌‬ ‫كيَشه‌ ههَ‌لواسراوه‌كان بيَت له‌عيَراق‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫‌ريَكی‌‬ ‫واده‌كات كه‌ هه‌ريَمی‌ كوردستان به‌ره‌و شه ِ‬ ‫بروات بؤ يه‌كالكردنه‌وه‌ی‌ كيَشه‌كانی‌‬ ‫ده‌ستوريی‌ ِ‬ ‫له‌گه‌أل حكومه‌تی‌ ئيتيحادی‌‪ .‬ئه‌مه‌ش وا ده‌خوازيَت‬ ‫كه‌هيَزو اليه‌نه‌ عيَراقييه‌كان خؤيان يه‌كاليی‌ بكه‌نه‌وه‌‪،‬‬ ‫ئاخؤ عيَراق به‌ره‌وپيَش ده‌به‌ن‪ ،‬به‌پشتبه‌ستن‬ ‫به‌مه‌رجه‌عيه‌تی‌ ده‌ستوری‌‪ ،‬يان پاشه‌كشه‌ی‌ پيَده‌كه‌ن‬ ‫‌رای‌ ئه‌وه‌ی‌ ده‌بيَت‬ ‫بؤ عيَراقی‌ رابردوو‪ .‬سه‌ره ِ‬ ‫وه‌آلمی‌ يه‌كالكه‌ره‌وه‌يان پيَبيَت بؤ سه‌رجه‌م پرسه‌‬ ‫َ‬ ‫فيدرالييه‌ت له‌عيَراق‌‪.‬‬ ‫هه‌نووكه‌ييه‌ گرنگه‌كان‪ ،‬وه‌ك‪:‬‬ ‫ئةنجومةني فيدرالي لةعيراق‬ ‫ضارةسةر يان كيشة‬ ‫َ‬ ‫فيدرالي دةبيَت بريتي بيَت لةئؤرطانيَكي‬ ‫ئةنجومةني‬ ‫دةستوري كة نويَنةري هةريَمةكاني تيَيدابن بؤ‬ ‫نويَنةرايةتي كردني خؤيان‪ .‬ئةطةر ئةزموني َ‬ ‫ئةلمانيا‬ ‫وةربطرين دةبيَت ذمارةي ئةنداماني ئةنجومةني‬ ‫هةريَمةكان بةثيَي ذمارةي دانيشتواني هةريمةكة‬ ‫بيت‪ ،‬لةاليةكي ترةوة قورسايي حيزبة سياسيةكان‬ ‫لةهةريَمةكان كاريطةري دروست دةكات لةنيَو‬ ‫َ‬ ‫فيدرالي‪ ،‬ئةمة هةرضةندة هةريَمة‬ ‫ئةنجومةني‬ ‫بضوكةكان لةذمارةي نوينةرةكانيان بؤ ئةنجومةني‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بةالم ئةزموني دةولةتي‬ ‫فيدرالي رةضاو كراوة‪.‬‬ ‫سويسرامان هةية كة طونجاو وة سةركةوتوة‬ ‫َ‬ ‫لةدةولةتيَكي‬ ‫سةبارةت بة نويَنةري هةريَمةكان‬ ‫وةربطيري بؤ‬ ‫لي‬ ‫ثلوراليستيداو‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةكري سوودي َ‬ ‫عيَراقيش‪.‬‬ ‫َ‬ ‫فيدراليزم ريطاضارةيةكي طونجاو بؤ‬ ‫كةمكردنةوةي ناكؤكيةكان‬ ‫(سويسراو بةلجيكا بةنمونة)‬ ‫َ‬ ‫«فيدراليزم مؤديَلي جياوازي هةية‪ .‬دووان لةو‬ ‫مؤديَلة سةرةكيانة بريتين لةفيدرالي زؤرينة و‬ ‫فيدرالي فرةنةتةوة‪ ،‬يةكةميان ثيَشي دةوتريت‬

‫َ‬ ‫فيدرالي تاك نةتةوة‪ .‬لةم بارةياندا طةل وةكو تاكة‬ ‫َ‬ ‫مامةلة دةكات‪ .‬سيستةمي سياسي َ‬ ‫والتة‬ ‫نةتةوةيةك‬

‫يةكطرتوةكاني ئةمةريكا وئةلمانيا سةر بةم جؤرة‬ ‫َ‬ ‫فيدرالي‬ ‫مؤديلةن‪ .‬دوةميشيان كة ثيَشي دةوتريَت‬ ‫ئيتنيكي لةسةر بنضينةي دوو نةتةوة يان زؤرتر‬ ‫َ‬ ‫هاوالتيان ليَرةدا لةسةريَكةوة سةر بة‬ ‫دادةمةزريت‪،‬‬ ‫حكومةتي ئيتحادي «ناوةندي» و لةسةريَكي تريشةوة‬ ‫سةر بة حكومةتي هةريَمةكةيانن‪ .‬سيستةمي سياسي‬ ‫َ‬ ‫فيدرالي فرةنةتةوةن» ‪.‬‬ ‫بةلجيكاو سويسرا لةجؤري‬ ‫َ‬ ‫دةولةتاني وةك سويسراو بةلجيكا بة نمونة‬ ‫ئةطةر‬ ‫َ‬ ‫بهينينةوة ئةوا ليرةدا فيدراليزم ريطاضارةيةكي‬ ‫طونجاوة لةرووي سياسي و ئابوري وئيداري و‬ ‫مةزهةبيشةوة‪ ،‬هةروةها لة نةسةثاندني بيركردنةوةو‬ ‫كةلتورو زماني اليةنيَك بةسةر اليةنيَكي تردا‪.‬‬ ‫زمانةكان لةسويسرا بريتين لة َ‬ ‫ئةلماني‪ ،‬فةرةنسي‪،‬‬ ‫ئيتالي‪ ،‬ريَتؤرؤمانيش‪ .‬ئةمةي دوايي لةسةر ئاستي‬ ‫تاكدا وةك زماني رةسمي بةكار دةهينريَت و لةمادةي‬ ‫‪70‬ي دةستوري سويسرا ئاماذةي ثيَدراوة‪.‬‬ ‫دةستوري ئيتحادي دةستنيشاني ناوضةي‬ ‫زمانةكان ناكات َ‬ ‫بةلكو ئةم تواناية بة مادةي ‪،70‬‬ ‫فةقةرةي ‪ 2‬دراوةتة كانتؤنةكان (هةريَمةكان)‪،‬‬ ‫َ‬ ‫بةالم دةبيَت رةضاوي زماني كةمايةتيةكان بكريَت‪.‬‬ ‫زؤرينةي دانيشتواني سويسرا لةناوضة زمان‬ ‫ئةلمانيةكاني سويسرا دةذي‪ .‬لة ‪ 26‬كانتؤنةكةي‬ ‫سويسرا‪ ،‬لة ‪ 18‬كانتؤنيدا زمان و زاراوةي ئةلماني‬ ‫دةكري‪.‬‬ ‫قسة‬ ‫َ‬ ‫لةرؤذئاواي سويسرا لة ‪ Suisse romande‬لة‬ ‫دةكري كة بريتين‬ ‫‪ 4‬كانتؤندا زماني فةرةنسي قسة‬ ‫َ‬ ‫لة ‪ ..Genf / Waadt / Neuenburg /Jura‬لة ‪3‬‬ ‫كانتؤن دوو زمان قسة دةكري (ئةلماني وفةرةنسي)‬ ‫كة بريتين لة‪ .Bern, Freiburg ، Wallis :‬كانتؤني‬ ‫‪ Graubünden‬فرة زمانة‪ .‬ليرة َ‬ ‫ئةلماني‪ ،‬ئيتالي و‬ ‫دةكري‪ .‬ريَذةي ريتؤرؤمانيش‬ ‫ريتؤرؤمانيش قسة‬ ‫َ‬ ‫كة دةكاتة ‪ %0,5‬دانيشتوان بضوكترين طروثي زماني‬ ‫َ‬ ‫دؤلي خواروي‬ ‫سويسرية‪ .‬لةناوضةي ‪ Tessin‬لة‬ ‫َ‬ ‫‪( Graubündens‬خواروي رؤذهةالتي سويسرا)‬ ‫دةكري‪ .‬بةثيَي ئاماريَكي فةرميي‬ ‫زماني ئيتالي قسة‬ ‫َ‬ ‫حكومي ئةلمانيا بؤ سالي ‪ 2002‬زمانةكان لة سويسرا‬ ‫بةم شيَوةيةي الي خوارةوةية‪ :‬ئةلماني ‪،%63.7‬‬ ‫فةرةنسي‪ ،%20.4 ،‬ئيتالي‪ ،%6.5 ،‬ريتؤرؤمانيش‬ ‫‪ . %0.5‬ئةطةر روو بكةمة ديويَكي بةراوردكاري‪،‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتةكةي دابةش‬ ‫ئةلمانيا بريتية لة يةك نةتةوةو‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬

‫‪19‬‬


‫كردوة بةسةر ‪ 16‬هةريَمدا‪.‬‬ ‫بةآلم سويسراو بةلجيكا وةك عيَراق فرة نةتةوةن‪.‬‬ ‫لةسي نةتةوةي سةرةكي ثيَكهاتوةو بؤ‬ ‫سويسرا‬ ‫َ‬ ‫‪ 26‬كانتؤن (هةريَم) دابةشكراوةو مؤديلةكةشي‬ ‫سةركةوتوة‪ .‬هةر كانتؤنيك دوو دةنطي هةية‬ ‫َ‬ ‫فيدرالي كة بةكؤ دةكاتة ‪ 46‬دةنط‬ ‫لةئةنجومةني‬ ‫بي جياوازي طةورةو بضووكي هةريَمةكةو‬ ‫ئةمة َ‬ ‫يةكسانن‪.‬‬ ‫َ‬ ‫بريارو بابةتةكان‬ ‫ثرؤسةي مامةلةكردنيش بة ِ‬ ‫سي جار دانيشتن لةنيَو‬ ‫زؤر تةندروستة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫ئةنجومةني هةريَمةكان دوبارة دةبيَتةوة بؤ هةر‬ ‫بريارو ثرؤسةيةك ئةطةر نةطةيشتنة ئةنجام‪ ،‬دواتر‬ ‫ِ‬ ‫بي‬ ‫لةكؤنفرانسيَكدا ضارةسةر‬ ‫َ‬ ‫دةكري‪ ،‬ئةطةر ئةميش َ‬ ‫ئةنجام بوو ئةوا ثرؤذةكة فةشةل دةهينيَت‪.‬‬ ‫ئةطةر سةرنجيَك بدةينة باري ئاين و زمان‬ ‫‪ %41‬كاسؤليك‪%40 ،‬‬ ‫لةسويسرا دةبينين كة‪:‬‬ ‫ئيَفيَنجيلي (ثرؤتيستانت) كةهةردوو اليةن سةر‬ ‫بة يةك ئاينن كة مةسيحية‪ 5,5 ،‬سةر بةمةزهةبي‬ ‫َ‬ ‫بةالم‬ ‫جياواز‪ %11 ،‬سةر بةهيض ئاينيَك نين‪.‬‬ ‫لةسويسرا وةك لةزؤربةي رؤذئاوا بةثيَضةوانةي‬ ‫عيَراق لةنيَوان ئاين و مةزهةبةكان ليَكتيطةيشتن‬ ‫هةية‪ .‬لة عيَراق ‪ %60‬شيعة‪ %35 ،‬سونة كة هةردوو‬ ‫اليةن موسلمانة‪ %3،‬مةسيحي و توركومان هةية‬ ‫َ‬ ‫بةالم جةنطيَكي خويَناوي رق و كينة هةية لةنيَوان‬ ‫َ‬ ‫شيعةو سونةدا ئيتر هؤكارةكاني هةرضيةك بن بةالم‬ ‫ئةم دياردةيةو بووني فةناتيزمي ئايني ومةزهةبي‬ ‫و نةبووني هؤشياري بؤ ديموكراسيةت ريَطرن‬ ‫لةبةردةم ثرؤسةي ديموكراسيةت و ليَكتينةطةيشتن‬ ‫لةيةكتر لةعيَراقدا‪.‬‬ ‫من واي دةبينم فيدراليزم وةك سيستةميكي‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ثيادةكردني‬ ‫سياسي بؤ عيَراق طونجاوة؛ ئةمة‬ ‫ديموكراسي تةوافوقي ثيَكةوة‪ .‬ئةمانة هةمووي‬ ‫بمانةوي لة نيَو ئةم دةولةتةدا بمينينةوة‪.‬‬ ‫ئةطةر‬ ‫َ‬ ‫راستة ضارةسةري دياردةكة لةعيَراق هةتا ئيَستة بة‬ ‫سياسةتي تةوافوقي ئةنجامدراوة‪ ،‬بةواتا بةسازان‬ ‫سي ثؤستة سياديةكة‬ ‫بووة لةدابةش كردني‬ ‫َ‬ ‫لةنيوان سونةو شيعةو كورددا كة سةرؤك كؤمار‬ ‫بةر كورد كةوتووة وةك ئيستحقاقيَكي نةتةوةيي‪،‬‬ ‫بةالم تةوافوق لةدةستوري عيَراقدا نية‪ ،‬هةربؤية‬ ‫مةرج نية ئةم سياسةتة هةتا سةر بةردةوام بيَت‪.‬‬ ‫َ‬ ‫دةولةتيَكي فرةنةتةوة‬ ‫ئةوةي كة بؤ عيراق وةك‬ ‫بؤ ضارةسةرة سياسي و نةتةوةييةكان ثيَويستة‬ ‫‪20‬‬

‫بريتية لة ضارةسةريَكي دةستوريي هةميشةيي كة‬ ‫َ‬ ‫فيدرالي كارا بيَت تيَيدا و ليَرةدا دوبارة‬ ‫ئةنجومةني‬ ‫ئاماذة بةئةزمونةكةي سويسرا ئةدةم‪.‬‬ ‫بؤ دؤزينةوةي ضارةسةريَكي دةستوري ثيَويستة‬ ‫سياسةتمةدارو ثسثؤرة ئةكاديميةكانيش بةشويَن‬ ‫َ‬ ‫دةولةتي عيَراق‬ ‫سيستةمي طونجاودا بطةريَن بؤ‬ ‫َ‬ ‫فيدرالي ئالتةرناتيظيَكي‬ ‫كةسيستةمي سياسي‬ ‫طونجاوة‪َ .‬‬ ‫بةالم ليَرةدا دوو مةرجي طرنط هةن بؤ‬ ‫فيدراليزم لةعيَراق دا كة بريتين لة ديموكراسيةت و‬ ‫سةقامطيري‪.‬‬ ‫تواناكاني دةسةآلتي ئيتحادي لةعيَراق‬ ‫لةبةشي ثيَنجةمي دةستوري عيَراقدا لة ماددةي‬ ‫‪116‬دا هاتوة‪« :‬هةريَم دةستوريَك بؤخؤي دادةنيَت‬ ‫َ‬ ‫كةدةسةالت وئةركةكان وشيَوازةكاني كارثيَكردنيان‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئةم‬ ‫دياري بكات بةجؤريَك ناكؤك نةبيَت‬ ‫َ‬ ‫لةطةل دةستوري عيَراقدا‪.‬‬ ‫دةستورةدا» ‪ ،‬بةواتا‬ ‫َ‬ ‫بةثيَي دةستوري عيَراق دةولةتي ئيتحاد ئةم توانا‬ ‫ناوةنديانةي ثيَدراوة‪« :‬نةخشةكيَشاني سياسةتي‬ ‫دةرةوةو نويَنةرايةتي دبلؤماسي ودانوستاني‬ ‫ثةيوةست بةريَكةوتن وثةيماننامة نيَودةولةتيةكان‬ ‫وسياسةتي قةرز وةرطرتن و واذؤكردني طريَبةست‬ ‫و رةسم كردني سياسةتي ئابوري وبازرطاني‬ ‫دةرةوةي ثةيوةست بةسةروةرياتي‪ ،‬دانان و‬ ‫جيَبةجيَكردني سياسةتي ئاسايشي نيشتماني‬ ‫بؤ مةبةستي دابينكردني ثاراستن ودةستةبةر‬ ‫كردني ئارامي وئاسايشي سةرسنورةكاني عيَراق‬ ‫وبةرطري ليَكردنيان‪ .‬نةخشةكيَشاني سياسةتي‬ ‫دارايي وطومرطي‪ ،‬داناني بودجةي طشتي بؤ‬ ‫َ‬ ‫دةولةت ونةخشةداناني سياسةتي دراو ‪ .‬لةدابةش‬ ‫كردني دةسةالتةكان هةريَمةكانيش مافي تريان بةر‬ ‫دةكةويَت وةك بواري ئاسايش و ثؤليس‪ ،‬ثةروةردة‪،‬‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتي‬ ‫لةهةندي لة سيستةمة فيدراليةكان‬ ‫ذينطة‪...‬‬ ‫َ‬ ‫ئيتحاد زؤرترةو هةريَمةكان الوازن‪ ،‬لةهةنديَكي تردا‬ ‫بةثيَضةوانةوة‪ .‬لةبةشي سيَيةم باس لةو ئالتةرناتيظانة‬ ‫دةكةم كة عيَراق خؤي لةبةردةميدا دةبينيَتةوة بؤ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتة دةستكردة بةضارةنوسي‬ ‫ئايندةي ئةم‬ ‫هةريَمي كوردستانييشةوة‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬

‫***‬


‫بةشدارى سياسى‬

‫َ‬ ‫ناساندن‪ ،‬كةنالةكانى‪ ،‬ئاستةنطةكانى‬ ‫و ِراسثاردةكان‬

‫كؤسرةت خدر‬ ‫بةشدارى سياسى ِرةط و ِريشةيةكى ميَذوويي‬ ‫َ‬ ‫دةولةت‬ ‫دةطةريَتةوة بؤ سةردةمى‬ ‫ديَرينى هةية و‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫– شارةكانى يؤنان‪ .‬بةالم لةسةرةتادا‪ ،‬تةنها‬ ‫َ‬ ‫دةولةمةندان‬ ‫دةسترؤيشتووان‪،‬‬ ‫خانةدانةكان‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫و ناوداران مافى بةشداريكردنيان هةبووة‪،‬‬ ‫َ‬ ‫خةلكى و لةناوياندا ذنان‪،‬‬ ‫بةثيَضةوانةوة زؤرينةى‬ ‫َ‬ ‫طةنجان‪ ،‬بيانيةكان‪ ،‬بةندةكان و خةلكانى ئاسايي لةم‬ ‫مافة بيَبةش كرابوون‪.‬‬ ‫َ‬ ‫بةلكو‬ ‫وةلى ئةم دؤخة هةروانةمايةوة‪،‬‬ ‫َ‬ ‫َثةربوونى كات بةرةوثيَشضوونى بةخؤيةوة‬ ‫بةتي ِ‬ ‫بينى‪ ،‬بةتايبةت لةسةردةمى ِريَنسانسى ئةورووثاو‬ ‫فةرةنسى‪َ .‬‬ ‫هةلبةت ئةم‬ ‫بةتايبةتتر دواى‬ ‫شؤرشى ِ‬ ‫ِ‬ ‫طةشةكردن و بةرةوثيَشضوونة هةروا لةخؤوة‬ ‫َ‬ ‫نةبووة‪َ ،‬‬ ‫هةولةكانى نوسةران و فةيلةسوفان‬ ‫بةلكو‬ ‫لةاليةك و ثةرةسةندن و طةشةكردنى هؤشيارى‬ ‫َ‬ ‫خةلكى لةاليةكى ترةوة و هاوكات طةشةكردنى‬ ‫ثرؤسةى َ‬ ‫هةلبذاردن و فةراهةمبوونى هةلى زياتر‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ثرؤسةيةداو‪،‬‬ ‫لةم‬ ‫بةشداريكردن‬ ‫بؤ‬ ‫كدا‬ ‫خةل‬ ‫لةبةردةم‬ ‫ِ‬ ‫كارليَككردنى هةموو ئةم هؤكارانة و ضةندين هؤكارى‬ ‫نةرى سةرةكى بوون‪.‬‬ ‫تريش لةم بارةيةوة ثاَلً ِ‬ ‫لةرووى زمانةوانيةوة لةبةرامبةر ضةمكى‬ ‫ِ‬ ‫(بةشدارى سياسى) بةزامنى كوردى ‪ ،‬لةزمانى‬ ‫هةروةها‬ ‫السياسية)‪،‬‬ ‫(المشاركة‬ ‫عةرةبيدا‬ ‫لةزمانى ئينطليزيدا (‪)Political Participation‬‬ ‫بةكاردةهيَنريَت‪.‬‬ ‫ثيَناسةى زؤر لةاليةن نوسةران و ثسثؤ ٍِرانةوة‬ ‫َ‬ ‫لةطةل جياوازى ئةم‬ ‫بؤبةشدارى سيايى كراوة‪،‬‬ ‫لةر َ‬ ‫َ‬ ‫لةناوةرؤكدا نزيكن‬ ‫بةالم‬ ‫ووالةتدا‬ ‫ثيَناسانة‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫لةيةكترةوة‪.‬‬

‫هةنديَك ثيَان واية‪ ،‬بةشدارى سياسى (ئةو‬ ‫ثرؤسةيةية كةبةهؤيةوة تاك ِر َ‬ ‫ؤل دةبينيَت لةذيانى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةكةيدا‪ ،‬لةم ِريَطةيةوة بةشدار‬ ‫سياسى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطة‬ ‫دةبيَت لةدياريكردنى ئامانجة طشتيةكانى‬ ‫و َ‬ ‫هةلبذاردنى باشترين ئامراز بؤ بةديهيَنانى ئةو‬ ‫لةريَطةى ضاالكيةكى‬ ‫ئامانجانة‪ ،‬جا ئةم بةشداريية ِ‬ ‫ناراستةوخؤوة بيَت)‪.1‬‬ ‫ِراستةوخؤ يان ِ‬ ‫َ‬ ‫بةالم ثيَناسةيةكى طشتطيرتر لةمةى سةرةوة‬ ‫دةكريَت ئةم ثيَناسةيةى (وينةر – ‪ ) Wener‬بيَت‪،‬‬ ‫َ‬ ‫كةدةليَت (هةموو كاريَكى ئيراديانةى سةركةوتوو‬ ‫ناريَكخراوبيَت‪،‬‬ ‫يان شكستخواردوو‪ِ ،‬ريَكخراو يان ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتيَك ئةنجامى بدةن‬ ‫هاوالتيانى‬ ‫لةهةر قؤناغيَكدا‬ ‫و ثيَويست بكات ثةنا ببنة بةرميكانيزمى شةرعى‬ ‫يان ناشةرعى‪ ،‬بةمةبةستى جيَهيَشتنى كاريطةرى‬ ‫لةسةر سياسةتةكان يان َ‬ ‫هةلبذاردنةكان و دةست‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتداران لةسةر هةموو ئاستة‬ ‫نيشانكردنى‬ ‫حكوميةكاندا‪ ،‬دةبيَتة بةشدارى سياسى)‪.2‬‬ ‫ليَرةوة دةكريَت َ‬ ‫بليَين‪ ،‬بةشدارى سياسى ئةو‬ ‫ثرؤسة يان ضاالكي يان ِرةفتارانةية‪ ،‬كةلةهةر‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلة تاكيَكى ثيَطةيشتوو لة‬ ‫كؤؤمةلطايةكدا‬ ‫بوارى سياسيدا لةثيَناوى كاريطةرى دانان لةسةر‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتة‪،‬‬ ‫دةسةالتي سياسى و ئاراستةكردنى ئةم‬ ‫َ‬ ‫طؤرينى دةسةالتداران و‪ ،‬هةروةها‬ ‫مانةوة يان‬ ‫ِ‬ ‫لةثيَناوى طةياندنى داواكارى و بةديهيَنانى ئامانجة‬ ‫طشتيةكاندا ئةنجامى دةدةن‪.‬‬ ‫كةنالَةكانى بةشدارى سياسى‬ ‫لةئةنجامى بةرفراوانى و طرنطى و كاريطةرى‬ ‫زؤرى بةشدارى سياسى‪ ،‬لةزؤربةى زؤرى َ‬ ‫والتانى‬ ‫َ‬ ‫ديموكراتيةكاندا‪،‬‬ ‫لةدةولةتة‬ ‫جيهاندا و بةتايبةت‬ ‫ِ‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬

‫‪21‬‬


‫َ‬ ‫فةراهةمكراون بؤ‬ ‫كةنالى جؤراجؤر‬ ‫ضةندين‬ ‫ثرؤسةيةدا‪َ ،‬‬ ‫َ‬ ‫بةالم جؤر و‬ ‫لةم‬ ‫تيان‬ ‫هاوال‬ ‫بةشدارى‬ ‫ِ‬ ‫شيَوة و ذمارة و قةبارةو كاريطةرى و ضاالكى ئةم‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫وةالتيَكى تر جياوازة‪.‬‬ ‫لةوالتيَكةوة بؤ‬ ‫كةناالنة‬ ‫ليَرةدا زؤر بةكورتى حيزبة سياسيةكان‪،‬‬ ‫َ‬ ‫ثرؤسةى َ‬ ‫كةناليَكى‬ ‫هةلبذاردن وةك‬ ‫ِريَكخراوةكان و ِ‬ ‫بةشدارى سياسى دةخةينة ِروو‪.‬‬ ‫سياسيةكان‬ ‫ثارتة‬ ‫ِريَكخراوو‬ ‫بزوتنةوةو‬ ‫بةجياوازى بونيادو ئايدؤلؤجيا و كاريطةرييان‪،‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بةكةنالى زؤر طرنط‬ ‫لةوالتة جؤراجؤرةكاندا‬ ‫َ‬ ‫دادةنريَن‪ ،‬كةنالةكان بةشيَوةي ئةنداميَتى ئاسايي‬ ‫و ئةندامى ضاالك و بةشدار لةتاوتويَكردنى ثرسة‬ ‫سياسيةكاندا تادةطاتة ئةو كةسةى ثيَويست و ثلةو‬ ‫ثاية وةردةطريَت لةناو حيزبدا دةطريَتةوة‪ .‬ئةم‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫ملمالني سياسيةكانةوة‬ ‫سةرةراى ضوونة نيَو‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫اليةنى ترى سياسى لةهةلبذرادنةكاندا ‪ ،‬بةمةبةستى‬ ‫َ‬ ‫هاوالتيان و بردنةوةى‬ ‫بةدةستهيَنانى دةنطى‬ ‫ثةرلةمان‪ ،‬كةدواتر بةثيَى ِريَذةى ئةو‬ ‫كورسى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دةنطانة ثيَطة و كاريطةرى ئةو حيزبانة لةدةسةالتدا‬ ‫يان لةئؤثؤزسيؤندا ِرةنطدةداتةوة‪.‬‬ ‫ِريَكخراوة‬ ‫فشارو‬ ‫طروثةكانى‬ ‫هةروةها‬ ‫َ‬ ‫ئةمرؤدا بةكةنالى طرنط و‬ ‫لةرؤذطارى‬ ‫ِ‬ ‫مةدةنيةكان‪ِ ،‬‬ ‫َ‬ ‫لةثرؤسةى‬ ‫فراوان دادةنريَت بؤ بةشدارى هاوالتيان ِ‬ ‫سياسى َ‬ ‫والتةكانياندا‪.‬‬ ‫َ‬ ‫طروثةكانى فشار لةضةند طروثيَكى كؤمةاليةتى‬ ‫ئامرازى‬ ‫هؤكارو‬ ‫ضةندين‬ ‫ِريَكخراون‪،‬‬ ‫جياجيايان لةبةردةستداية بؤ طوزارشتكردن‬ ‫لة بةرذةوةنديةكانيان و بةشداربوانيان ضةند‬ ‫شيَوازيَكى جؤراوجؤر بةكاردةهيَنن بؤدانانى‬ ‫َ‬ ‫دةسةالت بةشيَوةى ِرةسمى‬ ‫فشارةكانيان لةسةر‬ ‫ناريَكخراو‪ ،‬ئاشكرا يان‬ ‫نارةسمى‪ِ ،‬ريَكخراو يان ِ‬ ‫يان ِ‬ ‫َ‬ ‫نهيَنى و‪ ،‬لةم ِريَطةيةوة هةولى بةديهيَنان و ثاراستنى‬ ‫بةرذةوةنديةكانيان دةدةن‪3.‬‬ ‫َ‬ ‫كةنالة (طروثةكانى فشار)ةوة‪،‬‬ ‫ئةوكةسانةى لةم‬ ‫ثرؤسةى سياسى دةكةن‪ ،‬طفتوطؤ لةطةلَ‬ ‫بةشدارى ِ‬ ‫َ‬ ‫بةرثرسان دةكةن و ثةيوةندييان لةطةل دةبةستن و‬ ‫ثشتطيري ماددى و مةعنةوى ئةم بةرثرسانة دةكةن‬ ‫و لةبةرامبةردا ِرازييان دةكةن بةجيَبةجيَكردنى‬ ‫داواكانيان‪ .‬هةروةها لةكاتى سةرنةكةوتنيان‬ ‫بةطفتوطؤ و دانوستان ثةنادةبةنة بةر كؤبونةوةى‬ ‫جةماوةرى و سازدان و ئةنجامدانى خؤثيَشاندان و‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتى سياسيدا‪ِ .‬ريَكخراوة‬ ‫مانطرتن لةبةرامبةر‬ ‫‪22‬‬

‫مةدةنيةكانيش‪ ،‬ئةو ِريَكخراوانةن كةتاكةكان‬ ‫بةخواستى خؤيان و لةدةرةوةى دامودةزطا‬ ‫َ‬ ‫دةولةت و لةبوارى جياجيادا ثيَكيان‬ ‫ِرةسميةكانى‬ ‫دةهيَنن و ئةندامةكانيان بةخؤبةخشى كاردةكةن‬ ‫َ‬ ‫هةولى بةديهيَنانى مافةكانى خؤيان و ضين و‬ ‫و‬ ‫َ‬ ‫تويَذةكانيان دةدةن‪ .‬ئةم ِريَكخراوانةش ِرؤلى‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتى سياسى هةية‪،‬‬ ‫ثؤزةتيظيان لةسةر‬ ‫بةجؤريَك هةبوونى ذمارةيةكى زؤرى ِريَكخراوة‬ ‫َ‬ ‫خةلكانيَكى زؤر‬ ‫مةدةنيةكان و بةشداربوونى‬ ‫َ‬ ‫و بةرضاوتياياندا بةسيمايةكى طةشى دةولةتة‬ ‫دييموكراسيةكان دادةنريَت‪.‬‬ ‫ثرؤسةى َ‬ ‫هةلبذاردن و بةشداريكردنى‬ ‫هةروةها ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ثرؤسةيةدا‪ ،‬بةكةناليَكى طرنطى‬ ‫هاوالتيان لةم ِ‬ ‫َ‬ ‫هاوالتيان‬ ‫بةشدارى سياسى دادةنريَت‪ ،‬كةتيايدا‬ ‫لةبيروراى خؤيان دةكةن لةسةر مانةوة‬ ‫طوزارشت‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫طؤرينى ضينى دةسةالتدارو‪ ،‬ثةسةندكردنى‬ ‫يان‬ ‫ِ‬ ‫ثرؤذةيةكى تر‪.‬‬ ‫ثرؤذةيةكى سياسي و ِرةتكردنةوةى ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كةناليَكى ئاست نزمة و ثيَيةى‬ ‫كةنالة ئةطةر ضى‬ ‫ئةم‬ ‫َ‬ ‫هاوالتى لةماوةيةكى زؤر كةمدا بةشيَوةيةكى زؤر‬ ‫َ‬ ‫برياريَكى طرنط دةدات لةسةر هةلبذاردنى‬ ‫ئاسان ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ضينى دةسةالتدار‪ ،‬بةالم لةهةمان كاتدا بةكةناليَكى‬ ‫هةرة طرنط و مةودا دوور دادةنريَت‪ ،‬ضونكة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتدار بؤماوةيةكى دوور و‬ ‫هةلبذاردنى ضينى‬ ‫والتاندا ئةم ماوةية ضوار َ‬ ‫در ّيذ‪ ،‬كةلةزؤربةى َ‬ ‫سالة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫كةنالة سةرةكيانة‪ ،‬بةشدارى سياسى‬ ‫جطةلةم‬ ‫لةريَطةى تريشةوة ئةنجام دةدريَت‪،‬‬ ‫لةئاستى نزمتر و ِ‬ ‫َ‬ ‫لةوانة بةشداريكردنى تاكيَك لةهةلمةتى بانطةشةى‬ ‫َ‬ ‫هةلبذاردندا لةبةرذةوةندى كةسيَك يان اليةنيَك‪،‬‬ ‫هةروةها طرنطيدانيَكى كةم بةمةسةلة سياسيةكان‬ ‫َ‬ ‫لةطةل كةسانى‬ ‫و تاوتويَكردنى ثرسة سياسيةكان‬ ‫تر‪ ،‬هةموو ئةمانة بةبةشدارى سياسى دادةنريَت‬ ‫َ‬ ‫لةكةنالة ِرةسميةكانيشةوة ئةنجام‬ ‫هةرضةندة‬ ‫نادريَن‪.‬‬ ‫ئاستةنطيةكانى بةردةم بةشدارى سياسى‬ ‫ئةوةى جيَطةى سةرنجة‪ ،‬لةهةموو كاتيَكدا و لةهةموو‬ ‫َ‬ ‫بةبى بةربةست و ئاستةنط‬ ‫ثرؤسةية‬ ‫َ‬ ‫دةولةتاندا ئةم ِ‬ ‫ناضى‪َ ،‬‬ ‫َ‬ ‫ٍِ‬ ‫لةوالتة جؤراوجؤرةكاندا و‬ ‫بةلكو‬ ‫بةريَوة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بةتايبةت لةوالتة دواكةوتوةكاندا‪ ،‬ئاستةنطى هةمة‬ ‫ثرؤسةية‪.‬‬ ‫جؤر ديَتة ِريَطةى ئةم ِ‬ ‫َ‬ ‫َراى زؤرى و فرة ضةشنى ثؤليَنكارى لةاليةن‬ ‫وي ِ‬ ‫شارةزايان و نوسةرانةوة بؤ ئةو ئاستةنطانةى ديَنة‬ ‫َ‬ ‫لةثرؤسةى سياسيدا‪،‬‬ ‫هاوالتيان‬ ‫ِريَطةى بةشدارى‬ ‫ِ‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬


‫َ‬ ‫كؤمةاليةتى‪،‬‬ ‫ئيَمة جةخت لةسةر ضةند ئاستةنطيَكى‬ ‫ئابورى‪ ،‬ياسايي و سياسي دةكةينةوة‪ ،‬كةثيَمان‬ ‫َ‬ ‫لةوالتة جؤراوجؤرةكاندا دةبن‬ ‫واية كةم تازؤر‬ ‫َ‬ ‫كةبةريَذةيةكى فراوان‬ ‫بةريَطر لةبةردةم هاوالتياندا‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫و كاريطةر و بةوجؤرةى كةدةيانةويَت بةشداربن‬ ‫لةثرؤسةى سياسى َ‬ ‫والتةكانياندا‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةاليةتيةكان ‪ ،‬زياتر مةبةستمان ئةو‬ ‫ئاستةنطة‬ ‫جؤرة ئاستةنطانةية كةثةيوةندييان بةناهؤشيارى و‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاكانةوة هةية‪ ،‬كةتيايدا‬ ‫دواكةوتوويي تاكةكانى‬ ‫بى بةهاو‬ ‫بةشداريكردن لةكارى سياسيدا بةكاريَكى َ‬ ‫كةم نرخ و ناثيَويست سةير دةكريَت و تاكةكانى ئةو‬ ‫َ‬ ‫لةر َ‬ ‫ؤل و كاريطةرى ئيجابى‬ ‫كؤمةلطايانة َ‬ ‫بى ئاطان ِ‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتى سياسى و‬ ‫بةشدارى سياسى لةسةر‬ ‫َ‬ ‫دواتر طةشةكردن و بةرةو ثيَشةوة بردنى كؤمةلطة‬ ‫لةهةموو ئاستةكاندا‪.‬‬ ‫ئاستةنطة ئابووريةكان‪ ،‬واتة تاكةكان هؤكارى‬ ‫سةرة كى بةشداريكردن لةكارى سياسيدا بؤ الوازى‬ ‫دةشى ليَرةدا‬ ‫َرنةوة‪،‬‬ ‫َ‬ ‫و خةراثى بارى ئابورييان بطي ِ‬ ‫تاكةكان طرنطى و بايةخى بةشدارى سياسيان لةال‬ ‫َ‬ ‫بةالم بةهؤى ئةوةى طرفتى‬ ‫ِروون و ئاشكرابيَت‪،‬‬ ‫ضؤنيةتى خؤذياندنيان هةية ناتوانن هيض داهاتيَك بؤ‬ ‫بةشدارى سياسى خةرج بكةن‪ ،‬ئةمة لةذيَر ِرؤشنايي‬ ‫ئةوةى كةدةزانريَت بةشداريكردن لةكارى سياسيدا‬ ‫ثيَويستى بةاليةنى ئابوورى بةهيَز هةية‪ ،‬كةهاوكات‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةاليةتى و‬ ‫لةطةل فةراهةمبوونى زةمينةى‬ ‫َ‬ ‫بةعةقليَكى‬ ‫سياسى و ياسايدا‪ ،‬وا دةكات كةتاكةكان‬ ‫َ‬ ‫كراوة و سةليمةوة بؤ ئايندةى خؤيان كؤمةلطاكانيان‬ ‫لةثرؤسةى َ‬ ‫هةلبذاردنةكاندا‬ ‫بروانن‪ .‬ئةم دؤخة زياتر ِ‬ ‫ِ‬ ‫دةردةكةويَت‪ ،‬كاتيَك تاك اليةنى ئابوورى الوازبيَت‪،‬‬ ‫ثرؤسة طرنطة بكات‪،‬‬ ‫ئامادةطى تيادا نية بةشدارىئةم ِ‬ ‫ياخود لةكاتى بةشداريكردندا ناضاردةبيَت دةنط‬ ‫كةبريَكى كةم داهاتى‬ ‫بدات بةو كةسة يان اليةنة‬ ‫ِ‬ ‫ثى دةدات و ناضاردةبيَت بةرذةوةندى طشتى‬ ‫ماددى َ‬ ‫لةبةرضاوناطرى‪.‬‬ ‫َ‬ ‫لةراستيدا‬ ‫ئاستةنطة دةستورى و ياساييةكان‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ئةم جؤرة ئاستةنطة‪ ،‬يةكيَكة لةئاستةنطة هةرة‬ ‫َ‬ ‫هاوالتيان‬ ‫مةترسيدارةكان كةدةخريَتة بةردةم‬ ‫لةثرؤسةى سياسيدا‪ ،‬ئةم‬ ‫بؤ بةشداريكردنيان‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫جؤرة ئاستةنطة بةزؤرى لةوالتة دواكةوتوو‬ ‫كةتيايدا‬ ‫بةديدةكريَت‪،‬‬ ‫ديكاتؤرييةكاندا‬ ‫و‬ ‫َ‬ ‫لةريَطةى دةقة دةستورى و‬ ‫ضينى دةسةالتدار‬ ‫ِ‬ ‫لةثرؤسةى‬ ‫بةشداريكردن‬ ‫مافى‬ ‫ياساييةكانةوة‪،‬‬ ‫ِ‬

‫سياسيدا قؤرغ دةكات بؤ بةشيَكى كةم لةتاكةكانى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫خةلكى لةم مافة‬ ‫كؤمةل و زؤربةى هةرةزؤرى‬ ‫َ‬ ‫بيَبةش دةكات و ِريَطة دةطريَت لةهاوالتيان قسة‬ ‫لةسةر كيَشة و طرفت و داواكارييةكان بكةن و‪،‬‬ ‫ئامرازى جياجياى طفتوطؤ و فشار و خؤثيشاندان و‬ ‫َ‬ ‫دةسةالت ناضاربكةن‬ ‫مانطرتن بةكاربهيَنن بؤئةوةى‬ ‫تا بةثيرى داواكاريةكانيانةوةبيَت‪.‬‬ ‫ئاستةنطة سياسيةكان‪ ،‬مةبةستمان لةوجؤرة‬ ‫َ‬ ‫كةدةسةالتى سياسى يان حيزب و اليةن‬ ‫ئاستةنطانةية‬ ‫فةرمانرةوا‪ِ ،‬ريَطةنةدةن تاكةكان‬ ‫و كةسانى حاكم و‬ ‫ِ‬ ‫لةبيروراى خؤيان‬ ‫تةعبير‬ ‫خؤيان‬ ‫ويستى‬ ‫بةخواست و‬ ‫ِ‬ ‫بكةن دةربارةى ثرسة سياسيةكانى دةوروبةريان‪،‬‬ ‫َ‬ ‫كةريَكخراو‬ ‫لةهاوالتيان‬ ‫ياخود ِريَطة بطيريَت‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلةى مةدةنى و ناحكومى و سةربةخؤ ثيَك‬ ‫ثرؤسةى سياسى‬ ‫بهيَنن و لةم ِريَطةيةوة ممارةسةى ِ‬ ‫َ‬ ‫هةولى بةديهيَنانى مافةكانى خؤيان و ضين‬ ‫بكةن و‬ ‫و تويَذةكانيان بدةن‪ ،‬ئةمة لةكاتيَكدا كةتاكةكان‬ ‫َ‬ ‫كؤمةاليةتى و ئابوورييان‬ ‫هيض طرفتيَكى ترسى‬ ‫لةرووى دةستورى و ياسايشةوة مافى‬ ‫نةبيَت و ِ‬ ‫بةشداريكردنى سياسى بةشيَوةى ئازادانة و‬ ‫َ‬ ‫هاوالتياندا ِرةخسابيَت و‬ ‫يةكسان لةبةردةم هةموو‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلة و ِريَكخراوى سةربةخؤيان‬ ‫مافى ثيَكهيَنانى‬ ‫ثيَدرابيَت و بؤيان هةبيَت ثةنا ببةنة بةر دانانى فشار‬ ‫و ئةنجامدانى خؤثيشاندان و مانطرتن بؤ بةديهيَنانى‬ ‫َ‬ ‫داوا ِرةواكانيان‪َ ،‬‬ ‫دةسةالت بةبيانوى جياجيا‬ ‫بةالم‬ ‫َ‬ ‫هةولى بيَبةشكردنى تاكةكان دةدات لةم مافة‬ ‫ياساييانة‪.‬‬ ‫جطةلةم بةربةستانةى خستمانة ِروو‪ ،‬ضةندين‬ ‫ِريَطرى و لةمثةرى تر هةن‪ ،‬كةوادةكةن تاك خؤى‬ ‫دوور بطريَت لةضاالكى سياسى و بةشدارى تيادا‬ ‫نةكات‪ ،‬لةوانة‪.)4( :‬‬ ‫• بةشداري نةكردن بةهؤى ناوبانطى خراثى‬ ‫سياسةتمةداران بةهؤى كارى جيا جياى نةشياوةوة‬ ‫َ‬ ‫خةلك ناشيرين دةكةن و‪،‬‬ ‫ِرووى خؤيان الى‬ ‫لةمةوة َ‬ ‫خةلكى سياسةتكردن هاومانا دةبينن لةطةلَ‬ ‫خةلةتاندن و ضةواشةكردنى َ‬ ‫درؤكردن و َ‬ ‫خةلك‪.‬‬ ‫هةندى جار تاك بةهؤى ئةو ترسةى لةاليةن‬ ‫•‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتدارانةوة َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بالودةكريَتةوة و‬ ‫دةسةالت و‬ ‫بؤ ثاراستنى خؤيان و خيَزان و َ‬ ‫مال و سامانيان‪،‬‬ ‫خؤيان بةدوور دةطرن لةبةشداريكردن لةضاالكية‬ ‫بةنارةوايي و اليةنطرى بؤ‬ ‫سياسيةكانى ثةيوةست‬ ‫ِ‬ ‫ئؤثؤزسيؤن‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬

‫‪23‬‬


‫َ‬ ‫كؤمةليَك‬ ‫دةشى تاك لةئةنجامى‬ ‫• هةروةها‬ ‫َ‬ ‫ئةزموونى ثيَشووةوة طةشتبيَتة ئةوةى ضاالكى‬ ‫بى كاريطةر‬ ‫بةشدارى سياسى‪ ،‬ضاالكيةكى بيَسود و َ‬ ‫نيية‪ ،‬بؤية بةشدارنابيَت لةدةنطدان و ضاالكى‬ ‫نارةزايي دروستكردن‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫• جطةلةمانة الوازى هةستى نةتةوةيي و نيشتيمانى‬ ‫َ‬ ‫هاوالتيان‪ ،‬دةبًَيتة هؤى ئةوةى تاك بايةخ نةدات‬ ‫الى‬ ‫بةمةسةلة سياسيةكان‪ .‬هةموو ئةمانة بةجياو‬ ‫َ‬ ‫كؤمةليَك بةربةست و وةك‬ ‫بةيةكةوةش دةبنة‬ ‫ئامرازيَك ئةنجامةكةيان بريتى دةبيَت لةبةشدارى‬ ‫َ‬ ‫لةثرؤسةى‬ ‫هاوالتيان‬ ‫نةكردن و دوور خستنةوةى‬ ‫ِ‬ ‫سياسى و َ‬ ‫والتةكانيان‪.‬‬ ‫ليَرةوة ويَراى ئةوةى ئيَمة هةموو ئةو ئاستةنطانةى‬ ‫خستمانة ِروو بةشيَوةيةكى ِرةها ناطشتيَنريَت‬ ‫بةسةر هةريَمى كوردستاندا‪َ ،‬‬ ‫بةالم ثيَمان واية كةم‬ ‫تازؤر بةشيَوةيةكى ِريَذةيي ئةستةنطى جياجيا‬ ‫َ‬ ‫هاوالتياندا‪ ،‬بؤئةوةى بةخواستى‬ ‫هةية لةبةردةم‬ ‫ثرؤسةى سياسى بكةن لةهةريَمى‬ ‫خؤيان بةشدارى ِ‬ ‫َ‬ ‫كوردستان‪ ،‬بؤية هةولدةدةين ِراسثاردةكان و‬ ‫ثيَشنيارةكانى بةرةو باشتر بردن و ضاالكتركردنى‬ ‫ًَ‬ ‫كةلةطةل‬ ‫ثرؤسةية بةجؤريَك بخةينة ِروو‬ ‫ئةم ِ‬ ‫َ‬ ‫هةولةكانى ضاالكتر كردنى ئةم ثرؤسةيةدا‬ ‫بةريَذةيةكى كةميش بيَت‬ ‫طونجاوبن‪ .‬كةئةطةر‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫بةهةولةكانى ضاالكتركردنى ئةم ثرؤسةية‬ ‫خزمةت‬ ‫بكةن لةهةريَمى كوردستاندا‪.‬‬ ‫َ‬ ‫لةثيَش هةموو شتيَكدا‪ ،‬ثيَويستة ئةوة بليَين كةهيَشتا‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةى ئيَمة ثيَويستى بةهؤشيارييةكى هةمة‬ ‫اليةنةية هةية‪ ،‬بةتايبةتى هؤشيارييةكى هةمةاليةنة‬ ‫هةية‪ ،‬بةتايبةت هؤشيارى سياسى‪ ،‬تاليَرةوة بايةخى‬ ‫َ‬ ‫بةكؤمةل و دةستة‬ ‫بةشدارى سياسى و كارى‬ ‫َ‬ ‫سةرضاوةكان‪:‬‬ ‫جةمعى و كاريطةرى ثؤزةتييظيان لةسةر دةسةالت‬ ‫(‪ )1‬عوسمان على وةيسى‪ ،‬بةشدارى سياسى‪ ،‬ضاثخانةى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطة‬ ‫و ِرةنطدانةوةيان لةسةر بةرةوثيَشضوونى‬ ‫موكريانى‪ ،‬ضاثى يةكةم‪،2007 ،‬ل‪.38‬‬ ‫لةالى هةموومان ِروون و ئاشكرابيَت‪ .‬هةورةها‬ ‫(‪ِ )2‬رابةر تةلعةت‪ ،‬طةنج و بةشدارى سياسى‪ ،‬دةزطاى‬ ‫َ‬ ‫ثيَويستة ةهةموو اليةكمان‬ ‫َرانةوةى مانا تويَذينةوة و َ‬ ‫هةولى طي ِ‬ ‫بالوكردنةوةى موكريانى‪ ،‬بنكةى تويَذينةوة‪،‬‬ ‫ِراستةقينةكةى سياسةت بدةين و ئةوة بسةلميَنين هةوليَر‪،2006،‬ل‪.62‬‬ ‫كةسياسةت واتاى درؤ و َ‬ ‫خةلةتاندن و ضةواشةكردن‬ ‫بريارى‬ ‫ثرؤسةى دروستكردنى ِ‬ ‫(‪ )3‬دانا عةلى بةرزنجى‪ِ ،‬‬ ‫ناطةيةنى‪َ ،‬‬ ‫بةلكو سياسةت ئامرازى هيَنانةدى خيَر و سياسى دةرةكى‪ ،‬و‪ :‬ياسين زةنطةنة‪ ،‬ضاثةمةنى سيما‪،‬ضاثى‬ ‫َ‬ ‫يةكةم‪ ،‬سليَمانى‪ ،2004 ،‬ل‪.53‬‬ ‫ضاكةى طشتية‪.‬‬ ‫(‪ )4‬د‪.‬ئةنوةر محمد فةرةج‪ ،‬دةروازةيةك بؤ ثةيوةنديية‬ ‫جطةلةمانة‪ ،‬ئةركى قورستر دةخةينة سةرشانى‬ ‫َ‬ ‫َودةولةتيةكان‪ ،‬دةزطاى ضاث و ثةخشى حةمدى‪ ،‬ضاثى‬ ‫ني‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتى سياسى و لةم ِرووةوة ثيَمان واية‪ ،‬يةكةم‪ ،‬سليَمانى‪ ،2008 ،‬ل‪.45-44‬‬ ‫َ‬ ‫دةسةالت لةبةر بةرذةوةندى‬ ‫لةثيَش هةموو شتيَكدا‬ ‫***‬ ‫و مانةوةى زياترى خؤى‪ ،‬هةلى يةكسانى بةشدارى‬

‫َ‬ ‫برةخسيَنيَت و‬ ‫سياسى لةبةردةم‬ ‫هاوالتياندا ِ‬ ‫بةبى هيض ليَ‬ ‫َلى تةمومذيَك‬ ‫و‬ ‫وون‬ ‫بةشيَوازيَكى ِر‬ ‫َ‬ ‫لةدةستورى هةريَم و ياساى ثيَويستدا‪ ،‬مافى‬ ‫َ‬ ‫هاوالتيان جيَبكاتةوةو‪،‬‬ ‫بةشدارى سياسى بؤ هةموو‬ ‫جطةلةم نابيَت ئةم مافانة تةنها لةدةستوردا‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتداران و‬ ‫بضةسثيَنريَت و لةواقيعدا لةاليةن‬ ‫لى بكريَت‪َ ،‬‬ ‫بةلكو دةبيَت‬ ‫هيَزة سياسيةكانةوة ثشتي َ‬ ‫ِريَوشويَنى ياسايي توند لةبةرامبةر ئةو كةسانةدا‬ ‫بطيريَتةبةر كةثيَشيَلى ئةم دةقانة دةكةن و دةبيَت‬ ‫هةبى‪.‬‬ ‫لةم ِرووةوة سزاى ثيَويست‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بةهةرةشة‬ ‫ببى‬ ‫ت‬ ‫دةسةال‬ ‫نابى‬ ‫َ‬ ‫ثراكتيكيشدا َ‬ ‫ِ‬ ‫لةبوارى ِ‬ ‫َ‬ ‫و مةترسى بةسةر خةلكةوة لةوةى كة مومارةسةى‬ ‫ئازادانةى مافةكانى خؤيان بكةن‪ ،‬هةرلةمافى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلة و ِريَكخراوة‬ ‫دةنطدانةوة تا دةطاتة ثيَكهيَنانى‬ ‫ناحكومى و سةربةخؤكان و بةشدارى كردن تيَياندا‪.‬‬ ‫َ‬ ‫دةسةالت سامانة نيشتيمانيةكان‬ ‫هةروةها دةبيَت‬ ‫بةشيَوةيةكى دادثةروةرانة لةسةر تاكةكاندا دابةش‬ ‫َ‬ ‫دةسةالت هةست‬ ‫بكات و ‪ ،‬لةم ِروةوة دةبيَت‬ ‫بةرثرسيارةتى ئةخالقى و سياسى و ياسايي خؤى‬ ‫َ‬ ‫هةولى جددى بدات بؤ ضارةسةركردنى‬ ‫بكات و‪،‬‬ ‫كيَشةى هةذارى و كةمكردنةوةى ئةو جياوازيية‬ ‫زؤرةى لةنيَوان ضينى حاكم و مةحكومدا دروست‬ ‫َ‬ ‫دةسةالت هةنطاوى جددى‬ ‫بووة‪ ،‬هةروةها ثيَويستة‬ ‫بنيَت بؤ ضارةسةركردنى كيَشة ئيدارى‪ ،‬سياسى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةاليةتيةكان و لةسةرووى هةمووشيانةوة‬ ‫و‬ ‫َ‬ ‫بنةبركردنى طةندةلى بةمةش طيَرانةوةى ئينتيما و‬ ‫ِ‬ ‫خؤشةويستى نيشتيمان الى تاكى كورد ئاسانتر‬ ‫لةرووى‬ ‫ثرؤسةى بةشدارى سياسى ِ‬ ‫دةبيَت‪ .‬ليَرةوة ِ‬ ‫ضةنديَتى ضؤنيةتيةوة طةشة و بةرةثيَشضوونى‬ ‫َنى‪.‬‬ ‫بةرضاو بةخؤيةوة دةبي َ‬

‫‪24‬‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬


‫كاريطةرى ‪Think tank‬‬ ‫ريارى ئةمريكادا‬ ‫لة دةسةالَت و ب ِ‬ ‫ئةطةريَتةوة بؤ ضينى‬ ‫سةرةوة ئاماذةى بؤ كرا‪،‬‬ ‫ئا‪ :‬عومةر عةبدولكةريم قادر‬ ‫ِ‬ ‫يةكةمى سينك تانكةكانى وياليةتة يةكطرتوةكان‪،‬‬ ‫هةرضةندة بةشيَوةى ِراستةوخؤ بوونى سينك كة لةماوةى دريَذى تةمةنى خؤيدا (زياتر لة نيو‬ ‫َ‬ ‫بةريَوةبردنى حكومةت لة سةدة) لة شيَوازى َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتدا‬ ‫لةطةل‬ ‫هةلس و كةوتى‬ ‫تانكةكانى فيكر بؤ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫طؤرانيَكى طرنط ِرويداوة‪ .‬كؤمةلةى ئةمريكان ئينتةر‬ ‫كارة‬ ‫ئةم‬ ‫م‬ ‫بةال‬ ‫َكرد‪،‬‬ ‫ي‬ ‫دةستيث‬ ‫دةولةتى ديموكراتدا‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫نةكرا‪.‬لةسالى ثرايز‬ ‫ليبرالةوة سنوردار‬ ‫بة ئايدؤلؤذياى‬ ‫‪ِ 1980‬ر َ‬ ‫(‪American The Enterprise Association-‬‬ ‫ؤانالد ِرةيطان‪ ،‬كة بة ثشتيوانى فراوان و‬ ‫ِراويَذكردنى زؤرى سينك تانكةكانى فيكر ى دةستة ‪ )AEA‬طروثيَكى بازرطانى بوو‪ ،‬كة لة َ‬ ‫سالى ‪ 1938‬لة‬ ‫ِراستى خؤى ضوو بووة كؤشكى سثييةوة توانى نيؤرك دروست بوو لة َ‬ ‫سالى ‪ 1943‬و لة كؤتاييةكانى‬ ‫هةلومةرجيَكى لةبار بؤ ضاالكى سينك تانكةكانى جةنطى دووةمى جيهانى شويَنى طواستةوة بؤ‬ ‫طؤرانكارى‬ ‫َثةربوونى كات‪ ،‬دوو‬ ‫ِ‬ ‫فيكر لة سياسةتةكانى ناوةو دةرةوةى وياليةتة واشينطتؤن‪ .‬بة تي ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلةيةدا ِروويدا‪ ،‬يةكةم ئةم طروثة‬ ‫يةكطرتووةكانى ئةمريكادا فةراهةم بكات‪ .‬هةر سةرةكى لةم‬ ‫َ‬ ‫طؤردرا بؤ ئةمريكةن ئينتةر ثرايز و دووةميش‬ ‫كؤمةلةى‬ ‫لةم ماوةيةدا بوو‪ ،‬كة ناوةندى هريتيج‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ئةمريكان ئينتةر ثرايز و ناوةندى لي َ‬ ‫َكؤلينةوة نيَو ئةم دةزطاية ضاالكيةكانى خؤى لة يةك ذوورى‬ ‫َ‬ ‫دةولةتيةكان و ستراتيذيك ثةيوةست بوون بة بيركردنةوةى موحافيزكاردا دريَذة ثيَدا‪.‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلةية لة‬ ‫ثسثؤرانى ئةم‬ ‫بوون و ئامادةيى‬ ‫كؤمةالنى سياسةتدانةرانى ئةمريكا‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ئةندرؤ ريض لة وتاريَكى لة َ‬ ‫كورى وةبيرهيَنةرةوةى‬ ‫دةولةتى جؤرج بؤش‪،‬‬ ‫سالى ‪ 2001‬دا ئةم‬ ‫ِ‬ ‫َرينة بة سةردةمانى كرانةوةو طةشةكردنى سةردةمانى كارتةرو ِرةيطان و بؤ هةمان سةردةمى‬ ‫ماوة زي ِ‬ ‫َ‬ ‫سينك تانكةكانى فيكرى ئةمريكا ناوزةد دةكات و زيَرينى سينك تانكةكانى فيكرة‪ .‬هةلبةت ثيَويستة و‬ ‫بانطةشةى طةشةى ‪ 500‬لةسةدى سينك تانكةكانى جيَطةى وةبيرهيَنانةوةية‪ ،‬كة ئةم سينك تانكة فيكرةى‬ ‫َ‬ ‫ساالنى نيَوان ‪ 1970‬تا ‪ 1996‬ئةمريكيية‪ ،‬كة ِريَبةرى كردنى بزوتنةى موحافيزةكارى‬ ‫فيكريى ئةمريكا لة‬ ‫دةكات‪ .‬بة واتايةكى تر ناوبراو ئةوةش دةخاتة ِروو‪ ،‬تازة لة ناوخؤى ئةمريكاى لة ئةستؤدابوو‪ ،‬يةكيَك‬ ‫كة ئةم ماوة ميَذوويية ذمارةى سينك تانكةكانى بوو لة ضةند دةزطا كاريطةرةكانى سةردةمانى‬ ‫زيادةرؤييةكانى‬ ‫فيكريى وياليةتة يةكطرتووةكان لة ‪ 60‬بؤ ‪ 300‬بةرز ِرةيطان‪ ،‬هةروةها سياسةتة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلةية‬ ‫ثسثؤرانى ئةم‬ ‫دةولةتى ِرةيطان بةرهةمى‬ ‫بووةتةوة‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلةى ئةميَريكةن ئينتةر ثرايز (‪ The American‬لةنيَو ِراويَذكارانى ناوبراو بوو‪ .‬ئةم كاريطةريية‬ ‫بةجؤريَك بوو‪ ،‬كة ِر َ‬ ‫ؤنالد ِرةيطان لة يةكيَك لة‬ ‫‪)Enterprise Association-AEA‬‬ ‫كؤمةلة لي َ‬ ‫َ‬ ‫باوةرى وابوو‪ ،‬كة « تاكو ئيَستا هيض‬ ‫َكؤلينةوةيية كؤنة‪ ،‬هةروةك لة وتارةكانيدا‬ ‫ئةم‬ ‫ِ‬ ‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬ ‫‪25‬‬


‫َ‬ ‫كؤمةلةى ئةمريكةن‬ ‫سينك تانكيَك نةيتوانيوة وةكو‬ ‫ئاراستةكردنى سياسةتةكانى وياليةتة‬ ‫ئينتةر ثرايز لة ِ‬ ‫َ‬ ‫َريَت»‬ ‫يةكطرتووةكان ِرؤل بطي ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلةية‪ ،‬كة ثةيوةنديةكى تؤكمةى لةطةلَ‬ ‫ئةم‬ ‫ِراست مةزهةبيةكان‪ ،‬مةسيحيةكان و سةهيونيةكان‬ ‫و كةنيسةكانى تةندوردا هةية‪َ ،‬‬ ‫جلةوى سياسةتى‬ ‫َ‬ ‫دةولةتى جؤرج بؤش بةتايبةت لة‬ ‫دةرةوةى‬ ‫سةردةمانى يةكةمى سةرؤك كؤماريدا لةدةستدا‬ ‫َ‬ ‫ناوةراستى طةورة‪،‬‬ ‫ؤذهةالتى‬ ‫بوو‪ .‬نةخشةو تةرحى ِر‬ ‫ِ‬ ‫داطيركردنى ئةفغانستان و عيَراق و جةنط لة دذى‬ ‫بي كؤت و بةندى لة ِرذيَمى‬ ‫تيرؤريزم‪ ،‬ثشتيوانى َ‬ ‫َ‬ ‫سةهيؤنيستى بة تايبةت لة كؤمةلكوذى كةمثى‬ ‫جنين و هيَرش كردنة سةر لوبنان ئةتوانين ئةمان بة‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلةية‬ ‫نموونة طةليَك لة و تةرح و نةخشانةى ئةم‬ ‫َ‬ ‫دةولةتى بؤشدا جيَبةجيَكران‪.‬‬ ‫ناو ببةين‪ ،‬كة لة‬ ‫جؤرج بؤش لة يةكيَك لة ديدارةكانيدا بة ِراشكاوانة‬ ‫دةربارةى ئةمريكةن ئينتةر ثرايز وتى»من زؤر‬ ‫َ‬ ‫وريَزى تايبةتم هةية بؤتان‬ ‫قةرزدارى ئةم‬ ‫كؤمةليةم ِ‬ ‫ثسثؤرانى ئيَوةم لة‬ ‫هةرضؤن بيَت من باشترين‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتى خؤمدا بةكار هيَنا و ئيَستاش بيست كةس‬ ‫َ‬ ‫سةرقالى كارن‬ ‫لة ئةندامانى ئةمريكةن ئينتةر ثرايز‬ ‫َ‬ ‫دةولةتةكةى مندا»‬ ‫لة‬ ‫ئةتوانري‬ ‫لةو كةسانةى‪ ،‬كة لة سينك تانكةكانن‬ ‫َ‬ ‫ئاماذة بؤ( ديط ضينى جيَطر يةكةى سةرؤك كؤمارو‬ ‫كؤماريخوازى وياليةتى وايؤمينط و هاوسةرةكةى‬ ‫لين ضينى لة ِراويَذكارانى ثلة بةرزى بةشى خيَزان و‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫مايكل لدين بةرثرسى بةشى ئيَران‪ ،‬ريضارد‬ ‫مناالن‪،‬‬ ‫ثريل‪ ،‬كة نةخشة كيَشى سةرةكى جةنطى عيَراق ناو‬ ‫زالماى خةليلزاد‪َ ،‬‬ ‫ئةبريَت‪َ ،‬‬ ‫باليؤزى ئةمريكا لة عيَراق‬ ‫ثؤل ويَ‬ ‫و َ‬ ‫َلفوويتز‪ ،‬جيَطرى وةزيرى بةرطرى ثيَشوو)‬ ‫بدريَت‪.‬‬ ‫طؤرينى ِرذيَم لة عيَراق و‬ ‫نةخشةو ثالنى‬ ‫ِ‬ ‫سةرنطونكردنى سةدام حسيَن ثاش جةنطى يةكةمى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلةى ئةمريكةن ئينتةر ثرايز ئامادة‬ ‫كةنداو لة‬ ‫كراو لة بةرنامةيةكدا‪ ،‬كة لة اليةن سياسةتمةدارانى‬ ‫موحافيزكار و اليةنطرانى ئيسرائيل خرابووة‬ ‫بةردةستى كلينتؤن‪ ،‬ئاماذة بؤ ئةوة كرابوو‪.‬‬ ‫لةم نامةيةدا عيَراق تاوانبار كرابوو بة بةرهةمهيَنانى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلكوذ و داواى ئةوةش لة كلينتؤن كرابوو‪،‬‬ ‫ضةكى‬ ‫كة طورزى سةربازى لة عيَراق بوةشيَنيَت‪.‬‬ ‫َ‬ ‫دةولةتى جؤرج بؤش و هيَرشةكانى‬ ‫ئامادةيى لة‬ ‫‪11‬ى سيَثتةمةبر بووة هؤى ئةوةى‪ ،‬كة هةلومةرجى‬ ‫‪26‬‬

‫طونجاو بؤ جيَبةجيَكردنى ثالنى هيَرش كردنة سةر‬ ‫عيَراق بيَتة ئاراوة‪ .‬هيَرش كردنة سةر ئةفغانستان‬ ‫و بوونى َ‬ ‫زالماى خةليلزاد‪ ،‬شيكاركارى ثايةبةرزو‬ ‫وةكو بزويَنةرى سةرةكى لة ئةفغانستان‪ ،‬هيَرش‬ ‫كردنة سةر عيَراق بة هةمان بانطةشةى الوازى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلةى ئةمريكةن ئينتةر ثرايز بة‬ ‫شيكاركارانى‬ ‫َ‬ ‫بةريَوبةريَتى ِرامسفيليدو ويَلفويتز لةسةر بنةماى‬ ‫ِ‬ ‫َل و بوونى كؤمثانياى َ‬ ‫ثالنى ِريضارد ثري ًَ‬ ‫هاليبرتؤن‬ ‫َ‬ ‫كؤنترؤلكردنى نةوتى عيَراق‪ ،‬هةموويان بةتةواوى‬ ‫لة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ئاماذة بؤ بوونى دةسةالتى زؤرى ئةم كؤمةلةية لة‬ ‫َ‬ ‫دةوالةتى جؤرجدا دةكةن‪.‬‬ ‫برياردانةكانى‬ ‫ِ‬ ‫ئةنجام‪:‬‬ ‫َكؤلينةوةى ميَذووى لة ِر َ‬ ‫ثاش شيكردنةوة و لي َ‬ ‫ؤلى‬ ‫سينك تانكةكانى فيكر لة ثيَكهيَنانى سياسةتةكانى‬ ‫وياليةتة يةكطرتووةكان بة تايبةتى سياسةتى‬ ‫دةرةوةى ئةمريكا‪ ،‬طةشتينة ئةو ئامانجةى‪ ،‬كة لة‬ ‫حكومرانى كةسانى جياواز لة كؤشكى‬ ‫سةردةمانى‬ ‫ِ‬ ‫سثى‪ ،‬سينك تانكةكان بةرثرسياريَتى ثالندانى‬ ‫ستراتيذية سةرةكيةكان ئةطرنة ئةستؤ‪ .‬ناسينى ئةم‬ ‫سينك تانكانة هاوكارى دةكات بؤ ئةوةى لة كيَشةو‬ ‫َ‬ ‫دةولةتيدا ديَنة ثيَش‪،‬‬ ‫ئةو دةرفةتانةى لة مةيدانى نيَو‬ ‫لة اليةن سياسةتةكانى ئةمريكاوة شياوى ثيَشبينى‬ ‫كردن بن‬ ‫شيَوازة تةقليديةكانى كاريطةرى سينك تانكةكانى‬ ‫فيكر لة وياليةتة يةكطرتووتةكان‪ ،‬بة خستنة ِرووى‬ ‫ثسثؤرى‪ِ ،‬راويَذكردن بؤ نويَنةرانى‬ ‫ِراثؤرتى طشتى و‬ ‫ِ‬ ‫ئةنجومةنى ثيران و كؤنطريَس‪ ،‬دابينكردنى هيَزى‬ ‫ثسثؤرو ليَهاتوو بؤ ثةيكةرى جيَةجيَكارى َ‬ ‫والت و‬ ‫ِ‬ ‫ثسثؤرى‬ ‫شؤثة‬ ‫ؤرك‬ ‫و‬ ‫كؤنفرانسةكان‬ ‫سمينارةكان‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫و تايبةتةمةندةكان دةبيَت‪.‬‬ ‫ضينى يةكةمى سينك تانكةكانى فيكر لة وياليةتة‬ ‫كؤمةلة لي َ‬ ‫َ‬ ‫َكؤلينةوةييةكان‬ ‫يةكطرتووةكانى ئةمريكا ‪،‬‬ ‫بوون‪ ،‬كة لة دةيةى يةكةمى سةدةى بيستةم‬ ‫بة ئامانجى ئةنجامدانى ثرؤذة ئةكاديميةكان‪،‬‬ ‫ثةروةردةكردنى نوخبة سياسيةكان‪ ،‬ئاراستةكردنى‬ ‫َ‬ ‫بةبي ئاراستة‬ ‫دةولةت‬ ‫ناراستةوخؤى سياسةتةكانى‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كردنى سياسى و يان الدانةوة بؤ الى هةر باليَكى‬ ‫سياسى تايبةت دروست بوون‪.‬‬ ‫سةرضاوة‪:‬ئينتةرنيَت‬ ‫***‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬


‫ديموكراسى ضيية؟‬ ‫سيظان عومةر‬

‫سادةترين و طرنطترين ثيَناسةى ديموكراسى‬ ‫"ديموكراسى لةيةك ِرستةدا بريتية لة َ‬ ‫هةلبذاردنى‬ ‫فةرمان ِرةوايان لةاليةن حوكم كراوانةوة بةثيَى‬ ‫ثرؤسةيةكى َ‬ ‫هةلبذاردن كة دةوريةو هةرضةند َ‬ ‫سال‬ ‫ِ‬ ‫جاريَك دوبارة دةبيَتةوة زياد لةهيَزيَكى سياسى‬ ‫ملمالنيَى لةناودا ئةنجام دةدةن "ديموكراسى‬

‫َ‬ ‫كؤمةليَك ِريَساو مةرجى ديارى كراوى خؤى هةية‬ ‫بي ئةو مةرج و ِريَسايانة قسة لةبوونى‬ ‫كةناتوانين َ‬ ‫ديموكراسى بكةين هةرسيستةميَكى سياسى‬ ‫ثةيرةو كرد دةتوانين َ‬ ‫بليَن‬ ‫ئةومةرج و ِريَسايانةى‬ ‫ِ‬ ‫ديموكراسية و هةرسيستةميَكيش لةبةر هةر هؤيةك‬ ‫َبةجي بكات‪ ،‬ناتوانين‬ ‫ئةوريَسيانة جي‬ ‫بووة نةيتوانى‬ ‫َ‬ ‫ِ‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬

‫‪27‬‬


‫بليَن ديموكراسية‪ ،‬لةهةرسيستةميَكدا َ‬ ‫َ‬ ‫هةلبذاردنيَكى‬ ‫َ‬ ‫خةلكى دةست‬ ‫دةوريت هةبوو كةتياى دا ئازادانة‬ ‫نيشانى دةكةن ض كةس وض هيَزيَك مافى ئةوةى هةية‬ ‫لةماوةيةكى دياريكراودا حوكم بكات‪ ،‬ئةوادةتوانين‬ ‫َ‬ ‫بليَن لةوسيستةمةدا ديموكراتى هةية ئةطةر‬ ‫ئةمةش نةبوو ئةوازؤر بةئاسانى دةتوانين َ‬ ‫بليَن‬ ‫لةوسيستةمةدا ديموكراسى نية ‪،‬ضةند بنةمايةكى‬ ‫ترهةيةكةثيَويستةهةبيَت لةسيستةمى ديموكراسيدا‬ ‫ئةوانيش‬ ‫َ‬ ‫بةرامبةرى لةمافةكانى هاوالتيدا‪ِ :‬رةفتارى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هةمووخةلكدا ئامانجى ديموكراسية‬ ‫لةطةل‬ ‫هاوسانى‬ ‫لةيةكي‬ ‫‪،‬جيَرمى بيَنتام بيروانى حقوقى ئينطليزى‬ ‫َ‬ ‫لةنوسينةكانى خؤيدا َ‬ ‫َ‬ ‫دةبي‬ ‫دةل َي (هةرتاكيَكى كؤمةل‬ ‫َ‬ ‫لةتاكي‬ ‫نابى هيض كةس‬ ‫وةك تاكيَك حسابى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بؤبكري َ‬ ‫َ‬ ‫ئةسلى بةرامبةرى‪،‬‬ ‫بزانى‪ ،‬لةسةربنةماى‬ ‫زياتر‬ ‫َ‬ ‫حوكمةت نةك هةردةبيَت بةضةشنى هاوسةنطى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫‪،‬بةلكودةبيَت‬ ‫خةلك بدات‬ ‫طرنطى بةبةرذةوةندى‬ ‫لةبيرورايان بطريَت ‪.‬‬ ‫بةضةشنى بةرامبةريش ِريَز‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دابين كردنى نيازةطشتيةكانى خةلك‬ ‫ثلوراليزم وسازان ‪:‬ديموكراسى لةسةربناغة‬ ‫باسى ئازاد‪،‬قانعكردن وسازان ِراوةستاوة‪ ،‬ثيَداطرى‬ ‫ديموكراسى لةسةروتوويَذ نةك تةنها نيشاندارى‬ ‫َ‬ ‫بيروراية ناتةباى بةرذةوةندة‬ ‫قبولكردنى ناكؤكى‬ ‫ِ‬ ‫لةزؤربةى مةسةلة سياسيةكاندا‪َ ،‬‬ ‫بةلكو نيشانى‬ ‫دةدات كةبؤدةرخستنى ئةم ناكؤكيانةو طويَدان‬ ‫بي‪.‬‬ ‫بةوانى تريش دةبيَت هةقيَك قايل َ‬ ‫دةستةبةركردنى ئازادية سةرةتاييةكان‪:‬‬ ‫ديموكراسى دةستةبةرى ئازادية سةرةتايةكانة‪،‬‬ ‫باسى ئازادى‪ ،‬وةك ِرةوشتيَك بؤنيشاندان وضارةى‬ ‫َ‬ ‫بةبي بونى‬ ‫ناتوانى‬ ‫كؤمةاليةتى‪،‬‬ ‫ناكؤكيةكانى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ئةوئازاديانةى كةلةدابى مافةكانى مةدةنى وسياسى‬ ‫ادةربرين‪،‬‬ ‫دا دةبينريَن‪ ،‬ئةم مافانة بريتين لةئازادى ِر‬ ‫ِ‬ ‫كؤروكؤبونةوة‪ ،‬ئةمنيةتى تاك وئازادى‬ ‫ئازادى‬ ‫ِ‬ ‫سةفةرو كؤضكردن ‪ ...‬ديموكراسى دةتوانيَت‬ ‫ثشتيوانى ثاراستنى ئةم مافانةبيَت ضونكة بونى‬ ‫ئةوانة بؤثاراستن و مانةوةى ديموكراسى ثيَويستة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةى مةدةنى و ِرؤذنامةطةرى‬ ‫هةروةها بونى‬ ‫ئازاد وفرةحيزبى‪ ...‬هةموو ئةمانة بنةمان بؤ‬ ‫ديموكراسى لة هةرسيستةميَكدا ئةمانة هةبوو‬ ‫دةتوانين َ‬ ‫بليَن ئةو سيستةمة ديموكراسية‪ ،‬لة‬ ‫هةرسيستةميَكدا ئةم مافانةنةبوو ئةوسيستةمة‬ ‫ديموكراسى نية‪.‬‬ ‫‪28‬‬

‫جؤرةكانى ديموكراسى‬ ‫بةثيَى ثيَوانةى جياواز‪ ،‬جؤرةكانى ديموكراسى‬ ‫ديارى دةكريَن بةم ثيَية كةئامانجى سةرةكى‬ ‫حكومةتى ديموكراسى دابين كردنى ئازادى تاكة‪،‬‬ ‫ضاكةى مةدةنى‪ ،‬يان بةرابةرة سياسيةكان‪ ،‬بؤضونى‬ ‫جياواز لة ديموكراسيدا دةست دةكةويَت كةلةوانةية‬ ‫هةريةكة َ‬ ‫ثال بةجؤريَك لة ديموكراسيةوة بدات‪،‬‬ ‫َ‬ ‫ليبرالى يان ديموكراسى‬ ‫بؤ ويَنة ديموكراسى‬ ‫هاوبيرى بةمانا ِرؤسؤييةكةى‪ ،‬هةروةها بةم ثيَية‬ ‫بنةرةتى ديموكراسى حكومةتى زؤرينةية‬ ‫كة ئايا‬ ‫ِ‬ ‫يان حوكمةتى ياسا‪ ،‬شيَوةى ديموكراسى ثيَكةوة‬ ‫َ‬ ‫كةخةلك ِراستةخؤ‬ ‫فةرق دةكات‪ ،‬بةم ثيَوانةية‬ ‫ناراستةوخؤ لةحكومةت و ياسادا بةشدارى‬ ‫يان ِ‬ ‫دةكةن‪ ،‬باس لةديموكراسى ِراستةوخؤ و‬ ‫ديموكراسى نويَنةرايةتى دةكريَت‪ ،‬هةروةها بةم‬ ‫ثيَة كة ديموكراسى بةدواى بةرابةرى سياسى تاك‬ ‫َ‬ ‫لةدةسةالت داية يان لةسةر بةرابةرى ئابوريش وةك‬ ‫بناغةيةك بؤبةرابةرى سياسى ثيَداطرة‪ ،‬ديموكراسى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةاليةتى ليَكجيادةكريَتةوة‪،‬‬ ‫ليبرال وديموكراسى‬ ‫َ‬ ‫ديموكراسى كؤمةاليةتيش خؤى لقى سةرةكى‬

‫وةك ديموكراسى ثيشةسازى وديموكراسى سنفى‬ ‫ليَدةبيَتةوة بةم ثيَوانةش كة ئايا بناغةى ديموكراسى‬ ‫َ‬ ‫خةلك لة ناوضةى جوطرافياى‬ ‫نويَنةرايةتى‬ ‫جياوازةوةية يان لةهاوثةيمانيةتى ئةتنيكى وئاينى‬ ‫َ‬ ‫ئةسلى‪ ،‬لة ديموكراسى‬ ‫يةوةية‪ ،‬ليَرةدا ديموكراسى‬ ‫فرة ئةتنيكى و ئةنجومةنى ليَكجيا دةكريَتةوة‪،‬‬ ‫هةروةها تي َ‬ ‫َكةل بوونى ئايدؤلؤذياى ديكة وةك‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ديموكراسى‪،‬‬ ‫سؤسياليزم يان مةسيحى بوون‬ ‫َنى‪.‬‬ ‫دةرسكي َ‬ ‫شيَوةى تايبةت لةديموكراسى ِ‬ ‫تارادةيةك لةو ثيَش‬ ‫جؤرةكانى ديموكراسى‬ ‫ِ‬ ‫خستنةوة سةرضاوةدةطريَت كةديموكراسيةكان‬ ‫طرنطى بةئازادى‪ ،‬يان ضاكةى مةدةنى دةدةن‪،‬‬ ‫ليبر َ‬ ‫ال لةسةر ثيَشخستنى ئةنديَشةو‬ ‫ديموكراسى‬ ‫ِ‬ ‫بةريَذةى هةموو بايةخةسياسيةكانى‬ ‫نرخى ئازادى ِ‬ ‫تر بونيات نراوة‪ ،‬لةم جؤرة ديموكراسيةدا‪ ،‬ئازادى‬ ‫سةرتر لةبةرابةرى ضاكةى مةدةنى ئاسايش ‪...‬هتد‬ ‫دادةنريَت‬ ‫‪ .1‬ديموكراسى ِراستةوخؤ‪.‬‬ ‫َ‬ ‫ديموكراسى بةمانى حوكمى خةلك‪ ،‬لةبةرامبةردا‬ ‫َ‬ ‫خةلك‪،‬‬ ‫ديموكراسى بةماناى حوكمةتى نويَنةرانى‬ ‫ديموكراسى ِرستةوخؤ‪ ،‬يان بةهيَزى ثي َ‬ ‫َدةليَن‪،‬‬ ‫هةندي لةنووسةرانى ديموكراسى ِراستةخؤ‪،‬‬ ‫َ‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬


‫َ‬ ‫بةلكو‬ ‫نةك بةشيَك لةجؤرةكانى ديموكراسى‪،‬‬ ‫َ‬ ‫لةقةلةم دةدةن و‬ ‫بةجةوهةرى ديموكراسى‬ ‫َ‬ ‫جؤرةكانى ترى الدةرانة هةلدةسةنطيَنن‪ ،‬بةواتايةكى‬ ‫بةديموكراسى‬ ‫ديكة ديموكراسى ِراستةوخؤ‬ ‫َ‬ ‫بةماناى تةواوى و شةدادةنيَن‪ ،‬لة حاليَكدا‬ ‫َ‬ ‫خةلك‬ ‫ديموكراسى بةضةمكى حكومةتى نويَنةرانى‬ ‫يان تاقم طةلى بذاردة وةك ديموكراسى مةجازىو‬ ‫ِرووكةش ناودةبةن‪ ،‬ديموكراسى بةماناى حكومةتى‬ ‫خةلك‪ ،‬سةروةربوونى َ‬ ‫نويَنةرايةتى َ‬ ‫خةلك لةياساى‬ ‫َ‬ ‫ئةساسيدا بةنويَنةرانى َ‬ ‫خةلك بينراوة‬ ‫هةلبذاردةى‬ ‫بةريَوةبردنى كاروبارى‬ ‫كة بةكردةوة حكومةت‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطة بةدةستةوةدةطرن و لةبةرامبةر خةلكدا‬ ‫َ‬ ‫خةلك تةنيا‬ ‫وةك بةرثرس دةناسريَت‪ ،‬كةوابوو‬ ‫بةضةمكيَكى تاريكانة خاوةن حوكمن‪ ،‬واتة‬ ‫َ‬ ‫هةلبذاردةدا تةنيا‬ ‫بةسةركارى كاربةدةستانى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بةهةلبذاردن‪ ،‬يان هةلبذاردنيان‬ ‫ضاوديَرى دةكةن و‬ ‫سةبارةت بةكارامةى ئةوان داوةرى دةكةن‪،‬‬ ‫بةبؤضونى اليةنطرانى ديموكراسى ِراستةخؤ‬ ‫يان هاوبيرى ديموكراسى بةماناى نويَنةرايةتى‬ ‫ديموكراسى الواز يان النى كةم لةئةثينالةسةدةى‬ ‫َ‬ ‫هاوالتيان هةر‬ ‫ثيَنجةمى ثيَش زاين هةموو‬ ‫لةمةجليسدا كؤدةبونةوة‬ ‫دةرؤذ‬ ‫حةوت يان‬ ‫ِ‬ ‫سةبارةت بةكارى جؤراوجؤر تةطبيريان دةكرد‬ ‫دةرزا ودةبوو‬ ‫ئةوديموكراسية رِاستةوخؤية كة‬ ‫ِ‬ ‫بةحكومةتى بيَهةوسار ِريَكخراوى ئؤكلؤكراسى‬ ‫َ‬ ‫ثي دةوت‪ ،‬ديارة لة‬ ‫يان حكومةتى‬ ‫بةرةاليان َ‬ ‫َ‬ ‫ئةثيناداتةنيا هاوالتيان‪ ،‬واتةثياوانى ئازاد كةسةر‬ ‫بةتيرةى ئةثينابوون ‪،‬خاوةنى مافى حكومةت بوون‬ ‫ئةمانةش نزيكةى يةك لةثيَنجى دانيشتوانى شاريان‬ ‫َ‬ ‫هاوالتيان‬ ‫ثيَك دةهيَنا ذنان وكؤيلةكان لةذمارةى‬ ‫بةدةربوون وةك ديتمان شيَوةى جؤربةجؤرى ئةم‬ ‫َ‬ ‫ديموكراسية لةسةدةكانى دواتردا لة َ‬ ‫ئيتاليا‪،‬‬ ‫والتانى‬ ‫هؤلندا سةريان َ‬ ‫ئةلمانيا َ‬ ‫َ‬ ‫هةلدا ‪،‬‬ ‫بةناوبانطترين فةيلةسوفى سياسى مؤديَرن‬ ‫ِراستةوخؤدةكرد‬ ‫كةثاريَزطارى لةديموكراسى‬ ‫َ‬ ‫بةراى ِرؤسؤ تةنيا دةسةالتيَك‬ ‫‪،‬ذانذاك ِرؤسؤ بوو‪ِ ،‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫شةرحيةتى هةية كةهاوالتى ئازاد بهيَليَتةوة ‪،‬هيض‬ ‫َنى ‪،‬لةديموكراسى‬ ‫كؤتوزنجيريَكيان بةسةردا نةسةثي َ‬ ‫َ‬ ‫هاوالتيان لةدانانى ئةوياسايةدا كةخؤيان‬ ‫ِراستةوخؤدا‬ ‫ثةيرةوى دةكةن بةشدارى ِراستةوخؤيان‬ ‫دواتر‬ ‫ِ‬ ‫ئيرادةى خؤيان و بةم‬ ‫هةية‬ ‫واتةثةيرةوى كردنى ِ‬ ‫ِ‬ ‫ثةيرةويكردن يةكسان‬ ‫و‬ ‫ئيلتيزام‬ ‫و‬ ‫ئازادي‬ ‫جؤرة‬ ‫ِ‬

‫ثةيرةوكردنة‬ ‫دةبيَت ئازادى راستةقينة الى ِرؤسؤ‬ ‫ِ‬ ‫لةياسايةك كةئيَمةخؤمان ثةسةندمان كردوة‬ ‫َ‬ ‫كؤمةاليةتى‬ ‫‪.2‬ديموكراسى‬ ‫َ‬ ‫ديموكراسى كؤمةاليةتى جؤريَك ديموكراسية‬ ‫كة لةسةر دابينكردنى كةل وثةلى ئاسايشى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتى ئاسايش و‬ ‫كؤمةاليةتى ودروست كردنى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دابةشكردنى سامان لةكؤمةلطة لةاليةن دةولةتةوة‬ ‫َ‬ ‫كؤمةاليةتى‬ ‫دادةطرى‪،‬اليةن طرانى ديموكراسى‬ ‫ثى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫شويَن ئةم هيَلة كةوتوون تاكو ثرنسيثةكانى‬ ‫ليبراليزم وحكومةتى دامةزراو لةسةرثرنسيثى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫خةلك‬ ‫سةروةربوونى‬ ‫نويَنةرايةتى‬ ‫َ‬ ‫ثرنسيثةكانى ضاكسازى كؤمةاليةتى عةدالةتى‬ ‫دابةشكردن تي َ‬ ‫َكةل بكةين ‪،‬بةواتايةكى تر ديموكراسى‬ ‫َ‬ ‫كةتارادةيةك‬ ‫كؤمةاليةتى جؤريَك ديموكراسية‬ ‫ِ‬ ‫ِروحى سؤسياليزمى تيَداية بؤيةلةبارى سياسةتى‬ ‫َ‬ ‫ليبرليزم‬ ‫لةناوةراستى‬ ‫كؤمةاليةتى ئابوورى يةوة‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫وسؤسياليزم دا جيَطيردةبيَت ‪،‬كةوابوو ديموكراسى‬ ‫َ‬ ‫لةسةربةرثرسيارةتى‬ ‫جةخت‬ ‫كؤمةاليةتى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةت دةكات طةرضى لةهةمان كاتدا‬ ‫كؤمةاليةتى‬ ‫ثاراستنى سيستةمى سةرمايةدارى بةجؤريَك هيَمن‬ ‫‪،‬هةندي لةنوسةران ِريشةى سةرةتاى‬ ‫دةكريَتةوة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ديموكراسى كؤمةاليةتى لةبيرورِاى ئيدوارد‬ ‫ئاوةردةرةوةى سةرةتاى‬ ‫برنشتاين وماكسيستى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َبةجى‬ ‫ي‬ ‫بؤج‬ ‫كةهةول‬ ‫دةبيننةوة‬ ‫سةدةى بيست‬ ‫َ‬ ‫‪،‬ديارةنةلةريَطاى‬ ‫كردنى ئامانجى سؤسياليستى دةدا‬ ‫ِ‬ ‫شؤرشةوة َ‬ ‫‪،‬بةلكوبةشيَوةى ثةرلةمانى وضاكسازى‬ ‫ِ‬ ‫يةوة‪،‬‬ ‫‪ .3‬ديموكراسى ثيشةسازى‪:‬‬ ‫مةبةست لةديموكراسى ثيشةسازى ‪،‬بةكارهيَنانى‬ ‫بناغةى ديموكراسية بؤكارو ذيانى ضينى كريَكارة‪،‬لةم‬ ‫ِروانطةيةوة ديموكراسى تةنها بؤذيانى سياسى‬ ‫تةسك ناكريَتةوة َ‬ ‫دةكرى لةذيانى ئابووريشدا‬ ‫‪،‬بةلكو‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةاليةتى‬ ‫دةبى لةذيانى‬ ‫بةكاربيَت وبةتايبةتى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫وئابوورى كريَكاراندا كةزؤرينةى خةلك دروست‬ ‫دةكةن بةكاربيَت هةنديَك لةنووسةران ديموكراسى‬ ‫ثيشةسازى تةنيابةشيَوةى هاوكارى كريَكاران‬ ‫لةكؤنتر َ‬ ‫ؤلى ئيدارةى بوونيادة ئابووريةكاندا‬ ‫ِ‬ ‫‪،‬لةروانطةيةكى ديكةوة ديموكراسى‬ ‫دةبينن‬ ‫مسؤطةر‬ ‫ِ‬ ‫ثيشةسازى بةماناى بةشدارى كريَكارانة لةدارايى‬ ‫بةشيَك لةسامانى شةريكةتةكاندا يةبةجؤريَك‬ ‫بةسةربةريَوة‬ ‫بةقةدخاوةن بةشانى طضكة دةستيان‬ ‫ِ‬ ‫بروات ‪،‬هةروةها هةنديَكى ديكة‬ ‫بةرايةتيدا‬ ‫ِ‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬

‫‪29‬‬


‫لةاليةنطرانى ديموكراسى ثيشةسازى خوازيارى‬ ‫بةريَوةبةرى‬ ‫بةريَوةبةرى هاوبةشى دةستةى‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫هةندى تائةوجيَطاية‬ ‫نويَنةرانى كريَكاران لةدوايدا‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫ديَنةثيَش كةديموكراسى ثيشةسازى‬ ‫كؤنتر َ‬ ‫ؤلى ضينى كريَكار بةسةر هةموو سيستةمى‬ ‫ِ‬ ‫ئابووريدا بةيةكيَك دةزانن‪.‬‬ ‫‪.4‬ديموكراسى مةسيحى‬ ‫فةلسةفةى‬ ‫مةسيحةكان‬ ‫حيزبةديموكرات‬ ‫لةمةرديموكراسى‬ ‫سياسى و بنةماى فكرى خؤيان‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫لةسةرضاوةكانى مةسيحيةتةوة ‪،‬هةلدةطؤزن ‪،‬بزافى‬ ‫لةحيزب‪،‬ريَكخراوسازى‬ ‫ديموكراسى مةسيحى بريتية‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ةنطاورةنط بةتايبةتى لةوالتانى‬ ‫‪،‬طروثى سياسى ِر‬ ‫ِ‬ ‫كاتؤليكى مةزهةبى ئةووروثى سةرضاوةى‬ ‫ديموكراسى بؤدذةكردةوةى َ‬ ‫كليَسةى كاتؤليكى‬ ‫نؤى و بؤضونى ليبراليزم‬ ‫بؤدؤزى دنياى‬ ‫َ‬ ‫ليبرالَ‬ ‫دةطةريَتةوة‬ ‫ناسيوناليزم وسؤسياليزم‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫طةل سؤسياليستةكان و ِريفؤرم خوازانى‬ ‫ئةووروثالةسةرةتاى سةدةى نؤزدةوة َ‬ ‫كليَسةى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةاليةتى‬ ‫كاتؤليكيان بةلةمثةر لةبةردةم طةشةى‬ ‫لةقةلةم دةدا‪،‬لةئاكامدا َ‬ ‫َ‬ ‫كلًيَسةى‬ ‫و يةكيَتى نيشتيمانى‬ ‫كاتؤليكى لةدؤخى دذةكردةوة لةسةر بؤضونى‬ ‫َ‬ ‫دارشتن‬ ‫سياسى‬ ‫وكؤمةاليةتى دةستى بةتيؤرى ِ‬ ‫لةم بارةيةوةكرد‪،‬فاتيكان ثيَشتر لةسةدةى نؤزدةدا‬ ‫ليبراليزم وديموكراسى‬ ‫بةشيَوةى ِرةسمى بنةماكانى ِ‬ ‫كردبوو‪،‬هةندى لةقةشةكانى كاتؤليكى‬ ‫مةحكوم‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةهةل ومةرجى كؤمةاليةتى نويَدا خوازيارى مافى‬ ‫مةدةنى وئازادى وسياسى وجياى دينى لةسياسةت‬ ‫بوون ‪،‬لةاليةن َ‬ ‫كليَسةى كاتؤليكيةوة مةحكوم‬ ‫وهةندى دامةزراوةى ديموكراتى كاتؤليكى‬ ‫كران‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هةلوةشيَنرايةوة‪ ،‬لةفةرةنسا تةنها لةدةيةى‬ ‫‪1930‬دابوو كةبةدامةزرانى (حيزبى ديموكراتى‬ ‫َ‬ ‫خةلك)ديموكراسى مةسيحى شيَوةيةكى ِريَكخراوةيى‬ ‫دواىشةرى دووةمى‬ ‫نوىبةخؤيةوةطردئةم حيزبة‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫جيهانى وةك (بزافى كؤمارى خوازى خةلك) هاتة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةئةلمانيا‬ ‫وتاسالى‪ 1969‬لةتيَكؤشان بوو‬ ‫ناسين‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫كاتؤليكةكان بةودذةكردةوة لةطةأل ضاكسازى‬ ‫فةرهةنطى ئوتوفؤنى بيسمارك و (حيزبى ناوةندى)‬ ‫يان ثيَكهيَنا كة ئةم حيزبة ِرةخنةى لةبؤضونى‬ ‫ليبراليزم وسؤسياليزم ثيَكةوة دةطرت داخوازى‬ ‫َ‬ ‫لةطةل دؤزى‬ ‫ئةوةى ئةوةبوو بةشيَوةى مةسيحى‬ ‫َ‬ ‫بجوليَنةوة‪.‬‬ ‫ضينى خوارةوة‬ ‫‪30‬‬

‫‪ .5‬ديموكراسى لةسةر بنةماى نويَنةرايةتى‬ ‫بةرذةوةندى طروث طةل‪.‬‬ ‫هةنديَك لة اليةنطرانى ديموكراسى لةباتى‬ ‫َ‬ ‫هةلبذاردنى نويَنةران لةناوضةى جوطرافياى‬ ‫َ‬ ‫لةهةلبذاردنى نويَنةرى‬ ‫ديارى كراودا‪ ،‬ثاريَزطارى‬ ‫َ‬ ‫بةراى‬ ‫دةكةن‪،‬‬ ‫يةتى‬ ‫كؤمةال‬ ‫طروث و ِريَكخراوى‬ ‫ِ‬ ‫ئةوان طرنطترين بةرذةوةندى هةروةها طروثطةل‬ ‫برياردانى طشتى‬ ‫دةبى‬ ‫َ‬ ‫لةرةوةندى تةيركردن ِ‬ ‫ِ‬ ‫لةبةر ضاوبطريَن‪ ،‬سؤسياليستة سةنديكاييةكان‬ ‫خوازيارى نويَنةرايةتييةكى ئةوتؤبوون لةدةيةكانى‬ ‫سةدةى بيستةمدا دةيان ويست ضاكسازى‬ ‫دةبى‬ ‫بةراى ئةوان‬ ‫لةديموكراسى ثيَك بهيَنريَت‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫لةثةناى ثةرلةمانيَكى ثيَك هاتوو لةنويَنةرانى ناوضة‬ ‫جوطرافية جياوازةكان‪ ،‬ثةرلةمانيَكى ثيَكهاتوو‬ ‫لةنويَنةرانى سةنديكاكان‪ ،‬طروثةكان‪ ،‬سازمانةكان‪،‬‬ ‫ثيشةسازى ‪...‬هتد‪ ،‬ثيَكديَت ثةرلةمانى يةكةم ثيَويستة‬ ‫تةنيا بثةرذيَتة سةردؤزة هاوبةشةكانى هةمووتاقم‬ ‫َ‬ ‫دةبى‬ ‫بةالم ثةرلةمانى سةنديكايى‬ ‫وسازيةكان‬ ‫َ‬ ‫دةربارةى بةرذةوةندى هةريةك لةوانةو باشترين‬ ‫ِريَطاى دابينكردنى ئةوبةرذةوةنديانة هاوبيرى‬ ‫بكات ثرنسيثى نويَنةرايةتى بةشة جؤراوجؤرةكانى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةل لةديموكراسى ضةند نةتةوةى سةنديكاى و‬ ‫ئةنجومةنيدا َ‬ ‫باال دةستة‪.‬‬ ‫ّأ‪ .‬ديموكراسى ضةندنةتةوةيى‬ ‫ديموكراسى ضةندنةتةوةيى جؤريَكى سيستةميَكى‬ ‫سياسية كةتيايدا ضةند طروثى نةتةوةى‪ ،‬ئايني‪،‬‬ ‫َ‬ ‫لةدةسةالتى سياسيدا بةشدارى لة‬ ‫فةرهةنطى‪.‬‬ ‫بريارى سياسيدا دةوريان هةية ضوار تايبةتمةندى‬ ‫ِ‬ ‫ئةم ديموكراسيانة بريتية لة‬ ‫‪ .1‬بةشدارى نويَنةرايةتى نةتةوة سةرةكيةكان‬ ‫برياروةرطرتندا‬ ‫لةرةوةندى ِ‬ ‫ِ‬ ‫دةبي خاوةنى خود موختاريَكى‬ ‫ئةوقةومانة‬ ‫‪.2‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بةربالوى ناوخؤى بن‬ ‫َ‬ ‫دةسةالت بةثيَى طرنطى‬ ‫‪.3‬دابةش بونى‬ ‫ئةوطروثانة‬ ‫‪.4‬هيَزى ظيتؤ بؤ طروثة كةمينةكان‬ ‫ب‪ .‬ديموكراسى سةنديكارى‬ ‫ئةنجومةنةكانى‬ ‫كةتيَدا‬ ‫جؤرةديموكراسيةكة‬ ‫نويَنةرى بةرذةوةندى و طروثى دياريكراو‬ ‫َ‬ ‫دةولةتةوة وةرطيراوة‬ ‫كةبةشيَوةى ِرةسمى لةاليةن‬ ‫بةريَوةبردنى‬ ‫و‬ ‫دانان‬ ‫سياسةت‬ ‫لة بةشةكانى هاوبيرى‬ ‫ِ‬ ‫سياسيدا دةوريان هةية‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬


‫هيَزةسياسيةكان لةسيستةمى ديموكراسيدا ض‬ ‫ِرؤلَيَكيان هةية‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫خةلك بةضةشنى تاكى‬ ‫لةكؤمةلطة طةورةكاندا‬ ‫تواناى كارتيَكردنى زؤريان لةسةرمةسةلةكانى‬ ‫َ‬ ‫بةالم كاتيَك يةكبطرن دةتوانن ئةم‬ ‫حكومةتيدانية‪،‬‬ ‫اثةريَنن‪ ،‬حيزبةسياسيةكان ئةوكةسانة‬ ‫كارة ِر ِ‬ ‫كؤدةكةنةوة كةخاوةنى ِروانطة و بةرذةوةندى‬ ‫هاوبةشن‪ ،‬ئةوان نفوزى سياسى وةدةستهيَنانى‬ ‫َ‬ ‫دةولةتى ئامادةى خةبات دةكةن‬ ‫شويَنى‬ ‫‪،‬حيزبةكان كاركردنى جؤربةجؤريان هةية لةبارةى‬ ‫دةنطدةرانةوة بةنيشاندانى ِريَبازى بةرنامةى وردى‬ ‫كانديدةكان َ‬ ‫هةلبذاردنيان بؤ ئاسان دةكةن‪ ،‬لةبارةى‬ ‫َ‬ ‫دةولةتةكانةوة تاقميَك اليةنطريان بؤئامادة دةكةن‬ ‫تادواى َ‬ ‫هةلبذاردن بتوانن بةرنامة دياريكراوةكان‬ ‫وةدةست بيَنن لةبارةى ئةوكةسانةى كةهةست‬ ‫بةبةرثرسياريَتى سياسيى زياتر دةكةن دةرفةتيان‬ ‫َ‬ ‫كؤمةاليةتيةكاندا‬ ‫َكدى كة بتوانن لة مةسةلة‬ ‫بؤ ثي َ‬ ‫بةشداربن ئةويش خؤى هؤكاريَكة بؤ فيَركردنى‬ ‫سياسى و ِريَطايةكيشة بؤكارتيَكردن لةسةر‬ ‫َ‬ ‫دةولةت‪.‬‬ ‫سياسةتكاريةكانى‬ ‫َشبركيَى دادوةرانة‬ ‫ثي ِ‬ ‫َ‬ ‫لةنيزامةكانى هةلبذاردنى ئازادو دادطةرانةدا‬ ‫سةركةوتنى حيزبيَكى سياسي بةستراوةتةوة‬ ‫َ‬ ‫خةلك لةوحيزبة ئةم وتةية‬ ‫بةرادةى ثشتيوانى‬ ‫ِ‬ ‫دةبى ماوةى دانانى بةرنامةكانى‬ ‫بةومانايةيةكةحيزب‬ ‫َ‬ ‫وبرياردان لةبارةى ناساندنى كانديدةكانى ثةيوةندى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َزي‪ ،‬لةكاتى‬ ‫خؤى لةطةل‬ ‫بيروراى طشتى بثاري َ‬ ‫ِ‬ ‫سةرنةكةوتنى لةم كارةدا خةبات بةحيزبةكانى تر‬ ‫ثركردنةوة بؤشاى ثيَكهاتووة‪ ،‬حيزبى‬ ‫دةدؤري َ‬ ‫َنى يا بؤ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ديكةدا دةمةزريَن‪ ،‬بةمضةشنة حيزبةسياسيةكان‬ ‫كةلةريَطايةوة هؤطرى‬ ‫بنةرةتي‬ ‫ِ‬ ‫بناغةدانةرى طةريانى ِ‬ ‫َ‬ ‫كاريطةردةبي‬ ‫حكومةتةكاندا‬ ‫خةلك لة‬ ‫وبيروراى‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كاتى دةتوانن ئةم نةخشةية ثيادة‬ ‫حيزبةكان‬ ‫بةالم‬ ‫َ‬ ‫كي َ‬ ‫هةلبذاردن لةنيَوانياندا (لةبارودؤخى‬ ‫َبر َ‬ ‫بكةن كةكي ِ‬ ‫هةندى حيزب لة‬ ‫َوةبضى نةك‬ ‫بةري‬ ‫هاوسانيدا)‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتى و يا ئامرازى ثةيوةندى لةطةلَ‬ ‫سةرضاوةى‬ ‫دةنطدةران َ‬ ‫كةلك وةربطرن‪ ،‬هةنديَكى ديكةش لةم‬ ‫َ‬ ‫حالةتيَكى ئةوتؤ‬ ‫دةرفةتانى بيَبةش بن ثيَكهاتنى‬ ‫َ‬ ‫بةتايبةتى ثيَويستى بةوةهةية كةحيزبةكانى دةولةت‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةت‬ ‫كةدةبي لةنيَوان‬ ‫قبول بكةن‬ ‫ئةسلة‬ ‫ئةم‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةت‬ ‫وتيَكؤشانى حيزبى لةنيَوان ِريَكخراوةى‬ ‫وريَكخراوةى حيزبيدا جياوازى دابنيَن‪.‬‬ ‫ِ‬

‫َ‬ ‫كؤمةاليةتى‬ ‫درزى‬ ‫َ‬ ‫هةلبذاردنى‬ ‫ئازادى‬ ‫خةباتى‬ ‫هةرضةندة‬ ‫نيَوان حيزبةسياسيةكان‪ ،‬تايبةتمةندى حةتمى‬ ‫َ‬ ‫بةالم‬ ‫ثةرلةمانيةكانة‪،‬‬ ‫ديموكراسيةكانةنيزامة‬ ‫دةبى َ‬ ‫بليَن هةرئةو تايبةت مةنديةى بةجؤريَك‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةكري ِركةبةرى ئازادى‬ ‫خالى الوازيش حساب‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةبوارى‬ ‫دةولةت‬ ‫بؤمةبةست هيَنانى شويَنى‬ ‫َ‬ ‫وكؤمةاليةتى دةبيَتة هؤى ثيَكهاتنى كةليَن‬ ‫سياسى‬ ‫وجياوازى وئةوانةى توشى ئةومةسةالنة دةبن‬ ‫كةوابى‬ ‫‪،‬قورساييةكى زؤريان دةكةويَتةسةرشان‬ ‫َ‬ ‫يةكيَك لةمةرجةكانى ثاراستنى ديموكراسى‬ ‫ئةوةية كةبارودؤخيَك ثيَك بيَت كةنةطةيشتنى‬ ‫َ‬ ‫دةولةتى‬ ‫حيزبةدؤراوةكان وةاليةنطرانى بةشويَنى‬ ‫ِ‬ ‫بةدةربوو‪،‬اليةنةدؤراوةكان‬ ‫نةبيَتة زةبريَكى لةتاقةت‬ ‫ِ‬ ‫دةبي بؤخةباتى سةركةوتوانةى‬ ‫بةتايبةتى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بروايان بةتواناى خؤيان‬ ‫دةورةكانى دواى هةلبذاردن ِ‬ ‫بؤريَكخستنى خةبات‬ ‫هةبي بزانن كةمافى ئةوان‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫سةرةراى سةرنةكةوتنيشيان‬ ‫ورةخنة لةدةولةت‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫هةروا ثاريَزراو دةميَننةوة‪.‬‬ ‫سةرضاوةكان‪:‬‬ ‫‪ِ .1‬ريَبين هةردى‪ ،‬دذى بيَدةنطى‪ ،‬ضاثى يةكةم‪،‬‬ ‫‪2007‬‬ ‫‪ .2‬ديَظيد بيتهام وكيَظن بويل‪ ،‬ديموكراسى ضية؟‬ ‫شارةزا لة َ‬ ‫طةل ديموكراسى ‪ -‬وةرطيَرانى كةريمى‬ ‫حسامى ضاثى يةكةم ‪2001‬‬ ‫‪ .3‬د‪.‬حسيَن بةشيرية‪ ،‬ديموكراسى بؤهةمووان‬ ‫َرانى‪ -‬حوسين محمةدزادة‬ ‫وةرطي ِ‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬

‫‪31‬‬


‫ئاسايش لةسةربن ة‌ماي كارام ة‌يي‬

‫مة‌جيد موختاري‬

‫‪32‬‬

‫‌راست طيرؤدة‌ي‬ ‫زؤربة‌ي وآلتاني ناوضة‌ي رؤذهة‌آلتي ناوة ِ‬ ‫سيستمي سياسي ناديموكراتيكن‪ .‬ئة‌م سيستمانة‌ بة‌ هؤي‬ ‫الوازي رة‌وابوونيانة‌وة ‌(بة‌شداري ثيَنةكردني خةَ‌لك)‬ ‫ستراتيذي ئاسايشي خؤيان لةسةر بنة‌ماي ليَوة‌شاوة‌يي‬ ‫(كارامة‌يي) دامودة‌زطا حكومية‌كان دادة‌ريَذنء دةشيانةويَت‬ ‫لةو ريَطةيةوة رةوايى بةدةست بهيَنن‪ .‬ريَبة‌راني ئة‌م وآلتانة‌‬ ‫َ‬ ‫داثلؤسيَنة‌رة‌كانيان‬ ‫ثيَيانواية‌‪ ،‬ئةطةر دة‌زطا ئاسايشيية‌‬ ‫لةبةردةستدا بيَتء ثشتيواني دة‌رة‌كيء هة‌روةها تارادة‌ية‌ك‬ ‫سة‌ركة‌وتن لة‌ بواري ئابووريدا بةدةستبهيَنن ئةوا دة‌توانن‬ ‫رة‌زامة‌ندي هاووآلتيان مسؤطةر بكةنء ثيَش بة بزوتنةوة‬ ‫كؤمةآليةتييةكان بطرن‪.‬‬ ‫بروايةدان نارة‌زاية‌تيية‌ طشتييةكانء‬ ‫ئةو سةركردانة لةو ِ‬ ‫ضاالكيية جة‌ماوة‌ريية‌كان نابيَتة‌ هؤي روخاني رذيمة‌‬ ‫سياسيية‌كة‌يانء تة‌نيا دروستبووني كة‌ليَن لة‌ نيَوان دة‌ستة‌بذيَري‬ ‫دة‌سة‌آلتداية‪ ‌،‬كة‌ دة‌توانيَت هؤكارة‌كاني هةَ‌لوة‌شاندنة‌وة‌ي‬ ‫سيستمة‌كانيان فة‌راهة‌م بكات‪ .‬هة‌ر بة‌م هؤية‌شة‌وة‌ هة َ‬ ‫‌ول‬ ‫دة‌دة‌ن‪ ،‬كة‌ بة‌ ية‌ك دة‌ستكردني دة‌سة‌آلتة‌كة‌يانء زؤركردنى‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫دةسةآلتء ئؤتؤريتة‌كة‌يانء سازداني ثيَوة‌ندي نزيك‬ ‫زلهيَزة‌كاني جيهاندا ئاسايشي رذيَمة‌كة‌يان دابين بكة‌ن‪ .‬لة‌‬ ‫روانطة‌ي ئة‌وانة‌وة‌‪ ،‬بردنة‌ سة‌رة‌وة‌ي كارامة‌يي هة‌نديَك لة‌‬ ‫َ‬ ‫لةطةل خةَ‌لكدا لة‌‬ ‫دامودة‌زطاكاني حكومة‌ت‪ ،‬كة‌ راستة‌وخؤ‬ ‫ثيَوة‌نديدان دة‌توانيَت الوازي نة‌بووني رة‌وابونيان بشاريَتةوةء‬ ‫بة‌ردة‌وامبووني دة‌سة‌آلتة‌كة‌يان طة‌رةنتي بكات‪.‬‬ ‫هة‌رضة‌ندة‌ ئة‌طة‌ري ئة‌وة‌ هة‌ية‌‪ ،‬كة‌ تيَطة‌يشتنيَكى لةو جؤرة‬ ‫َ‬ ‫ئيديالدا بتوانيَت تا رادة‌ية‌ك الوازيية‌كاني‬ ‫لة‌ هة‌لومة‌رجيَكي‬ ‫نارةوا‪ ،‬يان سيستميَك كة رة‌وابونةكةى‬ ‫سياسي‬ ‫سيستميَكى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫الوازة قة‌رة‌بوو بكاتةوة‪ ،‬بة‌آلم بة‌ دلنياية‌وة‌ء ناتوانيَت بة‬ ‫تةواوةتى جيَطاي رة‌وابوون داطريَتة‌وة‌ء كارتيَكردني ضة‌مكي‬ ‫رة‌وابوون دة‌ستة‌بة‌ر بكات‪ .‬ئة‌و روداوة‌ي لة‌ عيَراق رويداء‬ ‫بووة‌ هؤي هيَرشهيَناني هة‌ردوو وآلتي ئة‌مريكاء بة‌ريتانيا بؤ‬ ‫سة‌ر ئة‌و وآلتة‌ ريَك ئة‌وة‌ دة‌ردة‌خات كة‌ كارامة‌يي ناتوانيَت‬ ‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬


‫ئةلتةرناتيظيَك بيَت بؤ رة‌وابوون‪.‬‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئة‌وة‌شدا‪ ،‬كة خاوة‌ني‬ ‫رذيمي عيَراق‬ ‫دة‌زطاطة‌ليَكى حكوميى كارامة‌ء سيستميَكي سياسي‬ ‫َ‬ ‫خةلك‬ ‫بةهيَز بوو و خؤيان وةك رةوابوونى‬ ‫دةناساند‪ ،‬بةآلم لة راستيدا بةهؤ‌ي رة‌وا نةبوونيانء‬ ‫َ‬ ‫خةلكةوة‪،‬‬ ‫ثة‌سةند نةكردنيان لة الى كؤمةآلنى‬ ‫بةئاسان هيَرشى كراية سةرو‪ ،‬ضونكة جةماوةر‬ ‫ئامادة نةبوو بةرةنطارى بكات زؤر بة‌خيَراييء بة‌‬ ‫سانايي هةَ‌لوة‌شاية‌وة‌‪.‬‬ ‫كةواتة بؤ‌ سيستمة‌ سياسيية ضةسثاوة‌كاني‬ ‫ناوضة‌كة‌ ثيَويستة ثة‌ند لةو نمونةية وةربطرنء‬ ‫دووضاري هةَ‌لة‌ نة‌بنء هة َ‬ ‫‌ول بدة‌ن لةسةرة‌تادا‬ ‫ئاسايشي نة‌تة‌وة‌يي وآلتة‌كة‌يان‌ لة‌ ريَي ثشتيواني‬ ‫خةَ‌لكء بردنة‌ سة‌رة‌وة‌ي رة‌وايي بوونيان لة الى‬ ‫َ‬ ‫خةلك دابين بكة‌نء لة‌ دوايشدا ئة‌و رة‌وابونة بة‌ دة‌ست‬ ‫هاتوة‌ نة‌كة‌نة‌ قورباني كارامة‌يي‪ ،‬ضونكة ئة‌و كارامة‌‌يى‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫َبركيَكردني‬ ‫بوونة لة‌ دريَذخاية‌ندا تواناي كي ِ‬ ‫رة‌وابووندا نيية‌‪ .‬هةَ‌لبة‌ت ثيَويستة ئاماذة بةوةش‬ ‫بكريَت‪ ،‬ئة‌و سيستمانة‌‪ ،‬كة دةتوانن‌ شانبةشاني‬ ‫رة‌وابوون‪ ،‬كارامة‌يي دة‌ستة‌بة‌ردة‌كة‌ن دة‌توانن‬ ‫ئاسايشي نة‌تة‌وة‌يي خؤيان مسؤطة‌ر بكة‌ن‪ ،‬بة‌آلم‬ ‫وة‌ك ديارة‌ كارامة‌يي بة‌تة‌نيا ناتوانيَت كاركردة‌كانى‬ ‫رة‌وابوون بةدى بهيَنيَت‪ .‬كةواتة كارامة‌يي ئة‌و كاتة‌‬ ‫دة‌توانيَت كاريطةرى و دةسترؤيشتويى ناوخؤييء‬ ‫دة‌رة‌كي سيستمة‌ سياسيية‌كان فراوانتر بكات‪ ،‬كة‌ لة‌‬ ‫بةستيَنى رة‌وابووندا طةشة بكةن‪ .‬بة‌م هؤية‌شة‌وة‌‬ ‫برواية‌دان لة‌ سيستمي‬ ‫زؤرينة‌ي خاوة‌ن ِراكان لة‌و ِ‬ ‫نويَي نيَودة َ‬ ‫‌ولة‌تيدا‪ ،‬ثة‌يوة‌ندي نيَوان رة‌وايي‬ ‫طؤرانى بةسةردا‬ ‫سيستمي سياسيي ناجيَطير‪ ،‬كة‬ ‫ِ‬ ‫ديَتء طوشارة‌ دة‌رة‌كية‌كان ثيَضة‌وانة‌ية‌‪ ،‬واتة‌ كاتيَك‬ ‫رة‌وابووني سيستميكي سياسي دادة‌بة‌زيَت‪ ،‬ئة‌وا‬ ‫ئة‌طة‌ري طوشارة‌ دة‌رة‌كية‌كان لة‌ زياد بووندايةء‬ ‫بةثيَضة‌وانة‌شة‌وة‌ كاتيَك رة‌وابوني سيستميَك بة‌رز‬ ‫دة‌بيَتة‌وة‌ ئة‌وا ئة‌طة‌ري طوشاري دة‌رة‌كي كة‌م‬ ‫دة‌بيَتة‌وة‌‪ .‬هةَ‌لبة‌ت دة‌بيَت ئة‌وة‌ش لة‌بة‌ر ضاو بطرين‪،‬‬ ‫كة لة‌ روانطة‌ي ئاسايشيية‌وة‌‪ ،‬بة‌تايبة‌تي ئة‌و كاتة‌ي‬ ‫‌رة‌شة‌‬ ‫ئاسايشي نة‌تة‌وة‌يي وآلتيَك لة‌رووي هة ِ‬ ‫ناوخؤيية‌كانة‌وة‌ هةَ‌لدة‌سة‌نطيَندريَت لةهة‌مو كاتيَكدا‬ ‫قة‌يران يان نة‌بووني رة‌وابووني سيستميَكي سياسي‬ ‫بةواتاي روخاني سيستمي سياسي دامة‌زراوةيى‬ ‫نيية‌‪ ،‬بةَ‌لكو تا ئة‌و كاتة‌ي حكومة‌ت بتوانيَت بة‌سود‬ ‫وة‌رطرتن لة‌دة‌زطا ئاسايشيء سة‌ربازيية‌كان‬ ‫بة‌رهةَ‌لستكاريية‌كان دامركيَنيَتة‌وة‌ء نارازايية‌كان‬ ‫سة‌ركوت بكات دريَذة بة خؤى دةدات‪ ،‬بة‌آلم هة‌ر ئة‌م‬ ‫مذارة‌ش دة‌بيَتة هؤي ئة‌وة‌‪ ،‬كة ئة‌و رة‌وابوونة‪ ،‬كة‬ ‫لةئاستى النيكةمداية لة‌ كيس بضيَت‪ .‬لة‌م ِرووة‌شة‌و‬

‫رذيَمي عيَراق باشترين نمونة‌ي بة‌ر دة‌ستة‌‪ .‬سة‌دام‬ ‫بي ئة‌وة‌ي النيكة‌مي رة‌وابونيشي هة‌بيَتء‬ ‫حسيَن بة‌ َ‬ ‫هة‌ر لة‌سة‌ر حوكم ماية‌وة‌ هة‌ر ئة‌مة‌ش لة‌ئة‌نجامدا‬ ‫بووة‌ هؤي لة‌ناوضوني‪.‬‬ ‫ئة‌طة‌ر ثيَوة‌ندي راستة‌وخؤي نيَوان رة‌وابوونء‬ ‫َ‬ ‫قبول بكة‌ين‪ ،‬دة‌بيَت رذيمة ‌سياسيية‌كاني‬ ‫ئاسايش‬ ‫ناوضة‌كة‌ ئة‌وة‌ بة‌هة‌ند وة‌ربطرن‪ ،‬كة‌ بؤ دابينكردني‬ ‫ئاسايش نابيَت ثشت ئة‌ستور بن بة‌ دة‌رة‌وة‌ء‬ ‫‌نوي‬ ‫دارشتنة‌وة‌ء سة‌رلة َ‬ ‫بة‌ ثيَضة‌وانة‌وة‌ لة‌ ثيَناو ِ‬ ‫سازكردنة‌وة‌ي رة‌وايي بوونيان هة‌نطاو بنيَن‪.‬‬ ‫طؤراني رذيم (‪ )regime change‬نمونة‌ية‌كي‬ ‫ِ‬ ‫‌نوي‬ ‫دارشتنة‌وة‌ء سة‌رلة َ‬ ‫نويَية‌‪ ،‬كة‌ لة‌م دوايانة‌دا بؤ ِ‬ ‫‌روو‪ .‬لة‌م نمونة‌ية‌دا‬ ‫سازدانة‌وة‌ي رة‌وابوون خراوة‌تة ِ‬ ‫َ‬ ‫وطؤري سياسيء ريَسا سياسيية‌كانء هيَزي‬ ‫ئال‬ ‫ِ‬ ‫دة‌زطا سة‌رة‌كيية‌كاني حكومة‌ت‪ ،‬هةر بة‌و ريَوشويَنة‌‬ ‫ياسايانة‌دا ريَدةكةن‪ ،‬كة لة‌هة‌مان سيستمدا كاريان‬ ‫ثيَدة‌كريَت‪ ،‬بؤية ئةطةر ضاكسازي لة‌دؤخة‌كة‌دا‬ ‫برةخسيَنريَت‬ ‫بكريَتء بواريَكى كؤمة‌آلية‌تيي هيَمن ِ‬ ‫َ‬ ‫ثر‬ ‫ك‬ ‫‌ل‬ ‫ة‬ ‫خ‬ ‫ئةوا كة‌ليَنة‌كاني نيَوان دة‌سة‌آلتء‬ ‫ِ‬ ‫دةكةنةوة‪.‬‬ ‫براون لةثاراستني‬ ‫هيوا‬ ‫‌‬ ‫ة‬ ‫‌ك‬ ‫ة‬ ‫ناض‬ ‫وآلتاني‬ ‫‌مرؤدا‬ ‫ِ‬ ‫لة ِ‬ ‫سيستمة‌كة‌يان لة‌ ذيَر ساية‌ي دة‌ستيَوة‌رداني‬ ‫توندرةوة بنة‌ماخوازة‌كان لة‌‬ ‫دة‌رة‌كيدا ء رةوتة‬ ‫ِ‬ ‫بة‌رامبة‌ر خؤياندا دة‌بينن‪ ،‬كة ئةو رةوتةش جطة‬ ‫لةوةى بة يةكجارى سيستمةكة سةروبن (ذيَراو‬ ‫ذوور) بكات ئامانجيَكي ديكة‌ي نيية‌‪ .‬ئةو سيستمانة‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ريَبةرةكانياندا زياتر لة‌ جاران هة‌ستيان‬ ‫بة‌وة‌ كردوة‌ بؤ بردنة ‌سة‌رة‌وة‌ي رة‌وابوونء لة‌‬ ‫ئة‌نجامدا دابينكردني ئاسايشي سيستمة‌كة‌يان‬ ‫طؤراني سيستمء‬ ‫دة‌بيَت كةَ‌لك لة‌ نمونة‌ي‬ ‫ِ‬ ‫دابينكردنى ئاسايش وة‌ربطرن‪ .‬ئة‌و هة‌نطاوانة‌‪،‬‬ ‫كة لة‌م ساآلنة‌ي رابردوودا وآلتاني كة‌نداو بؤ‬ ‫ثة‌رة‌ثيَدانى ديموكراسي هاويشتويانة‌‪ ،‬هة‌نطاونانة‌‬ ‫بةرةو ئة‌و ئاراستة‌ية‪ ،‬كة ئةويش لةثيَناو ئاسايشى‬ ‫نيشتمانيدا هةنطاو دةنيَنء بؤ ئةوةش دةيانةويَت‬ ‫ثشت بة رةوابوونى سيستمةكةيان ببةستن‪ ،‬ضونكة‬ ‫دابينكردنى ئاسايشيَكى لةو شيَوةية لة بةرامبةر‬ ‫طوشارة دةرةكييةكاندا بةهيَزيان دةكاتء دةبيَتة‬ ‫يةكريزىء تؤكمةبوونى ناوخؤيى‬ ‫هؤى ئةوةى كة‬ ‫ِ‬ ‫دابين بكات‪.‬‬ ‫سةرضاوة‪ :‬طؤظارى (نطاة) ذمارة ‪40‬‬ ‫َران‪ :‬محة‌مة‌د ئة‌ميني‬ ‫وة‌رطي ِ‬ ‫***‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬

‫‪33‬‬


‫كيَشةى باشورى سودان‪...‬‬ ‫ميَذوو ‪ ..‬ئايندة‬ ‫عبدولفتاح حةمةد‬

‫ثيَشةكي‬ ‫كيَشةى باشورى سودان وةك يةكيَك لة كيَشة‬ ‫ضارةسةرنةكراوةكاني دةسةآلتي عوسماني ‪-‬‬ ‫ميسرى ‪ -‬بةريتاني دةركةوتوةو بةم دوايانةش يان‬ ‫راستتر َ‬ ‫بليَين دواى نةوةدةكاني سةدةى رابردوو كة‬ ‫سةردةمي دةركةوتنى ملمالنيَي نةتةوةيةكان بوو لة‬ ‫سةر ئاستى جيهان بة طشتى و ئةفريقا بة تايبةتي‪،‬‬ ‫‪34‬‬

‫كيَشةى باشورى ئةفريقا وةك كيَشةى كةمينةيةكي‬ ‫َ‬ ‫سةريهةلداوة‪.‬‬ ‫نةتةوةيي ئةفريقايي‬ ‫ئةمرؤكة‬ ‫لة سةرةتاى دةسةآلتي نيشتمانيةوة تا‬ ‫ِ‬ ‫كيَشةى باشورى سودان يةكيَكة لة سةرضاوةكاني‬ ‫ناسةقامطيرى سياسيي لة سودان‪( ،‬جطة لة ماوةى‬ ‫نيَوان مارسي ‪ 1972‬بؤ ئايارى ‪ 1983‬كة ريَكةوتن‬ ‫نامةى ئةديسابابا مؤركرا)‪ ،‬لة َ‬ ‫شةر‬ ‫سالى ‪1983‬وة‬ ‫ِ‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬


‫دةستى ثيَكردةوةو ثةرةى سةند بؤ ناوضةكاني‬ ‫باشورى نيلي ئةزرةق و ضياكاني نوبةو رؤذهةآلت‬ ‫وبة ئاشكرا رةهةنديَكي ئيقليمي و نيَونةتةوةيي بة‬ ‫خؤيةوة طرت و بوة هؤى ئةوةى دةست تيَوةرداني‬ ‫دةرةكي لة كاروبارى وآلتي سؤدان زؤر ببيَت‬ ‫و كاريطةريةكي نيَطةتيظ لةسةر ثةيوةنديية‬ ‫دةرةكيةكان بةجيَبهيَ‬ ‫َليَت و هيَزة كؤناليزمةكان و‬ ‫كؤمةآليةتي و سياسيةكان و جوطرافياو ميَذوو‬ ‫َ‬ ‫َرا‪.‬‬ ‫رؤلي سةرةكيان لةم بارةوة طي ِ‬ ‫باشورى سودان‬ ‫باشورى سودان دةكةويَتة نيَوان هيَلى ثاني‬ ‫‪ 12.35‬لة ناوضةي مةدارى و روبةرةكةى نزيكةى‬ ‫ضارةكي لة روبةرى‬ ‫‪ 650‬هةزار كيلؤمةترة واتة‬ ‫َ‬ ‫سودان ثيَكدةهيَنيَت‪ ،‬زؤربةى ناوضةكة لة طذوطياو‬ ‫دارستان وطؤماو ثيَك هاتووةو باشورى سودان‬ ‫بةوة جيادةكريَتةوة بارانيَكي زؤرى ليَدةباريَت و‬ ‫بةهاريَكي دريَذى هةية لة فبرايةرةوة بؤ نؤظةمبةر‬ ‫دةخايةنيَت‪ .‬باشورى سودان خاوةن سةروةت و‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ئاذةل و سةرضاوةى‬ ‫كشتوكالى و‬ ‫سامانيَكي زؤرى‬ ‫ئاوي خواردنةوةو كانزاو نةوتة‪ .‬هةروةها ضةند‬ ‫روباريَكي تيَداية‪ .‬سروشتى باشورى سودان يارمةتي‬ ‫شةرى ثارتيزاني داوةو طةريالكان زؤر بة ئاساني‬ ‫ِ‬ ‫دةتوانن خؤيان حةشاردةن و لة ناو ذينطةكة دريَذة‬ ‫بة ضاالكيةكانيان بدةن‪.‬‬ ‫دانيشتواني باشورى سودان بة ثيَى زمان و‬ ‫سي طروث ثيَكديَن‪:‬‬ ‫نةذاد لة َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫‪.1‬نيليةكان‪ :‬خيَلةكاني دينكا كة طةورةترين خيَلي‬ ‫سودانة‪ ،‬سةركردةى بزوتنةوةى رزطارى باشورى‬ ‫سودان (جؤن طةرنةط) و زؤربةى سوثاكةى لةو‬ ‫َلة بوو‪ ،‬دواى ئةو خيَ‬ ‫خيَ‬ ‫َلى نويَر ديَت كة بونيادي‬ ‫لي ثيَكديَت و ثاشان‬ ‫سوثاى رزطارى طةلى سودانى َ‬ ‫َ‬ ‫خيَ‬ ‫َلةكاني شةلةك و ئةنواك و ضةند خيَليَكى ديكة‬ ‫ديَن‪.‬‬ ‫َ‬ ‫‪ .2‬حاميون‪ :‬ثيَكديَت لة خيَلةكاني مورلي و تةبوسة‬ ‫و بوبا والتوكا وئاشولي و موبا و توقو وكاكو‪ .‬ثشت‬ ‫َ‬ ‫كشتوكال و ئاوديَرى دةبةستن و لة ناوضةى‬ ‫بة‬ ‫ئيستوائي دةذين‪.‬‬ ‫‪ .3‬ثانتو‪ :‬ثيَكديَت لة زاندي‪ ،‬مندي‪ ،‬مارى‪ ،‬كريش‪،‬‬ ‫ثارية‪ ،‬بندارى و فجلو‪ ،‬مرورو‪ ،‬لوليا و فراتيت‪.‬‬ ‫زؤربةى ئةمانة بة زماني ئينطليزي قسة دةكةن‪،‬‬ ‫بةآلم زماني عةرةبيش بةكار دةهيَنن‪ .‬زؤربةى‬ ‫ثةيرةو لة ئاينى‬ ‫دانيشتواني باشورى سودان‬ ‫ِ‬

‫مةسيحي دةكةن‪.‬‬ ‫رةهةندة جياجياكاني كيَشةى باشورى سودان‪:‬‬ ‫‪ .1‬رةهةندي بةر َيوةبردن‪ :‬لة سةرةتادا بةريتانيا‬ ‫باشورى سوداني وةك وآلتيَكي جيا بةريَوة دةبرد‬ ‫و بة بيانوي ثاراستنى كلتورة ئةفريقيةكان و‬ ‫دورخستنةوةيان لة كاريطةرى عةرةبي و ئيسالمي‪،‬‬ ‫دابرى‪ .‬بةآلم دواتر‬ ‫باشورى سوداني لة باكور‬ ‫ِ‬ ‫و لة قؤناغيَكي ديكةدا بة ثيَى بةرذةوةنديةكاني‬ ‫خؤى لة كؤنطرةى جوبا لة َ‬ ‫سالى ‪ 1947‬لكانديةوة‬ ‫بة باكورةوة يةكةيةكي ئيدارى ليَدروست كردن و‬ ‫َ‬ ‫لة َ‬ ‫كؤمةلةى ياساداناني لة طةالني‬ ‫سالى ‪1948‬يش‬ ‫باشور و باكور ثيَكهيَنا‪.‬‬ ‫‪ .2‬رةهةندي كلتوري‪ :‬جياوازي كلتورى نيَوان‬ ‫باشوروباكور كيَشةيةكي كلتوريية و جوطرافي‬ ‫نيية‪ ،‬ئةمةش لة ثةيوةنديةكاني نيَوان باشورو باكور‬ ‫لة رابردوودا دةركةوتوةو كاريطةرية دةرةكي‬ ‫َ‬ ‫رؤليان هةبوة‪ .‬دةرةكي خؤى لة‬ ‫و ناوخؤيةكان‬ ‫َني كاتيَك‬ ‫داطيركردني عةرةبي ئيسالميدا خؤى دةنوي َ‬ ‫َ‬ ‫كؤنترؤلي خؤيةوة‬ ‫باشورى ئةو وآلتةى خستة ذيَر‬ ‫هةروةها هاتنى بةريتانياو ملمالنيَى نيَوان ميسرو‬ ‫بةريتانيا لةسةر سودان دةضنة ريزيى كاريطةريية‬ ‫دةرةكيةكانةوة‪َ ،‬‬ ‫رؤلى كةنيسةى جيهاني و ثةيوةندي‬ ‫بة كيَشةكاني مافي مرؤظيش هةر لةم ضوارضيَوة‬ ‫حسابي بؤدةكريَت‪.‬‬ ‫باكور هةميشة مةيلى بةالى نيشتماني عةرةبيةوة‪،‬‬ ‫بةآلم باشور رووى لة ئةفريقاية‪ ،‬كاتيَك باكورى‬ ‫ئيسالمي ثةنا بؤ عةرةب دةبات‪ ،‬سةير نيية‪ ،‬ضونكة‬ ‫ملمالنيَي فراوانخوازي عةرةبي ئيسالمي و وآلتة‬ ‫َ‬ ‫كؤمةليَك قةوارةى‬ ‫ئيمثرياليةكان كة دةيانةويَت‬ ‫نزيك لة رؤذئاوا لة ئةفريقا دروست بكةن‪ ،‬ئةو‬ ‫ملمالنية واى كردوة نةتوانين َ‬ ‫بليَين لة سوداندا‬ ‫كلتوريَكي ئةفريقي – عةرةبي هةية‪َ ،‬‬ ‫بةلكو دةكريَت‬ ‫َ‬ ‫بليَين لة سوداندا ضةندين كلتور هةية‪.‬‬

‫‪ .3‬رةهةندي كؤمةآليةتي‪ :‬ئةو سيستمةى لة‬ ‫باشورى سودان باآلدةستة سيستميَكي خيَ‬ ‫َلةكية و‬ ‫كؤنترؤلى تاكةكاني خيَ‬ ‫َ‬ ‫سةرؤكي خي َ‬ ‫َلةكةى دةكات‬ ‫َل‬ ‫و الى دينكا ثيَى دةوتريَت (نبج) الى شلكيش ثيَى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى باشورى سودان فرة‬ ‫دةوتريَت (والرت)‪.‬‬ ‫كلتورة و هةر خيَ‬ ‫َلةو دابو نةريتى جوان و ناشيرينى‬ ‫تيَداية‪ ،‬بةآلم الى خيَ‬ ‫َلة طةورةكان سيمايةكي جوان‬ ‫لة خؤ دةطريَت بة تايبةتي الى خيَ‬ ‫َلةكاني (دينكا‪،‬‬ ‫شلك و نويَر) و فرانسيس دينط َ‬ ‫َ‬ ‫دةهؤل‬ ‫دةليَت كاتيَك‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬

‫‪35‬‬


‫شةر دةست ثيَدةكات و هةر‬ ‫ليَدةدةن نيشانةية كة‬ ‫ِ‬ ‫هةموو خيَ‬ ‫شةرةكة لةسةر‬ ‫بثرسن‬ ‫ئةوةى‬ ‫بي‬ ‫َلةكة بة َ‬ ‫ِ‬ ‫ضيية راستةوخؤ ديَنة دةرةوة‪ .‬باكورى سودان لة‬ ‫ضاو باشوردا لة روي ئابورييةوة ثيَشكةوتوترة‬

‫ئيبراهيم عةبود (‪)1964-1958‬‬

‫و ئاستى خويَنةواريش زياترة‪ ،‬ئةوةش جؤريَك‬ ‫لة نابةرامبةرى دروست كردوةو هةردووال رقو‬ ‫كينةيةكي زؤريان بؤيةك هةية‪ ،‬ئةوةش هيَندةى‬ ‫ديكة كيَشةكةى َ‬ ‫قولتركردوة‪.‬‬ ‫نةبوني دادثةروةرى‬ ‫‪ .4‬رةهةندي نةذادي‪:‬‬ ‫َ‬ ‫كؤمةآليةتي و ريَزنةطرتنى كلتورة لؤكاليةكاني بة‬ ‫َبةجي نابيَت‪َ ،‬‬ ‫بةلكو‬ ‫تةنها لةسةر باشورى سودان جي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لؤكاليةكاني سودان دةطريَتةوة‬ ‫َكراى كلتورة‬ ‫تي ِ‬ ‫ميَذووةكةى دريَذ دةبيَتةوة بؤ سةردةمي مةملةكةتى‬ ‫َ‬ ‫سةلتةنةتي دارفور و دةسةآلتي‬ ‫سنار و سبيعات و‬ ‫َ‬ ‫عوسماني و مةهدي‪ .‬ئةو كةمينانةش خيَلةكاني نؤبةو‬ ‫فورو بلجا دةطريَتةوة‪ ،‬عةرةبةكاني باكور هةردةم بة‬ ‫ضاوي سوكةوة تةماشاى كةمينةكانيان دةكرد و لة‬ ‫َ‬ ‫طةلياندا دادثةروةر نةبوون و ثشتطويَيان دةخستن‪،‬‬ ‫‪36‬‬

‫رادةثةرين بة رةطةزثةرةستى‬ ‫كاتيَكيش ئةو كةمينانة‬ ‫ِ‬ ‫تؤمةتبار دةكران‪.‬‬ ‫َ‬ ‫بةو هؤيانةى باسكران‪ ،‬كؤمةليَك بيرمةند‬ ‫دةركةوتن طومانيان هةبوو لةوةى سودان هةرطيز‬ ‫ناتوانيَت ثرديَكي ثةيوةندي لة نيَوان كلتورى عةرةبي‬ ‫و ئةفريقيدا دروست بكات‪ ،‬عةلي مةزروعي يةكيَكة‬ ‫لةو بيرمةندة ئةفريقيانةى كة ثيَى واية َ‬ ‫هةلةيةكي‬ ‫َ‬ ‫رؤلي ثردي‬ ‫طةورةية وابزانين سودان دةتوانيَت‬ ‫َ‬ ‫ثةيوةندي ببينيَت لة نيَوان ئةفريقى موسلمان و‬ ‫ئةفريقايى مةسيحي يان نةتةوة ثيَكةوة طونجاوةكاني‬ ‫ئةفريقا و ثيَكةوة نةطونجاوةكان‪ .‬هةروةها ثيَى واية‬ ‫سودان ئةو َ‬ ‫نايبيني‪ ،‬بطرة‬ ‫بيبيني‬ ‫رؤلةى كة مةفروزة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هةم لة جيهاني عةرةبي و هةم لة جيهاني ئةفريقيدا‬ ‫َ‬ ‫َريَت‪ .‬دوو ناسنامةيي واى‬ ‫رؤليَكى ثةراويَزخراو دةطي ِ‬ ‫لة سودان كردوة لة هةردوو جيهانةكةدا َ‬ ‫رؤلى الواز‬ ‫ببيَت‪ ،‬ضونكة زؤربةى زنجيةكاني باكورى سودان‬ ‫تةعريب بوون و ثةيوةنديان بة ئةفريقاوة كزبوة‪،‬‬ ‫بةآلم لة باشور بة ئةفريقي ماونةتةوة‪ .‬بةم جؤرة‬ ‫لة سوداندا ئيزدواجيةت دروست بووة‪ .‬باكوريةكان‬ ‫ريَبازي سؤفيطةريان وةك ئينتماى سياسي بؤ خؤيان‬ ‫َ‬ ‫هةلبذارد‪ ،‬كةضى باشوريةكان هيض ضوارضيَوةيةكي‬ ‫نةتةوةييان نةبوو بؤ كؤكردنةوةيان يان يةكخستنيان‬ ‫لة َ‬ ‫طةل باكور‪.‬‬ ‫شةرى باشورو دةستوةرداني هيَزة ضةكدارةكان‬ ‫ِ‬ ‫لة كاروبارى سياسةت‬ ‫دةست تيَوةرداني يةكةم عةبود ‪1953‬‬ ‫َ‬ ‫ثاش ريَكةوتننامةى ئؤتؤنؤمي و يةكةم هةلبذاردني‬ ‫ثةرلةماني كة تيَدا يةكةم حكومةتي ئةزهةرى‬ ‫دامةزرا‪ ،‬بؤ يةكةمجار ياخي بوونى باشور دةستى‬ ‫ثيَكرد ‪ 1771‬كةس بةشدار بوون تيَدا‪ ،‬ئةم ياخي بوونة‬ ‫بةردةوام بوو تاوةكو َ‬ ‫سالى ‪ ،1972‬قوربانيةكي زؤرى‬ ‫ليَكةوتةوة لة ريَكةوتنامةى َ‬ ‫سالى ‪ 1972‬لة سةردةمى‬ ‫جةعفةر نومةيريدا كؤتايي ثيَهات‪ ،‬زؤركةس ثيَيان‬ ‫واية ئةو ريَكةوتنامةية كيَشةكةى هيَندةى ديكة‬ ‫َ‬ ‫ئالؤز كرد‪ ،‬ضونكة كاتيَك باكوري سودان يةك‬ ‫اليةنة سةربةخؤيي راطةياند زؤربةى باشوريةكان‬ ‫ثيَيان وابوو ئةو ثؤستة وةزاريانةى ثيَيان دراوة لة‬ ‫َ‬ ‫طةل قةبارةى راستةقينةى ئةواندا ناطونجيَت و ئةو‬ ‫وةزارةتانةى ثيَيان دراوة بي َ‬ ‫َكةلكن‪.‬‬ ‫َ‬ ‫سالى ‪ 1954‬بؤ‬ ‫حكومةتى ئةزهةرى يةكةم لة‬ ‫‪1955‬ى خاياند‪ ،‬ياخي بوونى يةكةم لةو ماوةيةدا‬ ‫دةستى ثيَكرد‪ .‬دواى ئةوة حكومةتى ئةزهةرى‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬


‫دووةم لة َ‬ ‫سالى ‪ 1955‬بؤ ‪ 1956‬لةسةر كار بوو‪،‬‬ ‫دواتر ئةزهةرى لة َ‬ ‫طةل ئةنساردا هاوثةيمانيةكيان‬ ‫َ‬ ‫دروست كردو لة فبرايةرى سالى ‪ 1956‬بؤ تةموزى‬ ‫َ‬ ‫سالى‪ 1956‬دةسةآلتيان لة دةستدا بوو لة تةموزى‬ ‫‪ 1956‬حكومةتي عةبدوهلل خليل هاتة سةركارو‬ ‫لة تشرينى دووةمى ‪ 1958‬لة بةر طةورةبوونى‬ ‫كيَشةكاني باشور لة كودةتايةكي سثيدا دةسةآلت‬ ‫تةسليمي فةرق عةبود كرا‪ .‬عةبود ضاالكي حزبي‬ ‫قةدةغةكرد و ثشتيواني لة بانطةشة كردن بؤ ئاينى‬ ‫ئيسالم لة باشور كرد و مةنهةجي خويَندني تةعريب‬ ‫كرد و زماني عةرةبي كرد بة رةسمي و كردي بة‬ ‫زماني رةسمي لة ناوضةكة‪ ،‬دواتر ليَبوردنيَكي طشتى‬ ‫دةركرد‪ ،‬ئةو ليَبوردنة كارى توندوتيذى زياتر كرد‬ ‫لة باشور‪ ،‬لةبةرامبةر توندوتيذيةكاندا حكومةت‬ ‫َ‬ ‫سالى‬ ‫توندوتيذى سةربازي بةكارهيَنا‪ ،‬دواتر لة‬ ‫‪ 1964‬زياتر لة ‪ 300‬قةشةى مةسيحي دورخستةوةو‬ ‫رؤذى هةينى لة جياتي رؤذى يةكشةمة كرد بة‬ ‫ثشوي رةسمي لة ناوضةكة‪.‬‬ ‫سياسةتةكاني عةبود ئةمانةى ليَكةوتةوة‪:‬‬ ‫َ‬ ‫هةلهاتنى ذمارةيةكي زؤر لة‬ ‫‪.1‬ئاوارةبوون و‬ ‫باشوريةكان بؤ وآلتة ئةفريقيةكان‪.‬‬ ‫‪.2‬وآلتاني دةوروبةرى سودان ثشتيوانيان لة‬ ‫بزوتنةوةى (ئانانيا) بة سةرؤكايةتي برناردؤ‬ ‫ماواو كرد و لة َ‬ ‫سالى ‪ 1964‬كيَشةكةيان بردة بةر‬ ‫َ‬ ‫ريَكخراوي يةكيَتي ئةفريقا و ريَكخراوي نيَودةولةتي‬ ‫ئجةعفةر نوميرى (‪)1985-1969‬‬ ‫تؤماركردني كيَشةكان‪.‬‬ ‫َ‬ ‫‪.3‬سالى ‪1964‬حزبةكاني باشور لة سةرويانةوة‬ ‫حزبي سانؤ دروشمي سةربةخؤيي لة ريَطةى‬ ‫بؤ سةرتاثاى سودان و رايطةياند تا ئةو رادةيةى‬ ‫خةباتي ضةكداريةوة بةرزكردةوة‪.‬‬ ‫‪.4‬ليذنةي تةوةرى ئيتحادي بة سةرؤكايةتي ئةحمةد بارودؤخي ئةمنى ريَطة دةدات هيض جياوازيةك لة‬ ‫محةمةد ياسين و ئةنداميَتى ‪ 32‬كةسايةتي باكور و نيَوان باكور وباشوردا ناكريَت‪ .‬هةروةها متمانةى‬ ‫طةراندةوة بؤ باشورى و باكورييةكان و دوو كةس‬ ‫‪ 13‬كةسايةتي باشور بؤ دؤزينةوةى هؤكارةكاني‬ ‫ِ‬ ‫ياخي بونةكة ثيَك هيَنرا‪ ،‬ليذنةكة رةخنةي توندي لة باشوريةكان بوون بة وةزير (كلمنت ئامنور)‬ ‫لة حكومةت طرت و رايطةياند تاكة ريَطة بؤ دةرباز وةزيرى ناوخؤ و (ئافيروز رؤل) وةزيرى طةياندن‪،‬‬ ‫بوون لةم قةيرانة بريتية لةوةى وتويَذيَكى ئاشكرا (لويس ئةرؤك)يش لة ئةنجومةني سيادة بوو بة‬ ‫دةست ثيَبكريَت و حكومةتى سةربازي نةميَنيَت و ئةندام‪ .‬ئةم هةنطاوانة لة اليةن باشورييةكانةوة‬ ‫َ‬ ‫قةبولكرا‪ ،‬هةروةها لة حكومةتي "سر ختم خليفة"دا‬ ‫سيستميَكي ديموكراسي جيَطةى بطريَتةوة‪ ،‬بةآلم‬ ‫َ‬ ‫شؤرشى تشريني يةكةمي طؤنطرةى ميَزكرد بةسترا‪ :‬ئةوة يةكةم هةولداني‬ ‫ئةمة بوة هؤى ئةوةى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫جيديية بؤ ضارةسةر كردني كيَشةى باشور و بوو‬ ‫سةرهةلبدات‪.‬‬ ‫‪1964‬‬ ‫شةرى بة بناغةيةك بؤ ريَكةوتننامةى ئةديسا بابا‪ .‬لةو‬ ‫ليَرةدا تيَبينى ئةوة دةكريَت وةك ضؤن‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫رؤلى هةبوو لة هاتنة سةركارى سوثا‪ ،‬ماوةيةدا باشوريةكان توانيان خؤيان بةهيَز بكةن‬ ‫باشور‬ ‫َرانةوةى و ثةيوةندي ديثلؤماسي بؤخؤيان لة َ‬ ‫طةل فاتيكان و‬ ‫ي‬ ‫ط‬ ‫لة‬ ‫هةبوو‬ ‫كاريطةرى‬ ‫َوة‬ ‫ي‬ ‫ش‬ ‫هةمان‬ ‫بة‬ ‫ِ‬

‫ديموكراسي بؤ وآلتةكة‪.‬‬ ‫دةست تيَوةرداني دووةم‪ :‬هاتنى نوميرى لة‬ ‫سالَى ‪1969‬‬ ‫طةراندةوة‬ ‫شؤرشى ئؤكتؤبةرى ‪ 1964‬ئازاديةكاني ِ‬ ‫ِ‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬

‫‪37‬‬


‫ئيسرائيل دروست بكةن‪ .‬لة َ‬ ‫هةلبذاردنة طشتيةكةشدا‬ ‫توانيان لة ‪ 21‬بازنةى َ‬ ‫هةلبذاردندا سةركةوتن بة‬ ‫َ‬ ‫دةست بهيَنن‪ ،‬ئةوة مةسةلةكاني زياتر ئالؤز كرد‪,‬‬ ‫لة بةياني يةكشةمةى ‪ 6‬كانوني يةكةمى ‪1964‬‬ ‫َ‬ ‫هةواليَك بآلو بويةوة كةوا وةزيرى ناوخؤ كلمنت‬ ‫ئامنور دةستطيركراوة‪ ،‬باشوريةكان بةمة َ‬ ‫هةلضوون‬ ‫و كردةوةى توندوتيذي دةستى ثيَكرد وخؤيَنيَكي‬ ‫مال َ‬ ‫زؤر رذاو َ‬ ‫وحاليَكي زؤر كاول بوون‪ .‬لة مارسي‬ ‫‪ 1965‬دووةم ميَزطرد لة كةش و هةوايةكي بارطاوي‬ ‫بة هةست سؤز و رق و كينة و دةمارطيري و نةبووني‬ ‫متمانة لة نيَوان باشورى و باكوريةكاندا بةسترا‪،‬‬ ‫دكتؤر نزير دفع اهلل كة سةرؤكي زانكؤى خةرتوم‬ ‫بوو سةرؤكايةتي كؤنطرةكةى دةكرد‪ .‬بةرةى باشور‬ ‫داواى مافي ضارةى خؤنوسينى دةكرد‪ ،‬كوتلةى‬ ‫دةرةوةى حزبي سانؤ داواى جيابونةوةى دةكرد‪،‬‬ ‫ئةم خواستةش لةو وتارةى كة "ئيقرى جادين"‬ ‫خويَنديةوة دةركةوت‪ ،‬بةآلم كوتلةى ناوخؤى ئةو‬ ‫حزبة بة سةردايةتي "دينيق ونادي" داواى يةكيَتى‬ ‫سوداني دةكرد‪ .‬كؤنطرةكة طةيشتة ئةم ئةنجامانةى‬ ‫خوارةوة‪:‬‬ ‫دةوةستي و دواتر‬ ‫سي مانط‬ ‫َ‬ ‫‪ .1‬كؤنطرة بؤ ماوةى َ‬ ‫حكومةت داوا دةكات جاريَكي ديكة ببةستريَتةوة‪.‬‬ ‫‪ .2‬ليذنةيةكي ‪ 12‬ئةندامي دروست دةكريَت بؤ‬ ‫لي َ‬ ‫َكؤلينةوة لة ثةيوةندي نيَوان باشور و حكومةتى‬ ‫ناوةندي‪.‬‬ ‫‪ .3‬داناني ثرؤطراميَكي خيَرا بؤ طةياندني يارمةتي‬ ‫بؤ باشورى سودان كة خؤى لة دامةزراندني‬ ‫باشوريةكان و دروستكردني زانكؤ و خؤيندنطاى‬ ‫ناوةندي كضاندا دةبينيةوة‪.‬‬ ‫لةو َ‬ ‫هةلبذاردنةى كة حزبة باشوريةكان بايكؤتيان‬ ‫كرد‪ ،‬حكومةتيَكي هاوثةيماني لة نيَوان حزبي ئومةو‬ ‫حزبي وةتةني ئيتادي بة سةرؤكايةتي محةمةد‬ ‫ئةحمةد محجوب دروستكراو ئيسماعيل ئةزهةريش‬ ‫بووبة سةرؤكي ئةنجومةنى سيادة‪ .‬لة حوزيرانى‬ ‫َ‬ ‫سالى ‪ 1965‬اليةني تاسيسي بة كؤى دةنط‬ ‫َ‬ ‫قةبولكرد كة ريَطةى بة حكومةت دةدا‬ ‫ثيَشنياريَكيان‬ ‫بةريَوةبةرايةتيةكاني باشور‪،‬‬ ‫ياسايةك دةركات بؤ ِ‬ ‫ئةو كارةى حكومةت وةك راطةياندني جةنط بوو‬ ‫دذ بة ئاالنانيا و ستراتيذيةتي حكومةتى بةرامبةر‬ ‫بة باشور دةردةخست‪ ،‬لة بةرامبةردا جاريَكى‬ ‫تر ذمارةيةكي زؤر َ‬ ‫خةلكي باشور بةرةو وآلتاني‬ ‫دةوروبةر َ‬ ‫هةلهاتن‪.‬‬ ‫‪38‬‬

‫كاتيَك سادق ئةلمةهدي لة َ‬ ‫سالى ‪ 1966‬دةسةآلتي‬ ‫طرتةدةست‪ ،‬هةلومةرجي سياسي ريَطةى بة بةستنى‬ ‫بريارى لةسةردرابوو‬ ‫ئةو كؤنطرةيةى كة ثيَشتر ِ‬ ‫َ‬ ‫نةدةدا‪ ،‬بؤ ئةو مةبةستة ليذنةكة لة ‪ 25‬مارس كؤمةليَك‬ ‫ثيَشنيارى بةرزكردةوة‪ ،‬وةك َ‬ ‫ئةلتةرناتيظ حكومةت‬ ‫داواى بةستنى كؤنطرةيى حزبةكاني كرد لة ‪ 1966‬و‬ ‫محةمةد َ‬ ‫سالح شنقيتى سةرؤكايةتي كرد‪ ،‬حزبي طةلي‬ ‫ديموكراتي و حزبي شوعي كؤنطرةكةيان بايكؤت‬ ‫كرد‪ .‬حكومةتيش ريَطةى بة هاتنى باشوريةكاني‬ ‫دةرةوةى وآلت نةدا بةشداري بكةن‪ .‬كؤنطرةى‬ ‫حزبةكان رةزامةندي خؤى لةسةر ‪ 12‬ثيَشنيارةكة‬ ‫دةربرى‪ ،‬بةآلم نةيتواني َ‬ ‫خالة ناكؤكان يةكال كاتةوة‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ئةنداماني باشور لة ليذنةى دةستورى ‪1968‬‬ ‫كشانةوة‪ ،‬ضونكة ليذنةكة دةيويست دةستوريَكي‬ ‫دادةريَذيَت‪ .‬تةنانةت ئةو سةركردانةى‬ ‫ئيسالمي‬ ‫ِ‬ ‫باكوريش كة داواى دةستوريَكي عةلمانيان دةكرد‬ ‫وةك ئيسماعيل ئةزهةرى و مةحجوب لة ذيَر‬ ‫طوشارى بةرةى ميساق بة سةرؤكايةتي دكتؤر‬ ‫حةسةن تورابي تةسليم بوون و ضونة َ‬ ‫ثال ئةوانةى‬ ‫داواكارى دةستوري ئيسالميان دةكرد‪ .‬لةو كاتةدا‬ ‫وليم دينق لة كةشوهةوايةكي تةمومذاويدا تيرؤر‬ ‫كرا‪ ،‬ئةوةش بطرةوبةردةو طومانيَكي زؤرى دروست‬ ‫كرد‪.‬‬ ‫بة دريَذايي ساآلني ‪ 1968‬بؤ ‪ 1996‬ستراتيذى‬ ‫حزبة سياسيةكان لة نيَوان ضارةسةرى سةربازي‬ ‫و وتويَذدا دةخواليةوة‪ ،‬دواتر ئةوة بوة هؤى‬ ‫طرتنةبةرى ستراتيذيةتي بةرةى ميساق كة‬ ‫دروستكردني قةوارةيةكي ئيسالمي بوو‪ .‬ئةوةش‬ ‫بوة هؤى كةوتنةوةى ئاطرى ناكؤكي و فيتنة لة‬ ‫وآلتةكةدا‪.‬‬ ‫دواى ئةوةى هةلومةرجي بابةتي رةخسا‪،‬‬ ‫ئةفسةراني ئازاد لة ‪ 25‬ئايارى ‪ 1969‬دةسةآلتي‬ ‫فةرماندة‬ ‫سياسيان لةو وآلتة طرتة دةست؛‬ ‫سةربازيةكان رايان طةياند ئامادةييان تيَداية كيَشةكة‬ ‫شؤرش‬ ‫بة شيَوةيةكي بابةتيانة ضارةسةر بكةن و‬ ‫ِ‬ ‫دان بةوةدا دةنيَت لة نيَوان باشور وباكوردا جياوازي‬ ‫ميَذوويي و كلتوري هةية و دةبيَت حكومةتى يةكيَتى‬ ‫نيشتماني دان بةو راستيانةدا دةنيَت و مافي َ‬ ‫خةلكي‬ ‫سودانة لة رذيَميَكي يةكطرتوودا ثيَشكةون‪ .‬لة ‪9‬‬ ‫حوزيرانى ‪ 1969‬حكومةت داني بة مافة رةواكاني‬ ‫طةلي باشوردا ناو رايطةياند طرنطيةكي زؤر بة كيَشةى‬ ‫سالى ‪َ 1972‬‬ ‫باشور دةدات‪َ .‬‬ ‫سالى ئاشتى و وةالناني‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬


‫َ‬ ‫ملمالني و لة‬ ‫سال لة ناكؤكي و‬ ‫شةر بوو دواى ‪17‬‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫نيَوان باشور و باكوردا‪ .‬بة ثيَى دةستورى ‪1973‬‬ ‫ئؤتؤنؤمي درا بة باشور و زؤرينةى طةريالكاني‬ ‫ئانانيا ضونة ريزي هيَزة ضةكدارةكاني حكومةتةوة‪.‬‬ ‫شؤرشى ئايار نةيانتواني هةموو‬ ‫فةرماندةكاني‬ ‫ِ‬ ‫اليةنة سياسييةكاني باكورو باشور بيَننة ناو‬ ‫ثرؤذةكةيانةوة‪ ،‬بؤية هةنديَك لة باشورييةكان‬ ‫حوكمراني هةريَميان كرد‪ .‬نميرى ناضار بوو‬ ‫داواى‬ ‫ِ‬ ‫سي‬ ‫برياريَك دةركات و باشورى سودان بكاتة‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫نارازيي بوون و ثيَيان وا‬ ‫هةريَمةوة‪ ،‬خيَلى دينا بةمة ِ‬ ‫بوو نميرى لة َ‬ ‫بةليَنةكاني سةبارةت بة بوذانةوةى‬ ‫باشور ثةشيمان بوةتةوة و بةو هؤيةو ئةم هؤيانةى‬ ‫بريارى ياخي بوني دووهةميان راطةياند‪:‬‬ ‫خوارةوة ِ‬ ‫َبةجي نةكردوة‬ ‫‪ .1‬جةعفةر نميرى ئةو ثرؤذانةى جي‬ ‫َ‬ ‫كة َ‬ ‫بةليَني دابوو‪.‬‬ ‫‪ .2‬لة جياتي ئةوةى ثاآلوطةى نةوت لة ثانتيؤ‬ ‫دروست بكات لة كوستى دروستى كردوة‪.‬‬ ‫‪ .3‬ريَطةدان بة ياساكاني ئةيلولي ‪.1983‬‬ ‫َ‬ ‫كةنالي جونقلي و‬ ‫برياردان لة كردنةوةى‬ ‫‪ِ .4‬‬ ‫خراثكردني ذينطةى ناوضةكةو تيَكداني شيَوازي‬ ‫ذيان‪.‬‬ ‫‪ .5‬جياكردنةوةى ثايتةختى نةتةوةيي‪.‬‬ ‫باوةرى‬ ‫بريار وا ليَكدرايةوة كة دذ بة‬ ‫ِ‬ ‫‪ .6‬هةنديَك ِ‬ ‫باشوريةكانة وةك‪:‬‬ ‫ا‪ .‬بةستنةوةى كةنيسةى جونسين بة كؤشكي‬ ‫كؤماريةوة‪.‬‬ ‫ب‪ .‬نوسينى دةستةواذةى (ال اله اال اهلل) لةسةر‬ ‫ئاآلى هيَزةضةكدارةكان‪.‬‬ ‫ج‪ .‬ئيمزاكردني ريَكةوتنامةى بةرطرى هاوبةش لة‬ ‫ثرؤتؤكول لة َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫طةل ليبيا‪.‬‬ ‫طةل ميسرو‬ ‫ئةو ستراتيذيةى رذيَمي جةعفةر نميرى طرتية بةر‬ ‫بؤضارةسةركردني كيَشةكان سةركةوتوو نةبوو‪،‬‬ ‫ريَكةوتنامةى ئةديسا باباش واى كرد لة ‪ 16‬ئايارى‬ ‫‪ 1983‬كةتيبةي ‪ 105‬كة زؤربةى ئةفسةرةكاني لة‬ ‫خيَ‬ ‫َلي دينكا بوون كاتيَك داوايان ليَكرا بؤ باكور‬ ‫بكشيَنةوةو لة جيَطةياندا كةتيبةيةكي باكورى دانريَت‪،‬‬ ‫ياخي بوونى خؤى راطةياند‪ ،‬ئةوة دؤخةكةى لة‬ ‫شؤرشيَكي شةعبي سةري‬ ‫باشورى سودان تيَكداو‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫سالى ‪ 1985‬حكومةت روخاو قؤناغيَكي‬ ‫هةلدا‪ .‬لة‬ ‫ديكة لة ميَذووي سوداندا سةري َ‬ ‫هةلدا‪.‬‬ ‫دةست تيَوةرداني سيَيةم سوار زةهةب ‪:1985‬‬ ‫كاتيَك سوار زةهةب (فةرماندةي طشتى هيَزة‬

‫ضةكدارةكان لة سةردةمي نميرى) لة نيساني ‪1985‬‬ ‫دةسةآلتي طرتةدةست و ئةنجومةنيَكي سةربازي بة‬ ‫سةرؤكايةتي خؤى ثيَكهيَنا‪ ،‬دؤخي باشورى وآلت‬ ‫زياتر َ‬ ‫ئالؤز بوو بة تايبةتي ثاش ئةوةى عةقيد‬ ‫برياريدا ثشتيواني لة بزوتنةوةى رزطاري‬ ‫قةزافي ِ‬ ‫شةرى ئةمجارة بة شيَوةيةكي‬ ‫طةلي سودان بكات‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫بي ويَنة داهاتةكاني وآلتي تةفروتونا كرد‪.‬‬ ‫سةيرو َ‬ ‫َ‬ ‫َثةرى و ئةنجومةني سةربازي هيضى‬ ‫ساليَك تي ِ‬ ‫ثيَنةكرا‪ ،‬بطرة ئةوةندةى ديكة دؤخةكةى َ‬ ‫ئالؤز كرد‪،‬‬ ‫هةرضةندة سوار زةهةب ثةيمانةكةى خؤى بردةسةر‬ ‫َ‬ ‫سالَِيك دةسةآلتي تةسليمي مةدةنيةكان‬ ‫و دواى‬

‫سوار زةهةب (‪)1986-1985‬‬ ‫كرد‪ ،‬بةآلم ئةوة نةبوة ريَطر لةبةردةم تيَوةنةطالني‬ ‫ناوضةكاني ديكةى سودان (ضياكاني نوبة و باشورى‬ ‫نيلي ئةزرةق) لة ملمالنيَكاندا‪.‬‬ ‫دةست تيَوةرداني ضوارةم عومةر بةشير ‪:1989‬‬ ‫ثاش ئةوةى حزبةكان دةسةآلتيان لة َ‬ ‫سالى ‪1986‬‬ ‫بؤ ‪ 1989‬لة سودان طرتةدةست‪ ،‬دؤخي سياسي و‬ ‫كؤمةآليةتي و كلتورى وآلت رؤذ لةدواى رؤذ بةرةو‬ ‫خراث بوون دةضوو‪ ،‬كاتيَك داطيركردني شارةكان و‬ ‫شةرةكاني‬ ‫بةرزبوونةوةى نرخي كاآل دةستى ثيَكرد‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫شةرى نيمضة سةربازي‪.‬‬ ‫طؤران بؤ‬ ‫ِ‬ ‫باشور ِ‬ ‫َ‬ ‫هةولى ئةوةدا بوون‬ ‫حزبة سياسةكاني باكور لة‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬

‫‪39‬‬


‫دةسةآلتي سياسي بطرنة دةست و بة شيَوةيةك‬ ‫كة زياني بؤ وآلت هةبوو َ‬ ‫كةلكيان لةو ئازاديانة‬ ‫وةرطرت كة بةرقةرار بوون‪ ،‬لة جياتي بةرثرسياريَتى‬ ‫فةوزايةكي زؤر سةرى َ‬ ‫هةلدا‪ .‬ذمارةى حزبةكان‬ ‫لةو ماوةيةدا طةيشتة ‪ 38‬حزب و بةرذةوةندية‬ ‫سياسيةكان بون بة بناغةى ثةيوةندي نيَوان كارو‬ ‫سياسةت‪ .‬لةو ماوةيةدا هيَزة ضةكدارةكان كة هةموو‬ ‫سودانيةكان تيَدا دةتوانةوة بة تةواوةتي لة هةموو‬ ‫ثشتطوي خرا و لةبةرامبةردا هيَزةكاني‬ ‫رويةكةوة‬ ‫َ‬ ‫بزوتنةوةى رزطارى طةلي سودان تواناكاني زياتر‬ ‫دةبوو‪ .‬فةرماندةكاني سوثا بةناضارى راثؤرتيَكيان‬ ‫لة ‪ 20‬شوباتى ‪ 1989‬بةرزكردةوة بؤ سةرؤكي‬ ‫حكومةت‪ ،‬ئةو راثؤرتة نيشانةيةكي ديار بوو بؤ‬ ‫ئةوةى سوثا جاريَكي ديكة دةستى داوةتة سياسةت‪.‬‬ ‫بؤية لة ‪ 30‬حوزيرانى ‪ 1989‬لة ثيَناوي ثاراستنى‬ ‫دؤخي هيَزةضةكدارةكان سوثا كودةتايةكي ديكةى‬ ‫ئةنجامدا‪.‬‬ ‫ستراتيذيةتي حكومةت لةو ماوةيةدا لةسةر‬ ‫بةرطري سةربازي و دةستثيَشخةرى بونياد نرابوو‪،‬‬ ‫َ‬ ‫نارةزايي‬ ‫ريَكةوتنامةى ميرغةني لة‬ ‫طةل طرنةط ِ‬ ‫رةوتي ئيسالمي ليَكةوتةوة و دواجار كودةتاكةى‬ ‫‪ 30‬حوزيرانى ‪ 1989‬ريَطةى لةو ريَكةوتننامةيةى‬ ‫ميرغني و طرنةط طرت‪.‬‬ ‫لةو ماوةيةدا دةستيَوةرداني دةرةكي كاريطةرى‬ ‫زؤرى هةبوو لة كيَشةكةدا‪ ،‬بة تايبةتي لة وآلتاني‬ ‫دةوروبةرةوة لة ريَطةى كؤمةكي مرؤيي‪ .‬هةروةها‬ ‫ريَكخراوة ئاينيةكان يارمةتي جؤن طةرنةطيان بة‬ ‫ثارةو ضةك دةدا‪.‬‬ ‫حكومةتي رزطارى نيشتماني هاتةسةركار ولة‬ ‫يةكةم بةياننامةيدا ثرؤذةى فيدراليزمي راطةياند‬ ‫و لة اليةن ضةندين اليةني ناوخؤيي و دةرةكيةوة‬ ‫َ‬ ‫كؤمةليَك دةست ثيَشخةرى بؤ ئاشتى خرايةروو‪،‬‬ ‫بةآلم دواجار حكومةتى رزطارى نيشتماني بة‬ ‫فةرماندةيي عومةر حةسةن بةشير ستراتيذى‬ ‫قةآلضؤكردني نةتةوةي (سياسةتي جيهادي ثيرؤز)‬ ‫ى طرتةبةر‪ ،‬ئةوةش رةنطدانةوةى بةرةى نةتةوةيي‬ ‫شةرى‬ ‫شةرةكة لة‬ ‫ئيسالميةكان بوو‪ ،‬بةم جؤرة‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫شةرى‬ ‫بة‬ ‫بوو‬ ‫جةوروستةم‪،‬‬ ‫داخوازي و نةهيَشتنى‬ ‫ِ‬ ‫ئاينى‪ .‬بة هؤى سياسةتةكاني حكومةتى رزطاريةوة‪،‬‬ ‫ملمالنيَكي لة ئاستة ناوخؤيي و ئيقليميةكةى‬ ‫دةرضوو بوو بة كيَشةيةكي جيهاني و ثاش نةماني‬ ‫بلؤكي رؤذهةآلتي ئةمريكا تةبةني كيَشةكةى كرد و‬ ‫‪40‬‬

‫َكراى‬ ‫ئيَستا ئةوة كة مةرجةكاني بؤ ضارةسةرى تي ِ‬ ‫كيَشةكاني جيهان دةسةثيَنيَت‪ .‬حكومةتةكةى بةشير‬ ‫دواى بةكوشتداني هةزاران الوي ئةو وآلتة لة‬ ‫ستراتيذةكةى خؤى ثةشيمان بوةوة كة ستراتيذى‬ ‫بةرةى نةتةوةيي ئيسالميةكان بوو ريَكةوتننامةى‬ ‫نيفاشاى مؤركرد كة ريَطة دةدا بةوةى باشور لة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫موسلمان لة باكور‬ ‫دةولةتيَكي‬ ‫باكور جيا بيَتةوةو‬ ‫َ‬ ‫هةبيَت و لة باشوريش دةولةتيَكي مةسيحي‪.‬‬ ‫دةرئةنجام‬ ‫لةو كاتةوةى كة سودان سةربةخؤيي بةدةست‬ ‫هيَناوة جةنطي باشور كاريطةريةكي فراواني‬ ‫بطؤريَت‬ ‫هةبووة لةوةى دةسةآلت لة مةدةنيةوة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫سالى ‪1989‬شدا ئةوة‬ ‫بؤ سةربازي‪ ،‬تةنانةت لة‬ ‫بةريَوة دةبرد‪ .‬هةروةها‬ ‫عةسكةر بوو دةسةآلتيان ِ‬ ‫نةبونى سةقامطيري حكومةتةكانى سودان هةر لة‬ ‫سةردةمي سةربةخؤييةوة تاوةكو طرتنة دةستى‬ ‫دةسةآلت لة اليةن فةريق عةبود هؤيةكي سةرةكي‬ ‫بووة بؤ َ‬ ‫ئالؤز بوونى كيَشةى باشور‪.‬‬ ‫الوازي كةسايةتي سياسي و بةرضاوتةنطي و‬ ‫َ‬ ‫ثشتطوي‬ ‫هةلثةى ضونةسةر كورسي دةسةآلت و‬ ‫َ‬ ‫خستني كيَشة سةرةكية نيشتمانيةكان (وةك‬ ‫نويَنةكردنةوةى هيَزة ضةكدارةكان و خراث‬ ‫بةكارهيَناني ديموكراسي) ئةوانة هةمويان ثيَكةوة‬ ‫بونة هؤى ئةوةى هةردو رذيَمي ئايار و حوزيران‬ ‫حوكمراني بكةن‪.‬‬ ‫بة ناوي هيَزة ضةكدارةكانةوة‬ ‫ِ‬ ‫حكومةتة سةربازيةكان هةر لة ريَكةوتننامةكةى‬ ‫ئةديسابابا لة َ‬ ‫َ‬ ‫سال ئاشتى هيَنا‬ ‫سالى ‪ 1972‬كة دة‬ ‫تاوةكو ريَكةوتنانةى نيفاشا كة بوة هؤى راوةستاني‬ ‫َ‬ ‫رؤلى سةرةكيان هةبوة لة‬ ‫شةر بة تةواوي‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫يارمةتيداني دةركةوتنى كيَشةى باشورى سودان‪.‬‬ ‫شةرةش َ‬ ‫رؤلى سةرةكي هةبووة لةوةى‬ ‫بةآلم ئةو‬ ‫ِ‬ ‫ضوارجار (‪)1985 ،1969 ،1964 ،1958‬سوثا لة‬ ‫ريَطةى طودةتاوة دةسةآلت بطريَتة دةست‪.‬‬ ‫ئةو هةلومةرجةى كة ئةو ضوار حكومةتة‬ ‫سةربازيةى هيَناية سةركارو حكومةتة مةدةنيةكاني‬ ‫روخاند لة يةك دةضوون و كاريطةرى زؤر هةبووة‬ ‫لةسةرى ضارةسةركردني كيَشةى باشورى سودان‬ ‫بووة‪ ،‬كيَشةى باشور سةرضاوةى سةرةكي‬ ‫زؤربةى كيَشة كؤمةآليةتي و ئابوري و سياسي و‬ ‫كلتوريةكاني سودانة‪.‬‬

‫وةرط َي ِراني‪ :‬مجيد ساَلح‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬

‫***‬


‫ئةبوبةكر عةلي‪:‬‬ ‫اثةرينةوة دةرفةتى‬ ‫* بزوتنةوةى ناسيؤنالستى كوردى‪ ،‬لةدواى ِر ِ‬ ‫زؤرطةورةى لةدةستداوة‬

‫* ديموكراسى عَيراق هَيشتا لةدؤخَيكى ناجَيطيرى دةلَةمةداية‪،‬‬

‫ئةطةرى ئةوة هةية ثاشةكشة لةبةشَيكى بكريَت‬ ‫ديدارى‪ :‬زمناكؤ ئيسماعيل‬

‫سةرضاوة‪ :‬لةثاش كؤتايى هاتنى جةنطى دووهةمى‬ ‫جيهانى‪ ،‬جو َ‬ ‫النةوةى ِرزطاريخوازى كوردستان لةباشورء‬ ‫ِرؤذهة َ‬ ‫التى كوردستان‪ ،‬دروشمى (ديموكراسى بؤ‬ ‫(ع َيراقء ئ َيران)ء خودموختارى بؤ كوردستان)يان‬ ‫هةَلطرت‪ ،‬بةبؤضونى ئ َيوة ئةو دروشمة‪ ،‬تاضةندة‬ ‫واقيعى بوو؟!‪ .‬ئاخؤ بةرزكردنةوةى دروشم َيكى‬ ‫لةو جؤرة‪ ،‬تاضةندة جو َ‬ ‫النةوةى ِرزطاريخوازى طةلى‬ ‫كوردى لةجو َ‬ ‫النةوةيةكى ِرزطاريخوازيى نةتةوةيى ذ َير‬ ‫دةستةييةوة كرد بةجو َ‬ ‫النةوةيةكى لؤكاَلى بضوك؟!‪.‬‬

‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫ئةبوبةكر عةلى‪ :‬ئةو دروشمة هاوكاتة‬ ‫دياردةيةكى نويَى ناو ذيانى سياسى كوردى‪،‬‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫كةئةويش دةركةوتنى حيزبى سياسى نويَية‪،‬‬ ‫دامةزراندنى حيزبى ديموكراتى كورد لةكوردستاندا‪،‬‬ ‫لةودةمةشدا ِرزطارى خوازى نةتةوةيى ثيَيى‬ ‫ناية قؤناغيَكى نويَوة‪ ،‬ثيَش ئةوكاتة بزوتنةوةكة‬ ‫بةشيَوةيةكى طشتى داواى سةربةخؤيى بؤ‬ ‫َ‬ ‫لةهةولى ثيَكهيَنانى قةوارةيةكى‬ ‫كوردستان دةكردء‪،‬‬ ‫َ‬ ‫نةتةوةيى سةربةخؤدابوو‪ ،‬بةالم لةو هيَزةوةء بةكام‬ ‫باوةرى ماركسيزمء مؤديَلى‬ ‫ِريَطةبوو؟ بةبيرء‬ ‫ِ‬ ‫سؤظيَتىء‪ ،‬ثتةوبوونى ستونى نيَوان قةوارة سياسيية‬ ‫شؤرشء‬ ‫نويَيةكانى ناوضةكةء شكستى ضةندين‬ ‫ِ‬ ‫اثةرينى كوردى‪ ،‬ئةم دروشمة هيَنراية كايةوةء‬ ‫ِر ِ‬ ‫ثيَيى لةسةر داطيرا‪ ،‬ئةو دروشمة َ‬ ‫هةل َ‬ ‫قوالوى هاتنة‬ ‫ناوةوةى ئايدؤلؤذىء جؤريَك لةنائوميَدى بوو‪..‬‬ ‫تارادةيةك واقعيش نةبوو‪ ،‬ضونكة بزوتنةوةكة خؤى‬ ‫ِ‬ ‫تواناى سةثاندنى ئةو دروشمةى نةبوو‪ ،‬بةشةكانى‬ ‫ترى هيَزة ديموكراسى خوازةكان‪ ،‬هيَندة بةهيَز‬ ‫نةبوون تاتواناى هيَنانةدى َ‬ ‫وطؤريَكى لةو جؤرةيان‬ ‫ئال‬ ‫ِ‬

‫هةبيَت‪ ،‬ئةمةش جطةلةوةى ديموكراسى بوونةكةيان‬ ‫نةدةطةيشتة ئاستى داننان بةمافى ضارةى خؤنوسين‬ ‫بؤ كورد‪ ،‬ديارة ئةوانةى شارةزاى بوارى ياسايىء‬ ‫دةستورين‪ ،‬دةزانن كةئؤتؤنؤمى بةياساى ئاسايى‬ ‫ِريَكدةخريَتء سةروةرى ناوخؤيى تيَدا دابةش‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتى تيَدا‬ ‫ناكريَتء دابةشكردنيَكى ِراستةقينةى‬ ‫نييةء‪ ،‬دةستةبةرى مانةوةشى زؤر نيية‪ ..‬بةكورتى‬ ‫طروثيَكى نةتةوةيى نزم دةكاتةوة بؤ ئاستيى‬ ‫َ‬ ‫لةدةسةالتدا‬ ‫كةمينةيةكى كلتورىء شةراكةت‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬

‫‪41‬‬


‫َ‬ ‫بةهةلطرتنى ئةم دروشمة‪،‬‬ ‫ناهيَنيَتةدى‪ ،‬بؤية‬ ‫بزاوتى ِرزطاريخوازى طةلى كوردستان‪ ،‬سةقفى‬ ‫ضاوةروانى داخوازييةكانى بةشيَوةيةكى ترسناك‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ووالتيَكيشدا كرد‬ ‫دابةزاندء كيَشةى كوردى لةهةر‬ ‫بةكيَشةيةكى ناوخؤيىء‪ ،‬ضارةسةرةكةشى طرآ‬ ‫دابة داخوازييةكى ناوةندى وةهاوة كةبةديتنى لةو‬ ‫سةروبةندةدا كاريَكى ئاسان نةبوو‪ ،‬ضونكة ناوضةكة‬ ‫َرانةى طةورةى بةخؤوة‬ ‫تةوذميَكى ضةثاءء‬ ‫شؤرشطي ِ‬ ‫ِ‬ ‫دةدىء ِرةنطدانةوةكانى جةنطى سارديش زؤر‬ ‫لى كةوتووةوة‪.‬‬ ‫دةرهاويشتةى َ‬

‫سةرضاوة‪ :‬ئاشكراية هةستى ئاينى زياتر كاريطةرى‬ ‫هةية لةن َيو نةتةوة داطيركةرةكانى كوردستان وةك‬ ‫(توركء عةرةبء فارس)‪ .‬بةبؤضونى ئ َيوة لةن َيو‬ ‫كؤمةَلطايةكدا كةدينطةرايى بوونى هةية‪ ،‬بةتايبةتى‬ ‫َ‬ ‫كةلةطةل ديموكراسييةتدا ناكؤكة‪،‬‬ ‫دينى ئيسالم‬ ‫تاضةندة بوار ئةدات بةقسةكردن لةسةر ديموكراسىء‬ ‫كؤمةَلى مةدةنى‪.‬؟!‪.‬‬

‫ئاراستةكردنء تةوزيفكردنةكةى ئةو ِر َ‬ ‫ؤلة ديارى‬ ‫َ‬ ‫َريَت‪ ،‬حوكومدانى‬ ‫دةكات‪،‬‬ ‫كةلةكؤمةلطادا دةيطي ِ‬ ‫َ‬ ‫ثيَشوةختيش كةئيسالم لةطةل ديموكراسيدا ناكؤكة‬ ‫بةراست ئةوة نازانم‪ .‬ثيَم واية ئةمة حوكمدانيَكى‬ ‫ِ‬ ‫ئايدؤلؤذيية نةك زانستى‪ ،‬ضونكة ئةوةى لةم ِروةوة‬ ‫تةحةكوم دةكات‪ ،‬خودى ئيسالم نيية‪َ ،‬‬ ‫بةلكو بوارى‬ ‫فكرء ئايدؤلؤذياء خويَندنةوةء ِراظةئيسالمييةكانة‪.‬‬ ‫بؤية ئيَمة وةك دةتوانين‪َ ،‬‬ ‫بليَين َ‬ ‫فالن خويَندنةوةى‬ ‫َ‬ ‫ئايدؤلؤذييانةو فيقهييانةء ميَذوويانة لةطةل ئةركى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتدا ناطونجيَت‪،‬‬ ‫كؤمةلطاء‬ ‫بةديموكراتيزة كردنى‬ ‫بةالم قورسة َ‬ ‫َ‬ ‫بليَين ئيسالم وةك ئاين ناطونجيَتء‬ ‫بةمةبةست جةوهةريَكى دؤطمايى ثآ ببةخشينء‬ ‫هةموو دين ِرةتبكةينةوةء كاريطةرى واقيع بةسةر‬ ‫ضؤنيةتيةكان ِرةضاو نةطرين‪ ،‬ئةوةى لةميَذووى‬ ‫َ‬ ‫دةولةتى نويَدا ِريَطربووة‬ ‫نويَيى ناوضةكةء لةسايةى‬ ‫لةضةسثاندنى ديموكراسى ئيسالم نةبووة‪،‬‬ ‫َ‬ ‫بةلكو ئايدؤلؤذيا نويَيةكانء ئةو نوخبانة بوون‬ ‫كةموذدةيان بةمؤديَرنيتةء ذيانيَكى هاوضةرخ دةدا‪،‬‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتانة لةهةندآ كاتدا‬ ‫ِراستة ئةم ئايدؤلؤذياء‬ ‫َ‬ ‫كةهةستيان بةالوازى كردبيَت‪ ،‬هةولييانداوة بةهيَزى‬ ‫خراث لةئيسالم بةرن‪َ ،‬‬ ‫بةالم ئةمة مةسةلةيةكى ترة‬ ‫ثةيوةندى بةخودى ئيسالم نيية هيَندةى ثةيوةندى‬ ‫بةميكانيزمةكانى هيَزة ناسيؤناليستةكانء سكيوالرة‬ ‫نويَيةكانى جيهانى ئيسالمييةوة هةية‪ ،‬ئةم نوخبانة‬ ‫َ‬ ‫هةولى ئةوةياندا ئايدؤلؤذيا نويَيةكان‪ ،‬وةك‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ئةلتةرناتيفى ئيسالم بناسيَنن‪ ،‬لةمةشدا زولميان‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاكان كردووة‪ ،‬هةندآ بزافى‬ ‫لةئيسالمء‬

‫بةبرواى من ئيَمة بؤ باسكردن‬ ‫ئةبوبةكر عةلى‪:‬‬ ‫ِ‬ ‫لةهةستى ئاينى لةناو نةتةوةكانى تردا دةبيَت هةردوو‬ ‫ئاستى ِرؤشنبيرى َ‬ ‫باالء ِرؤشنبيرى ميللى لةيةكتر‬ ‫جيابكةينةوة‪ ،‬ياخود دةبيَت بةيةك ضاو سةيرى‬ ‫َ‬ ‫خةلك نةكةين‪ ،‬ضونكة‬ ‫نوخبةء ئاثؤرةى طشتى‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتدارةكان بةدريَذايى سةدةى ثيَشوو‬ ‫نوخبة‬ ‫لةشانشينى سنورداردا نةبيَت لةذيَر كاريطةرى ئةو‬ ‫هةستة ئاينييةدا نةبوون‪َ ،‬‬ ‫بةلكو بةطشتى سكؤالرء‬ ‫َ‬ ‫ناسيؤناليست بوون‪ ،‬هةستى ناسيؤنالستى ثالنةرى‬ ‫لةدارشتنى سياسةتة طشتييةكاندا‬ ‫يةكةميان بوو‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫نوخبةى عوروبةى عيَراقء سةردارء ثادشايةتى ئيسالميش لةكاردانةوةى ئةم دؤخةدا دةركةوتنء‬ ‫ئيَرانء توركياء سورياء بةشيَوةيةكى طشتى لةم خؤيان بةخاوةنى ئيسالم كردوو‪ ،‬ئايدؤلؤذيايةكيشيان‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل سةرةتاكانى‬ ‫لةطةل خؤيان هيَناية كايةوة‪ ،‬كة‬ ‫مامةلةى ئةم‬ ‫ضوارضيَوةيةدا ِريزبةندى دةكريَن‪،‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هةولدانبووة بؤ دةركردنى ديموكراسيدا ناكؤك بوون‪ ،‬ضونكة ئةو بةشة‬ ‫لةطةل ئيسالمدا‬ ‫نوخبانةش‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةبوارى طشيداء هةر ئةمةش هةستى ئايندارىء لةحالةتة ئيسالمييةكة هةلطرى هةمان خةسلةتى دذة‬ ‫ئاثؤرةى َ‬ ‫خةلكدا بوذاندؤتةوةء ديموراسيييانةى مؤديَرنيتة نيية كةبوو‪ ،‬ليَرةشةوة‬ ‫ئيسالمخوازى لةناو‬ ‫ِ‬ ‫لةهةندآ كاتيشدا طةياندويانةتة ئاستى تةقينةوةى ثةرةدان بةكلتورى ديموكراسى خوازيارى‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ناسنامةء هةستى‬ ‫شؤرشكردن‪ ،‬هةروةك لةنمونةى ِريَزطرتنء ئاشتبوونةوةية‬ ‫جةماوةرىء‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كةلةروى فكرييةوة‬ ‫كؤمارى ئيسالمى ئيَراندا بةدى دةكريَت‪ ،‬كةواتة ويستة ئايندارى خةلك‪ .‬نوخبةيةكيش‬ ‫ِ‬ ‫ئاينييةكة بةثلةى يةكةم سياسيية ئةسكيالريستء نويَبوبيَتةوةء لةلؤذيكى سةردةمء كارى سياسيشدا‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫مامةلةيةكى ئيجابى‬ ‫دةسةالتدارى تيَطةيشتبيَتء لةهةمانكاتدا‬ ‫تاكرةوييةكانى نوخبةى‬ ‫دواكةوتووة‬ ‫ِ‬ ‫بةرووى‬ ‫نوآ‬ ‫ئاسؤى‬ ‫َت‬ ‫ي‬ ‫دةتوان‬ ‫بكات‪،‬‬ ‫هةستة‬ ‫ئةم‬ ‫بة‬ ‫بووة‬ ‫َشى‬ ‫ي‬ ‫َك‬ ‫ي‬ ‫بةش‬ ‫سةردةستبووة‪،‬‬ ‫نةتةوةيى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دةرهاويشتةكانى نةبوونى ديموكراسىء باال دةستى ديموكراسيشدا بكاتةوة‪ .‬ويستى ئاينى جةماوةرى‬ ‫ترسء تؤقاندنء سةثاندنى مؤديشة لةسةرةوة بؤ ئةكةثةء اليةنطرانى مةهاتير محةمةد لةماليزيا‬ ‫َ‬ ‫لةووالتةكانى‬ ‫خوارةوة‪ .‬هةستى ئاينيش خؤى لةخؤيدا ئاماذة نيية ِريَطةى لةوة نةطرتووة‪ ،‬هيَزةكانيان‬ ‫بةهةلويَستيَكى ئايدؤلؤذى دياريكراو‪َ ،‬‬ ‫َ‬ ‫بةلكو جؤرى خؤيان ببنة ثيَشةنطى خةباتى ديموكراسيخوازانى‬ ‫‪42‬‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬


‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئةوةشدا نابيَت لةبايةخى‬ ‫بةالم‬ ‫ِريفؤرمخوازييةى ثةرةثيَدانى ئابورىء جيهانداية‪،‬‬ ‫ئةو‬ ‫طؤرانكارييانةء هةبوونى دةستوريَكى وةك‬ ‫ئةو‬ ‫ديالؤطء‬ ‫بؤ‬ ‫كراوةتر‬ ‫فةزايةكى‬ ‫كردنةوةيةكى‬ ‫ِ‬ ‫طوزارشت لةخؤطرتنى شةبةنطى ئاينىء نةتةوةيىء ئةوةى هةية كةم بكةينةوة‪ .‬عيَراق وةك زؤر َ‬ ‫والتانى‬ ‫َ‬ ‫دةروات‪ ،‬قؤناغى‬ ‫سياسى‬ ‫لةووالتدا‪ .‬ديموكراسى ئيسالمى ياخود ديكة ئيَستا بةقؤناغيَكى ِراطوزةريدا ِ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتانى ناوضةكةدا ِراطوزةريش نيطةرانى تايبةت بةخؤى هةيةء هةموو‬ ‫ليبراليزمى ئاينى‪ ،‬لةداهاتووى‬ ‫ِ‬ ‫دةتوانيَت‪ ،‬خزمةتى طةورة بةثةرةدان بةفةرهةنطى جؤريَك لةشكزانء َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل خؤيدا‬ ‫هةلكشانء داكيَشانى‬ ‫ديموكراسيخوازى بكاتء بةشيَك لةكيَشةى دةهيَنيَت‪ ،‬خؤ ئةكتيفكردن بةوةشى كةعةرةب هةرطيز‬ ‫َ‬ ‫ناراستة‬ ‫دووفاقىء بازنةداخراوة ئايدؤلؤذييةكانيش ببيَتة تواناى‬ ‫قةبولكردنى ديموكراسيان هةية‪ِ ،‬‬ ‫نةطؤر بةنةتةوةيةك‬ ‫َكى‬ ‫ي‬ ‫جةوهةر‬ ‫ناتوانين‬ ‫ضونكة‬ ‫ضارةسةركردن‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫طةراندنةوةى‬ ‫دانانى ئيسالم وةك ئاين بةبةربةستيَك لةبةردةم ببةخشين‪ ،‬لةهةموو حالةتيَكدا‬ ‫ئةطةرى ِ‬ ‫ِ‬ ‫ديموكراسيدا‪ ،‬خةبات بؤ ديموكراسىيةكجار سةختء ديكتاتؤريةتيش بؤ عيَراق الوازة‪ ،‬شكستى‬ ‫دذوار دةكات‪ ،‬ضونكة ئةو بيركردنةوة خوازيارى ئةزمونى ديموكراسى‪ ،‬ياخود بةطويَرةى ثيَويست‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫طؤرانانةى دواى‬ ‫لةطةل ئيسالمء‬ ‫شةرى‬ ‫هةولى ثةراويَزخستنييةتىء طةشةنةكردن لةبةر ِرؤشنايى ئةو ِ‬ ‫ِ‬ ‫َرانةوةى‬ ‫لةئاستى فكرى ئيسالميدا ِرةخنة ناطرآء فشار ِروخانى ِرذيَم ِرويانداوة‪ ،‬يةكسان نيية بةطي ِ‬ ‫َ‬ ‫بةلكو لةهةندآ ِرووةوة لةثاشا‬ ‫بؤ نويَبوونةوة دروست ناكات‪ ،‬ئةم سياسةتةش ديكتاتؤرييةت‪،‬‬ ‫سياسةتيَكى تاقيكراوةى شكستخواردووةء‪ ،‬هةر طةردانىء لةهةندآ روى تريشةوة لةدابةشكردن‬ ‫َ‬ ‫بةتالكردنةوةى ضةمكى نزيك دةبيَتةوة‪ ،‬بؤية بةراوردةكة ِرةنطة لةنيَوان‬ ‫ئةوةش هؤكاريَك بوو بؤ‬ ‫َ‬ ‫طةراندنةوةى ديكتاتؤرييةتء ديموكراسيةتدا نةبيَت‪،‬‬ ‫ؤذهةالتى ئيسالميدا‪ ،‬لةزؤريَك‬ ‫لةر‬ ‫عةلمانييةت‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هيَندةى لةنيَوان ديموكراسييةكى ناكاملء كاملدا‬ ‫لةناوةرؤكة ذيارييةكةى‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫ثرؤذةى ِرؤذهة َ‬ ‫التى دةبيَت‪.‬‬ ‫سةرضاوة‪ :‬ع َيراق لةضوارض َيوةى ِ‬

‫ناوةراستى طةورةدا‪ ،‬لةضنطى ديكتاتؤريزةى سةددام‬ ‫ِ‬ ‫دةره َينراء‪ ،‬ئ َيستا لةقؤناغى طواستنةوةداية بؤ‬ ‫ديموكراسيكردن‪ ،‬ئ َيوة تاضةندة طةشبينن بةوةى ئةم‬ ‫ديموكراسييةتةى ع َيراق دةطاتة دوامةنزَلطاى خؤىء‬ ‫بةرئةنجام َيكى ِرؤشنى دةب َيت‪.‬؟!‪.‬‬

‫ئةبوبةكر عةلى‪ :‬ديموكراسى عيَراق هيَشتا لةدؤخيَكى‬ ‫ناجيَطيرى َ‬ ‫دةلةمةداية‪ ،‬ئةطةرى ئةوة هةية ثاشةكشة‬ ‫لةبةشيَكى بكريَت‪ ،‬كلتورى طشتىء ثاشخانى‬ ‫لةروانينيَكةوة‬ ‫فكرى هيَزة طةورةكانيش لةزياتر‬ ‫ِ‬ ‫هاندةرنين بؤ ئةوةى ديموكراسييةكة بةهةنطاوى‬ ‫خيَراتر طةشة بكاتء بضيَتة ثيَش‪ ،‬ئةوةى لةئيَستادا‬ ‫لةعيَراقدا دةطوزةريَت‪ ،‬هاندةرنيية بؤ طةشبينييةكى‬ ‫َ‬ ‫بةالم لةهةمانكاتدا ثاساويش نيية بؤ‬ ‫زؤر‪،‬‬ ‫َ‬ ‫ِرةشبينى تةواو‪ ،‬بةلكو خوازيارى هؤشيارىء‬ ‫ليَثرسراوييةتى لةئةستؤطرتنة‪ ،‬سةرةتاكان ذوانء‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةوالتيَكى‬ ‫لةطةلداية ديموكراسيش‬ ‫ذارى خؤيان‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫زؤرينةى عةرةبيدا كةسالةهاى سالة النكى‬ ‫هيَزيَكى ناسيؤناليستىء سؤشياليستى عةرةبى‬ ‫خؤسةثيَنةرء هةذموونخوازبووةء لةئاستيَكى َ‬ ‫قولدا‬ ‫ِرقوكينةى ضاندووةء ئيَستاش تواناى بةرطريكردنء‬ ‫شيَواندنى لةدةستنةداوة‪ِ ،‬رةنجء قورسايى خؤى‬ ‫َ‬ ‫لةطةلداية‪ ،‬بةداخةوة كلتورى سياسى عةرةب‬ ‫لةريزى ثيَشةوةى كلتورة ناديموكرسييةكانى‬ ‫ِ‬

‫سةرضاوة‪ :‬كؤمارى ئيسالمى ئ َيران لةناوضةكةدا‬ ‫وةك بةربةست َيك لةبةردةم كرانةوةى ديموكراسيدا‬ ‫وةستاوة‪ ،‬بةبؤضونى ئ َيوة ئةم ِرؤَلبينينةى ئ َيران تاكةى‬ ‫در َيذةى دةب َيت‪ ،‬ئاية ئةطةرى هةَلطرتنء ت َيكشكاندنى‬ ‫ئةو بةربةستة لةاليةن ِرؤذئاواوة لةئاراداية‪.‬؟!‪.‬‬

‫بةبرواى من كؤمارى ئيسالمى ئيَران‬ ‫ئةبوبةكر عةلى‪:‬‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ئيسرائيلء‬ ‫بةربةستى يةكةم نيية‪ ،‬بةلكو بوونى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ثراطماتى (‪ )50‬سالى‬ ‫والتانى عةرةبىء سياسةتى ِ‬ ‫ِرابردووى خؤرئاواء تاوانى داطيركردنى ئةفغانستان‬ ‫لةاليةن سؤظييةتء ئةو دةرهاويشتانةى لةسةر‬ ‫ئاستى بزاظة ئيسالمييةكان ليَيى كةوتةوة بةربةستى‬ ‫يةكةمن‪ِ ،‬راستة ئيَرانيش ثشتيوانى لةتةوذميَكى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كةهةلطرى طوتارى‬ ‫اديكالى لةناوضةكةدا دةكات‪،‬‬ ‫ِر‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةبنةرةتةوة ئةو‬ ‫بةرهةلستكاريية‪ .‬بةالم ئةطةر‬ ‫ِ‬ ‫بزوتنةوانة زةمينةى طةشةكردنيان نةبوواية‪،‬‬ ‫نةياندةتوانى لةبؤشايدا قوتييان بكاتةوة‪ ،‬ئةوةى‬ ‫لةئيَرانيشدا دةطوزةريَت‪ ،‬تي َ‬ ‫َكةلةيةكة لةهةندآ‬ ‫ِر َ‬ ‫َ‬ ‫نةريَنيدا‪،‬‬ ‫دةسةالتى‬ ‫ديموكراسىء‬ ‫والةتى‬ ‫ديموكراسييةتى ئيَرانى طةرضى ضةندين ناتةواوى‬ ‫بةالم لةزؤربةى َ‬ ‫تيَداية‪َ ،‬‬ ‫والتة عةرةبييةكان لةثيَشترة‪،‬‬ ‫هةرضؤنيَك بيَت ثيَشةواية لةبيناميكييةتى طةلى‬ ‫ئيَرانء دةورة ميَذوويةكانى‪ ،‬سةرزةمينى ئارييةكان‬ ‫ئيَستا لةسةرءبةندى قؤناغيَكى تردايةء‪ِ ،‬رةنطة‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬

‫‪43‬‬


‫طؤرانى ناوخؤيى وةهابين‬ ‫زؤرى ثآ نةضيَت شايةتى ِ‬ ‫كةبةقازانجى ديموكراسييةتيَكى طةشةكردووى‬ ‫ثيَشكةوتودابين‪.‬‬

‫سةرضاوة‪ :‬بؤ زياتر لةنؤزدة َ‬ ‫سال دةب َيت هةر َيمى‬ ‫دابراوة‪ ،‬بة َ‬ ‫كوردستان‪ ،‬لةدةسة َ‬ ‫الم‬ ‫التى ناوةندى ع َيراق ِ‬ ‫تاوةكو ئ َيستا‪ ،‬نةتوانراوة دةسة َ‬ ‫الت َيكى ديموكراتء‬ ‫كؤمةَلطايةكى مةدةنى لةهةر َيمدا بونيات بنر َيت‪ ،‬ئ َيوة‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئةو بؤضونةدانء بةربةستةكانى‬ ‫تاضةندة‬ ‫ديموكراسييةت لةهةر َيمدا لةضيدا دةبينن‪.‬؟!‪.‬‬ ‫ئةبوبةكر عةلى‪ :‬ئةوةى دةطوتريَت بةشيَكى ِراستة‪،‬‬ ‫بةداخةوة بزوتنةوةى ناسيؤنالستى كوردى‪،‬‬ ‫زؤرطةورةى‬ ‫دةرفةتى‬ ‫اثةرينةوة‬ ‫لةدواى‬ ‫ِر ِ‬ ‫لةدةستداوة‪ ،‬بةثيَضةوانةى ئةركة نةتةوةيىء‬ ‫ئةخالقييةكانيى سةرشانييةوة‪َ ،‬‬ ‫بالةكانى لةنيَو خؤيدا‬ ‫كةوتنة ملمالنيَيى خويَناوى ناديموكراسييةوة‪،‬‬ ‫كةدابةشكردنى هةريَمء تي َ‬ ‫َكةالوكردنى حيزبء‬ ‫حكومةتء دابةشكردنى دةزطا نيشتيمانييةكانء‬ ‫ثاشةكشةى ديموكراسى ليَكةوتةوة‪ ،‬ئيَستاشى‬ ‫َ‬ ‫لةطةلدابيَت ديموكراسى لةهةريَمدا ثيَويستى‬ ‫بةخةباتء تيَكؤشانى زؤرة‪ ،‬بؤ ئةوةى ببيَتة كلتورء‬ ‫َ‬ ‫هاوالتييانء‬ ‫بةهاكانى ببن بةشتى لةبيركردنةوةى‬ ‫بةتايبةتى نوخبةى فكرىء سياسىء ئابورىء‬ ‫سةربازى‪ ،‬ديموكراسى هةريَم لةقؤناغيَكداية لةيةك‬ ‫بةرةخنةطرتنء هاندانة‪ .‬بؤ ئةوةى‬ ‫كاتدا ثيَويستى ِ‬ ‫بةرؤذ دؤخة ناديموكراسييةكان بةرةء نةمان‬ ‫ِرؤذ ِ‬ ‫بضنء لةبرى ئةوة شانسى زياتر بخةينة بةردةم‬ ‫هيَزء كةسة ديموكراسيخوازةكان‪ ،‬ثاشماوةكانى‬ ‫قؤناغى ِرابردوو لةبةدامو دةزطايىء نيشتيمانى‬ ‫نةكردنى هيَزى ثيَشمةرطةء دةزطاكانى ثؤليسء‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫طةندةلىء خراث‬ ‫هةوالطرىء‬ ‫ئاسايشء دةزطاكانى‬ ‫َ‬ ‫بةكارهيَنانى دةسةالت بؤ قازانجى شةخسىء‬ ‫طةراندنةوةى توندوتيذى بؤ‬ ‫حيزبىء مةترسى‬ ‫ِ‬ ‫كايةى سياسىء ثاشماوةى دابةشبوونى ئيدارىء‬ ‫مالى بةبةربةرستى سةر ِريَطاى دادةنريَت‪ ،‬ئةوة‬ ‫جطةلةوةى ثةرةدان بةفةرهةنطى ديموكراسى‬ ‫خوازيارى ِريفؤرمى ذيانى حيزبايةتىء بةهيَزبوونى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلى مةدةنىء ِريَسايى نويَيى‬ ‫دامء دةزطاكانى‬ ‫َ‬ ‫طةمةى سياسىء هؤشيارييةكى نويَيى كؤمةاليةتىء‬ ‫فةرهةنطيية‪.‬‬

‫َ‬ ‫ؤذهةالتى كوردستان‪،‬‬ ‫ئةبوبةكر عةلى‪ :‬هيَزةكانى ِر‬ ‫َثةردةبن‪،‬‬ ‫ي‬ ‫ت‬ ‫نيطةرانيدا‬ ‫بةدؤخيَكى ناسروشتىء‬ ‫ِ‬ ‫ضاالكىء‬ ‫كارء‬ ‫بازنةكانى‬ ‫سنورداربوونى‬ ‫ثةنطخواردنةوةى ناوخؤيىء نائوميَدىء مانةوةى‬ ‫بةشيَك لةو كلتورة حيزبىء سياسييةى ناتوانيَت‬ ‫ضوارضيَوةيةك بؤ مومارةسةكردنيَكى جياوازى‬ ‫ثيَشكةش بكات‪ ،‬بونةتة هؤى ثارضة ثارضةبوونء‬ ‫لةبةريةك َ‬ ‫َ‬ ‫خةمالندنى‬ ‫هةلوةشاندنةوةيان‪ ،‬كةئةوةش‬ ‫ستراتيذيَكى هاوبةشى كاركردن لةئيَستادا قورستر‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئةطةرى هةر‬ ‫دةكاتء توانايى بةيةكةوة ذيانيش‬ ‫طؤرانكارييةك الوازتر دةكات‪ ،‬جؤريَك لةنائوميَديش‬ ‫ِ‬ ‫دابرانييان‬ ‫ديارة‬ ‫دةكات‪،‬‬ ‫دروست‬ ‫جةماوةر‬ ‫بؤ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫لةكؤمةلطاى خؤيان كاريطةرى زؤرى هةية بةسةر‬ ‫بارءدؤخى نيَو خؤيياندا‪ ،‬سنوردارى دةستكةوتء‬ ‫ئةور َ‬ ‫ؤلةى دةشبينين لةالى خؤيانةوة بةخراث‬ ‫ِ‬ ‫بؤسةر ثةيوةندى ِريَكخراوةيى هيَزةكان دابةش‬ ‫دةبيَت‪ ،‬ئةوةى دةبينريَت جؤريَك َ‬ ‫تؤلةكردنةوةية‬ ‫لةريَيى ئازاردانى جةستة سةرةكييةكةء سنيية‬ ‫لةخؤ‪ِ ،‬‬ ‫خستنة سةر ميَذوو دروشمةكانى‪ ،‬كةلةئيَستادا‬ ‫نازانين بةض ئاقاريَكدا دةضيَتة ثيَش‪ِ ،‬رونيشة هةموو‬ ‫ئةوةى دةبينريَت لةثةرتةوازةيىء شثرزةيىء‬ ‫َ‬ ‫ناكؤكى َ‬ ‫لؤكالىء‬ ‫بةلطةية لةسةر هةندآ شوناسى‬ ‫َ‬ ‫خوار ئةو‪ ،‬ئةطةرضى لةهةموو حالةتيَكدا لةبةرطى‬ ‫ناسيؤنالسيزمء ِريفؤرمخوازيدا دةخريَتة ِروو‪.‬‬

‫سةرضاوة‪ :‬لةكوردستانى باكور جو َ‬ ‫النةوةيةكى‬ ‫لةثال جو َ‬ ‫َ‬ ‫النةوة ضةكدارييةكة‪،‬‬ ‫سياسى هةية‬ ‫هةَلسةنطاندنتان بؤ كارى سياسى كوردةكانى باكور‬ ‫ضيية‪.‬؟!‪.‬‬

‫ئةبوبةكر عةلى‪ :‬لةسةر ئةم بابةتة زؤر شتم نوسيوةء‬ ‫بةشيَك لةكتيَبى سيَهةم زنجيرةى (ناسيؤناليزمء‬ ‫(لةثرسى‬ ‫بةناوى‬ ‫كوردى)‪.‬‬ ‫ناسيؤناليزمى‬ ‫بيناكردنةوةى نةتةوةء ناسؤناليزم لةكوردستاندا)‬ ‫بؤ ئةوة تةرخانكردووة ئةوةندةى بةدواداضونم بؤ‬ ‫بارودؤخى ئةوانة كردبيَت‪ ،‬دةبيَت زؤر بةقورسايى‬ ‫يةكةمييان بخةينة سةر خةباتى سياسىء بةديديَكى‬ ‫َ‬ ‫هةلبسةنطيَنينةوة‪،‬‬ ‫ِرةخنةطرانةوة ِرابردوى خؤيان‬ ‫لةدياريكردنى هةنطاوى هاوثةيمانييةكاندا ووردتر‬ ‫بين‪ ،‬ثشتيوانى لةو هةنطاوانة بكةن كةبةقازانى‬ ‫فراوانبوونى ثانتايى ديموكراسىء لةبةرزوو كةوتنى‬ ‫سةرضاوة‪ :‬ت َي ِروانينتان بؤ حيزبة سياسييةكانى ثايةكانى كةماليزم تةواو دةبن‪ ،‬ضونكة ئة دؤخانةى‬ ‫ِرؤذهة َ‬ ‫دابرانيان لةجةماوةر لةو سياسييانة دةكةونةوة‪ ،‬زةمينةء شانسيَكى‬ ‫الت ضيية‪ ،‬ئاية مةسةلةى ِ‬ ‫تاضةندة كاريطةرى هةية بؤ سةر ت َيطةيشتنيان بؤ طةورةترء سازطارتر دةخاتة بةردةستى ئةوانة بؤ‬ ‫لةرؤذهة َ‬ ‫الت‪.‬؟!‪.‬‬ ‫ثةرةدان بةخةباتى جةماوةرىء مةدةمييانة لةثيَناوى‬ ‫كؤمةَلطاى كوردى ِ‬ ‫‪44‬‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬


‫بةدةستهيَنانى مافيَكى زؤرترى نةتةوةيىء سياسى‪،‬‬ ‫بةديموكراتيزةكردنى زياترى هيَزء ضاالكيية‬ ‫كوردييةكان خويَندنةوةيةكى نوآ بؤى بؤ واقيعى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا طرنطة‪ ،‬بؤئةوةى زؤرترين هيَزء ضاالكى‬ ‫ئايدؤلؤذييةوة‬ ‫بةجياوازى ئينتيمايى سياسىء‬ ‫لةضوارضيَوةى ستراتيذيَتيَكى هاوبةشدا سازبدريَت‪،‬‬ ‫َ‬ ‫قولكردنةوةى طيانى دوذمنكارىء بةدومنكردنى‬ ‫بةرامبةرى سياسى نةتةوةيى لةهةندآ ئاستدا‬ ‫بةزيانى ئةجيَندا كورديةكةوة دةشكيَتةوةء‬ ‫ضارةسةركنيشى زةحمةت دةبيَت‪ ،‬بةطشتى ثيَم واية‬ ‫تيَكؤشانى ئةوان ثآ دةنيَتة ناو قؤناغيَكى نويَوةء‬ ‫لةرووانطةى بةرةء ثيشضونى‬ ‫لةقؤناغى ئايندةشدا ِ‬ ‫ئةو خةباتةوة ثرسيارى جدى لةوةزيفةى ضةكى‬ ‫كوردى لةو بةشةى كوردستان بكريَت‪.‬‬

‫سةرضاوة‪ :‬بةش َيوةيةكى طشتى ئايندةى كؤمةَلطاى‬ ‫كوردةوارى لةهةرضوارثارضةى كوردستاندا موَلكى‬ ‫ك َيية؟!‪( ،‬حيزب يان خةَلك)‪( ،‬ديموكراسيخوازان)‬ ‫يان (ئاينثةروةرء ثياوانى دينى)‪ .‬هؤكارى ئةوانة‬ ‫ضيية‪.‬؟!‪.‬‬

‫ئةبوبةكر عةلى‪ :‬بةطشتى ئةطةر ديموكراتى لةئارادا‬ ‫بيَت َ‬ ‫مولكى هةموان دةبيَت‪ ،‬بةجياوازى قورساييانةوة‪،‬‬ ‫َ‬ ‫لةطةل بونى ئازادى سياسىء دوركةوتنةوة لةديديَكى‬

‫ناديموكراسى بؤ ناسيؤناليزمء سكؤالريزمء‬ ‫ئاينء ئاينخوازانى ديموكراسىء ديموكراتخوازانى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا‬ ‫ِريَزطرتوو لةشوناسى ئيسالمى زؤرينةى‬ ‫دةتوانن ِر َ‬ ‫َرن‪.‬‬ ‫ؤليَكى طةورة بطي ِ‬

‫اثةرينى ‪ 1991‬لةهةر َيمى كوردستاندا‪ ،‬بةر‬ ‫سةرضاوة‪ :‬لةدواى ِر ِ‬ ‫ثرؤسس َيكى قوَلى دذايةتيكردنى ه َيزة ئيسالمييةكان دةكةوين‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫وةبةدانراوى ه َيز َيكى ديكةى دةرةوةى هةر َيم هةذماردةكران‪،‬‬ ‫ئةمةش لةكات َيكدابوو كةبةرةيةكى ئيسالمى ضةكدارى‬ ‫ميانرةوى ئيسالمى هاتنة ئاراوة‪ ،‬ئاية‬ ‫لةئارادابوو‪ ،‬ه َيز َيكى‬ ‫ِ‬ ‫ناسةقامطيرى ِرةوشى كوردستانء نةبونى طوتارى ديموكراتى‬ ‫بوو وايكردبوو ه َيز َيكى ضةكدارى ئيسالمى بونى هةب َيت‪،‬‬ ‫ياخود ئةو ه َيزة ئيسالميية بؤخؤيان بةرةيةكى يةك ئاراستةى‬ ‫فكرء اليةن َيكبوون كةديموكراتيزةبونيان قةبوَلنةدةكرد‪.‬؟!‪.‬‬

‫ئةبوبةكر عةلى‪ :‬تؤمةتباركردنى هيَزة ئيسالمييةكان‬ ‫بةدروستكراوى هيَزة دةرةكييةكان لةقؤناغيَكى‬ ‫ِرابردوى هةريَمى كوردستاندا بةشيَكبوو لةو‬ ‫كوردستانى‬ ‫ثاشاطةردانييةى‬ ‫ناسةقامطيرىء‬ ‫ناوزراندنء تؤمةت‬ ‫طرتبووةوة‪ ،‬كةيةكتر شكاندنء‬ ‫ِ‬ ‫بؤدروستكردنى هيض سنوريَكى نةهيَشتبوةوة‬ ‫َ‬ ‫بةالم خؤشبةختانة ئيَستا ئةو‬ ‫َثةرى نةكات‪،‬‬ ‫كةتي ِ‬ ‫ثروثاطةندانة كةمبونةتةوةء‪،‬‬ ‫جؤرة ليَكدانةوةء ِ‬

‫بةشيَكبوو‬ ‫تؤمةتباركردنةى‬ ‫ئةو‬ ‫ضونكة‬ ‫ثرءثاطةندةى سياسىء جةنطى‬ ‫َنانى‬ ‫ي‬ ‫لةبةكاره‬ ‫ِ‬ ‫دةرونى‪ ،‬دذبةيةكبوونء تينوبون بؤ بةخائيندانانى‬ ‫يةكترء‪ ،‬سةرئةنجام ليَسةندنةوةى ِرةوايةتى‬ ‫نةتةوةيىء ياسايىء هيَنانةوةى بؤليَدان ياخود‬ ‫َ‬ ‫لةقالبدان‪،‬‬ ‫ثةراويَزخستنء‬ ‫سةركوتكردنء‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ئيسالمييةكان وةك هيَزةكانى ديكة هةلقوالوى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى خؤيانن‪ ،‬هةر بيركردنةوةيةكيش‬ ‫والتء‬ ‫لةروى زانستييةوة بةئاسانى‬ ‫لةدةرةوةى ئةمة‬ ‫ِ‬ ‫لةخؤطومراكردنيشى تيَداية‪،‬‬ ‫ناضةسثآء جؤريَك‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دةطةريَتةوة‬ ‫سةرهةلدانى هيَزى ضةكدارى ئيسالمى‬ ‫ِ‬ ‫بؤ كؤتايى هةشتاكانء سةرةتاى نةوةدةكانى ئةو‬ ‫دةيةية لةسةدةى ِرابردوداء كادانةوةبوو بةرامبةر‬ ‫َ‬ ‫بةزولمء زؤرى سياسةتى دذى كوردانةء دذى‬ ‫ئيسالمييةكان لةاليةن بةعسييةكانةوة‪ ،‬دواى‬ ‫اثةرينيش بةداخةوة لةضوارضيَوةى ئاذاوةى‬ ‫ِر ِ‬ ‫َ‬ ‫لةشةرى ناوخؤ كةبةهةلةى‬ ‫ناوخؤيدا بوبةبةشيَك‬ ‫ِ‬ ‫ستراتيذى تةوذمى ئيسالمى ضةكدارى دادةنريَت‪،‬‬ ‫شةرى نيَوان دوو‬ ‫خودى ئةو كةشء هةوايةى‬ ‫ِ‬ ‫زلهيَزةكةء بضوكبونةوةى ثانتاييةكانى ديموكراسىء‬ ‫بةيةكةوة ذيانء َ‬ ‫بالوبونةوةى كلتورى توندءتيذىء‬ ‫زةمينةيةكى باشى بؤ طةشةكردنى توندوتيذى‬ ‫ئيسالمى خؤشكرد‪ ،‬دةنا طةر هةريَم لةسةرةتاوة‬ ‫بةوجؤرة دةستى ثيَنةكردايةء بةردةوام بواية زؤريَك‬ ‫لةو كيَشانة نةدةهاتنة ثيَشء ئيسالمى ضةكداريش‬ ‫زوتر بةحوكمى ئيشكردن لةضوارضيَوةى دامء‬ ‫بةخؤطؤرين دةبوو‪ ،‬ضونكة‬ ‫دةزطاء ياسادا ناضار‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ئةوة سةرةتايةكبوو لةيةكةم هةلبذاردنى هةريَمى‬ ‫كوردستاندا دةكرا‪ ،‬ئةمة ببيَت بةسةرةتايةكى طونجاء‬ ‫بؤ ديموكراتيزةكردنى هيَزةكانى هةريَم‪ ،‬ضونكة‬ ‫بةطشتى بةئيسالمىء نائيسالمييةوة بةطويَرةى‬ ‫َ‬ ‫بةالم ئةطةر‬ ‫ثيَويست ديموكراسى بوونى نةبوو‪،‬‬ ‫شةرى ناوخؤ نةبواية دةتوانريَت لةو ِرةوشة ئيشى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫توندرةوى‬ ‫لةهةرةشةكانى‬ ‫كؤمةلطا‬ ‫زؤرتر بكريَتء‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ئيسالمىء عةلمانىء حيزبى دور بةدوربيَت‪ِ ،‬راستة‬ ‫كلتورى ديموكراسى بةهيَزة ئيسالميية ضةكدارةكان‬ ‫بةالم دؤخةكةش زةمينةى َ‬ ‫زؤر ئاشنا نةبوو‪َ ،‬‬ ‫زالبونى‬ ‫ضةكء هيَزء توندءتيذى خستة بةردةم هةموانء‬ ‫لةبةشةى هيَزة ئيسالمييةكان‪...‬‬ ‫***‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬

‫‪45‬‬


‫َ‬ ‫فازل عومةر‪:‬‬

‫كؤمةلَطايةك دامالَراو لةسياسةت و سيستمى سياسى‬ ‫راندنى قؤناغ و طةيشتن بة‬ ‫ناتوانيَت باس لةتيَثة ِ‬ ‫قؤناغى مةدةنى بكات‬ ‫ديدارى‪ :‬هةلَؤ ئةبوبةكر‬

‫فازيل عومه‌ر راويَژكاری‌ سه‌رؤكی‌ حكومه‌تی‌‬ ‫هه‌ريَم بؤ كاروباری ريَكخراوه‌كانی‌ كؤمهَ‌لی‌‬ ‫مه‌ده‌نی لةم ديدارةدا تيشك دةخاتة سةر ميَذووي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلى مةدةني و ئةو مةرجانةى كة‬ ‫سةرهةلداني‬ ‫برةخسيَن بؤ دةركةوتنى ريَكخراوةكاني‬ ‫ثيَويستن ِ‬ ‫‪46‬‬

‫َ‬ ‫َروانينى خؤيةوة‬ ‫كؤمةلى مةدةني؛ هةروةها لة تي ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلى مةدةني و كاريَطةريان لة‬ ‫ريَكخراوةكاني‬ ‫َ‬ ‫دةخاتةروو‪ .‬لة دريَذةى‬ ‫كؤمةلطاى كوردى‬ ‫سةر‬ ‫ِ‬ ‫ديدارةكةدا باس لة كاريَطةرى ئةم بةشةى كوردستان‬ ‫لةسةر بةشةكاني ديكة دةكات‪....‬‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬


‫قسه‌و باس َيكي زؤر ده‌كر َيت سه‌باره‌ت به‌ زاراوه‌ي‬ ‫"كؤمه‌َلي مه‌ده‌ني"‪ ،‬به‌لاَ م تاوه‌كو ئ َيستا نه‌توانراوه‌‬ ‫پ َيناسه‌يه‌كي يه‌كگرتووي بؤ بكر َيت؛ به‌ بؤچوني‬ ‫ئ َيوه‌ چه‌مكي "كؤمه‌َلي مه‌ده‌ني" چي ده‌گه‌يه‌ن َيت‬ ‫و پ َيكهاته‌كاني كؤمه‌َلي مه‌ده‌ني چين و له‌ چ‬ ‫كؤمه‌َلگايه‌كدا زه‌مينه‌ي سه‌رهه‌َلداني كؤمه‌َلي مه‌ده‌ني‬ ‫به‌رقه‌رار ده‌ب َيت؟‬ ‫َ‬ ‫لةوةالمى ئةم ثرسيارةدا نةتوانم شتيَكى‬ ‫رةنطة‬ ‫َ‬ ‫نوى وةك ناساندن يان باشتر بليَم ثيَناسة بؤ ضةمكى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةى مةدةنى(‪ )Civil Society‬ثيَشكةش‬ ‫بكةم‪ ،‬ضونكة ئةوانةى ثيَش ئيَمة لةم بارةيةوة‬ ‫َ‬ ‫هةولى‬ ‫بيريانكردؤتةوة و ئةوانةى دواى ئيَمةش‬ ‫ثيَناسةكردنى ئةم ضةمكة دةدةن لةبارى جوينةوة‬ ‫َرانين و دوونيا بينية‬ ‫و دووبارةكردنةوةى ئةو تي ِ‬ ‫َ‬ ‫جياوازانةدان كة بةدريَذاى ميَذووى مامةلةكردن‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئةم ضةمكةدا طوزارشتيان ليَكراوة و‬ ‫َ‬ ‫خراونةتةروو‪...‬ئةطةر بمانةويَت ليَكؤلينةوةيةكى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةى‬ ‫قولتر بؤ تيَطةيشتن لة ضةمك و جةوهةرى‬ ‫مةدنى بكةين‪ ،‬رةنطة بطةينة ئةو هةقيقةتةى كة لةكات و‬ ‫ساتة جياوازةكانى ميَذووى ذيانى بةشةريدا سيماى‬ ‫َ‬ ‫لةطؤراندابووة‪ ،‬بؤيةش‬ ‫كؤمةلطةى مةدةنى بةردةوام‬ ‫ِ‬ ‫لةكاتيَك بؤ كاتيَكى تر دةتوانريَت هةست بةجياوازى‬ ‫ئةو ثيَناسانة بكريَت كة زؤرترينيان كةوتوونةتة‬ ‫ذيَر كاريطةرى ئةو قؤناغ و ذينطة و بارودؤخةى‬ ‫َ‬ ‫بةدلنياييةوة ناتوانين‬ ‫ثيَناسةكةى تيادا كراوة‪ ،‬بؤية‬ ‫بطةينة ثيَناسةيةكى يةكطرتوو‪.‬‬ ‫َ‬ ‫تةنانةت لةثةيوةند بة ميَذووى سةرهةلدانى ئةم‬ ‫ضةمكة بيروبؤضوونى جياواز هةية‪ ،‬رايةك هةية ثيَى‬ ‫واية بؤيةكةمجار "جؤن لوك" قسةى لةبارةى ئةم‬ ‫َ‬ ‫ضةمكةوة كردووة َ‬ ‫كؤمةلطاي‌ سياسي‌‬ ‫بةالم ئةو وةك‬ ‫بةكاريهيَناوة‪ ،‬بؤضوون هةن كة دةركةوتنى ئةم‬ ‫َ‬ ‫طؤرانكارييةكانةوة‬ ‫كؤمةلطاية دةبةستنةوة بة قؤناغ و ِ‬ ‫بؤ نموونة لة بةريتانيا بؤ سةركةوتنى شؤرشى‬ ‫دةستوورى َ‬ ‫سالى (‪)1886‬ى زاينى و لة ئةمريكا بؤ‬ ‫َ‬ ‫سةركةوتنى شؤرشى سةربةخؤى ئةمريكا لة سالى‬ ‫(‪ )1776‬زاينى و لة فةرةنسا بؤ سةركةوتنى شؤرشى‬ ‫فةرةنسى َ‬ ‫َرنةوة‪.‬‬ ‫سالى (‪)1789‬ى زاينى دةطي ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى‬ ‫تةنانةت ئةو كةسانةى كة بةبيريارانى‬ ‫بيرورايان جياوازبووة‪ ،‬لةوانة‪:‬‬ ‫مةدةنى ناو دةبريَن‬ ‫ِ‬ ‫"تؤماس هؤبز"ى فةيلةسوفى بةريتانى ثيَى وابوو‬ ‫كة سةرةتاى ذيانى مرؤظ بارطاوى بووة بة رؤحى‬ ‫ناضاردةبى‬ ‫شةرةنطيَزى و دواى كيَشمةكيَشيَكى زؤر‬ ‫َ‬

‫َ‬ ‫كؤمةاليةتى) بةريَت‪ ،‬تا‬ ‫ثةنا بؤ(ئاشتى و ثةيمانى‬ ‫طؤرينةوة تي َ‬ ‫َكةالوبوونى‬ ‫ا‬ ‫بيرور‬ ‫بةلةيةك طةيشتن و‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاكان طةشة بة رةوت و ثيَشكةوتنى توانا و‬ ‫َ‬ ‫دةسةالت‬ ‫داب و نةريتةكانيان بدةن‪ ،‬بةمةش بيرؤكةى‬ ‫َ‬ ‫سةرى َ‬ ‫َ‬ ‫(كؤمةلطاى مةدةنى) دامةزرا‪ .‬بةالم‬ ‫هةلداو‬ ‫"جؤن لؤك"كة فةيلةسوفيَكى ترى بةريتانى بوو‬ ‫ئابوورى كردبووة مةحةك و الى‬ ‫رةهةندى‬ ‫َ‬ ‫وابوو هةموو تاكةكانى كؤمةل ثاش ئةوةى دةبنة‬ ‫خاوةنى سامان و بارى دارايييان بةرز دةكةنةوة‪،‬‬ ‫دةرؤن تا بةهؤى‬ ‫بةروة سيستةمى بازاى ئازاد‬ ‫ِ‬ ‫ملمالنيَى ئابورييةوة بة دةسكةوتى زياتر بطةن و‬ ‫بةمةش دةتوانن دةست بةسةر بازارةكاندا بطرن و‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ووالت بطرنةدةست و بناغةى‬ ‫دةسةالتى ئابوورى لة‬ ‫َ‬ ‫دابريَذن‪ .‬كةضى "مونتيسكيؤ"‬ ‫طؤمةلطاى مةدةنى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى مةدةنى‬ ‫بيرمةندى فةرةنسى لةبةديهيَنانى‬ ‫َ‬ ‫بةبرواى ئةو لة هةر كؤمةلطايةكدا‪،‬‬ ‫ياسا دةكاتة بنةما ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتى ياسا بةرقراركرا و كؤمةلطا لة دةولةت‬ ‫جيا كرايةوة و تةرازووى هيَزى نيَوان هةر دووكيان‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاية دةوتريَت (مةدةنى)‪.‬‬ ‫راطيرا ئةو كات بةو‬ ‫فةيلةسوفى سويسرى "جان جاك رؤسؤ" ثيَى واية‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل "خؤيان"دا‬ ‫كؤمةل ثةيمان‬ ‫تا ئةندامةكانى‬ ‫َ‬ ‫نةبةستن و بؤينياتنانى ئةو كؤمةلطاية بةربةستةكانى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةاليةتيةكانيان‬ ‫داب ونةريةت و كةلتورى بنةما‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى مةدةنى ئةستةمة‬ ‫نةشكيَنن‪ ،‬دةركةوتنى‬ ‫و فؤرمولةنابيَت‪ .‬الى "ئادم سيمس" فةيلةسوفى‬ ‫بةريتانياى ضينايةتى وةك بنةمايةك بؤ بةديهيَنانى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى مةدةنى دادةنيَت‪ ،‬راى واية ئةطةر لة هةر‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطايةكدا كاركردن دابةشكرا بةسةر تاكةكاندا‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاكة خؤى ريَكدةخات و دةبيَتةمايةى‬ ‫بازارى ئازاد‪ ،‬بةدةركةوتنى بازارى‬ ‫دةركةوتنى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ئازاديش بنةماكانى كؤمةلطاى مةدةنى دادةمةزريَت‪.‬‬ ‫َ‬ ‫"هيطل" بيرمةندى َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا‬ ‫ئةلمانى سةرلةبةري‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاي مةدةني ‌و‬ ‫بنةمالةو‬ ‫سي ثانتايي‬ ‫بةسةر َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتدا دابةشدةكات‪" .‬ماركس"فةيلةسوفيَكى ترى‬ ‫َ‬ ‫ئةلمانى ية و ناوبانطيَكى طةردوونى هةية و خاوةنى‬ ‫كتيَبى بةنرخى سةرمايةية باسى لة دابةشكردنى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا كردووة لة سةر ملمالنيَى‬ ‫تؤيَذةكانى‬ ‫برواى‬ ‫بة‬ ‫)‪،‬‬ ‫سةرمايةدار‬ ‫و‬ ‫ؤليتار‬ ‫ثر‬ ‫(‬ ‫َذى‬ ‫ي‬ ‫تؤ‬ ‫هةردوو‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ثرؤليتار دةسةالت لة دةست‬ ‫ماركس هةتا تؤيَذى ِ‬ ‫َ‬ ‫سةرمايةدارةكان وةرنةطرن كؤمةلطاى مةدةنى‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتى‬ ‫برواى واية لةذيَر‬ ‫بةدى نايةت‪ ،‬ضونكة ئةو ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى مةدةنى‬ ‫سيستةمى سةرمايةداريدا‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬

‫‪47‬‬


‫بوونيَكى نية‪ ،‬فةيلةسوفى َ‬ ‫ئيتالى "ئةنتؤ نيؤطراميشى"‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى سؤشياليستى‬ ‫الى وابوو ثاش دةركةوتنى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى مةدةنى دةرةكةويَت‪.‬‬ ‫بنةماكانى‬ ‫طةرانةوة‬ ‫رةنطة بطوتريَت ئةم طيَرانةوة ميَذوويية و ِ‬ ‫بؤ بيريارانى ئةم بوارة بؤضى؟ َ‬ ‫هةلبةت لةو ثيَناوةدا كة‬ ‫بيسةلميَنين نةبوونى ثيَناسة و دنيابينيةكى يةكطرتوو‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى مةدةنيدا شتيَكى‬ ‫لةناساندنى ضةمكى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئةوةشدا ناكريَت دامالراو لةو‬ ‫سروشتية‪...‬‬ ‫بنامايانةى كة لةميَذوودا و بةثيَى ئةو هةلومةرجةى‬ ‫بيريارانى ئةم بوارةى تيابووة بيَين و ثيَناسةيةك‬ ‫دابتاشين كة بارطاوى نةبيَت ثيَيان‪ ،‬ئةو ثيَناسةيةى‬ ‫كة بؤ ئةم سةردةمة مةئلوفة و زياتر لةاليةن‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةى مةدةنيةوة بةكار‬ ‫ضاالكوانانى بوارى‬ ‫َ‬ ‫دةهيَندريَت زياتر نزيكة لة خويَندنةوةكةى"هيطل" كة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاية لة نيَوان دوو سةر زةميندا‬ ‫دةليَت‪ :‬ئةو‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كة"بنةمالةو دةولة‌ت"ة جيَطير دةبيَت ‌و لةبةر ئةو‬ ‫َ‬ ‫كؤمةاليةتييةي كة هةيةتي دةبيَتة ريَكخةري‬ ‫طرنطيية‬ ‫َ‬ ‫ذياني ئابووري كؤمةلطا‪ ،‬واتة سيستميَكي تازة لة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةاليةتي لةخؤ دةطريَت كة مرؤظةكان‬ ‫عةدالةتي‬

‫لة سايةيدا هةست بةبةختةوةري و حةسانةوةي‬ ‫ريَذةى دةكةن‪ ،‬هيَطل بةم خويَندنةوةية تواني‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بةربالوتر بكات‌ و‬ ‫كؤمةلطاي مةدةني‬ ‫بازنةكاني‬ ‫َ‬ ‫تيَطةيشتنيَكي زانستيانة لة ئاستي كؤمةلطاي مةدةنيدا‬ ‫دروست بكات‪ .‬ئةو نةك تةنيا رةهةندى ئابووري‪،‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتةكاني لةناو‬ ‫بةلكو تةواوي ريَكخراوةكان ‌و‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاي مةدةنيدا جيَكردةوة‪ ،‬تواني‬ ‫ضوارضيَوةي‬ ‫َ‬ ‫رايةليَك لة ثيَوةندي زيندوو لة نيَوان ضةمكةكاني‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاية دروست بكات‪.‬‬ ‫ناوةوةي ئةم‬ ‫َ‬ ‫لةمرؤدا مةبةست كؤمةلطاي‌ مةدةني‌‬ ‫لةوة‬ ‫سادةتر‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫بريتية لة سةرجةم ئةو دامودةزطا كؤمةاليةتي‌ و‬ ‫َ‬ ‫بةريَككةوتني‌ ئازادانةي‌‬ ‫ريَكخراوانةي‌ كةوا‬ ‫كؤمةلطا ِ‬ ‫خؤي‌ بؤ ثاراستني‌ بةرذةوةندي‌ خؤي‌ لةسايةي‌‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هةولى ثيَشخستنى‬ ‫دةولةتدا دروستيان دةكات‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫سةرجةم بوارةكانى ذيانى كؤمةالنى خةلك و‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاكةيان دةدةن‪ ،‬بةمةبةستى بنيادنانى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطايةكى ثيَشكةوتووى هاوضةرخ‪ ،‬كة ريَز‬ ‫َ‬ ‫كؤمةل بطريَت‬ ‫لة سةرجةم تاكةكان و تويَذةكانى‬ ‫و ئةركةكانيان بؤ ديارى بكات و مافةكانيان بؤ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطايةكة‬ ‫دةستةبةر بكات و بثاريَزيَت‪ ،‬ياخود‬ ‫خزمةتطوزاري‌ و ثيَداويستيةكاني‌ ذياني‌ ئةنداماني‌‬ ‫خؤي‌ بةضاكترين شيَوة دابين دةكات و لةم‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطايةدا دامودةزطاي‌ جؤربةجؤري‌ تياية كة‬ ‫‪48‬‬

‫َ‬ ‫دةولةت‪.‬‬ ‫دةبنة ناوةندي‌ نيَوان خيَزان و‬ ‫ئايدؤلؤژيا به‌گشتي و ئايني ئيسالم به‌ شيَوه‌يه‌كي‬ ‫تايبه‌ت چه‌نده‌ ريَگرن له‌به‌رده‌م كؤمهَ‌لي مه‌ده‌ني له‌و‬ ‫‌ريان پيَيان هه‌يه‌؟‬ ‫كؤمهَ‌لگايانه‌ي كه‌ زؤرينه‌يان باوه ِ‬ ‫بؤئةوةى تووشى ئيشكاليةت و تي َ‬ ‫َكةل كارى‬ ‫نةبين باشترة ئايين بةموجةردى وةربطرين‪ ،‬ضونكة‬ ‫ئايدؤلؤذيا ضةمكيَكى شموليترة و رةنطة ئاستى‬ ‫فراوانيةكةى ئةندازة نةطيريَت‪ ،‬هةروةها باشترة‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى مةدةنى‬ ‫ئايين و كاريطةرى لةسةر‬ ‫َ‬ ‫يان لةثوةندى نيَوان ئاين و كؤمةلطاى مةدةنيدا‬ ‫ئامادةيى ئايين لةضوارضيَوة نةدةين بة زيادكردنى‬ ‫َ‬ ‫بةلكو‬ ‫ثاشطرى "ئيسالم‪ ،‬مةسيح‪ ،‬يةهود‪...‬هتد"‪،‬‬ ‫بروانين‪.‬‬ ‫لةكاريطةرييةكانى ئايين وةك ئايين ِ‬ ‫لةمبارةيةوة راى جياواز هةية كة هةريةكيان‬ ‫َ‬ ‫هةلطرى بةشيَك لةراستين و راستى رةها الى هيض‬

‫كام لةو دوو راية نية‪ ،‬راى يةكةم ئةوةى كةثيَى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى مةدةنى لةثيَناويدا‬ ‫واية ئةو ئامانجةى‬ ‫َ‬ ‫ديَتةبوون يةكسانة لةطةل ئةوةى كة ئايين داواى‬ ‫دةكات‪ ،‬روونترى بكةينةوة ئةم راية ثيَى واية لةهةر‬ ‫كات و شويَنيَكدا سةنديكايةك ياخود ريَكخراويَك‬ ‫دروستبوو ئةوا لةثشتيةوة ناعةدالةتيةك يان‬ ‫َ‬ ‫مامةلةيةكي‌ نائةخالقي‌ كراوة‪ ،‬كاتيَك ريَكخراوي‌‬ ‫مةدةني‌ دروست دةبيَت كاتيَك سةنديكاي‌ كريَكاري‌‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا (كريَكار‪ ،‬فةرمانبةر‪،‬‬ ‫دروست ئةبيَت كة‬ ‫نابينا‪...‬هتد) بضةوسيَنيَتةوة يان هةست بكات كة‬ ‫َ‬ ‫مامةلةيةكي‌‬ ‫مافيَكيان خوراوة‪ ،‬ماف خواردنيش‬ ‫نائةخالقية‪ ،‬ئيتر هةر ريَكخراويَك و سةنديكايةك‬ ‫دروست دةبيَت‪ ،‬دروست مةراميَكي‌ ئةخالقي‌ هةية‪،‬‬ ‫َ‬ ‫ئةسلى ئايين وةك ثةياميَكى ئاسمانى لةو‬ ‫كة خودى‬ ‫ثيَناوةدا ئاراستةى سةرزةوى كراوة كة كؤتايى‬ ‫َ‬ ‫مامةلةكرنى‬ ‫بةضةوسانةوة بهيَنيَت و بةربطريَت بة‬ ‫نائةخالقيانة‪ .‬ئةم ِراية زياتر الى ئةو كةسانةوة‬ ‫دةردةضيَت كة اليةنطرانى ديين و وةك ريفؤرمخوزى‬ ‫ئايينى خؤيان دةناسيَنن‪ ،‬رةنطة "د‪.‬عبدالكريم‬ ‫سروشت" نمونةيةكى ديار رفؤرمخوازانى ئاينى بيَت‬ ‫َ‬ ‫هةولى داوة كة ئاشتبوونةوةيةك لةنيَوان ئايين و‬ ‫كة‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى مةدةنيدا بكات‪.‬‬ ‫َ‬ ‫بةالم راى دووةم بؤضوونى ئةو كةسانةية كة‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا مؤديَرن ‌و ثيَشكةوتووةكان‪،‬‬ ‫بروايان واية‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا‬ ‫لة‬ ‫سيكؤالرةو‬ ‫كؤمةلطاطةليَكي‬ ‫بريارة‬ ‫مؤديَرنةكانيشدا بةشيَوةيةكي طشتي ئةم ِ‬ ‫ثةسةندكراوة كة سيكؤالربوون بةواتاي جيايي‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬


‫َ‬ ‫بروا واية كة‬ ‫ئايين‬ ‫لةدةولةت ديَت‪ ،‬تا ئةو ئةندازيةى ِ‬ ‫سرينةوةي ئايين نية لةبواري‬ ‫تةنها‬ ‫سيكؤالربوون‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫بةلكو بةماناي بةرتةسككردنةوةي‬ ‫سياسةتدا‪،‬‬ ‫َ‬ ‫هةذموني ئايينة لةكؤمةلطاي مةدةني ‌و لةكلتور‬ ‫و لةو يذدان‌ و شوناسي تاكةكةس دا‪ ،‬دوابةدواي‬ ‫ئايين‬ ‫هةذموني‬ ‫بةسيكؤالربوون‪،‬‬ ‫رةوتي‬ ‫َ‬ ‫لةكؤمةلطاي مةدةني دادةبةزيَت‪ ،‬ئةداي ئابووري‪،‬‬ ‫ثةروةردةو فيَركردن‌ و راطةياندني طشتي‪ ،‬حيزبة‬ ‫سياسييةكان‌ و يةكيَتيية ثيشةييةكان‌ و دامةرزاوة‬ ‫كلتوري‌ و هونةرييةكان‪ ،‬خؤشطوزةراني‌ و كات‬ ‫بةسةربردنةكان‪ ،‬بةوشيارييةوة لةدةستتيَوةرداني‬ ‫ثةيرةو‌‬ ‫ئايين دةثاريَزريَن‪ ،‬ضاالكيية مةدةنييةكان‬ ‫ِ‬ ‫ملكةضي ياساو ريَساي مةدةني دةبن نةك شةريعةت‌‬ ‫و فقة‪ ،‬هةتا تازةطةري‌ و مؤديَرنيَتي بةهيَزترو ثتةوتر‬ ‫َ‬ ‫لةكؤمةلطاوة بةرةو بواري تايبةتي‌‬ ‫بيَت‪ ،‬ئاين زياتر‬ ‫و كةسيي َ‬ ‫ثالي ثيَوة دةنريَت ‌و لةبواري كلتوري‬ ‫كؤمةلطادا‪ ،‬ئاين َ‬ ‫َ‬ ‫رؤلي سةرةكي‌ و بنضينةيي خؤي‬ ‫لةدةستدةدات‪.‬‬ ‫ذمارةيةكي زؤر لةريفؤرمخوازاني ئايني ‌و‬ ‫رؤشنبيراني سيكؤالر كة اليةنطري لةجيايي ئايين‬ ‫َ‬ ‫باوةرةدان كة ناكريَت‬ ‫لةدةسةالت دةكةن هاوكات لةو‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫وةالمي‬ ‫كؤمةلطا لةئايين ثاكبكريَتةوة‪ ،‬ضونكة ئاين‬ ‫ثيَويستييةكي هةميشةيي مرؤظايةتي دةداتةوة‪ ،‬ئةم‬ ‫بؤضوونة ثشت بةدوو ثيَش طريمانةي فةلسةفي‬ ‫ئةنترؤثؤلؤجي فةلسةفي و فةلسةفةى سؤسيؤلؤجي‬ ‫دةبةستيَت‪ ،‬يةكةم ئةوةي كة هةر تاكيَك بؤ هةبووني‬ ‫خؤي لةم جيهانةدا‪ ،‬ماناو ئامانجيَك دةخوازيَت‪،‬‬ ‫مرؤظةكان بةطشتي هةبووني خؤيان لةم جيهانةدا‬ ‫بةبي هؤ نازانن ئايين ئامادةبووني مرؤظ لةجيهاندا‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةالَلةيةكي طةردووني ويَنادةكات كة‬ ‫بةبةشيَك‬ ‫ئةفريَنةرو خؤلقيَنةريَكي هةية‪ .‬ئةفريَنةريَك كة‬ ‫بةوشياري‌ و ئاطاوة دواي ئامانج ‌و مةبةستيَك‬ ‫كةوتووة‪ ،‬مرؤظ لةم َ‬ ‫طةالَلةدا ثيَطةو ثلةيةكي تايبةتي‬ ‫هةية‪ ،‬مرؤظ بةشيَوةيةكي سروشتي بير لةرزطاري‬ ‫َ‬ ‫بةالم لةدةرةوةي ئايين ريَطايةك بؤ‬ ‫دةكاتةوة‬ ‫رزطاري نابينيَتةوة‪.‬‬ ‫ثيَش طريمانةي سؤسيؤلؤجانةكةش ئةوةية‬ ‫َ‬ ‫لةكؤمةلطايةكدا‬ ‫كة مرؤظةكان بؤ ثيَكةوة ذيان‬ ‫ثيَويستيان بةبنةماي ئةخالقي هةية‪ ،‬باشترواية‬ ‫كؤمةلطا دةهيَ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َليتةوة‪ ،‬سيستميَكة‬ ‫بليَين ئةو ئامرازةي‬ ‫لةبةها هاوبةشةكان ثيَكهاتووة كة وةكو ضيمةنتؤ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا دةثاريَزيَت‪ ،‬ئةو شتةي ئيَمة‬ ‫ثيَكبةستةيي‬

‫َ‬ ‫"كؤمةلطا"ي بؤ دياري دةكةين لةهةمان‬ ‫ناوي‬ ‫سيستمي ئةخالقي ثيَكهاتوو‪ ،‬ئايين لةضاخي‬ ‫مؤديَرندا دةتوانيَت بةباشترين شيَوة مادةكاني ئةو‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطايةكي‬ ‫ضيمةنتؤية ئامادة بكات‪ ،‬ئيَستا ئةطةر‬ ‫َ‬ ‫هةمةرةنطي مؤديَرن نةيةويَت تةنها‬ ‫ئالؤزو‬ ‫ِ‬ ‫بةيةكيَك لةئاينةكان ثيَطةيةكي تايبةت ببةخشيَت‪،‬‬ ‫َ‬ ‫كؤمةاليةتي دةبيَت توخمة‬ ‫ريفؤرمخوازاني‬ ‫َ‬ ‫سةرةكييةكاني ئاين هةلبذيَرن ‌و بةشيَوةي "ئاينيَكي‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاي بكةن‪.‬‬ ‫مةدةني"ثيَشكةشي‬ ‫ئةو دوو ثيَش طريمانةيةي لةسةرةوة باس كرا‪،‬‬ ‫لةاليةن هةموو بيرمةنداني ضاخي مؤديَرنةوة‬ ‫َ‬ ‫قبولنةكراوة‪ .‬ضةند لقيَك لةفةلسةفةي مؤديَرن لةو‬ ‫باوةرةداية كة َ‬ ‫رؤلي "مانا بةخش"ي ئايين بؤ ثاراستني‬ ‫ِ‬ ‫هةرةشانةي كة بووني‬ ‫مرؤظة لةمةترسييةكان‌و ئةو ِ‬ ‫باوةرمةندي‬ ‫َكي‬ ‫ي‬ ‫سيستم‬ ‫هةية‪ ،‬طةر ئايين يان‬ ‫ِ‬ ‫لةرووي رؤحييةوة‬ ‫ميتافيزيكي بووني نةبيَت‪ ،‬مرؤظ ِ‬ ‫ئاوارة دةبيَت‪.‬‬ ‫َ‬ ‫سةرةراي ئةوةي ثيَطةو‬ ‫لةكؤمةلطاي مؤديَرندا‬ ‫ِ‬ ‫ثلةي مةعريفةناسانةي بانطةشةي ئايين بةرامبةر‬ ‫هةلنةطرةكاني زانست َ‬ ‫بةتيؤريية طومان َ‬ ‫كالبووةتةوة‪،‬‬ ‫َ‬ ‫بةالم كاركردني مانا بةخشي ئاين هيَشتا لةويذداني‬ ‫تاكةكةسيدا ئامادةبوويَكي بةهيَزي هةية‪ ،‬سةبارةت‬ ‫بةثيَش طريمانةي سؤسيؤلؤجانةي "سيستميَكي‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا بةثيَويست دةزانن‬ ‫بةهاي" بؤ ثاراستني‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫باوةرةدان كةكؤمةلطا‬ ‫بةالم رةخنةطران لةو‬ ‫ِ‬ ‫تةنها "سيستمي ثيَكبةستةيي بةهاكان" نيية‪َ ،‬‬ ‫بةلكو‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةاليةتي كلتوريية كة‬ ‫كؤمةلةيةكي ئابووري ‌و‬ ‫َ‬ ‫هةلطري ناكؤكييةكان‌ و ليَكدذييةكانةو ضين و تويَذي‬ ‫جياواز بةرذةوةندي جياوازي تيَداية و كلتوريش‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطايةدا بؤخؤي بةسةر وردة كلتورطةليَكي‬ ‫لةم‬ ‫جوراجؤرو زؤرجار لةيةكدذيشدا دابةشدةبيَت‪،‬‬ ‫َ‬ ‫كؤمةاليةتييةكان لةكاركردة‬ ‫رةوابووني سيستمة‬ ‫ئابووري‌ و سياسي‌ و ئايدؤلؤذييةكانيانةوة سةرضاوة‬ ‫دةطريَت نةك لةسيستمة ئةخةالقييةكانيانةوة‪.‬‬ ‫زؤر بةكورتى طومان لةو راستييةدا نيية كة‬ ‫مرؤظةكان بةهؤي ثيَويستي ثيَكةوةذيان‪ ،‬هيض كاتيَك‬ ‫َ‬ ‫لةكؤمةلطادا‬ ‫بةبي سيستميَكي ئةخالقي‬ ‫ناتوانن‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةكؤمةلطاي مؤديَرندا سيستمة‬ ‫بةالم‬ ‫ذيان بكةن‪،‬‬ ‫ئةخالقييةكان بةتةنها بؤ ضوارضيَوةي ئاين كورت‬ ‫ناكريَنةوة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫‌راي ئيَوه‌ كؤمه‌لگاي كوردي كه‌ كؤمه‌لگايه‌كي‬ ‫به ِ‬ ‫داگير و دابه‌ش كراوه‌و تاوه‌كو ئيَستا به‌ها‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬

‫‪49‬‬


‫َله‌كيه‌كان تيَدا َ‬ ‫خيَ‬ ‫زاله‌‪ ،‬تا چ راده‌يه‌ك زه‌مينه‌ي‬ ‫سه‌رههَ‌لداني "كؤمهَ‌لي مه‌ده‌ني" تيَدا ره‌خساوه‌؛ ئه‌و‬ ‫ريَگايانه‌ چين كه‌ ده‌بنه‌ هؤي ئه‌وه‌ي له‌ كورده‌واريدا‬ ‫كؤمهَ‌لي مه‌ده‌ني دروست ببيَت؟‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هةالتية‪،‬‬ ‫كؤمةلطايةكى رؤذ‬ ‫كؤمةلطاى كوردى‬ ‫ضرتريشى بكةينةوة هةريَمى كوردستان‬ ‫ئةطةر زؤر ِ‬ ‫َ‬ ‫لةكؤمةلطاى كوردى وةربطرين‬ ‫وةك بةشيَك‬ ‫كةزةمينة و دةرفةتى ئةوةى بؤ رةخساوة كة‬

‫فؤرمةوة تةماشا‬ ‫لةرووى ِ‬ ‫ئةطةر ِ‬ ‫بكةى كؤمةلَطاى كوردى خاوةنى‬

‫سيماكانى كؤمةلَطةيةكى مةدةنية‪َ ،‬‬ ‫بةالم‬ ‫لةجةوهةردا نةيتوانيووة ببَيتة خاوةنى‬ ‫َ‬ ‫بةبرواى من‬ ‫ئاوها كؤمةلطايةك‪ِ ،‬‬ ‫َ‬ ‫وطةاللَةبوونى كؤمةلَطةى‬ ‫فؤرمةلةبوون‬ ‫مةدةنى وابةستةى ذيَرخانَيكى ئابورى‬ ‫ثتةو و سةقامطيربوونى بارودؤخى‬ ‫ئابووريية‬ ‫كة لةئَيستادا غيابى هةية‪.‬‬ ‫كاربكات لةسةر بةهيَزكردنى بنةماكانى بةديهيَنانى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطايةكى مةدةنى‪ ،‬ئةوا ثيَشوةخت ئةبيَت‬ ‫لةرووى ميَذووييةوة ئةو قؤناغة ديارى بكةين كة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َئةثةريَت‪ ،‬بؤ ئةم‬ ‫كؤمةلطاية تيايةتى و ثيايدا تي‬ ‫ئةم‬ ‫ِ‬ ‫مةبةستة ئةبيَت ثيَوةريَكمان لةبةردةستدابيَت و‬ ‫باشترين ثيَوةريش كة بتوانين سودى ليَوةربطرين‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلناسى مةعريفةية كة بةثيَى‬ ‫ثيَوةرى زانستى‬ ‫ئةم ثيَوةر ئةتوانين تةحديدى ئةم قؤناغة بكةين و‬ ‫ثيَناسةى بكةين بةقؤناغى وةرضةرخان "ئينقالى"‪،‬‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى كورديدا ضةندين دياردة و‬ ‫لةئيَستاى‬ ‫سيستم دةبينى كة لةيةك كاتدا دةتوانى َ‬ ‫بليَيت‬ ‫‪50‬‬

‫ئيَمة لةقؤناغى دةرةبةطيداين‪ ،‬ئةتوانى َ‬ ‫بليَيت نةخير‬ ‫ئيشتراكين نا سةرمايةدارين يانيش مةدةنين‪...‬‬ ‫هتد‪ ،‬كةواتة ئةم قؤناغة تي َ‬ ‫َكةلةيةكة لةقؤناغ و‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى كوردى‬ ‫بةالم‬ ‫سيستمةكانى ثيَشخؤى‪،‬‬ ‫لةثرؤسةى كرانةوةداية و ناتوانيَت ثاشةكشة‬ ‫لةو مةبدةئة بكات كةكرانةوة و ثيَنانة ناو دؤخى‬ ‫ئةمرؤ لةكوردستان هيَزيَك لة ريَكخراوة‬ ‫مةدةنية‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫لةرووى‬ ‫و دامةزراوةى مةدةنى هةية ئةطةر‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى كوردى خاوةنى‬ ‫فؤرمةوة تةماشا بكةى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫سيماكانى كؤمةلطةيةكى مةدةنية‪ ،‬بةالم لةجةوهةردا‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطايةك‪،‬‬ ‫نةيتوانيووة ببيَتة خاوةنى ئاوها‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫وطةالَلةبوونى كؤمةلطةى‬ ‫بةبرواى من فؤرمةلةبوون‬ ‫ِ‬ ‫مةدةنى وابةستةى ذيَرخانيَكى ئابورى ثتةو و‬ ‫سةقامطيربوونى بارودؤخى ئابووريية كة لةئيَستادا‬ ‫غيابى هةية‪.‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بةبراى من كؤمةلطةى مةدةنى و طةاللةبوونى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةليَك ثرانسيثى طرنطن كة بوون‬ ‫وابةستةى‬ ‫و ووجودى ئةوان مةرجى بةرهةم هيَنى دؤخى‬ ‫لةمثةرة لةبةردةم طةيشتن بة‬ ‫مةدةنية و غيابيان‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةيةكى مةدةنى‪.‬‬ ‫يةكةم‪ :‬مةرجى سياسى‪ ،‬سياسةت و مومارةسة‬ ‫كردنى وةك بةشيَكى طرنط لة بونياد و بةديهيَنانى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطايةكى طةشةسةندوودا مةرجيَكى طرنطة‪،‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دامالراو لةسياسةت و سيستمى‬ ‫كؤمةلطايةك‬ ‫َثةراندنى قؤناغ و طةيشتن‬ ‫سياسى ناتوانيَت باس لةتي ِ‬ ‫بة قؤناغى مةدةنى بكات‪ ،‬بؤية سياسةت مةرجى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةيةكى مةدةنيدا‪.‬‬ ‫يةكةمة لة دةستةبةركردنى‬ ‫دووةم‪ :‬مةرجى ياسايى وةك ئاشكراية ياسا‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةاليةتية‪،‬‬ ‫كؤلكةى ذيانى‬ ‫مةرجى يةكةم و‬ ‫ضونكة ياسا َ‬ ‫بةريَكخستنى ثةيوةندى و‬ ‫هةل‬ ‫َ‬ ‫دةستى ِ‬ ‫كردار و ضاالكية هةمةجؤرةكانى نيَوان ئةندامانى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا‪ ،‬لةبةر ئةوةى وةزيفةى ياسا ضةندين شيَوة‬ ‫لةخؤدةطريَت دةتوانيَت بةشدارى بكات لةدةستةبةر‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى‬ ‫و فةراهةمكردنى ثيَداويستيةكانى‬ ‫لةريَطةى ضةسثاندنى ثرانسيثةكانى‬ ‫مةدةنى‪ ،‬ئةويش ِ‬ ‫سةروةرى ياسا و طريَنتيدان بةئازادى دةزطاكان و‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى‬ ‫ثاراستنى قودسةتيان‪ .‬بةرةو ثيَشضوونى‬ ‫مرؤيى دةاللةتة لةسةر ئةوةى كةدروستبوونى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى مرؤيى تةواو ثةيوةستبووة بةدروستبوونى‬ ‫بيرؤكةى ياسا و ضةسثاندنى و كاريطةرى لةسةر‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا‬ ‫ريَكخستنى ثةيوةنديةكانى ئةندامانى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاية و ناكريَت‬ ‫خودى ياسا ريَكخةرى‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬


‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطايةدا‬ ‫لةطةل ئةندامانى ئةو‬ ‫ئةو ثةيوةندييةى‬ ‫هةيةتى بؤ بةديهيَنانى ئامانجةكانيان‪ ،‬هاوكات ئةو‬ ‫لةريَطةى‬ ‫ئةرك و مافانةى لةو ثانتاييةدا هةيةتى ِ‬ ‫ثيَطةياندن و ثرؤسةى ثةروةردةوة ثيَى طةيشتووة‬ ‫جؤريَك لةهةستى بةرزى ئينتماى بؤ ئةوشويَن‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاية الدروست دةكات‪ .‬سةربةخؤيى‬ ‫يان‬ ‫كةسيَتى تاك‪ :‬لةناخى هةرتاكيَكدا ثيَويستة دوو‬ ‫كةبةبى‬ ‫ِرةطةزى سةرةكى زيندوو دروست بكريَت‪،‬‬ ‫َ‬ ‫ئةو دوو رةطةزة مرؤظ ناتوانيَت دةست نيشانى‬

‫لةدةرةوةى ياسا و هؤشيارى ياسايى و ثابةندبوون‬ ‫َ‬ ‫لةكؤمةلطاى مةدةنى بكةين‪ .‬هةروةها‬ ‫ثيَييةوة باس‬ ‫َ‬ ‫جياكردنةوةى ضةشنةكانى دةسةالت لةيةكترى و‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتى دادوةرى‪،‬‬ ‫كاركردن لةسةر سةربةخؤى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫سى جؤرى سةرةكى دةسةالت هةن‬ ‫هةلبةت‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كةدةسةالتى (ياسادانا وجيَبةجيَكردن ودادوةرى)‬ ‫دةطريَتةوة‪".‬جؤن لؤك" جةخت لةسةر جيابوونةوةى‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتةكان دةكاتةوة و بةيةكيَك لةهةرة‬ ‫نيَوان‬ ‫َ‬ ‫طرنطترين فاكتةرة ثاليشتةكانى دروستبوونى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى مةدةنى دادةنيَت‪ ،‬ئةويش بةطرتنةبةرى‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتةكان‪ ،‬بةشيَوةيةك‬ ‫شيَوازى بةدةزطاكردنى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بةبى‬ ‫لةطةل ئةوانيتر جيابيَت‪ ،‬بةالم‬ ‫هةربةشيَك‬ ‫َ‬ ‫جؤن لؤك» جةخت لةسةر‬ ‫ثشتطوى خستنى ئةوثةيوةندييةى بةيةكتريانةوة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫طرى دةدات‪ ،‬لةطةل ئةوةشدا طرتنةبةرى سيسمى‬ ‫َ‬ ‫جيابوونةوةى نَيوان دةسةالتةكان‬ ‫المةركةزى كة بةشيَوةيةكى طشتى مةبةست‬ ‫لةسيستمى المةركةزى‬ ‫ِ‬ ‫لةبةريَوةبردندا بريتية لةو دةكاتةوة و بةيةكَيك لةهةرة طرنطترين‬ ‫بةريَوةبردن بؤ ِريَكخستنى ثةيوةنديةكان‬ ‫شيَوازةى ِ‬ ‫َ‬ ‫و دابةشكردنى وةزيفة لةنيَوان دةزطا مةركةزيةكان‬ ‫فاكتةرة ثاليشتةكانى دروستبوونى‬ ‫و دةزطا ناوخؤى و الوةكيةكان‪.‬‬ ‫َ‬ ‫كؤمةاليةتى‬ ‫سيَهةم‪ :‬مةرجى ثةروةردةيى ـ‬ ‫كؤمةلَطاى مةدةنى دادةنَيت‪ ،‬ئةويش‬ ‫َ‬ ‫هةركؤمةلطايةك بؤ ئةوةى ئةندامانى بةئاشتيانة‬ ‫بةطرتنةبةرى شَيوازى بةدةزطاكردنى‬ ‫بذين و تواناكانيان لةثيَنا و بةدةستخستنى ضاكةى‬ ‫طشتى بةكاربهيَنن‪ ،‬ثيَويست بةوة دةكات ضةندين‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتةكان‪ ،‬بةشَيوةيةك هةربةشَيك‬ ‫داب و نةريت و نؤرم و ثيَوةرى هةبيَت تالة ريَطةيةوة‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاية ريَك بخات‬ ‫ثةيوةندى نيَوان ئةندامانى ئةو‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بةبى‬ ‫لةطةل ئةوانيتر جيابَيت‪ ،‬بةالم‬ ‫َ‬ ‫كؤنترؤلى رةفتاريان بكات بةرامبةر بةيةكترى‪،‬‬ ‫و‬ ‫هيَنانةدى ئةم ئامانجةش ثةيوةستة بةثةروةردةكردنى‬ ‫َ‬ ‫ثشتطوى خستنى ئةوثةيوةندييةى‬ ‫ئةندامان و راهيَنانيان لةسةرثابةندبوون بةو‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا‬ ‫نؤرم و بةها و ثيَوةرانةى كةكؤى طشتى‬ ‫َ‬ ‫بةيةكتريانةوة طرى دةدات‪،‬‬ ‫لةسةرى تةبان‪ ،‬دواجار ِراهيَنانيان لةسةرضؤنيَتى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل نيشتمان و سمبولةكانى و‬ ‫هةلسوكةوتيان‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةاليةتيةى‬ ‫لةطةل ئةو ذينطة‬ ‫مامةلةيان‬ ‫ضؤنيةتى‬ ‫َكرايى تيايدا دةذين‪ ،‬ماناى بوونى خؤى بكات و ئةرك و وةزيفةى‬ ‫ي‬ ‫بةت‬ ‫ئةندامان‬ ‫كةسةرجةم‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةكؤمةلطادا ئةودوو ِرةطةزةش‬ ‫كؤمةاليةتى خؤى بزانيَت‬ ‫ليَرةشةوة بنةماى ثةروةردةيى ـ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى بريتين لة( هؤشيارى و ئازادى)‪ .‬ئازادى ريَكخراوة‬ ‫بةزةرورةت دادةنريَت بؤ هيَنانةدى‬ ‫َ‬ ‫مةدةنى كةلةخؤيدا َ‬ ‫َ‬ ‫هةلطرى ئةم رةطةزانةية‪ ،‬هاوالتى سةنديكايي و كؤمةلةثيشةييةكان و سةربةخؤبوونى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةكؤمةلطاى‬ ‫لةريَطةى ثرؤسةى ضاالكيةكانيان‪:‬سروشتى هةماهةنطى‬ ‫بوون‪ :‬بيَشك‬ ‫هاوالتى بوونى تاك ِ‬ ‫َ‬ ‫بةكؤمةاليةتيكردن و ثيَطةياندنى سياسييةوة مرؤى و دروست بوونى ثرةنسيثى دابةشكردنى‬ ‫بةدى ديَت كةلةميانةيدا جؤريَك لةهؤشيارى الى كار هةردووكيان جؤريَك لةهةمةضةشنى لةنيَوان‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطادا دروست دةكةن‪،‬‬ ‫بؤكؤمةلطاى عةناصر و شةرايحى‬ ‫طةالَلة دةبيَت و ئاستى ئينتماى‬ ‫تاك‬ ‫طةورة تةحديد و بةرجةستةدةكات‪ ،‬كاتيَك مرؤظ ئةويش ريَك بةطويَرةى جؤراوجؤرى ثيشةكانيان‬ ‫لةريَطةى هةروةها بةطويَرةى ئاستى هؤشيارى و رؤشنبيريان‬ ‫لةثانتاييةكى جوطرافى دياريكراودا دةذى ِ‬ ‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬

‫‪51‬‬


‫َ‬ ‫لةكؤمةلة و سةنديكاى‬ ‫ئةمانة وادةكةن جؤريَك‬ ‫سةربةخؤ بؤضاالكيةكانيان دروست ببيَت‪ ،‬كةئةمةش‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى‬ ‫بنةمايةكى سةرةكى دروست بوونى‬ ‫مةدةنية‪.‬‬ ‫رؤشنبيرى‪ -‬هزرى‪ ،‬هةر‬ ‫ضوارةم مةرجى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطايةك ضةند سيمات و ماكيَكى تايبةت‬ ‫َ‬ ‫بةخؤى هةية‪ ،‬لةطةل ئةو كةلتور و رؤشنبيرى و‬ ‫ئاراستة فكريانةى كة لةناوةند و كاية جياجياكانى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى مةدةنى‬ ‫ئةوكؤمةلطايةدا هةن‪...‬ليَرةوة‬ ‫لةرؤشنبيرى‬ ‫ثيَويستى بةوةهةية كةتيايدا جؤريَك ِ‬ ‫تايبةت َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئامانج و ويستى‬ ‫بالوببيَتةوة كةبطونجيَت‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى مةدةنى‬ ‫كةهةولى هيَنانة دى‬ ‫ئةوانةى‬ ‫دةدةن‪ ،‬بةم جؤرةش دةبيَت بنةماى رؤشنبيرى‪-‬‬ ‫هزرى ئةم دوو ِرةطةزة لةخؤ بطريَت َ‬ ‫بالوكردنةوةى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى مةدةنى‬ ‫رؤشنبيرى مةدةنى بؤ بةديهيَنانى‬ ‫لةم ِروةوة دةبيَت ئةم َ‬ ‫بالوكردنةوةية بةشيَوةيةكى‬ ‫َ‬ ‫عةقالنى بيَت ئةمةش بةومانايةديَت‪ ،‬كةدةبيَت‬ ‫لةراظةو شرؤظةمان بؤسةرجةم دياريدةجياجياكانى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا عةقلمان بةكاربهيَنين و ثشتبةستن‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫عةقل بمانطةيةنيَتة دةرئةنجامةكانى‬ ‫بةعةقل و‬

‫َ‬ ‫رؤليَكى طرنط دةبينيَت لةدياريكردنى سروشت‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى مةدةنيش بؤ‬ ‫كؤمةلطا‪،‬‬ ‫و روكارى‬ ‫دروستبوون و ضةسثاندن و جيَطيربوونى ثيَويستى‬ ‫بةضةندين مةرجى ئابورى هةية كة لةطرنطترينيان‬ ‫َراى‬ ‫ئةمانةن‪ ،‬هةمةجؤرى ضاالكيةئابورييةكان وي ِ‬ ‫َ‬ ‫لةروى ئابورييةوة‬ ‫كؤمةلطاى مةدةنى‬ ‫ئةوةى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطايةكى ريَكخرا و دامةزراوةوة بةالم‬ ‫هةمةرةنطى و هةمة‬ ‫بةبازارى ئازاد و‬ ‫طرنطى دان‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫جؤرى ضاالكيةئابورييةكان يةكيَك لةمةرجةكانى‬ ‫طةشةسةندن و ثتةوكردنى ذيَرخانى ئابوريية‪،‬‬ ‫وةك ووتمان ثتةو بوونى ذيَرخانى ئابوورى‬ ‫بةدواى خؤيدا سةقامطيرى ئابوورى دةهيَنيَت‬ ‫كة طرنطى كةم ويَنةى لةم نيَوانةدا هةية‪ .‬هاوكات‬ ‫رةضاوكردنى فراذوكردنى هةمةاليةن‪ ،‬طةشةدان‬ ‫بةثيَطة ئابورييةكان بوذانةوةى بارى ئابورى و‬ ‫لةبةرضاوطرتنى فراذوبوونى ئابوورى مةرجيَكى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى مةدةنية‪،‬كة‬ ‫بةرةوروضوونى‬ ‫بنةمايى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطايةكى دامةزراوة‪ .‬بؤيةاليةنى ئابورى وةك‬ ‫بنةمايةكى سةرةكى و جيانةكراوة لةبنةماكانى تر‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى مةدةنى‬ ‫رؤليَكى بنةمايى لةهيَنانة ئاراى‬ ‫َ‬ ‫ناكاملى‬ ‫دادةطيريَت‪ .‬دواجار دةبيَت بشزانين كة‬ ‫ِ‬ ‫كةموكورى لةهةريةك بنةما ئةساسيةكانى‬ ‫و‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫طةاللةبوونى كؤمةلطاى مةدةنى‪ ،‬لةماهيةتى بةمةدةنى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاكةم دةكاتةوة‪ .‬بؤئةوةى بزانين‬ ‫بوونى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كةكؤمةلطاى ئيَمةى كوردى تاضةند لةكؤمةلطاى‬ ‫مةدةنى نزيك بؤتةوة‪ ،‬ئةو بةراوردكارية بؤخويَنةر‬ ‫بةجيَدةهيَ‬ ‫َلم‪ ،‬خويَنةر بةحوكمى موعايةشةكردنى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةاليةتى و رؤشنبيرى‬ ‫واقيعى سياسى و ياساي و‬ ‫َ‬ ‫برياربدات كة‬ ‫َت‬ ‫ي‬ ‫دةتوان‬ ‫كوردى‬ ‫كؤمةلطاى‬ ‫و ئابورى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ئيَمةلة كويَدا لةكؤمةلطاى مةدةنى نزيك بوينةتةوة و‬ ‫لةكويَدا ثيَويستمان ريفؤرم هةية و لةكويَدا دةبيَت‬ ‫طؤرانى ِريشةيى ئةنجام بدةين لةثيَناو طةيشتن‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫بةكؤمةلطاى مةدةنى‪.‬‬

‫راظةى ئةودياريدانة‪ .‬مةنهةجى بوون مةبةست‬ ‫َ‬ ‫كؤمةليَك هةنطاوة كةدةبيَت‬ ‫ليَى لةبةرضاوطرتنى‬ ‫لةلي َ‬ ‫َكؤلينةوةى هةردياريدةيةكدا بةهيَند وةربطيريَن‪.‬‬ ‫بابةتى بوون واتة واقيع ضؤنة دةبيَت بةوشيَوةية‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةلدابكةين‪ ،‬نةك بةو شيَوةيةيى‬ ‫مامةلةى‬ ‫بيبينين و‬ ‫َ‬ ‫كةمن يان ئيَمة دةمانةويَت‪ ،‬ئةطةر بالوكردنةوةى‬ ‫سى‬ ‫رؤشنبيرى مةدةنى لةسةر بنةماى ئةم‬ ‫َ‬ ‫ضةمكةى سةرةوة بنيادنرا ئةوا لةدةرئةنجامدا‬ ‫هؤشياريةكى موشتةرةك و هاوسةنط دروست‬ ‫دةبيَت‪ ،‬كةدةتوانريَت بةهؤى ضةند ِريَطةيةكةوة‬ ‫لةوانة ثةروةردة و فيَركردن‪ ،‬بوارى راطةياندن‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةدا‬ ‫و ‪...‬هتد‪ ،‬بةسةر كؤى طشتى ئةندامانى‬ ‫بسةثيَنريَت و ئةوانيش بةئاسانى وةرى بطرن‪.‬كارايى‬ ‫راى طشتى‪ :‬دةكريَت َ‬ ‫له‌ دواي ساَلي ‪ 1991‬وه‌ جؤر َيك له‌ خود موختاري‬ ‫رؤل و طرنطى راى طشتى لةديد‬ ‫و بؤضونى ئةم ضةند بيرمةندةوة لة فؤرمةلةبوونى له‌ به‌شي باشوري كوردستان بةر‌قه‌راره‌‪ ،‬حكومه‌تي‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى مةدةنيدا بخةينة ِروو (تؤماس هؤبز) كة هه‌ر َيمي كوردستان تا چه‌ند توانيويه‌تي زه‌مينه‌ بؤ‬ ‫َ‬ ‫بره‌خس َين َيت؟‬ ‫دةليَت"جيهان هةمووى ِراى طشتى حكومى دةكات"‪ .‬كؤمه‌َلگايه‌كي مه‌ده‌ني له‌م به‌شه‌ ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫رةنطة كةم بؤ زؤر لةوةالمى ثرسيارةكانى ثيَشوودا‬ ‫(ماكياظيلى)دةليَت"سةركردة و مير هةميشة دةبيَت‬ ‫َ‬ ‫بةراى طشتى ببةستن"‪ .‬هةروةها (جؤن لؤك) ديدى خؤم بؤ وةالمى ئةم ثرسيارة ثيَش ضاو‬ ‫ثشت ِ‬ ‫َ‬ ‫لةوة زياتر رؤدةضيَت و دةليَت" راى طشتى لةجيَطة خستبيَت‪ ،‬تةئكيد لةوة دةكةمةوة كة كؤى هيَزةكانى‬ ‫ئامادة لةناو واقيع و ذينطةى سياسى و ياسايى و‬ ‫و مةنزيلةى ياساية"‪.‬‬ ‫َ‬ ‫لةوالتى ئيَمةدا بةئاراستةى‬ ‫ثيَنجةم‪ :‬بنةماى ئابورى‪ :‬فاكتةرى ئابورى رؤشنبيرى و ئابوورى‬ ‫‪52‬‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬


‫َ‬ ‫كؤمةلطايةكى كراوة و مةدةنى ‪ ،‬ئةم خواستة حيزبى كوردى شكستى خواردبيَت و‬ ‫هانطاونانة بةرةو‬ ‫ئيَمة مةحكومين بةوةى كة لةنطةرى ئةو كةشتيةى هةنديَكجار لةهةنديَك دةستكةوت ثاشةكشيَى كردبيَت‬ ‫بةالم بةو هؤيةوة كة نةزعةى بةرذةوند خوازى َ‬ ‫تيايداين بةرةو ئةو بارودؤخة ئاراستة بكةين َ‬ ‫زالبووة‪،‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هةوليشى داوة لةيةكةم خولى ثةرلةمانى خؤيدا‬ ‫بةالم‬ ‫ئةمةش هةروا ئاسان نية هيَز و وزة و تيَطةيشتن و‬ ‫َ‬ ‫ثيَطةيشتنى جورئةتى زياترى دةويَت ضونكة شةثؤل و دروست لةسالى ‪1993‬ياساى ثارتةسياسيةكان و‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلةو سةنديكاكان ثةسند بكات‪ ،‬و دةروازيةك‬ ‫َرةو‬ ‫و باو زريان لةبةردةوام بةردةوامبوون و ري ِ‬ ‫بؤ مومارةسةكردنى كارى سةنديكاى بكاتةوة‪،‬‬ ‫كردنى ئةم كةشتيةدا كةم هيَزنين‪.‬‬ ‫َ‬ ‫بةريَكخراوة‬ ‫ئ َيوه‌ چؤن ده ِ‬ ‫‌رواننه‌ كار َيگه‌ري پ َيشكه‌وتنه‌كاني ثاشان لةسالى ‪ 2001‬ياسايةك تايبةت ِ‬ ‫كؤمه‌َلگاي كوردي له‌ باشور له‌ سه‌ر به‌شه‌كاني ديكه‌ي ناحكوميةكان دةردةضيَت و دةرطايةكى طةورةتر بؤ‬ ‫ميكانيزمة كارا و كاريطةرة طرنطةكان لةثرؤسةى‬ ‫كوردستان؟‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطادا دةكةنةوة‪ ،‬رةنطة ئةم‬ ‫كةموكورييةكانية لةسةر ئاستى كوردستانى بةمةدةنى كردنى‬ ‫بةكؤى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كةسى بةشى طيرؤدةية‪ ،‬ئةم بةشة هيَزة تائيَستا بةو شيَوةية نةخةملي بيَت كة لةئاستى‬ ‫طةورةدا كة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫طؤرانى ئةم قؤناغةدابيَت‪ ،‬بةالم بةسة بؤ‬ ‫لةرووى طةشةو هةنطاونان لةياسةى حكومى خؤيدا خواست و ِ‬ ‫ِ‬ ‫ئةزموونيَكة بةراورد ناكريَت‪ ،‬ثيَشم وانية ثيَويستى ئةوةى هيَزيَك شةرعيةتى ياساى وةربطريَت‪ ،‬كة‬ ‫َ‬ ‫بةرونكردنةوةى زياتر بيَت َ‬ ‫دةتوانى شويَن ثيَكانى خؤى لةئايندةدا‬ ‫بةدلنياييةوة‬ ‫بةلكو هةموو كةسيَكى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َني‪ ،‬بؤ بةديهيَنانى كؤمةلطةيةكى مةدةنى دابنيَت‪ ،‬بؤية‬ ‫سادة دةتوانيَت راستى ئةم بؤضوونة بسةلمي َ‬ ‫َ‬ ‫هةر بؤخؤى ئازادى بةردى بنةما و زمينةى طرنطة ئةطةر قولتر بير بكةينةوة و ثيَمان لةسةر ئةرزى‬ ‫كةموكورييةكانى حيزبى سياسى‬ ‫بؤ مومارةسةكردن و ضاكسازى لةناو ئةو قؤناغ و واقيع دابنيَين‬ ‫ِ‬ ‫دةبينين و هةنطاوة كرداريةكانيشى بؤ رةخساندنى‬ ‫ذنطةيةى كةتياداين‪.‬‬ ‫به‌و پ َييه‌ي ئ َيوه‌ ئه‌زموني كاركردنتان هه‌يه‌ له‌ بواري زمينة لةمبارةيةوة دةكةويَتة بةر ديدةمان‪.‬‬

‫حزبايه‌تيدا‪ ،‬رؤَلي حزبه‌ سياسييه‌كاني كوردستان له‌‬ ‫گه‌شه‌پ َيداني كؤمه‌َلي مه‌ده‌ني چؤن هه‌َلده‌سه‌نگ َينن‪،‬‬ ‫به‌ گشتي ئايا حزبه‌ سياسييه‌كان ئاسته‌نگن يان‬ ‫ر َيخؤشكه‌رن له‌و بواره‌؟‬

‫به‌م دوايانه‌ چه‌مكي "كؤمه‌َلي مه‌ده‌ني جيهاني‬ ‫‪ Global Civil Society‬و "كؤمه‌َلي مه‌ده‌ني‬ ‫ئنته‌رناسيونال ‪Transnational Civil Society‬‬ ‫سه‌ري هه‌َلداوه‌‪ ،‬به‌ بؤچوني ئ َيوه‌ ده‌كر َيت له‌ سايه‌ي‬ ‫بوني ملمالن َيي شارستانيه‌كان "به‌ تايبه‌ت ئيسالم‬ ‫و مه‌سيحيه‌ت" كؤمه‌َل َيكي مه‌ده‌ني جيهاني دروست‬ ‫بب َيت؟‬

‫حيزب خؤى يةكيَك لةثيَكهيَنةرة سةرةكى‬ ‫كو َ‬ ‫مةلطةي مةدةني و بةيةكيَك‬ ‫و طرنطةكاني َ‬ ‫لةو هيَزانة ناوزةد دةكريَت كة لةفؤرمةلةبوونى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى مةدةنيدا َ‬ ‫رةنطة دروست بيَت بليَن ضةند قورس و مةحالة‬ ‫َريَت‪ ،‬بؤية بؤ مانةوةى‬ ‫رؤل دةطي ِ‬ ‫بةردةوامى حيزب طرنطة زمينةى هيَنانة ئاراى لةسةر ئاستى دوونيادا تةحقيقى ضةمكى"دادثةروةرى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةاليةتى بكريَت" بةئةندازةى ئةوة قسةكردن‬ ‫بةبرواوة‬ ‫َنى و خؤشى‬ ‫كؤمةلطاى مةدةنى بسازي َ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةى مةدةنى جيهانى و بةديهيَنانى ئةم‬ ‫كؤمةلطابيَت بةرةو كةش و ضةمكى‬ ‫هيَزى ئاراستةكردنى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هةوايةكى مةدةنى‪ ،‬وةك لةوةالمى ثرسيارةكانى تردا كؤمةلطاية مةحال و دذوارة‪ ،‬بؤ سةرجةم ئةوانةى‬ ‫َ‬ ‫طؤرانكاريية جيهانيةكانةوة لةم‬ ‫كؤمةلطاى ضاوديَرن بةسةر‬ ‫كةئةمرؤ‬ ‫ئاماذةمان بؤكرد بارودؤخيَك‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ئةمرؤ لة جيهاندا لة زؤر‬ ‫تيَدا رووى كاروانى خؤى كردؤتة ئامانجيَك كة راستية بةئاسانى دةطةن‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاية‪ ،‬رةنطة كةم ئةزموونى شويَن ‌و بةتايبةتي لة والتانى جيهاني سيَهةمدا‬ ‫مةدةنى كردنى‬ ‫َ‬ ‫ئيَمة لةمومارةسةكردنى حوكمى خؤى ياريدةدةر دةسةالتى ديكتاتؤر و توتاليترى حكوم دةكةن لةزؤر‬ ‫نةبووبيَت بؤ ئةوةى حيزبى سياسى ئةم ئامانجة زؤر شويَنى دوونيادا مافى مرؤظ َ‬ ‫طالتةيةكى بيَماناية‬ ‫ببينى‪َ ،‬‬ ‫بةالم هةر حيزبى سياسى كوردية ضةوسانة و جياوازى و ريَطرى لةبةشدارى كردن‬ ‫بةروونى‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫كاتيَك دةطات بةبةرهةمى ئازادى و لةبارودؤخيَكى و ‪...‬دةيان ضةمك و مةفاهيمى تر كة هةريةك لةوانة‬ ‫َ‬ ‫بريارى َ‬ ‫كؤمةلطاى مةدةنى لةباردةبات‪.‬‬ ‫هةلبذاردن دةدات و زمينة لةدايكبوونى‬ ‫ئيَجطار ناسكدا ِ‬ ‫***‬ ‫بؤ دروستكردنى دةزطاى ثةرلةمان و حكومةت‬ ‫دةرةخسيَنيَت‪ ،‬رةنطة لةزؤر هةنطاودا بؤ بةديهيَنانى‬ ‫ِ‬ ‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬

‫‪53‬‬


‫تيَطةيشتن لةضةمكى‬ ‫سةركردايةتى لةضوارضيوةى‬ ‫كارى الواندا‬

‫ئاســـؤ ئةمين‬

‫‪54‬‬

‫"سةركردايةتى‪ ،‬دواجار بؤ ئةوةية كة ريَطايةك دابنيَت بؤ َ‬ ‫خةلكى‬ ‫لةهةندى شتى ناوازة كةروودةدات"‬ ‫تاوةكو بةشدارى بكةن‬ ‫َ‬ ‫ئاالن كيس‬ ‫َ‬ ‫“سةركردايةتى‪ ،‬لةضاوى خةلكانى ديكةداية‪ ،‬ئةو شتةية كةئةوان‬ ‫دةروانن‪".‬‬ ‫وةك سةركردةيةك بةهؤيةوة لةتؤ ِ‬ ‫طارى جيلستراث‬ ‫دةسثيَك‬ ‫ئةوةى ئاشكراية‪ ،‬هةريَمى كوردستان‪ ،‬بةثيَشكةوتنيَكى خيَرايى‬ ‫بوارى ماديدا هةنطاودةنيَت‪ .‬رؤذانة شارو شاروضكةكانى هةريَمى‬ ‫كوردستان هةنطاوى زياتر بةرةو ئاوةدانىء ثيَشكةوتنى مادى‬ ‫دةنيَن‪ .‬بةآلم ئةوةى كةلةبةرامبةردا دةبينريَت خاوىء سستى‬ ‫بوارى ثيَشكةوتنى مرؤيىء طةشةكردنى مرؤيية‪ ،‬كةئةمةى‬ ‫كؤتايى هيض كةمتر نييةء بطرة زؤر طرنطتريشة لة اليةنى مادىء‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلناسان بةهةمان ئاوازى ئابوريناسان بوارى مرؤيى‬ ‫تةنانةت‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ثربةهاى دادةنيَن بؤ ثيَشخستنى كؤمةلطا‪.‬‬ ‫بةكةثيتاليَكى طرنطء ِ‬ ‫َ‬ ‫بؤية ئةركى هةموو اليةكة‪ ،‬بةتايبةتى الوان هةولبدريَت تاوةكو‬ ‫ئةم اليةنة ثيَشبخريَتء كوردستان لةو قةيرانة دووربخريَتةوة‪.‬‬ ‫بيَطومان يةكيَك لةهةرة اليةنةطرنطةكانى بوارى ثيَشخستنء‬ ‫ثةرةثيَدانى طةشةكردنى مرؤيى‪ ،‬ثيشخستنء طةشةكردنى‬ ‫َ‬ ‫كةدةليَين‬ ‫ثيَشةنطايةتيية‪.‬‬ ‫سةركردايةتيكردنء‬ ‫ضةمكى‬ ‫سةركردايةتى‪ ،‬مةبةستمان سةركردايةتيية لة طشت بوارةكانى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى كورديية‪.‬‬ ‫دةبيَت ئةوةش بزانين‪ ،‬ضةمكء تيَطةيشتن لة سةركردةء‬ ‫سةركردايةتى طرنطترين بوارى سؤسيؤ ـ سايكؤلؤجيء‬ ‫كارطيريية‪،‬‬ ‫سايكؤلؤجياى ريَكخستنء زانستى رةفتارء شيوازى‬ ‫ِ‬ ‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬


‫بةالم لةهةموو طرنطتر لةبوارى زانستى سياسىء‬ ‫سؤسيؤـ سياسيدا كاريثيَدةكريتء دةبينريَت‪.‬‬ ‫شايانى باسة‪ ،‬ئةوةى ئيَستا (‪)present‬‬ ‫جيادةكاتةوة لةرابردوو(‪ )past‬سةبارةت بةم‬ ‫ضةمكة‪ ،‬ئةوةية كة لةرابردوودا يةكاليةنة بيرلةم‬ ‫َ‬ ‫لةطةلئةوةشدا لةروانطةيةكى‬ ‫ضةمكة كراوةتةوةء‬ ‫َ‬ ‫نةروانيوة‪ ،‬بؤية‬ ‫ضةمكةيان‬ ‫كؤمةلناسييةوة لةم‬ ‫ِ‬ ‫"تيؤرى طةورة" ياخود تيؤرى سيفات لةكؤندا باوبوة‪،‬‬ ‫َ‬ ‫نوى سةبارة بةم ضةمكة‬ ‫بةالم ئيَستا رةوتيَكى‬ ‫َ‬ ‫هاتوةتة كايةوة بةوةى كة تةركيزدةخاتةسةر ئةو‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةء‬ ‫كارليَكةى كةروودةدات لةنيَوان تاكء ئةو‬ ‫طروثةى تيَيدا دةذىء ئةو شويَنةى تاكى تيَكةوتوة‬ ‫َ‬ ‫لةكؤمةلطةو دامةزراوةكانيدا‪ ،‬واتة ئةمةى ئيَستا‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلناسيانة بؤ تيَطةيشتن لةسةركردةو‬ ‫زياتر‬ ‫بةرةضاوكردنى ئةو دؤخة‬ ‫َت‪،‬‬ ‫ي‬ ‫وان‬ ‫دةر‬ ‫سةركردايةتى‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫سايكؤلؤجىء غةريزييةى الى هةرتاكيَك دةبينريَت‪.‬‬ ‫بؤية لةكؤتاييدا‪ ،‬ثيَويستة بيرى خويَنةرانى‬ ‫بخةينةوة كة ئةم ليَكؤليَنةوةية زياتر لي َ‬ ‫َكؤلينةوةيةكى‬ ‫سؤسيؤـ سايكؤلؤجييةء لةو روانطةوة بابةتةكة‬ ‫دةخاتةروو‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ثيَناسةى ضةمكة سةرةكييةكانى ليَكؤلينةوةكة‬ ‫وةك ثيَويستى هةموو جؤرة لي َ‬ ‫َكؤلينةوةيةك‪ ،‬ئةو‬ ‫ضةمكة سةرةكييانةى كة لةناونيشانى تويَذينةوةكةدا‬ ‫َنةروو‬ ‫ئاماذةى بؤ كراوة‪ ،‬دةبيَت بةوردى بخري ِ‬ ‫ثيَناسةيان بكريَت‪ ،‬وةك‪:‬‬ ‫ـ سةركردايةتى‬ ‫ـ ستراتيجى كار‬ ‫ـ الو‬ ‫ـ سةركردايةتى (‪)Leadership‬‬ ‫لةراستيدا‪ ،‬ضةندين ثيَناسةى جؤراوجؤر هةية‬ ‫سةبارةت بةضةمكى سةركردايةتى(‪،)leadership‬‬ ‫بؤنمونة الى هةنديَك سةركردايةتى ماناى تواناى‬ ‫كاريطةرى لةسةر َ‬ ‫خةلكانى ديكة دةطةيةنيَت‪ ،‬لةثيَناو‬ ‫ئامانجيَكى هاوبةشدا‪ ،‬واتة ثرؤسةيةكى بةردةوامى‬ ‫نيَوان سةركردةو شويَنكةوتوانة كةثيَكةوة‬ ‫ئالوطؤردةكةن‪ ،‬هةروةها‬ ‫بؤضونةكانء مةعريفة‬ ‫ِ‬ ‫هاريكارى يةكترى دةكةن لةثيَناو بةجيَطةياندنى ئةو‬ ‫ئةركةى ثيَيان راسثيَرراوة‪.‬‬ ‫هةنديَكى كة بةشيَوةيةكى ديكة بؤ ضةمكى‬ ‫سةركردايةتى دةضن‪ ،‬بةوةى كة تةفسيريَكى زانستى‬ ‫دةكةنء ثيَيانواية سةركردايةتى ثرؤسةيةكى‬ ‫ميَذوويى داهيَنانكارانةية بةوةى كة وادةكات ميَذوو‬

‫طؤرانكارى‬ ‫ببيَتة زنجيرة روداويَك لة ديناميكييةتى ِ‬ ‫َ‬ ‫لةثال ئةم‬ ‫ستراكضةرى كؤمةآليةتى‪ .‬لةراستيدا‬ ‫ثيَناسةدا بؤضونيَكى ديكة هةية لةسؤسيؤلؤجيا‬ ‫َ‬ ‫رؤليَكى يةكالكةرةوة‬ ‫كةوايدةبينيَت سةركردايةتى‬ ‫دةبينيَت لةضاالكى هؤشيارى بؤ مرؤظ‪( .‬اشواق‬ ‫عباس‪ ،‬مفهوم القيادة ونظريتها‪ ،‬موقع احمد ابو مطر)‬ ‫لةبةرامبةر ئةو تيَطةيشتنة كؤنةى كةهةبووة‬ ‫سةبارةت بةضةمكى سةكردايةتى بةوةى كة تيؤرى‬ ‫باوةروابوة‬ ‫كةسى مةزن (‪ )great person‬باوبوةء‬ ‫ِ‬ ‫كة سةركردايةتى تةنها تايبةتة بةضةند كاريزمايةكى‬ ‫ذن ياخود ثياوةوة‪ .‬ئيَستا تيَطةيشتنيَكى سؤسيؤ ـ‬ ‫سايكؤلؤجى كاريـثيَدةكريَت‪ ،‬لةوةى كة دةوتريَت‬ ‫َ‬ ‫(‪)leadership‬خةسلةتيَكى بؤماوةيى‬ ‫سةركردايةتى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ياخود ميراتى نيية‪ ،‬بةلكو سةركردايةتى كؤمةليَك‬ ‫هونةرء ليَزانينى دياريكراوء روونة كةبؤ هةموو‬ ‫كةس دةستدةدات‪kouzes& posner,.the( .‬‬ ‫‪)23,4th edition,leadershipchallenge‬‬ ‫ئيَستا لةفةرهةنطة زمانةوانييةكانيشدا‪ ،‬بةشيَوةيةك‬ ‫ثيَناسةى ضةمكى سةركردايةتى كراوة كةزياتر‬ ‫بةالى بؤضونة نويَية سؤسيؤسياكؤلؤجيستةكاندا‬ ‫دةضيَت تاوةكو ثيَناسة كؤنء كالسيكةكانى ضةمكى‬ ‫سةركردة‪ ،‬بؤنمونة لةفةرهةنطى ئؤكسفؤرد ضةمكى‬ ‫سةركردايةتى بةشيَوةيةك هاتوة كة‪ :‬سةركراديةتى‬ ‫(‪ )leadership‬بريتيية لةتواناى بوون بة سةركردة‪.‬‬ ‫(‪)873.p ,2006 ,Oxford dictionary‬‬ ‫لةم ثيَناسانةوة‪ ،‬دةطةينة دةرةنجاميَك ياخود‬ ‫ثيَناسةيةكء دةتوانين َ‬ ‫بليَين‪ :‬سةركردايةتى بريتيية‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫خةسلةت لةدةرةوةى‬ ‫طؤراء ياخود‬ ‫لةكؤمةليك‬ ‫ِ‬ ‫ضوارضيَوة زاتييةكةى هةرتاكيَك كة دةكريَت‬ ‫َ‬ ‫هةولدانء مةعريفةوة لةضوارضيَوةى‬ ‫لةريَطةى‬ ‫ئةو ثرؤسةى بةكؤمةآليةتيبوونةى كةدةكةويَتة‬ ‫ناوييةوة‪ ،‬بةدةستديَنيَت‪.‬‬ ‫ستراتيجى كار (‪)strategic of the work‬‬ ‫سةرةراى ئةو بؤضونةجياوازانةى كةهةية لةسةر‬ ‫ِ‬ ‫ضةمكى ستراتيج‪ ،‬بةآلم زؤربةيان لةسةر ئةوة كؤكن‬ ‫كة ئةو ضةمكة لةبنةرةتدا ضةمكيَكى سةربازييةء‬ ‫شةرةوة‪ ،‬كاتيَك كة‬ ‫بةشةرء ئيدارةكردنى‬ ‫ثةيوةستة‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫كارل فون كالوزفيتز‪ ،‬ستراتيجيةتى بةوة ثيَناسةكرد‬ ‫كة" هونةرى بةكارهيَنانى رووبةرووبونةوةية‬ ‫شةردا" (كالوزيفتز‪ ،‬عن الحرب‪،‬‬ ‫لةثيَناو ئامانجى‬ ‫ِ‬ ‫ترجمة سليم شاكر االمامى‪ ،‬المؤسسة العربية للدراسات‬ ‫والنشر‪ ،‬بيروت‪ ،1997 ،‬ص ‪)175‬‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬

‫‪55‬‬


‫بةآلم‪ ،‬زانا مولتكة‪ ،‬ستراتيج بةشيَوةيةكى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلة ئامرازيَكة‬ ‫طشتى بةوة ثيَناسة دةكات كة‬ ‫بةكاردةهيَنريَت بؤ زانينء لي َ‬ ‫َكؤلينةوة لةطةيشتن بة‬ ‫مةبةستيَكى دياريكراو (فيصل على خورشيد‪ ،‬التعليم‬ ‫والتنمية الموارد البشرية‪ ،‬مركز كردستان لدراسات‬ ‫الستراتيجية‪ ،2008 ،‬السليمانية‪ ،‬ص‪)9‬‬ ‫لةاليةكى كةوة‪ ،‬لةروانطةى زؤربةى ئةو كةسانةى‬ ‫كة لةو بوارةدا نوسيويانة يان شارةزاييان ليَى هةية‪،‬‬ ‫ثيَيانواية ستراتيج هونةرةء زانستيشة‪ .‬زانستة‪،‬‬ ‫َرىء سةربازىء‬ ‫ضونكة لةسةر زانستة كارطي ِ‬ ‫راميارىء ئابورىء كؤمةآليةتييةكان دامةزراوة‪،‬‬ ‫هةروةها هونةريشة ضونكة مومارةسةكردنى‬ ‫دةطؤر َي (هةمان‬ ‫لةكةسيَكةوة بؤ كةسيَكى ديكة‬ ‫ِ‬ ‫سةرضاوة)‬ ‫لةم ثيَناسانةوة‪ ،‬دةتوانين بطةينة ئةوةى كة‬ ‫ستراتيج ضوارضيَوةيةكى فراوانترى هةية لةوةى‬ ‫كةتةنها لةبوارى سةربازيدا بةكاربيَت‪َ ،‬‬ ‫بةلكو هةموو‬ ‫كةرةستةء بيرؤكةو ثالنيَكى ثيَشوةختى بةر لةكردنى‬ ‫كاريَك بةمةبةستى طةيشتن بةئامانجيَك لةو كارةدا‪،‬‬ ‫ثيَيـدةوتريَت ستراتيج ياخود ستراتيجى كار‪.‬‬ ‫لةفةرهةنطى زمانةوانيشدا‪ ،‬ضةمكى ستراتيج بةم‬ ‫شيَوةية هاتوة‪ :‬ثالنيَكة كةمةبةست ليَى بةدةستهيَنانى‬ ‫ئامانجيَكى تايبةتة‪ ،‬ياخود ثرؤسةى ثالندانى كاريَك‬ ‫يان دانانى ثالنيَكة لةثرؤسةيةكدا بةشيَوةيةكى‬ ‫ليَزانانة (‪)1576.p,2006 ,oxford dictionary‬‬ ‫الو(‪)YOUNG‬‬ ‫سةبارةت بةضةمكى الو ياخود طةنج‪ ،‬ضةندين جؤر‬ ‫ثيَناسةى جؤراءجؤر هةية لةروانطةى زانستةكانى‬ ‫وةكو بايلؤجىء سايكؤلؤجىء سؤسيؤلؤجيةوة‪،‬‬ ‫َ‬ ‫كةلةرووى‬ ‫دةليَن الو‬ ‫هةنديَكيان بةو كةسانة‬ ‫ِ‬ ‫سيَكسييةوة ثيَطةشتون‪ ،‬بةآلم هيَشتا هاوسةرطيرييان‬ ‫ثيَك نةهيَناوة (‪)1984:205 ,schinder‬دةكريَت‬ ‫بوتريَت ئةم ثيَناسةية ثيَناسةيةكى هاوبةشى‬ ‫بايلؤجىء سؤسيؤلؤجيية بؤ الو‪.‬‬ ‫هةنديَك جار الو ياخود طةنج دةبيَتةضةمكيَكى‬ ‫سياسىء لةزانستى سياسيدا ثيَناسةى بؤدةكريَت‪،‬‬ ‫ئةوةى كةدةبينريَت ئةوةية كة لة وياليةتة‬ ‫يةكطرتوةكانى ئةمريكا بةو كةسانة دةوتريَت الو‬ ‫كةمافى دةنطدانيان هةية (ئةنتةرنيَت‪ ،‬مجلة الحياة‪،‬‬ ‫مقالة عن الفرد)‬ ‫ئةوةى كةثةيوةستة بةضةمكى الوةوةء وةك‬ ‫َ‬ ‫َيدةروانين زاراوة ياخود‬ ‫هاوةلناوى ضةمكى الو لي ِ‬ ‫‪56‬‬

‫وشةى طةنجيَتيية يان الويَتيية‪ .‬ئةم ضةمكة هةنديَك‬ ‫سؤسيؤلؤجيست بةو ماوة تةمةنةى مرؤظ ثيَناسةى‬ ‫دةكةن كةزؤربةى شتة طرنطةكان تيَيدا ثةيدا دةبنء‬ ‫بة ماوةى دروسكردنى شوناسى تاكى وةسفدةكةن‬ ‫(‪ .)52: 1985 ,jennis and Nelimi‬هةروةها‪،‬‬ ‫سؤسيؤلؤجيستيَكى وةكو كارل مانهايم‪ ،‬الوييةتى‬ ‫دةبةستيَتةوة بة تواناى ثرسياركردنء كاردانةوة‬ ‫لةبةرامبةر ذيانء ئةزمون(‪.)experience‬‬ ‫ئةوةى كةطرنطة بؤ تويَذينةوةكة سةبارةت بة‬ ‫ضةمكى الوء الويَتيي ئةو ثيَناسةيةية كةالى زاناى‬ ‫سايكؤلؤذياى كؤمةآليةتى ئيريك سؤن (‪Erik‬‬ ‫‪ )ERIKSON‬هةية‪ .‬ئيريك سؤن ثيَيواية كة"الويَتى‬ ‫طةشةكردنى كةسيَكة تائةو ئاستةى كة شوناسيَك‬ ‫بؤخؤى دروستدةكات‪ ،‬بةكةسيَك دةوتريَت الو(الو‬ ‫بةمانا سؤسيؤـ سايكؤلؤجييةكةى) كة بتوانيَت خؤى‬ ‫تي َ‬ ‫َكةل بةشوناسى كةسانى دي بكات‪ ،‬ضونكة ئةو كاتة‬ ‫ئامادة دةبيَت كة هؤطرى كةسانى تربيَت‪ ،‬كةئةمةش‬ ‫لةتواناى ئينتمابوون بؤ كةسانى دى دةردةكةويَت‬ ‫(‪".)263 : Eriksson، childhood and society‬‬ ‫ئةوةى كة وتمان‪ ،‬تيطةيشتنى ئيريكسؤن بؤ‬ ‫الو‪ ،‬ياخود بؤالويَتى بؤ تويَذينةوةكة طرنطة‪،‬‬ ‫لةوةداية كة لةثرؤسةى سةركردايةتيدا هةرتةنها‬ ‫خودى سةركردة طرنط نيية َ‬ ‫بةلكو شويَنكةوتوانى‬ ‫سةركردة طرنطترن لةوةى سةركردة ويَنايةكة‬ ‫لةضاوى ئةواندايةء هةيمةنةء قورسايى سةركردة‬ ‫طؤرانيَك لةتواناى تيَكةآلوىء‬ ‫الى ئةوانة‪ .‬بؤية هةر ِ‬ ‫هؤطرى سةركردة بةشويَنكةوتوانييةوة رووبدات‬ ‫دةرنجام كاريطةرى راستةو خؤى دةبيَت لةسةر‬ ‫ثرؤسةى سةركردايةتيــكردن‪.‬‬ ‫لةم ثيَناسةو تيَطةيشتانةى سةرةوة‪ ،‬دةتوانين‬ ‫بطةينة ئةو ثيَناسةى كة‪ :‬الو بةو كةسةبوتريَت‬ ‫كةلةقؤناغى ثيَطةيشتنى ذيانداية‪ ،‬ئةو كةسةية‬ ‫َ‬ ‫هةلطرتنى بةرثرسيارييةتى خؤىء‬ ‫كةتواناى‬ ‫ئةوانيديكةشى هةية‪.‬‬ ‫تيؤرةكانى سةركردايةتىء سةركردة‬ ‫َ‬ ‫كؤمةليَك تيؤرى تايبةت هةية سةبارةت‬ ‫بيَطومان‬ ‫بة تيَطةيشتن لة ضةمكى سةركردايةتىء سةركردة‪،‬‬ ‫دةكريَت ئةوانةى كة زؤر بةناوبانطن لةخوارةوة‬ ‫ناويان بهينريَت‪ ،‬كةبريتين لة‪:‬‬ ‫يةكةم‪ :‬تيؤرى ثةيوةندى (‪)relationship‬‬ ‫بةثيَى ئةم تيؤرة‪ ،‬هةموو ئةو شتانةى كةثيَشتر‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلة‬ ‫وتراوة سةبارةت بةوةى كة سةركردايةتى‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬


‫شتيَكة كةتةنها لة ئاستة كؤمةآليةتيية بةرزةكاندا‬ ‫دةيبينيتء ثنتى ئةو شيكارانةى كة لةئةزمونى‬ ‫شةخسييةوة سةرضاوةى طرتوة‪ ،‬هةمووى‬ ‫رةتدةكاتةوة‪ ،‬تةنانةت تيؤرى ثياوى طةورةش (‪Great‬‬ ‫‪ ،)man‬بةثيَضةوانةوة وادادةنريَت كة سةركردايةتى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةليَك ليَزانىء توانايية كةدةكريَت بؤ هةمووكةس‬ ‫دةستةبةركريَت‪ .‬كورتةى ئةم تيؤرة بريتيية لةوةى‬ ‫كة‪" :‬سةركردايةتى ثةيوةندييةكة لةنيَوان ئةوانةى‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫كة خواستى ئةوةيان هةية سةركردةبن‬ ‫ئةوانةى كة خؤيانـداناوة ببنة شويَنكةوتة‪ ،‬جؤرى‬ ‫ئةو ثةيوةنديية زؤربةيان ئةو شتانةن كة كاتيَك‬ ‫روودةدةن كةوا هةنديَك شتى نائاسايى روودةدات‪،‬‬ ‫ئةم ثةيوةنديية بة ريَزو متمانةى دوواليةنة يةكتر‬ ‫جيادةكريَتةوة كةئةمة دواتر دةبيَتة هؤى َ‬ ‫زالبون‬ ‫بةسةر كيَشةكانداء رةوايى طرنط لةدواى خؤى‬ ‫جيَدةهيَ‬ ‫‪4th,The‬‬ ‫َليت(‪leadershipchallenge‬‬ ‫‪)25.edition,p‬‬ ‫دووةم‪ :‬تيــؤرى ثياوى طةورة (‪Great man‬‬ ‫‪)theory‬‬ ‫ئةم تيؤرة لةسةر سيستةميَك كاردةكات كةثشتى‬ ‫بةتاك بةستوة‪ ،‬بةثيَضةوانةى تيؤرى يةكةم كةتيؤريَكى‬ ‫سؤسيؤلؤجييةو بةتايبةتى سؤسيؤلؤجياى ئةمريكى‬ ‫ثشتى ثيَدةبةستيَت‪ ،‬ئةم تيؤرة هيض بوارء شويَنيَك‬ ‫َليَت َ‬ ‫كؤمةل جيَناهيَ‬ ‫َ‬ ‫بةلكو تةنانةت بةرةو ثاسيظ‬ ‫بؤ‬ ‫َ‬ ‫بونيش دةيبات‪ ،‬ئةوةى دةخوازريَت لة كؤمةل لةم‬ ‫َر َ‬ ‫ايةلىء ملكةضيية‪ ،‬رةطةزى شويَنكةوتنى‬ ‫تيؤرةدا طوي ِ‬ ‫سةركردة لةسةر وةالئو ثابةندى دةستنيشاندةكريَت‬ ‫بةرلةوةى لةسةر ليَهاتويى بيَت‪.‬‬ ‫سيَيةم‪ :‬تيؤرى سيفات (‪)Theory of traits‬‬ ‫َ‬ ‫خةسلةتيَك‬ ‫بةثيَى ئةم تيؤرة‪ ،‬ضةند سيفةت ياخود‬ ‫َ‬ ‫هةية كة سةركردةى ثيَدةناسريَتةوةء خةلكى لةو‬ ‫سيفاتانةدا هاوبةشن‪ ،‬ئةو سيفةتانةش طرنطترينيان‬ ‫بريتين لة‪ :‬حةماسةت‪ ،‬نةرمونييانى‪ ،‬خؤشةويستىء‬ ‫زيرةكى هونةرىء بيرتيذى(وتاريَكى دكتؤرة‬ ‫َ‬ ‫لةمالثةرى‬ ‫ئةشواق لةسةر ضةمكى سةركردايةتى‬ ‫احمد ابو متر)‪...‬‬ ‫ضــوارةم‪ :‬تيؤرى سةركردايةتى مــرؤيــى‬ ‫(‪)humanitarian leadership‬‬ ‫ئةم تيؤرة طرنطى دةدات بة بةشدارى تاكء‬ ‫طةشةكردنى ئةو هيَزة شاراوةيةى كةهةيةتىء‬ ‫طةشةكردنى لةبرى تةركيزخستنةسةر دةزطاكان‬ ‫لةرووى ثيَكهاتةء شيوازى كاركردنى ئةو دةزطاية‬

‫لةريَطةى هاندانى كارةوة‪.‬‬ ‫ثيَنجةم‪ :‬تيـــؤرى هةلَــويَست (‪Situation of‬‬ ‫‪)theory‬‬ ‫بةثيَى ئةم تيؤرة سةركردة نابينريَت تةنها دواى‬ ‫َثةرينى بة ئةزمونيَكدا نةبيَت كةتيَيدا كةسايةتىء‬ ‫تي ِ‬ ‫تواناى لةسةركردايةتى دةركةويَت‪ ،‬سةركردة‬ ‫ليَرةدا دياردةيةكة لةكارليَكى نيَوان تاكةكان‪ ،‬ئةم‬ ‫تيؤرة تةركيزدةخاتةسةر دوو شت‪ ،‬كةئةوانيش‪،‬‬ ‫ضةندايةتى رووبةرووبونةوة(رةفتارى عةمةلى)‬ ‫هةروةها هاريكارى هاوسؤزى كؤمةآليةتى(رةفتارى‬ ‫ثةيوةندى)‪.‬‬ ‫شةشةم‪:‬تيؤرى كارليَكطةرايى (‪Interaction‬‬ ‫‪)theory‬‬ ‫ئةم تــيؤرة بةستراوة بة ئيرادةى شويَنكةوتوانء‬ ‫رةخنةى زؤرينة لةرؤشتنيان لةثشت كةسيَكى‬ ‫طرنط‬ ‫بةرةطةزيَكى‬ ‫كةئةوة‬ ‫دياريكراوةوة‪،‬‬ ‫دادةنريَت لةرونكردنةوةى ويَنةى سةركردة لةوةى‬ ‫كةكاريطةرء ضاالكة‪.‬‬ ‫جطة لةتيؤرى ثياوى طةورة كةتيؤريَكى كالسيكة‪،‬‬ ‫ئةوةى لة طشت تيؤرةكانى ديكة دةبينريَت ئةوةيةكة‬ ‫زياتر تيؤرى سؤسيؤلؤجين ياخود تيؤرى سؤسيؤ‬ ‫سايكؤلؤجينء دةتوانين ليَوةى ئةوة بةدةست بيَنين‬ ‫طؤراوةء‬ ‫سةركردايةتيــكردن ضةمكيَكى ديناميكء‬ ‫ِ‬ ‫دةكريَت كارى لةسةربكريَتء بةرةوثيَش ببريَت‪،‬‬ ‫هةروةها زؤربةى تيؤرةكان باسلة طرنطى تواناى‬ ‫كارليَكء تواناى هاريكارىء تيكةآلوبون دةكةن‪،‬‬ ‫ثيَشتر لةثيَناسةكردنى ضةمكى الودا بينرا كة الوييةتى‬ ‫ئةو َ‬ ‫خالةية كةتاك دةتوانيَت تيَيدا شوناس بؤخؤى‬ ‫دروستكاتء تواناى دةشكيَت بةسةر شتةكاندا‪،‬‬ ‫بؤية دةكريَت تيَطةيشتن لةضةمكى سةركردةء‬ ‫سةركردايةتى الى الوان لةهةموو تويَذةكانى ديكة‬ ‫زياتر ثةرةى ثيَبدريَت‪.‬‬ ‫طرنطى سةركردايةتيكردنى الوان بؤ كؤمةلَطا‬ ‫سةرةراى ئةو هةموو باسانةى كةدةكريَت‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا‪ ،‬بةآلم‬ ‫سةبارةت بة يةكسانى نيَوان كةسانى‬ ‫بابةتى سةركردايةتيكردنء رابةرى هةنديَك كةسء‬ ‫َ‬ ‫طوي َ‬ ‫خةلكى بؤيان هاوشانى‬ ‫َرايةلىء شويَنكةوتنى‬ ‫َ‬ ‫ئةوة طرنطى ثيَدةدريَتء تةنانةت لة كؤمةلطايةك‬ ‫َ‬ ‫ئايديال‪ ،‬لةهةمان‬ ‫كةيةكسانى مرؤيى تيَيدا طةشتبيَتة‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةدا تيَطةيشتنء فيكرء تيؤرةكانى تايبةت‬ ‫بةسةركردايةتى تيَيدا طةشةى كردوة‪.‬كةواتة ئةو‬ ‫جياوازييةى كةدةبيَت هةبيَت لةنيَوان سةركردةء‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬

‫‪57‬‬


‫شويَنكةوتواندا (جياوازى نيَوان مرؤظةكان)شتيَكى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاكانة‬ ‫جيهانىء سروشتى ناو هةموو‬

‫بةدريَذايى ميَذوو‪ ،‬تةنها ئةوةندة هةية شيَوةكةى‬ ‫دةطؤريَت‪.‬‬ ‫بةشيَوةيةكى بةردةوامييانة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةلئةوةشدا‪ ،‬كةس نكولى لةوةناكات وةك‬ ‫ئةوةى لةهةنديَك ثيَناسةى ضةمكى الودا بينيمان‪،‬‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةن كةخاوةنى‬ ‫تويَذى الوان ئةو تويَذةى‬ ‫طورءتينء دنيابينييةكى تايبةتى خؤياننء جياوازن‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةء طرنطترين سةرمايةى‬ ‫لة تويَذةكانى ديكةى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةن كةئةطةر بةشيَوةيةكى ثؤزةتيظانة‬ ‫مرؤيى‬ ‫وةبةرنةهيَنريَت‪ ،‬بةشيَوةيةكى حةتمى ئةو تواناء‬ ‫دنيابينية دةضيَتة ضوارضيَوةيةكى نيَطةتيظةوة‪.‬‬ ‫َتةروو‪،‬‬ ‫بؤية ئةوةى كةطرنطة ليَرةدا بخري ِ‬ ‫بوونى ئةو جياوازيية حةتميةية كةهةية لةنيَوان‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫كؤمةليَك كةس كةثيَياندةوتريَت سةركردة‬ ‫ناضارييةك هةموو‬ ‫شويَنكةوتوانيانداء وةك‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطايةكيش لةسؤسيؤلؤجيادا ئةم جياوازيية‬ ‫َ‬ ‫هةولء‬ ‫بةردةوام بةرةوثيَش هةنطاودةنيَت هاوشانى‬ ‫تيؤرء خةباتى ريَكخراوء دةستةكانة كة بؤ يةكسانى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا‪.‬‬ ‫نيَوان كةسانى‬ ‫َ‬ ‫تةنانةت قةيرانى هةنديَك لة كؤمةلطاكانى جيهان‬ ‫ئةوةية كة سةركردةى باشء بةتوانايان نييةء‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا لةئاستدا يةكسانى يةكترن‪،‬‬ ‫خةلكانى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاية طةر مرؤظةكان‬ ‫دياردةيةكى نيطةتيظى‬ ‫هةموويان لةيةك ئاستدا ببينريَنء ضاالكىء كردةى‬ ‫كؤمةآليةتى ئةنجامدةن‪ ،‬بةتايبةتى لةجيهانى‬ ‫مؤديَرنء ثيَشكةوتودا كةهةموو بوارةكانى ذيان‬ ‫ثيَويستى بةسةركردايةتىء ريَبةر هةية تةنانةت‬ ‫لةثسثؤريية زؤر وردةكانيشدا‪ .‬ضونكة بةقسةى‬ ‫ِ‬ ‫دامةزريَنةرى سؤسيؤلؤجيا‪ ،‬ئةميل دؤركهايم بيَت‪،‬‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى مؤديَرن‪ ،‬لةسةر بنةماى وةزيفة ياخود‬ ‫بونياد دةنريَت‪ ،‬كةدةبيَت‬ ‫ئةرك (‪)function‬‬ ‫بةشيَوةيةكى سيستةمى ئةو ئةركانة دابةشكريَن‪،‬‬ ‫ليَرةدا دةردةكةويَت هةنديَك لةراثةراندنى ئةركدا‬ ‫وةك سةركردة دةردةكةونء كاريان بةردةكةويَت‬ ‫ثسثؤرييان‪ ،‬نةك‬ ‫كةئةميش ثشتى بةستوة بةبنةماى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫خةسلةتى بؤماوةيىء ثيَشتر‬ ‫كؤمةليَك سيفاتء‬ ‫ثيَدراو‪.‬‬ ‫َ‬ ‫بؤية كؤمةلطاى مرؤظايةتى بةردةوام بةشيَوةيةكى‬ ‫ناضارى بةهؤى سةركردةوة ذيانى ريَكخدةريَتء‬ ‫دادطةرى لةنيَوانيان دةضةسثيَت‪ ،‬تةنانةت ثيَوستى‬ ‫سةركردايةتى لةئاينةكاندا بةئاشكرا باسيليَوةكراوة‪،‬‬ ‫‪58‬‬

‫بؤنمونة لةدينى ئيسالمدا‪ ،‬ئاماذة بؤئةوةدةكريَت‬ ‫سى كةس بةريَطايةكدا رؤشتن‪،‬‬ ‫كة ئةطةر تةنانةت َ‬ ‫يةكيَكييان دةبيَت ببيَتة سةركردة‪ .‬جطة لةئاينةكان‪،‬‬ ‫كةسانى خاوةن ئةزمونى ناو ميَذوو سةركردةكانى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاء‬ ‫جيهان‪ ،‬باس لة طرنطى سةركردة دةكةن بؤ‬ ‫ثيَيانواية كةسى بةتوانا دةبيَت سةركردايةتى‬ ‫كةم تواناكان بكات‪ ،‬وةك ئةوةى ناثليؤن َ‬ ‫دةليت‪:‬‬ ‫"سوثايةك لةكةرويَشك كةشيَريَك سةركردايةتى‬ ‫بكات‪ ،‬باشترة لة سوثايةك لةشيَر كة كةرويَشكيَك‬ ‫سةركردايةتى بكات‪".‬‬ ‫بؤية دةكريَت َ‬ ‫بليَين‪ ،‬طرنطى سةركردايةتى لةوةداية‬ ‫كة ثردى ثةيوةندى نيَوان كةسانى ديكةء ثالنى‬ ‫دامةزراوةكانء ثيَشبينييةكانى داهاتوة‪ ،‬دةفريَكة‬ ‫كة طشت تيَطةيشتنةكانء ستراتيجء سياسةتةكانى‬ ‫لةخؤطرتوة‪ ،‬يارمةتيدةرى هيَزى ثؤزةتيظى نيَو‬ ‫دامةزراوةكانء تارادةيةك كةمكةرةوةى اليةنة‬ ‫ديكةى‬ ‫طرنطى‬ ‫هةروةها‬ ‫نيَطةتيظةكانييةتى‪.‬‬ ‫سةركردايةتى لةضوارضيَوةى كاردا‪ ،‬لةوةداية كة‬ ‫َ‬ ‫كؤنترؤلى طرفتةكانى كاردةكاتء ضارةسةريان‬ ‫دةكات‪ ،‬دةبيَتة يةكالكةرةوةى ناكؤكييةكانى نيَوان‬ ‫بؤضونةكان‪ ،‬هةرلةضوارضيَوةى كاردا وادةكات كة‬ ‫ئاسانكارى بكات بؤ دامةزراوةكان تاوةكو ئامانجة‬ ‫دياريكراوةكانيان بةديبيَنن‪.‬‬ ‫ئةوةى كةليَرةدا دةبيَت باسكريَت ئةوةية‬ ‫كةسةركردايةتيكردن هةرضةندة بةشيَكة لة‬ ‫َرى‪ ،‬بةآلم دةكريَت جيابكريَنةوة بةوةى كة‪:‬‬ ‫كارطي ِ‬ ‫سى ثرؤسةى‬ ‫َرى تةركيز دةخاتةسةر‬ ‫َ‬ ‫كارطي ِ‬ ‫ريَكخستنء‬ ‫ثالنء‬ ‫كةئةوانيش‪:‬‬ ‫سةرةكى‪،‬‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ضاوديَريي‪،‬‬ ‫ئاراستةكردنء سةرثةرشتى‪،‬‬ ‫سى‬ ‫بةآلم سةركردايةتيكردن تةركيز دةخاتةسةر َ‬ ‫ثرؤسةى ديكة‪ ،‬كةئةوانيش‪ ،‬دياريكردنى ئاراستةء‬ ‫بؤضوون‪ ،‬كؤكردنةوةى هيَز لةذيَر ئةو بؤضوونة‪،‬‬ ‫هاندانء َ‬ ‫ثالنان بؤ ئةو مةبةستة‪.‬‬ ‫َرى طرنطى دةدات بة لـــؤجيك‪،‬‬ ‫هةروةها كــارطي ِ‬ ‫لةكاتيَكدا سةركردايةتيكردن تةركيز دةخاتة سةر‬ ‫سؤز ياخود عاتيفة‪ ،‬سةركردايةتيكردن طرنطى‬ ‫َ‬ ‫طشتييةكان"هةلبذاردنى كارى‬ ‫دةدات بة شتة‬ ‫دروست" لةكاتيَكدا كارطيَرى طرنطى دةدات بة شتة‬ ‫بضوكةكان" َ‬ ‫هةلبذاردنى ريَطاى دروست بؤ كار"‪.‬‬ ‫كارطيرىء‬ ‫هةردووكيشييان‪،‬واتة‬ ‫ِ‬ ‫(‪Leadership‬‬ ‫سةركردايةتيكردن‬ ‫هاوبةشن لة دياريكردنى‬ ‫‪)administration‬‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬


‫ئامانجء هيَنانةكايةى كةشيَكى طونجاو بؤ بةديهيَنانى‬ ‫ئةو ئامانجة‪( .‬موقع‪ ،‬القمر فضل اهلل ابوشلعة)‬ ‫ئةوةى كةطرنطة لةبةرضاوبطيريَت سةبارةت‬ ‫بة رةوشى الوان لةهةريَمى كوردستانء حةزوو‬ ‫خولياى ئةو تويَذة بؤ بوون بةسةركردةء كاركردن‬ ‫وةك سةركردة‪ ،‬ئةوةية كةزؤريَك لةالوان حةزيان‬ ‫َ‬ ‫خةلك لةطشت‬ ‫لةوةية ببنة سةركردةء ريَبةرى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةدا‪ ،‬نمونةيةكى رونيش‬ ‫دامةزراوةكانى‬ ‫لةوبارةوة بوونى فشارى ريَكخراوةكانى الوانء‬ ‫طةنجان بوو بؤ هيَنانةثيَشةوةى الوان لةثؤستة‬ ‫حيزبىء حكومييةكانى هةريَمى كوردستاندا‪،‬‬ ‫تةنانةت كارطةشتة ئةوةى كة دةسكارى تةمةنى‬ ‫كانديدى ثةرلةمانى كوردستان بكريَتء لةتةمةنى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بةالم ئةوةى‬ ‫‪25‬سال‪،‬‬ ‫سالييةوة بكريَت بة‬ ‫‪30‬‬ ‫نارواتء تائيَستا سستة‪،‬‬ ‫هةوآلنة‬ ‫ئةو‬ ‫كةهاوشانى‬ ‫ِ‬ ‫ثيَنةطةشتنى الوانى هةريَمى كوردستان بؤ ئاستى‬ ‫َ‬ ‫هةولى‬ ‫سةركردايةتىء بوون بةسةركردة‪ ،‬كةمى‬ ‫ريَكخراوةكانة بؤ هؤشياربوونةوةى الوان لةو‬ ‫سؤسيؤلؤجييانةى‬ ‫سايكؤلؤجىء‬ ‫ثيَداويستيية‬ ‫كةكةسى سةركردة دةيةويَت‪.‬‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةيةك بةشيَك‬ ‫لةراستيدا لةهةموو‬ ‫لةبةرثرسيارى حيزبء ريَكخراوةكان (بةحكومىء‬ ‫ناحكومييةوة) ثيَطةياندنى الوانة بؤ طةيشتن بةئاستى‬ ‫سةركردة‪ ،‬ئةركى سةرشانى حيزبء ريَكخراوة‬ ‫وا لةطةنج ياخود الوان بكات كةلةضوارضيَوةى‬ ‫كاركردنيدا وةك سةركردة رةفتاربكاتء َ‬ ‫زالبيَت‬ ‫بةسةر طرفتةكاندا‪.‬‬ ‫دةرةنجــام‬ ‫بابةتى سةركردايةتيكردن‪ ،‬بةتايبةتى سةركردايةتي‬ ‫كردنى الوان‪ ،‬بابةتيَكى طرنطى ناوكايةى زانستة‬ ‫طةشةكردنى‬ ‫طرنطى‬ ‫بواريَكى‬ ‫مرؤييةكانء‬ ‫مرؤيية(التنمية البشرية)‪ ،‬ضونكة وةك لةضوارضيَوةى‬ ‫تويَذينةوةكةدا بؤماندةركةوت كة هةرضةندة جيهان‬ ‫بةرةء ثيَش بضيَتء ديموكراسىء يةكسانى زياتر‬ ‫طةشةبكات‪ ،‬ئةو جؤرة لةجياوازى نيَوان سةركردةء‬ ‫َ‬ ‫قولتردةبيَتةوة‪.‬‬ ‫شويَنكةوتوان زياتر دةبينريَتء‬ ‫ضونكة ئةمة حةتميةتيَكى سؤسيؤلؤجى هةموو‬ ‫َ‬ ‫بةريوةبردنة‪ .‬لةاليةكى‬ ‫كؤمةلطاء سيستةميَكى‬ ‫ِ‬ ‫ديكةوة‪ ،‬طةر لة قؤناغة ميَذوويةكانى جياوازى نيَوان‬ ‫سةركردةء شويَنكةوتوان وردبيتةوة‪ ،‬دةبينيت كة تا‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةء جيهان بةرةو ثيَشبضيَت ئةركء وةزيفةى‬ ‫سةركردةء بةرثرسياريةتى مةعريفى سةركردة‬

‫زياتردةبيَت‪ ،‬بؤية كةسيَك بيةويَت ببيَت بةسةركردة‬ ‫ثيَويستى بة زنجيرةيةكى تايبةت لةخؤثيطةياندنء‬ ‫خةباتى مةعريفىء رؤشنبيرى دريَذ هةية تاوةكو‬ ‫ئاراستةكةى لةشويَنةكةوتنةوة بةرةو ئاستى‬ ‫بةروونى َ‬ ‫سةركردايةتى َ‬ ‫قولتر‬ ‫هةلكشيَت‪ ،‬ليَرةدا زؤر ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا دةبينريَتء وةك‬ ‫بونةوةى ئةم دوو تويَذةى‬ ‫حةتميةتيَكيش طشت تيؤرء ثراكتيكةكانى بوارى‬ ‫يةكسانى مرؤيى دةبيَت لةئاستيدا ملكةض بنء ئيمانى‬ ‫ثيَبيَنن‪.‬‬ ‫اليةنيَكى ديكةى ئةم تويَذينةوةية بريتيية لة طرنطى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطايةك‬ ‫الوان وةك تويَذيَكى طرنطى هةموو‬ ‫بةوةى كة لةطشت تويَذةكانى ديكة ضاالكترةء‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا زياتر ثيَويستى‬ ‫لةهةموو تويَذةكانى ديكةى‬ ‫دةطةريَت‪ .‬بؤية لةم‬ ‫بةشوناسةء بةدواى شوناسدا‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫جولةى الوانء ضوارضيَوةي‬ ‫طةرانء‬ ‫ضاالكييةى‬ ‫ِ‬ ‫كاركردنياندا طةر بةشيَوةي سةركردة رةفتار نةكات‬ ‫ياخود بةو شيَوةية سؤشياليزةنةكريَت‪ ،‬كاريطةرى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا دةبيَت ياخود لةباشترين‬ ‫نيَطةتيظى بؤسةر‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫حالةتدا سودى بؤ كؤمةلطا نابيَتء دةبيَتة بار بةسةر‬ ‫َ‬ ‫خةلكانى ديكةوة‪.‬‬ ‫الوان لةو ئةركةى تيَيدان‪ ،‬ياخود لةو ئةركةى‬ ‫َ‬ ‫ضاكتركردنء‬ ‫طةرخواستى‬ ‫هةلدةستن‬ ‫ثيَى‬ ‫َ‬ ‫باشتربةريَوةبردنى ئةو ئةركةى نةبيَت‪ ،‬مةحالة‬ ‫بتوانيَت ريَبةرى نةوةيةكى دواى خؤى يان َ‬ ‫خةلكانى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا بكات لةوكارةدا‪ ،‬ئةمة‬ ‫تويَذة جياوازةكانى‬ ‫جطةلةوةى خؤى بةرةو خاوبونةوةء جؤريَك‬ ‫لةثةستى لةو كارةدةبيَت‪.‬‬ ‫ئةوةى كة وةك ضةمكى سةركردايةتى باسدةكريَتء‬ ‫الى َ‬ ‫خةلكى بةطشتى وةها ليَكدةدريَتةوة كةئةم اليةنة‬ ‫تةنها ثةيوةستة بةبوارى سياسييةوة‪ ،‬بؤضونيَكى‬ ‫راست نيية‪ ،‬ضونكة لةطشت كايةكانى ديكةى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا‪ ،‬وةك كايةى دينىء كايةى ئابورىء كايةى‬ ‫رؤشنبيرى‪..‬كايةى هونةرىء كلتورى‪ ،‬جؤريَك‬ ‫لةسةركردايةتيكردنء شويَنكةوتن دةبينريَتء‬ ‫طرنطة الوان كةلةهةريةكيَك لةم بوارانةى كةكارى‬ ‫تيَدادةكةن اليان ثةرة بة خواستى ثيَشكةوتنء‬ ‫ريَبةريكردن بدريَت‪.‬‬ ‫ئةوةى كةليَرةدا ثيَويستة تيشكى بخريَتةسةر‪،‬‬ ‫بوونى ئةوناوةندء يانة كؤمةآليةتييانةية كة الو‬ ‫ئينتيمايان بؤ دةكات لةذيانيدا‪ ،‬ئةو ناوةندانة بؤنمونة‬ ‫وةك ناوةندى حيزب‪ ،‬ريَكخراء‪ ،‬سةنديكا‪ ،‬هةريةكةيان‬ ‫بةرثرسياريةتييةكى طةورةيان دةكةويَتة ئةستؤ‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬

‫‪59‬‬


‫لةمةر ثيَطةياندنء بةسةركردةكردنى الواندا‪ ،‬ضونكة‬ ‫ِ‬ ‫ئةو ناوةندانةى تايبةت بةالوان ئةركى سةرةكييان‬ ‫دروستكردنى شوناسى الوانء ثيَطةياندنيانة‪ ،‬بؤية‬ ‫لةئاراستةكردنييان بؤئةوةى الوان لةكاركردندا وةك‬ ‫سةركردة َ‬ ‫هةلسوكةوت بكةن ئةركيَكى طةورةيان‬ ‫دةكةويَتة ئةستؤ‪ ،‬طةر سةيرى زؤريَك لةو كةسانة‬ ‫بكةين كة ثيَشةنطن لةبوارى كارةكةياندا‪ ،‬دةبينين‬ ‫ناوةنديك ياخود ريَكخراويَك يان حيزبيَك لةقؤناغى‬ ‫الويدا َ‬ ‫ثالثشتى بوةء هاريكارى كردوة‪.‬‬ ‫ئةو تيؤرانةى كةباسكران‪ ،‬سةبارةت بةضةمكى‬ ‫جؤرء‬ ‫جؤراء‬ ‫تيؤرطةليَكى‬ ‫سةركردايةتى‪،‬‬ ‫هةمةضةشنن‪ ،‬هةريةكةيان تائاستيَكى بةرضاو‬ ‫تاقيكراونةتةوةء ثراكتيزةكراون‪ ،‬بةآلم ئةوةى‬ ‫كةطرنطةء زياتر لةبوارى طةشةكردنى مرؤييدا‬ ‫كاريثيَدةكريَت‪ ، ،‬تيؤرى سةركردايةتى مــرؤيــية‪،‬‬ ‫خستمانةروو‪ ،‬ئةم تيؤرة‬ ‫ضونكة وةك لةسةرةوة‬ ‫ِ‬ ‫طرنطى دةدات بة بةشدارى تاكء طةشةكردنى ئةو‬ ‫هيَزة شاراوةيةى كةهةيةتىء طةشةكردنى لةبرى‬ ‫تةركيزخستنةسةر دةزطاكان لةرووى ثيَكهاتةء‬ ‫شيوازى كاركردنى ئةو دةزطاية لةريَطةى هاندانى‬ ‫كارةوة‪.‬‬ ‫رةنطة ئةم دوو ثةرةطرافةى سةرةوة جؤريَك‬ ‫لةليَكدذى تيَدابيَت‪ ،‬بةوةى كةلةسةرةوة باسلة طرنطى‬ ‫دةزطاكانى وةك يانةء سةنتةرةكان دةكات‪ ،‬كةضى‬ ‫لةاليةكى ديكةوة دةوتريَت تيؤرى سةركردايةتى‬ ‫مرؤيى طرنطة ضونكة طرنطى بةهيَزة شاراوةكانى‬ ‫تاكء طةشةكردنى دةدات‪ ،‬لةبرى ئةوةى طرنطى بة‬ ‫دةزطاكانء ثيَكهاتةى ئةو دةزطانة بدات‪ .‬لةراستيدا‬ ‫ئةمة جؤريَك لةليَكدذى نيية‪ ،‬ضونكة ئةو ناوةندء‬ ‫دةزطانة قؤناغيَك لةبذاركارييان هةية بؤ هةموو‬ ‫الوان‪ ،‬لةوةى كة َ‬ ‫ثسثؤرء شارةزاى ئةو‬ ‫خةلكانى‬ ‫ِ‬ ‫ناوةندانة دةرك بةتواناء خولياى ئةندامة الوةكانيان‬ ‫دةكةن لةوةى حةزبكةن وةك ببنة سةركردة يان‬ ‫نا‪ ،‬ياخود توانايان بةسةر ئةو جؤرة لة ثيَطةيشتنة‬ ‫دةشكيَت يان نا‪ ،‬ضونكة بيرمان نةضيَت هةرضةندة‬ ‫سةركردايةتيكردن بابةتيَكى سؤسيؤلؤجى بيَت‪،‬‬ ‫بةآلم ئامادةطيية سايكؤلؤجىء بايلؤجييةكانى الو‬ ‫يةكيَكة لةمةرجة ثيَشينةكان‪.‬‬ ‫كةواتة كارى ئةو ناوةندانة دواى ئةوةديَت كة‬ ‫كةسيَك ئةو مةرجة ثيَشينةيةى تيَدابيَتء دةرك بةو‬ ‫ئامادةطيية سايكؤلؤجىء بايلؤجييةى بكريَت ثاشان‬ ‫َ‬ ‫هةولبدريَت لةو ناوةندانةدا وةك كةسيَك ريَكخريَت‬ ‫‪60‬‬

‫كة لةضوارضيَوةى كارةكةيدا وةك سةركردة‬ ‫رةفتاربكات‪ .‬ئةو ناوةندانة كارةكايان دةكةويَتة‬ ‫تارادةيةك‬ ‫دواى قؤناغى ئامادةطى بايلؤجىء‬ ‫ِ‬ ‫سايكؤلؤجييةوةء لةدواى ئةو بذاركارييةى الوان‬ ‫دةتوانن بةئةركى خؤيان هةستن لةثةرةثيَدانى‬ ‫ضةمكى سةركردايةتى الى الوانى َ‬ ‫هةلبذيَردراو‪.‬‬ ‫راسثاردة‬ ‫كةخرانةروو سةبارةت‬ ‫بةثيَى ئةو زانياريانةبيَت‬ ‫ِ‬ ‫بةضةمكى سةركردايةتيكردن (‪)Leadership‬ء‬ ‫ستراتيجى كارى الوان‪ ،‬دةتوانين بطةينية ضةند‬ ‫راسثاردةيةك‪ ،‬كةئةو راسثاردانة دةكريَت ثؤليَنكريَت‬ ‫لةسةربنةماى ئةوةى كة بةشيَكى بؤ الوان بيَتء‬ ‫بةشيَكى ديكةى بؤ ئةو ناوةندةى كةالوى تيَداية‪.‬‬ ‫ئةو راسثاردانةى كةبؤالوانن‪ ،‬بريتين لة‪:‬‬ ‫‪1‬ـ الوان دةبيَت لةوةتيَبطةن كةتيَطةيشتنيان بؤ‬ ‫ضةمكى سةركردايةتى لةدنياى مؤديَرن ثيَويستة‬ ‫ضةمكيَكى سؤسيؤ سايكؤلؤجى بيَت نةك وةك‬ ‫َيبروانن‪ ،‬واتة دةبيَت‬ ‫ميراتء بةهرةى باوان لي ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةليك ثيَدراوى سؤسيؤلؤجىء‬ ‫لةوةتيَبطةن كة‬ ‫سايكؤلؤجى (بؤ نمونة ثةروةردةء رؤشنبيرى)‬ ‫َ‬ ‫كؤنترؤلى طةيشتن بةئاستى سةركردايةتيكردنيان‬ ‫كردوةء دةكريَت هةرالويَك بيةويَت لةئاستى‬ ‫سةركردايةتيكردن خؤى ببينيَتةوة‪.‬‬ ‫‪ .2‬الوان ثيَويستة لةو تيَبطةن كةسةركردايةتى‬ ‫كردن‪ ،‬ضةمكيَكة دةكريَت لةهةموو كايةكانى ذيان‬ ‫ماناى خؤى هةبيَت‪ ،‬نةك تةنها لةكايةى سياسةت‬ ‫ئةمرؤ الى الوانى كوردستان دةبينريَت‪،‬‬ ‫وةكئةوةى‬ ‫ِ‬ ‫تيَبطةن لةوةى كةهةموو بواريَك بةثيَى ئةو‬ ‫كاردابةشكردنةى كةتيَيداية ثيَويستى بةضةمكى‬ ‫سةركردةهةيةء لةضوارضيَوةى ستراتيذى كاردا‬ ‫طرنطى تايبةتى هةية‪.‬‬ ‫‪ .3‬بةتيَطةيشتن لةوةى كة سةركردايةتيكردن‬ ‫َ‬ ‫سؤسيؤـ‬ ‫ثيَدراوى‬ ‫بةكؤمةليك‬ ‫ثةيوةستة‬ ‫سايكؤلؤجييةوة‪ ،‬دةبيَت الوان لةضوارضيوةى‬ ‫َ‬ ‫هةوليَكيان بؤ طةيشتن‬ ‫ستراتيجى كاردا هةموو‬ ‫بؤئةوةبيَت كةسةركردةبن لةوكارةى كةدةيكةن‪.‬‬ ‫َ‬ ‫هةولدان‬ ‫‪ .4‬ئةوةى ثيَويستة بؤالوان‪ ،‬لةميانةى‬ ‫بؤ دروستكردنى شوناسيَك‪ ،‬دةبيَت ستراتيجى‬ ‫كار بةشيَوةيةك ريَكبخريَت دواجار الو لةئاستى‬ ‫سةركردايةتيكردن خؤى ببينيَتةوة‪ ،‬ئيتر كارةكة‬ ‫لةهةربواريَكدابيَت‪.‬‬ ‫ئةمرؤى‬ ‫ئازادى‬ ‫ديموكراسىء‬ ‫فةزاى‬ ‫‪ .5‬بيَطومان‪،‬‬ ‫ِ‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬


‫ثسثؤرىء ئةكاديميية‪ ،‬بؤية ئةو ناوةندانة‪ ،‬دةبيَت‬ ‫ِ‬ ‫لةبيرى ثيَشخستنى ئةم ضةمكةبن الى الوان‪ ،‬ضونكة‬ ‫َبركيَى‬ ‫َ‬ ‫بةبى ثَيَشخستنى ئةم ضةمكة‪ ،‬رةنطة كي ِ‬ ‫ئازاد نةيةتةكايةوةء دواجار تيَطةيشتن لةضةكى‬ ‫سةركردايةتيكردن الى الوان بةرةو ثوكانةوة‬ ‫َ‬ ‫هةولبدريَت ئةم تيَطةيشتنة‬ ‫بضيَت‪.‬هةروةها دةبيَت‬ ‫لةهةريَمى كوردستان َ‬ ‫قالبيَكى ئةكاديمى وةرطريَتء‬ ‫الوان بةضةندين خولى تايبةت بةسةركردايةتيكردنء‬ ‫خود ثيَطةياندندا ببريَن‪.‬‬ ‫‪ .5‬ئةوةى كةطرنطة بوتريَت هةماهةنطى نيَوان ئةو‬ ‫ناوةندانةء خودى الوانة‪ ،‬ئةو ثردةية كةدروستدةبيَت‬ ‫لةنيوان الوانء ئةو ناوةندانةدا‪ ،‬بيطومان لةسةرةتادا‬ ‫الو هؤشيارييةكى ئةوتؤى نيية لةسةر ئةو ضةمكةء‬ ‫زؤر هةست بةطرنطى ناكات‪ ،‬لةبةرامبةريشدا ئةو‬ ‫كةسانةى كةلةو ناوةندانةدان‪ ،‬خاوةن ئةزموننء‬ ‫هةست بةطرنطى ئةو جؤرة تيَطةيشتنة دةكةن‬ ‫لةستراتيجى كاردا‪ ،‬بؤية دةبيَت ناوةندةكان سةرةتا‬ ‫كاريَك بكةن كةالوان راكيَشن بؤ برةودان بةو‬ ‫ضةمكةء بةريَطاى ريكالمء هاندانى جؤراوجؤر‬ ‫الوان بؤالى خؤيان كيَشكةن‪.‬‬

‫كوردستان‪ ،‬ريَطةخؤشكةريَكى طةورةية لةبةردةم‬ ‫َ‬ ‫هةولدانى الوان بؤ طةشتن بةئاستى سةركردايةتى‪،‬‬ ‫بةشي زؤرى ئةوةى كةماوةتةوة كةوتؤتة سةر ئةو‬ ‫َ‬ ‫هةلدةستيَت‪،‬‬ ‫ثالنء ستراتيجء كارةى كةالو ثيَى‬ ‫بيَطومان لةوآلتة ديكتاتؤرء سةركوتكةركاندا‬ ‫هةلةكانى طةشتن بة سةركردايةتيكردن تةنانةت‬ ‫لةبواريَكى تةواو دوور لةسياسةتيش بيَت‪ ،‬زؤر‬ ‫كةمة ياخود هةرنيية‪.‬‬ ‫‪ .6‬الوانن‪ ،‬بؤ طةشتن بةئاستى سةركردايةتيكردن‪،‬‬ ‫َ‬ ‫كةهةولء تواناكانيان لةرووى‬ ‫دةبيَت لةوةتيَبطةن‬ ‫مةعريفةء خؤثيَطةياندنء زانستةوة‪ ،‬طرةنتى‬ ‫طةيشتنيان دةبيَت‪.‬‬ ‫راسثاردةكان بؤ ئةو ناوةندانةى كةتايبةتن‬ ‫بةالوان‪:‬‬ ‫َ‬ ‫كؤمةليَك ئةرك دةكةويَتة‬ ‫بيَطومان وةك ضؤن‬ ‫سةرشانى الوان لةوةى لةضوارضيَوةى ستراتيجى‬ ‫كاردا ضؤن لةضةمكى سةركردايةتى تيَبطةن‪،‬‬ ‫بةهةمان شيَوة ئةو ناوةندانى كةالوانيان‬ ‫لةخؤطرتوة(وةك‪ :‬خيَزان‪ ،‬ريكخراوةكانى الوان‪،‬‬ ‫َ‬ ‫كؤمةليك ئةركء بةرثرسيارييان دةكةويَتة‬ ‫حيزب‪)..‬‬ ‫ئةستؤ بؤ ريَنيشاندانء طةياندنى الوان بةئاستى‬ ‫سةركردايةتى‪ ،‬لةوانة‪:‬‬ ‫سةرضاوةكان‬ ‫‪ .1‬ئةو ناوةندانة‪ ،‬دةبيَت بزان كةالو لةقؤناغيَكداية‬ ‫كةخةريكى دروسكردنى شوناسيَكة‪ ،‬بؤية طةر‬ ‫‪Kouzes& posner, the leadership challenge‬‬‫يارمةتى بدريَت لةو بيناكردنةدا‪ ،‬دةكريَت بطةيةنريَتة‬ ‫و ‪4th edition‬‬ ‫ئاستى سةركردايةتيكردن‪.‬‬ ‫‪George ritzier & j.douglas Goodman,‬‬‫‪ .2‬دةبيَت ئةو ناوةندانة‪ ،‬بيرييان نةضيَت كة‬ ‫الوان سةرمايةيةكى طةورةى مرؤيينء دةكريَت ‪sociological theory‬‬ ‫‪Karl Manheim and the crisis of liberalism,‬‬‫َ‬ ‫كؤمةلطا‬ ‫تواناكانيان تائاستى سةركردايةتيكردنى‬ ‫ببريَت‪ ،‬لةهةمانكاتدا دةبيَت ئةوةش ثشتطوى نةخريَت ‪.1995 ,New Brunswick, N.J‬‬ ‫َ‬ ‫‪Kohn Melvin L. Occupational structure‬‬‫ثشتطوى خستنى ئةو تواناية رةنطة بةئاراستةي‬ ‫كة‬ ‫َ‬ ‫‪1976 ,and alienation‬‬ ‫ديكةى نيطةتيظ ببريَنء ئةو سةرماية ببيَتة زيان بؤ‬ ‫‪Eriksson ,childhood and society‬‬‫َ‬ ‫كؤمةلطا بةطشتىء خودى الوان بةتايبةتى‪.‬‬ ‫‪ .3‬دةبيَت بةشيَكى طةورةى ئةو ناوةندانة‬ ‫ثيَطةياندنى الوان بيَت بؤ ئاستى سةركردايةتيكردنء‬ ‫لةثرؤسةيةكى بةردةوامدا ئةمة ئامانجى سةرةكييان‬ ‫بيَت‪.‬‬ ‫‪ .4‬بةوثيَيةى هةريَمى كوردستان‪ ،‬ماوةيةكى‬ ‫زؤرنيية بةرةوكرانةوةء ديموكراسى هةنطاو‬ ‫دةنيَتء زؤر طرنطى نةدراوة بةتيَطةيشتنى‬ ‫سةركردايةتيكردن لةضوارضيوةى كارى الواندا‪،‬‬ ‫ئةو هةوآلنةى كةدةدريَن كةمتر لةسةر بنةماى‬

‫‪2000,147 ,Alian،young and society‬‬‫ ‪2006 ,oxford dictionary‬‬‫ـ فيصل على خورشيد‪ ،‬التعليم والتنمية الموارد البشرية‪،‬‬ ‫مركز كردستان لدراسات الستراتيجية‪ ،2008 ،‬السليمانية‬ ‫ـ كالوزيفتز‪ ،‬عن الحرب‪ ،‬ترجمة سليم شاكر االمامى‪،‬‬ ‫المؤسسة العربية للدراسات والنشر‪ ،‬بيروت‬ ‫ـ كيف‪ ،‬تنجح فى كسب الصعوبات‪ ،‬مجدي كازم‬ ‫ـ االدارة بالحوار‪ ،‬محمد احمد عبدالجواد‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬

‫***‬

‫‪61‬‬


‫زةمينة مَيذوويي و هزرييةكانى‬ ‫ليبراليزم لة سةدةى بيستةمدا‬

‫د‪ .‬حسةين بةشيرية‬

‫هةنديَك لة نووسةران تيَطةكانى ليبراليزم و‬ ‫ديَمؤكراسي و هزرةكانى ثةيوةست بةم دووانة‪،‬‬ ‫دةيخةنةروو و‬ ‫بة بووني نزيكييةكي زؤر‪ ،‬بة جيا‬ ‫ِ‬ ‫ليَيدةتويَذنةوة‪ .‬هزرة ليبةرالي و ديَمؤكراتييةكان‬ ‫ثرةنسيث و ذيَدةرى هاوبةشيان هةية‪ ،‬بةآلم لة‬ ‫بةكارهيَنانى ميَذوويياندا ضةندين َ‬ ‫ئالؤزي دةركةوتوون‪.‬‬ ‫ليَرةدا سةرةتا ئةم دوو تيَطة‪Concept‬ية بة شيَوةيةكي‬ ‫دةخةينةروو‪ .‬لةتةك ئةمةشدا‪ ،‬طةرةكة‬ ‫كورت بةجيا‬ ‫ِ‬ ‫ئةمة لةبةرضاو بطرين‪ ،‬ئةطةرضي جياوازي نيَوان ئةم‬

‫‪62‬‬

‫دووانة لة شرؤظةكردندا شياوة‪ ،‬ئةوا ثاراستني وةها‬ ‫جياوازييةك لة ثراكتيك و راستيدا فرة دذاوة‪ .‬هزرة‬ ‫ليبةرالييةكان بنةما فةلسةفي و تيؤرييةكانى رذيَمة‬ ‫ديَمؤكراتةكانى خؤرئاواية‪ .‬بةم واتاية‪ ،‬ديَمؤكراسي‬ ‫لي َ‬ ‫َكؤلينةوةى ئؤبذيَكتي و دةستكاريكراوى تيؤرى‬ ‫ليبراليزمة‪ .‬كرؤكي ليبراليزم جياكارى كايةكانى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتة لة‬ ‫دةولةت و ضظات‪ ،‬و دياريكردني هيَزي‬ ‫بةرانبةر مافةكانى تاك لة ضظاتدا‪ .‬ليبراليزم لة سةرةتادا‬ ‫َ‬ ‫هةوليَكي هزرى بووة بة مةبةستي دياريكردني كاية‬ ‫تايبةتييةكان (تاك‪ ،‬خيَزان‪ ،‬ئابووري) لة بةرانبةر‬ ‫َ‬ ‫دةولةتدا‪ .‬وةكو ئايديؤلؤذييةكي سياسيي‪،‬‬ ‫ئؤتؤريتةى‬ ‫بةرطريكردووة لة كايةى ضظاتي سظيلي لة بةرانبةر‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتي‬ ‫دةولةت و كةواتة بةرطري لة‬ ‫ئؤتؤريتةى‬ ‫دةستوورى و ثابةند بة ياسا و ئازادييةكانى تاك و‬ ‫مافة سظيلييةكان‪ ،‬بة تايبةتي خاوةنداريَتي تايبةتي‬ ‫كردووة‪ .‬بةثيَي ثرةنسيثةكانى ليبراليزم‪ ،‬مافي‬ ‫َ‬ ‫دةولةت بؤ دةستيَوةردان لة ذياني تايبةتي و سظيلي‬ ‫طةرةكة بة ضةندين كؤت و بةندي بةهيَز و دياريكراو‬ ‫بنةرةتي فةلسةفي وةها تيؤرييةك‬ ‫سنووردار بكريَت‪ِ .‬‬ ‫ئةمةية‪ ،‬كة هةموو مرؤظةكان سوودمةندن لة ئاوةز‪،‬‬ ‫و ئاوةزمةندي طةرةنتي ئازادي تاكة‪ ،‬و تاك تةنها‬ ‫بريارى ئاوةزي خؤى بةو‬ ‫لة ئازاديدا دةتوانيَت بة ِ‬ ‫جؤرةى دةيخوازيَت بذييَت‪ .‬ئاوازمةندى و ئازادي‬ ‫َكدانةبراون‪ .‬ليَسةندنةوةى ئازادي‬ ‫هزر دوو بةشي لي‬ ‫ِ‬ ‫لة تاك‪ ،‬بة واتاي نةريَكردني ئاوازمةندى ئةوة‪ ،‬و‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬


‫نةريَكردن(نفي)ي توانستي ئاوةزمةندي مرؤظ‬ ‫بي ئاوةز‬ ‫دةطؤريَت بؤ نةريَكردني ئازادييةكةي‪ .‬تاكي َ‬ ‫ِ‬ ‫بريارى ئاوةزي باآلتر بذييَت‪ ،‬ض ئةم‬ ‫بة‬ ‫طةرةكة‬ ‫بةند‬ ‫و‬ ‫ِ‬ ‫ئاوةزة باآلترة لة نةريت و ئاييندا بةدةستبيَت‪ ،‬ض لة‬ ‫ئايديؤلؤذي سياسييدا‪ .‬بةثيَي ثرةنسيثةكانى ليبراليزم‪،‬‬ ‫ئازادي تاكةكةس لة ئةدطارة هةمةجؤرةكانيدا‬ ‫طةرةنتي دابينكردني بةرذةوةنديية راستةقينةييةكانى‬ ‫تاك و كؤية و ثيَداويستي شان و شةوكةتي مرؤظة‬ ‫لة ثلةى بوونةوةريَكي ئاوةزمةنددا‪ .‬لةم رووةوة‬ ‫داهيَنانى تاكةكةسي و تايبةتي طةرةكة لة هةموو‬ ‫كايةكانى ذياندا ثاريَزي ليَبكريَت و بةهيَزبكريَت‪.‬‬ ‫ليَرةوةية جةخت دةكريَتةوة لةسةر دذايةتيكردني‬ ‫َ‬ ‫دةولةت لة ذياني‬ ‫توندي ليبراليزم بؤ دةستيَوةرداني‬ ‫ئابووريدا‪َ .‬‬ ‫هةلبةتة ئةمة تةنها بةشيَكة لة دذايةتيكردني‬ ‫َ‬ ‫دةولةت لة ذياني كؤدا‪ ،‬كة‬ ‫طشتي بؤ دةستيَوةرداني‬ ‫بةتايبةتي دذايةتيكردن لة دةستيَوةردان لة ذياني‬ ‫هزريدا دةطريَتةوة‪ .‬بةرطريكردن لة مافة سةرةكييةكاني‬ ‫تاك (بةثيَي ياسا دانراوةكان)‪ ،‬بةرطريكردن لة‬ ‫سيستةمي نويَنةرايةتي‪ ،‬كؤتوبةندكردني شيَوةى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةليَك كؤتوبةندكردني شياوي‬ ‫بةكارهيَنانى هيَز بة‬ ‫َ‬ ‫هةلبذاردني ثؤستةكان‪ ،‬جةختكردن‬ ‫جيَبةجيَكردن‪،‬‬ ‫لةسةر زةروورةتي جياكردنةوةى دةسةآلتةكان و‬ ‫هتد‪-‬هةموويان لة ثرةنسيثة سةرةكييةكانى ليبراليزم‬ ‫سةرضاوة دةطرن‪.‬‬ ‫َ‬ ‫هةلبةتة بةو جؤرةى كةميَكي دي زيَتر رووني‬ ‫دةكةينةوة‪ ،‬ئازادي تاك و سنوورداركردني هيَزي‬ ‫َ‬ ‫دةولةت‪ ،‬وةكو دوو ثرةنسيثي سةرةكي ليبراليزم‪،‬‬ ‫ئةطةرضي يةكترى تةواودةكةن‪ ،‬ئةوا هةنديَكجار‬ ‫دذايةتي يةكدي دةكةن‪ ،‬بةم واتايةي هةنديَكجار‬ ‫ثاراستن و ثيَشخستني كايةى ئازادي تاك طريَدةدريَت‬ ‫َ‬ ‫دةولةت‪ .‬لةم رووةوة ديَمؤكراسي‪،‬‬ ‫بة دةستيَوةرداني‬ ‫وةكو هاتنةدي ليبراليزم‪ ،‬لة ثراكتيكدا طةرةنتي‬ ‫َ‬ ‫دةولةت لة‬ ‫بةرطريكردن بووة لة دةستيَوةردانةكانى‬ ‫كايةكانى ئابوورى و كؤمةآليةتيدا‪ .‬كةواتة ليبراليزمي‬ ‫ديَمؤكراتيك بة واتا باوةكةى لة سةدةى بيستةمدا‪،‬‬ ‫ضةندين جياوازي هةية لةتةك ليبراليزمي سةرةتايي‬ ‫َ‬ ‫دةولةتة ليبةرال‪-‬‬ ‫لة سةدةى نؤزدةهةمدا‪ .‬بيَطومان‬ ‫ديَمؤكراتيكةكان لة سةدةى رابردوو و ئةم سةدةيةدا‬ ‫ضةندين سياسةتي كؤمةآليةتي و ئابوورى جياوازيان‬ ‫هةبووة و تةنانةت بؤ بةرطريكردن لة مافي كؤمةآليةتي‬ ‫ضينةكانى خوارةوة‪ ،‬روويانكردؤتة سياسةتةكانى‬ ‫خؤشطوزةراني و دةستيَوةردان لة ئابووريدا‪ .‬لةم‬

‫َ‬ ‫دةولةت لة ئابووريدا بة‬ ‫رووةوة تةنها دةستيَوةردانى‬ ‫هةر هؤيةك بووة‪ ،‬هةرضةندة ثيَضةوانةى ثرةنسيثي‬ ‫سةرةكي ليبراليزم‪ ،‬واتا ئابوورى ئازادة‪ ،‬ئيدي‬ ‫َ‬ ‫دةولةتي ليبرال رةتناكاتةوة‪.‬‬ ‫تايبةتمةندييةكانى‬ ‫َ‬ ‫دةولةتة سؤشيال‪-‬ديَمؤكراتةكانيش بةم واتا بآلوة‬ ‫تةواو ليبةرالن‪ .‬بة شيَوةيةكي ثوخت طةرةكة ببيَذين‬ ‫نارةسةنتر بووة لة‬ ‫ليبراليزم لة ثراكتيكدا زؤر ِ‬ ‫ليبراليزم وةكو فةلسةفة و تيؤريا‪ .‬بؤ سادةكردنةوةى‬ ‫بابةتةكة دةتوانين سةبارةت بة دوو جؤر ليبراليزم‬ ‫بدويَين‪ :‬يةكةم‪ ،‬ليبراليزمي ئابوورى بة واتا باوةكةى‪،‬‬ ‫بازاري ئازاد و ركةبةريَتيية‬ ‫كة بة واتاى ثاراستني‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتة ديَكتاتؤر و فاشيستةكانيشدا‬ ‫و لةوانةية لة‬ ‫هةبيَتن‪ ،‬دووةم‪ ،‬ليبراليزمي كولتوورى‪ ،‬بة واتاى‬ ‫دةربرين‪ ،‬كة لةوانةية لةو سيستةمانةى‬ ‫ئازادي هزر و‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتدان‪ ،‬هةبيَت‪ .‬ليبراليزم‬ ‫كة لةتةك ئابوورى‬ ‫لة هزرة سياسييةكاندا زيَتر بة تيَطةي فةلسةفي‬ ‫لة واتا كولتوورييةكةيدا بةكارهيَندراوة‪ ،‬بةآلم لة‬ ‫هزرة ئابوورييةكاندا زيَتر جةخت لةسةر تيَطة‬ ‫ئابوورييةكةى دةكريَتةوة‪ .‬لةم رووةوة دةستيَوةردانى‬ ‫َ‬ ‫دةولةتي ديَمؤكراتيك لة ئابووريدا نةطةرةكة بة كةمي‬ ‫ليبراليزم بزاندريَت لة واتا بةرفراوانةكةيدا‪َ ،‬‬ ‫بةلكو‬ ‫بة واتايةك تةواكةرى ثرةنسيثةكانى ليبراليزمة‪.‬‬ ‫هةرضؤنيَك بيَت ئةم ثنتة دةبيَت هةردةم لةبةرضاو‬ ‫َ‬ ‫دةولةتي ديَمؤكراتيك لة‬ ‫بطيريَت‪ ،‬كة دةستيَوةردانى‬ ‫ئابووريدا‪ ،‬هيض كاتيَك نةبووةتة هؤى لةنيَوبردني‬ ‫سيستةمي سةرمايةدارى و خاوةنداريَتي تايبةتي‬ ‫بةسةر ئامرازةكانى بةرهةمهيَناندا و هةميشة بة‬ ‫ئاراستةى ريفؤرمي ئةم سيستةمة لةكاردا بووة‪.‬‬ ‫لةم رووةوة زؤربةى ليبةرالةكان‪ ،‬بة تايبةتي لة‬ ‫ئةمرؤكة بة بةشيَك لة هيَزة‬ ‫وآلتاني ئةوروثايي‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫راست و كؤنزيَرظاتيظةكان ئةذمار دةكريَن و ئازادي‬ ‫ئابوورى بة مةرجي بةديهاتني ئازادييةكانى ديكة‬ ‫َروانيني ئةوان ئازادي سياسيي تةنها لة‬ ‫دةزانن‪ .‬بة تي ِ‬ ‫سيستةمي سةرمايةداريدا بةدةستديَت‪ ،‬لةبةر ئةوة‬ ‫َروانينيَكدا ئازادي بةر لة يةكساني مةرجي‬ ‫لة وةها تي ِ‬ ‫ديَمؤكراسيية و تةنانةت ضيَكردني يةكساني لة ريَطةى‬ ‫دروستكراو و سياسييةوة‪ ،‬زيانة بؤ سةر ئازادي‪،‬‬ ‫ليبراليزم و ديَمؤكراسيي‪.‬‬ ‫ئةم واتا سنووردارةى ليبراليزم‪ ،‬بةو جؤرةى‬ ‫ثيَشتر ئاماذةى بؤ كرا‪ ،‬ناكريَت لة ثيَناسةكردني‬ ‫رةوشي سيستةمة ليبرال‪-‬ديَمؤكراتةكانى هاوضةرخ‬ ‫بنةرةتييةكةيدا‬ ‫بةكاربهيَندريَن‪ .‬ليبراليزم لة واتا‬ ‫ِ‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬

‫‪63‬‬


‫فيَنؤميَن(دياردة)ي سةدةى نؤزدةهةمة‪ .‬لة كاتيَكدا‬ ‫َ‬ ‫دةولةتي خؤشطوزةراندا‬ ‫ليبراليزم بةو واتايةى‪ ،‬كة لة‬ ‫ثةيداى كردووة‪ ،‬لةتةك ثرةنسيثةكانى ديَمؤكراسي‪،‬‬ ‫بة تايبةتي هزرى يةكساني و ئابووريدا ئاويَتة بووة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫ئةمرؤكة‪ ،‬لة كؤتاييةكانى سةدةى بيستةمدا‪،‬‬ ‫هةلبةتة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتة خؤشطوزةرانةكان و‬ ‫لةتةك ئاوابووني‬ ‫رووكردنة سياسةتةكاني ليبراليزمي ئابوورى وةكو‬ ‫ئايديؤلؤذيي نيؤليبراليزم‪ ،‬ناكؤكييةكانى ليبراليزم‬ ‫لةتةك ديَمؤكراسيدا دةركةوتووة‪ .‬هةرضةندة طةرةكة‬ ‫جاريَكي ديكة دووثاتي بكةينةوة‪ ،‬كة ليبراليزم‬ ‫لةم بارةيةوة بة تيَطة سنووردارة ئابوورييةكةى‬ ‫بةكاردةهيَندريَت‪ .‬بةمجؤرة ليبراليزم‪ ،‬كة لة سةردةمي‬ ‫َ‬ ‫بي‬ ‫دةولةتة خؤشطوزةرانةكاندا وادةهاتة بةرضاو َ‬ ‫َ‬ ‫هةلويَستي كؤمةآليةتي و ئابوورى بيَت‪ ،‬بة ثةيدابووني‬ ‫نيؤليبراليزم جاريَكي ديكة لةم كايانةدا َ‬ ‫هةلويَستي‬ ‫َ‬ ‫هةلبةتة اليةنطراني ديَمؤكراسي بة‬ ‫وةرطرتةوة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫واتاي دةولةتة خؤشطوزةرانةكةى‪ ،‬هةلويَستةكانى‬ ‫ليبراليزمي ئابوورى و نيؤليبراليزم بة كؤنةثةرست‬ ‫دةزانن‪ .‬بيَطومان لة روانطةى ميَذوويي و واتاييةوة‪،‬‬ ‫ليبراليزم زيَتر لة ديَمؤكراسي لةتةك سةرمايةداريدا‬ ‫ئاويَتة بووة‪ .‬ديَمؤكراسي بة واتا مؤديَرنةكةى‪،‬‬ ‫هيضكات بة ئةندازةى ليبراليزم ديارخةرى ئايديؤلؤذي‬ ‫و بةرذةوةندي ضينة َ‬ ‫زالةكانى ضظاتي سةرمايةدارى‬ ‫نةبووة‪ .‬بةمجؤرة‪ ،‬ئةطةرضي ليبراليزم لة تيَطةى‬ ‫كولتوورى و فةلسةفييةكةيدا زةمينةى سةرةكي‬ ‫هزرة ديَمؤكراتييةكان و تةنانةت سؤشياليستيية‪،‬‬ ‫بةآلم لة روانطةى ئابوورييةوة نزيكة لة سيستةمي‬ ‫سةرمايةدارييةوة‪ .‬هةرضؤنيَك بيَت بةو جؤرةى‬ ‫دةزانين‪ ،‬رةخنةطراني سيستةمة ديَمؤكراتيكةكان لة‬ ‫نيَوان ديَمؤكراسي و ليبراليزمدا بةو واتايةى طوتمان‪،‬‬ ‫باوةريان بة جياوازي نيَوانيان نيية و ديَمؤكراسيية‬ ‫ِ‬ ‫مؤديَرنةكان بة ئةدطارى ئايديؤلؤذي و بةرذةوةندي‬ ‫ضينة َ‬ ‫زالةكانى سةرمايةدارى دةزانن‪ .‬هةرضةندة ئةم‬ ‫َرامانة‪ ،‬بةآلم طةرةكة ئةوةمان‬ ‫رووداوة شياوي تي ِ‬ ‫َ‬ ‫لةياد بيَت‪ ،‬كة لةتةك طةشةكردني تواناكاني خةلكي‬ ‫َ‬ ‫دةولةت‬ ‫و ثيَشخستني ديَمؤكراسي‪ ،‬ثةيوةستبووني‬ ‫بة ضينة َ‬ ‫زالةكانةوة (بة بةراورد لةتةك سةردةمي‬ ‫ليبراليزمدا) كةم دةكات‪ .‬بة تايبةت ثةيدابووني‬ ‫بزووتنةوةكان و يةكيَتييةكان و ثارتي كريَكاران‬ ‫َ‬ ‫دةسةآلتي ضينة َ‬ ‫دةولةتدا‬ ‫زالةكانيان بةسةر دةزطاى‬ ‫طؤران ثيَداوة‪ .‬تةنانةت دةبيَت ببيَذين ليبراليزم‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫قبولكردني هزرى يةكساني خؤى‬ ‫لة سةرةتادا بة‬

‫‪64‬‬

‫خستؤتةروو و بة هيَورى ئايدياي ديَمؤكراسي لة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َروانينةوة‪،‬‬ ‫ي‬ ‫ت‬ ‫لةم‬ ‫كردووة‪.‬‬ ‫قبول‬ ‫بةرفراوانةكةيدا‬ ‫واتا‬ ‫ِ‬ ‫ديَمؤكراسي زادةى ليبراليزمة‪ .‬بة شيَوةيةكي طشتي‬ ‫ليبراليزم لة واتا بةربآلوةكةيدا‪ ،‬وةك كةلةثوورى‬ ‫سةرةكي شارستانيَتي خؤرئاوا‪ ،‬بة زةمينةى هزرى‬ ‫ديَمؤكراسي‪ ،‬سؤشيال‪-‬ديَمؤكراسي‪ ،‬و سؤسياليزم‬ ‫ئةذمار دةكريَت‪ ،‬بةآلم لة واتا سنووردارة‬ ‫َ‬ ‫دةولةتة‬ ‫ئابوورييةكةيدا‪ ،‬ئايديؤلؤذيي ثارتةكان و‬ ‫تايبةتةكانة‪ ،‬كة بةرطري دةكةن لة ئابووري ئازاد‬ ‫َروانيني فةلسةفةى‬ ‫لة واتا كالسيكييةكةيدا‪ .‬لة تي ِ‬ ‫سياسييةوة‪ ،‬ليبراليزم بة واتا بةرفرةوانةكةى‪،‬‬ ‫فةلسةفةى زيَدةبووني ئازادي تاكةكةسيية لة‬ ‫ضظاتدا تا ئاستي شيان‪ ،‬و دوذمني سةرةكييةكةي‬ ‫َنتراليزةبووني دةسةآلتة‪ ،‬كة زؤرترين زيان بة‬ ‫سي ِ‬ ‫ئازادي تاكةكةس دةطةيةنيَت‪ .‬لة روانطةى ليبةرالييةوة‪،‬‬ ‫تاك و بةرذةوةندي تاك سةرترى هةية لة ضظات و‬ ‫بةرذةوةندي ضظات‪ .‬راستييةكةى‪ ،‬ليبراليزم نة تةنها‬ ‫ئايديؤلؤذيي سياسيي‪َ ،‬‬ ‫بةلكو جؤريَكة لة ريَطةى‬ ‫ذيان‪ .‬بةم واتاية‪ ،‬ليبراليزم لة سةرةتادا هاوكات‬ ‫هاوراي سيَكيوالريزم (جيابوونةوةى دين لة‬ ‫و‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دةولةت)‪ ،‬مؤديَرنيزم يان دذةنةريت‪ ،‬فةلسةفةى‬ ‫سةربةستي يان ئانتيديَتيَرمينيزم (دذة حةتميةت)‪،‬‬ ‫بازارى ئازاد‪ ،‬ركةبةريَتي تةواو‪ ،‬تاكطةرايي‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫بةشدارى سياسيي‪ ،‬سيستةمي نويَنةرايةتي‪،‬‬ ‫ئاوةزطةرايي‪ ،‬ثيَشكةوتنخوازي و زانستطةرايي‪ ،‬بووة‪.‬‬ ‫بنةرةتي ليبراليزم لةسةر ثاراستني‬ ‫جةختكردنةوةى‬ ‫ِ‬ ‫فرةرةهةنديية لة هةموو كايةكاني ذياندا‪ .‬لةم رووةوة‬ ‫ِ‬ ‫ليبراليزم دذى مؤنيزم (يةكانةخوازي)‪ ،‬سيَنتراليزم‬ ‫‪( centralism‬نيَوةندطةرايي)‪ ،‬تؤتاليتاريزم‪ ،‬و‬ ‫ئؤتؤريتاريانيزمة‪ .‬لة ليبراليزمدا تاك و ئامانجةكانى‬ ‫ئةو ثرةنسيث و دامةزراوة كؤمةآليةتييةكاني وةك‬ ‫َ‬ ‫دةولةت ئامرازةكانى دابينكردنن‪ .‬لة روانطةى‬ ‫َ‬ ‫ليبةرالييةوة‪ ،‬دةسةآلت بةتالة لة هةر جؤرة‬ ‫تايبةتمةندييةكي ثيرؤز و جيَي ريَز‪ .‬هةر بةمجؤرةية‬ ‫ليبراليزم لةتةك شيَوةكانى نةريتي هيَزدا دذايةتييةكي‬ ‫تايبةتي هةية‪ ،‬و بةتايبةت لةتةك هةر جؤرة ئيَليتيزم‬ ‫‪Elitism‬يَك (دامةزراو لةسةر بنةما و رةطةز‪،‬‬ ‫ئايين‪ ،‬ئةريستؤكراتي هزري و هتد) دذ دةوةستيَت‪.‬‬ ‫ئةوثةرى شيان بةرطري دةكات لة ئازادي و‬ ‫و تا‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫هةلبذاردني تاكةكةس‪ .‬ليبراليزم دذيَتى هةرجؤرة‬ ‫نةريتيَكي دةستوثاطير دةكات‪ ،‬كة سةربةستي و‬ ‫َ‬ ‫هةلبةتة‬ ‫هيَزي ليَهزريني تاك سنووردار دةكات‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬


‫ليبةرالةكان بة ثاراستني ئةم ئامانجة سةرةكييانة‬ ‫بة دريَذايي سةردةم نويَكردنةوةيان كردووة لةو‬ ‫دةزطا و ئامرازانة‪ ،‬كة بؤ طةيشتن ثيَيان ثيَويستن‪ .‬بةم‬ ‫هؤيةوة طوتمان ديَمؤكراسي و تةنانةت سؤشيال‪-‬‬ ‫ديَمؤكراسي لة ليبراليزمةوة سةرضاوةيان طرتووة و‬ ‫ئامانج و ثرةنسيثة طشتييةكانيان طونجاندووة لةتةك‬ ‫طؤراوةكانى سيستةمي كؤمةآليةتي‪-‬‬ ‫ثيَداويستيية‬ ‫ِ‬ ‫ئابووري‪.‬‬ ‫لة روانطةى ميَذووييةوة‪ ،‬ليبراليزم بة واتا‬ ‫بةرفرةوانةكةى سةرةتا لة بةرانبةر دةستةآلتي ئاييني و‬ ‫فةرمانرةواياني‬ ‫ثاشان لة بةرانبةر دةستةآلتي سياسيي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫رووبةرووبوونةوةى لةتةك‬ ‫سةريهةلدا‪.‬‬ ‫ديكتاتؤردا‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دةستةآلتي ئاييني كليَسادا لةتةك بزاظي ناسيؤناليزمي‬ ‫سةرةتاييشدا ئاويَتة بوو‪ .‬لةتةك ئةمةدا ليبراليزم‬ ‫َ‬ ‫فةرمانرةواياني رةهاخوازي‬ ‫لةطةل ديكتاتؤرى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫نويَدا و ناسيؤناليست و دذ بة كليَساش كةوتة‬ ‫ركةبةرايةتييةوة‪ .‬طرنطترين خواستي ليبةرالةكان‬ ‫فةرمانرةوا رةهاكاندا بريَتي بوو لة‬ ‫لة بةرانبةر‬ ‫ِ‬ ‫سنوورداركردني دةستةآلتي ئةوان بؤ ياسا‪ ،‬كة بة‬ ‫شؤرشةكانةوة بةرهةم هات و لة َ‬ ‫بةلطة‬ ‫بةريَي‬ ‫ِ‬ ‫طشتي ِ‬ ‫شؤرشي‬ ‫طرنطةكانى وةكو بآلوكراوةى مافةكانى‬ ‫ِ‬ ‫مةزني ‪1688‬ي بريتانيا‪ ،‬راطةياندني سةربةخؤيى‬ ‫‪1776‬ى ئةمةريكا‪ ،‬و راطةياندنى مافةكانى مرؤظ و‬ ‫شؤرشي فرةنسة لة ‪1789‬دا‬ ‫هاووآلتي ئةنجومةني‬ ‫ِ‬ ‫بةدياركةوت‪ .‬بؤ نموونة بةثيَي راطةياندني كؤتايي‬ ‫(مرؤظةكان ئازاد و لة روانطةى مافةوة بة يةكساني‬ ‫دروستكراون‪ ...‬ئامانجي ضظاتي سياسيي ثاراستني‬ ‫مافةكانى مرؤظة‪ ...‬ئةم مافانة بريَتين لة‪ :‬ئازادي‪،‬‬ ‫خاوةنداريَتي‪ ،‬ئاساييش و بةرخودان لة بةرانبةر‬ ‫ستةمدا‪ ...‬ئازادي دةستةآلتي بةئةنجام طةياندني‬ ‫هةركاريَك‪ ،‬كة زيان بةوانيديكة نةطةيةنيَت‪ ...‬نابيَت‬ ‫بيروراكانييةوة ئازار بدريَت‪)...‬‬ ‫هيض كةسيَك بةهؤى‬ ‫ِ‬ ‫طرنطترين تيَطةى تيؤرى هزرى ليبراليزم ثةيماني‬ ‫كؤمةآليةتيية‪ ،‬كة بةثيَي ئةوة‪ ،‬حكومةت دامةزراوةيةكي‬ ‫دروستكراوة و َ‬ ‫خةلكي بؤ دةستةبةركردني ديسثلين‬ ‫و ئاساييش و بةدةستخستني ئاسانترى مافةكانيان‬ ‫دروستي دةكةن‪ .‬بة شيَوةيةكي ثوخت طرنطترين‬ ‫ثرةنسيثةكانى ليبراليزم لة تيَطة بةرفرةوانةكةيدا‬ ‫باوةربووني بة بةهاى يةكساني‬ ‫دةتواندريَت لة‬ ‫ِ‬ ‫هةموو مرؤظةكان‪ ،‬سةربةخؤيي ويستي تاكةكةسي‪،‬‬ ‫ئاوةزطةرايي و ضاكي مرؤظ‪ ،‬مافة سروشتي‬ ‫َ‬ ‫دةولةت و‬ ‫نةبراوةيي‪ ،‬دروستبووني دةزطاى‬ ‫و‬ ‫ِ‬

‫سنوورداركردني دةسةآلتي حكومةت بة ياسا‬ ‫ملمالني لةتةك ئؤتؤكراتي‬ ‫دامةزراوةكان بةدةستبيَت‪.‬‬ ‫َ‬ ‫ضينايةتي‪ ،‬جةماوةري‪ ،‬ئاييني و ثارتيدا هةميشة‬ ‫ئامانجي سةرةكي ليبةرالةكان بووة‪.‬‬ ‫لة روانطةى ميَذووي هزري سياسييةوة لة خؤرئاوا‪،‬‬ ‫ئايديؤلؤذيي ضينيي بؤرذواي تازة بوو‪ ،‬كة هةستا بة‬ ‫َ‬ ‫دةولةتة رةهاكاني ئةوروثا و خوازيارى‬ ‫دذايةتيكردني‬ ‫سنووردانان بوو بؤ دةستةآلتي ديكتاتؤرى بة ياسا‪.‬‬ ‫هةروةها لة روانطةى ميَذووييةوة‪ ،‬جةختكردنةوةى‬ ‫بنةرةتي لة‬ ‫ليبراليزم لةسةر تاك و ئاوةزمةندى‬ ‫ِ‬ ‫ليَهزرينةكانى كريستيانيدا هةية‪ ،‬بة تايبةت ئةوةى‬ ‫ئةم ئايينة لة كايةى يةكساني و ياسا و مافي‬ ‫سروشتي لة فيَرطةى ستواييةكان(رةواقيةكان يان‬ ‫هةيوانييةكان)ى وةرطرتووة‪ .‬لة روانطةى فةلسةفةى‬ ‫َ‬ ‫ببةلطيَنين‪ ،‬كة‬ ‫سياسييةوة دةتوانين سةبارةت بةوة‬ ‫بنةرةتي ليبراليزم لة كايةى جياكردنةوةى‬ ‫ليَهزريني‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫سنوورى ضظات و دةولةت لة فةلسةفةى تؤماس‬ ‫هؤبزةوة سةرضاوةى طرتووة‪ .‬لةتةك بووني‬ ‫بنةرةتي‬ ‫ئةبسؤلؤتيزمي تيؤريي هؤبز‪ ،‬طةرةكة‬ ‫ِ‬ ‫سةرةتايي ناسينةوةى بياظ(حوزة)يَكي جياواز لة‬ ‫َ‬ ‫دةولةت‪ ،‬وةك دةسةآلتيَكي طشتي يان مرؤظي‬ ‫بياظي‬ ‫َ‬ ‫دروستكراو‪ ،‬بدؤزينةوة‪ .‬لةم بياظة جياوازةى دةولةتدا‬ ‫هةموو تاكةكان لةتةك يةكديدا يةكسانن و هةر كةسة‬ ‫و بؤ بةدةستهيَناني بةرذةوةنديية كةسييةكاني خؤى‬ ‫كؤشش دةكات و بةرذةوةنديخوازي سةرةكيترين‬ ‫َ‬ ‫ثالنةرى كارة‪ .‬كاتيَك تاكةكان مافي رةهاى خؤيان لة‬ ‫دؤخي سروشتيدا بة هيَزيَكي سةرووتر دةسثيَرن‪،‬‬ ‫َ‬ ‫(دةولةت و‬ ‫ئةوا بياظيَكي طشتي و بياظيَكي تايبةتي‬ ‫ضظات) بة شيَوةيةكي بةرضاو و رةوا ئاوادةكريَت‪.‬‬ ‫وةها شتيَك دةرةنجامي ثةيمانى كؤمةآليةتيية‪.‬‬ ‫سؤظةريَن (حاكم) طةرةكة مافةكانى ضظاتي سظيلي‪،‬‬ ‫بة تايبةتي مافي خاوةنداريَتي و ذيان و ثيَكهاتةى‬ ‫خيَزان‪ ،‬بثاريَزيَت‪ .‬بةم جؤرة تيؤريي هؤبز ئةطةرضي‬ ‫لة روانطةى دةرةنجامة سياسييةكانةوة ناليبةراليية‬ ‫َ‬ ‫دةولةت سنوورى نيية)‪،‬‬ ‫(لةبةر ئةوةى دةستةآلتي‬ ‫َ‬ ‫هةلويَستي لةبارةى ضييةتي و‬ ‫بةآلم لة روانطةى‬ ‫َ‬ ‫دةولةت ليبةرالة و طريمانة سةرةكييةكةى‬ ‫بنةرةتي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫بريَتيية لة جياكردنةوةى ضظات و دةولةت و‬ ‫َ‬ ‫دةولةت‪ .‬ئازادى‬ ‫طواستنةوةى مافةكانى ضظات بؤ‬ ‫َروانيني هؤبزدا تةنها لةذيَر سيَبةرى ليَظياتاندا‬ ‫لة تي ِ‬ ‫دةستةبةر دةبيَت‪ .‬ليَظياتان دةسةآلتي رةهاى هةية‪،‬‬ ‫َ‬ ‫(دةولةت وةكو ئةو‬ ‫بةآلم طةرةنتى ئازادييةكاني تاكة‪:‬‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬

‫‪65‬‬


‫ديوارانةى سةر ريَطةية‪ ،‬كة مةبةست لة ئاواكردني‪،‬‬ ‫راطرتني طةشتياران نيية‪َ ،‬‬ ‫بةلكو ريَنوماييكردن و‬ ‫طومراكان)‪ .‬ليَظياتان ناتوانيَت تاك بة‬ ‫ريَطرتنة لة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫بروايةك ناضار بكات‪ ،‬لةبةر ئةوةى‬ ‫قبولكردني ِ‬ ‫هزرى ئازادة‪ .‬ليَظياتان تةنها بةهايةكة‪ ،‬كة طةرةكة لة‬

‫تؤماس ثين (‪)1809-1737‬‬ ‫ثيَناو دةستةبةركردني ئاشتي و ديسثلين و ئاراميدا‬ ‫بيبةخشين‪ .‬ليَظياتان هةرضؤنيَك بيَت دةستكردة و‬ ‫بريَتيي لة رازيبووني طشتي و َ‬ ‫خاليية لة هةر جؤرة‬ ‫َ‬ ‫دةولةتيش خزمةتكردنة بة‬ ‫هيَما و نهيَنييةك‪ .‬ئامانجي‬ ‫تاك و دابينكردني ئاشتي و ئاسايشة بؤ تاك‪ .‬ئامانجي‬ ‫َ‬ ‫دةولةت‬ ‫ضظاتي سياسيي دابينكردني بةرذةوةندي‬ ‫نيية‪َ ،‬‬ ‫بةلكو دابينكردني بةرذةوةندي تاكة‪ .‬جؤل لؤكيش‬ ‫َ‬ ‫دةولةتي بة بةرهةمي ثةيماني كؤمةآليةتي‬ ‫وةكو هؤبز‬ ‫دةزاني بؤ كؤتاييهيَنان بة دؤخي سروشتي‪ ،‬بةآلم‬ ‫باوةرى وابوو مرؤظ تةنانةت لة‬ ‫بةثيَضةوانةى ئةو‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫دؤخي سروشتيدا لة مافي سروشتي بةهرةمةندة و‬ ‫َ‬ ‫دةولةتيش بة مةبةستي ثاراستني ئةوة ئاوا كراوة‪.‬‬ ‫لة دةرةنجامدا‪ ،‬تاك مافي ئةوةى هةية لة بةرانبةر‬

‫‪66‬‬

‫هةر دةسةآلتيَكي ديكتاتؤريدا‪ ،‬كة مافةكانى ئةو‬ ‫بخاتة ذيَرثيَوة‪َ ،‬‬ ‫هةلويَست وةربطريَت‪ .‬لؤك مةزنترين‬ ‫فةيلةسوفي فيَرطةى ليبراليزم‪ ،‬جةوهةرى هزريني‬ ‫َ‬ ‫هةولدان بؤ سنوورداركردني دةستةآلتي‬ ‫بريَتيية لة‬ ‫َ‬ ‫َروانيني لؤكدا دةولةت تةنها ئامرازيَكة‬ ‫ديكتاتؤر‪ .‬لة تي ِ‬ ‫َ‬ ‫دةولةت‬ ‫بؤ بةرطريكردن لة مافةكاني ضظات‪ .‬بةر لة‬ ‫ضظات بووني هةبووة‪ ،‬و هةموو مافةكانى بة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةت سنووردارة‬ ‫دةولةت ناسثيَريَت‪ .‬دةسةآلتي‬ ‫بة دابينكردني بةرذةوةندييةكان و ثةيوةندييةكاني‬ ‫ضظات‪ .‬لة دؤخي سروشتيدا مرؤظ (لة دةستةآلتي‬ ‫باآل بةسةر زةويدا ئازادة)‪ ،‬بةآلم ملكةضي ياساكاني‬ ‫سروشتة‪ ،‬و مافي سروشتي‪ ،‬بة تايبةتي مافي ذيان و‬ ‫خاوةنداريَتي‪ ،‬لة ياساكاني سروشتةوة سةرضاوةى‬ ‫طرتووة‪ .‬لةتةك ئةمةدا ئةطةرضي لة دؤخي سروشتيدا‬ ‫جةنط نيية‪ ،‬ئةوا ئاشتيش طةرةنتي نيية و ليَرةوةية‪،‬‬ ‫َ‬ ‫دةولةت‬ ‫كة ثةيمانيَك بؤ ئاواكردني ضظاتي سظيلي يان‬ ‫َروانيني لؤك ثاراستني خاوةنداريَتي‬ ‫دةبةستريَت‪ .‬بة تي ِ‬ ‫طرنطترين ئامانجي تاكةكانة لة ضوونة نيَو ضظاتي‬ ‫َ‬ ‫دةولةت‪ .‬حكومةت بة‬ ‫ثةيرةويكردن لة‬ ‫سظيلي و‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫شيَوةيةكي طشتي بريكاريَكة لة اليةن خةلكةوة و‬ ‫بةرهةمي ثةيمانة‪ ،‬نةك اليةنيَكي ثةيمانةكة‪.‬‬ ‫دواى لؤك‪ ،‬مؤنتسكيو و ئادام سميت ثرةنسيثةكاني‬ ‫ماف و ئابوورى ليبراليزميان لة بةرهةمةكانى خؤياندا‬ ‫دارشت‪ .‬مؤنتسكيو بةرطري دةكرد لة جيابوونةوةى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتي‬ ‫دةسةآلت و مافة فيودالييةكان لة بةرانبةر‬ ‫رةهاخوازي لويي ضواردةيةمدا و ستةمكاراني بةو‬ ‫درندانة دةضوواند‪ ،‬كة بؤ خواردني ميوة درةختةكة‬ ‫ِ‬ ‫لة رةطةوة دةردةهيَنن (ئاماذةكردنة بة لويي‬ ‫باوةرى مؤنتسكيو‪ ،‬ئةو طةرةكيبو‬ ‫ضواردةيةم‪ ،‬كة بة‬ ‫ِ‬ ‫بؤ ثتةوكردني دةستةآلتي رةهاطةريانةى خؤى‪،‬‬ ‫رةطي خيَزانة مةزنةكانى فرةنسة دةربهيَنيَت)‪ .‬بة‬ ‫َروانيني مؤنتسكيو بؤ سنوورداركردني دةستةآلتي‬ ‫تي ِ‬ ‫ديكتاتؤرى‪ ،‬باشترين ياساي سةرةكي يان حكومةت‬ ‫سي توخمي تاك (ثاشا)‪ ،‬ئةريستؤكراتي‬ ‫ئةوةية‪ ،‬كة لة َ‬ ‫سي‬ ‫(نةجيبةكان) و ديَمؤكراسي (ئةنجومةني ضينة َ‬ ‫َروانيني ئةو طرنطترين‬ ‫اليةنةكان) ئاواكرابيَت‪ .‬بة تي ِ‬ ‫تايبةتمةندى ئةم حكومةتة جيابوونةوةى دةسةآلتةكان‬ ‫و ضاوديَريكردنيانة بةسةر يةكترييةوة‪ .‬ئةو هةروةها‬ ‫دةولةت لة َ‬ ‫َ‬ ‫كليَسا و‬ ‫بةرطري دةكرد لة جيابوونةوةى‬ ‫ضاوديَركردنيان بةسةر يةكترييةوة‪.‬‬ ‫لة سةدةى هةذدةيةمةدا تؤماس ثين ‪Thomas‬‬ ‫‪ )1809-1737( Paine‬لة بةرهةمةكانى خؤيدا‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬


‫طشتطيرترين طؤزارشتي لة ثرةنسيثةكاني ليبراليزمي‬ ‫سةرةتايي بةدةستةوة داوة‪ .‬ئةو دةرطيرى بةرخودان‬ ‫شؤرشي‬ ‫شؤرشي سةربةخؤيي ئةمةريكا و‬ ‫بوو بؤ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫فرةنسة‪ .‬ثين لة كتيَبى هؤشي روون ‪Common‬‬ ‫‪)1776( Sense‬دا بةرطري لة بزووتنةوةى‬ ‫سةربةخؤيي ئةمةريكا كرد و لة كتيَبي مافةكاني‬ ‫مرؤظ ‪)1793(The Rights of Man‬دا هيَرشيكردة‬ ‫سةر حكومةتة ئةريستؤكراتيية ديَرينةكان و ستايشي‬ ‫َروانيني‬ ‫دةستكةوتةكانى‬ ‫شؤرشي فرةنسةى كرد‪ .‬بة تي ِ‬ ‫ِ‬ ‫بريارى ئاوةز و ياساي‬ ‫ئةو حكومةتي ديَمؤكراتيك بة ِ‬ ‫سروشتي زةروورةتي هةية و وةها حكومةتيَك‬ ‫طةرةنتي مافة سروشتييةكانى مرؤظة‪ .‬بةهؤى ياسا و‬ ‫مافة سروشتييةكانةوة هةموو كةسيَك مافي هةية‪ ،‬بة‬ ‫َ‬ ‫مؤرالي‪،‬‬ ‫بريارى ئاوةزى خؤي داوةري بكات بؤ ذياني‬ ‫ِ‬ ‫ئاييني‪ ،‬سياسيي و ئابووريي خؤى‪ .‬ثين‪ ،‬بة تايبةتي لة‬ ‫كتيَبى سةردةمي ئاوةز ‪)1796( The Age of Reason‬‬ ‫دا‪ ،‬بةرطري لة ئازادي ئاييني كرد و ثيَكةنيني بة‬ ‫كليَسة هات و رايطةياند (هؤشي من َ‬ ‫َ‬ ‫كليَساي منة)‪ .‬ئةو‬ ‫َ‬ ‫دةولةتي بضووكي لة ياسا و مافة‬ ‫هةروةها ثرةنسيثي‬ ‫سروشتييةكانةوة وةرطرت و تةنها ئةركي حكومةتي‬ ‫بة ثاريَزيكردن لة مافة سروشتييةكانى تاكةكان‬ ‫َروانيني ئةو لة بياظي ئابووريشدا تاكةكان‬ ‫دادةنا‪ .‬بة تي ِ‬ ‫َ‬ ‫بةبي دةستيَوةردان و ثاراستني دةولةت‪ ،‬بة‬ ‫دةتوانن‬ ‫َ‬ ‫بطةريَن‪.‬‬ ‫خؤياندا‬ ‫بةرذةوةندييةكانى‬ ‫دواى‬ ‫ِ‬ ‫سةربارى ئةمة‪ ،‬لة ليَهزرينةكانى تؤماس ثينيشدا‬ ‫دةستيَوةرداني نيَوان ثرةنسيثةكانى ليبةرالي‪-‬‬ ‫ديَمؤكراسي و ئايدؤلؤذييةكانى ديكةدا‪ ،‬بة تايبةتي‬ ‫سؤسياليزم و راديكاليزم‪ ،‬دةبيندريَت‪ .‬ليَهزرينةكانى‬ ‫ئةو لة ثراكتيكدا بوو بة ئيلهامبةخشي بزووتنةوةى‬ ‫ضيني كريَكاراني ئينطليز‪ .‬هةروةها ثين بةرطري‬ ‫دةكرد لة خؤشطوزةراني كؤمةآليةتي ضينةكاني‬ ‫خوارةوة‪ .‬ئةو بيمةى كؤمةآليةتي بة بةشيَك لة مافة‬ ‫سروشتييةكانى تاكةكان دادةنا‪ ،‬و داناني باج لةسةر‬ ‫سةروةت و ساماني‪ ،‬بة طرنطترين سةرضاوةى‬ ‫دابينكردني خةزيَنةكان دةزاني‪.‬‬ ‫بة شيَوةيةكي طشتي بزووتنةوةى هزرى ليبراليزم‬ ‫شؤرشيَكي‬ ‫لة سةدةى حةفدةهةم و هةذدةهةمدا‬ ‫ِ‬ ‫تيؤرى ئاوا كرد و هزرى سنوورداركردني دةسةآلت‬ ‫َ‬ ‫دةولةت‪ ،‬ئازادي‬ ‫بؤ ياسا‪ ،‬ثةيمانداربووني ضييةتي‬ ‫كار و دارايي لة هةرجؤرة كؤت و بةنديَكي فيودالي‪،‬‬ ‫بةديارى هيَنا‪ .‬لةو سةدةيةدا‪ ،‬ليَهزرينة ليبةرالييةكان‬ ‫شؤرشةكان و ريفؤرمة مةزانةكان‬ ‫بناغةى ثرةنسيثي‬ ‫ِ‬

‫بوو‪ ،‬كة لة ئةوروثادا روويان دا‪ .‬سيستةمي‬ ‫ئابوورى و كؤمةآليةتييةكةى‪ ،‬كة لة دواى ئةوانةوة‬ ‫َراني ئايدياكان و هزرينة‬ ‫دةستةبةر بوو‪ ،‬وةرطي ِ‬ ‫ليبةرالييةكان بوو‪ .‬سةربارى ئةمة‪ ،‬لةو رؤذطارةدا‬ ‫تةنها ضيني بازرطانان سوودمةند بوون لةم‬

‫ج َيرمي ب َينتهام (‪1832-1748‬‬ ‫وةرضةرخانة‪ ،‬و ئايديؤلؤذيي ليبراليزم رةنطدانةوةى‬ ‫بةرذةوةندييةكانى ئةوان بوو‪ .‬بةآلم دواتر بةرخوداني‬ ‫كؤمةآليةتي بؤ سوودمةندبووني ديكةى ضينةكاني‬ ‫شؤرشي ليبةرالةكان‪،‬‬ ‫ضظات لة دةستكةوتةكاني‬ ‫ِ‬ ‫هيَدي هيَدي هزرى ليبراليزمي ديَمؤكراتيزةتر كرد‪.‬‬ ‫َ‬ ‫سالى ‪ 1848‬ليبراليزم دةبوو‬ ‫شؤرشةكاني‬ ‫دواى‬ ‫ِ‬ ‫نوي‬ ‫خؤى لةتةك ثيَداويستييةكانى ديَمؤكراسي‬ ‫َ‬ ‫بطونجيَنيَت و ئايديا سةرةكييةكاني ليبراليزم و هزرى‬ ‫يةكساني بؤ ضيني كؤمةآليةتي بةربآلوتر ثةرةثيَبدات‪.‬‬ ‫اليةنطراني ليبراليزم‪ ،‬كة ئايديؤلؤذيي خؤيان لةتةك‬ ‫بةرذةوةندي ضينة دةستةآلتدارةكانى سةردةمى‬ ‫سةرمايةدارى بازرطانيدا طونجاندبوو‪ ،‬هةنوكة دةبوو‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬

‫‪67‬‬


‫بة رامانيَكي دووبارة لة ئايدياكاني خؤياندا‪ ،‬ئةوانة‬ ‫لةتةك خواستة ديَمؤكراتييةكاندا بطونجيَنن‪ .‬بةمجؤرة‬ ‫هزرى يةكساني (سياسيي و كؤمةآليةتي) لة كةنارى‬ ‫هزري ئازادي لة ئايديؤلؤذيي ليبراليزمدا بةهيَز بوو‪.‬‬ ‫بةشيَوةيةكي طشتي بةو جؤرةى بينيمان‪ ،‬لة فةلسةفةى‬ ‫ليبراليزمدا بياظي طشتي لة بياظي تايبةتي جيا دةبيَتةوة‬ ‫و بةرطرى لة مافةكانى ضظاتي سظيلي‪ ،‬بة تايبةتي‬ ‫َ‬ ‫دةولةتدا‬ ‫خاوةنداريَتي‪ ،‬دةكات لة بةرانبةر ئؤتؤريتةى‬ ‫و جةخت لةسةر زةروورةتي سنوورداركردني‬ ‫َ‬ ‫دةولةت دةكاتةوة‪ ،‬بةآلم لة روانطةى‬ ‫دةستةآلتي‬ ‫َ‬ ‫ليبةرالييةوة‪ ،‬دةولةت هيض بةرسرسياريَتييةكي‬ ‫ديكةي نيية لة ضظاتدا جطة لة ثاراستني مافةكاني‬ ‫تاك‪ .‬لة بةرانبةردا‪ ،‬فةلسةفةى ديَمؤكراسي‪ ،‬كة هيَدي‬ ‫طؤرانكارى ليبراليزم دةركةوت‪ ،‬جةختي‬ ‫هيَدي بة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دةولةت‬ ‫لةسةر ثرةنسيثي بةرثرسياريَتي فراوانترى‬ ‫دةكردةوة لة بةرانبةر ضظاتدا بؤ دابينكردني جؤريَك‬ ‫َ‬ ‫يةكساني‪َ .‬‬ ‫دةولةت نةطةرةكة زياد لة اليةني‬ ‫هةلبةتة‬ ‫ثيَويست و ناضاري‪ ،‬دةست وةربدات لة ئابوورى و‬ ‫َ‬ ‫هةولبدات اليةني زؤرى‬ ‫كولتووريدا‪ ،‬بةآلم دةبيَت‬ ‫َ‬ ‫خؤشبةختي و شادي بؤ زؤرينةى خةلكي دابين بكات‪.‬‬ ‫َ‬ ‫دةولةت ثاريَزطارى لة‬ ‫بةمجؤرة لة ديَمؤكراسيدا‬ ‫َ‬ ‫مافةكاني ضظاتي سظيلي ناكات‪ ،‬بةلكو بةرثرسياريَتي‬ ‫َ‬ ‫هةلدةطريَت‪ .‬لةم رووةوة لة‬ ‫بةرفرةوانبوونيشي‬ ‫َ‬ ‫دةولةتي‬ ‫ديَمؤكراسيدا تا ئةندازةيةك دةستيَوةرداني‬ ‫زةروورةتة‪.‬‬ ‫لة روانطةى ميَذووي هزرى سياسييةوة‪ ،‬ليبراليزمي‬ ‫سةرةتا لة ليَهزرينةكانى فيَرطةى سوودمةندخوازي‬ ‫‪ Utilitarianism‬و بةتايبةتي جيَرمي بيَنتهام‬ ‫‪ )1832-1748( Jeremy Bentham‬ئاراستةيةكي‬ ‫ديَمؤكراتيكانةترى وةرطرت‪ .‬هزرى سياسيي ئةم‬ ‫فيَرطةية لة نيوةى سةدةى هةذدةهةم تا نيوةى سةدةى‬ ‫نؤزدةهةم لة بريتانيادا سةروةر بوو‪ ،‬و هزرظاناني‬ ‫وةكو دةيظد هيوم ‪ David Hume‬و جةيمز ميل‬ ‫‪ James Mill‬و جيَرمي بيَنتهام لة نويَنةراني بوون‪.‬‬ ‫َ‬ ‫دةولةت‬ ‫َروانيني بيَنتهامدا تةنها ثاساوي بووني‬ ‫لة تي ِ‬ ‫ئةمة بوو‪ ،‬كة ئةطةرى دةستةبةركردني اليةني زؤرى‬ ‫خؤشبةختي بؤ زؤرينةى َ‬ ‫خةلكي فةراهةم بكات‪ .‬بة‬ ‫برواى وابوو‪ ،‬كة‬ ‫شيَوةيةكي بةرضاوتر‪ ،‬بيَنتهام ِ‬ ‫بةثيَي ثرةنسيثةكاني سوودمةندخوازي‪ ،‬سةرةتا‬ ‫دةبيَت شادي و خؤشبةختي كةسي و ثاشان شادي و‬ ‫خؤشبةختي ديكة و دواى ئةوةش زؤرترين شادي بؤ‬ ‫زؤرينة و سةرةنجام باآلترين ئاساتي شياوي شادي‬

‫‪68‬‬

‫و خؤشبةختي بدؤزريَتةوة‪ .‬كاريَك راستة‪ ،‬كة ببيَتة‬ ‫هؤى دابةشبوون و هاوسةنطي شادي و ضيَذي نيَوان‬ ‫َ‬ ‫ذمارةيةكي زؤري َ‬ ‫دةولةت‬ ‫خةلكي‪ .‬ئامانجي ئاواكردني‬ ‫ثاراستن و زؤركردني شادي و خؤشبةختي طشتيية‪.‬‬ ‫بروايةكي بيَواتا‬ ‫بيَنتهام مافة سروشتييةكاني بة ِ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتي بة سةرضاوةى مافةكانى تاك‬ ‫دادةنا و تةنها‬ ‫دةزاني‪ ،‬بةآلم هةمان مافة سروشتييةكاني فةيلةسوفة‬ ‫ليبةرالةكاني‪ ،‬بة تايبةتي خاوةنداريَتي تايبةتي‪ ،‬بؤ‬ ‫َروانيني‬ ‫تاك بة شياو دةزاني‪ .‬سةربارى ئةمة‪ ،‬بة تي ِ‬ ‫َ‬ ‫دةولةت نة دابينكردني اليةني‬ ‫بيَنتهام ئامانجي كؤتايي‬ ‫زؤرى ئازادي‪َ ،‬‬ ‫بةلكو دابينكردني اليةني زؤرى شادي‬ ‫و خؤشبةختي هةمووانة‪ .‬ئازادي دةبيَت خؤى بداتة‬ ‫دةست شادي و خؤشبةختييةوة‪ .‬لةم رووةوة بيَنتهام‬ ‫اليةنطرى ديَمؤكراسي و يةكساني ريَذةيي بوو لة‬ ‫خاوةنداريَتيدا بة مةبةستي دابينكردني خؤشبةختي‬ ‫طشتي‪ .‬بةم هؤيةوة‪ ،‬راظةكاران شاديخوازي‬ ‫زؤرينة بة جياواز لة تاكطةرايي ‪Individualism‬‬ ‫هاورا لةتةك ديَمؤكراسي ناليبةرال يان‬ ‫ليبةرالي و‬ ‫ِ‬ ‫دةربرينيَكي ديكة‪ ،‬لة هزرى‬ ‫ثلوراليزم دادةنيَن‪ .‬بة‬ ‫ِ‬ ‫بيَنتهامدا هةنديَك لة ناكؤكييةكاني ليبراليزم لةتةك‬ ‫ديَمؤكراسيدا دةركةوتووة‪ .‬وةها ناكؤكييةك لة هزرى‬ ‫جؤن ستيَوارت ميل ‪ John Stewart Mill‬دا زيَتر‬ ‫دياريداوة‪.‬‬ ‫جؤن ستيَورات ميل طرنطترين نويَنةرى فةلسةفةى‬ ‫ديَمؤكراسي بوو لة سةدةى نؤزدةهةمدا‪ .‬ميل بة‬ ‫ثيَضةوانةى تيؤريى ئيكؤنؤميستة ‪Economist‬‬ ‫َ‬ ‫بةلطةكارى ئةوةي دةكرد‪ ،‬كة‬ ‫كالسيكةكان‪،‬‬ ‫بآلوبوونةوةى كاآل و سامان لة ضظاتدا ملكةضي ياسا‬ ‫نةطؤرةكان نيية‪ ،‬و ليَرةوة بةرثرسياريَتي‬ ‫سروشتيية‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ئاطامةندانةى دةولةت لةم بوارةدا هةلدةهيَنجريَت‪.‬‬ ‫هةروةها لةسةر بنةماى ثرةنسيثةكاني ليبراليزم‬ ‫َ‬ ‫بةلطةى ئةوةى دةهيَنايةوة‪ ،‬كة مافي هاوبةشيكردن‬ ‫َروانيني‬ ‫لة ذياني سياسييدا دةبيَت طشتي بيَت‪ .‬لة تي ِ‬ ‫ميلدا بةشدارى طشتي َ‬ ‫خةلكي لة ذياني سياسييدا بة‬ ‫باشترين ريَطةى فيَركردني سظيلي َ‬ ‫خةلكيش ئةذمار‬ ‫َروانيني جؤن‬ ‫دةكريَت‪ .‬بة شيَوةيةكي طشتي بة تي ِ‬ ‫ستيَوارت ميل‪ ،‬ديَمؤكراسي بة واتاى بةشداريكردني‬ ‫طشتي لة سياسةتدا‪ ،‬زيَتر لة دادثةروةرييةوة‬ ‫نزيكة‪ ،‬نةك ليبراليزم‪ ،‬كة بووبووة حكومةتى ضيني‬ ‫َروانيني ميل ئةنجامى لؤذيكي‬ ‫بؤرذوازي‪ .‬بة تي ِ‬ ‫َ‬ ‫ليبراليزم ديَمؤكراسيية‪ .‬دةولةتي ديَمؤكراتيك‬ ‫طةرةكة بةرثرسياريَتيية زؤرةكان لة ئةستؤ بطريَت‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬


‫بؤ دابينكردني خؤشطوزةراني كؤمةآليةتي طشتي و‬ ‫كةمكردنةوةى توندي ناكؤكيية ضينايةتييةكان‪ .‬لةم‬ ‫َ‬ ‫دةولةت خؤى بةشيَكة‬ ‫َروانينةدا‪ ،‬دةستيَوةرداني‬ ‫تي ِ‬ ‫لة سياسةتي ليبةرالي‪ ،‬لةبةر ئةوةى ئامانجةكةى‬ ‫نةهيَشتني ريَطريية نةخوازرتوةكانة‪ ،‬كة ديَنة سةر‬ ‫َ‬ ‫هةولداني سوودخوازانةى تاك‪ .‬ميل بة‬ ‫ريَطةى‬ ‫َ‬ ‫ثيَضةوانةى بيَنتهام‪ ،‬بةلطةكارى ئةوةى دةكرد‪ ،‬كة‬ ‫ئامانجي مرؤظ تةنها شادي و ضيَذ نيية‪َ ،‬‬ ‫بةلكو ئازادي‬ ‫و شةرافةت و ثريَستيذ‪ Prestige‬ي مرؤظ بةرزترة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫مؤراليية و مةبةستي‬ ‫دةولةت دامةزراوةيةكي‬ ‫لةوة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫مؤرالي هةية‪ ،‬كة هةمان ثةروةردةكردني فةزيلةتة لة‬ ‫دةربرينيَكي ديكة‪ ،‬ئازادي تةنها بؤ دابينكردني‬ ‫تاكدا‪ .‬بة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫شادي و خؤشبةختي ثيَويست نيية‪ ،‬بةلكو ثيَويستي‬ ‫َستيذ(ئابروو)ي مرؤيية‪ .‬بةآلم‬ ‫طةشةسةندني ثري‬ ‫ِ‬ ‫ئازادي بة واتاى رزطاربووني تاك نيية لة هةرجؤرة‬ ‫دةستيَوةردانيَكي دةرةكيدا‪ ،‬ئةو كردارانةى ثةيوةستن‬ ‫مؤرالي)‪َ ،‬‬ ‫َ‬ ‫هةلبةتة دةستيَوةرداني‬ ‫بة خودةوة (كردارى‬ ‫َ‬ ‫دةولةت رةوا نيية‪ ،‬بةآلم لة رةفتارى ثةيوةست‬ ‫َ‬ ‫دةولةت‬ ‫بة ئةوانيديكةوة دةستيَوةرداني ياسا و‬ ‫ثيَويستة‪ .‬لةسةر ئةم بنةماية‪ ،‬بةدواداضووني شادي و‬ ‫َروانيني بيَنتهام‪،‬‬ ‫بةرذةوةندي كةسي‪ ،‬بةثيَضةوانةى تي ِ‬ ‫ناطؤريَت بؤ دابينكردني شادي و بةرذةوةندي طشتي‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كةواتة‪ ،‬دةولةت دةبيَت لة ريَطةى دةستيَوةرداني‬ ‫ئابوورييةوة كاريطةريية نايةكسانيية كؤمةآليةتييةكان‬ ‫كةم بكاتةوة و ذيان بؤ جةماوةر شياو بكات‪ .‬كةواتة‬ ‫ثرةنسيثي شادي و خؤشبةختي بؤ زؤرينةى َ‬ ‫خةلكي‬ ‫َ‬ ‫دةولةتة‪.‬‬ ‫خؤى وابةستةى دةستيَوةرداني ئابوورى‬ ‫سةربارى ئةمة‪ ،‬ميل نيطةراني ئةوة بوو‪ ،‬كة نةوةك‬ ‫بطؤريَت بؤ ستةمكارى زؤرينة‪ .‬بة‬ ‫ديَمؤكراسي‬ ‫ِ‬ ‫َروانيني ئةو ديَمؤكراسي ذمارةيي‪ ،‬ديَمؤكراسييةكي‬ ‫تي ِ‬ ‫دؤريينةية‪ ،‬كة جياوازيية سروشتييةكاني تاكةكان‪،‬‬ ‫لةبةرضاو ناطريَت‪.‬‬ ‫ليَرةدا دةتوانين ئةو دةرةنجامة بةدةست بهيَنين‪ ،‬كة‬ ‫طؤراني ليبراليزم بؤ ليبةرال‪-‬ديَمؤكراسي‪ ،‬ئازادي‬ ‫لة ِ‬ ‫ثؤزةتيظ جيَطةى ئازادي نيَطةتيظ دةطريَتةوة‪ .‬لة‬ ‫ليبراليزمي سةرةتاييدا ئازادي بريَتيية لة ئاساييشي‬ ‫طيان و دارايي تاك لة هةرجؤرة دةستدريَذي و‬ ‫َ‬ ‫دةولةت)‪،‬‬ ‫َدةرؤييةكي دةرةكي (لةوانة دةستدريَذى‬ ‫زي ِ‬ ‫لة كاتيَكدا لة ليبةرال‪-‬ديَمؤكراسيدا ئازادي بريَتيية لة‬ ‫توانستي َ‬ ‫هةلبذاردن و دةستةآلتي سوودمةندبووني‬ ‫َ‬ ‫دةولةتيش‬ ‫تاك لة مافة سروشتييةكان‪ .‬لةم واتايةدا‪،‬‬ ‫بةرثرسيار دةبيَت‪ ،‬كة لة كاتي ثيَويستدا‪ ،‬هاوكارى تاك‬

‫بكات بؤ زؤركردني توانستةكاني‪ .‬لة واتاى يةكةمدا‪،‬‬ ‫َ‬ ‫دةولةت خراثييةكي ثيَويستة‪ ،‬كة دةستوةردةدات لة‬ ‫ئازادي ئابوورى تاك‪ ،‬بةآلم بؤ ثاراستني داراييةكانى‬ ‫َ‬ ‫دةولةت‬ ‫ثيَويستييةكي هةية‪ .‬بةآلم لة واتاى دووةمدا‪،‬‬ ‫بة دامةزراوةيةكي سوودمةند دادةنريَت‪ ،‬كة دةتوانيَت‬ ‫نارةواييانة بكاتةوة‪ ،‬كة لة‬ ‫قةرةبووي ئةو زيان و ِ‬ ‫بازارى ئازادةوة سةرضاوةيان طرتووة‪.‬‬ ‫سيستةمي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫لة ليبراليزمي سةرةتاييدا‪ ،‬تاك دةبيَت جيَبهيَلريَت بؤ‬

‫جؤن ست َيوارت ميل (‪1832-1748‬‬ ‫لةوثةرى ئازادي شياودا ركةبةرايةتي‬ ‫ئةوةى بتوانيَت‬ ‫ِ‬ ‫ئةوانيديكة بكات‪ ،‬بة تايبةتي تاك دةبيَت لة بياظي‬ ‫ئابووريدا بة طويَرةى َ‬ ‫ثالنةرة سوودخوازانةى خؤى‬ ‫بكاريَت بؤ ئةوةى بةرذةوةندي تاك و ضظات بةهؤى‬ ‫ياسا سروشتييةكاني دةرخستن و خواستن دابين‬ ‫بكريَت‪ .‬بةآلم لة واتاى دووةمدا‪ ،‬خودي هزرى ئازادي‬ ‫ئابوورى بيَسنوور‪ ،‬بة سنوورداريَتييةك داندراوة‬ ‫لةسةر ئازادي و ثيَشيَلكردني ثرةنسيثة سةرةكييةكاني‬ ‫ليبراليزم‪ .‬تيؤريى سوودمةندخوازي ‪Utilitarianism‬‬ ‫بيَنتهام هزرى ئازادي تاكي نيَطةتيظي لةتةك ثرةنسيثي‬ ‫شادي و بةختةوةرى تاك ئاويَتة كرد و بةمجؤرة‬ ‫ثرةنسيثي ئازادي لةتةك ثرةنسيثي يةكساني تاكةكان‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬

‫‪69‬‬


‫لة سوودمةندبوون لة شادي و بةختةوةرى تةواوكرد‬ ‫(تكميل كرد)‪ .‬جؤن ستيَوارت ميليش بة خستنة رووي‬ ‫َ‬ ‫دةولةت لة كاروبارةكانى‬ ‫ثيَويستي دةستيَوةرداني‬ ‫وةكو‪ :‬هانداني ثةروةردة و فيَركردن‪ ،‬ضاوديَريكردني‬ ‫بارودؤخي كؤمةآليةتي كريَكاران‪ ،‬دابينكردني‬ ‫تةندروستي طشتي و‪ ...‬جةختي لةسةر دابينكردني‬ ‫ئازادي ثؤزةتيظ كردةوة وةكو بةشيَك لة ثرةنسيثي‬ ‫ليبةرال‪-‬ديَمؤكراسي‪ .‬بةمجؤرة لة كؤتاييةكانى‬ ‫سةدةى نؤزدةهةمدا نووسةراني ليبةرال جةختيان‬ ‫كردةوة لة طرنطي و زةروورةتي دةستيَوةرداني‬ ‫َ‬ ‫دةولةت لة كاروبارى ضظات بؤ دابينكردني ئازادي‬ ‫و يةكساني تاكةكان‪ .‬ليبراليزمي نيَطةتيظي سةرةتايي‬ ‫طؤرا بؤ جؤريَك ليبراليزمي ثؤزةتيظ‪ ،‬كة سةرةنجام‬ ‫ِ‬ ‫لة سةدةى بيستةمدا بوو بة بنةماى تيؤرى ثةيدابووني‬ ‫َ‬ ‫دةولةتي خؤشطوزةران‪ .‬بةو جؤرةى ثيَشتر ئاماذةى‬ ‫بؤ كرا‪ ،‬لة سةدةى بيستةمدا تا بةر لة ثةيدابووني‬ ‫بزووتنةوة و هزرى نيؤليبراليزم‪ ،‬كة جاريَكي ديكة‬ ‫بةرطري لة ئايديالةكاني ليبراليزمي سةرةتايي‬ ‫دةكاتةوة‪ ،‬ليبةرالةكان و ليبراليزم بة شيَوةيةكي‬ ‫طشتي مةيليَكي ريفؤرمخوازانة و ديَمؤكراتيكانةيان‬ ‫بةدةستهيَنابوو و بةرطريان لة ثيَكهاتة و سياسةتةكاني‬ ‫َ‬ ‫دةربرينيَكي ديكة‪،‬‬ ‫دةولةتي خؤشطوزةران دةكرد‪ .‬بة‬ ‫ِ‬ ‫ليبراليزمي سةدةى بيستةم جةختي كردووةتةوة‬ ‫لةسةر زةروورةتي هاوبةشي سياسيي هةموو طروث‬ ‫و ضينة كؤمةآليةتييةكان‪ ،‬دذايةتيكردني هةذارى‬ ‫و بيَكارى‪ ،‬بةهيَزكردني دامةزراوةى ئةنجوومةن‪،‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫(دةولةتي‬ ‫دةولةت‬ ‫بةرثرسياريَتي كؤمةآليةتي‬ ‫ثؤزةتيظ) و هتد‪ .‬بةمجؤرة ليبراليزم لة ‪1914-1880‬‬ ‫ئاراستةيةكي ثؤزةتيظ و ديَمؤكراتيكي وةرطرت‪ .‬ئةم‬ ‫ثنتةش شياوي دووبارة كردنةوةية‪ ،‬كة جياكردنةوةى‬ ‫ليبراليزم لة ديَمؤكراسي‪-‬بةو جؤرةى لةبارةى ثارت‬ ‫و طروث و رذيَمة سياسييةكانةوة ثيَويستي هةية‪-‬‬ ‫لة لي َ‬ ‫َكؤلينةوةى هزرة سياسييةكاندا نة تةنها ثيَويست‬ ‫نيية‪َ ،‬‬ ‫بةلكو هةنديَكجار وةك دروستكراوي ليَديَت‪.‬‬ ‫بةو جؤرةى ثيَشووتر طوتمان‪ ،‬ليبراليزم لة واتا‬ ‫بةرفراوانةكةيدا وةكو بزووتنةوةي هزرى طشتي‬ ‫سةرضاوةى ديَمؤكراسي‪ ،‬سؤسياليزم‪ ،‬راديكاليزم و‬ ‫ريفؤرميزم بووة و ثرةنسيثةكانى لةتةك ئايديؤلؤذيية‬ ‫َوةراستدا طونجاو‬ ‫سياسييةكانى راست‪ ،‬ضةث‪ ،‬و ني ِ‬ ‫بووة‪ .‬بةآلم لة سةدةي بيستةمدا ليبراليزم وةكو‬ ‫تيؤري كؤمةآليةتي و ئابووري ديار و سنووردار‬ ‫تةنها لة هزر و ثراكتيكي نيؤليبراليزمدا جياوازييةكي‬

‫‪70‬‬

‫بةرضاوي لةتةك ئايديؤلؤذيي ليبةرال‪-‬ديَمؤكراسي‬ ‫ثةيدا كردووة و لةم شيَوةيةشدا ليَكضوونيَكي‬ ‫زؤرى لةتةك كؤنزيَرظاتيزمدا هةية و هةنديَك‬ ‫جاريش ناوونيشاني نيؤكؤنزيَرظاتيزم بؤ ناساندني‬ ‫َ‬ ‫(هةلبةتة نيؤليبةرالةكان طريمانة‬ ‫بةكارهيَنراوة‬ ‫َ‬ ‫رةضةلةك‬ ‫سةرةكييةكانى كؤنزيَرظاتيزم وةكو بنةضة و‬ ‫َ‬ ‫قبول ناكةن)‪ .‬راستييةكةى‪ ،‬تيؤرى‬ ‫و خيَزان و ئايين‬ ‫ليبراليزم‪ ،‬كة لة سةدةى نؤزدةهةمدا بة سةرنجداني‬ ‫َ‬ ‫دةولةت‪ ،‬سةرنجي دابووة‬ ‫سنوورداريَتي كارةكاني‬ ‫بازار‪ ،‬لة سةدةى بيستةمدا بة زؤربووني‬ ‫ضظات و‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دةولةت ناضار بوو َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةت‬ ‫رؤلى‬ ‫طرنطي كارةكاني‬ ‫لةبةرضاو بطريَت‪ .‬هةموو ليبةرالةكانى سةدةى‬ ‫بيستةم بة فؤرمطةليَكي جياوازةوة هةستيان بة‬ ‫زةروورةتي ثيَداضوونةوة لة ثرسي َ‬ ‫رؤلي كؤمةآليةتي‬ ‫َ‬ ‫َروانيني‬ ‫دةولةت كردبوو و سةبارةت بةوةش تي ِ‬ ‫خؤيان خستبووة روو‪ .‬بة شيَوةيةكي طشتي وةها‬ ‫َروانينيَك لةتةك ثرةنسيثةكاني ليبراليزم لةبارةى‬ ‫تي ِ‬ ‫ئازادي تاك لة ديكتاتؤرى و دةسةآلتي سياسييدا‬ ‫بنةرةتدا خوازيارى ئازادي‬ ‫ناكؤك نيية‪ .‬ليبراليزم لة‬ ‫ِ‬ ‫تاك بووة لة دةسةآلتي ئاييني‪ ،‬سياسيي‪ ،‬نةريتي و‬ ‫ضينايةتييةكان‪ ،‬و ئيَستاش‪ ،‬كة سيَنتراليزةبووني‬ ‫هيَزي ئابوورى لة مؤنؤثؤلكردنةكاندا ريَطرييةكي‬ ‫َشي‪ ،‬ثشت بةستن‬ ‫تازةى بؤ ئازادي تاك هيَناوةتة ثي َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةت وةكو كارايةكي هاوسةنطي ناكؤك نيية‬ ‫بة‬ ‫َ‬ ‫لةتةك ثرةنسيثة سةرةكييةكانى ليبراليزم‪ .‬هةلبةتة‬ ‫رووبةرووبوونةوةى ئازادي‬ ‫جةوهةرى ليبراليزم‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫و ئؤتؤريتة (دةستةآلت) رةتناكاتةوة‪ .‬بة سةرنجدان‬ ‫لة ئاراستةى زيادبووني ليبراليزمي كالسيك رووةو‬ ‫هزرى يةكساني و زةروورةتي دةستيَوةرداني‬ ‫َ‬ ‫ئةمرؤ طةرةكة بة دواى‬ ‫دةولةت لة سةدةى بيستةمدا‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫رووبةرووبوونةوةى سةرةكي لة نيَوان ليبةرال‪-‬‬ ‫ِ‬ ‫ديَمؤكراسي يان سؤسيال‪-‬ديَمؤكراسي لة اليةك و‬ ‫بطةريَين‪.‬‬ ‫ئاراستةكانى نيؤليبراليزم لة اليةكي ديكةدا‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫بةثيَي ئةوةى خراية روو‪ ،‬ديَمؤكراسي لة روانطةى‬ ‫َ‬ ‫دةولةمةندتر و‬ ‫ميَذووييةوة دياردة و تيَطةيةكي‬ ‫فراوانتر بووة لة ليبراليزم‪ .‬بة طشتي ديَمؤكراسي‬ ‫بة ثيَكهاتووي ئةم توخمانة دةزانن‪ :‬يةكساني‬ ‫ماف و سياسيي هةموو تاكةكان‪ ،‬دةستةآلتداريَتي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هةلبذاردني دةستةآلتداران‪ ،‬جياكردنةوةى‬ ‫خةلكي‪،‬‬ ‫دةستةآلتةكان‪ ،‬ثرةنسيثي حكومةتى زؤرينة‪ ،‬فرةيي‬ ‫بةهاكان و طروثة كؤمةآليةتييةكان‪ ،‬بةشداريكردني‬ ‫بريارة سياسييةكاندا‪ ،‬توانستي‬ ‫هةميشةيي ضظات لة ِ‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬


‫ياسادانان لة هةموو بوارةكاندا بةثيَي بؤضووني‬ ‫بي سةرنجدانة َ‬ ‫َ‬ ‫بةلطةى نةريتة كؤنةكان‪،‬‬ ‫خةلكي و َ‬ ‫ئاوةزطةرايي تاك بؤ لةبةرضاوطرتني ضاكة لة شيَوة‬ ‫ذياني خؤيدا‪ ،‬ثةيوةندبووني حكومةت بة ياسا‬ ‫دامةزراوةكان و هتد‪ .‬فرة توخمي ديَمؤكراسي تا‬ ‫ئةندازةيةكي زؤر لةمةوة سةرضاوة دةطريَت‪ ،‬كة‬ ‫بنةرةتدا سيستةمي حكومةتداريية‪ ،‬لة‬ ‫ديَمؤكراسي لة‬ ‫ِ‬ ‫كاتيَكدا ليبراليزم سيستةميَكي هزريية‪ .‬لةم رووةوة‬ ‫ديَمؤكراسي تيَطةيةكي َ‬ ‫ئالؤزتر و فرة رةهةندة‪.‬‬ ‫ناروونييةك‪ ،‬كة لة واتاكةيدا بووني هةية‪ ،‬بريَتيية‬ ‫ِ‬ ‫لة جةجتكردنةوةى تيؤرسينةكان و اليةنطراني‬ ‫ديَمؤكراسي لةسةر هةنديَك رووكارى تايبةتي‬ ‫ديَمؤكراسي‪ .‬لة ثراكتيكيشدا زؤرينةى حكومةتةكان‬ ‫هةنديَك لة رووكارةكاني ديَمؤكراسيان لةتةك‬ ‫هةنديَك لة رووكارى رذيَمة ناديَمؤكراسييةكان‬ ‫(ئؤليطارشييةكان‪ ،‬حكومةتة ئةريستؤكراتييةكان‪،‬‬ ‫سيستةمة ستمةكارييةكان)دا ئاويَـتة كردووة‪.‬‬ ‫سةربارى ئةمة‪ ،‬ضةندين ثاشطرى هةمةضةشنيان بؤ‬ ‫ديَمؤكراسي زياد كردووة‪ ،‬كة سةرضاوة طرتوو بووة‬ ‫لة ئايديؤلؤذييةكاني ديكة و بارودؤخة ميَذووييةكان‪:‬‬ ‫ديَمؤكراسي ريَنويَني‪ ،‬ديَمؤكراسي ئاييني‪ ،‬ديَمؤكراسي‬ ‫كؤمةآليةتي‪ ،‬ديَمؤكراسي رياليتي‪ ،‬ديَمؤكراسي‬ ‫جةماوةري‪ ،‬و ديَمؤكراسي ثةتي‪.‬‬ ‫ئةمةى‪ ،‬كة حكومةتة هةمةضةشنةكان خؤيان‬ ‫بة ديَمؤكراسي دادةنيَن‪ ،‬لةبةر ضةند هؤيةكي‬ ‫سةرسورهيَن نيية‪ .‬سةرةتا نةريتي هزرى ديَمؤكراتيك‬ ‫ِ‬ ‫ثرة لة ليَهزريني جياواز و تةنانةت‬ ‫زؤر فراوانتر و ِ‬ ‫َ‬ ‫دةولةت‪،‬‬ ‫ناكؤك لةبارةى بنةماى ثةيدابووني‬ ‫ثيَكهاتةى مرؤظ‪ ،‬كارة تايبةتييةكانى حكومةت و هتد‪.‬‬ ‫لةم رووةوة هةموو كةسيَك دةتوانيَت بةطويَرةى‬ ‫بةرذةوةند و ثيَويستييةكانى خؤى سوودي‬ ‫ليَوةربطريَت‪ .‬لة نةريتي هزريني ديَمؤكراسي لةبارةى‬ ‫َ‬ ‫دةولةت هةم تيؤرى ثةيماني كؤمةآليةتي‬ ‫سةرضاوةى‬ ‫و هةم تيؤرى سوودمةندخوازي بووني هةية‪ ،‬مرؤظ‬ ‫َ‬ ‫مؤرالي‪ ،‬ئاوةزمةند‪ ،‬و‬ ‫هةم بة بوونةوةريَكي تةواو‬ ‫سروشتي ئةذمار دةكريَت و هةم بة بوونةوةريَكي‬ ‫تةواو بةرذةوةندخواز دادةندريَت‪ .‬بؤ نموونة‪،‬‬ ‫يةكيَك لة جياوازة سةرةكييةكان لةبارةى ثيَكهاتةى‬ ‫نويَنةرايةتي ئةمةية‪ ،‬كة ئايا نويَنةران دةبيَت نويَنةرى‬ ‫َ‬ ‫خةلكي بن يان نويَنةراني‬ ‫باوةرةكاني‬ ‫خواست و‬ ‫ِ‬ ‫برواى وابوو‬ ‫بةرذةوةندييةكاني خؤيان‪ .‬بيَنتهام ِ‬ ‫َ‬ ‫خةلكي باشتر لة هةركةسيَك بةرذةوةندييةكانى خؤيان‬

‫دةستنيشان دةكةن‪ ،‬كةواتة نويَنةران دةبيَت نويَنةري‬ ‫باوةرى ئةوان بن‪ .‬لة بةرانبةردا‪ ،‬جؤن ستيَوارت ميل‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫بةلطةى ئةوة دةهيَنيَتةوة‪ ،‬كة نويَنةران ناتوانن تةنها‬ ‫َثةر و ناتةواوةكانى َ‬ ‫خةلكي بن و‬ ‫َروانينة تي ِ‬ ‫نويَنةرى تي ِ‬ ‫دةبيَت ضاويان لةسةر بةرذةوةنديية راستةقينةيياني‬ ‫بةلطةى دووةم ئةوة بوو‪ ،‬كة َ‬ ‫ئةوان بيَت‪َ .‬‬ ‫خةلكي‪ ،‬بة‬ ‫َ‬ ‫ثيَةوانةى رابردوو‪ ،‬ئيدي نةزان و ضليت ‪illiterate‬‬ ‫و نيازمةندي سةرثةرشت و ريَنويَنيكردن نين و‬ ‫لة سةردةمي نويَدا بة ثراكتيكي يان تيؤري لةسةر‬ ‫شانؤى سياسةتدا ئامادةن‪ .‬هةروةها ئةمةى ريَبةران‪،‬‬ ‫هةرضةندة ديكتاتؤر و ستةمكار‪ ،‬ثشتي ثيَدةبةستن و‬ ‫دةطةريَن‪،‬‬ ‫بؤ رةوايةتيدان بة خؤيان بة دواى ئةواندا‬ ‫ِ‬ ‫تا ئةندازةيةك نيشاني مةيلي ديَمؤكراتيكي حكومةتى‬ ‫هةية‪.‬‬ ‫ديَمؤكراسي لة واتاى نويَدا هةم جؤريَكة لة‬ ‫بةبي بووني ضظاتي‬ ‫حكومةت و هةم جؤريَك ضظات‪.‬‬ ‫َ‬ ‫ديَمؤكراتيك يان بنةماى كؤمةآليةتي ديَمؤكراسي‪،‬‬ ‫حكومةتى ديَمؤكراتيك ثايةدار نيية‪ .‬لة فةلسةفةى‬ ‫بنةرةتدا بة جؤريَك‬ ‫سياسيي ديَريندا‪ ،‬ديَمؤكراسي لة‬ ‫ِ‬ ‫لة حكومةت ئةذمار دةكرا‪ .‬لة كاتيَكدا‪ ،‬كة لة فةلسةفةى‬ ‫سياسيي سةردةمي نويَدا واتايةكي فراوانترى لة‬ ‫حكومةت هةية‪ .‬سةربارى ئةمة‪ ،‬لة فةلسةفةى سياسيي‬ ‫َروانينيَكي رةشبينانة‬ ‫كؤندا بة شيَوةيةكي طشتي تي ِ‬ ‫بةرانبةر بة ديَمؤكراسي‪ ،‬بة تايبةت ديَمؤكراسي‬ ‫ثةتي هةبوو‪ .‬بةطشتي بةرطرى دةكرا لة ديَمؤكراسي‬ ‫ثيَكهاتوو لة توخمةكاني ئؤليطارشي و حكومةتى‬ ‫ئةريستؤتيَليس‬ ‫ئةريستؤكراتي (بةو شيَوةيةى‬ ‫ِ‬ ‫خستبووية روو)‪ .‬ديَمؤكراسي ثةتي بة حكومةتى‬ ‫َ‬ ‫خةلكي نةزان‪ ،‬و ئامادةى ناسةقامطيرى و ديكتاتؤرى‬ ‫و َ‬ ‫شؤرشي فرةنسيدا‬ ‫خةلك فريودةر ئةذمار دةكرا‪ .‬لة‬ ‫ِ‬ ‫واذةى ديَمؤكراسي واتايةكي ثؤزةتيظ و خوازراوي‬ ‫َروانيني ياران و نةياراندا‪ ،‬ديَمؤكراسي‬ ‫ثةيدا كرد‪ .‬لة تي ِ‬ ‫شؤرشي فرةنسيية‪ ،‬هةرضةندة ديَمؤكراسي‬ ‫بةرهةمي‬ ‫ِ‬ ‫شؤرش دةركةوت‪،‬‬ ‫ذاكوبني يان زؤرينةيي‪ ،‬كة ثاش‬ ‫ِ‬ ‫شؤرشي‬ ‫ئاويَتةيةك بوو لة ديَمؤكراسي و ديكتاتؤرى‬ ‫ِ‬ ‫و مةودايةكي دوور هةبوو لة نيَوان ئايديالةكاني‬ ‫ديَمؤكراسي ليبةرالي‪َ .‬‬ ‫َراني‬ ‫هةلبةتة خةمي‬ ‫شؤرشطي ِ‬ ‫ِ‬ ‫فرةنسة رووى لة تيَكشكاني سيستةمي ئةريستؤكراتي‬ ‫و سةرمافي ضينة ئةريستؤكراتةكان بوو‪ ،‬و ديَمؤكراسي‬ ‫َرانةى‬ ‫َرانة و‬ ‫شؤرشطي ِ‬ ‫ِ‬ ‫تايبةتمةندييةكي خةباتطي ِ‬ ‫َرى‬ ‫هةبوو‪ .‬سةرةنجام‪ ،‬ديَمؤكراسي‬ ‫شؤرشطي ِ‬ ‫ِ‬ ‫فرةنسي ديمةنيَكي تؤتاليتيَرى وةرطرت و نةياراني‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬

‫‪71‬‬


‫بة سيستةميَكي ديسثؤتيزمي زؤرينةيان دادةنا‪.‬‬ ‫ذان ذاك رؤسؤ تيؤرسيني سةرةكي ديَمؤكراسي‬ ‫َروانيني ئةو‪ ،‬لة ديَمؤكراسي‬ ‫جةماوةريية‪ .‬بة تي ِ‬ ‫جةماوةريدا ويستي طشتي تةواو دةردةكةويَت و‬ ‫ملكةضبوون بؤ ويستي طشتي بة واتاى ملكةضبوونة‬ ‫َروانيني رؤسؤ‪ ،‬ويستي طشتي‬ ‫بؤ ويستي خودا‪ .‬بة تي ِ‬ ‫شياوي سثاردن و بةبريكاركردن (توكيل) نيية و‬ ‫ئةمة ديمةني بةرذةوةنديية طشتييةكانة‪ .‬رةخنةيةكي‬ ‫َرى فرةنسة و‬ ‫زؤر ئاراستةى ديَمؤكراسي‬ ‫شؤرشطي ِ‬ ‫ِ‬ ‫مؤديَلة طشتييةكةى‪ ،‬واتا ديَمؤكراسي زؤرينة‪ ،‬كرا‪.‬‬ ‫طرنطترين بابةتي طفتوطؤوروذيَن لة ديَمؤكراسيدا‬ ‫يةكساني بووة‪ .‬لة هةمان ثرسدا بةريةككةوتن لة نيَوان‬ ‫ديَمؤكراسي و ليبراليزمدا روو دةدات‪ .‬ديَمؤكراسيية‬ ‫َرى يان جةماوةرى) زيَتر‬ ‫دذ ليبةرالةكان (ض‬ ‫شؤرشطي ِ‬ ‫ِ‬ ‫جةخت لة يةكساني دةكةنةوة نةك ئازادي‪ .‬بيَطومان‬ ‫دروستبووني هاوسةنطي نيَوان يةكساني و ئازادي‪،‬‬ ‫كة لة ئايديالة سةرةكييةكانى فةلسةفةى سياسيية‪،‬‬ ‫وردترين و دذوارترين مةبةستي ديَمؤكراسي بووة‪.‬‬ ‫جةختكردنةوة لةسةر هةر يةكيَك لة دوو ئايديالي‬ ‫ئازادي و يةكساني دةبيَتة هؤى دووربوون لة‬ ‫ديَمؤكراسي يان ليبراليزم‪ .‬سةربارى ئةمة‪ ،‬اليةنطراني‬ ‫سوودمةندخوازي لة سةدةى نؤزدةهةميشدا‪ ،‬كة لة‬ ‫جياتي يةكساني و ئازادي جةختيان لةسةر ئامانجي‬ ‫شادي و خؤشبةختي هاووآلتيان دةكردةوة‪ ،‬بة هةمان‬ ‫ئةندازة لة ئايديالةكانى ديَمؤكراسي ليبةرال دوور‬ ‫َراني فرةنسةش‬ ‫دةكةوتنةوة‪ .‬راستييةكةى‬ ‫شؤرشطي ِ‬ ‫ِ‬ ‫لة ديَمؤكراسيية ديكتاتؤرئاساكةى خؤيان دةخواست‬ ‫ئايديالي ئازادي لة ذيَر ئامانجي خؤشبةختي دابنيَن‪،‬‬ ‫هةلبةتة لة طةيشتن بةم ئامانجة‪َ ،‬‬ ‫َ‬ ‫سليان لة بةكارهيَناني‬ ‫شؤرش‬ ‫توندوتيذى نةدةكردةوة‪ .‬تةنها اليةنطراني‬ ‫ِ‬ ‫بة هاووآلتي و يةكسان ئةذمار دةكرانن‪ ،‬نةياران و‬ ‫شؤرش بة هاووآلتيياني يةكسان ئةذمار‬ ‫دوذمناني‬ ‫ِ‬ ‫نةدةكران‪.‬‬ ‫لة اليةكي ديكةوة‪ ،‬لة كؤنةوة نووسةراني‬ ‫كؤنزيَرظاتيظتر هةميشة نيطةراني ئةو مةترسيانة بوون‪،‬‬ ‫كة بآلوبوونةوةى يةكساني بؤ ئازادي دةيخاتةوة‪ .‬بؤ‬ ‫نموونة‪ ،‬ئاليَكسي دو تؤكظيل نووسةرى ئةريستؤكرات‬ ‫و كؤنزيَرظاتيظي فرةنسي لةسةر بنةماى ديَمؤكراسي‬ ‫جاكسؤني ئةمةريكا‪ ،‬كةوتة رةخنةطرتن لة ديَمؤكراسي‬ ‫مؤديَرن بة شيَوةيةكي طشتي و ئاراستةكةى‬ ‫رووةو ديسثؤتيزمي زؤرينة‪ ،‬ضظاتي جةماوةرى و‬ ‫َ‬ ‫خةلكي‪ .‬ئةو نيطةراني‬ ‫يةكرةنطكردني سةرتاسةرى‬ ‫ِ‬

‫‪72‬‬

‫بآلوبوونةوةى ناضاريانةى يةكساني بوو لة هةموو‬ ‫كايةكاني ذياندا‪ ،‬بة تايبةتي يةكساني لة دةستةآلت‬ ‫و سةرضاوةكاني‪ ،‬كة بة جةوهةرى ديَمؤكراسي‬ ‫دادةنريَت‪ ،‬بؤ ئازادي بة شتيَكي زيانبار و هؤكارى‬ ‫ثةيدابووني ديسثؤتيزمي زؤرينة يان سيستةمة‬ ‫ستةمكارةكانى ثشت بةستوو بة جةماوةري‪ ،‬دةزاني‪.‬‬ ‫َروانيني دوتؤكظيل مةترسييةكاني نايةكساني‬ ‫بة تي ِ‬ ‫دةربرينيَكي روونتر ضظاتيَكي ثيَكهاتوو لة تاكة‬ ‫يان بة‬ ‫ِ‬ ‫ويَكضووةكان و ضونيةكةكان (ضظاتي جةماوةري)‪،‬‬ ‫هةرةشةكاني ئازادي بؤ يةكساني‬ ‫بؤ ئازادي لة‬ ‫ِ‬ ‫رياليتيتر و جديتر بوو‪َ .‬‬ ‫هةلبةتة نووسةراني راديكال‬ ‫و سؤسياليست هةميشة جةختيان لةسةر دووةم‬ ‫َروانينةدا‪ ،‬ئازادي بةو واتايةى لة‬ ‫دةكردةوة‪ .‬لةم تي ِ‬ ‫دادةريَذريَت‪ ،‬راستييةكةى‬ ‫سةردةمي ليبراليزمدا‬ ‫ِ‬ ‫شتيَكي زيَتر نةبوو جطة لة ئازادي بازرطاني و‬ ‫بازارى ئازاد‪ .‬بة شيَوةيةكي طشتي كؤنزيَرظاتيظان لة‬ ‫ِ‬ ‫مةترسييةكاني يةكساني بؤ ئازادي و راديكالةكان لة‬ ‫مةترسييةكاني ئازادي بؤ يةكساني‪ ،‬نيطةران بوون‪.‬‬ ‫َروانينيَكي فةلسةفيترةوة‬ ‫هةنديَك لة نووسةرانيش لة تي ِ‬ ‫بروايان واية لة نيَوان خودي ئازادي و يةكسانيدا‬ ‫ِ‬ ‫دةربرينيَكي ديكة‪ ،‬ئةم ناكؤكيية‬ ‫بة‬ ‫هةية‪.‬‬ ‫ناكؤكي‬ ‫ِ‬ ‫ئةمرؤكة و‬ ‫تةنها دةرةنجامي ثيَكهاتةى ضظاتةكاني‬ ‫ِ‬ ‫دابةشكردني نايةكساني سةرضاوة ئابوورييةكان‬ ‫نيية‪ .‬ماكس ظيَبةر ‪ Max Weber‬كاتيَك سةبارةت بة‬ ‫فرةيي كةم نةبووةوة و ناكؤكي و ناتةبايي ئامانجة‬ ‫سةرةكييةكاني ذياني مرؤظ قسة دةكات (ئازادي‪،‬‬ ‫يةكساني‪ ،‬شادي‪ ،‬خؤشبةختي‪ ،‬ئاساييش‪ ،‬دادثةروةرى‬ ‫و رزطاري و هتد)‪ ،‬وةها واتايةكي ناكؤكي لة هؤشدا‬ ‫هةية‪ .‬ئايزايا بيَرلين فةيلةسوفي ليبةرالي بريتانيش‬ ‫برواى واية (مرؤظ لةتةك ثرسي َ‬ ‫هةلبذاردن لة نيَوان‬ ‫ِ‬ ‫رووبةرووة‪ ،‬كة بة ثيَوةريَك ئامانج و‬ ‫ئامانجةكاندا‬ ‫ِ‬ ‫رةهان‪ ،‬و بةدةستهيَناني هةنديَك لةوانة بة ناضاري‬ ‫دةبيَتة هؤى قوربانيبووني هةنديَكي ديكة)(‪.)1‬‬ ‫لة سةدةى بيستةمدا زؤرينةى ليبةرالة‬ ‫راستطةراكان‪ ،‬وةكو فريَدريش هايك ‪Friedrich‬‬ ‫‪ August Von Hayek‬و رؤبيَرت نؤزيك و ميلتؤن‬ ‫فريَدمةن‪ ،Milton Friedman‬يةكساني بة تيَكدةرى‬ ‫بروايان وايةوة بةيةكةوة كؤنابنةوة‪،‬‬ ‫ئازادي دةزانن و ِ‬ ‫و قسةكردن لةبارةى دادثةروةرى كؤمةآليةتي لة‬ ‫ضظاتيَكي ثيَكهاتوو لة تاكة ئازادةكان بة سةندني‬ ‫بروايان واية دةبيَتة هؤى‬ ‫ئازادي مرؤظةكان دةزانن و ِ‬ ‫ثةيدابووني دةسةآلتيَكي باآلتر‪ .‬لة اليةكي ديكةوة‪،‬‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬


‫زؤرينةى ليبةرالة ضةثطةراكان‪ ،‬وةكو هارؤلد السكي‬ ‫و ر‪ .‬ه‪ .‬تاوني ‪ Richard Henry Tawney‬و جؤن‬ ‫ديوي‪ ،‬رةتكةرةوةى هةبووني ناكؤكي نيَوان ئازادي‬ ‫و يةكسانين و هةردوويان بة بةشيَك لة ئايدياليَكي‬ ‫بةرفرةوانتر و كؤنتر ئةذمار دةكةن‪ ،‬و يان بةدواى‬ ‫دةطةريَن‪.‬‬ ‫بنةرةتةكاني ثةيوةندي نيَوان ئةم دوانةدا‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫هةنديَك لة تيؤرسيناني ليبراليزمي هاوضةرخيش‬ ‫لةبارةى يةكساني لة ئازاديدا و ئازادييةكاني تاكة‬ ‫يةكسانةكان قسة دةكةن‪.‬‬ ‫بةو جؤرةى بينيمان‪ ،‬لة دوو تيَطةى ئازادي و‬ ‫طةرانةوة بؤ تيَطةى‬ ‫يةكساني‪ ،‬ديَمؤكراسي زيَتر بة ِ‬ ‫يةكساني ناسراوة‪ ،‬هةرضةندة بة باشترين سيستةمي‬ ‫سياسيي دادةنريَت بؤ بةدةستهيَناني ئازادي‪.‬‬ ‫نارووني تيَطةي يةكساني بووةتة‬ ‫سةربارى ئةمة ِ‬ ‫هؤى ئةوةى هةنديَك لة نووسةران ئةو تيَطةية‬ ‫بة طويَرةى تيَطة سةرةكييةكاني ديكة‪ ،‬بؤ نموونة‬ ‫ئازادي و بةرذةوةندي طشتي‪ ،‬روون بكةنةوة‪.‬‬ ‫يةكيَك لة كيَشةكاني دامةزراندني ثةيوةندي لة‬ ‫نيَوان يةكساني ديَمؤكراسيدا لةوةداية‪ ،‬كة ئةطةر‬ ‫يةكساني بة سةرةكيترين بةها بزانين لة ديَمؤكراسيدا‬ ‫و ئةطةر يةكساني واتاى جياوازي (يةكساني ماف‪،‬‬ ‫يةكساني ئابووري‪ ،‬يةكساني سياسيي) هةبيَت‪ ،‬ئةوا‬ ‫ديَمؤكراسيش بة واتاى جياواز دةردةكةويَت‪ .‬سةربارى‬ ‫َثةريني‬ ‫َروانينةدا بة تي ِ‬ ‫ئةمة‪ ،‬تيَطةى ديَمؤكراسي لةم تي ِ‬ ‫دةطؤريَت‪ .‬لةم ميانةدا يةكساني‬ ‫كات ديناميزة و‬ ‫ِ‬ ‫سياسيي‪ ،‬واتا مافي بةشداريكردن لة ذياني سياسييدا‪،‬‬ ‫وةكو جةوهةرى ديَمؤكراسي مؤديَرن دةركةوتووة‪.‬‬ ‫بةطويَرةى ثيَوةرى بةشداريكردن دةتوانين لةبارةى‬ ‫ئاستة جياوازةكاني ديَمؤكراسي قسة بكةين‪ .‬بةثيَي‬ ‫تيَطةى يةكساني سياسيي‪ ،‬هةر كةسيَك طةرةكة‬ ‫برياردانةكانى حكومةتدا‬ ‫لة ضظاتدا مافي هةبيَت لة ِ‬ ‫بةشداري بكات‪ ،‬كة كاريطةرى لةسةر بةرذةوةنديية‬ ‫طشتييةكان دادةنيَت‪ .‬مافي يةكساني هةموو تاكةكان‬ ‫بريارة سياسييةكاندا بة واتاى‬ ‫لة بةشداريكردن لة ِ‬ ‫َ‬ ‫رؤلى يةكساني هةموو ئةوانة نيية‪ ،‬بةآلم تةنها‬ ‫ئامادةبووني تاك لة ضظاتي سياسييدا‪ ،‬دةبيَتة خاوةن‬ ‫مافي بةشداريكردن لة ذياني سياسييدا‪ .‬كؤت و‬ ‫بةندكردني ئةم مافة بة هةر هؤيةك‪ ،‬لة ئاستي سامان‬ ‫َ‬ ‫مؤرالي‬ ‫و خويَندةوارييةوة بطرة تا تايبةتمةندييةكانى‬ ‫و هزرى‪ ،‬لة روانطةى اليةنطراني ديَمؤكراسي‪ ،‬ئةمة‬ ‫ثيَي دةطوتريَت ناديَمؤكراتيك‪ .‬هةرضةندة هةنديَك‬ ‫لة اليةنطرة سةرةكييةكاني ديَمؤكراسي‪ ،‬وةكو جؤن‬

‫باوةريان بة هةنديَك كؤت‬ ‫لؤك و جؤن ستيَوارت ميل‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫و بةند هةية لةم بوارةدا و ئةوانةيان بة جةختكردنةوة‬ ‫لةسةر ثاراستني سوود و بةرذةوةندي طشتي‬ ‫ئاراستةكردووة‪ .‬لة روانطةى ديَمؤكراتيكةوة ضظاتي‬ ‫ئازاد تةنها لة شيَوةى ثةسندكردني مافي يةكساني‬ ‫بريارة سياسييةكاندا‬ ‫هةمووان بؤ بةشداريكردن لة ِ‬ ‫بةدي ديَت‪ ،‬و ئةم مافة لة بةهاى يةكساني هةموو‬ ‫تاكةكان لة ضظاتي سياسييدا دةستةبةر دةبيَت‪.‬‬ ‫هيض طروثيَكي كؤمةآليةتي ناتوانيَت بة بةهانةى‬ ‫بةرزةرةطةزي‪ ،‬دةستطةيشتن بة سةرضاوةكاني‬ ‫ِ‬ ‫حةقيقةت و َ‬ ‫هةلبذيَردراو و هتد‪ ،‬لة روانطةى مافي‬ ‫بةشداريكردني سياسييةوة خؤى بة باآلتر ئةذمار‬ ‫بكات‪.‬‬ ‫شؤرشي فرةنسة‬ ‫لة روانطةى ميَذووييةوة‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫خةلكي و سةرضاوةطرتني‬ ‫هزرى دةستةآلتداريَتي‬ ‫هيَز لة ويستي طشتييةوة وةكو يةكيَك لة ثرةنسيثة‬ ‫سةرةكييةكاني ديَمؤكراسي خستة روو‪ .‬لةسةر‬ ‫َ‬ ‫خةلك‬ ‫بنةماى ئةم هزرة‪ ،‬دةستةآلتي دامةزريَنةر‬ ‫خاوةنييةتي و لة ريَطةى ميكانيزمةكاني وةك‬ ‫سيستةمي نويَنةرايةتي و ثرةنسيثي زؤرينة كار‬ ‫دةكات‪ .‬مةبةست لة دةستةآلتي دامةزريَنةر ئةمةية‪،‬‬ ‫كة َ‬ ‫خةلكي مافيان هةية لة ريَطةى نويَنةراني خؤيانةوة‬ ‫َ‬ ‫دةولةت و ضظاتي خؤيان‪ ،‬كة هةموو‬ ‫ياساي سةرةكي‬ ‫ياساكاني ديكةى ليَوة سةرضاوة دةطريَت‪ ،‬راستةوخؤ‬ ‫بي ئةوةى بة زةروورى وابةستةى نةريت‬ ‫دابنيَن‪َ ،‬‬ ‫و دةستوورةكان بن‪ ،‬كة خؤيان لة داناني ئةوانةدا‬ ‫َ‬ ‫رؤليان نةبووة‪ .‬بةو جؤرةى مازيني سياسةتظاني‬ ‫ديَمؤكراتي ئيتالي دةيطوت ئةو نةتةوةيةى دةستةآلتي‬ ‫دامةزريَنةرى نةبيَت‪ ،‬تةنها بة ناو نةتةوةية‪ .‬لةتةك‬ ‫ئةمةدا‪ ،‬لةبةر ئةوةى بةكارهيَناني راستةوخؤى‬ ‫دةستةآلتي دامةزريَنةر بة دةستي َ‬ ‫خةلكي بة دةطمةن‬ ‫ريَدةكةويَت‪ ،‬ئةوا مافي َ‬ ‫هةلبذاردني نويَنةران و كارى‬ ‫ضاوديَرى بةسةر دةستةآلتداراندا‪ ،‬وةكو ديمةنيَكي‬ ‫ثراكتيكي ثرةنسيثي دةستةآلتداريَتي َ‬ ‫خةلكي دانراوة‪.‬‬ ‫لةم رووةوة ديَمؤكراسي سةدةى بيستةم لة روانطةى‬ ‫فؤرمي سياسييةوة حكومةتيَكة‪ ،‬كة لة مةودايةكي‬ ‫َ‬ ‫هةلبذاردني طشتي‬ ‫كاتي دياريكراودا لة ريَطةى‬ ‫َبةركيَي نيَوان دوو ثارت يان ضةند ثارتيَك‬ ‫و كي ِ‬ ‫ثيَكدةهيَنريَت و لة سةردةمي دةسةآلتداريشيدا لة‬ ‫ذيَر ضاوديَرى طروثة ئؤثؤزيسيؤنةكانداية‪ .‬كةواتة‪،‬‬ ‫ثيَويستة ديَمؤكراسي‪ ،‬بة واتاى دةستةآلتداريَتي‬ ‫َ‬ ‫خةلكي‪ ،‬بووني ضةندين ثارت و طروث يان ثلؤراليزمي‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬

‫‪73‬‬


‫سياسيية‪ ،‬كة دةبيَتة ريَطر لة بةردةم ئةو نويَنةرانةى‬ ‫طةرةكيانة لة رةوتي دةستةآلتداريَتي َ‬ ‫خةلكي البدةن‪.‬‬ ‫بة تايبةتي ئةم راستييةى‪ ،‬كة دامةزراوةى َ‬ ‫ئالؤزي‬ ‫ثارتةكان لة ديَمؤكراسيية هاوضةرخةكاندا دةبيَتة‬ ‫ريَطر لةبةردةم ضاوديَرى راستةوخؤى َ‬ ‫خةلكي بةسةر‬ ‫نويَنةرةكانيانةوة‪ ،‬طرنطي فرة طروثةكان و ثارتةكان‬ ‫زياد دةبيَت‪ .‬لةم رووةوة سيستةمي فرةثارتي و‬ ‫ئؤثؤزيسيؤني ريَكخراو بة مةرجي ناضاريانةى‬ ‫ديَمؤكراسي ئةذمار دةكريَت‪ .‬هةرضةندة‪ ،‬بةو جؤرةى‬ ‫رةخنةطران جةختي لةسةر دةكةنةوة‪ ،‬ثارت و‬ ‫سيستةمي نويَنةرايةتي و ريَساي حكومةتى زؤرينة‬ ‫لةوانةية زياني سةرةكي بة ثرةنسيثي دةسةآلتداريَتي‬ ‫َ‬ ‫خةلكي بطةيةنيَت‪ .‬بةم هؤيةوة تيؤرة ديَمؤكراتيكة‬ ‫هاوضةرخةكان تةنها تيَطةى دةستةآلتداريَتي َ‬ ‫خةلكي‬ ‫و ثرةنسيثي حكومةتى زؤرينة بؤ ثةيدابووني‬ ‫ديَمؤكراسي بة بةس نازانن‪ ،‬و بؤ تةواوكردني‬ ‫جةخت لةسةر ثرةنسيثي سنوورداركردن و مةرجي‬ ‫ياساييبوون دةكةنةوة‪.‬‬ ‫لة سةدةى بيستةمدا تيَطةى ديَمؤكراسي لة تيَطةى‬ ‫َ‬ ‫دةولةتي مةرجدار بة ياسا جيانابيَتةوة بة ثيَضةوانةى‬ ‫َروانيني فةيلةسوفة كالسيكةكان‪ ،‬بة واتاى حكومةتى‬ ‫تي ِ‬ ‫زؤرينة بة ناضارى دذى ديسثؤتيزم و ديكتاتؤرى‬ ‫نيية‪ ،‬و بةو جؤرةى ديسثؤتيزمي كةمينة بووني‬ ‫هةية‪ ،‬ئةوا ديسثؤتيزمي زؤرينةش بووني هةية‪ .‬لة‬ ‫بةرانبةردا‪ ،‬حكومةتى ياسا دةبيَتة ريَطر لةبةردةم‬ ‫ديسثؤتيزمي تاك و كةمينة و زؤرينة‪ .‬كارى تايبةتي‬ ‫ياسا دياريكردني سنوور و توانستي دةستةآلتداران‬ ‫و مافي هاووآلتييانة‪ .‬جياكردنةوةى روون و النيكةمي‬ ‫دةستةآلتةكان‪ ،‬بةهؤى ياساوة‪ ،‬يةكيَك لة ثاشخانة‬ ‫سةرةكييةكانى حكومةتي ياسايية‪ ،‬هةرضةندة ناكريَت‬ ‫ئةم ثرةنسيثةى جياكردنةوةى دةستةآلتةكان لة‬ ‫تيَطةى ديَمؤكراسي بة واتاى ويستي دةسةآلتدار و‬ ‫دابةشنةبووي َ‬ ‫َروانيني‬ ‫خةلكي دةرةنجامطير بكريَت‪ .‬لة تي ِ‬ ‫ئةو هزرظانانةى ديَمؤكراسي بة حكومةتيَكي كؤت و‬ ‫بةند و مةرجدار بة ياسا دةزانن‪ ،‬ديَمؤكراسي لة واتا‬ ‫كالسيكةكةى دةستةآلتداريَتي َ‬ ‫خةلكيدا (يان زؤرينة)‬ ‫ئاراستةى رووةو جؤريَك تؤتاليتاريزمة‪ .‬لة بةرانبةردا‪،‬‬ ‫َ‬ ‫راديكالةكان بةردةوام ديَمؤكراسيان بة‬ ‫ديَمؤكراتة‬ ‫واتاى حكومةتى ويستي طشتيي يان دةستةآلتداريَتي‬ ‫َ‬ ‫خةلكيي وةرطرتووة‪ .‬جةختيان لةسةر ئايديالةكانى‬ ‫وةكو دادثةروةري‪ ،‬يةكساني و ئازادي كردووةتةوة‪.‬‬ ‫سةربارى ئةمة‪ ،‬ئةم دوو طوزارشتةى ديَمؤكراسي‬

‫‪74‬‬

‫شياوي كؤبوونةوة و طونجاندنن‪ .‬بةم واتايةى بةثيَي‬ ‫َ‬ ‫دةولةت‬ ‫تيَطةي سةرةكي و سةرةتايي ديَمؤكراسي‪،‬‬ ‫طةرةكة ثةيوةست بيَت بة ياسا دانراوةكانةوة‪ ،‬كة‬ ‫َ‬ ‫خةلكييةوة سةرضاوة‬ ‫لة ويستي دةستةآلتداريَتي‬ ‫بنةرةتدا نابيَت سنوورداريَتييةك‬ ‫دةطريَت‪ .‬ياسا لة‬ ‫ِ‬ ‫لةسةر ويستي دةسةآلتداريَتي َ‬ ‫خةلكي ئةذمار بكريَت‪،‬‬ ‫لةبةر ئةوةى َ‬ ‫خةلكي دةبيَت بتوانن بةهؤى دةستةآلتي‬ ‫طؤران بة ياسا بدةن‪ .‬بةمجؤرة‬ ‫دامةزراندنةوة خؤيان ِ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتي مةرجدار بة ياسا ئةطةرضي لة‬ ‫تيَطةى‬ ‫تيؤرياى مافة ليبةرالييةكانى سةدةى نؤزدةهةمدا‬ ‫بةرهةم هاتووة‪ ،‬لة سةدةى بيستةمدا بة ثيَويستيية‬ ‫سةرةكييةكانى ديَمؤكراسي دادةنريَت‪.‬‬ ‫بة شيَوةيةكي طشتي دةتوانين تيَطةى ديَمؤكراسي‬ ‫لة ضةند ثرةنسيثيَكي سةرةكيدا كورت بكةينةوة‪ ،‬كة‬ ‫طرنطترينيان بريَتين لة‪ :‬سةرضاوةطرتني دةستةآلت و‬ ‫ياسا لة ويستي َ‬ ‫بيروراي‬ ‫دةربريني‬ ‫خةلكي‪ ،‬ئازادي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫طشتي و ثشت بةستني حكومةت ثيَييةوة‪ ،‬بووني‬ ‫بيروراى طشتي لةوانة‬ ‫شيَوة ديارةكان بؤ دةرخستني‬ ‫ِ‬ ‫ثارتة سياسييةكان‪ ،‬ثرةنسيثي حكومةتي زؤرينةيي‬ ‫بيروراى‬ ‫ذمارةيي لةو ثرسانةى جيَطةى جياوازن لة‬ ‫ِ‬ ‫طشتي مةرجدار بة بووني ئاسانكارى(تساهل) و‬ ‫ليَبوردةيي سياسيي‪ ،‬سنوورداربووني بةكارهيَناني‬ ‫دةستةآلتي حكومةتي بة لةبةرضاوطرتني ماف و‬ ‫ئازدي تاك و طروثةكان‪ ،‬فرةيي و ثلؤرالي طروثةكان‬ ‫و بةرذةوةندي و بةها كؤمةآليةتييةكان‪ ،‬توانستي‬ ‫بيروراى ئازاد لةبارةى‬ ‫طؤرينةوةى‬ ‫ِ‬ ‫ليَدوانى طشتي و ِ‬ ‫ثرسة سياسييةكان و ضظاتي سظيلي‪ ،‬ثرةنسيثي ريَذةيي‬ ‫َ‬ ‫بيروباوةرى‬ ‫مؤرال و بةهاكان‪ ،‬ليَبوردن لة بةرانبةر‬ ‫ِ‬ ‫و جياواز و ناكؤك‪ ،‬يةكساني سياسيي طروثة‬ ‫كؤمةآليةتييةكان لة روانطةى طةيشتن بة دةستةآلت‪،‬‬ ‫طؤريني كةمينة هزرييةكان بؤ زؤرينة لة‬ ‫توانستي‬ ‫ِ‬ ‫َروانيني طروثةكان‪ ،‬سةربةخؤيي‬ ‫ريَطةى بانطةشةى تي ِ‬ ‫دةستةآلتى دادوةرى رووةو طةرةنتي ئازادي سظيلي‬ ‫تاك و طروثةكان‪ ،‬جياكردنةوةى دةسةآلتةكان يان‬ ‫سي دةستةآلتة لة يةكتري‪،‬‬ ‫سةربةخؤيي النيكةمي َ‬ ‫خستنةرووي ئؤثؤزيسيؤني ريَكخراو و‬ ‫توانستي‬ ‫ِ‬ ‫بووني طروثة ئؤثؤزيسيؤنة ياساييةكان‪.‬‬ ‫هةرةشة لة‬ ‫لة سةدةى بيستةمدا مةترسييةكي تازة ِ‬ ‫تيَطةى ديَمؤكراسي كالسيكي دةكات‪ ،‬كة كةمتر نيية‬ ‫لة مةترسي ديسثؤتيزمي زؤرينة‪ ،‬و راستييةكةى‬ ‫طؤرانكارى لة واتاى ديَمؤكراسيدا‪.‬‬ ‫بووةتة هؤى‬ ‫ِ‬ ‫بيَطومان ئابوورى سةرمايةدارى لة ثراكتيكدا‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬


‫ضةندين سنوورداريَتي بؤ بةشداريكردني سياسيي‬ ‫دروستكردووة‪ .‬لة ديَمؤكراسييةكانى هاوضةرخدا‬ ‫بي مةرج بووة و مافي َ‬ ‫هةلبذاردني‬ ‫مافي دةنطدان َ‬ ‫ثارتة سياسيية جياوازةكان بووني هةية‪ ،‬بةآلم‬ ‫وةها مافيَك نةبووةتة طةرةنتي يةكساني هةلة‬ ‫(فرسةتة) ثراكتيكييةكانى بةشداريكردني كؤمةآليةتي‬ ‫طؤرانكاريية جؤراوجؤرةكانى وةكو‪:‬‬ ‫و سياسيي‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫رادةى داهات‪ ،‬ثةروةردة‪ ،‬شارنشيني‪ ،‬قةراخنشيني‬ ‫و‪ ...‬لة ثيَوةرى بةشداريكردني سياسييدا كاريطةر‬ ‫بووة‪ .‬هةروةها بووني ئيليتة ريَكخراو و بةهيَزةكان‬ ‫ئةمرؤدا ضةندين ريَطري‬ ‫لة ديَمؤكراسييةكاني‬ ‫ِ‬ ‫دروستكردووة لة بةردةم بةشداريكردني راستةقينةى‬ ‫طشتي لة ذياني سياسييدا‪ ،‬واى ليَهاتووة هةنديَك لة‬ ‫بنةرةتدا بة‬ ‫تيؤرسيناني هاوضةرخ ديَمؤكراسي لة‬ ‫ِ‬ ‫فرةيي و ملمالنيَي ئيليتةكان دادةنيَن‪ .‬دةستةآلتطري‬ ‫برياردانة سياسييةكان لة‬ ‫ئيليتةكان بةسةر‬ ‫ِ‬ ‫ديَمؤكراسييةكانى هاوضةرخدا بووةتة ريَطر لة بةردةم‬ ‫طةشةسةندني يةكساني كؤمةآليةتي و ئابووري‪.‬‬ ‫بةمجؤرة تيَطةى ديَريني ديَمؤكراسي زؤرينةيي جيَى‬ ‫َ‬ ‫ضؤل كردووة بؤ تيؤرى ديَمؤكراسيي ئيليتيست‬ ‫خؤى‬ ‫‪ .Elitist‬لة ديَمؤكراسي ئيليتةكاندا ئازادي تاك و‬ ‫حكومةتى زؤرينة و يةكساني‪ ،‬واتا ثرةنسيثةكانى‬ ‫ديَمؤكراسي كالسيكي‪ ،‬جيَي خؤى بؤ ديَمؤكراسي‬ ‫َ‬ ‫ضؤل‬ ‫وةكو ميَتؤديَك بؤ ثيَكهيَناني ريَبةرى سياسيي‬ ‫دةكات‪ .‬ثلؤراليستة هاوضةرخةكان ديَمؤكراسي تةنها‬ ‫بة ضاالكي و ملمالنيَي ضةند ئيليتيَك دةزانن‪ .‬ئةوان‬ ‫َروانينة ديَمؤكراتة راديكالةكانى وةكو رؤسؤ‪ ،‬كة‬ ‫تي ِ‬ ‫َ‬ ‫خةلكي دةنطي خوداية)‬ ‫بؤضووني وابوو (دةنطي‬ ‫َ‬ ‫هةلة دةكةن) بة ئايدياليستي‬ ‫و (كةمينة هةميشة‬ ‫َروانيني ئةوان ديَمؤكراسي نةك‬ ‫دادةنيَن‪ .‬بة تي ِ‬ ‫َ‬ ‫حكومةتي زؤرينة و جةماوةرى‪ ،‬بةلكو‪ ،‬اليةني زؤرى‬ ‫ئامرازةكةية بؤ راويَذكردن لةتةكياندا و ثاراستني‬ ‫بةرذةندي كةمينةكانة‪ .‬تيَطةيشتني َ‬ ‫خةلكي بؤ طةيشتن‬ ‫ئالؤزةكان بةس نيية‪َ ،‬‬ ‫بة كارة َ‬ ‫رؤلى ئةوان تةنها دةبيَت‬ ‫َروانينةدا‪،‬‬ ‫رازيبوون بيَت نةك حكومةتكردن‪ .‬لةم تي ِ‬ ‫ديَمؤكراسي كاتيَك بةدي ديَت‪ ،‬كة حكومةت لة‬ ‫َدةرؤكانى جةماوةر‬ ‫داخوازيية راستةوخؤ و زي ِ‬ ‫ثاريَزراو بيَت‪.‬‬ ‫تيؤرداريَذي لةبارةى‬ ‫لة سةدةى بيستةمدا‬ ‫ِ‬ ‫دذةزؤرينةى‬ ‫ئاراستةيةكي‬ ‫ديَمؤكراسييةوة‬ ‫وةرطرتووة‪ .‬راستييةكةى ئةزمووني فاشيزم و‬ ‫كؤكردنةوةى جةماوةر لة نيَوان دوو جةنطي جيهانيدا‬

‫تيؤرداريَذي داناوة‪.‬‬ ‫طؤرانةى‬ ‫ِ‬ ‫كاريطةرى لةسةر ئةم ِ‬ ‫تةنانةت لة ديَمؤكراسييةكاندا هيَشتا جةماوةر بة‬ ‫هةرةشة دادةنريَت بؤ ديَمؤكراسي‪ ،‬لةبةر ئةوةى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫هةلكردن و‬ ‫َروانيني ثلؤراليستان لة ئاطايي و‬ ‫تي ِ‬ ‫بي بةهرةن‬ ‫ليَبوردةيي ثيَويست بؤ ذياني ديَمؤكراتيكي َ‬ ‫َ‬ ‫هةلبذاردنة سياسييةكاندا كاريطةر دةبن بة‬ ‫و لة‬ ‫هؤكارة هةستيارى و نائاوةزييةكانةوة‪ .‬بة شيَوةيةكي‬ ‫طشتي لة ديَمؤكراسي ثلؤرالي و ملمالنيَي ئيليتةكاندا‬ ‫َ‬ ‫مؤرالي تيؤرى كالسيكي‬ ‫توخمطةلي ئايديالي و‬ ‫ديَمؤكراسي وةكو توخمطةلي ثووض و ئةفسانةيي‬ ‫رةتدةكريَتةوة و راستييةكةى شيَوةى ثراكتيزةكردني‬ ‫ديَمؤكراسيية هةبووةكان وةكو تيؤرياي ديَمؤكراسي‬ ‫ثةسةند دةكريَت‪ .‬لةسةر ئةم بنةماية بةشداريكردني‬ ‫زؤرينةي َ‬ ‫خةلكي لة سياسةتدا نة شياوة و نة خوازراو‪.‬‬ ‫َ‬ ‫ئالؤزي ثرسة سياسييةكان لة ضظاتة هاوضةرخةكاندا‬

‫و ئارةزووي زؤرى طشتي رووةو بوارة تايبةتةكان‪،‬‬ ‫بةشداريكردني سياسيي ئةواني نةشياو كردووة‪.‬‬ ‫سةربارى ئةمة‪ ،‬وةها بةشداريكردنيَك نةخوازراوة‪،‬‬ ‫لةبةر ئةوةى داخوازي زياد لة ثيَويست بةسةر‬ ‫سيستةمي سياسييدا دةسةثيَنيَت و كةشي ذياني‬ ‫َ‬ ‫خةيال و سةراب ئاويَتة دةكات‪.‬‬ ‫سياسيي لةتةك‬ ‫كةواتة ديَمؤكراسي تةنانةت هةنديَك لة طرنطيثيَنةدان‬ ‫و َ‬ ‫هةلضووني جةماوةرى طةرةكة‪.‬‬ ‫بة شيَوةيةكي ثوخت‪ ،‬ديَمؤكراسي تا هةنوكة لة‬ ‫سي تيَطةدا بةكار هيَنراوة‪ :‬يةكةم‪ ،‬بة واتاى حكومةتي‬ ‫َ‬ ‫زؤرينة‪ ،‬دووةم‪ ،‬بة واتاى حكومةتى ياسا و سيَيةم‪،‬‬ ‫بة واتاى فرةيي ئيليتةكان و طروثةكانى دةستةآلت‪.‬‬ ‫سي تيَطةيشتنةدا ضةندين ناكؤكي هةن‪،‬‬ ‫لة نيَوان ئةم َ‬ ‫نارووني لة واتاى ديَمؤكراسي و‬ ‫كة بووةتة هؤى ِ‬ ‫سةرةنجام‪ ،‬بووةتة زةمينةساز بؤ طوزراشتكردني‬ ‫جؤراوجؤر ليَي لة سةدةى بيستةمدا‪.‬‬ ‫***‬ ‫لةوةى طوترا وادةردةكةويَت لة روانطةى‬ ‫ليبةرال‪-‬ديَمؤكراسي‬ ‫تيؤرى‬ ‫فةلسةفييةوة‪،‬‬ ‫خؤرئاوايي ثشت بةست بيَت بة دوو تيَطةيشتني‬ ‫سةرةكي و هاوكات ناكؤك بة سروشتي مرؤيي‪:‬‬ ‫يةكةم‪ ،‬تيَطةيشتني ليبةرالي و تاكطةرايانة‪ ،‬كة مرؤظ‬ ‫بة بوونةوةريَكي بةرذةوةندخواز دادةنيَت‪ ،‬وةها‬ ‫تيَطةيشتنيَك بنةما و ثيَويستي ثيَشخستني سيستةمي‬ ‫سةرمايةدارى بووة‪ .‬دووةم‪ ،‬بة سةربةست و ئازاد‬ ‫زانيني مرؤظ‪ ،‬كة لة سةدةى نؤزدةيةمدا لة َ‬ ‫ثال‬ ‫تيَطةيشتني يةكةمدا ثيَشخراوة و بنةماى ديَمؤكراسي‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬

‫‪75‬‬


‫تةواوتر(كاملتر)ة لة ليبراليزم‪ .‬بةم دوو تيَطةيشتنة‬ ‫ناكؤكة لة مرؤظ لة ميَذووي هزرى سياسييدا‪،‬‬ ‫بةر لة سةدةى بيستةم‪ ،‬لة رةوشيَكي كؤمةآليةتي‬ ‫جياوازدا ثةيدا بووة‪ .‬بيَطومان لة ثراكتيكدا ثةيوةندي‬ ‫لة نيَوان ئةم دوو تيَطةيةدا ثةيدا بووة‪ ،‬بةم واتاية‬ ‫بازارى ئازادي‬ ‫مرؤظ لة ضظاتدا‪ ،‬كة ثشت بةستة بة‬ ‫ِ‬ ‫سةرمايةدارى‪ ،‬بوونةوةريَكي بةرذةوةندخوازانةية و‬ ‫بةهؤى ئازادي و سةربةستي خؤيةوة سةوداسةرى‬ ‫دابينكردني بةرذةوةندييةكانى خؤيةتي‪ .‬بةآلم لة‬ ‫روانطةى لؤجيكييةوة مرؤظي بةرذةوةندخواز بةهؤى‬ ‫ئةوةي بة َ‬ ‫ثالنةرةكان يان رةمةكةكان و سروشتي‬ ‫خؤى سةوداسةرى بةرذةوةندييةكانى خؤيةتي‪ ،‬ئةوا‬ ‫بنةرةتدا سةربةست و ئازاد نيية‪.‬‬ ‫لة ِ‬ ‫بنةرةتةكاني تيؤرى ليبةرال‪-‬ديَمؤكراسي دةشيَت‬ ‫ِ‬ ‫لة سيستةمي كؤمةآليةتي و سياسيي ليبةراليدا‬ ‫بيدؤزينةوة‪ ،‬كة لة سةدةى حةظدةهةم و هةذدةهةمدا‬ ‫لة ئةوروثا‪ ،‬تايبةت ئينطالند‪ ،‬دةركةوت‪ .‬تيؤرى‬ ‫ليبةرالي بةر لة ديَمؤكراتيك لة وةها سيستةميَكدا‬ ‫ثةيدا بوو‪ .‬بةو جؤرةى ثيَشتر بينيمان‪ ،‬هزرظاناني‬ ‫ليبةرال‪ ،‬لة لؤكةوة تا بيَنتهام‪ ،‬بيَذةرى ئةو سيستةمة‬ ‫بوون‪ ،‬و بةثيَي هؤطرييةكاني ئةو سيستةمة‪ ،‬ويَنةيةكي‬ ‫تيؤرييان لة سروشت و هؤطرى مرؤظ بةدةستةوة‬ ‫َروانينيَكدا ئامانجي ضظات طةياندني‬ ‫داوة‪ .‬لة وةها تي ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلةيةكة‬ ‫شادي و بةرذةوةنديية بؤ زؤرينة‪ .‬مرؤظ‬ ‫لة خواستةكان‪ ،‬كة دةبيَت بةدةست بيَن‪ .‬لةوانة‪:‬‬ ‫خواستي ناوداربوون‪ ،‬دةستةآلت‪ ،‬دلؤظاني‪ ،‬ئاساييش‬ ‫َروانيني ليبةرالةكاندا زيَتر‬ ‫و خاوةنداريَتي‪ .‬لة تي ِ‬ ‫جةختكراوةتةوة لةسةر ئاساييشي خاوةنداريَتي نةك‬ ‫يةكساني لة خاوةنداريَتيدا‪ ،‬لةبةر ئةوةى جةختكردنةوة‬ ‫لةسةر يةكساني دةبيَتة هؤي ناكارابووني َ‬ ‫ثالنةرى‬ ‫َ‬ ‫هةلضنيني سامان و سةرماية لة ضظاتدا‪ .‬بة تايبةت لة‬ ‫فيَرطةى سوودمةندخوازي بيَنتهامدا‪ ،‬ضاكةى تاكةكان‬ ‫و ضظات لة زيادبووني سامان و كاآل مادييةكانة‪.‬‬ ‫دةربرينة ناسراوةكةى خؤيدا دةبيَذيَت‪:‬‬ ‫بيَنتهام لة‬ ‫ِ‬ ‫(يةكةم لة بةرانبةر هةر بةشيَكي سامان لة ضظاتدا‬ ‫بةشيَك لة شادى و بةختةوةرى ضيَدةبيَت‪ .‬دووةم‪،‬‬ ‫لة دوو تاكدا‪ ،‬كة ساماني نايةكسانيان هةية‪ ،‬ئةوةى‬ ‫ساماني زيَتري هةية شادترة)(‪ .)2‬بة كورتي زيادبووني‬ ‫سامان دةبيَتة هؤى زيادبووني شادي تاك و ضظات‪.‬‬ ‫بة طةشةسةندني ضظاتي سةرمايةدارى لة سةدةى‬ ‫ئيدي(تصور)ي مرؤظ وةكو‬ ‫حةظدةهةم بةدواوة‪،‬‬ ‫َ‬ ‫بوونةوةريَكي بةرذةوةندخواز و بةكاربةري كاآلكان‪،‬‬

‫‪76‬‬

‫َ‬ ‫مؤرالييةوة بة شياو‬ ‫بة ئاوةزمةندي و لة رووانطةى‬ ‫ئةذمار كرا‪ ،‬لة كاتيَكدا وةها تيَطةيشتنيَك لة مرؤظ‬ ‫َ‬ ‫مؤرالييةكانى ثيَشوو بة‬ ‫لة سيستةمة كؤمةآليةتي و‬ ‫طشتي لؤمةكراو بوو‪ .‬راستييةكةى سوودمةندخوازي‬ ‫و ليبراليزم بةرهةمي وةرضةرخانة هزريية‬ ‫سةرةكييةكانى ضةند سةدةى ميَذووي ئةوروثا‬ ‫بوون‪ ،‬كة هةمووان‪ ،‬لة هيومانيزمةوة بؤ بزووتنةوةى‬ ‫ريفؤرمي ئاييني بطرة تا دةطاتة ئاوةزطةرايي‬ ‫‪ Rationalism‬و سيَكيوالريزم ‪ ،Secularism‬بوونة‬ ‫هؤكارى زيادبووني ئاراستةى رووكردنة دنيا‪.‬‬ ‫بازارى ئازاد خؤى ثشت‬ ‫سيستةمي سةرمايةدارى و‬ ‫ِ‬ ‫بةست بوو بة مافي تاك بؤ دةستةبةركردني سامان‬ ‫بة شيَوةيةكي ناسنووردار‪ ،‬و ويَنةى وةها تاكيَك‬ ‫فيَرطةى سوودمةندخوازي لة روانطةى تيؤرييةوة‬ ‫دايدةرشت‪ .‬مرؤظ بة خاوةندار و بةكاربةرى كاآل‬ ‫ِ‬ ‫و سامانة ناكؤتاكان ويَنا دةكرا‪ .‬وةها ويَناكردنيَكي‬ ‫مرؤظ بؤ ثاساوداني مافي بةدةستهيَناني سامان و‬ ‫كاآل بة شيَوةيةكي ناسنووردار زةروورةتي هةبوو‪،‬‬ ‫نوي ئةذمار‬ ‫وةها مافيَك بة بنةماى ضظاتي‬ ‫بازاري َ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫هةلبةتة وةها ويَناكردنيَكي مرؤظ تا ئةو‬ ‫دةكرا‪.‬‬ ‫َ‬ ‫بازار‪،‬‬ ‫كاتةى ضظات ثشت بةست بيَت بة ثالنةرةكاني‬ ‫ِ‬ ‫ئةوا ثيَويستة‪ .‬بةمجؤرة بة خواستي ناسنووردار‬ ‫َ‬ ‫مؤرالي ئةذمار‬ ‫و بةرذةوةندخوازي ئاوةزمةند و‬ ‫دةكرا‪.‬‬ ‫بنةرةتي فةلسةفي ديَمؤكراسي‪ ،‬كة لة‬ ‫دووةمين‬ ‫ِ‬ ‫خؤطرى تيَطةيشتنيَكي ديكةية لة سروشتي مرؤظ‪ ،‬لة‬ ‫سةدةى نؤزدةهةمدا‪ ،‬تايبةت لة هزرى هزرظاناني وةكو‬ ‫حؤن ستيَوارت ميل‪ ،‬دةركةوت‪ .‬ئازادي‪ ،‬سةربةستي‪،‬‬ ‫و يةكساني مرؤظ وةكو جةوهةرى ديَمؤكراسي‬ ‫بؤ بةرذةوةندخوازي وةكو جةوهةرى ليبراليزم‬ ‫َ‬ ‫بازارى و تاكطةرايي‬ ‫مؤرالي‬ ‫زياد كرا‪ .‬رةخنةطراني‬ ‫ِ‬ ‫ليبةرالي لة رؤذةظياندا بوو ضةندين بةهاى سةرتر لة‬ ‫بةها بةرذةوةندخوازييةكاني ليبراليزم بخةنة روو‪.‬‬ ‫لةم جؤرة رةخنةطرتنانةدا لة جياتي جةختكردنةوة‬ ‫لةسةر خاوةنداريَتي لة شيَوةى ليبراليزمي كالسيكي‪،‬‬ ‫زيَتر جةخت دةكريَتةوة لةسةر توانستةكان و‬ ‫ليَهاتووييةكاني تاك‪ .‬مرؤظ بة بوونةوةريَكي ئازاد‬ ‫هاورةطةزةكانى‬ ‫و سةربةست و يةكسان لةتةك‬ ‫ِ‬ ‫خؤى دادةندريَت‪ .‬لةسةر ئةم بنةماية ئامانجي مرؤظ‬ ‫طةشةسةندني توانستة َ‬ ‫ئالؤزة مرؤييةكانة نةك تةنها‬ ‫بةدةستهيَناني بةرذةوةندى و كؤكردنةوةى كاآل‪.‬‬ ‫ذياني مرؤظ دةبيَت تةواو (كامل) بيَت نةك ئةوةى‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬


‫تةنها ببيَتة بةكارهيَنةرى زؤرى بةرذةوةنديية‬ ‫مادييةكاني خؤى‪ .‬راستييةكةى رةخنةطراني ليبراليزم‬ ‫تاكطةرايانة ويَ‬ ‫َلي بةدةستهيَناني بةرذةوةندخوازي‬ ‫تاكي ضظاتي ليبةرالي لةتةك يةكساني و ئازادي ضظاتي‬ ‫ديَمؤكراتيكةوة بوون‪.‬‬ ‫لة ديَمؤكراسييةكانى هاوضةرخدا ئةم دوو تيَطةيشتنة‬ ‫لة سروشتي مرؤظ و ضاالكييةكانى لة لةتةك يةكديدا‬ ‫بوونيان هةية‪ ،‬بةآلم ئةمةى‪ ،‬كة تي َ‬ ‫َكةلي يةكدي بوون‬ ‫بنةرةتدا تي َ‬ ‫َكةلي يةكدين‪ ،‬ئةوة قسةيةكي‬ ‫يان لة‬ ‫ِ‬ ‫ديكةية‪ .‬تيَطةيشتني دووةم هةرضةندة بؤ ثةرضةكردار‬ ‫َدةرؤيي ليبراليزمي تاكطةرايانةى‬ ‫بةرانبةر بة زي ِ‬ ‫بنةرةتةكةى لة‬ ‫سةدةى حةظدةهةم ثةيدا بوو‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫وةرضةرخانة هزرييةكانى ثيَشوودا‪ ،‬تايبةت ليَهزرينة‬ ‫شؤرشة ديَمؤكراتييةكان‪ ،‬هةبوو‪.‬‬ ‫هيومانيستي و‬ ‫ِ‬ ‫سةربارى ئةمة‪ ،‬بة سةرنجدان لة بةردةوامي و‬ ‫ثةرةسةندني سيستةمي سةرمايةدارى لة سةدةى‬ ‫نؤزدةهةم و بيستةمدا‪ ،‬تيَطةيشتني دووةم بؤ مرؤ‬ ‫نةبووة هؤى الوازي و نةماني تيَطةيشتني ليبةرالي‪،‬‬ ‫لةبةر ئةوةى تيَطةيشتني كؤتايي لةتةك راستةقينةى‬ ‫سيستةمي سياسيي و كؤمةآليةتي ثةيوةندييةكي‬ ‫بنةرةتي‬ ‫بةهيَزى هةبووة‪ .‬بة شيَوةيةكي طشتي‪ ،‬دوو‬ ‫ِ‬ ‫فةلسةفي ليبةرال‪-‬ديَمؤكراسي لة روانطةى تيؤرى‬ ‫و ثراكتيكييةوة هةميشة لةتةك يةكديدا ناكؤكيان‬ ‫هةبووة‪ .‬لةم رووةوة دةتوانين ببيَذين ديَمؤكراسي‬ ‫مؤديَرن دوو رووكارى هةية‪ :‬يةكيَكيان رووكارى‬ ‫ليبةراليستي‪ ،‬كة كردةكيانة دةبيَتة هؤى يةكسانيية‬ ‫كؤمةآليةتي و ئابوورييةكان يان النيكةم نابيَتة‬ ‫ريَطر لةبةردةميان‪ ،‬و سةرةنجام زيان بة هزرى‬ ‫يةكساني ماف و سياسيي دةطةيةنيَت‪ .‬هاوكات‪ ،‬وةها‬ ‫رووكاريَك لةبار بووة بؤ سيستةمي سةرمايةدارى‪،‬‬ ‫كة طةرةكت بيَت يان نا حةزي بة كؤكردنةوةى‬ ‫سامانة‪ ,‬دووةميان‪ ،‬رووكارى ديَمؤكراتيك‪ ،‬كة النيكةم‬ ‫بةرطرى لة يةكساني و سةربةستي و ئازادي هةموو‬ ‫تاكةكان دةكات‪ ،‬ئةطةر بة دروستي ثراكتيزة بكريَت‪،‬‬ ‫ئةوا لةتةك هةنديَك لة داخوازييةكانى سيستةمي‬ ‫سةرمايةدارى تيَكدةطيريَت‪ .‬هةرضؤنيَك بيَت تيؤرياي‬ ‫ليبةرال‪-‬ديَمؤكراسي لة سةدةى بيستةمدا لةخؤطرى‬ ‫َروانينيَكةوة‬ ‫ئةم دوو تيَطةيشتنة ناكؤكة بووة‪ .‬لة تي ِ‬ ‫دةشيَت ئةوانة بة طويَرةى جةختكردنةوةى زيَترى‬ ‫يةكيَكيان بةسةر ئةويديكةياندا ثؤليَنبةند بكةين‪.‬‬ ‫بة شيَوةيةكي طشتي تيؤري ليبةرال‪-‬ديَمؤكراسي‬ ‫ئاويَتةيةكي نةسازي ليبراليزمي كالسيك و ثرةنسيثي‬

‫َ‬ ‫هةلبذاردني‬ ‫ديَمؤكراتيكي يةكساني تاكةكانة لة‬ ‫حكومةتدا‪ .‬ئةم ئاويَتةية لةم روانطةيةوة ناسازة‪ ،‬كة‬ ‫تيؤرى كالسيطي ليبراليزم جةخت دةكاتةوة لةسةر‬ ‫مافي تاك بؤ بةدةستهيَناني سامان و خاوةنداريَتي‬ ‫بازارى ئازاد و سةرةنجام نايةكساني‪.‬‬ ‫ناسنووردار و‬ ‫ِ‬ ‫لة كاتيَكدا تيؤرى يةكساني ديَمؤكراتيك ئةم‬ ‫ثرةنسيثةى بة ناكؤك دةزاني لةتةك ئازادي و‬ ‫يةكساني راستةقينةى مرؤظةكان‪ .‬كيَشةى سةرةكي‬ ‫تيؤرى ليبةرال‪-‬ديَمؤكراسي هةميشة بووةتة هؤى‬ ‫بنةرةتة‬ ‫دروستكردني طونجان لة نيَوان ئةم دوو‬ ‫ِ‬ ‫تيؤرداريَذاني ليبةرال‪-‬ديَمؤكراسي‬ ‫فةلسةفييةدا‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫لة سةدةى نؤزدةهةمدا‪ ،‬تايبةت جؤن ستيَورات‬ ‫ميل‪ ،‬وابةستةبووني فرةى ليبراليزميان لةتةك‬ ‫كاثيتاليزم(سةرمايةدارى)دا لةبةرضاو نةدةطرت‪،‬‬ ‫َ‬ ‫بازاريان بةهةند‬ ‫مؤرالي‬ ‫و لةم رووةوة كاريطةرى‬ ‫ِ‬ ‫وةرنةدةطرت‪ .‬لة ثراكتيكدا‪ ،‬كاريطةرى راستةقينةى‬ ‫ئابوورى سةرمايةدارى بةسةر تيؤرى ليبةرال‪-‬‬ ‫ديَمؤكراسيدا هةروا بةهيَزة و لة سةدةى بيستةمدا‬ ‫ليَهزرينة نيؤليبةرالييةكان جاريَكي ديكة جةختيان‬ ‫لةسةر وابةستةبووني ليبراليزم بة سةرمايةدارييةوة‬ ‫كردؤتةوة‪.‬‬

‫ثةراويَزةكان‬ ‫‪(1) David Held (ed.), Political‬‬

‫‪Theory Today, London, Polity Press,‬‬ ‫‪1991, p.51.‬‬ ‫‪(2) C. B. Macpherson, Democratic‬‬ ‫‪Theory: Essays in Retrieval, London,‬‬ ‫‪Oxford U.P. 1975, p.27.‬‬

‫سةرضاوة‪:‬‬ ‫حسين بشيرية‪ :‬تاريخ انديشةهاي سياسي در قرن‬ ‫بيستم (ليبراليسم و محافظــه كارى)‪ ،‬جلد دوم‪ ،‬ضاث‬ ‫هشتم‪ ،‬نشرني‪ ،‬تهران‪ ،1387 ،‬ص‪.31-11‬‬ ‫***‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬

‫‪77‬‬


‫بةرطرى لة عةقلَيَكى‬ ‫ئيسالمى هاوضةرخ‬

‫شيروان كةريم محةمةد‬

‫‪78‬‬

‫لةسةرةتاى ئةم بابةتةوة ئاماذة بة بؤضوونيَك دةكةين لةسةر‬ ‫تيَكستى قورئانى‪ ،‬وةكو تيَكستيَكى ترانسيَنتالى‪ ،‬كة بووةتة‬ ‫َ‬ ‫مسولمانان‪ ،‬ئةويش دابةزينى ئايةتةكانى‬ ‫ئةكسيؤميَك الى‬ ‫قورئانة‪ ،‬دابةزينى ئايةتةكانى قورئان ياخود قورئان بة يةك‬ ‫بةشء ثيَكهاتةو يةكجار دانةبةزيوة‪ ،‬ئيتر سروش وةستابيَتء‬ ‫قورئان دابةزيبيَتء كارى ثيَكرابيَت‪َ ،‬‬ ‫بةلكو بةشيَوازى بةش‬ ‫بةشء ثارضة ثارضةو ئايةت ئايةت دابةزيوةتة سةر واقيعى‬ ‫جياواز‪ ،‬هةر ئايةتيَك بةثيَى بارودؤخى كؤمةآليةتىء سياسيء‬ ‫ئابوورىء فكرىء رؤشنبيري دابةزيوة بةثيَى ثيَداويستىء‬ ‫قةيرانء ثرسيارو ئيشكالييةتء طرفتةكانى فاكتيَكى دياريكراو‬ ‫دابةزيوة‪ ،‬ضونكة سايكؤلؤطياى تاكء سايكؤلؤطياى جةمعى‬ ‫لة قؤناغيَكء شويَنيَكء زمكانيَكى دياريكراوو جياوازة لة‬ ‫قؤناغء شويَنيَكء زمكانيَكى تر‪ ،‬ئةمةش ماوةى بيستء‬ ‫سآ ساأل بةردةوام بووةو لة دابةزينيشدا دوو شويَنى زؤر‬ ‫لةرووى‬ ‫جياواز بةديدةكريَت ئةويش مةككةو مةدينةية‪ ،‬مةككة ِ‬ ‫بيروباوةرى بتثةرستى تيادا بآلوبووةتةوةو زاأل‬ ‫بيروباوةرةوة‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫قورةيش لةبةر فاكتةرى سوبيَكتء ئؤبيَكتء‬ ‫بووة‪ ،‬كة سةرانى ِ‬ ‫ثةيرةويان ليَدةكريَت‪.‬‬ ‫خؤيان‬ ‫تايبةتىء‬ ‫بةرذةوةندى‬ ‫ِ‬ ‫لةثيَش هاتنى ئايينى ئيسالمء دابةزينى قورئاندا‪ ،‬كةمتر‬ ‫لةرووى‬ ‫كاريطةريى ئايينى جولةكةو مةسيحييان لةسةر بووة ِ‬ ‫َ‬ ‫بةرهةلستى ئايينى يةكتاثةرستييان‬ ‫عةقيدةوة‪ ،‬هةميشة‬ ‫كردووة‪ ،‬ئةطةرضى ئاطادارى ئايينة ئاسمانييةكان بوون‪،‬‬ ‫بةتايبةتى ئايينى جولةكةو كريستانى (مةسيحى)‪ ،‬بةآلم ئةم‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةى‬ ‫باوةرى‬ ‫دوو ئايينة كاريطةرييان لةسةر كلتوورو‬ ‫ِ‬ ‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬


‫بةريَذةيةكى كةم نةبيَت‪ ،‬كة ئةويش‬ ‫مةككة نةبووة‪ِ ،‬‬ ‫لة كةمينةيةكى ناو َ‬ ‫خةلكى مةككةدا خؤى دةبينيَتةوة‪،‬‬ ‫ئةوانيش حةنيفييةكان بوون‪ ،‬كة هةميشة دذايةتى‬ ‫كراون‪ ،‬لةاليةن ئةرستؤكراتةكانء ئةشرافةكانى‬ ‫قورةيشييةكان بوون‪ ،‬بةمةش ئايينى‬ ‫مةككةوة‪ ،‬كة ِ‬ ‫بيروباوةرةكانى لةناو مةككةدا بة‬ ‫بتثةرستىء‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةى مةككةدا بنجى‬ ‫هةستء نةستى تاكء‬ ‫باوةرى تاكى‬ ‫بةستبوو‪ ،‬ستراكتؤرى فيكرىء‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةيةى ثيَكهيَنابوو‪ ،‬بوونى ضةندين‬ ‫ئةو‬ ‫بت ذمارةيان سآ سةدو شةست بت بووة‪ ،‬لةناو‬ ‫َ‬ ‫بةلطةنماى ئةم بؤضوونةمانة‪ ،‬دةشيَت‬ ‫مةككةدا‬ ‫َ‬ ‫فاكتةرى سةرةكي قبولنةكردنى ئايينى نوآ‬ ‫َ‬ ‫قورةيشييةكان‪،‬‬ ‫خةلكى مةككةو‬ ‫(ئيسالم)‪ ،‬لةاليةن‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةى مةككةو دةسةآلتدارةكانيان‬ ‫ياخود‬ ‫بطةريَتةوة بؤ ميَذوويةكى دوورو دريَذتر‪ ،‬كة ئةويش‬ ‫ِ‬ ‫باوةريان بة‬ ‫كة‬ ‫بووة‪،‬‬ ‫حةنيفييةكان‬ ‫دذايةتيكردنى‬ ‫ِ‬ ‫يةكتايى خودا هةبووة‪ ،‬ئةمةش وةكو كلتوور بؤ‬ ‫نةوةكانى دواترى َ‬ ‫خةلكى مةككة ماوةتةوة‪.‬‬ ‫لة كاتى هاتنى ئايينى نويَدا رةفزى ئايينى نويَيان‬ ‫َ‬ ‫مسولمانان لةو شارة‬ ‫كردو بووة هؤى دةركردنى‬ ‫َ‬ ‫بةرةو مةدينة‪ ،‬بةهةمان شيَوة خةلكى (تائيف)يش‪،‬‬ ‫َ‬ ‫قبوول نةكردنى ئايينى نوآ‪،‬‬ ‫يةكيَك لة فاكتةرةكانى‬ ‫كاريطةرنةبوونيان بة ئايينى جولةكةو مةسيحى‬ ‫لةثيَش ئيسالمدا‪ ،‬ضونكة ثيَش هاتنى ئايينى نوآ‬ ‫بيروباوةرى يةكتاثةرستى بةرهةمهاتبوو‬ ‫زةمينةى‬ ‫ِ‬ ‫ئامادةكرابوو‪ ،‬بةهؤى كاريطةربوونى ئايينى‬ ‫جولةكةو مةسيحى لة حيجازو نيمضةدورطةى‬ ‫عةرةبى‪ ،‬بةتايبةتى لة باشوورى نيمضةدورطةى‬ ‫عةرةبى كاتيَك ئيسالم هات‪ ،‬زؤر لة تةعاليمء‬ ‫بيروباوةرةكانى غةريبء عةجيب نةبوو‬ ‫ريتواألء‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫بةالى ئةو كؤمةلطةيةوة‪ ،‬بةآلم بةشيَوةيةكى ريَذةيى‬ ‫لة ناوضةيةك بؤ ناوضةيةكى تر وةآلمى ئايينى نوآ‬ ‫درايةوة‪ ،‬بةثيَى ريَذةى كاريطةربوونيان‪ ،‬بةهةردوو‬ ‫ئايينى مةسيحىء جولةكة‪ ،‬جطة لةوةى مةككة‬ ‫سةنتةريَكى بازرطانى زؤر طرنط بوو لة نيمضة‬ ‫سةرةريَى سةرةكى بازرطانى‬ ‫دوورطةى عةرةبيدا‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫نيَوان يةمةنء شام بووة‪ ،‬قورئان لة سوورةتى‬ ‫(ئيالف) ئاماذةى ثيَكردووة‪ ،‬ئةمةش فاكتةرى‬ ‫ميَذووى واقيعىء سؤسيؤلؤطيية بؤ بةرزبوونةوةى‬ ‫ثيرؤزى كةعبة بةسةر طشت ناوضةكانى تردا‪ ،‬كة‬ ‫ضةندين ثةرستطاى هاوشيَوةى كةعبةى تيادابوو‪،‬‬ ‫كةواتة لةثاأل رةهةندى ميتافيزيكىء غةيبىء‬

‫موتةعالى لة ثيرؤزكردنى مةككةدا‪.‬‬ ‫ميَذووىء‬ ‫واقيعىء‬ ‫زةمينةيةكى‬ ‫ثيَشتر‬ ‫َ‬ ‫سؤسيؤلؤطىء سايكؤلؤطى رؤلى بينيوة لة‬ ‫بةرزكردنةوةى ثلةوثايةى كةعبة لة مةككةدا‪ ،‬ضووة‬ ‫َ‬ ‫خةيالدانى كؤمةآليةتىء هةستء نةستى تاكى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةى نيمضةدوورطةى عةرةبىء حيجاز بةطشتى‪،‬‬ ‫بةهؤى ئةم ثلةو ثايةى كةعبةوة فاكتةريَكى سةرةكى‬ ‫قورةيش بووة لة نيمضةدوورطةى‬ ‫دةسةآلتداربوونى ِ‬ ‫عةرةبيدا‪ ،‬بةآلم بارودؤخى مةدينة زؤر جياواز بووة‬ ‫لةرووى سياسيء كؤمةآليةتىء ئابوورىء فيكرىء‬ ‫ِ‬ ‫بيروباوةرةوة‪ ،‬ميَذوويةكى دوورتر‬ ‫رؤشنبيرىء‬ ‫ِ‬ ‫ئايينى مةسيحىء جولةكة كاريطةرييان لةسةر‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫خةلكى‬ ‫خةلكى يةسريب هةبووة‪ ،‬بؤية زؤر زوو‬ ‫باوةريان‬ ‫يةسريب ئاشنابوون بةيةكتاثةرستىء‬ ‫ِ‬ ‫بة وةحدانيةتى خودا هيَناو لةناوياندا بآلوبووةوة‪،‬‬ ‫َ‬ ‫بةلطةش بؤ ئةمة دةسةآلتداربوونى جولةكةكان‬ ‫لةناو يةسريبدا دةسةآلتى سياسيء ئابوورىء‬ ‫كؤمةآليةتييان لةدةستدابووة‪ ،‬ئةطةرضى يةكيَك لة‬ ‫فاكتةرةكانى دةسةآلتداربوونيان فاكتةرى بابةتيية‪،‬‬ ‫شةرو جةنطى دوورو دريَذى نيَوان هةردوو‬ ‫ئةويش‬ ‫ِ‬ ‫خيَ‬ ‫َلى ئةوسء خةزرةج بووة‪.‬‬ ‫ئةم دوو بارودؤخة جياوازة وادةكات دووجؤر‬ ‫ئايةت ليَكجودابكةينةوة (مةككىء مةدةنى)‪ ،‬ئيَمة‬ ‫نابيَت تةفسيرى ميَذوويى بؤ قورئان بكةين‪ ،‬لة‬ ‫روانطةى ئةم دوو بارودؤخة جياوازةوة‪ ،‬وةكو‬ ‫ضؤن ناسرى سوبحانى رةفزى تةفسيرى ميَذوويى‬ ‫بؤ قورئان دةكات‪ ،‬دةشيَت ناسرى سوبحانى‬ ‫مةبةستى لةوة بووبيَت كة ناتوانين قورئان تةنها لة‬ ‫روانطةى بارودؤخى مةككةو مةدينة بخويَنينةوة‪،‬‬ ‫ضونكة لة قؤناغى دواتردا كة ميَذووى مرؤى ثيادا‬ ‫َثةربووة بةشيَوازيَكى جياوازتر بخويَنريَتةوةو‬ ‫تي ِ‬ ‫لي بةرهةمبيَت‪ ،‬كةواتة ئيَمة‬ ‫ماناى نوآء جياوازى َ‬ ‫ناتوانين تةنها لة ريَطةى ئةو دوو بارودؤخةوة‬ ‫َرامانء‬ ‫تةفسيرو تةئويلى قورئان بكةينء لةكاتى تي ِ‬ ‫بطةريَينةوة بؤ ئةو دوو‬ ‫تةئويلء تةفسيرى قورئان‬ ‫ِ‬ ‫بارودؤخة‪ ،‬ضونكة بةثيَى فةلسةفةى ميَذوو‪ ،‬ميَذوو‬ ‫خؤى دووبارة ناكاتةوة‪ ،‬ئةم وتةية بةثيَى زانستى‬ ‫ميَذوو راستة‪ ،‬نةك فةلسةفةى ميَذوو‪ ،‬ضونكة‬ ‫طةرضى دوو بارودؤخى ليَكضوومان هةبيَت لة دوو‬ ‫لةرووى زةمةنء جوطرافياوة‬ ‫قؤناغى جياوازداو ِ‬ ‫زؤر لةيةكترى دووربن‪ ،‬ئةوا فاكتةرةكانى ثشت‬ ‫هةردوودياردةكة ليَكجياوازن‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬

‫‪79‬‬


‫ئايةتةكانى قورئان لة قؤناغى مةككةدا جةغت‬ ‫بيروباوةرو عةقيدة دةكةنةوة لة‬ ‫لةسةر اليةنى‬ ‫ِ‬ ‫مةككةدا‪ ،‬ئةو بارودؤخةى كة باسمان كرد واقيعى‬ ‫بيروباوةرةوة‬ ‫لةرووى‬ ‫مةككةى ثيَكهيَنابوو‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ثيَويستبوو جةخت لةسةر عةقيدةى يةكتاثةرستى‬ ‫بكاتةوة ئةمةش ناكؤك بوو لةطةأل واقيعة‬ ‫كؤمةآليةتييةكة‪ ،‬ضونكة ئاشنانةبوون بة عةقيدةى‬ ‫يةكتاثةرستى‪ ،‬كةواتة قؤناغى مةككة زؤربةى‬ ‫ئايةتةكان كة دابةزيون بؤ كاريطةربوون لةناخء‬ ‫بيروباوةرى تاكةكانء كاريطةربوون لة‬ ‫ناوةوةو‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطايةو ضةسثاندنء‬ ‫كلتوورى عةقيدةى ئةو‬ ‫تؤخكردنةوةى تةوحيد بةسةر بتثةرستيدا دابةزيون‪،‬‬ ‫باوةرى يةكتاثةرستى لة روانطةى‬ ‫بةآلم كاتيَك‬ ‫ِ‬ ‫قورئانةوة (مطرح) دةبيَت وةآلمى نادريَتةوة‪،‬‬ ‫ستراكتؤرو واقيعى كؤمةآليةتى ئةم فيكرة دةخاتة‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى مةككة‪،‬‬ ‫ثةراويَزةوةو دةيخاتة دةرةوةى‬ ‫ئةطةرضى دةبيَت جةخت لةسةر ئةوة بكةين هةر‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطايةكدا‬ ‫باوةرو بؤضوونيَكى نوآ‪ ،‬لةهةر‬ ‫فيكرو‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫سةرهةلدةداتء دةردةكةويَت ثيَضةوانة بيَت لةطةأل‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا وةآلمى ناداتةوة‪،‬‬ ‫ستراكتؤرى كؤمةآليةتى‬ ‫لةهةمان كاتدا نابيَت ئةوة فةرامؤش بكةين كة‬ ‫َ‬ ‫سةرهةلدانء طةشةكردنء ثيَطةيشتن لةو‬ ‫تؤوى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةيةدا جيَدةهيَليَت‪ ،‬ياخود ثرسيار لةسةر‬ ‫باوةرو بؤضوونى كؤن دروست دةكات‬ ‫فيكرو‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫طومانيَك دةخاتة ئةو كؤمةلطةيةوة‪.‬‬ ‫ئايينى ئيسالميش ئةطةرضى خراية دةرةوةى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةى مةككة تؤوى طةشةكردنى تيادا بةجيَهيَشت‪،‬‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطة شويَن ئايينى‬ ‫سةرةتا ضينةكانى خوارةوةى‬ ‫نوآ كةوتن‪ ،‬بةآلم كاتيَك ئيسالم دةطات بة يةسريب‬ ‫لةطةأل جةختكردنةوةى لةسةر ئايينة ئاسمانييةكانى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةى يةسريب‬ ‫ثيَشوو كة بووبووة كلتوورى‬ ‫جياواز لةطةأل مةككة ئايينى نوآ طونجابوو لةطةأل‬ ‫َ‬ ‫خةلكى يةسريب‪ ،‬بؤية‬ ‫بيروباوةرى‬ ‫ستراكتؤرو‬ ‫ِ‬ ‫هةر زوو ئيسالم وةردةطرنء ثشتطيريي خؤيان بؤ‬ ‫دةردةبرن‪ ،‬ئةمةش زةمينةيةك ئامادة‬ ‫ئايينى نوآ‬ ‫ِ‬ ‫لةرووى ميَذوويىء كؤمةآليةتىء كلتوورييةوة‬ ‫بوو ِ‬ ‫تةنها ثةيوةندى بة بةيعةى عةقةبةوة نيية‪ ،‬كة‬ ‫زؤربةى ميَذوونووسان جةختى ليَدةكةنةوة‪ ،‬وةك‬ ‫ضؤن خةليل عةبدولكةريم لة كتيَبى (قريش من قبيلة‬ ‫الى الدولة المركزية) جةختى ليَدةكاتةوة‪.‬‬ ‫ئايةتةكانى ئةم قؤناغة جةخت لةسةر ياساكانء‬ ‫واقيع دةكاتةوةو ئةحكامء ياساكانى ئيسالم‬ ‫‪80‬‬

‫لةخؤدةطريَت‪ ،‬لة ريَطةى ئايةتةوة بة سروش‬ ‫دادةبةزيَتء وةآلمى ثيَداويستىء قةيرانء كيَشةو‬ ‫طرفتء ئيشكالييةتةهةنووكةيىء نويَكانى ئةو‬ ‫قؤناغة دةداتةوة كة جياوازة لة قؤناغى مةككة‬ ‫جةخت لةسةر اليةنى عةقيدة بةتةنها ناكاتةوة‪،‬‬ ‫ضونكة هيض ئيشكالييةتء طومانيَك لةئارادا نيية‬ ‫بيروباوةرى تةوحيد‬ ‫لةوبارةيةوة‪ ،‬واقيعةكة‬ ‫ِ‬ ‫بةناويدا ضةسثيبوو‪ ،‬ثيَشتر زةمينةيةك بؤ تةوحيد‬ ‫لةئارادابووة‪ ،‬ئةطةرضى بؤ جةختكردنةوةى زياترو‬ ‫تؤخكردنةوةى ئةو عةقيدةية ثيَداويستييةكى طةورةو‬ ‫طرنطة‪ ،‬بةآلم ئيَمة باس لة دابةزينى ئايةتةكانى‬ ‫قورئان دةكةين كة هيَشتا دانةبةزيون لةوكاتةدا‪،‬‬ ‫ئةويش اليةنى تةشريعى ئايةتةكانة‪ ،‬هةميشة ياساو‬ ‫واقيع دوو ضةمكى ثيَكةوة بةستراون‪ ،‬ياسا هةميشة‬ ‫دةرهاويشتةى واقيعى كؤمةآليةتى دةبيَت‪ ،‬ياخود‬ ‫طؤرينى واقيعى كؤمةآليةتى ديَتة ئاراوة‪ ،‬ئاسا‬ ‫بؤ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ئيسالمييةكان وزةى ئةوةى لةخؤيدا هةلطرتووة‬ ‫لةهةموو سةردةميَكدا ياسايةكى خةلالق بيَت‪.‬‬ ‫ليَرةدا ئاماذة بةهةردوو ئايينى مةسيحىء‬ ‫جولةكة دةكةين‪ ،‬يةكةميان زياتر جةخت لةسةر‬ ‫اليةنى رؤحىء مةعنةوىء عةقيدى دةكاتةوة‪ ،‬بةآلم‬ ‫دووةميان زياتر جةخت لةسةر واقيعء ياساكانء‬ ‫عةقيدة دةكاتةوة‪ ،‬كةواتة ئايينى ئيسالم تةوافوقى‬ ‫نيَوان ئةم دوو ئايينةية كة ئايينى يةكتاثةرستىء‬ ‫ئاسمانين‪ ،‬ئيسالميش بةهةمان شيَوة‪ ،‬بةآلم ئيسالم‬ ‫اليةنى رؤحىء مةعنةوى لةاليةكء اليةنى ياساكانء‬ ‫واقيعء عةقيدة لة اليةكى ترةوة ثيَكةوة كؤدةكاتةوة‪،‬‬ ‫لي بةرهةم ديَت‪ ،‬ئةمةش ئةو‬ ‫ئايينى نويَى ئيسالمى َ‬ ‫َ‬ ‫ئةلقة ثيَكةوة بةستراوةى ئايينة ئاسمانييةكانمان بؤ‬ ‫دةردةخات‪ ،‬لةسةرةتاى ميَذووى مرؤيى هةتا هاتنى‬ ‫ئايينى ئيسالم‪ ،‬كة هةموو ئةو ئايينة ئاسمانييانة‬ ‫َ‬ ‫طؤرانى طرنطى‬ ‫هةريةكةيانء لة قؤناغيَكدا‬ ‫كؤمةليَك ِ‬ ‫دروستكردووة‪ ،‬هةر ئايينيَكيش ثةيوةست بووة بة‬ ‫طؤرانكاريى ئايينى ثيَشء ثاش خؤيةوة‪،‬‬ ‫ثرؤسةى‬ ‫ِ‬ ‫طؤرانى ثيَشووتر‬ ‫واتة هةر ئايينيَك ثةيوةست بووة بة ِ‬ ‫لة رةهةندى سؤسيؤلؤطييةوةو بةثيَضةوانةشةوة‪.‬‬ ‫دةبيَت ضةسثاندنى عةقيدةى يةكتاثةرستى‬ ‫بروانينء‬ ‫لةميَذووى مرؤظايةتيدا لةم روانطةيةوة ليَي ِ‬ ‫سةيرى بكةين‪ ،‬ميَذووى ئايينة ئاسمانييةكان‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةى مرؤييان بردة قؤناغى‬ ‫بةطشتىء ثيَكةوة‬ ‫يةكتاثةرستى‪ ،‬ئةمةش ئةو روانطة قورئانييةمان‬ ‫بؤ دةردةخات كة باس لة ئايينةكانى ثيَشووترو‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬


‫ثيَغةمبةرةكانيانء رووداوةكانيان دةكات‪ ،‬ياخود‬ ‫باس لة سةرئةنجامى نةتةوةكانى ثيَشوو دةكات‪،‬‬ ‫َ‬ ‫سةريهةلداوة‪ ،‬كةواتة ئيسالم‬ ‫كة ئايينةكانيان تيايدا‬ ‫تةوافوقى نيَوان ئةو دوو ئايينةية‪ ،‬ئةم باسة محمد‬ ‫جابر أالنصارى لةنامةى دكتؤراكةيدا (الفكر العربى‬ ‫َ‬ ‫دةليَت‪:‬‬ ‫والصراع االضداد) جةختى ليَدةكاتةوةو‬ ‫ئيسالم ثرؤذةيةكى تةوفيقى زةبةالحة لةرووى‬ ‫ئايينةوة‪ ،‬ئةمةش وادةكات وزةيةكى شارستانى‬ ‫هةبيء‬ ‫طةورةو بةهيَز لةناوةخنى ئيسالمدا‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫عةقلى ئينسانى ضةكةرة بكاتء‬ ‫بةكاريَكردنى لةطةأل‬ ‫طةشة بكاتء ببيَتةهؤى دروستبوونى شارستانييةت‪،‬‬ ‫بةبآ جةختكردنةوة لةسةر واقيع مومكين نيية‬ ‫ئيسالم بةشداربيَت لة دروستكردنى شارستانيةت‬ ‫َ‬ ‫مةتريالييةوة‪ ،‬كةواتة‬ ‫لةهةردوو رةهةندى رؤحىء‬ ‫َروانينمان بؤ ئيسالم دةبيَت لةم دوو رةهةندةوة‬ ‫تي ِ‬ ‫بيَت‪ ،‬دةشيَت هؤكارى دةركةوتنى عةلمانيةت بةماناى‬ ‫َ‬ ‫دةولةت‬ ‫جياكردنةوةى ئايين لةاليةكء سياسةتء‬ ‫لةاليةكى ترةوة لةسةر ئةم بناغةية بيَت‪ ،‬بةرامبةر‬ ‫ئايينى مةسيحى ئةم ئايينة بةزؤرى جةخت لةسةر‬ ‫اليةنى رؤحىء مةعنةوى دةكاتةوة‪ ،‬نةك واقيعى‬ ‫مةحسوسء ياساكان‪.‬‬ ‫َروانينةى‬ ‫كةواتة دةطةينة ئةم دةرةنجامةى كة ئةم تي ِ‬ ‫عةلمانيةت بةرامبةر ئيسالم لؤذيكى ناكةويَتةوة‪،‬‬ ‫ضونكة ئيسالم جةخت لةسةر هةردوو رةهةندةكة‬ ‫َ‬ ‫مسولمان كاتيَك لة قورئانء‬ ‫دةكاتةوة‪ ،‬ئيَمةى‬ ‫دةروانين دةبيَت لةهةردوو رةهةندةكةوة‬ ‫ئيسالم‬ ‫ِ‬ ‫سةيرى بكةين‪ ،‬بةآلم ميَذووى ئيسالمء زؤربةى‬ ‫ئةو نووسينانةى بةرهةمهاتوون جةخت لةسةر‬ ‫اليةنى رؤحىء مةعنةوى دةكاتةوة‪ ،‬ياخود ئةم‬ ‫َ‬ ‫تيَطةيشتنة زياتر َ‬ ‫لةخةيالدانء خويَندنةوةى‬ ‫زالبووة‬ ‫َ‬ ‫مسولمانان بؤ قورئانء ئيسالم‪ ،‬ئةطةرضى واقيعى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫مسولمان كايطةرى ماددى زؤرى لةسةرة‪،‬‬ ‫حالى‬ ‫َ‬ ‫مسولمان لةهةردوو‬ ‫كةواتة لةرووى ثراكتيكييةوة‬ ‫رةهةندةكةوة سةيرى ئيسالم دةكات‪ ،‬بةآلم لةرووى‬ ‫تيؤرىء فيكرييةوة كةمتر باس لةم دوو اليةنة‬ ‫كراوة ثيَكةوة‪ ،‬ئةطةر لة ئاستيَكى تردا قسةبكةين‬ ‫دةبيَت َ‬ ‫دوارؤذو‬ ‫بليَين ئيسالم ضةندة جةخت لةسةر‬ ‫ِ‬ ‫رؤذى دوايىء رووداوو بةسةرهاتةكانى دةكاتةوة‪،‬‬ ‫ئةوةندةش جةخت لةسةر دنياو دياردةكانء‬ ‫بةكارهيَنانى سروش بؤ بةرذةوةندييةكانى‬ ‫ئينسان دةكاتةوة‪ ،‬اليةنى تةشريعى ئايةتةكان‬ ‫َ‬ ‫بةلطةى طرنطيدانى ئيسالمة بةدنياو دانانى ياساو‬

‫برينى ئةو قؤناغة لة‬ ‫ريَنمونيكردنى ئينسان بؤ ِ‬ ‫رةهةندى رؤحىء مادييةوة‪ ،‬كةواتة ئيسالم ئايينى‬ ‫هاوسةنطيية لةنيَوان دنياو قيامةت‪ ،‬ضةندة جةخت‬ ‫لةسةر داهاتوو دةكات ئةوةندة جةخت لةسةر ئيَستا‬ ‫دةكاتةوة‪ ،‬طرنطيدان بة ئيَستا لة ئيسالمدا ثانتاييةكى‬ ‫فراوانى لة ئيسالم داطيركردووة‪ ،‬جةختكردنةوة‬ ‫لةسةر نيعمةتةكان لة قورئاندا بةمانى طرنطيدان بة‬ ‫ئيَستاو هةنووكة دةطةيةنيَت‪ ،‬ضونكة بةكارهيَنانى‬ ‫ئةو نيعمةتانة لةئيَستادا دةبيَت‪ ،‬ئةطةر ئيسالم طرنطى‬ ‫بةئيَستاو ذيانى مرؤظ نةداية‪ ،‬ئةوةندة طرنطى بة‬ ‫مرؤظ نةدةدرا لة قورئاندا‪ ،‬محمد محفوظ لةكتيَبى‬ ‫(الفكر االسالمى المعاصر ورهانات المستقبل)دا َ‬ ‫دةليَت‪:‬‬ ‫االسالم دين االنسان‪ ،‬حيث حفل القران الحكيم بذكر‬ ‫كلمة االنسان التي وردت (‪)63‬مرة‪ ،‬وذكر بألفاظ أخرى‬ ‫من قبيل (بني ادم) ست مرات وكلمة الناس تكررت‬ ‫(‪ )40‬مرة)‪ ،‬لةاليةكى ترةوة هةموو ئايةتيَك بةثيَى‬ ‫ثيَداويستىء قةيرانء ثرسيارو طومانى فيكرىء‬ ‫مةعريفىء بارودؤخى فيزيكى فاكتيَكى دياريكراو‬ ‫دابةزيوة‪ ،‬ماناى طرنطيدانى قورئانة بةو ساتةى‬ ‫َنةثةريوة لة زةمةنى‬ ‫كة وجودى هةيةو هيَشتا تي‬ ‫ِ‬ ‫رابردوودا نيية‪ ،‬لةم روانطةيةشةوة هةموو ئايةتيَك‬ ‫هؤكارى دابةزين (سبب نزول)ى خؤى هةية‪ ،‬كة لة‬ ‫واقيعيَكى دياريكراودا خؤى دةبينيَتةوة‪ ،‬وةكو ناسرى‬ ‫سوبحانى َ‬ ‫َ‬ ‫حاصل بووةو ئايةتةكةش‬ ‫دةليَت‪ :‬واقيعيَك‬ ‫َ‬ ‫نازل بووة‪ ،‬كةواتة بةثيَى ثيَداويستى زةمةنى ئيَستاو‬ ‫هةنووكةيى مرؤظةكان ئايةت دابةزيوة‪.‬‬ ‫لةم روانطةيةوة بؤ خويَندنةوةى قورئانء‬ ‫دةرهيَنانى مانا لةتيَكستةكانى قورئان‪ ،‬دةبيَت‬ ‫واقيعى سؤسيؤلؤطىء ئابوورىء كؤمةآليةتىء‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطة‬ ‫رؤشنبيرى‬ ‫فيكرىء‬ ‫كلتوورىء‬ ‫بكةينء‬ ‫لةسةر‬ ‫تويَذينةوةى‬ ‫بخويَنينةوةو‬ ‫دةستنيشانى كيَشةو كةليَنء طرفتء ثيَداويستىء‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةدا‬ ‫قةيرانء ثرسيارو طومانةكان بكةين لة‬ ‫بةهةمو رةهةندةكانيةوة‪ ،‬ئةمةش ثيَويستيمان بة‬ ‫زؤربةى لقةكانى زانستة مرؤظايةتييةكان دةبيَت‬ ‫ئةنترؤثؤلؤطياء‬ ‫سؤسيؤلؤطياء‬ ‫(سايكؤلؤطياو‬ ‫ميَذوو) لقةكانى ترى زانستة مرؤظايةتييةكان‪ ،‬بؤ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةيةكى دياريكراو ثاش‬ ‫خويَندنةوةى واقيعى‬ ‫َ‬ ‫تويَذينةوةى زانستى لةسةر كؤمةلطة دةتوانين لة‬ ‫قورئاندا مانا دةربهيَنين‪ ،‬ثيَغةمبةر دروودى خواى‬ ‫َ‬ ‫مامةلةى لةطةأل‬ ‫لةسةر بيَت بةشيَوازيَكى ئينتيقائى‬ ‫واقيع دةكرد‪ ،‬بة وردبوونةوةى لة واقيعى ميَذوويىء‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬

‫‪81‬‬


‫كؤمةآليةتىء كلتوورى نيمضة دوورطةى عةرةب‪،‬‬ ‫َ‬ ‫مامةلةى لةطةأل دراوو ثيَشهاتةكان دةكرد‪ ،‬نةك‬ ‫َ‬ ‫واقيعيَكى تر (عبدالكريم سروش دةليَت‪ :‬ثيَغةمبةر‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةى‬ ‫دروودى خواى لةسةر بيَت دابء نةريتى‬ ‫نيمضة دوورطةى عةرةبى هيَناو كردى بة دين)‬ ‫سروش مةبةستى لةوةية هةر دياردةو رةطةزيَكى‬ ‫كلتوورى لةطةأل ئيسالمء ياساو ريَساكانيدا‬ ‫ناكؤكء دذ نةبووبيَت‪ ،‬طونجاوو هاوجووتء تةريب‬ ‫َ‬ ‫لةطةليدا لةضوارضيضوةى شةرعدا دايدةناو‬ ‫بوواية‬ ‫َ‬ ‫مامةلةى لةطةأل دةكرد‪ ،‬كةواتة ثيَغةمبةر دروودى‬ ‫خواى لةسةر بيَت هةنديَك دياردةو دابء نةريتى‬ ‫حةزف كردو هةنديَكيشى هيَشتةوةو لةضوارضيَوةو‬ ‫بازنةيةكى شياودا داينا‪.‬‬ ‫َ‬ ‫لةشويَنيَكى تردا سروش دةليَت‪( :‬ثيَغةمبةر‬ ‫ئةزموونى ثيَغةمبةرايةتى بؤ ئيَمة بةجيَهيَشت)‪،‬‬ ‫كةواتة ثيَغةمبةر دروودى خواى لةسةر بيَت لةثاأل‬ ‫وةحيدا وةكو مرؤظيَكى بة ئةزموون كة خودا‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫مامةلةى لةطةأل دياردة‬ ‫عةقلء ئيرادةى ثيَبةخشيوة‪،‬‬ ‫كؤمةآليةتىء سياسيىء ئابوورىء كلتوورييةكانى‬ ‫ئةو ساتةى نيمضة دوورطةى عةرةبى كردووة‪،‬‬ ‫بوونى ضةندين رووداو دةبينين لة ذيانى ثيَغةمبةرداو‬ ‫َ‬ ‫هاوةلةكان بؤضوونى ثيَضةوانةى‬ ‫لة غةزاكاندا‪ ،‬كة‬ ‫دةربريوةو ثيَغةمبةر بؤضوونةكةى‬ ‫ثيَغةمبةريان‬ ‫ِ‬ ‫ئةوانى وةرطرتووةو كارى ثيَكردووة‪ ،‬كة ئةمةش‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫عةقلء ئةزموونى‬ ‫بةلطةية لةسةر ئةوةى ثيَغةمبةر‬ ‫خؤى بةكارهيَناوة‪ ،‬لةطةأل دياردةو ثيَشهاتء‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةى حيجاز‪ ،‬لةطةأل‬ ‫دراوةكانى واقيعى‬ ‫ئةوةشدا وةكو ثيَغةمبةر وةحى بؤ هاتووة‪.‬‬ ‫كةواتة مادام ثيَغةمبةر ئةزموونى ثيَغةمبةرايةتى‬ ‫َروانينى عبدالكريم‬ ‫بؤ ئيَمة جيَهيَشتووة بةثيَى تي ِ‬ ‫سروش‪ ،‬ئيَمةش وةكو ثيَغةمبةر سروشمان بؤ نايةت‪،‬‬ ‫َ‬ ‫عةقلء ئةزموونى خؤمان‬ ‫كةواتة زؤر ثيَويستة‬ ‫بؤ تيَطةيشتن لة ئيسالمء قورئان بةكاربهيَنينء‬ ‫تةوزيفى بكةين بةثيَى بارودؤخى هةنووكةيى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاكةمان‪ ،‬بؤ دةربازبوونمان لةو كيَشةو‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫مسولمانانء‬ ‫عةقلى ئيسالمىء‬ ‫طرفتانةى تووشى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطة ئيسالمييةكان بووة‪ ،‬هيض ضارةيةك نيية‬ ‫َ‬ ‫َرةوى‬ ‫جطة لة بةكارهيَنانى عةقلء طرتنةبةرى ري ِ‬ ‫عةقآلنيةت بؤ بةرةوثيَش ضوونء تيَطةيشتنيَكى نوآ‬ ‫لة قورئانء ئيسالم‪ ،‬بؤ وةآلمدانةوةى ثيَداويستىء‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةى‬ ‫رووبةرووى‬ ‫ئةمرؤ‬ ‫كيَشةو طرفتةكان كة‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫مسولمانان بووةتةوة‪ ،‬كةم نين ئةو نووسينء‬ ‫‪82‬‬

‫كتيَبانةى بآلودةكريَنةوة بةتايبةتى لة دنياى‬ ‫رؤشنبيرىء فيكرى عةرةبيدا بؤ دةستخستنةسةر‬ ‫َ‬ ‫كيَشةو طرفتء َ‬ ‫عةقلى ئيسالمىء‬ ‫خالة الوازةكانى‬ ‫دابرانيَكى طةورةى‬ ‫مةشروعى ئيسالمى‪ ،‬كة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دروستكردووة لةنيَوان واقيعى هةنووكةيىء عةقلى‬ ‫ئيسالميدا‪.‬‬ ‫ئةطةر طوزارشتةكةمان لؤذيكىء واقيعىء حةقيقى‬ ‫َ‬ ‫بيَت‪ ،‬دةتوانين َ‬ ‫مسولمانان لة قةيرانء فةراغيَكى‬ ‫بليَين‬ ‫فيكرىء مةعريفىء نةبوونى ثرؤذةيةكى رؤشندا‬ ‫خؤيان دةبيننةوة‪ ،‬لةبارةى سياسةتء ئابوورىء‬ ‫طشت بوارةكانى تر‪ ،‬تائيَستاش لة روانطةيةكى‬ ‫دةروانن بؤ دةوروبةرو دةرةوةى خؤيان‪،‬‬ ‫(تامرى) ِ‬ ‫َ‬ ‫هةميشة رةخنةو طوتارى عةقلى ئيسالمى رووةو‬ ‫ئاور لةخؤى‬ ‫دةرةوةى خؤيةتىء لةحزةيةك نيية‬ ‫ِ‬ ‫َروانينء‬ ‫ي‬ ‫ت‬ ‫َزو‬ ‫بداتةوةو رةخنةى بؤضوونء تي‬ ‫ِ‬ ‫تيؤرةكانى خؤى بكاتء موراجةعةى فيكرى خؤى‬ ‫بكاتء ثيَكهاتةو ئاستة جياوازةكانى ئةناليزة بكات‪،‬‬ ‫لةسةر بنةماو ستراكتؤريَكى نوآء هاوضةرخانة‬ ‫دةروانيَتة‬ ‫بيناى بكاتةوة‪ ،‬لةاليةكى ترةوة هةميشة ِ‬ ‫ميَذوو كلتوورو رابردوو‪ ،‬وةكو سةردةميَكى‬ ‫زيضرينء بةهةشتيَكى سةرزةمينى ونبوو سةيرى‬ ‫ِ‬ ‫دةكات‪ ،‬كة فاكتةرى بابةتى خؤى لة ئيمثرياليزمء‬ ‫كؤلؤنياليزمدا دةبينيَتةوةو َ‬ ‫َ‬ ‫رؤلى هةبووة لةنةمانى‬ ‫ئةو بةهةشتةدا‪.‬‬ ‫ئةم هةستة نؤستاليذيية بؤ رابردووى ديَرين‬ ‫وايكردووة نةتوانيَت ثةيوةندى دروست بكات لةطةأل‬ ‫سةردةمى نوآء هةموو ئةو كؤنسيَثتة نويَيانةى‬ ‫َ‬ ‫عةقلى‬ ‫وةكو دراويَكى نوآ هاتوونةتة مةيدانةوة‪،‬‬ ‫ئيسالمى نوآ نةتوانيَت واقيعى سؤسيؤلؤطىء‬ ‫كؤمةآليةتىء سياسي نوآء هاوضةرخ ببينيَتء‬ ‫بيخويَنيَتةوة‪ ،‬بةشيَوةيةكى ئةبستراكتء موجةرةد‬ ‫دةروانيَت‪ ،‬تاكة‬ ‫لة ئيسالمء قورئانء تيَكستةكانى ِ‬ ‫َروانينانة بةكارهيَنانى‬ ‫ريَطاش بؤ دةربازبوون لةو تي ِ‬ ‫َ‬ ‫عةقلء زانستة مرؤظايةتييةكان بةهةموو كاية‬ ‫جياوازةكانييةوة‪ ،‬لة خويَندنةوةى واقيعى نويَدا‪ ،‬كة‬ ‫ضةندين ضةمكى نويَى لةطةأل خؤيدا هيَناوة‪ ،‬بةتايبةت‬ ‫شؤرشى فةرةنسى (‪1789‬ز) ستراكتؤرى‬ ‫لةدواى‬ ‫ِ‬ ‫كؤمةآليةتىء سياسيء كلتوورىء سيستةمى سياسي‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاكانى ئةوروثاى ليَكترازاندو واقيعيَكى نوآ‬ ‫شؤرشةش لةهةناوى قؤناغى‬ ‫شويَنى طرتةوة‪ ،‬ئةم‬ ‫ِ‬ ‫رؤشنطةرى هاتة بوونء بؤضوونء شيعارةكانى‬ ‫شؤرشى فةرةنسى لة رؤشنطةرييةوة سةرضاوةى‬ ‫ِ‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬


‫َ‬ ‫شؤرشة بة‬ ‫شكلء فؤرمى وةرطرت‪ ،‬ئةم‬ ‫طرتء‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫خالى دةرضوون دادةنريَت لة تيَثةرشاندنى ئةو‬ ‫َ‬ ‫عةقلة دينيية تؤتاليتاريية مةسيحييةى كة ثاثاكان‬ ‫بةرهةميان هيَنابوو ئةوروثاى خستبووة ذيَر‬ ‫ئاراستةى دةكرد‪.‬‬ ‫دةسةآلتى خؤيةوةو ِ‬ ‫هةر ئةم واقيعةشة زؤربةى فةيلةسوفء‬ ‫بيريارةكان رةخنةى دةكةنء رةفزى دةكةن‪،‬‬ ‫يةكيَك لةوانةش ماركسة وتةيةكى ناسراوى هةية‬ ‫كة بة شيَوازيَكى ئايدؤلؤذيانة تةوزيف كراوةو‬ ‫دةخويَنريَتةوة‪ ،‬كة َ‬ ‫دةليَت‪( :‬دين تلياكى طةالنة) دةبيَت‬ ‫ئةم وتةية لة سياقى خؤيدا بخويَنريَتةوة‪ ،‬ئةو كاتةى‬ ‫ماركس ئةم وتةيةى تيا نووسىء ئةم بؤضوونةى‬ ‫هةبوو تةمةنى لةدةورى بيستء ضوار َ‬ ‫ساليدا بوو‪،‬‬ ‫خةريكى نووسينى تيَزى دكتؤراكةى بوو لةسةر دوو‬ ‫باوةريان بة خودا نةبووة‪،‬‬ ‫فةيلةسوفى كؤنى يؤنانى كة‬ ‫ِ‬ ‫لةهةمان كاتدا لةذيَر كاريطةرى فيورباخدا بوو‪،‬‬ ‫ميشيل لوى َ‬ ‫دةليَت‪( :‬ئةوكاتةى ماركس ئةم وتةيةى‬ ‫تيادا وت خؤى فيورباخى بوو)‪ ،‬جطة لةوةى واقيعى‬ ‫ناوةراستى ئةوروثاى لةبةرضاوبووة‪،‬‬ ‫سةدةكانى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫عةقلى ئايينى مةسيحى ثاثاكان‬ ‫كة ضؤن كةنيسةو‬ ‫هةموو كاية جؤربةجؤرةكانيان قؤرغكردبوو‪،‬‬ ‫َ‬ ‫هةولء بيركردنةوةيةكى داهيَنةرانةى‬ ‫ريَطةيان لةهةر‬ ‫زانستىء ئايينىء ئةدةبىء هونةرىء فةلسةفىء‬ ‫فيكرى دةطرت‪ ،‬ماركس رةفزى ئةم واقيعة دةكاتء‬ ‫رةفزى بوونى خوداى نةكرد بةمانا ئةنتؤلؤذييةكةى‪،‬‬ ‫َ‬ ‫بةلكو بة مانا ئةبستمؤلؤذييةكةى رةفزى كرد (واتة‬ ‫ئةو مةعريفةيةى رةفز كرد كة ثاثاكان لةسةر‬ ‫ئايينى مةسيحى بةرهةميان هيَنابوو‪ ،‬بة خودى دين‬ ‫َ‬ ‫خةلكيان دةفرؤشت «دادطاى ثشكنين (محاكمة‬ ‫بة‬ ‫َ‬ ‫التفتيش)‪ ،‬ثسوولةى ليَخؤشبوون (صك الغفران)»‬ ‫َ‬ ‫بةلطةى راستى ئةم بؤضوونةن)‪.‬‬ ‫َ‬ ‫دةليَت‪:‬‬ ‫لةم روانطةيةوة رؤجية طارودى‬ ‫(جةوهةرى فةلسةفةى ماركس داكؤكيكردنة‬ ‫لةسةر سةربةخؤيىء ئازادى مرؤظ)‪ ،‬بةآلم لةذيَر‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هةلة‬ ‫بالى خويَندنةوةى بةرتةسكى سياسيدا بة‬ ‫خويَنراوةتةوة‪ ،‬ئةريك فرؤم لة كتيَبى مرؤظ لة‬ ‫روانطةى ماركسةوة َ‬ ‫دةليَت‪( :‬كةمن ئةو كةسانةى‬ ‫َ‬ ‫لة فةلسةفةى ماركس تيَطةيشتوونء بة هةلة نةيان‬ ‫خويَندبيَتةوة‪ ،‬تا هيَشتا لة وياليةتة يةكطرتووةكانى‬ ‫ئةمريكا بة َ‬ ‫هةلة دةخويَنريَتةوة)‪ ،‬فرؤم باسى ئةو‬ ‫كةسانة دةكات كة ئةكاديمينء لة زانكؤكاندا وانة‬ ‫َ‬ ‫دةليَنةوة‪ ،‬نةك ئةو خويَندنةوانةى ماركسييةكان‬

‫شؤرشى‬ ‫كردوويانةتة ئايدؤلؤذياى خؤيان‪ ،‬لةدواى‬ ‫ِ‬ ‫فةرةنسى ضةندين بيريارى هاوشيَوةى ماركس‬ ‫بؤ رةخنةطرتنء شيكردنةوةى واقيعى سةدةكانى‬ ‫َ‬ ‫قةلةمى خؤيان خستةكار‪ ،‬لةدواى‬ ‫ناوةراست‬ ‫ِ‬ ‫شؤرشةدا‬ ‫شؤرشةوةو لة قؤناغى دواى ئةو‬ ‫ئةم‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫طرنطى زياتر بة عةقل درا بؤ خويَندنةوةى دياردة‬ ‫دنياييةكانء سةندنةوةى ئةم دياردانة لةذيَر‬ ‫دةسةآلتى تةفسيرى غةيبىء ميتافيزيكى‪ ،‬ضونكة‬ ‫خويَندنةوةى هةر دياردةيةك دةبيَت ئةو دياردةية‬ ‫نيشتةجآ بكةينةوة لة واقيعدا‪ ،‬نةك لة ميتافيزيكاو‬ ‫سةرو ميَذوودا بةشيَوازيَكى ئايديالىء ئةبستراكت‬ ‫سةيرى بكةينء شيبكةينةوةو تويَذينةوةى‬ ‫لةسةر بكةين‪ ،‬ئةمةش بةسةر تيَكستى قورئانيدا‬ ‫ثراكتيزة دةبيَت‪ ،‬ئةويش خويَندنةوةىء تةئويلء‬ ‫تةفسيرى قورئان بة ثةيوةندى بة واقيعى ئيَستاوة‬ ‫ليَكبدريَتةوة‪ ،‬رةهةنديَكى بان ميَذووىء ئةبستراكتى‬ ‫دايبرين لة بارودؤخء دراوو ثيَشهاتة‬ ‫ثي نةبةخشينء‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫َروانينة‬ ‫نويَيةكانء واقيعى هةنوكة‪ ،‬ئةم جؤرة تي ِ‬ ‫دةبيَتة هؤى بةخشينى تاكة مانايةك بةيةكجارىء‬ ‫هةتاهةتايى بةسةر قورئانداو كوشتنى ئةو وزة‬ ‫طؤرانةى كة تيَكستى قورئانى لةسةر‬ ‫ذياريىء‬ ‫ِ‬ ‫واقيع دروستى دةكات‪ ،‬فاكتةريَكى طةورةو طرنطء‬ ‫بةهيَزى وةستانى ئيجتيهادو بيركردنةوة بووة لة‬ ‫سةدةكانى دواى سةدةى ضوارةمى كؤضى‪ ،‬كةواتة‬ ‫دةبيَت بة ثةيوةست بوون بة واقيعة سؤسيؤلؤطىء‬ ‫كؤمةآليةتىء كلتوورىء فةرهةنطىء ئابوورىء‬ ‫سياسييةكان قورئان بخويَنينةوة‪ ،‬ضونكة قورئان‬ ‫خؤى دةقيَكة ديَتة ناو ميَذووةوةو ميَذوو واقيع‬ ‫دةيطؤريَتء رةطةزةكانى‬ ‫دروستدةكات‪ ،‬ياخود‬ ‫ِ‬ ‫ثيَكهيَنةرةكانى تيَك دةشكيَنيَتء تةفكيكى دةكاتء‬ ‫َ‬ ‫هةولى بونيادنانةوةى دةدات‪ ،‬ئةم ثرؤسةيةش بة‬ ‫ئيشكردنى َ‬ ‫عةقلى مرؤظ دةبيَت لة تيَكستى قورئانيدا‪،‬‬ ‫قورئان تيَكستيَكى بيَدةنطةو دةبيَت بيهيَنينة قسة‪،‬‬ ‫عةلى كورى ئةبوتاليب لة وتةيةكيدا ئاماذة دةكات‬ ‫كة قورئان دةقيَكى بيَدةنطةو دةبيَت بيهيَنينة قسة‬ ‫(مةبةستى خويَندنةوةى قورئانة لة ضوارضيَوةى‬ ‫كؤمةآليةتىء سياسي دياريكراودا)‪.‬‬ ‫لة شويَنء جيَطايةكى تردا َ‬ ‫دةليَت‪ :‬بة فةرموودة‬ ‫قسة لةطةأل خةواريجةكان بكةن نةك قورئان‪ ،‬ضونكة‬ ‫قورئان ضةندين رووى َ‬ ‫ناوةرؤكى ئةم‬ ‫هةلطرتووة‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫دوو وتةية جةختكردنةوةية لةسةر بارودؤخى جياواز‬ ‫لة خويَندنةوةو بةرهةمهيَنانى مانا لة قورئاندا‪ ،‬ياخود‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬

‫‪83‬‬


‫جةخت لةسةر َ‬ ‫هةلطرتنى زياد لة مانايةك دةكات لة‬ ‫َ‬ ‫(هةلبةت هةموو ئايةتةكان نا) بةثيَى‬ ‫دةقى قورئانيدا‬ ‫واقيعى جياوازو بارودؤخى كلتورىء كؤمةآليةتىء‬ ‫كؤمةلطاكان‪َ ،‬‬ ‫َ‬ ‫خاليَك‬ ‫سياسيء رؤشنبيرىء فيكرى‬ ‫َ‬ ‫عةقلى ئيسالمى تووشى جمود دةكات‪ ،‬كاتيَك‬ ‫كة‬ ‫خويَندنةوةيةكى ئايدؤلؤذى بةرتةسك بؤ ئيسالم‬ ‫بكاتء ئيسالم تةوزيف نةكات‪ ،‬وةكو ثرؤذةيةك‬ ‫َ‬ ‫رؤل ببينيَت لة ثيَكهاتنى واقيعيَكى نوآء طرنطى بة‬ ‫هةموو اليةنء رةهةندةكانى واقيع بدات‪ ،‬لة اليةكى‬ ‫ترةوة فةزاو ضوارضيَوةيةكى كؤمةآليةتىء سياسي‬ ‫دروستبيَت‪ ،‬بؤ بةهةندطرتنى بؤضوونة جياوازةكانء‬ ‫َ‬ ‫عةقلء ميَذوو فيكرى‬ ‫خويَندنةوةو رةخنةكان لةسةر‬ ‫ئيسالمى‪ ،‬عةقأل بة ئةركء َ‬ ‫رؤلى سةرةكىء رةسةنى‬ ‫سةرةريى‬ ‫خؤى هةستيَت‪ ،‬ئةويش موغامةرةكردنء‬ ‫ِ‬ ‫بؤ ناو دياردة نةزانراوةكان‪ ،‬هةميشة هيَليَكى سوورو‬ ‫ضوارضيَوةيةكى تؤكمةو ثتةو دةكيَشريَت بة دةورى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫مسولمانان كردووة وةكو ثيَويستء‬ ‫عةقلدا‪ ،‬واى لة‬ ‫لة ئاستى خؤيدا عةقأل بةكارنةهيَنن‪.‬‬ ‫ثسثؤريية جياوازةكانى‬ ‫لة كاية جؤربةجؤرو‬ ‫ِ‬ ‫زانستة مرؤيىء سروشتييةكان‪ ،‬ئةم جؤرة‬ ‫تيَطةيشتنة ئايدؤلؤذيية خؤى بة تاكة حةقيقةتء دوا‬ ‫َ‬ ‫هةوليَك‬ ‫حةقيقةت دةردةخاتء نمايشدةكات‪ ،‬هةموو‬ ‫لة دةرةوةى ئةو كاية ئايدؤلؤذيية بة منحرف لة دين‬ ‫لة َ‬ ‫دةروانيَتء بيردةكاتةوة هةرضى‬ ‫قةلةم دةدات‪ ،‬وا ِ‬ ‫شتيَك لةسةر ئيسالمء قورئان هةية وتوويةتىء‬ ‫ثيَويست ناكات كةسيَكى تر هةستيَت بة تةفسيركردنء‬ ‫تيَروانين بؤ قورئانء ئيسالمء ميَذووى ئيسالمىء‬ ‫َ‬ ‫عةقلى‬ ‫رةخنةكردنى ميَذووى ئيسالمى‪ ،‬زؤرجار‬ ‫ئيسالمى بةبيَئةوةى بةخؤى بزانيَت ئيسالم لة‬ ‫اليةكء ميَذوو ئةزموونء فيكرى ئيسالمى لة اليةكى‬ ‫ترةوة تيَكةأل بة يةكدى دةكات‪ ،‬ئةطةرضى لةبوارى‬ ‫تيؤريدا باسى جياكردنةوةو ليَكجوداييان دةكاتةوة‪،‬‬ ‫بةآلم لة بوارى ثراكتيكىء واقيعى َ‬ ‫حالدا وا دةبينيَت‬ ‫ئةو ماناو تةفسيرةى ئةو بؤ دين تاكة ماناو كؤتا‬ ‫مانايةو خودى ئيسالمة‪ ،‬نةك ئةزموونيَكى ئيسالمى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطة بيَت‪ ،‬هةموو هةوألء‬ ‫قؤناغيَكى دياريكراوى‬ ‫بؤضوونيَكى تر لة دةرةوةى ئةو ضوارضيَوةو بازنةية‬ ‫َ‬ ‫عةقلى ئيسالمى‬ ‫ناخويَنيَتةوة‪ ،‬كاتى ئةوة هاتووة‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطة بكريَتةوة‪.‬‬ ‫بةرةو رووى‬ ‫َثةراندنى ثيَطةيشتنى ئايدؤلؤذىء فراوانترو‬ ‫بةتي ِ‬ ‫َ‬ ‫قوولتر بؤ ئيسالمء كؤنسيَثتة ئيسالمييةكانء دراوو‬ ‫َ‬ ‫بروانيَتء‬ ‫كؤمةلطة‬ ‫طؤرانكاريء ثيَشهاتةكانى‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫‪84‬‬

‫َ‬ ‫هةولة جؤربةجؤرةكانى‬ ‫تةوزيفيان بكات‪ ،‬طشت‬ ‫بوارة جياوازةكانىء هةوألء كؤششى كةسانى‬ ‫تر بنرخيَنيَتء حسابى بؤ بكاتء طشت ئةو‬ ‫بؤضوونانةى دةرةوةى خؤى بؤ سوودوةرطرتنء‬ ‫تيَطةيشتنء بةخؤداضوونةوة لةخؤى وةربطريَتء‬ ‫َروانينيَكى نويَتر دةرحةق‬ ‫دارشتنةوةى تي ِ‬ ‫ثاشان بؤ ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةو دياردة كؤمةآليةتييةكانى‪ ،‬جطةلةوةى‬ ‫بة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كرانةوةى ئةم عةقلة بةرةو رووى كؤمةلطةدا‬ ‫زؤر طرنطء ثيَويستة‪ ،‬مومكين نيية ثيَداويستىء‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطة‬ ‫قةيرانء كيَشةكانى واقيعى هةنووكةيى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫عةقلى ئيسالمى‬ ‫حالةتةدا‬ ‫فةرامؤش بكريَت‪ ،‬لةم‬ ‫َ‬ ‫زياتر بةرةو ثةراويَزى زياترو دةرةوةى كؤمةلطة‬ ‫َ‬ ‫عةقلى ئيسالمى لة هةموو‬ ‫راثيَض دةكات‪ ،‬ئةزموونء‬ ‫قؤناغيَكدا لةبةردةم دوو ئاراستةو ئامانجء ئاقارو‬ ‫خياردا خؤى دةبينيَتةوة‪ ،‬يةكةميان‪ :‬دروستكردنى‬ ‫ئةزموونيَكى تؤتاليتارى ناديموكراتى‪ ،‬دووةميان‪:‬‬ ‫ئةزموونيَكى ديموكراتى كراوةو دوور لة دةسةآلتى‬ ‫َ‬ ‫هةولى سةثاندنى‬ ‫جةبرو ئيستيبداد‪ ،‬يةكةميان‬ ‫ثارادايميَكى دياريكراو دةدات بةسةر طشت ثيَكهاتةو‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةدا‪ ،‬بةرةو‬ ‫هةمةرةنطييةكانى‬ ‫رةنطء دةنطء‬ ‫ِ‬ ‫ئارايتةى دروستكردنى دةسةآلتيَكى تؤتاليتارى‬ ‫ديكتاتؤرى هةنطاو دةنيَتء شكأل وةردةطريَت‪،‬‬ ‫يةكيَك لة فاكتةرة طةورةو بةهيَزةكانى ئةم ئةزموونة‬ ‫َ‬ ‫عةقلى ئيسالميية بةرامبةر‬ ‫ترسيَكى طةورةى‬ ‫َ‬ ‫هةمةرةنطييةكانيداو نةبوونى‬ ‫كؤمةلطةو‬ ‫كرانةوةى‬ ‫ِ‬ ‫َروانينء تيؤرةيةكى رؤشن لةوبارةيةوة‪،‬‬ ‫ديديَكء تي ِ‬ ‫َ‬ ‫ئةم ترسة وايكردووة عةقلى ئيسالمى نةتوانيَت لة‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطة‬ ‫ئاستى ثيَويستء واقيعدا بةرةو رووى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةدا‬ ‫بكريَتةوةو بة ناخء هةستء نةستى تاكء‬ ‫رؤبضيَتء ببيَتة مةشروعيَكى مةدةنى‪ ،‬سةرانسةرى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةيةمى دياريكراو‪.‬‬ ‫بؤ تةواوى‬ ‫ئةم دؤخة سايكؤلؤطيية ئاستةنطء ريَطرييةكى‬ ‫َثةربوون بة‬ ‫طةورةية لةبةردةم ئيسالمييةكان بؤ تي ِ‬ ‫َثةربوونى ئةم قؤناغة‬ ‫قؤناغى جةماوةريي بووندا‪ ،‬تي ِ‬ ‫بة سةركةوتوويى لة هةموو حيزبيَكى سياسيدا‬ ‫زؤر طرنطة‪ ،‬لة سؤسيؤلؤطياى حيزبة سياسييةكاندا‬ ‫جةخت لةسةر ئةو قؤناغانة دةكريَتةوةو حيزبى‬ ‫َثةردةبيَت طرنطترين قؤناغيش‬ ‫سياسي ثيادا تي ِ‬ ‫قؤناغى جةماوةريى بوونة‪ ،‬هةموو حيزبيَكى سياسي‬ ‫َنةثةريَنيَت‪،‬‬ ‫ئةطةر بة سةركةوتوويى ئةم قؤناغة تي‬ ‫ِ‬ ‫َنةثةريَت‬ ‫ياخود بة قؤناغى جةماوةرى بووندا تي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةدا نابيَتء ئةطةرى‬ ‫مةشروعيةتى لة‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬


‫مةشروعةكانيانء سةركةوتنيان دوادةكةويَت بؤ‬ ‫قؤناغء هةليَكى ناديار‪ ،‬زؤربةى وزةو تواناكانيش‬ ‫دةروات‪.‬‬ ‫بةهةدةر ِ‬ ‫سةرضاوةكان‪:‬‬

‫الوازبوونى ثيَطةى جةماوةريى زؤر نزيكة‪ ،‬ئةطةر‬ ‫ئةمرؤى كوردستان‬ ‫ئةزموونى ئيسالمييةكانى‬ ‫ِ‬ ‫بخويَنينةوة لة سةرةتاى قؤناغى طواستنةوةدان‬ ‫بةرةو جةماوةريى بوون‪ ،‬ئةم قؤناغة بةالى‬ ‫‪.1‬ريش من قبيلة الى الدولة المركزية‪ ،‬خليل عبدالكريم‪.‬‬ ‫ئيسالمييةكانةوة دةبيَت زؤر طرنط بيَت‪ ،‬ثيَويستى‬ ‫‪ .2‬الفكر العربي والصراع االضداد‪ ،‬محمد جابر‬ ‫بة تويَذينةوةو لي َ‬ ‫َكؤلينةوةو تاووتويَكردنى واقيعى‬ ‫األنصاري‪.‬‬ ‫َثةراندنء تةجاوزكردنى ئةم‬ ‫هةنووكةيى هةية‪ ،‬بؤ تي ِ‬ ‫‪ .3‬الفكر األسالمي المعاصر ورهانات المستقبل‪ ،‬محمد‬ ‫قؤناغةو طواستنةوةى بؤ قؤناغيَكى تر‪ ،‬لةم قؤناغةدا محفوظ‪.‬‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةدا ثيَويستييان‬ ‫ئيسالمييةكان لةبةردةم‬ ‫‪ .4‬كاسيَتةكانى ناسرى سوبحانى (قتال)‪.‬‬ ‫َ‬ ‫بة كرانةوة هةية‪ ،‬لةم ثيَناوةشدا هةوليَكى جددىء‬ ‫‪ .5‬مرؤظ لة روانطةى ماركسةوة‪ ،‬ئةريك فرؤم‪.‬‬ ‫‪ .6‬طؤظارى ذيار‪.‬‬ ‫َثةراندنى طةيشتنى ئايدؤلؤذىء بةنرخ دانانى طشت‬ ‫تي ِ‬ ‫‪ .7‬طؤظارى هةذان‪ ،‬بابةتيَكى بآلوكراوةى موحسين‬ ‫َروانينةكانى تر ثيَويستة‪.‬‬ ‫ثيَكهاتة ئايدؤلؤذىء تي ِ‬ ‫كؤمةلطةو ئةديب‪.‬‬ ‫َ‬ ‫كةواتة كرانةوة بةرةو رووى‬ ‫فرةدةنطىء رةنطييةكانيدا‪ ،‬زياتر بةرةو جةماوةريى‬ ‫شؤرشى كورديدا‬ ‫بوون هةنطاودةنيَن‪ ،‬لة ميَذووى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫سالى (‪1975‬ز) ضةند حيزبيَك لة‬ ‫بةتايبةتى دواى‬ ‫َ‬ ‫شؤرشى كورديدا رؤلى بةرضاوو طرنطء‬ ‫ميَذووى‬ ‫ِ‬ ‫َري نةثساوةيان هةبووة‪ ،‬بةآلم لة قؤناغى‬ ‫خةباتطي ِ‬ ‫َ‬ ‫جةماوةريى بووندا سةركةوتوو نةبوون (هةلبةت‬ ‫ئةم بؤضوونة لة رؤألء طرنطى ئةو حيزبانة كةم‬ ‫طولى َ‬ ‫ناكاتةوة‪ ،‬ئةوان َ‬ ‫شؤرشى‬ ‫طولدانى ميَذووى‬ ‫ِ‬ ‫كوردن) ئةنجامةكةشى دووركةوتنةوةيان بووة لة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةى كورديدا‬ ‫رؤلبينينيانء كاريطةربوونيان لة‬ ‫لةضاو حيزبةكانى ترداو نةيانتوانى ببن بة حيزبيَكى‬ ‫ئةمرؤى ئيسالمييةكان لةبةردةم‬ ‫جةماوةريى‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ئةطةرى شكستء سةركةوتنى ئةم حالةتةدان‪ ،‬ئةم‬ ‫ضربوونةوةى‬ ‫قؤناغة ثيَويستى بة وزةيةكى زياترو ِ‬ ‫تواناكانء وةرطرتنى بؤضوونة رةخنةييةكان هةية‪،‬‬ ‫ثاشان دانانى بةرنامةو ثرؤذةو ئةجيَنداى تايبةتى‪.‬‬ ‫لةاليةكىترةوة جةماوةريى بوون قؤناغيَكى‬ ‫نزيكترة لة دةسةآلتء مةشروعةكةى‪ ،‬راستةوخؤ‬ ‫ثةيوةندى بة َ‬ ‫هةلبذاردنء سندوقةكانى دةنطدانةوة‬ ‫هةية‪ ،‬قورسايى هةر حيزبيَك بة ريَذةى دةنطدانء‬ ‫جةماوةريى بوون دياريى دةكريَت‪ ،‬ئةو هيَزة بة‬ ‫حيزب دةبةخشيَت بة شيَوازيَكى مةدةنىء ديموكراتى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةدا ثةيدا بكاتء دةسةآلت‬ ‫هةذموون لة‬ ‫بطريَتة دةستء بتوانيَت ستراتيذو ئةجيَنداكانى‬ ‫خؤى جيَبةجآ بكات‪ ،‬بةآلم ئةطةر حيزبيَك لة‬ ‫َثةراندنى ئةم قؤناغةدا سةركةوتوو نةبيَت‪ ،‬ئةوا‬ ‫تي ِ‬ ‫َ‬ ‫لة هةلبذاردندا لة ليستى خوارةوة دةبيَت‪ ،‬لةم‬ ‫َثةراندنى‬ ‫روانطةيةشةوة ئةطةر ئيسالمييةكان لة تي ِ‬ ‫ئةم قؤناغةدا سةركةوتوو نةبن‪ ،‬ئةطةرى دواكةوتنى‬ ‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬

‫‪85‬‬


‫طفتوطؤ لة َ‬ ‫طةل مةجيد عةزيز‬

‫فه‌لسه‌فه‌ ده‌توانيَت پيَناسه‌کاني ماف و‬ ‫ژيان و ئازاديه‌ خوودي و نه‌ته‌وه‌ييه‌کانمان‬ ‫بؤبکات‬ ‫ِروونکردنه‌وه‌يه‌ک‌‪ :‬يه‌که‌مجار کاک هه‌ريَم‬ ‫عوسمان به‌ئيميه َ‬ ‫‌ل په‌يوه‌ندي پَيوه‌کردم‬ ‫بؤوه‌آلمدانه‌وه‌ي ئه‌م پرسيارانه‌ي خواره‌وه‌‪ ،‬ئه‌ويش‬ ‫به‌حوکمي ئه‌وه‌ي گوايا بيستبوي‪ ،‬من خويَندکاري‬ ‫زانکؤم و‪ ،‬مه‌يجه‌ره‌که‌م فه‌لسه‌فه‌يه‌‪ .‬ئه‌وکاته‌ ئَيمه‌‬ ‫له‌وياليه‌تي ميشيگانه‌وه‌ گويَزامانه‌وه‌ بؤ مه‌يامي‬ ‫له‌فلؤريدا‪ ،‬به‌حوکمي خويَندني ئاناي خَيزانمه‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌به‌رئه‌وه‌ به‌لَيبوردنه‌وه‌ حالَه‌تي خؤمم بؤ کاک‬ ‫هه‌ريَم ِروونکرده‌وه که‌ ناتوانم به‌شداري له‌وه‌دا‬ ‫بکه‌م‌‪ .‬به‌آلم به‌دواي چه‌ند مانگَيکدا حالَه‌ته‌که‌مان‬ ‫گؤ ِراني به‌سه‌ردا هاتو گه‌ ِراينه‌وه‌ بؤ ميشيگان‪.‬‬ ‫وه‌دوايي خؤم په‌يوه‌نديم به‌کاک هه‌ريَمه‌وه‌ کرد‪،‬‬ ‫که‌ ئه‌گه‌ر حه‌زبکات پرسياره‌کانم بؤ بنَيريَته‌وه‌‬ ‫بؤ ئه‌وه‌ي هه‌ولَي وه‌آلمدانه‌وه‌يان بده‌م‪ .‬جا‬ ‫‌ربريَن‬ ‫له‌سه‌ره‌تاوه‌‪ ،‬پَيم گووت‪ ،‬ئايا ئازادم له‌ ِراده ِ‬ ‫و چه‌ند گووتن و چه‌ند نه‌گووتن‪ ،‬وه‌ ئايا هه‌موو‬ ‫ديداره‌که‌ وه‌کو خؤي بالوده‌کريَته‌وه‌؟ زؤر‬ ‫به‌ ِريزه‌وه‌ گووتي به‌لَ َي‪ .‬کاتَيک وه‌آلمه‌کانم به‌په‌له‌‬ ‫بؤ نارده‌وه‌‪ ،‬ئيتر ئه‌وه‌بوو ووتي چاوه‌ ِر َي بکه‌ تاوه‌کو بآلوي‬ ‫ده‌که‌نه‌وه‌‪ .‬کاتَيک ديداره‌که‌ بآلوکرايه‌وه‪ ،‬نيوه‌ي بآلوکرايه‌وه‌و‬ ‫کؤتايي پَيهات‪ ،‬منيش به‌ ئيميه َ‬ ‫‌ل پَيم گووت‪ ،‬بؤچي‪ ،‬ئه‌ويش‬ ‫بابه‌تي جه‌ژني ِره‌مه‌زاني بؤ باسکردم و له‌کؤتاييدا‪ ،‬گووتي‬ ‫هه‌لَه‌ي مني تيادابووه (ئه‌مه‌ هه‌موو چيرؤکه‌که‌ نيه‌‪ ،‬به‌آلم‬ ‫کوورته‌که‌يه‌تي)‌‪ .‬به‌هه َ‬ ‫‌رحال‪ ،‬پَيم گووت ئه‌م ديداره‌ له‌شويَنَيکي‬ ‫تر بآلوده‌که‌ينه‌وه‌‪ ،‬تؤ رات چيه‌‪ ،‬ئه‌ويش گووتي ئاساييه‌ به‌الي‬ ‫منه‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌کورتي و به‌کوردي‪ ،‬به‌آلم به‌المه‌وه‌ سه‌يرنيه جيهاني‬ ‫ِرؤژنامه‌واني ِريزو بايه‌خ به‌هه‌نديَک بداتو هه‌نديَکي تريش‬

‫‪86‬‬

‫په‌راويز بکات‪ ،‬ئه‌گينا بَيجگه‌ له لَيبووردني کاک هه‌ريَمي‬ ‫به‌ ِريز‪ ،‬هيچ ئاگايه‌کم له ‌ ِرؤژنامه‌ي چاوديَرنيه ‌و نه‌بووه‌‪ ،‬هيچ‬ ‫نه‌بوايه‌ ئاگاداريان بکردامايه‌وه‌ له‌وه‌ي که‌ له‌راستيدا ئه‌وه‌‬ ‫ديداري منه‌و له‌ناو الپه‌ ِره‌کاني ِرؤژنامه‌که‌ياندا بآلوده‌کريَته‌وه‌!!‬ ‫به‌آلم دلَنيام له‌وه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر دکتؤريَک بوومايه‌‪ ،‬دکتؤرا بخويَنم‬ ‫له‌ فه‌لسه‌فه‌دا‪ ،‬يان که‌سَيکي ديارو ناسراوبوومايه‌‪ ،‬ئه‌وا به‌هه‌موو‬ ‫شَيوه‌يه‌ک حالَه‌ته‌که‌ شَيوازيَکي تري له‌خؤي ده‌گرت‪.‬‬ ‫ديموکراسيه‌ته‌که‌يان ‌ ختووکه‌ي لَيبووردني ده‌نارد‪ ،‬به‌آلم‬ ‫دياره‌ ئَيمه‌ له‌سه‌راني به‌ناوبانگ و خزم و دکتؤره‌کان نين‬ ‫جاريَکا‪ .‬کَيشه‌ي گه‌وره‌ي دونياي بآلوکردنه‌وه‌ي کوردي‬ ‫له‌ناو زه‌لکاوي خزمايه‌تي و ناسياوي و حزبايه‌تيدا هيچي بؤ‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬


‫کارکردن و ِريَزگرتن و هه‌روه‌ها مافي نووسه‌ره‌کانيشي وه‌کو‬ ‫که‌سي سه‌ربه‌خؤو خاوه‌ن هه‌ست نه‌هَيشتؤته‌وه‌‪ ،‬دياره‌ ئه‌مه‌‬ ‫نه‌وه‌ک هه‌ر حزبيه‌کان به‌لَکو ئه‌هليه‌کانيش هه‌مان خاسيه‌تيان‬ ‫هه‌يه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر له‌الي بآلوکراوه‌ حزبيه‌کان خزمايه‌تي و حزبايه‌تي‬ ‫هه‌موو شتَيک بَيت‪ ،‬ئيتر خواي ئه‌کرد هه‌رشتَيکيشت ده‌نووسي‬ ‫هه‌ر بالوده‌کريَته‌وه‌‪ .‬وه‌ له‌الي به‌ناو ئه‌هليه‌کانيش مؤديَلي چه‌ند‬ ‫نووسه‌ريَکيان وه‌کو فاشني جلووبه‌رگ داناوه‌ بؤ موونافه‌سه‌و‬ ‫ِريَژه‌ي بليمه‌تي‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر نه‌تواني له ‌ئاستي ئه‌واندابيت‪ ،‬ئه‌وا ئه‌و‬ ‫جلوبه‌رگه‌ ناتوانيت له‌به‌ربکه‌يت و به‌جدي ته‌ماشات ناکه‌ن‪.‬‬ ‫وه‌کو چؤن ئاشکرايوه‌‪ ،‬که‌ بليمه‌تي زؤرينه‌ي ستوونه‌کاني‬ ‫دونياي ِرؤژنامه‌ي کووردي به‌رهه‌مي ئينته‌رنَيتو سه‌رچاوه‌ ناديارو‬ ‫ئالَؤزه‌کانه‪ ،‬سه‌رچاوه‌و ئالَؤزي سياسه‌تي ئيتيکي ِرؤژنامه‌کانيش‬ ‫له‌سه‌ر هه‌مان هَي َل ئيش ده‌کات‌‪ .‬ئه‌مه‌ پَيموانيه‌‪ ،‬هه‌لَه‌و تاواني‬ ‫ئه‌و نووسه‌رانه‌ بَيت نووسين له‌ناو ئه‌و ِرؤژنامه‌و گؤڤارانه‌دا‬ ‫ده‌نووسن‪ ،‬چه‌ند عه‌قلَيه‌ت و سياسه‌تي ِرؤژنامه‌کانه‌ به‌گشتي‪.‬‬ ‫به‌هه َ‬ ‫‌رحال ئه‌وه‌ي لَيره‌دا بآلو ده‌کريَته‌وه‌ ته‌واوي ديداره‌که‌يه‌‬ ‫که‌ ده‌بوو له‌چاوديَردا بالوبکرايه‌ته‌وه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها پرسکردنيش به‌‬ ‫کاک هه‌ريَم عوسمانيش له‌ ِريگاي ئيمه‌يلَه‌وه به‌ئه‌رک و مؤرالي‬ ‫‌بي‬ ‫خؤم زانيوه‌و پَيي هه‌لَساوم‌‪ .‬من وه‌آلمه‌کانم وه‌کو خؤي به َ‬ ‫هيچ ده‌ستکاريه‌ک و پَيداچوونه‌وه‌يه‌ک بؤ گؤڤاري «سه‌رچاوه»‌‬ ‫ناردوه‌و له‌گه َ‬ ‫‌ل سووپاسمدا بؤيان‪‌ ‌.‬‬ ‫مه‌جيد عةزيز‬ ‫* فه‌لسه‌فه‌ چييه‌؟ ت َيزي فه‌لسه‌فه‌ چييه‌؟ فه‌يله‌سوف ك َييه‌؟‬ ‫سي‌ چه‌مكه‌ به‌وردي بدو َين؟‬ ‫ده‌كر َيت سه‌باره‌ت به‌م َ‬ ‫وه‌آلم‪ :‬سه‌ره‌تا‪ ،‬پرسي چييه‌تي فه‌لسه‌فه‌‪ ،‬به‌جؤريَک‬ ‫له‌جؤره‌کان قسه‌کردن ده‌بيَت له‌سه‌ر خوودي ميَژووي‬ ‫فه‌لسه‌فه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش دياره‌ به‌ستراوه‌ته‌وه‌ به‌کاتو سه‌رده‌مو‬ ‫ژياني فه‌يله‌سووفه‌کانه‌وه‪ .‬له‌هه‌ستيَکي گشتيدا‪،‬‬ ‫ده‌توانم َ‬ ‫بليَم وه‌آلمي ئه‌م پرسياره‌مان له‌خويَندنه‌وه‌ي‬ ‫خوودي ميَژووي فه‌لسه‌فه‌دا ده‌ستده‌که‌ويَت‪ ،‬چوونکه‌‬ ‫پيَناسه‌يه‌ک به‌ته‌نياو ناوکؤييه‌کي گشتي ناتوانيَت‬ ‫تينوويه‌تي پرسياره‌که‌ بشکيَنيَت‪.‬‬ ‫بؤنمونة‌ خويَندنه‌وه‌ي به‌رهه‌مه‌ فه‌لسه‌فيه‌کان چيبن‬ ‫و تيَزه‌کانيان چيبن و خاوه‌نه‌کانيان کيَبن‪ ،‬له‌هه‌موو‬ ‫کاتو سه‌رده‌ميَکدا ِره‌نگدانه‌وه‌و به‌رجه‌سته‌کردنه‌وه‌ي‬ ‫خؤي له‌ژير کاريگه‌ري سياسيو ده‌روونيو کؤمه‌آليه‌تيو‬ ‫ئاينيه‌کاندابووه‌‪ .‬به‌مه‌بيَت دونياي به‌رهه‌مهيَناني‬ ‫فه‌لسه‌فه‌ هه‌ميشه‌ پابه‌نده‌ به‌ژيانو خودوو کؤمهَ‌لگاي‬ ‫مرؤڤايه‌تيه‌وه‌‪ ،‬هه‌موو کات و سه‌رده‌ميَک بؤ فه‌لسه‌فه‌‪,‬‬ ‫‌رؤکي جياوازيشي هه‌يه‌‬ ‫زمان و ستايل و ناوه ِ‬ ‫به‌وشيَوه‌يه‌‪.‬‬ ‫َ‬ ‫بابليَين‪ ،‬پرسي چيه‌تي فه‌لسه‌فه‌ له‌چوارچيَوه‌‬ ‫ئه‌کاديميه‌که‌ي‪ ،‬هه‌ميشه‌ ئاماژه‌کردن بيَت‪ ،‬بؤ ئه‌و پيَنج‬ ‫‌ريَته‌وه‌‌‪ .‬بؤنمونة‌‬ ‫به‌شه‌ي که‌ دونياي فه‌لسه‌فه‌ بؤي ده‌گه ِ‬ ‫(ميتافيزيک) که‌ خؤي به‌سه‌عيکردني بوونو سروشتي‬ ‫بوونه‌وه‌ خه‌ريکده‌کات‪ ،‬پرسي بوون ده‌کات له‌به‌رزترين‬ ‫ئاسته‌کانيدا‌‪ .‬وه‌به‌دواي ئه‌مه‌شدا (ئيپيستيمؤلؤجي) ديَت‪،‬‬

‫که‌ خؤي به‌زانينه‌وه‌ خه‌ريکده‌کات‪ ،‬واته‌ خؤي به‌زانيني‬ ‫ميتافيزيکه‌وه‌ (پرسي ئه‌وه‌ي چي له‌ويَدا هه‌يه‌)‪ ،‬واته‌‬ ‫چؤن ئه‌مه‌و ئه‌وه‌ بزانين له‌ناو بووندا‪ .‬وه‌ (ئيتيک) ديَت‬ ‫ئه‌مه‌ش خؤي به‌سه‌عيکردني کردارو ئه‌کشنه‌کانمانه‌وه‌‬ ‫‌ريَت‬ ‫خه‌ريکده‌کات‪ ،‬واده‌کات به‌دواي ئه‌وه‌دا بچيَتو بگه ِ‬ ‫چيبکه‌ين و چينه‌که‌ين‪ ،‬چي باشبيَت يان خراپ بيَت له‌ناو‬ ‫کؤمهَ‌لگاو له‌گه َ‬ ‫‌ل ئه‌واني تردا‪ ،‬ئه‌مه‌ش بيَطومان پابه‌ندي‬ ‫خؤي به‌زانينو مه‌عريفه‌ي مرؤڤه‌وه‌‌ ته‌رخانده‌کات‪.‬‬ ‫وه‌به‌شي (سياسه‌ت)‪ ،‬يان فه‌لسه‌فه‌ي سياسه‌ت‪ ،‬که‌ خؤي‬ ‫َ‬ ‫‌شغولده‌کات‪،‬‬ ‫به‌سه‌عيکردني ده‌سه‌آلتو حکوومه‌ته‌وه‌ مه‬ ‫ئه‌مه‌ش بيَطومان پابه‌نه‌دي خؤي به‌زانين و ئيتيکه‌وه‌‬ ‫ِراده‌گه‌يه‌نيَت‪ ،‬کام سيسته‌مو حکومه‌ت ده‌توانيَت‬ ‫باشيو به‌ختياري بؤ هاوآلتيه‌کاني دابينبکات‪ ،‬يان‬ ‫کام سيسته‌م و حکومه‌ت مه‌ترسيان هه‌يه‌و ده‌بيَت‬ ‫ئاگامان له‌ئازادي خوودي و کؤيي کؤمهَ‌لگا هه‌بيَت‪ ،‬چي‬ ‫کرداريَک ِريَگه‌ي پيَده‌دريَت و چي سانسؤرده‌کريَت و‪،‬‬ ‫چؤن بژين و ئازادي فه‌راهه‌م بکه‌ين له‌ديوه‌ خووديو‬ ‫کؤييه‌که‌يدا‪ .‬وه‌دواهه‌ميني ئه‌م پيَنج به‌شه‌ي فه‌لسه‌فه‌ش‌‬ ‫(ئيستاتيکايه‌)‪ ،‬که‌ سه‌عيکردني هونه‌ره‌‪ ،‬ئه‌گه‌رچي ئه‌م‬ ‫به‌شه‌ تيَک ئاآلني که‌متره‌ له‌و چواره‌ي تر به‌ناو يه‌کتريدا‪،‬‬ ‫به‌آلم بيَطومان کاتيَکيش بير له‌ژيانو ته‌عبيرليَکردني‬ ‫ژيانو بوون و جيهان ده‌که‌ينه‌وه‌‪ ،‬ميتافيزيک و زانينو‬ ‫ئيتيک و چؤنيَتي ژياني سياسيمان له‌القووتده‌کاته‌وه‌‪،‬‬ ‫کاريگه‌ريه‌کي گشتي به‌رهه‌م ده‌هيَنن‪.‬‬ ‫ئه‌وانه‌ به‌گشتي له‌ناو پرسي چيه‌تي فه‌لسه‌فه‌‬ ‫ِراده‌وه‌ستنه‌وه‌و‪ ،‬هه‌روه‌ها تيزه‌کاني فه‌لسه‌فه‌ش له‌و‬ ‫َرامانو ههَ‌لسه‌نگاندنه‌کان‬ ‫په‌نجه‌رانه‌وه‌ بيرليَکردنه‌وه‌و تي ِ‬ ‫َ‬ ‫بانگده‌که‌ن‪ ،‬تيَزي فه‌لسه‌في هه‌ميشه‌ له‌گه‌ل به‌کارهيَنانن‬ ‫و کاريگه‌ري کؤنسيَپت و بيرؤکه‌ فه‌لسه‌فيه‌کاندا‬ ‫ده‌خه َ‬ ‫‌مليَت و به‌رهه‌مديَت‪.‬‬ ‫کاتيَک کؤرسه‌کاني فه‌لسه‌فه‌‪ ،‬له‌ناو کؤليَج و‬ ‫َ‬ ‫شکل و پرؤگرامي خؤي‬ ‫زانکؤکاندا ده‌خويَندريَن‬ ‫پيَوه‌يه ‌ (ئه‌مه‌ ئه‌گه‌ر باش يان خراپ بن)‪ ،‬به‌آلم ئه‌وه‌ي‬ ‫ئامانجي سه‌ره‌کيه‌‪ ،‬ئه‌وه‌يه‌ که‌ قووتابي له‌تايبه‌تيَتي‬ ‫چربيَته‌وه‌و‪ ،‬ئاشنايه‌تي زؤري له‌گه َ‬ ‫‌ل‬ ‫فيَربوونه‌که‌يدا ِ‬ ‫ميَژووي تيؤرو کؤنسيَپته‌کان ده‌‌بيَت و په‌يداده‌کات‪.‬‬ ‫بؤنمونة‌‪ ،‬کاتيَک کؤرسيَکي فه‌لسه‌فه‌ي سياسه‌ت‬ ‫ئه‌خويَنين‪ ،‬تيؤرو ئايدياو سيسته‌مه‌کان ده‌خويَنين‪،‬‬ ‫(تيَزه‌ي کؤرسه‌که‌ هه‌لوومه‌رجي مرؤڤه‌ له‌به‌رامبه‌ر‬ ‫ئازاديو کؤمهَ‌لگاکاني‪ ،‬بؤ نمونة‌ باسکردني بيرؤکه‌ي‬ ‫کؤنتراکته‌ کؤمه‌آليه‌تيه‌کان) ئه‌و کؤرسه‌ ِره‌نگبيَت‬ ‫تيَکستيَکي واي بؤته‌رخانکرابيَت (ئه‌مه‌ش پابه‌نده‌‬ ‫به‌پرؤفيسرؤه‌که‌وه‌ زؤرجار) ِرووناکي خستنه‌‬ ‫سه‌ر ئه‌و ميَژوه‌يه‌ که‌ ليَوه‌ي ديَت و دريَژده‌بيَته‌وه‌‪،‬‬ ‫َ‬ ‫قوولبونه‌وه‌يه‌ بؤ فه‌لسه‌فه‌ي کؤمه‌آليه‌تي و سياسه‌ت‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬

‫‪87‬‬


‫بيرمه‌ندانه‌ي‬

‫له‌به‌رده‌م هزري ئه‌و‬ ‫بؤکؤرسه‌که‌ي ده‌خويَنريَت‪.‬‬ ‫به‌گشتي له ‌کؤرسيَکي وادا‪ ،‬بؤنمونة‌ موومکين‬ ‫نيه‌ ئيفالتون‪ ،‬ئه‌رستؤ‪ ،‬ئه‌بيقؤر‪ ،‬ئه‌پيکته‌يتس‪،‬‬ ‫َ‬ ‫هيگل‪،‬‬ ‫ئه‌کواينه‌س‪ ،‬کانت‪ ،‬هيوم‪ ،‬هؤبز‪ِ ،‬رؤسؤ‪،‬‬ ‫مارکس‪ ،‬مارتا نؤسباوم‪ ،‬جؤن ِر َ‬ ‫اولو زؤري تر له‌‬ ‫بيرمه‌نده‌کاني تريش نه‌خويَندريَن و نه‌يه‌نه‌ پيَشه‌وه‌‪.‬‬ ‫ليَره‌دا‌ ئه‌کاديمه‌يتي فيَرکردني قووتابي‪ ،‬فيَرکردنيَکي‬ ‫کتيَبيو تيؤريه ‌ (ته‌نانه‌ت سارديشه‌)‪ ،‬واته‌ ناتوراله‌و‬ ‫بيرکردنه‌وه‌ي خوودي ده‌که‌ويَته‌ سه‌ر ئازايه‌تيو دانايي‬ ‫قووتابيه‌که‌ خؤي‪ ،‬چه‌ندو چؤن ده‌توانيَت تيَبگات و‬ ‫خؤي به‌رهه‌مبهيَنيَته‌وه‪ ،‬وه‌بيَگومان پرؤفيسؤره‌که‌ش‬ ‫وه‌کو که‌سيَکي فه‌يله‌سووف وايه‌‌‪ .‬نمونة‌يه‌کي تر‪،‬‬ ‫کاتيَک کؤرسيَکي هونه‌رو شارستانيه‌کان ده‌خويَني‬ ‫(که‌ ئه‌مه‌ کؤرسيَکي فه‌لسه‌فيش نيه‌)‪ ،‬به‌هه‌مان شيَوه‌‪،‬‬ ‫موومکين نيه‌ ئاماژه‌ به‌هزري کؤني يؤناني‪ ،‬ميديا‪ ،‬پاپ‬ ‫که‌لته‌ر‪ ،‬دونياي کاريگه‌ري سياسه‌تي َ‬ ‫‌رؤژئاوا‪،‬‬ ‫کليَسا له ِ‬ ‫ِرؤشنگه‌ري‪ ،‬هه‌روه‌ها فه‌لسه‌فه‌ي بوونگه‌رايه‌تي‬ ‫نه‌خويَندريَت‪ ،‬به‌آلي به‌شيوه‌يه‌کي به‌گشتي‪ .‬به‌آلم‬ ‫زؤرن له‌و فه‌يله‌سووفانه‌ي که‌ ِره‌نگه‌ مامؤستا نه‌بنو‬ ‫له ‌هيچ کؤليَج و زانکؤيه‌کيش وانه‌ نهَ‌ليَنه‌وه‌‪ ،‬به‌آلم‬ ‫خاوه‌ني به‌رهه‌مي فه‌لسه‌فين‪ .‬پيَشم وايه‌‪ ،‬خوودي ئه‌و‬ ‫کي فه‌يله‌سووف نيه‌‪،‬‬ ‫کي فه‌يله‌سووفه‌و َ‬ ‫پرسياره‌ي‪َ ،‬‬ ‫تاوه‌کو ِراده‌يه‌ک ده‌بيَت جؤره‌ په‌يوه‌نديه‌کي خؤي‬ ‫هه‌بيَت به‌دونياي خويَنه‌ره‌‌وه‌‪ ،‬بؤ نمونة‌ کامو چي جؤره‌‬ ‫فه‌يله‌سووفيَک له‌الي کاريگه‌ره‌و به‌تواناو به‌هيَزه‪،‬‬ ‫چؤن بيرده‌کاته‌وه‌و چه‌نديش له‌بيرکردنه‌وه‌ي خؤيه‌وه‌‬ ‫کي فه‌يله‌سووف نيه‌‬ ‫کي فه‌يله‌سووه‌و َ‬ ‫نزيکه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها َ‬ ‫پابه‌نديش ده‌بيَته‌وه‌ به‌چييه‌تي فه‌لسه‌فه‌وه‌‌‪.‬‬ ‫به‌آلم پرسياري چييه‌تي فه‌لسه‌فه‌‪ ،‬له‌هه‌سته‌‬ ‫ته‌قليديه‌که‌يدا‪ ،‬هه‌ميشه‌ وه‌کو گه‌شتن به‌که َ‬ ‫‌مالي‬ ‫ئيمپراتؤريه‌تي عه‌قل بيَت وه‌هايه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش ئه‌مه‌نده‌ي‬ ‫ئه‌بستراکشن و بيناکردني تيؤري تيادايه‌و ده‌گريَته‌وه‌‪،‬‬ ‫ئه‌وه‌نده‌ قوورسايي ناخاته‌ سه‌ر ديدي کؤنکريَتي و‬ ‫جيهاني ئه‌زموونگه‌رايي‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها ئه‌مه‌نده‌ي خؤي به‌پرسه‌ گه‌ردوونيه‌کانه‌وه‌‬ ‫َ‬ ‫‌ريَژه‌گه‌رايي نادات به‌پيَي‬ ‫مه‬ ‫‌شغول ده‌کات ِريَگا به ِ‬ ‫پيَويست‪ ،‬ته‌نانه‌ت له‌الي هه‌نديَک بيرمه‌ند خوودي‬ ‫ِريَژه‌گه‌رايي وه‌کو ڤايرؤس و تاعوون بينراوه‌‪ .‬به‌حسابي‬ ‫ئه‌و عه َ‬ ‫‌قله‌ په‌تيه‌‪ ‌،‬تينووي گه‌شتنه‌ به‌مه‌عريفه‌يه‌کي‬ ‫ناوه‌کيو که َ‬ ‫‌مالي ِراسته‌قينه‌يي‪ ،‬ئه‌مه‌ هه‌رچؤنيَک‬ ‫وه‌ريگرين جؤره‌ گه‌مه‌يه‌کي ميستيکيزمي تيادايه‌‪ .‬ئه‌مه‌‬ ‫ئه‌وه‌يه‌‪ ،‬که‌ عه‌قل ده‌گاته‌ دونيايه‌ک زياتربيَت له‌وه‌ي‬ ‫که‌ هه‌يه (راستي)‌‪ ،‬يان له‌وه‌ي که‌ ئه‌زمووني ده‌که‌ين‬ ‫(جيهاني مه‌تريال)‪ ،‬ئه‌مه‌ هه‌موو هه َ‬ ‫‌ولو ئازارو ته‌نانه‌ت‬

‫‪88‬‬

‫حازرکراون‬

‫بيَزاري ئيفالتونيزمه‌ به‌رامبه‌ر جيهاني هه‌ستپيَکراو‪،‬‬ ‫گؤرانيَکي‬ ‫يان ئه‌زموونکراو‪ ،‬جيهانيَک که‌ هه‌ميشه‌ له‌ناو ِ‬ ‫به‌رده‌وامدايه‌ (هيراکليتيس)‌‪.‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ئايدياليزمي‬ ‫اشيناليه‌تي و‬ ‫به‌آلم بيَطومان ئه‌وه‌ ِر‬ ‫َ‬ ‫فه‌لسه‌فه‌يه‌ بؤ جيهانو کؤمه‌لگاي مرؤڤ به‌گشتي‪،‬‬ ‫وه‌ديديَکي کؤنه‌ بؤ چيه‌تي فه‌لسه‌فه‌‪ ،‬که‌ ئايديا ده‌خاته‌‬ ‫پيَش پراکتيکه‌وه‌‪ ،‬عه َ‬ ‫‌قل ده‌خاته‌ پيَش هه‌سته‌وه‌‪ ،‬ميشک‬ ‫ده‌خاته‌ پيَش ئه‌زموونه‌وه‪ ،‬ته‌نانه‌ت خوودي تاقانه‌يي‬ ‫فه‌يله‌سووفيَک ده‌خاته‌ پيَش هه‌موو مرؤڤايه‌تيه‌وه‌‌‪.‬‬ ‫ليَره‌ش‪ ،‬مه‌شيني به‌رهه‌مهيَناني يؤتؤپياو‬ ‫به‌هه‌شته‌کان ده‌ستپيَکده‌ن (بؤنمونة‌ ئه‌گه‌ر مارکسيزم‬ ‫َ‬ ‫ئايدياليه‌‬ ‫ِره‌خنه‌ي تووندي پرانسيپي ئه‌و جؤره‌ ديدگايه‌‬ ‫ده‌کات‪ ،‬به‌آلم بؤخؤشي ده‌که‌ويَته‌وه‌ ناو جؤره‌‬ ‫َ‬ ‫ستايليَکي سه‌يري تره‌وه‌‪ ،‬ته‌نانه‌ت بؤ به‌سياسه‌ت‬ ‫شؤرشگيَر‬ ‫کردني فه‌لسه‌فه‌ش‌‪ ،‬هه‌موو شتيَک سياسي و‬ ‫ِ‬ ‫ده‌کريَت له‌ بؤ ئاستي به‌رهه‌مهيَناني ئازادي رةها)‬ ‫به‌آلم هه‌موو ئه‌و ميَژووه‌ له‌گه َ‬ ‫گؤراني فه‌لسه‌فه‌دا‪،‬‬ ‫‌ل ِ‬ ‫ِره‌خنه‌ي زؤري ليَگيراوه‌‪ ،‬ليَره‌وه‌ پرسي چيه‌تي‬ ‫‌براوه‌ي ميَژووي‬ ‫فه‌لسه‌فه‌ بؤخؤي سه‌عيکردنيَکي نه ِ‬ ‫‌براوه‌ي‬ ‫ه‬ ‫ن‬ ‫َکي‬ ‫ي‬ ‫ان‬ ‫‌ر‬ ‫ِ‬ ‫فه‌لسه‌فه‌يه به‌وشيَوه‌يه‪ ،‬پرسياره‌که‌ گه ِ‬ ‫ناو جيهاني ميَژووي فه‌لسه‌فه‌يه‌‌‌‪ .‬ميَژووي فه‌لسه‌فه‌ش‬ ‫هه‌ميشه‌ خؤنويَکردنه‌وه‌و دونيابيني جياوازو ته‌نانه‌ت‬ ‫بيناکردنه‌وه‌ي کؤنسيَپته‌ کؤنه‌کانيشبوه‌‌‪ ،‬له‌ناوکؤيي‬ ‫و فؤرمي جياوازو نويَدا‪ ،‬له‌به‌رئه‌م هؤيه‌ زؤر گرنگه‌‬ ‫خويَندنه‌وه‌ي ميَژووي فه‌لسه‌فه‌ ده‌توانيَت هاوکاريه‌کي‬ ‫زؤرمان بکات له‌ئاست ئه‌و پرسياره‌ زؤر قوورسو‬ ‫گه‌وره‌يه‌ي ليَره‌دا ده‌کريَت‪.‬‬ ‫به‌آلم هه‌رچؤنيَک ته‌ماشاي فه‌لسه‌فه‌و ژياني مرؤڤ‬ ‫داببريَنو‬ ‫ده‌که‌ين‪ ،‬ئيتر ناتوانين فه‌لسه‌فه‌ له‌ژياني مرؤڤ‬ ‫ِ‬ ‫به‌شيَوه‌يه‌کي ناشويَنوکاتي ببه‌ستينه‌وه‌‪ ،‬له‌به‌رئه‌وه‌‬ ‫فه‌لسه‌فه‌ هه‌رگيز له‌ده‌ره‌وه‌ي کاريگه‌ريه‌ جيهاني و‬ ‫َ‬ ‫لؤکاليه‌کانه‌وه‌ نيه‌‪ ،‬ته‌نانه‌ت ِره‌نگه‌ ئه‌مه‌ کاريگه‌ري‬ ‫نه‌ک هه‌ر که‌لتووريو ئاينيو سياسيو کؤمه‌آليه‌تيه‌کان‬ ‫بگريَته‌وه‌‪ ،‬بهَ‌لکو کاريگه‌ري وه‌کو که‌شووهه‌واش‬ ‫بگريَته‌وه‌‪.‬‬ ‫َ‬ ‫پرسي چيه‌تي فه‌لسه‌فه‌ وه‌کو ئه‌وه‌ي عه‌قليَکي په‌تي‬ ‫بيَتو به‌دواي جواني و راستي و ئازادي ِراسته‌قينه‌دا‬ ‫‌ريَت‪ ،‬جؤره‌ عه َ‬ ‫‌قليَکي له‌اليه‌که‌وه‌ ووشکو‪ ،‬خه‌مگين‬ ‫بگه ِ‬ ‫و ته‌نانه‌ت دواخراويشي ليَديَت‪‌.‬‬ ‫عه َ‬ ‫‌قل ده‌يه‌ويَت ِرووت بيَته‌وه‌و سه‌ربه‌خؤبيَت و‬ ‫گؤرانه‌کان‪ ،‬به‌آلم‬ ‫‌ر دونياي‬ ‫ِ‬ ‫بگات به‌فؤرمه‌کاني ئه‌وپه ِ‬ ‫ئه‌مه‌ له‌هه‌سته‌ کؤنه‌که‌يدايه‌ بؤ فه‌لسه‌فه‌‪ .‬به‌آلم ميَژووي‬ ‫فه‌لسه‌فه‌‌ له‌وديده‌ کؤنه‌يدا‪ ،‬بؤنمونة‌ له‌ژيَر کاريگه‌ري‬ ‫(نيتشه‌‪ ،‬مارکس و‪ ،‬فرؤيد) له‌زؤر بواري جياوازه‌وه‌‬ ‫اديکالي به‌سه‌رداديَت و پرسي چيه‌تي عه َ‬ ‫َ‬ ‫‌قليش‬ ‫گؤراني ِر‬ ‫ِ‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬


‫ِرووخساري تري خؤي وه‌رده‌گريَت‪.‬‬ ‫(ئه‌گه‌رچي فرويد فه‌يله‌سووفيش نيه‌‪ ،‬به‌آلم‬ ‫کاريگه‌ريه‌کاني له‌سه‌ر خويَندنه‌وه‌ي خوودو کؤمهَ‌لگاو‬ ‫که‌لتورو ده‌روونناسي «ئاماژه‌کردني به‌نه‌ستي مرؤڤ‬ ‫و خه‌ونه‌کان» گرنگيه‌کي زؤريان هه‌بووه‌ له‌کاتي‬ ‫خؤيدا‌‪ ،‬به‌هه‌مان شيَوه‌ش مارسکو نيتشه‌ش ئه‌و‬ ‫کؤشکه‌ي به‌ناوي ميتافيزيک و عه َ‬ ‫‌قله‌وه‌ دروستکرابوو‪،‬‬ ‫‌رمانديان)‪ .‬بؤنمونة‌ چييه‌تي فه‌لسه‌فه‌‬ ‫به‌شيَوازي جياواز ِ‬ ‫له‌نيَوان هايديگه‌رو نيشه‌شدا‪ ،‬ئه‌گه‌رچي هايديگه‌ر دواي‬ ‫نيتشه‌ش ده‌که‌ويَتو له‌نيَوان‪ ,‬وه‌رگرتن و کاريگه‌ري و‬ ‫ِره‌خنه‌کردنيشدا وه‌ريده‌گريَت‪ ،‬به‌آلم بؤمن نيتشه‌ هه‌ر‬ ‫له‌دواي هايديگه‌ريشه‌وه‌يه‌‪ ،‬مه‌به‌ستمه‌ َ‬ ‫بليَم نه‌فه‌سي‬ ‫بيرکردنه‌وه‌ي نيتشه‌يي هه‌ر دريَژه‌ي هه‌يه‌و هايديگه‌ر‬ ‫‌رانده‌وه‌‌‪.‬‬ ‫ئه‌مه‌نده‌ به‌ئاساني تيَي نه‌په ِ‬ ‫بؤنمونة‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر هايديگه‌ر ته‌واوي پاشخاني ِرؤژاوا‬ ‫له‌ئيفالتونه‌وه‌ بؤ نيتشه‌ به‌پاشماوه‌ي ميتافيزيک‬ ‫ده‌زانيَت‪ ،‬به‌آلم خؤشي هه‌ر له‌ناو بيَنده‌گي کردنه‌وه‌ي‬ ‫پرسياري بووندا (ميتافيزيکدا) يه‌‪ ،‬وه‌کو ئه‌دؤرنؤ دهَ‌ليَت‬ ‫(ئيَمه‌ له‌ناوبوونداينو ده‌بيَت پرسياري ئه‌و بوونه‌ش‬ ‫ِره‌تبکه‌ين)‪ ،‬ئه‌مه‌ش ِراسته‌‪ ،‬ئيَمه‌ له‌ناوبوونداين‪،‬‬ ‫وه‌ کيَ‬ ‫َلگه‌کاني باسکردني دونياي مرؤڤايه‌تي‬ ‫‌بي‪.‬‬ ‫پرؤژه‌کانيان فراوانترده َ‬ ‫فيکردابه‌شده‌که‌ن و ِ‬ ‫فه‌لسه‌فه‌ له‌ ئه‌بستراکشن کردني دونياو‪ ،‬پاراستني‬ ‫شکؤو ده‌سه‌آلتي سکلوالستيکيزم ده‌که‌ويَت و‪ ،‬ئيتر‬ ‫فيَري ئه‌وه‌ده‌بين‪ ،‬که‌ عه َ‬ ‫‌قل‪ِ ،‬رؤح‪ ،‬يان فؤرم له‌هه‌سته‌‬ ‫کؤنه‌که‌يدا‪ ،‬يان خواوه‌ند‪ ،‬شتيَک نيه‌ له‌ده‌ره‌وه‌ي يان‬ ‫له‌سه‌ره‌وه‌ي جيهان و بوونه‌وه‌ بيَتو‪ ،‬سه‌ربه‌خؤش بيَت‬ ‫گؤرانه‌کاني ناو ميَژووي مرؤڤايه‌تيش‪ ،‬بهَ‌لکو‬ ‫له ‌فاکتو ِ‬ ‫به‌رهه‌مي ميَژووي مرؤڤايه‌تيه‌و هه‌ميشه‌ش له‌ناو‬ ‫‌گؤريَو‬ ‫گؤرانه‌کاندا ده‌بيَت‪ ،‬ليَره‌وه‌ چيه‌تي فه‌لسه‌فه‌ ده ِ‬ ‫ِ‬ ‫‌گؤر َي‪.‬‬ ‫ه‬ ‫د‬ ‫‌ش‬ ‫ه‬ ‫‌ف‬ ‫ه‬ ‫‌لس‬ ‫ه‬ ‫ف‬ ‫ووخساري‬ ‫ِر‬ ‫ِ‬ ‫له‌به‌رئه‌مه‌ فه‌لسه‌فه‌ ته‌نيا ئه‌وه‌ نيه‌ که‌جه‌مسه‌ريَک‬ ‫له‌مدووانه (تيؤر‪/‬پراکتيک‪ ،‬يان ئه‌بستراکت‪/‬کؤنکريَت‪،‬‬ ‫گؤران يان رؤح‪/‬جه‌سته‌)‌ ههَ‌لبژيَريَتو‬ ‫يان بوون‪/‬‬ ‫ِ‬ ‫جه‌مسه‌ره‌که‌ي تري پشتگويَبخات‪ ،‬ئه‌مه‌ به‌ئاشکرا‬ ‫له‌فؤرموله‌کردنه‌وه‌ي فه‌لسه‌فه‌ي کانتدا ده‌بينريَته‌وه‌‪،‬‬ ‫که‌ هه َ‬ ‫‌وليَکي ته‌واو جياوازده‌دا بؤ پيَگه‌ياندني‬ ‫هه‌ردووک کايه‌ي مه‌عريفه‌ له‌نيَوان ئه‌زموونه‌کانمانو‬ ‫پرؤژه‌ي بيناکردني‬ ‫ئه‌وشتانه‌ي له‌ناوماندا هه‌يه‌و ناوي ِ‬ ‫َ‬ ‫ليَده‌نيَت‪ .‬به‌مانايه‌کي تر‪ ،‬کانت خؤي له‌ئايدياليزمه‌کان‬ ‫جياده‌کاته‌وه‌‪ ،‬چوونکه‌ جه‌غد له‌سه‌ر ئه‌مدونيايه‌و‬ ‫ئه‌زموونه‌کاني ناوي ده‌کاته‌وه‌‪ ،‬به‌آلم له‌گه َ‬ ‫‌ل په‌له‌پيتکه‌ي‬ ‫ناو دونياي خؤشماندا زووتر‪ ،‬نيَوه‌نديَک له‌نيَوان‬ ‫َ‬ ‫ئايدياليزمو مه‌ترياليزم بيناده‌کات‪.‬‬ ‫هه‌ردووک‬ ‫َ‬ ‫به‌آلم له‌گه‌ل ئه‌وه‌شدا‪ ،‬ئه‌مه‌ ئه‌وه‌ناگه‌يه‌نيَت کانت‬

‫َ‬ ‫قوولي ئيفالتوني تيادانه‌بووبيَت‪،‬‬ ‫ئاره‌زوويه‌کي‬ ‫به‌پيَچه‌وانه‌وه‌‪ ،‬به‌آلم ئه‌وه‌ي فه‌لسه‌فاندني کانتيه‌‬ ‫َ‬ ‫گؤرانيَکي زؤر به‌سه‌ر‬ ‫به‌هه‌سته‌ زؤر‬ ‫قووله‌که‌ي‪ ،‬ئه‌وه‌يه‌ ِ‬ ‫کؤنسيَپته‌ فه‌لسه‌فيه‌کاندا ده‌هيَنيَت‪ ،‬به‌آلم ِره‌نگدانه‌وه‌ي‬ ‫ئيفالتوني وه‌کو پاشماوه‌يه‌کي فيکري هه‌ر ئاماده‌يي‬ ‫خؤي هه‌يه‌‪ ،‬خويَندنه‌وه‌ي دونيابيني مؤرالوپرانسيپي‬ ‫گه‌ردوونگه‌راييو سه‌لماندني کاتيگؤري ئيمپه‌ريتيڤ‬ ‫‌رانه‌وه‌يه‌ بؤ‬ ‫به‌سه‌ر هايپيثيتيکهَ‌لي ئيمپه‌ره‌تيڤ گه ِ‬ ‫َ‬ ‫هيگليش ئه‌واليه‌نه‌‬ ‫شيَوازيَک له‌فؤرمه‌کاني ئيفالتوون‪،‬‬ ‫کانتيه‌ ههَ‌لده‌گريَته‌وه‌و‪ ،‬جيهاني ِرؤح له‌ناو سه‌به‌بدا‬ ‫نووقمده‌کاتو ِره‌خنه‌ له‌ديده‌ زانستيه‌که‌ي ده‌گريَت‪.‬‬ ‫پيَناسه‌کردني فه‌لسه‌فه‌ ئه‌گه‌ر له‌ديوه‌ زؤر‬ ‫کالسيکه‌که‌يه‌وه‌ پيَناسه‌ي بؤ بکه‌ين‪ ،‬ئه‌وا شتيَکي‬ ‫ئه‌مه‌نده‌ گران نابَيت‌‪ ،‬چوونکه‌ له‌وه‌ته‌ي ميَژووي‬ ‫فه‌لسه‌فه‌ خؤي ده َ‬ ‫‌وله‌مه‌ند ده‌کات له‌ئاست بابه‌ته‌کانيدا‪،‬‬ ‫هه‌ميشه‌ وه‌کو به‌کارهيَناني ميَشکو‪/‬هزر‪ ،‬سه‌به‌بو‬ ‫ووشه‌و زمان و قسه‌کردني مه‌عقوول (لؤگؤس)‪،‬‬ ‫‌ريَته‌وه‌ بؤ جه‌وهه‌ره‌ کؤن و‬ ‫که‌ ئه‌مانه‌ هه‌موو ده‌گه ِ‬ ‫يؤنانيه‌که‌ي چييه‌تي فه‌لسه‌فه‌‪ ،‬که ئه‌و لؤگؤسه‌ش‌ کاري‬ ‫ئه‌وه‌يه‌ مه‌عريفه‌ به‌رهه‌مبهيَنيَت و زانين مه‌يسه‌ربکات‪،‬‬ ‫وه‌ئه‌مه‌ش بؤخؤي شتيَکي باشه‌و (ئيفالتون) کارو‬ ‫ئامانجي فه‌لسه‌فه‌ش مه‌يسه‌رکردني عه‌داله‌ته‌ به‌گشتي‪.‬‬ ‫‌رسوورمانو زانينه‌‪،‬‬ ‫به‌آلم فه‌لسه‌فه‌ له‌الي ئيفالتون سه‬ ‫ِ‬ ‫ئه‌گه‌رچي ئه‌مه‌ له‌الي ئه‌رستؤ له‌سه‌ره‌تادا وايه‌‪ ،‬به‌آلم‬ ‫‌گؤريَت‪ ،‬چوونکه‌ ئه‌رستؤ‬ ‫دوايي به‌هه‌موو شيوه‌يه‌ک ده ِ‬ ‫‌رسوورمانو زانينيَک نيه‌ که‌‬ ‫‌ري به‌جؤره‌ سه‬ ‫ِ‬ ‫باوه ِ‬ ‫فه‌راهه‌مکردني فؤرمه‌کان له‌ده‌ره‌وه‌ي ئه‌و دونيايه‌ي‬ ‫ليَي ده‌ژين‪ ،‬له‌به‌رئه‌مه‌ زانستو ئيمپريزکيزمو سروشتي‬ ‫زانستي له‌دايکده‌بيَت‪ ،‬ئه‌گه‌رچي له‌هه‌مان کاتيشدا واز‬ ‫َني‪ ،‬به‌آلم طوماني تيادا نيه‌ که‌‬ ‫له‌ئيفالتون به‌ته‌واوي ناهي َ‬ ‫َ‬ ‫قوول به‌سه‌ر چيه‌تي فه‌لسه‌فه‌دا ده‌هيَنيَت‪.‬‬ ‫گؤراني‬ ‫ِ‬ ‫ئيتر ليره‌وه‌ پرسياري مه‌عريفه‌و ئه‌زموونکردن و‬ ‫َ‬ ‫زمانحالي‬ ‫هه‌سته‌کانمان و بيرؤکه‌و کؤنسيَپته‌کان ده‌بنه‌‬ ‫کاتوسه‌رده‌مه‌ جياوازه‌کان‪ .‬فه‌لسه‌فه‪ ،‬وه‌کو هه‌موو‬ ‫کيَ‬ ‫َلگه‌يه‌کي تري زانسته‌ مرؤڤايه‌تيه‌کان‌ هه‌ميشه‌ له‌ناو‬ ‫َ‬ ‫هيگله‌وه‌ بانگه‌شه‌ي‬ ‫گؤراندايه‌‪ ،‬ئه‌گه‌رچي هه‌ر له‌کاتي‬ ‫ِ‬ ‫کؤتاييو مه‌رگيشي بؤ کراوه‌ (رةهاگه‌ري َ‬ ‫هيگليزم‪ ،‬گوايا‬ ‫ميَژوو ده‌گات به‌ئامانجي خؤيو‪ِ ،‬رؤحي رةها ده‌گات‬ ‫به‌ومه‌عريفه‌يه‌ي مرؤڤايه‌تي ئاره‌زووي ده‌کات‪ ،‬ئيتر‬ ‫وه‌کو کؤتايي هونه‌رو ئه‌ده‌بو فه‌لسه‌فه‌ش بيَت وه‌هايه‪،‬‬ ‫بيرؤکه‌ي کؤتايي ميَژوو‌)‪ ،‬ئه‌مه‌ ووته‌يه‌کي هينري‬ ‫بيرگؤسؤنيش وه‌بيرده‌هيَنيَته‌وه‌‪ ،‬شتيَکي وادهَ‌ليَت‬ ‫(هه‌موو شتيَک ووتراوه‌ له‌فه‌لسه‌فه‌دا)‪.‬‬ ‫چرکردنه‌وه‌و‬ ‫‌رخاتري‬ ‫‌وگؤرانه‌ش له‌به‬ ‫خوودي ئه‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ده َ‬ ‫‌وله‌مه‌ند کردني دونياي به‌رهه‌مهيَناني فه‌لسه‌فه‌يه‪،‬‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬

‫‪89‬‬


‫‌بي هزرو ِره‌خنه‌گرتن ناتوانيَت‬ ‫چوونکه‌ فه‌لسه‌فه‌ به َ‬ ‫هه‌بيَتو‪ ،‬ناتوانيَت خؤي نويَبکاته‌وه‌و جياوازيش بژي‪،‬‬ ‫َ‬ ‫قوولو ِريشه‌يي هه‌يه‌‪ ،‬بؤنمونة‌ له‌سه‌رده‌مي‬ ‫ناکؤکيه‌کي‬ ‫َ‬ ‫ئيَستاشدا له‌نيَوان فه‌لسه‌فه‌ي کؤنتينيَنتالو ئه‌نه‌له‌تيکدا‬ ‫هه‌يه‌‪ ،‬به‌آلم ئه‌مدوو دونيابينيه‌ جياوازي که‌لتووري‬ ‫نيه‌‪ ،‬چوونکه‌ هه‌ردووک پاشخاني ِرؤژئاوايه‌‪ ،‬ئه‌گه‌رچي‬ ‫ئه‌نه‌له‌تيک وه‌کو خؤي به‌ دونياي زانست و لؤجيکه‌وه‌‬ ‫َ‬ ‫کؤنيتينتال يه‌کيَک ده‌توانيَت له‌ناو فه‌زا‬ ‫ببه‌سيَت‪ ،‬وه‌‬ ‫بوونگه‌رايه‌که‌دا به‌ديبکات‪ ،‬به‌آلم شاياني باسيشه‌‪،‬‬ ‫ئاماژه‌ به‌وه‌بکه‌ين‪ ،‬ئه‌مه‌ ئه‌وه‌ناگه‌يه‌نيَت که‌ ئه‌و‬ ‫فه‌يله‌سووفانه‌ي له‌ده‌ستي کؤنتيني َ‬ ‫َتالدان پرسي زانست‬ ‫و عه َ‬ ‫‌قلو لؤجيک به‌گرنگ نه‌زانن‪ ،‬به‌آلم له‌وه‌ده‌چيَت‬ ‫نه‌يانه‌ويَت وه‌کو پؤزه‌تيڤيسته‌کانيان به‌سه‌ربيَت (عه َ‬ ‫‌قلي‬ ‫زانستگه‌راي)‪.‬‬ ‫له‌به‌رئه‌وه‌ي کات و سه‌رده‌مه‌ جياوازه‌کان بيرؤکه‌و‬ ‫کؤنسيَپتي جياوازمان بؤ به‌رهه‌م ده‌هيَنن‪ ،‬ئيتر فه‌لسه‌فه‌‬ ‫شتيَک نيه‌ حوکميَکي وابکات َ‬ ‫زاليَتيو ئيمپراتؤريه‌تي‬ ‫خؤي به‌سه‌ر به‌شه‌کاني تري زانسته‌ مرؤييه‌کاندا‬ ‫بسه‌لميَنَيت‌‪ ،‬هه‌روه‌ها کؤشکيَکي عه َ‬ ‫‌قلي رةهاشبيَت و‬ ‫قه‌ره‌ي ژيان و دونياو ِرووداوه‌کان نه‌که‌ويَت‪ .‬ئه‌گه‌رچي‬ ‫ئه‌مه‌ له‌الي ئيفالتون و ئيفالتونيه‌کان وانيه‌‪ ،‬بؤنمونة‌‪،‬‬ ‫ئيفالتون له‌کؤماره‌که‌يدا ده‌يه‌ويَت ده‌سةآلتي رةها‬ ‫بداته‌ ده‌ست فه‌يله‌سووف‪ ،‬چونکه‌ ده‌يه‌ويَت عادلترينو‬ ‫باشترين شار بؤ هاوآلتيه‌کاني فه‌راهه‌مبکات‪ ،‬به‌مه‌ش‬ ‫‌ري پيَده‌کريَت بؤ ده‌سه‌آلتو سياسه‌تکردن‬ ‫ئه‌وه‌ي باوه ِ‬ ‫ته‌نيا فه‌يله‌سووف (پاشا ‪ -‬فه‌يله‌سووفه‌)‪ .‬ده‌سه‌التي‬ ‫فه‌يله‌سووف شارو ده َ‬ ‫‌ريَوه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫‌وله‌ت ده‌بات به ِ‬ ‫‌ريَگاي (پاسه‌وانه‌کانه‌وه‌)‪ ،‬کاريان پاراستني حه‌قيقه‌ت‬ ‫له ِ‬ ‫و عه‌داله‌ت و جه‌وهه‌ري مرؤڤايه‌تيه‌ وه‌کو يه‌ک‬ ‫مرؤڤ‪ ،‬له‌به‌رئه‌مه‌ ئيفالتون ئه‌نؤلؤجيه‌کي به‌ناوبانگ‬ ‫‌رؤحي‬ ‫له‌نيَوان شارو مرؤڤدا ده‌کات‪ ،‬ئه‌وه‌ي له ِ‬ ‫که‌سيَکدا ده‌يبينيَت‪ ،‬به‌هه‌مان شيَوه‌ش له‌ناو شاردا‬ ‫جه‌غدي له‌سه‌رده‌کاته‌وه‌‪ .‬ئه‌مه‌ رةهاگه‌ريه‌ تاوه‌کو‬ ‫َ‬ ‫به‌رزترين َ‬ ‫ئايدياليزمي عه‌داله‌تو راستيو چاکه‌‬ ‫حاله‌تي‬ ‫له‌ناو که‌سيَکداو دواييش له‌ناو شاريَکدا‪ ،‬فؤرمه‌کاني‬ ‫گه‌ردوونيان‬ ‫گشتگيرو‬ ‫به‌رجه‌سته‌کردنه‌وه‌يه‌کي‬ ‫هه‌يه‌‪ .‬فه‌لسه‌فه‌ بؤ ئيفالتوون پرسيَکي مؤراليه‌‪ ،‬به‌آلم‬ ‫هه‌ر ئه‌مه‌ کيَشه‌که‌ نيه‌‪ ،‬چونکه‌ مؤراله‌که‌ بؤ ئيفالتون‬ ‫به‌هه‌موو شيَوه‌يه‌ک به‌سياسه‌تي رةهاي فه‌يله‌سه‌فه‌وه‌‬ ‫به‌نده‌‪ ،‬که‌ زؤربه‌ي تيادا سنووردارده‌کات‪.‬‬ ‫فه‌لسه‌فه‌ وه‌کو هه‌ر چه‌مکيَکي تري ناو دونياي زانسته‌‬ ‫مرؤڤايه‌تيه‌کان ميَژووي خؤي هه‌يه‌و ئه‌و ميَژووه‌شي‬ ‫گؤرانه‌کانيه‌وه‌‪ ،‬هه‌روه‌کو‬ ‫پابه‌نده‌ به‌وه‌رچه‌رخان و‬ ‫ِ‬ ‫چؤن زانست‪ ،‬ئه‌ده‌ب‪ ،‬ئاين‪ ،‬که‌المناسي‪ ،‬ئارکيؤلؤجي‪،‬‬ ‫ئه‌نترؤپؤلؤجي‪ ،‬زمانناسي‪ ،‬هونه‌ر‪ ،‬تاکودوايي‪ ،‬ميَژووي‬

‫‪90‬‬

‫گؤران‬ ‫‌رووي جياوازيو ِ‬ ‫خؤيان هه‌يه‌و هه‌ميشه‌ ِرووبه ِ‬ ‫ده‌بنه‌وه‌‪ ،‬فه‌لسه‌فه‌ش جياوازيه‌کي ئه‌وتؤي نيه‌‪ .‬به‌آلم‬ ‫ئه‌مه‌ي فه‌لسه‌فه‌ له‌ديده‌ هاوچه‌رخه‌که‌يدا‪ِ ،‬ره‌نگه‌ له‌دواي‬ ‫هايديگه‌ره‌وه‌ َ‬ ‫بليَين‪ ،‬ئيش له‌ناو هه‌موو زانسته‌کاني‬ ‫تريش ده‌کاتو کهَ‌لکيان ليَوه‌رده‌گريَتو کاريگه‌ريشي‬ ‫به‌سه‌ريانه‌وه‌ هه‌يه‌‪ ،‬ئه‌گه‌رچي هه‌نديَکيش هه‌ن‬ ‫له‌ئه‌کاديميه‌کان ئه‌مه‌نده‌ دؤستي ئه‌مجؤره‌ ئيشکردنو‬ ‫به‌رهه‌مهيَنانه‌ نين‌‪.‬‬ ‫ميَژووي فه‌لسه‌فه‪ ‌،‬هه‌رگيز شتيَک نيه‌ سه‌ربه‌خؤبيَت‬ ‫وه‌کو خؤيو له‌بؤخؤيو له‌پيَناوي خؤيدا وه‌کو فه‌لسه‌فه‌ي‬ ‫ِرووت‪ ،‬يان عه َ‬ ‫‌قلي رووت بيَت‪ ،‬هه‌روه‌ها شتيَکيش‬ ‫ئاوردانه‌وه‌‬ ‫داپچراوبيَت له‌و ِرابوردوه‌ي که‌‬ ‫نيه‌‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫‌رانه‌وه‌ بؤي‬ ‫فه‌لسه‌فيه‌کان پيَويستيان پيَيه‌تي بؤ گه ِ‬ ‫هه‌ميشه‌‪ ،‬ناچارن وه‌کو سه‌رچاوه‌يه‌ک هه‌ميشه‌ بؤي‬ ‫‌ريَنه‌وه‌و کاري تيادابکه‌نو به‌رهه‌مي شتي ديکه‌بن‪.‬‬ ‫بگه ِ‬ ‫به‌مانايه‌کي تر‪ ،‬فه‌لسه‌فه‌ وايليَديَت که‌ هه‌ميشه‌ پابه‌ندبَيت‌‬ ‫به‌ژياني خوودو کؤمهَ‌لگاوه‪ ،‬ئه‌گه‌رچي له‌هه‌سته‌‬ ‫کؤنه‌که‌يدا‪ ،‬واديَته‌ به‌رچاو که‌ وه‌کو َ‬ ‫بليَي شتيَکي‬ ‫سه‌ربه‌خؤيه‌‪ ،‬نه‌وه‌ک هه‌ر ده‌يه‌ويَت شکؤو پريستيجيَکي‬ ‫باآلو تايبه‌تو شازي هه‌بيَت‪ ،‬له‌ هه‌مانکاتيشدا هه‌ميشه‌‬ ‫َ‬ ‫ماله‌که‌ي خؤي له‌سه‌ر بناغه‌يه‌کي‬ ‫وويستيبيَتي‬ ‫دابريَژيَتو‪ ،‬له‌دونياي کؤنکريَتي‬ ‫ئه‌بستراکتو تيؤري‬ ‫ِ‬ ‫دووربکه‌ويَته‌وه‪ .‬به‌مه‌ش ئه‌وه‌ ناگه‌يه‌نيَت مه‌به‌ستمان‬ ‫له‌وه‌بيَت ‪ ،‬پيَويستيمان به‌ئه‌بستراکشنو تيرؤي نيه‌‪،‬‬ ‫بهَ‌لکو به‌پيَچه‌وانه‌وه‌‪ ،‬پيَستيمان پيَيه‌تيو گرنگي خؤيان‬ ‫هه‌يه‌‪ ،‬چوونکه‌ فه‌حسيان ده‌که‌ينو هه َ‬ ‫‌ولي کارپيَکردنيان‬ ‫پرؤژه‌که‌ي فه‌لسه‌فه‌‬ ‫ده‌ده‌ين بؤ واقيع‪ ،‬به‌آلم ئه‌وه‌ي ِ‬ ‫ته‌واوده‌کات به‌شه‌که‌ي تري دونياي فه‌لسه‌فه‌يه‪‌،‬‬ ‫که‌ بؤخؤي ته‌ماشاکردنو تيَگه‌شتنو ههَ‌لسنه‌گاندني‬ ‫گه‌ردووني مرؤڤه‌ وه‌کو خؤيو وه‌کو کؤمهَ‌لگايکه‌ي‪.‬‬ ‫يان کاتيَک باسي گه‌ردوونگه‌راييه‌ت ده‌کريَت وه‌کو‬ ‫بؤ نمونة‌ کانت و (کاتيگؤره‌ي ئيمپه‌ره‌تيڤ)‪ ،‬ئه‌وه‌‬ ‫ناگه‌يه‌نيَت کؤنسيَپته‌که‌ به َ‬ ‫‌تالبکريَته‌وه‌‪ ،‬بهَ‌لکو ئه‌وه‌يه‌‬ ‫که‌ خوودي دونياي ِريَژه‌يي له‌ناو َ‬ ‫حاله‌ته‌ که‌لتووري‬ ‫و کؤمه‌آليه‌تيه‌کانيش گرنگي خؤيان هه‌بيَت به‌سه‌ر‬ ‫کاريگه‌ريه‌کانه‌وه‌‪ ،‬چوونکه‌ کانت ده‌يه‌ويَت ئه‌و ياسا‬ ‫فه‌لسه‌فيه‌ له‌سه‌رو هه‌مووشتيَکي تره‌وه‌ دابنيَت‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫نابيَت‪.‬‬ ‫پرسي چَيه‌تي فه‌لسه‌فه‌‪ ،‬ووته‌يه‌کي نيتشه ديَنيَته‌وه‌ ياد‪‌،‬‬ ‫له‌شويَنيَکدا دهَ‌ليَت (ميَژووي فه‌لسه‌فه‌ نا‪ ،‬بهَ‌لکو ميَژووي‬ ‫فه‌يله‌سووفه‌کان)‪ ،‬واته‌ ئه‌وانه‌ي فه‌يله‌سووفن‪ ،‬وه‌کو‬ ‫خؤيانو خوودي ژيانو هونه‌ري خؤيان بؤ فه‌لسه‌فه‪،‬‬ ‫به‌رهه‌مهيَناني بيرؤکه‌کاني خؤيان‪ ،‬چي دهَ‌ليَن و چؤن‬ ‫دونيا ده‌بيننو کارده‌که‌ن و بيرده‌که‌نه‌وه‪ ،‬ئازايه‌تي‬ ‫شؤرشي فه‌يله‌سووفه‌ بوونگه‌رايه‌کان‬ ‫بيرکردنه‌وه‌‌‌‌‪.‬‬ ‫ِ‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬


‫شؤرشي بيرکردنه‌وه‌ي‬ ‫له‌سه‌ده‌ي نؤزده‌و بيستدا‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫فه‌لسه‌فه‌بوو له‌به‌رده‌م ئيمپراتؤريه‌تي فؤرمه‌ ته‌قليديو‪،‬‬ ‫سيسته‌مخوازو‪ ،‬رةهاگه‌رو‪ ،‬ووشکو ئه‌کاديميه‌که‌يدا‪.‬‬ ‫ته‌نانه‌ت فه‌لسه‌فه‌ي پؤست مؤديَرنيش به‌گشتي‬ ‫قسانبکه‌ين‪ ،‬تاوه‌کو ئيَستاکه‪ ‌،‬به‌جؤريَک له‌جؤره‌کان‪،‬‬ ‫َ‬ ‫ستايلي‬ ‫دريَژکردنه‌وه‌ي هه‌مان جؤره‌ چيَژو‬ ‫بوونگه‌رايه‌کاني سه‌ده‌ي بيسته‌ به‌الي منه‌وه‌‪( ،‬بيَطومان‬ ‫جياوازي زؤر هه‌يه‪ ،‬به‌تايبه‌تي ِره‌خنه‌گرتن له‌و‬ ‫باکگراونده‌ي ليَوه‌ي هاتوونه‌‌‌)‪.‬‬ ‫بؤنمونة‪ ‌،‬ئه‌گه‌ر پؤست مؤديَرنه‌کان حاکميه‌تي‬ ‫َ‬ ‫مووتله‌ق ناده‌نه‌ ده‌ست سه‌نته‌ريَکي ته‌واو‪/‬سابت‪،‬‬ ‫ئيتر ئه‌مه‌ ئه‌گه‌ر به‌ناوي سيسته‌مي فه‌لسه‌فيه‌وه‌ بيَت‪،‬‬ ‫يان عه َ‬ ‫‌قله‌وه‌بيَت‪ ،‬يان فؤرمه‌وه‌ بيَت‪ ،‬يان دينو خواوه‌‬ ‫بيَت‪ ،‬يان په‌رستني زانستيشه‌وه‌بيَت‪ ،‬يان ِرؤحي‬ ‫َ‬ ‫‌ر‬ ‫رةهاوه‌‬ ‫(هيگل) بيَت‪ ،‬له‌به‌رئه‌وه‌ي ئينتيماکردنو باوه ِ‬ ‫ئه‌زموونو مووغامه‌ره‌ فيکريه‌کان ته‌سکترده‌که‌ن‪.‬‬ ‫ده َ‬ ‫فره‌يي‬ ‫بيرکردنه‌وه‌‬ ‫‌وله‌مه‌ندي‬ ‫له‌به‌رئه‌وه‌‬ ‫(مهَ‌لته‌پليستي)‪ ،‬فه‌زايه‌کي پلوراليه‌و‪ ،‬دواييش ئه‌مه‌نده‌ي‬ ‫کاريگه‌ره‌ به‌ديدي ئيمپريکيزم بؤ بوون و دونيا‪،‬‬ ‫َ‬ ‫ئايدياليزمي ميتافيزکيو ئايني‬ ‫ئه‌مه‌نده‌ مووفته‌الي‬ ‫ئي ته‌واوي پرؤژه‌ي بوونگه‌رايه‌کان‬ ‫نيه به‌وشيَوه‌يه‌‌‪َ .‬‬ ‫له‌کيرکجارده‌وه‌ تاوه‌کو بيرمه‌نده ئه‌وروپيه‌کان‬ ‫بيگرين‪ ،‬ئه‌وه‌ي ئامانجي سه‌ره‌کيان بوو‪َ ،‬‬ ‫شله‌قاندني‬ ‫َ‬ ‫اشيناليَتي)‪ ،‬ئه‌ويش به‌وه‌ي که‌‬ ‫(ر‬ ‫گؤمي فه‌لسه‌فه‌بوو ِ‬ ‫ئه‌گه‌ر فه‌لسه‌فه‌ سيسته‌م و ئه‌بستراکشن و کؤشک‬ ‫دروستکردنبيَت له‌تيؤري‪ ،‬خؤزيندانکردن بيَت له‌ناو‬ ‫عه َ‬ ‫‌قلي په‌تيو‪ ،‬وازهيَنانو ته‌آلقداني دونيابَيت‌ به‌وجؤره‌‪،‬‬ ‫َ‬ ‫اديکالي ليَبگيردريَتو فؤرمي نويَي‬ ‫ئه‌وا ده‌بيَت ِره‌خنه‌ي ِر‬ ‫َ‬ ‫فه‌لسه‌في بدؤزريَته‌وه‌و له‌دايکبيَت‪ .‬بؤنمونة‌‪ ،‬هيگلو‬ ‫سيسته‌مه‌ فه‌لسه‌فيه‌که‌ي بووه‌ ئامانجي سه‌ره‌کي‪ ،‬بؤ‬ ‫هيَرشکردنه‌ سه‌ر له‌اليه‌ن زؤربه‌يانه‌وه‌‪ ،‬به‌آلم زؤر‬ ‫به‌تايبه‌تي له‌اليه‌ن خوودي (کيرکجاردو نيتشه‌وه‌) بوو‬ ‫به‌ئامانجي فه‌لسه‌في‪ .‬بيَطومان مارکسيش‪ ،‬له‌بيرنه‌چيَت‪.‬‬ ‫َ‬ ‫هيگل له‌اليه‌ن کيرکجاردو نيتشه‌و‬ ‫به‌دواي ِره‌نخه‌کردني‬ ‫َ‬ ‫مارکسه‌وه‌‪ ،‬که‌ش وهه‌واي ِره‌خنه‌کردني هيگليزم وه‌کو‬ ‫مؤديَليَکي ليَديَتو دريَژه‌ي ده‌بيَت‪ .‬ئه‌م که‌ش وهه‌وايه‌‬ ‫له‌بيرکردنه‌وه‌‪ ‌،‬زؤرينه‌ي پؤست مؤديَرنه‌کانيش‬ ‫ده‌گريَته‌وه‌‌‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌ي که‌ سه‌نته‌ري بوونگه‌رايه‌کاني جياکرده‌وه‌‬ ‫له‌گه َ‬ ‫‌ل مامؤستاياني ئه‌کاديمياو فه‌يله‌سووفه‌کاندا‪،‬‬ ‫بوو‬ ‫(خوودگه‌رايي)‬ ‫سه‌بجيَکتيڤيَتي‬ ‫ئه‌وه‌بوو‬ ‫به‌فه‌لسه‌فه‌ي نووسينه‌وه‌ي خؤي‪ ،‬چييه‌تي فه‌لسه‌فه‌‬ ‫بوو به‌پرسي ئه‌زموونکردني ژياني فه‌يله‌سوف له‌گه َ‬ ‫‌ل‬ ‫بيرؤکه‌کانيدا‪ ،‬وه‌کو سارته‌ر زؤر به‌تؤخي ئاماژه‌ي‬ ‫بؤده‌کات‪ ،‬فه‌لسه‌فه‌ کردنه‌ نه‌وه‌ک گووتن‪ ،‬جه‌وهه‌ريش‬

‫پيَي ده‌گه‌ين نه‌وه‌ک له‌ناويدا بين‪.‬‬ ‫ئه‌مه‌ش وايکرد که‌ تيَزه‌ي فه‌لسه‌في له‌زماني وشک‬ ‫‌کنيکاليَتي و تايبه‌تي و شکؤداري عه َ‬ ‫َ‬ ‫‌قليشيدا‪،‬‬ ‫و ته‬ ‫بگوازريَته‌وه‌ بؤ نووسينه‌وه‌ي جياوازو فره‌ ِره‌نگ‪ ،‬وه‌کو‬ ‫َ‬ ‫ستايلي ئؤتؤبايگؤرافي‪ ،‬هه‌روه‌ها نووسيني‬ ‫بؤ نمونة‌‬ ‫شانؤگه‌ري و ِرؤمان و ئه‌ده‌ب‌‪ .‬بؤنمونة‌‪ ،‬فه‌لسه‌فه‌ بؤ‬ ‫کيرکجارد بريتيه‌ له‌حه‌قيقه‌تي خوودگه‌رايي‪ ،‬نه‌وه‌ک‬ ‫له‌مه‌زياتر (ئه‌گه‌رچي کيرکجارد ئاينيه‌کي سه‌يريشه‌‌)‪،‬‬ ‫به‌آلم فه‌لسه‌فه‌ بؤنيتشه‌ دؤزينه‌وه‌ي ئه‌و خووده‌يه‬ ‫‌رانه‌و ناشدؤزريَته‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌ناو بووندا‌‪ ،‬هه‌ميشه‌ گه ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫کيرکجار‪ ،‬هيَرشده‌کاته‌ سه‌ر هيگلو عه‌قل و سيسته‌مي‬ ‫فه‌له‌سه‌في‪ ،‬وه‌به‌ديله‌که‌شي ئه‌وه‌يه‪ ‌،‬که‌ ئيمانيَکي ِرووتي‬ ‫خوودگه‌رايي‪ ،‬له‌سه‌ر ئيختيارکردن ِراده‌وه‌ستيَته‌وه‌‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ش وه‌کو به‌ديليَک له‌جياتي عه َ‬ ‫‌قلي (گه‌ردوون‬ ‫گه‌رايي) داده‌نيَت‪ .‬بازداني ئيمان له‌الي کيرکجارد‬ ‫(کاراکته‌ري ئيبراهيم) له‌کتيَبي ترسو تؤقاندندا‪،‬‬ ‫َ‬ ‫پاله‌واني ئيماني تاکه‌که‌سه‌ (خوود)‪ ،‬وه‌کو خؤي که‌‬ ‫بريارده‌دات‪ ،‬نه‌وه‌ک عه َ‬ ‫‌قلي په‌تي‪.‬‬ ‫ههَ‌لده‌بژيَريَت و ِ‬ ‫وه‌بؤنيتشه‌ش له‌جياتي فؤرمي ئيفالتوني و‪ِ ،‬رؤحي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫مؤرال وه‌کو‬ ‫هيگليو‪ ،‬کاتيگؤره‌ باآل کانتيه‌که‌ بؤ‬ ‫رةهاي‬ ‫گه‌ردوونگه‌رايي‪ ،‬جه‌غدکردنه‌ سه‌ر خوودو ئه‌زمووني‬ ‫خوود له‌ناو ژيانداو گه‌شتن به‌لووتکه‌ي ته‌عبيرکردنيش‬ ‫چرده‌بيَته‌وه‪‌،‬‬ ‫‌ريَگاي مؤسيقاو هونه‌ره‌وه‌ ِ‬ ‫له‌وخووده‌ له ِ‬ ‫نه‌وه‌ک عه َ‬ ‫‌قلي ئه‌بستراکتو دونيايبيني ئايني‪ .‬فه‌لسه‌فه‌و‬ ‫َ‬ ‫گؤراني ئيَجگار ِراديکالي به‌سه‌ردا‬ ‫فؤرمي فه‌لسه‌في‬ ‫ِ‬ ‫گؤران له‌خؤي‬ ‫ديَت‪ ،‬چييه‌تي پرسي فه‌لسه‌فه‌ش هه‌مان ِ‬ ‫ده‌گريَت‪.‬‬ ‫َ‬ ‫به‌آلم له‌گه‌ل ئه‌مه‌شدا‪ ،‬له‌دواي هايديگه‌رو‬ ‫َ‬ ‫پاله‌وانيَتي خووده‌گه‌رايي‬ ‫فيکري هاوچه‌رخدا‬ ‫له‌په‌لووپؤده‌خريَت و ده‌خريَته‌ ژيَر تيَفکرينيَکي‬ ‫َ‬ ‫قوولو زؤره‌وه‌‪ ،‬چوونکه‌ خووديَک نيه‌ به‌وشيَوه‌يه‌ي‬ ‫له‌ده‌ره‌وه‌ي ژياني خووده‌کاني تره‌وه‌بيَتو‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫ِره‌خنه‌ي ته‌واوي ئه‌و پاشخانه‌يه‌ که‌ په‌يوه‌ندي‬ ‫به‌دونيابيني دواليزمي ديکارته‌وه‌ هه‌يه‌‪ ،‬ترازاندني‬ ‫‌ره‌خنه‌ي هايديه‌گر له‌‬ ‫خوودو بابه‌ته‌که‌ي‪ .‬وه ِ‬ ‫َ‬ ‫مامؤستايه‌که‌ي خؤي (ئيدمؤند هوسره‌ل) پاشماوه‌ي‬ ‫ديکراتي له‌الي ئه‌و‪ ،‬دواييش به‌ستنه‌وه‌ي يان کردني‬ ‫فه‌لسه‌فه‌ وه‌کو عه َ‬ ‫‌قلي زانستي و ته‌کنيکي‪ ،‬له‌به‌رئه‌مه‌‬ ‫هايديه‌گه‌ر هه‌ميشه‌ باس له‌شيعرو بوون ده‌کات‌‪.‬‬ ‫خووديَک نيه‌ له‌سه‌ربه‌خؤيي خؤي ههَ‌لبکات و بژي‪،‬‬ ‫نووسيني پؤست مؤديَرنيزم‪ ،‬ئه‌گه‌رچي وه‌کو نووسيني‬ ‫پريَتي له‌نيگه‌راني و تاريکي و دراما‪،‬‬ ‫بوونگه‌رايه‌کان ِ‬ ‫به‌آلم تؤمارکردني ژياني خووديَکي زؤر جياوازيشه‌‬ ‫له‌بوونگه‌رايه‌کان (تيؤري جياوازي خوود به‌ره‌و‬ ‫ناخوود)‪ ،‬به‌آلم ئه‌مخووده‌ي ليَره‌دا ده‌يه‌ويَت ژيانو‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬

‫‪91‬‬


‫ئه‌زمووني فيکري‪ ،‬ده‌رووني‪ ،‬هونه‌ري‪ ،‬ژياني ِرؤژانه‌ي‬ ‫خؤي تؤماربکات‪ ،‬به‌هه‌مان شيَوه‌ي بوونگه‌رايه‌کان‪،‬‬ ‫له‌ناو هونه‌رو سينه‌ماو شانؤو ِرؤماندايه‪ ،‬ئه‌وه‌ي‬ ‫تيَزه‌ي سه‌ره‌کيه‌ وه‌کو پاپيوالريَتي که‌لتوور‪ ،‬ئه‌وه‌يه‌‬ ‫خوود له‌الي بوونگه‌رايه‌کان سه‌نته‌ريَکي قايم و‬ ‫َ‬ ‫َرسيناله‌)‪ ،‬به‌آلم خوود‬ ‫ِرؤمانسي هه‌بوو (زؤر پي‬ ‫له‌الي پؤست مؤديَرنه‌کان سه‌نته‌ري نيه به‌وشيَوه‌يه‌‌‪،‬‬ ‫بهَ‌لکو خووديَکي کؤچه‌ريه‌و َ‬ ‫مالي نيه‌و سابتيش نيه‪،‬‬ ‫َکرژاوه‌و َ‬ ‫مالي نيه‌‪ ،‬له‌ناو فره‌يي سروشتي بووندا‬ ‫تي ِ‬ ‫ده‌ژي (پلوراله‌)وهه‌وره‌ها پرسي ئه‌وي تر هه‌ميشه‌‬ ‫ئاماده‌يه‌و پابه‌نده‌ به‌ژياني ئه‌و خووده‌وه‌‌‌‌‪ .‬به‌مه‌ش‪،‬‬ ‫دووباره‌ فه‌لسه‌فه‌ ته‌نيا مه‌به‌ست له‌عه َ‬ ‫‌قل و سيسته‌ميَکي‬ ‫َ‬ ‫وشکو زانسيتي‌ ِرووت نيه‌وناگه‌يه‌نيَت‪ ،‬به‌لکو شتيَکي‬ ‫وايه‌ که‌ ِره‌نگه‌ وه‌کو خوودي پؤست مؤديَرنيزم‪ ،‬چؤن‬ ‫به‌ئاساني پيَناسه‌ناکريَتو خؤي نادات به‌ده‌سته‌وه‌‪َ ،‬‬ ‫مالي‬ ‫ناکريَتو له َ‬ ‫‌قالبيش نادريَت به‌ئاساني‪ .‬جؤره‌ ووزه‌يه‌کي‬ ‫غه‌ريبه‌و به‌هه‌موو هيَزيَکيه‌وه‌ تيَکستيَک ده‌نووسيَت‪،‬‬ ‫به‌آلم وه‌کو کؤتايي نه‌يه‌ت وايه‌‪ ،‬له‌به‌رئه‌مه‌ ده‌نووسيَت‬ ‫(رؤآلندا بارتو فؤکؤ)‪.‬‬ ‫و خاوه‌نه‌که‌ي وه‌کو بمريَت وايه‌ ِ‬ ‫فه‌لسه‌فه‌ له‌ئه‌ده‌بو‪ ،‬ئه‌ده‌بيش له‌فه‌لسه‌فه‌ نزيکده‌بيَته‌وه‌‌‪.‬‬ ‫به‌کوورتي هه‌موو نووسينيَک هه‌ميشه نووسيني تر‬ ‫له‌گه َ‬ ‫‌ل خؤيدا ده‌هيَنيَته‌ ناو ژيانه‌وه‪ ،‬وه‌کو‌ (نه‌وه‌ي مرؤڤ‬ ‫َ‬ ‫وايه‌)‪ ،‬هه‌موو خويَندنه‌وه‌يه‌ک هه‌لگري خويَندنه‌وه‌ي‬ ‫تره‌و تينووه‌ بؤ خويَندنه‌وه‌ي زياتريش‪ ،‬وه‌کو چؤن‬ ‫(گه‌ردوونو دونيا سه‌ره‌تاو کؤتايي نيه) نؤنمونة‌‌‪.‬‬ ‫َ‬ ‫به‌آلم ئه‌وه‌ي جه‌وهه‌ريه‌ ليَره‌دا‪ ،‬فه‌لسه‌فه‌ له‌قالبه‌‬ ‫کؤنه‌که‌ي ئازاد ده‌کريَتو‪ ،‬خوودي نووسيني فه‌لسه‌فيش‬ ‫به‌واتا داهيَنه‌ره‌که‌ي‪ ،‬خؤي له‌زؤرشتي تر ده‌دات‪،‬‬ ‫(به‌آلم ئه‌مه‌ بؤ زؤري ئه‌کاديمي و فه‌يله‌سووفه‌کان‬ ‫فه‌لسه‌في نين)‪ ،‬بؤنمونة‌ فه‌يله‌سووفيش ِره‌نگه‌‬ ‫نووسه‌ريَک بيَت يان پرؤفيسؤريَکيش بَيت‌‪ .‬به‌کوورتي‬ ‫فه‌يله‌سووف پيَناسه‌يه‌کي وا له‌خؤي ناگريَتو له‌واني‬ ‫تريش به‌ته‌واوه‌تي جيابکريَته‌وه‌‪ ،‬يان بتوانيَت بچيَت‬ ‫بازارو چاکه‌تيَک يان کراسيَک له‌ فه‌لسه‌فه‌ بکريَتو‬ ‫بؤ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ستايلو فاشن‪ ،‬وه‌کو‬ ‫له‌به‌ري بکاتو ببيَته‌ فه‌يله‌سووف‪.‬‬ ‫گؤراني بيرؤکه‌و کؤنسيَپت کاريگه‌ري خؤي هه‌يه‌‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫گووري فه‌لسه‌فه‌ نيه‪ ،‬چوونکه‌ تاقه‌تو‬ ‫‌موو‬ ‫ه‬ ‫ه‬ ‫‌آلم‬ ‫به‬ ‫ِ‬ ‫تايبه‌تيَتي خؤشي هه‌رده‌ويَت‪.‬‬ ‫بؤنمونة‌ بؤ هايديگه‌ر فه‌لسه‌فه‌‪ ،‬له‌بيَزاريه‌وه‌‬ ‫(بؤرده‌مه‌وه‌) له‌دايکده‌بيَت‪ ،‬دياره‌ ئه‌مه‌ش ده‌يباته‌وه‌‬ ‫بؤ ناو هه‌ستکردن به‌نيگه‌رانيه‌کاني خؤي له‌ناو بووندا‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ش وايليَده‌کات له‌ناو پرسياري َ‬ ‫مالي بووندا‌‬ ‫دايبنيَت‪ ،‬وه‌هه‌روه‌ها چه‌مکي وه‌کو نيگه‌راني‪ ،‬مردنو‪،‬‬ ‫هيچگه‌رايه‌تيو‪ ،‬بابه‌تي تريش له‌الي کيرکجاردو نيتشه‌‬ ‫ده‌هيَنيَتو به‌کاريان ده‌هيَنيَت‪ ،‬له‌گه َ‬ ‫‌ل ئه‌وه‌شدا هايديگه‌ر‬

‫‪92‬‬

‫حه‌ساسيه‌تي زؤري له‌گه َ‬ ‫‌ل ناوهيَناني به‌بوونگه‌رايي‬ ‫هه‌يه‌ وه‌کو فه‌يله‌سووفيَک‪.‬‬ ‫بؤنمونة‌ خويَندنه‌وه‌ي جيلز دولوزو گؤتاري‪،‬‬ ‫خويَندنه‌وه‌ي فه‌لسه‌فه‌ نيه‌ وه‌کو عه َ‬ ‫‌قليَکي فه‌لسه‌في‬ ‫ِرووتو په‌تي‪ ،‬بهَ‌لکو خويَندنه‌وه‌ي ئه‌ده‌بو ئه‌نتي‬ ‫فرويديه‌تو‪ ،‬خويَندنه‌وه‌ي کاريگه‌ري دونيا زانسته‌و‬ ‫دونياي مؤسيقايه‌و که‌لتووره‌و ِرؤمانه‌و چه‌ندين شتي‬ ‫تريشه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها کؤنسيَپته‌ فه‌لسه‌فيه‌کانه وه‌کو ليَزانو‬ ‫ئه‌کاديميه‌ک‪ ،‬ئه‌م کؤنسيَپتانه‌يه‌ تيَگه‌شتني فه‌لسه‌في‬ ‫ناجيَگري دوولوزي داده‌مه‌زريَنن (کؤچه‌ري)‌‪،‬‬ ‫خويَندنه‌وه‌ي دوولوز خويَندنه‌وه‌ي مه‌وسوعه‌ييه‌که‌‪،‬‬ ‫خويَنه‌ر به‌الي چه‌ندين هيَ‬ ‫َلي جياوازدا ده‌باتو‬ ‫ِراده‌کيَشيَتو سه‌رسامده‌کات‪ ،‬بيَجگه‌ له‌وه‌ي بيَزاري‬ ‫بکات (بيَطومان ئاسانيش نيه‌) جه‌زابيه‌تيَکي بيَشويَني‬ ‫بؤ به‌رهه‌ده‌هيَنيَت له‌ئاست خؤيو خويَندنه‌وه‌که‌دا‪،‬‬ ‫‌رانيَکي خووديه‌ به‌ره‌و ناخوودبوون‪ ،‬به‌آلم‬ ‫گه ِ‬ ‫سيَگميَنتيَک (به‌شيَک) له‌خوود هه‌ميشه‌ وه‌کو شووناس‬ ‫ئاماده‌يي هه‌يه له‌ناو ئه‌و فره‌ييه‌ي هه‌يه‌‌‪ .‬بؤنمونة‌‪،‬‬ ‫خويَندنه‌وه‌ي سآلڤؤج زيزه‌ک (ئه‌گه‌ر بيرمه‌نديَکي‬ ‫ئه‌مه‌نده‌‌ ئاسان نيه‌) خويَندنه‌وه‌ي که‌لتووري پاپيلوله‌ره‬ ‫له‌ناو تيَزه‌ فه‌لسه‌فيه‌کاندا‪ ،‬زيزه‌ک به‌هه‌موو شيَوه‌يه‌ک‬ ‫َراماني که‌لتووري‬ ‫‌ره‌ به‌جياوازيو تي ِ‬ ‫دونيايه‌کي ته ِ‬ ‫ده َ‬ ‫‌وله‌مه‌ند‌ (سينه‌ما‪ ،‬ئه‌ده‌ب‪ ،‬باسه‌ گرنگه‌کاني ِرؤژانه‌ي‬ ‫ناو جيهاني سياسه‌تيش له‌خؤي کؤده‌کاته‌وه‌‌)‌‪ ،‬زيزه‌ک‬ ‫کي نانوسيَت‪ ،‬ئؤباما‪ ،‬فيلمه‌کاني َ‬ ‫هؤليود‪،‬‬ ‫له‌سه‌ر چي و َ‬ ‫َ‬ ‫تيرؤريزم‪ ،‬کاپيتاليزمو کؤمؤنيزم و تؤتاليتاريزم‪،‬‬ ‫َ‬ ‫به‌آلم ئه‌م باسانه‌ي هه‌ميشه‌ له‌گه َ‬ ‫هيگلو الکانو‬ ‫‌ل باسي‬ ‫کانتو مارکسدا داده‌مه‌زريَنيَت‪ .‬ترشوخويَي فه‌لسه‌في‬ ‫له‌الي زيزه‌ک‪ ،‬هه‌ميشه‌ وه‌کو خويَندنه‌وه‌ي ميَژووي‬ ‫فه‌لسه‌فه‌ش بيَت وه‌هايه‌‪ .‬سآلڤؤج زيزه‌ک ناترسيَت‪،‬‬ ‫بؤنمونة‌ به‌ئاشکرا بانگه‌شه‌ي جؤره‌ کؤمؤنيزميَک‬ ‫َ‬ ‫اديکاله‪ ‌،‬زؤر ئاشکرانيه‬ ‫ده‌کاتو‪ ،‬هه‌نديَکجار ئه‌مه‌نده‌ ِر‬ ‫َ‬ ‫له‌وه‌ي چؤن ئه‌م کؤمؤنيزمه‌ شويَني سه‌غله‌تيو‬ ‫َ‬ ‫کاپيتاليزم ده‌گريَته‌وه‌‌ (به‌آلم خؤشي‬ ‫خراپه‌کاني‬ ‫به‌چه‌پيَکي ته‌مهَ‌لو بيَبه‌رهه‌م نازانيَتو ناحه‌زيشه‌ به‌و‬ ‫چه‌پانه‌)‪ .‬زيزه‌ک که‌لتوور ده‌خويَنيَته‌وه‌و پيَي وايه‌‪،‬‬ ‫َ‬ ‫کاپيتاليزم ده‌بيَت کؤتايي پيَبيَت‪ ،‬هيچ نه‌بيَت ده‌بيَت‬ ‫َ‬ ‫بگؤريَت‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫به‌شيَوه‌يه‌کي زؤر ِراديکال خؤي‬ ‫ِ‬ ‫ته‌نيا له‌و ِروانگه‌يه‌وه‌ مه‌به‌ستي نيه‌‪ ،‬گوايا ئيَستاکه‌ي‬ ‫َ‬ ‫بريَکي‬ ‫پريَتي له‌قه‌يراني گه‌وره گه‌وره‌‌‪ ،‬وه‌کو ِ‬ ‫کاپيتاليزم ِ‬ ‫َ‬ ‫کاپيتاليزم به‌حه‌سوودي و‬ ‫‌ره‌خنه‌گره‌کاني‬ ‫زؤريش له ِ‬ ‫بازارو‪ ،‬ده‌سه‌التي زؤري کؤرپه‌ره‌يشنه‌کاني‬ ‫بيَسنووري‬ ‫ِ‬ ‫ههَ‌ليده‌سه‌نگيَنن‪ .‬نه‌خيَر‪ ،‬به‌پچَيه‌وانه‌ي ئه‌وه‌وه‌يه‌‪،‬‬ ‫بهَ‌لکو زيزه‌ک پيَي وايه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ خوودي سيسته‌مه‌که‌يه‌و‬ ‫َ‬ ‫کاپيتاليزم ناساغه‌و ده‌بيَت شتيَکي تر (کؤمؤن‪-‬‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬


‫کؤمؤنيزم) جيَگه‌ي بگريَته‌وه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ قسه‌که‌ي مارکس‬ ‫َ‬ ‫کاپيتاليزم به‌ده‌ستي خؤي‬ ‫ديَنيَته‌وه‌ ياد‪ ،‬گوايا‬ ‫َ‬ ‫گؤر بؤخؤي ههَ‌لده‌که‌نيَت‪ .‬ئه‌مه‌ ديديَکي ِراديکاله‌‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫هه‌روه‌ها بؤنمونة‌ تيَزه‌گه‌لي وه‌کو پاراستني ژينگه‌و‬ ‫ئيکؤلؤجي وه‌کو جؤره‌ ئايدؤلؤجيه‌کي تر ده‌بينيَت‪ ،‬که‌‬ ‫به‌رهه‌مي سه‌رده‌مي ئيَستاکه‌ن و بيَجگه‌ له‌بريقوباقي‬ ‫دونياي ئايديؤلؤجي نه‌بيَت‪ ،‬هيچي تر نيه‌و هيچيش‬ ‫بؤ پاراستني ژينگه‌و جيهانيش ناکات به‌وشيَوه‌يه‌‪.‬‬ ‫به‌کوورتي کاتيَک ده‌نووسيَت ده‌يه‌ويَت باسي هه‌موو‬ ‫شتيَک بکات‪ ،‬شتيَکي ئه‌وتؤ ناهيَ‬ ‫َليَته‌وه‌ بؤ باسنه‌کردن‪،‬‬ ‫جؤره‌ تاقه‌تيَکي سه‌يري تيادايه‪‌،‬عه َ‬ ‫‌قليَکي ِره‌خنه‌گرانه‌ي‬ ‫ئيَجگار فراوانه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر دؤستو خويَنه‌ري زؤري هه‌يه‌‪،‬‬ ‫به‌آلم دووژمني زؤريشي هه‌يه‌‌‌‌‌‪ .‬فه‌لسه‌فه‌ بؤ زيزه‌ک‪،‬‬ ‫يه‌کيَک ده‌توانيَت َ‬ ‫بليَت باسکردني حه‌رامه‌کانه‌ له‌ناو‬ ‫فه‌لسه‌فه‌دا‪ ،‬باسکردني که‌لتورو ئابووري و بازارو‬ ‫ئه‌مريکايه‌ له‌ناوکؤييه‌ فه‌لسه‌فيه‌کانيدا‪.‬‬ ‫چييه‌تي فه‌لسه‌فه له‌گه َ‬ ‫‌ل تيَزه‌و پرسه‌کانيدا‪ ،‬هه‌ميشه‌‬ ‫له‌گه َ‬ ‫‌روات‪،‬‬ ‫‌ل کؤنسيَپؤت و بيرؤکه‌کاني فه‌لسه‌فه‌دا ده ِ‬ ‫وه‌ئه‌گه‌ر قسه‌کردنيش له‌سه‌ر فه‌لسه‌فه قسه‌کردنبيَت‬ ‫له‌سه‌ر دونياي ئايدياو کؤنسيَپه‌تاکاني فه‌لسه‌فه‌‪ ،‬ئيتر ئه‌م‬ ‫قسه‌کردنه‌ بؤخؤي موگناتيزي سه‌عيکردنو ههَ‌لدانه‌وه‌ي‬ ‫‌ره‌کاني ناو خوودي ميَژووي فه‌لسه‌فه‌يه‪ .‬وه‌تيَزه‌ي‬ ‫الپه ِ‬ ‫فه‌لسه‌فيش بانگکردنو پرسيار دروستکردنه‌ له‌دونياو‪،‬‬ ‫ژيانو‪ ،‬په‌يوه‌نديو ِرووداوه‌کان به‌گشتي‪ ،‬وه‌کو‬ ‫َري خؤي‪ ،‬له‌نووسيني (پرسياري‬ ‫هايديدگه‌ر له‌دوا دي ِ‬ ‫َ‬ ‫‌شغولبوون له‌سه‌ر ته‌کنه‌لؤجي) به‌وه‌ ته‌واو ده‌کات‪،‬‬ ‫مه‬ ‫دهَ‌ليَت (پرسيارکردن خواي بيرکردنه‌وه‌يه‌‌)‌‪.‬‬ ‫* ئايا كورد ت َيزي فه‌لسه‌في هه‌يه‌؟ ئايا بووني ت َيزي‬ ‫فه‌له‌سه‌في چ كاريگه‌ري‌و بايه‌خ َيكي له‌واقعي هه‌ر َيمي‬ ‫كوردستاندا هه‌يه‌؟ ئايا بووني فه‌لسه‌فه‌ چه‌ند ده‌توان َيت‬ ‫بگؤر َيت؟ ئايا ئ َيمه‌ قه‌يران َيكمان هه‌يه‌‬ ‫هاوك َيشه‌ي گرفته‌كان‬ ‫ِ‬ ‫به‌ ناوي ناكارايي فه‌لسه‌فه‌وه‌؟‬ ‫وه‌آلم‪ :‬سه‌ره‌تا ده‌مه‌ويَت ئه‌وه َ‬ ‫‌بليَم‪ ،‬ئه‌گه‌ر کورد‬ ‫تيَزه‌ي فه‌لسه‌في هه‌بيَت يان نه‌بيَت‪ ،‬ئه‌مه‌ نه‌که‌مي‬ ‫ده‌کاته‌وه‌‪ ،‬وه‌ نه‌زياديشي ده‌کات له‌وه‌ي چه‌ند‬ ‫‌پرؤژه‌کردني جديه‌تي‬ ‫مرؤڤه‌‪ .‬به‌آلم‪ ،‬بيَطومان به ِ‬ ‫فه‌لسه‌فه‌و هه‌بووني‪ِ ‌،‬ريَزگرتني هونه‌ري بيرکردنه‌وه‌و‬ ‫دايه‌لؤگکردن درووستده‌بيَتو‪ ،‬ئه‌مه‌ش شتيَکي‬ ‫گرنگو پيَويستو باشيشه‌‌‪ .‬به‌مه‌بيَت‪ ،‬به‌جديه‌تکردني‬ ‫فه‌لسه‌فه‌وفيکر‪ ،‬ده‌توانيَت هه‌لوومه‌رجي مرؤڤايه‌تي‬ ‫َ‬ ‫چربکاته‌وه‌و‪ ،‬خؤي‬ ‫خؤي زياترو گوورجترو‬ ‫قوولتر ِ‬ ‫پيَناسه‌بکاتو‪ ،‬له‌به‌رامبه‌ر ئه‌واني تردا بووني خؤي‬ ‫بناسيَنيَت‪ .‬هه‌رشويَنيَک مرؤڤي تايدابژي‪ ،‬بؤچووني‬ ‫َ‬ ‫‌شغوليه‌تي فه‌لسه‌فيشي ده‌بيَت‪.‬‬ ‫فه‌لسه‌فيو مه‬ ‫َ‬ ‫پرؤژه‌ فيکري و‬ ‫خالي زؤر گرنگ ليَره‌دا‪ ،‬ئه‌و ِ‬

‫فه‌لسه‌فيانه‌‪ ،‬ده‌توانن هه َ‬ ‫‌ولي دروستکردني که‌سايه‌تي‬ ‫کوورد بده‌ن‪ ،‬ئه‌مه‌ش له‌به‌رده‌م کاراکته‌ري خؤيدا له‌ناو‬ ‫خيَزانو کؤمهَ‌لگاو جيهاندا کاريگه‌ري ده‌بيَت‪ .‬کاتيَک‬ ‫که‌سايه‌تيو کاراکته‌ري مرؤڤ فه‌زايه‌کاني خوودي‬ ‫ناسيو له‌به‌رامبه‌ر ئه‌واني تردا‪ ،‬ماناي خؤي قوورس‬ ‫ِراده‌گريَتو‪ ،‬ئه‌مه‌ ِره‌نگه‌ وايليَبکات له‌به‌رده‌م خؤ به‌بچووک‬ ‫زانينو چه‌وساندنه‌وه‌ي ده‌رووني دووربکه‌ويَته‌وه‪،‬‬ ‫‌روي ئازادي ده‌کاته‌وه‌‌‪ .‬دياره‌ ئه‌مه‌ هيواي‬ ‫واته‌ ِرووبه ِ‬ ‫فه‌لسه‌فه‌شه‌ به‌وجؤره‪ ،‬کاتيَک بتوانيَت جواني و چاکه‌و‬ ‫دادپه‌روه‌ري باسليَوه‌بکاتو‪ ،‬بخاته‌ کاره‌وه‌ له‌پيَناوي‬ ‫خوودو ئه‌واني تردا‌‪ .‬بؤنمونة‌‪ ،‬پرسي سوکرات ميتافيزک‬ ‫نه‌بوو به‌وشيَوه‌يه‌‪ ،‬بهَ‌لکو پرسي ئه‌وه‌بوو که‌ (من‬ ‫چؤن ژياني خؤم بژيم)‪ ،‬ئه‌مه‌ پابه‌نده‌ به‌ههَ‌لسوکه‌وتو‬ ‫دؤزينه‌وه‌ي به‌ختياريو ئاسووده‌يي و فه‌زاي چاکه‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌وه‌شبيَت پرسه‌که‌ پابه‌نده‌ به‌ئيختيارکردنو ِريزي‬ ‫خؤگرتنو‪ ،‬هه‌روه‌ها هونه‌ري پاريَزکردنه‌وه‌‌ له‌ئاست‬ ‫شته‌کاندا (ئاره‌زووه‌کاندا)‪ .‬پيَشموايه‌ ِريشه‌ي پرسياره‌‬ ‫بوونگه‌رايه‌که‌يه‌ له‌سه‌ده‌ي بيستدا‪ ،‬به‌شيَوه‌يه‌کي‬ ‫تر ده‌کريَته‌وه‌‪ ،‬له‌به‌رئه‌مه‌يه‌ َ‬ ‫پاله‌واني فه‌لسه‌في بؤ‬ ‫کيرکجارد‪ ،‬ئايروني سوکراتيانه‌يه‪ ،‬ئه‌مه‌ بيَجگه‌ له‌وه‌ي‬ ‫سووکرات له‌ناو ميَژووي فه‌لسه‌فه‌دا‪ ،‬هه‌ميشه وه‌کو‬ ‫َ‬ ‫پاله‌واني مؤراأل و فه‌لسه‌فه‌ ده‌بينريَت و ويَناکراوه‌‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌رچي کووشتنه‌که‌ ِرازيبووني خؤي بوو‌‌‪.‬‬ ‫له‌به‌رئه‌وه‌ي‪ ،‬فه‌لسه‌فه‌ تينووي به‌رهه‌مهيَناني‬ ‫َ‬ ‫پراکتيکاليشه‌‬ ‫مه‌عريفه‌يه‌و درووستکردني فه‌زايه‌کي‬ ‫له‌هه‌مانکاتدا‪ ،‬ئيتر طوماني تيادانيه‌‪ ،‬له‌ئاستي ئه‌خالقي‬ ‫و سياسي و کؤمه‌آليه‌تي و ده‌روونيه‌وه‌‪ ،‬ده‌توانيَت‬ ‫يارمه‌تيمان بدات‪ .‬له‌مده‌روازه‌يه‌وه‌ بيَت‪ ،‬فه‌لسه‌فه‌‬ ‫ده‌توانيَت پيَناسه‌کاني ماف و ژيان و ئازاديه‌ خوودي‬ ‫و نه‌ته‌وه‌ييه‌کانيشمان بؤبکات‪ ،‬ئه‌مه‌ش به‌ستراوه‌ته‌وه‌‬ ‫به‌گورجي و ئازايه‌تي خؤمانه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌مه‌ له‌اليه‌ک‪ ،‬به‌آلم شاياني باسه‌ بؤ باسکردني‬ ‫‌روانيه‌کي‬ ‫فه‌لسه‌فه‌ وه‌کو ئه‌وه‌ي ته‌ماشايه‌کي‪ ،‬يان چاوه ِ‬ ‫َ‬ ‫ئالته‌رنه‌تيڤانه‌ي ليبکه‌ين‪ ،‬وه‌کو سياسه‌تو‪ ،‬بزانين‬ ‫‌گؤريَت له‌ئاستيَکي ئابجيَکتيڤدا‪،‬‬ ‫چي پيَده‌کريَتو چيده ِ‬ ‫شتيَکي سه‌يره‌‪ .‬خوودي پرسيارکردنه‌که‌ جؤره‌‬ ‫حه‌زيَکي ئيفالتووني تيادايه‌ به‌الي منه‌وه‌‪ .‬بؤنمونة‌‪،‬‬ ‫وه‌کو چؤن فه‌لسه‌فه‌ له‌سه‌رو زؤر شته‌وه‌ ببيندريَتو‬ ‫‌ريَوه‪ ‌،‬ئيتر ده‌بيَت‬ ‫ته‌نانه‌ت دونياي سياسه‌تيش ببات به ِ‬ ‫بداتي‪ ،‬ده‌نگدانه‌وه‌يه‌کي مارکسيانه‌شي‬ ‫به‌ديله‌کانمان‬ ‫َ‬ ‫تياداده‌بينم‪.‬‬ ‫بيَطومان‌ فه‌لسه‌فه‌ به‌گشتي خؤي به‌دونياي مرؤڤه‌وه‌‬ ‫خه‌ريکده‌کات‪ ،‬ئيتر ئه‌گه‌ر ئه‌مه‌ له‌ناو پرسياره‌‬ ‫ووجوديه‌کاندا‪ ،‬سياسيه‌کاندا‪ ،‬کؤمه‌آليه‌تيه‌کاندا‪ ،‬يان‬ ‫تيؤلؤجيه‌کاندا بووبيَت‪ ،‬به‌هه‌موو شيوه‌يه‌ک سه َ‬ ‫‌رقالي‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬

‫‪93‬‬


‫َ‬ ‫حاله‌تو جيهاني مرؤڤه‌‪.‬‬ ‫به‌آلم له‌هه‌سته‌ هاوچه‌رخه‌که‌شيدا‪ ،‬بابيرمان نه‌چيَت‪،‬‬ ‫فه‌لسه‌فه‌ ئه‌مه‌نده‌ي به‌رهه‌مهيَناني ووروژاندنه‌ له‌ئاسته‌‬ ‫گشتيه‌که‌يدا‌‪ ،‬ئه‌وه‌نده‌ به‌رهه‌مهيَناني به‌ديلي حازرو‬ ‫سياسيو شتي وانيه‌ به‌وجؤره (هزري فه‌لسه‌في‬ ‫طوماني زؤر له‌به‌ديلو وه‌آلمي رةهاگه‌ري ده‌کات‪،‬‬ ‫َ‬ ‫‌ت‪،‬هيگليه‌تو مارکسيه‌تو‬ ‫وه‌کو ديده‌کاني ئيفالتونيه‬ ‫بؤچوونه‌ دينيه‌ سياسيه‌کانيش)‪ِ ‌.‬راسته‌ فه‌لسه‌فه‌‬ ‫له‌ناوکؤييه‌ کؤنه‌که‌يدا‪ ،‬ئاره‌زووي راستيو حه‌قيقه‌تو‬ ‫جواني ده‌کات وه‌کو خؤيان‪ ،‬له‌گه َ‬ ‫‌ل ئه‌وه‌شدا‪ ،‬بؤنمونة‌‬ ‫‌ني‪،‬‬ ‫دايه‌لؤگه‌کاني ئيفالتونيش به‌ديليَکي ئه‌وتمان ناده َ‬ ‫بتواني تينوويَتيه‌کانمان بشکيَنن له‌به‌رده‌م مه‌عريفه‌دا‌‪.‬‬ ‫َ‬ ‫بؤنمونة‪( ‌،‬سوکرات) که‌ کاراکته‌ري سه‌ره‌کي زؤري‬ ‫دايه‌لؤگه‌ ئيفالتونيه‌کانه‌‪ ،‬هه‌ميشه‌ ئيشي ئه‌وه‌يه‌ پرسيار‬ ‫له‌موو له‌و بکاتو‪ ،‬بيروبؤچونه‌کانيان فه‌حسبکات‪،‬‬ ‫ووروژاندن داده‌مه‌زريَنيَت‪ ،‬به‌آلم خؤي ئه‌مه‌نده‌ به‌ديل‬ ‫پيَشکه‌ش ناکات به‌وشيَوه‌يه‌‪ ،‬چه‌ند فه‌زاي دايه‌له‌گؤکه‌‬ ‫ده‌وروژيَنيَتو‪ ،‬پرسيارده‌کاتو‪ ،‬ئايرؤني ده َ‬ ‫‌خولقيَنيَت‬ ‫(ئه‌گه‌رچي هه‌نديَکجار مرؤڤيش قهَ‌لسده‌کات)‪.‬‬ ‫وروژاندنيش له‌سه‌ر فه‌زاي هه‌ستکردنو بيرکردنه‌وه‌و‬ ‫ِره‌خنه‌گرتنو ئاماده‌يي ديموکراسيه‌تي که‌سه‌کاندايه‌‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ش ئه‌مه‌نده‌ي له‌ناو فه‌زاي دروستکردني پرسياردا‬ ‫ده‌ژيو چاالکه‌‪ ،‬ئه‌مه‌نده‌ له‌ناو وه‌آلمه‌ حازره‌کاندا نيه‌‬ ‫به‌وجؤره‪ .‬بووني پرسياري جيدي‪ ،‬ناسينه‌وه‌ي ِرووداوه‌‬ ‫له‌هه‌سته‌ جيديه‌که‌يدا‪ ،‬ناسينه‌وه‌ي ِرووداويش مه‌رج نيه‌‬ ‫وه‌آلم و به‌ديليَکي حازربيَت‪ ،‬بهَ‌لکو ئاماده‌يي ئيشکردني‬ ‫ِره‌خنه‌و به‌شداريکردنه‌ له‌ناو ِرووداودا له‌هه‌ستکردن‬ ‫به‌بوونو چاالکي‌‪ .‬به‌مه‌ش ئه‌وه‌ناگه‌يه‌نيَت‪ ،‬خؤمان‬ ‫له‌وه‌آلمو به‌ديله‌کان بدزينه‌وه‌‪ ،‬يان هيچ بايه‌خيَکيان‬ ‫پي نه‌ده‌ين‪ ،‬بهَ‌لکو مه‌به‌ست له‌وه‌يه‌‪ ،‬درووستکردني‬ ‫َ‬ ‫پرسيارو خويَندنه‌وه‌ي ِرووداو له‌سه‌ر ئاستيَکي‬ ‫جيدي‪ ،‬ده‌توانيَت به‌رهه‌مهيَني فيکرو به‌رپرسياريَتي‬ ‫بيَت له‌يه‌ک کاتدا‪ ،‬ئيتر داواکردني وه‌آلم وه‌کو به‌ديليَک‬ ‫بؤخؤي ده‌بيَته‌ جؤره‌ سياسه‌تيَکي سه‌يرو سه‌مه‌ره‬ ‫به‌الي منه‌وه‌‌‪.‬‬ ‫به‌مانايه‌کي تريش‪ ،‬پرؤژه‌ي فيکري نه‌وه‌ک هه‌ر‬ ‫له‌کوردستاني ئيَمه‌‪ ،‬بهَ‌لکو له‌هه‌ر شويَنيَکي سه‌ر‬ ‫ئه‌م زه‌ويه‌دا بيَت‪ ،‬ئيشي ِراسته‌قينه‌ي خؤي وه‌کو‬ ‫ديگيؤنؤسي سينيک پيَي وابو (‌هاوآلتيه‌کي جيهانيه‌‌)‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ش له‌الي کانت هه‌يه‌ له‌هه‌سته‌ مؤديَرنه‌که‌يه‌دا‪،‬‬ ‫‌رووبونه‌وه‌ي ژياني مرؤڤه‌ له‌به‌رده‌م کردارو‬ ‫ِرووبه ِ‬ ‫به‌رپرسياريَتيه‌کانيدا له‌ناو جيهاندا‌‪ .‬ئه‌گه‌ر ئيَمه‌ ئه‌و‬ ‫َ‬ ‫لؤکالبووني کوردستاندا بخه‌ينه‌ کار‪،‬‬ ‫هه‌سته‌ له‌ناو‬ ‫بيَطومان پرسو کاري جيديمان ئه‌وه‌ده‌بيَت‪ ،‬که‌ چؤن‬ ‫خؤمان له‌ناوجيهاندا ببينينه‌وه‌و بناسيَنين‪ ،‬واته‌ چؤن‬

‫‪94‬‬

‫کووردبووني خؤمان له‌ناو جيهاندا بسه‌لميَنين‪ .‬جيهانيَتي‬ ‫َ‬ ‫لؤکاليَتيبوون‬ ‫سرينه‌وه‌ي‬ ‫بوون به‌م هه‌سته‌‪ ،‬هه‌رگيز ِ‬ ‫َ‬ ‫نيه‌‪ ،‬بهَ‌لکو سه‌لماندني زؤري لؤکاليَتيبوونه‌‪ ،‬چونکه‌‬ ‫بؤئه‌وه‌ي به‌شيَک بين له‌ناوجيهاندا‪ ،‬ده‌بيَت بزانين‬ ‫کيَينو شووناسمان چيه‌و‪ ،‬چؤن چؤني خؤمان به‌واني‬ ‫تر بناسيَنين‪.‬‬ ‫کورد وه‌کو هه‌ر نه‌ته‌وه‌يه‌کي تر‪ ،‬به‌گويَره‌و تواناو‬ ‫تيَگه‌شتنو کاتو سه‌ربه‌خؤيي خؤيه‌وه‌‪ ،‬به‌حوکمي‬ ‫ئه‌وه‌ي له‌ناو دونيادا ده‌ژي‪ ،‬ژيانيش له‌ناو دونيادا‬ ‫هه‌رگيز له‌ده‌ره‌وه‌ي تيَزي فه‌لسه‌فيه‌وه‌ نيه‌و نه‌بووه‌‪،‬‬ ‫(ره‌نگه‌ َ‬ ‫بلَييَن‬ ‫ده‌توانيَت فيَربيَتو‪ ،‬کاربکاتو پيَشبگات ِ‬ ‫ئيَمه‌ له‌دواوه‌ين‪ ،‬يان خاوين له‌نه‌ته‌وه‌کاني تر‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫راستي خؤي تيادايه‌)‪ .‬به‌مشيَوه‌يه‌‪ ،‬کورديش ده‌توانيَت‪،‬‬ ‫ده‌ستکاري تيزه‌ي فه‌لسه‌فيش بکاتو پيَشي ده‌ويَريَت‬ ‫(کورديش هه‌ستو عه َ‬ ‫‌قلي هه‌يه‌)‪ ،‬چه‌ند ئه‌مه‌ به‌ته‌واوه‌تي‬ ‫َ‬ ‫کامله‌و ئه‌کاديميه‌و ئه‌مه‌يه‌و ئه‌وه‌يه‌ (ئه‌وه‌‬ ‫له‌الي ئيَمه‌‬ ‫شتيَکي تره‌)‪ ،‬ئه‌مه‌ زؤري له‌سه‌ر ووتراوه‌و زياتري‬ ‫له‌سه‌ر َ‬ ‫ناليَم‪.‬‬ ‫َ‬ ‫ئه‌گه‌رچي‪ ،‬هه‌نديَکجار باسکردنو ِره‌خنه‌کردني حاله‌تي‬ ‫کوورديش‪ ،‬بؤته‌ جؤره‌ ئامانجيَک بؤ خؤده‌رخستنو‬ ‫شتي وا‪.‬‬ ‫ِره‌خنه‌و دروستکردني‬ ‫له‌ويَوه‌ ووروژاندنو‬ ‫چرترده‌بيَتو‬ ‫‌في‬ ‫ه‬ ‫‌لس‬ ‫ه‬ ‫ف‬ ‫تيَزه‌ي‬ ‫بيرکردنه‌وه‌و‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫به‌رده‌واميشي ده‌بيَت‪ ،‬ئه‌مه‌ حه‌وسه‌له‌ي فيکره‪،‬‬ ‫له‌هه‌رشويَنيَکيشدا مرؤڤايه‌تي هه‌بيَت حه‌وسهَ‌له‌ي فيکر‬ ‫داده‌مه‌زريَت و ژياني ده‌بَيت‌‪ .‬به‌آلم له‌گه َ‬ ‫‌ل ئه‌وه‌شدا‪،‬‬ ‫به‌داخه‌وه‪ ‌،‬له‌دونياي ِرؤشنبيري ئيَمه‌دا‪ ،‬زؤرجار يه‌کيَک‬ ‫هه‌ست به‌جؤره‌ کشووماتيه‌کي واده‌کات‪ ،‬غه‌ريبو‬ ‫ترسناکو ته‌نانه‌ت بيَبايه‌خيش کرابَيت‌‪ .‬واته‌ ئيشکردن‬ ‫بؤ ئاماده‌باشي له‌ناو فه‌زايه‌کي وادا (حه‌وسهَ‌له‌و ئيتيکي‬ ‫کارکردني فه‌لسه‌في) سارده‌‪ .‬پيَموايه‌ پيَويستيمان‬ ‫نوي‬ ‫به‌دروستکردني کاراکته‌ري باشو ديموکراسي و َ‬ ‫ده‌بيَت‪ ،‬بؤئه‌وه‌ي هيچ نه‌بيَت له‌وکشووماتيو غه‌ريبي‬ ‫َ‬ ‫بتواني‬ ‫حاله‌تي کوورد تيَبگاتو‪،‬‬ ‫و ترسناکيه‌ي ناو‬ ‫َ‬ ‫خؤي دروستبکات‌ له‌سه‌ر ئاستيَکي نه‌رمتر‪ ،‬کراوه‌ترو‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها ئاماده‌تر بؤ شتيَک که‌ نه‌يزانيَت‪ ،‬پرسياربکاتو‬ ‫شه‌رمي نه‌بيَت‪ ،‬ساده‌شبيَت له‌ئاست ئيگؤي خؤيداو‪،‬‬ ‫ئه‌سپي فيَربووني خؤي تاوبدات‪.‬‬ ‫ئه‌مانه هه‌موو ده‌توانن هاوکاريمان بکه‌ن له‌ئاستي‬ ‫دروستکردنو ئاماده‌بوونماندا بؤ به‌شداربوونو‬ ‫به‌رده‌وامبوونمان‪ ،‬ئه‌مه‌ش وانه‌ي فه‌لسه‌فه‌يه‌ که‌‬ ‫سه‌رچاوه‌ي ناسينو ِريَزي هه‌لوومه‌رجي مرؤڤه‌‪.‬‬ ‫پرؤژه‌ي فيکريو پرسياري ِرووداوه‌کان‬ ‫دوايي ِ‬ ‫‌ريَوه‪‌،‬‬ ‫ه‬ ‫ب‬ ‫ؤن‬ ‫‌ر‬ ‫ه‬ ‫د‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫َگاي‬ ‫ي‬ ‫ر‬ ‫‌و‬ ‫ه‬ ‫ئ‬ ‫‌ر‬ ‫ه‬ ‫‌س‬ ‫ه‬ ‫هه‌ميشه‌ ل‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ده‌يانه‌ويَت پرسي بوونو ئازادي و ژياني مرؤڤ‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬


‫بکه‌نو دابمه‌زريَنن‪ ،‬ئه‌مه‌ش له‌ده‌ره‌وه‌ي فه‌زاي‬ ‫فه‌لسه‌فيه‌وه‌ نيه‌ به‌وشيَوه‌‌يه‌‪ .‬وه‌بيريشمان نه‌چيَت‪ ،‬ئيَمه‌‬ ‫ِره‌نگه‌ له‌دونياي به‌رهه‌مهيَناني فه‌لسه‌فه‌و سيميناري‬ ‫فه‌لسه‌فيدا هه‌ژاربين‪ ،‬يان که‌مته‌رخه‌ميش بين‪ ،‬به‌آلم‬ ‫چاالکيو کارکردنو به‌رهه‌ميش هه‌يه‪ ،‬ئه‌گه‌ر که‌ميش‬ ‫بيَت‪ِ ،‬ره‌خنه‌ ده‌بيَت هه‌بيَت‪ ،‬به‌آلم ده‌بيَت بشزانيَت چؤن‬ ‫خؤراکي بيرکردنه‌وه‌مان بؤ دابينده‌کات‪ ،‬نه‌وه‌ک هه‌ر‬ ‫ِره‌خنه‌ وه‌کو مؤده‌يه‌ک به‌کاربهيَنيَت و ته‌واو‌‌‪.‬‬ ‫به‌کوورتي‪ ،‬ئيَمه‌ ئه‌گه‌ر چه‌ند حه‌زبکه‌ين يان نا‪،‬‬ ‫به‌شيَوه‌يه‌کي سروشتي ئاره‌زوي زانين ده‌که‌ين‬ ‫(ئه‌رستؤ)‪ ،‬وه َ‬ ‫‌قالبوونه‌وه‌ش له‌ناو فه‌زاي فه‌لسه‌فيدا‬ ‫‌روانگه‌ سياسيه‌که‌يه‌وه‌ بؤ‬ ‫ته‌نيا ده‌رئه‌نجاميَکي نيه‌ له ِ‬ ‫کورد‪ ،‬بهَ‌لکو ئه‌وه‌ي که‌ زؤر زؤر گرنگه‌ بؤ ئيشکردن‬ ‫گؤرانو ورووژانه‌کانه‌ له‌ناو‬ ‫و به‌رهه‌مهيَنان‪ ،‬خوودي‬ ‫ِ‬ ‫که‌لتورو په‌يوه‌نديه‌ کؤمه‌آليه‌تيه‌کانيشداو سياسه‌تيشدا‬ ‫به‌گشتي‪ .‬کاتيَک تيَزو بابه‌تي فه‌لسه‌في ئاشنابکريَت‪،‬‬ ‫ئه‌وکاته‌ کاريگه‌ريه‌کاني خؤي له‌سه‌ر دونياي سياسيو‬ ‫گؤرانيش له‌پرؤگريَسدا‬ ‫سياسه‌تيش داده‌نيَت و‪ ،‬ئامانجي ِ‬ ‫ده‌توانيَت بکات به‌راستي‪.‬‬ ‫ئامانجي کارايي فه‌لسه‌فه‌ کردنه‌وه‌ي شويَنه‌ بؤ‬ ‫ئيمکانيه‌تي مرؤڤ‪ ،‬ئه‌مه‌ش به‌ره‌و بيرکردنه‌وه‌و‬ ‫هه‌ستکردنو خه‌ونو هيواو خؤشويستني ژياني ده‌بات‬ ‫پروفره‌‬ ‫له‌ناو ئه‌و شويَنه‌دا‪ ،‬کؤمهَ‌لگاي ئيَمه‌ش بيَطومان ِ‬ ‫قه‌يرانه‌‪ .‬به‌آلم هه‌رواشده‌بيَت‪‌ ،‬هه‌موو کؤمهَ‌لگايه‌کيش‬ ‫له‌ده‌ره‌وه‌ي قه‌يرانه‌کاني خؤيدا نيه‌‪ .‬يه‌کيَک ده‌توانيَت‬ ‫َ‬ ‫بليَت‪ ،‬بووني کؤمهَ‌لگا بووني قه‌يرانه‌کانيَتي‪ ،‬ليَره‌وه‌يه‌‬ ‫چاالکي هزرو هونه‌رو ئه‌ده‌ب‪ ،‬کاريگه‌ري خؤيان‬ ‫له‌سه‌ر که‌س و کؤمهَ‌لگا دروستده‌که‌نو داده‌نيَن‪،‬‬ ‫چوونکه‌ له‌په‌نجه‌ره‌ي ته‌ماشاکردني قه‌يرانه‌کانه‌وه‌‬ ‫‌يال‪َ ،‬‬ ‫زماني فيکرو ئه‌ده‌بو شيعرو خه َ‬ ‫دالغه‌ هونه‌ريه‌کان‬ ‫و سينه‌ماش له‌دايکده‌بن‪ .‬ناکارايي وه‌کو قه‌يران له‌الي‬ ‫ئيَمه‌‪ ،‬پيَموايه‌ شتيَکي سه‌يره‌‪ ،‬دواجار خهَ‌لک به‌زؤر‬ ‫ناکه‌ين به‌موفه‌کيرو شتي ئاوا‪ ،‬ئه‌مه‌ ئاره‌زوو ئازادي‬ ‫ژياني که‌سيَکه‌ له‌تواناو به‌هره‌و داهيَنانه‌کاني خؤيدا‪.‬‬ ‫ئيَمه‌ي کوورد ِره‌نگه‌ هه‌ژاربين له‌ئاست نه‌وه‌ک هه‌ر‬ ‫فه‌لسه‌فه‌دا‪ ،‬بهَ‌لکو له‌ئاست زؤر شتي ديکه‌شدا‪ ،‬به‌آلم‬ ‫ئه‌مه‌ بؤ ماوه‌يه‌کي زؤره‌ ده‌ووتريَتو ده‌ووتريَته‌وه‌‪،‬‬ ‫پيَموايه‌ ئه‌مه‌ش بؤته‌ جؤره‌ (ستيگمايه‌ک) له‌بؤ ِراکردن‬ ‫له‌خوودي ئاماده‌بوون له‌کارايي‪ .‬به‌مانايه‌کي تر‬ ‫هه‌ژاريو نه‌داري دونياي ِرؤشنبيري ئيَمه‌‪ ،‬شتيَک نيه‌‬ ‫بشاردريَته‌وه‌‪ ،‬به‌آلم وه‌کو ئه‌وه‌شي ليَهاتوه‌ بووبيَته‌‬ ‫ده‌سکه‌الي ووتاري هه‌موو نووسه‌رو ِرؤشنبيريَک‪.‬‬ ‫خه‌ريکه‌ ده‌بيَت به‌جؤره‌ ئايدؤلؤجيه‌ک‪ ،‬وايليَهاتوه‌‪،‬‬ ‫وه‌کو ئه‌وه‌ي نهَ‌ليَت ِرؤشنبيري کووردي سه‌قه‌ته‪‌،‬‬ ‫َرانه‌گيردريَت و‪ ،‬به‌جدييش وه‌ري نه‌گرين‪.‬‬ ‫گويَي لي ِ‬

‫به‌کوورتي‪ ،‬فه‌لسه‌فه‌ وه‌آلمي حازرو فه‌وري نيه‌‬ ‫بؤ گرفته‌کان‪ ،‬بهَ‌لکو هيچ نه‌بيَت‪ ،‬له‌سه‌ره‌تادا باسي‬ ‫شرؤڤه‌يانده‌کات‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫سروشتي گرفته‌کان ده‌کاتو ِ‬ ‫له‌ده‌روازه‌ي زانسته ‌جياوازه‌کاني تريشه‌وه‌‪ ،‬ئه‌وجا‬ ‫ده‌که‌ويَته‌ سه‌ر ئه‌وه‌ي چؤن وه‌آلمو چؤن به‌ديليَک‬ ‫بؤ گرفتيَک بدؤزريَته‌وه‌‪ ،‬ئيدي ئه‌مه‌نده‌ ئاسان نيه‌‬ ‫به‌وشيوه‌يه‌‪ .‬وه‌فه‌لسه‌فه‌ جؤره‌ ئه‌زموونکردنيَکي‬ ‫وه‌هاش نيه‌‪ ،‬ئيتر که‌ بؤني فه‌لسه‌فه‌مانکردو حه‌پي‬ ‫فه‌لسه‌فيمان خوارد‪ ،‬بيَگرفت بين له‌ناو ژياندا‪ ،‬بهَ‌لکو‬ ‫َ‬ ‫ئالؤزي زؤري خؤي هه‌يه‌‪ .‬له‌راستيدا عه‌شق بؤ زانينو‬ ‫فه‌لسه‌فه‌ ته‌عقيدبووني خؤي له‌گهَ‌لدايه ( بؤئيفالتون‪،‬‬ ‫فه‌لسه‌فه‌ خؤ ئاماده‌کردنه‌ بؤ مردن) بؤنمونة‪ ،‬به‌آلم‬ ‫بؤ ئه‌بيقؤرو مؤنتيگان ِرووي پرسه‌که‌ له‌ئاست مردندا‬ ‫گؤراني به‌سه‌ردا ديَت‌‌‪ .‬فه‌لسه‌فه‌ عه‌شقيَکي سه‌ير له‌ناو‬ ‫ِ‬ ‫مرؤڤدا دروستده‌کات و داده‌هيَنيَت‪ ،‬هونه‌ره‌که‌شي‬ ‫گه‌شتنه‌ به‌جؤره‌ مووغامه‌ره‌يه‌ک له‌ناو فيکرو دواييش‬ ‫ژياندا‪ ،‬ئه‌مه‌ش ِره‌نگه‌ ئه‌مه‌نده‌ي دووژمنو ناحه‌زي‬ ‫هاوريَي‬ ‫خؤي هه‌بيَتودرووستبکات‪ ،‬ئه‌مه‌نده‌ دؤست و‬ ‫ِ‬ ‫نه‌بيَت‌‌‪.‬‬ ‫پي كردووه‌‪ ،‬له‌ چه‌ندين‬ ‫‌ستي‬ ‫ه‬ ‫د‬ ‫شيعر‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ب‬ ‫كورد‬ ‫ؤشنبيري‬ ‫* ِر‬ ‫َ‬ ‫نووسيندا باس له‌ بووني فه‌لسه‌فه‌ ده‌كر َيت له‌ شيعردا‪ ،‬به‌‬ ‫واتاي له‌ ِر َيگه‌ي شيعره‌وه‌ له‌ فه‌لسه‌فه‌دا كارمانكردووه‌‪،‬‬ ‫‌ر َيگه‌ي‬ ‫پرسياره‌كه‌ ئه‌وه‌يه‌‪ ،‬نووسيني فه‌لسه‌فه‌ گه‌ر له ِ‬ ‫شيعره‌وه‌ ب َيت ِر َيگه‌ي به‌له‌دايكبووني فه‌يله‌سوف ‌وفه‌لسه‌فه‌‬ ‫داوه‌؟ يا به‌ پ َيچه‌وانه‌وه‌؟ ئايا چه‌ند شيعر ِرؤَلي فه‌لسه‌فه‌ي‬ ‫بينيوه‌؟ ده‌توان َيت ئه‌و ِرؤَله‌ ببين َيت؟ يان نووسيني شيعري‬ ‫فه‌لسه‌في چه‌ند له‌نووسيني فه‌لسه‌فه‌ي ِرووت له‌خوارتره‌؟‬ ‫وه‌آلم‪ :‬ليَره‌دا ده‌بيَت بزانين مه‌به‌ستمان له‌فه‌لسه‌فه‌‬ ‫چيه‌ به‌ته‌واوه‌تي‪ ،‬که‌واته‌ به‌چي قؤناغو کاتو‬ ‫فه‌يله‌سووفيَکه‌وه‌ ده‌يبينينو ده‌يبه‌ستينه‌وه‌‪ ،‬چؤن‬ ‫پيَناسه‌ي ده‌که‌ينو ليَي تيَده‌گه‌ين‌‪ ،‬يان مه‌به‌ستمان‬ ‫له‌شيعرچيه‌ له‌ئاست به‌راوردکردني به‌فه‌لسه‌فه‌وه‌‪،‬‬ ‫برگه‌ي پرسياره‌که‌دا هاتوه‌‪ ،‬که‌ ئه‌وه‌‬ ‫وه‌کو له‌دواهه‌مين ِ‬ ‫بؤ من َ‬ ‫حاله‌تيَکي قه‌يراناوي ده‌بَيت‌‪ ،‬بؤنمونة‌ شيعري‬ ‫فه‌لسه‌فيو نووسيني فه‌لسه‌في ِرووت چينو کاميان‬ ‫له‌ئاستي ‌خواره‌و له‌سه‌ره‌وه‌دا‌ن؟‌‬ ‫ئه‌گه‌ر فه‌لسه‌فه‌ به‌سوکرات و ئيفالتونيَک و‬ ‫ئه‌رستؤيه‌ک گريَبده‌ينه‌وه‌ به‌ته‌نيا‪ ،‬که‌ شويَني ژيانيان‬ ‫يؤنانبووه‌‪ ،‬يان سپينوزايه‌ک که‌ شاربه‌ده‌رکرا له‌اليه‌ن‬ ‫‌هؤله‌ندا‪ ،‬کانتو َ‬ ‫کؤميونيتيه‌که‌ي خؤيه‌وه‌ له َ‬ ‫هيگلو مارکس‬ ‫و نيتشه‌ي ئهَ‌لمانيا‪ ،‬هيومو هؤبزو ميلي به‌ريتانيا‪،‬‬ ‫‌ره‌نسا‪ ،‬هينري‬ ‫ديکارتو مؤنتيگانو سارته‌رو فؤکؤي فه ِ‬ ‫ؤرتي‬ ‫ثه‌رؤو ئيميرسؤنو ديويو مارتا نؤسباومو ِر ِ‬ ‫ئه‌مه‌ريکا‪ ،‬ئؤنامؤنوي ئيسپانياو کيرکجاردي دانيمارک‬ ‫ببينينه‌وه‌‪ ،‬ئه‌وا ده‌که‌وينه‌ ناو پيَوانيَکي سه‌يره‌وه‌و‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬

‫‪95‬‬


‫غه‌زه‌بي نه‌ته‌وايه‌تيه‌وه‪ .‬فه‌لسه‌فه‌ ئه‌گه‌ر خه َ‬ ‫‌سله‌تو‬ ‫ِره‌نگدانه‌وه‌ي نه‌ته‌وه‌ييشي به‌سه‌ره‌وه‌بيَت‪ ،‬ئه‌و‬ ‫خه َ‬ ‫‌سله‌تو ِره‌نگدانه‌وه‌يه‌ هه‌رگيز نابيَت پيَش خوودي‬ ‫مرؤڤايه‌تي بکه‌ويَتو تووشي عوقده‌ي بکات‪ .‬ئه‌گه‌رچي‬ ‫ليَره‌دا‪ِ ،‬رؤمانسيه‌کاني ئهَ‌لمانيامان بيرده‌که‌ويَته‌وه‌‪،‬‬ ‫دياره‌ ئه‌مه‌ به‌ َ‬ ‫َ‬ ‫هيگل ِره‌خنه‌شيان‬ ‫هيگليشه‌وه‌‪ ،‬ئه‌گه‌رچي‬ ‫ده‌کات‪ ،‬به‌تايبه‌تي شيليَنگ‪ ،‬به‌آلم ئه‌وه‌ي گرنگه‌‬ ‫بؤ ئاماژه‌بؤکردن‪ ،‬ئه‌وه‌يه‌ که‌ هه‌ستي نه‌ته‌وايه‌تي‬ ‫به‌رزده‌که‌نه‌وه‌و ده‌يکه‌نه‌ َ‬ ‫حاله‌تيَکي سه‌ير بؤ خوودي‬ ‫َ‬ ‫فه‌لسه‌فه‌ي ئهَ‌لماني‪ .‬بؤ هيگل‪ ،‬يه‌کيَک وايده‌بينيَت‬ ‫که‌ فه‌لسه‌فه‌ ميَژووه‌که‌ي له‌يؤنانه‌وه‌ بيَتو له‌ئهَ‌لمان‬ ‫َ‬ ‫کاملده‌بيَتو ته‌واوبَيت‌‪.‬‬ ‫َ‬ ‫لؤکالي و تايبه‌تمه‌نديه‌کاني ناو‬ ‫چونکه‌ خاسيه‌ته‌‬ ‫َ‬ ‫واقيعيَکي تايبه‌تي مرؤڤايه‌تي ناو کؤمه‌لگايه‌ک‪،‬‬ ‫له‌ديديَکي فه‌لسه‌فيانه‌وه‌ هه‌رگيز ئيمزاي نه‌ته‌وايه‌تي‬ ‫ناگه‌يه‌نيَت به‌وشيَوه‌يه‪ ،‬بهَ‌لکو به‌رجه‌سته‌کردنه‌وه‌و‬ ‫مؤرکي ئه‌وشويَنه‌ي به‌سه‌ره‌وه‌ ده‌بيَت‌‌‌‪.‬‬ ‫چوونکه ئه‌گه‌ر عه‌شقي فه‌لسه‌فه‌ زانين و جؤره‌‬ ‫خؤته‌رخانکردنيَک بيَت بؤ ژيان له‌و ِروانگه‌يه‌وه‌‪،‬‬ ‫‌ريَته‌وه‌ بؤ يؤنان (ئه‌گه‌رچي ئه‌مه‌‬ ‫ميَژووه‌که‌ي ده‌گه ِ‬ ‫ته‌ماشاکردنيَکي هايئارکي نيه‌‪ ،‬ئيتر يؤنان خواي‬ ‫فه‌لسه‌فه‌ بيَتو ته‌واو‪ ،‬چوونکه‌ کاريگه‌ري که‌لتووره‌‬ ‫جياوازه‌کان به‌سه‌ر يؤناني ئه‌وکاته‌وه‌ ئاشکرايه‌)‪،‬‬ ‫بهَ‌لکو وه‌کو ميَژوويه‌ک وابووه‌ که‌ وابيَت‪ ،‬ئيتر‬ ‫واده‌کات بپرسين‪ ،‬ئايا ئه‌وه‌ي فيکري دونياي ئيسالم‬ ‫و چينو ژاپؤنو هيندوستان و ئه‌فريقاو ئه‌واني تر‪،‬‬ ‫به‌فيکرو فه‌لسه‌فه‌ ته‌ماشانه‌که‌ين؟‌ بيرمه‌نداني ئيسالم‬ ‫پيَش ئه‌وانه‌ي ِرؤژئاوا ئيفالتونو ئه‌رستؤيان هيَنايه‌‬ ‫ناو دونياي ِرؤشنبيري خؤيانه‌وه‌‪ .‬به‌آلم ئه‌وه‌ي‬ ‫َ‬ ‫خالي ئاماژه‌بؤکردنه‌‪ ،‬ئه‌وه‌يه‌‪ ،‬ئه‌و عه‌قالنيه‌ته‌ي که‌‬ ‫َ‬ ‫به‌ردي بناغه‌ي ِراشيناليَتي و سه‌به‌به‌‪ ،‬به‌رهه‌مي‬ ‫دونياي مه‌سيحيه‌تي ِرؤژئاوايه‌‪ ،‬به‌مه‌ش دووباره‌‬ ‫سياسه‌تي هايئارکي نابيَت درووستبيَته‌وه‪ ،‬يان جؤره‌‬ ‫َ‬ ‫کؤلؤنياليه‌تيَکي که‌لتووري و فه‌لسه‌في دروستبيَت‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ له‌به‌رئه‌وه‌ي ئه‌و ميَژووه‌ ميَژووي جوگرافيايه‌کي‬ ‫بريَکي زؤري‬ ‫دياريکراوه‌‌‪ ،‬خويَندنه‌وه‌و ِره‌خنه‌ي ِ‬ ‫بيرمه‌نده‌ هاوچه‌رخه‌کان له ‌سه‌نته‌رگه‌راييه‌تي‬ ‫ِرؤژئاوايي و ئه‌وروپاييه‌ت گه‌رايي تؤخده‌بيَته‌وه‌‬ ‫(به‌تايبه‌تي ديريدا) راستي ئه‌مه‌ن‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر سوکرات شه‌هيدي ته‌واوي فه‌لسه‌فه‌بيَت‬ ‫(وه‌کو هه‌ميشه‌ له‌و بواره‌دا ئاماژي بؤ ده‌کريَت)‪ ،‬وه‌کو‬ ‫َرانه‌وه‌ي فه‌لسه‌فه‌ي رؤژئاواو َ‬ ‫پاله‌وانه‌که‌ي‪،‬‬ ‫چيرؤکي گي ِ‬ ‫‌ريَته‌وه‌ بؤ‬ ‫ئه‌وا چيرؤکي له‌خاچداني عيسايه‌ک ده‌گه ِ‬ ‫ميَژووي ئاينه‌کان‪ ،‬وه‌سه‌رچاوه‌ي ئه‌و ميَژووه‌ش‬ ‫‌راست و دونياي جوله‌که‌کانه‌‪ ،‬وه‌کو‬ ‫ِرؤژهه‌آلتي ناوه ِ‬

‫‪96‬‬

‫ِريشه‌ که‌لتووريه‌که‌ي (عيسا خؤي جوو بو)‌‪ ،‬وه‌ئيسالم‬ ‫خاوه‌ني شه‌هيدي حه‌قه‪ ‌،‬ئيسالميش مه‌نسووري‬ ‫حه‌الجي هه‌يه‪ ،‬گه‌وره‌ترين شاعيره‌ ‌له‌به‌رده‌م ده‌رگاي‬ ‫ميَژووي ئه‌ده‌بي ئيسالميدا‌‪ .‬ئه‌مانه‌ هه‌مووي جياوازي‬ ‫خؤيانيان هه‌يه‌‪ ،‬به‌آلم ميَژووي تراژيدياي و َ‬ ‫پاله‌واني‬ ‫بيرؤکه‌و کؤنسيَپته‌ جياوازه‌کانيش کؤيانده‌کاته‌وه‪،‬‬ ‫فه‌لسه‌فه‌ له‌به‌رئه‌وه‌ي عه‌شقي پرسيارو وه‌آلمو‬ ‫سه‌به‌بکاريه‌‪ ،‬به‌هه‌لوومه‌رجي مرؤڤايه‌تيه‌وه‌ به‌نده‌‬ ‫َ‬ ‫لؤکالو‬ ‫له‌هه‌رجيَگايه‌کي سه‌ر ئه‌م زه‌يه‌دا‌ بژي‌‪ .‬فه‌لسه‌فه‌‬ ‫واقيعي خؤي هه‌يه‌‪ ،‬به‌آلم خؤي وه‌کو ِره‌گه‌زو چينو‬ ‫کهَ‌لته‌وه‌ نابينيَتو نابه‌ستيَته‌وه‌‪ ،‬چونکه‌ دوايي خؤي‬ ‫َ‬ ‫ئالؤزده‌کات و خؤي له‌ناوده‌بات‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌رچي دونياي ِرؤشنگه‌ري ِرؤژئاوا به‌و عه َ‬ ‫‌قل‬ ‫و ته‌کنيکو ته‌کنه‌لؤجياوه‌ي خؤيه‌وه‌‪ ،‬بووه‌ هه َ‬ ‫‌ولي‬ ‫خواي داگيرکردني ته‌واوي جيهانو‪ ،‬ته‌نانه‌ت سه‌به‌بو‬ ‫عه َ‬ ‫‌قل وايليَکرد ته‌واوي سروشت القه‌بکات و به‌دواي‬ ‫‌ريَتو خوا بدؤزيَته‌وه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها وه‌کو‬ ‫خواشدا بگه ِ‬ ‫بيه‌ويَت نهيَنيه‌کاني نه‌مردنو ئيمؤرتاليَتي ئاشکرا بکات‪،‬‬ ‫اشيناليَتيو عه َ‬ ‫َ‬ ‫ئه‌مه‌ ئه‌زمووني غه‌ربه له‌گه َ‬ ‫‌قلدا‌‬ ‫‌ل ِر‬ ‫له‌ديده‌ ِرؤشنگه‌ريو زانستيه‌که‌يه‌وه‪ ،‬له‌گه َ‬ ‫‌ل ئه‌وه‌شدا‬ ‫هه‌موو ميَژووه‌که‌ي نيه‌‪ ،‬بهَ‌لکو ئه‌و به‌شه‌يه‌تي که‌‬ ‫به‌هه‌موو شيَوه‌يه‌ک له‌ژيَر عه َ‬ ‫‌قلي ليَکدانه‌وه‌ي زؤرو‬ ‫ِره‌خنه‌ي زؤري خؤيدايه‌تي ئيَستاکه‌‌‌‌‪ .‬بيَطومان‬ ‫خويَندنه‌وه‌ي کتيَبي فه‌لسه‌في ِرؤژئاوا به‌رهه‌مي‬ ‫که‌لتووري ِرؤژئاوايه‌‪ ،‬به‌آلم ئه‌مه‌ سياسه‌تي هايئارکي‬ ‫نيه‌‪ ،‬که‌ ِرؤژئاوا وه‌کو عه َ‬ ‫‌قليَک هيچ شتيَکي تر له‌خؤي‬ ‫نه‌گريَتو حساب بؤ که‌سي تريش نه‌کاتو‪ِ ،‬ره‌خنه‌کاني‬ ‫ئه‌واني تر به‌جيدي وه‌رنه‌گريَت‪ .‬به‌تايبه‌تي‪ ،‬بؤنمونة‌‬ ‫له‌سه‌رده‌ماني شؤبنهاوه‌رو نيتشه‌و هايديگه‌ريشدا‪،‬‬ ‫َروانينه‌کاني جيهاني هيندو چين‪ ،‬وه‌کو ئايني‬ ‫ديدو تي ِ‬ ‫بووديزم‪ ،‬کاريگه‌ري خؤي هه‌يه‌ به‌سه‌ريانه‌وه‌‌‪.‬‬ ‫له‌کاتيَکدا‪ ،‬ته‌واوي پاشخاني فيکري ِرؤژئاوايي‪،‬‬ ‫به‌‌دواي‬ ‫خوودگه‌راييه‌وه‌يه‌و‬ ‫کؤدي‬ ‫به‌دواي‬ ‫َ‬ ‫کؤجيتؤيه‌که‌ي ديکارته‌وه مه‌شغوله‌‌‪ ،‬وه‌دواييش‬ ‫ِرؤشنگه‌ري و هونه‌رو که‌لتوورو جه‌نگه‌ گه‌وره‌کاني‬ ‫ِرؤژئاواو هاتني‬ ‫جيهاني و‪ ،‬بيَزاربووني مرؤڤي‬ ‫فه‌لسه‌فه‌ي بوونه‌گه‌رايي و تؤخکردنه‌وه‌ي فه‌زاي‬ ‫َ‬ ‫ئينديڤيدواليزم و هونه‌رو که‌لتوور‪ .‬وه‌دواييش‪ ،‬له‌دواي‬ ‫نيتشه‌وه‌ کؤده‌کاني خوودگه‌رايي به َ‬ ‫‌تالده‌کريَنه‌وه‌‪ ،‬پرسي‬ ‫زؤر له‌عه َ‬ ‫‌قلو سه‌نته‌رو ِرؤشنگه‌ري و ته‌کنه‌لؤجياو‬ ‫زانست‪ ،‬ته‌واوي فيکرو فه‌لسه‌فه‌ ده‌گرنه‌وه‌‪ .‬به‌آلم‬ ‫ئاور له‌دونياي ئاينو فه‌لسه‌فه‌کاني‬ ‫هه‌ر بؤ ساتيَک‬ ‫ِ‬ ‫هيندوستانو چين بده‌ينه‌وه‌‌‪ ،‬ده‌بينين ته‌واوي ئه‌و‬ ‫پاشخانه‌ي ئه‌وان هه‌يانبووه‌‪ ،‬هه‌ر زؤر زؤر له‌زووه‌وه‌‬ ‫سه‌نته‌رگه‌رايي خوود نه‌بوه‌و قوورسايي له‌سه‌ر‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬


‫شووناس نه‌بووه‌‪ ،‬بهَ‌لکو هه‌ميشه‌ خؤبه َ‬ ‫‌تالکردنه‌وه‌‬ ‫بووه‌ له‌خوود‪ ،‬شووناس که‌شيَکي ته‌ماوه‌ي هه‌بووه‬ ‫له‌اليان‪ .‬ئه‌گه‌رچي له‌الي ئيَمه‌ش (دونياي ئيسالم)‬ ‫دونيابيني فه‌لسه‌فيمان قوورسايي له‌سه‌ر خوود‬ ‫دروست نه‌کردوه‌‪( ،‬ئه‌مه‌ زؤر جياوازه‌ له‌ئاينو حيکمه‌تي‬ ‫چين و هيندوستانيه‌کان)‌‪ ،‬ئه‌مه‌ هاوکيَشه‌يه‌کي َ‬ ‫ئالؤزو‬ ‫جيديمان له‌به‌رده‌مدا داده‌نيَت بؤ دايه‌لؤگ‪ ،‬ئه‌ويش‬ ‫ئه‌وه‌يه‌‪ ،‬ئايا هؤي يان هؤيه‌کاني تؤخنه‌کردنه‌وه‌ي فه‌زاي‬ ‫‌ريَنينه‌وه‌؟‬ ‫خوودگه‌رايي له‌جيهاني ئيسالمدا بؤچي بگه ِ‬ ‫ئاين و که‌لتوور بيَطومان‪ ،‬به‌آلم پيَموايه‌ ئه‌مه‌ کافي نيه‌‬ ‫به‌ته‌واوه‌تي‪ ،‬له‌به‌رئه‌وه‌ کراوه‌ييو دايه‌لؤگي به‌رده‌وام‬ ‫باشمانبداتي بؤ بيرکردنه‌وه‌‪.‬‬ ‫ده‌توانيَت خؤراکي‬ ‫َ‬ ‫فيکري هاوچه‌رخي ِرؤژئاوا‪ ،‬ته‌واوي ئه‌و فيکره‌ي‬ ‫َ‬ ‫‌دوودليه‌کي زؤره‌وه‌ ره‌خنه‌ده‌کاتو بيرکردنه‌وه‌ي‬ ‫خؤي به‬ ‫جياوازي خؤي له‌به‌رده‌م ئه‌وي تردا به‌رهه‌مهيَناوه‌ته‌وه‌‪،‬‬ ‫که‌وابيَت ئازادي بيرکردنه‌وه‌و ِره‌خنه‌ بؤ فه‌لسه‌فه‌‬ ‫َ‬ ‫‌رؤژئاوادا هه‌ستپيَده‌کريَتو‬ ‫حاله‌تي جه‌وهه‌رين‪ ،‬ئه‌مه‌ له ِ‬ ‫پياده‌ ده‌کريَت (ئه‌مه‌ش ميَژوويه‌کي دوورودريَژي خؤي‬ ‫هه‌يه‌)‪ ،‬به‌آلم ئه‌مه‌ له‌الي ئيَمه‌ تؤخنه‌بؤته‌وه‌‪ .‬موباله‌غه‌‬ ‫نيه‌‪ ،‬يه‌کيَک َ‬ ‫بليَت‪ ،‬ئيَمه‌ له‌ئاست ئازاديو ِره‌خنه‌و بيري‬ ‫ئازادا‪ ،‬وه‌کو له‌سه‌رده‌مه‌کاني چه‌رخي ناوه‌ندي‬ ‫ئه‌وروپابين وه‌هايه‪ ،‬وه‌ئه‌گه‌ر چه‌نديش راستي له‌مه‌دا‬ ‫هه‌بيَت‪ ،‬هه‌رگيز که‌مکردنه‌وه‌ي دونياي ئيسالم نيه‌و‬ ‫ناگه‌يه‌نيَت‪.‬‬ ‫ده‌بينين‪ ،‬ئه‌و وآلتانه‌ي فه‌يلسووفي گه‌وره‌يان‬ ‫به‌رهه‌مهيَناوه‌ له‌ناو ميَژووي فه‌لسه‌فه‌دا زؤر نين‬ ‫له‌راستيدا‪ ،‬به‌آلم ئيتر ئه‌مه‌ ئه‌وه‌ ناگه‌يه‌نيَت‪ ،‬ووآلته‌کاني‬ ‫ترو نه‌ته‌وه‌کاني تر‪ ،‬به‌که‌م وه‌ربگرينو حسابيان بؤ‬ ‫نه‌که‌ين‪ ،‬ئه‌مه‌ له‌به‌رئه‌وه‌ي فه‌لسه‌فه‌ يان فه‌يله‌سووفيان‬ ‫نيه‌‪ .‬ئه‌مه‌ي باسمکرد له‌سه‌ره‌وه‌‪ ،‬وه‌کو ئؤنؤلؤجي ديَته‌وه‌‬ ‫له‌گه َ‬ ‫‌ل ئه‌وه‌ي‪ ،‬له‌به‌رئه‌وه‌ي ئيَمه‌ي کوورديش به‌‌شيعر‬ ‫ده‌ستمان پيَکردوه‪ ،‬وه‌کو‌ ِره‌گه‌زيَکي سه‌يرو غه‌ريبمان‬ ‫توورههَ‌لبده‌ينو‬ ‫هه‌بيَت له‌به‌رده‌م فه‌لسه‌فه‌دا‪ ،‬شيعر‬ ‫ِ‬ ‫فه‌لسه‌فه‌ بکه‌ين به‌باوکي خؤمان‪ ،‬ئه‌مه‌ش له‌به‌رئه‌وه‌ي‬ ‫‌تي‪.‬‬ ‫ليَي بيَبه‌شبووين‪ ،‬يان زووتر ده‌ستمان نه‌داوه َ‬ ‫دواجار ئه‌وه‌ ميَژووه‌که‌مانه‌و ناشتوانين هيچ‬ ‫شتيَکي تيادابکه‌ين‪ ،‬ميَژووي درککردنو ِروانيني ئيَمه‌‬ ‫له‌شيعره‌وه‌ دَيت‌‪ ،‬وه‌ئه‌مه‌ تاوانيش نيه‌‪ .‬به‌آلم چه‌ندين‬ ‫نه‌ته‌وه‌و گه‌الني تري ناو ئه‌مجيهانه‌ش‌ به‌وشيَوه‌يه‌‬ ‫بوونو ِروئياو دونيابينيان هه‌سستيَکي شيعراگه‌رايي‬ ‫بووه‌‪ .‬ئه‌وه‌ي جه‌وهه‌ريه‌ به‌الي منه‌وه‌‪ ،‬ئه‌وه‌يه‪ ‌،‬که‌‬ ‫هيچمان له‌گه َ‬ ‫‌ل ِرابوردودا پيَناکريَت به‌وشيَوه‌يه‌‪ ،‬به‌آلم‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ربمانه‌ويَت‪ ،‬ده‌توانين له‌ناو ئيَستاکه‌دا شتيَک‬ ‫بکه‌ين‪ .‬به‌دانايي ئيَستاکه‌مانه‌وه‌‪ ،‬ده‌توانين ِرابوردو‬ ‫بخويَنينه‌وه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر شيعريش بيَت‪ ،‬به‌آلم له‌پيَناوي‬

‫ئيَستاکه‌دا‪ ،‬ئه‌مه‌ بيَجگه‌ له‌وه‌ي هه‌رگيز به‌رهه‌مهيَناني‬ ‫شيعر ناکاته‌ شتيَکي خراپو نه‌ويست‪ ،‬بهَ‌لکو ِريَگاي‬ ‫ترو جياواز ده‌گريَتو دؤدؤزيَته‌وه‌‪ .‬وه َ‬ ‫‌حاله‌تي تريش‬ ‫ئه‌وه‌يه‌‪ ،‬له‌به‌رئه‌وه‌ي ئه‌وه‌ ميَژووي زانيني ئيَمه‌يه‌‪،‬‬ ‫پيَموايه‌ بيَجگه‌ له‌عه َ‬ ‫‌قلي ِره‌خنه‌يي‪ ،‬پيَويسته‌ هه‌ستي‬ ‫شانازي خؤماني هه‌ر پيَوه‌بکه‌ين‪ ،‬بؤئه‌وه‌ي بتوانين‬ ‫له‌پيَناسه‌کردني خؤمانيش نزيکبينه‌وه‌‪ .‬له‌به‌رئه‌وه‬ ‫ده‌بيَت ِرابوردو بخويَنينه‌وه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر شيعر‪ ،‬ميژوو‪ ،‬يان‬ ‫چيرؤکو ِرؤمان بيَت‪ ،‬ئه‌مه‌ش له‌پيَناوي دروستکردني‬ ‫ئيَستاکه‌دا‪ ،‬ئه‌گه‌ر ئيَستاکه‌ي ناو پرسياره‌که‌ داواي‬ ‫به‌رهه‌مي فه‌لسه‌في بکاتو‪ ،‬کوورد به‌فه‌لسه‌فه‌ ده‌ستي‬ ‫پيَنه‌کردبيَت‪ .‬بيَطومان‪ ،‬ئيَمه‌ خاوه‌ني دونيايه‌کي‬ ‫ده َ‬ ‫‌وله‌مه‌ندي شيعري زؤرين‪ ،‬وه‌له‌ناو ئه‌و شيعرانه‌دا‬ ‫تيَروانينو بؤچووني فه‌لسه‌في ئاماده‌يي هه‌يه‌‪ ،‬وه‌کو‬ ‫مه‌حوي‪ ،‬نالي‪ ،‬سالم‪ ،‬خاني‪ ،‬پيره‌ميَرد‪ ،‬گؤران‪ ،‬بيَکه‌س‪،‬‬ ‫زؤري تريش‪.‬‬ ‫دواجار ئيَستاکه‌ش هه‌رچؤنيَک ته‌ماشاي ده‌که‌ين‪،‬‬ ‫ته‌نيا شتيَک نابيَت ناوي بنيَين فه‌لسه‌فه‌ي ِرووت‪،‬‬ ‫بهَ‌لکو موودي ئيَستاکه‌يه‌‪ ،‬ته‌بيعه‌تي ئيَستاکه‌يه‌‪،‬‬ ‫ژياني ئيَستاکه‌يه‌‪ ،‬واته‌ هه‌موو ئه‌و ِرووداو شتانه‌ي‬ ‫ناو ئيَستاکه‌يه‌ که‌ هه‌يه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش وه‌کو سروشتي‬ ‫بوون عاده‌تيَکي پلورالي هه‌يه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش هه‌م شيعره‌و‪،‬‬ ‫هه‌مده‌شتوانيَت فه‌سله‌فه‌ش بيَت‪ .‬فه‌يله‌سووف بؤچي‬ ‫ديوانه‌کان ده‌خويَنيَته‌وه‌؟ دياره‌ بيزارده‌يَت له‌ناو‬ ‫بيَده‌نگي کتيَبخانه‌که‌يدا به‌ته‌نيا‪ ،‬حه‌وسهَ‌له‌ي ناميَنيَت‬ ‫به‌ده‌ست هاوکيَشه‌ فه‌لسه‌فيو لؤجيکيه‌کانه‌وه‌‪،‬‬ ‫ته‌ماشاي سه‌قفي ژووره‌که‌ي ده‌کاتو ناوچه‌واني خؤي‬ ‫ده‌گووشيَتو‪ ,‬بيرده‌کاته‌وه‌و بيَزارده‌بيَتو ووشکده‌بيَت‪.‬‬ ‫له‌تاواندا‪ ،‬وايليَديَت ديوانيَک ههَ‌لده‌گريَتو ووشه‌ي‬ ‫شاعير ده‌خويَنيَته‌وه‪ ‌،‬شيعر ئه‌زمووني خوودي مرؤڤه‌‬ ‫له‌ناو دونيادا‪ ،‬نه‌وه‌ک‌ ئه‌بستراکشنو کاتيگؤره‌ي‬ ‫فه‌لسه‌في‪ ،‬ئه‌زمووني ژيانه‌ وه‌کو هه‌ستکردن له‌ناويدا‬ ‫نه‌وه‌ک بيرؤکه‌ي ِرووت‪ ،‬نه‌وه‌ک ته‌نيا باسکردني له‌ناو‬ ‫تيؤرو فؤرمه‌کاندا‪.‬‬ ‫شيعرنووسين‬ ‫له‌وه‌بيَت‪،‬‬ ‫ئاگامان‬ ‫ده‌بيَت‬ ‫َ‬ ‫خؤکه‌مکردنه‌وه‌ نيه‌ له‌به‌رده‌م فه‌لسه‌فه‌دا‪ ،‬به‌لکو جؤره‌‬ ‫ِرووئياو هه‌ستو نه‌ستو تؤمارکردنيَکي تره‌ بؤ ژيان و‬ ‫َ‬ ‫قوولي‬ ‫جيهان‪ ،‬ئه‌گه‌رچي شيعري ميتافيزيکي چيَژي‬ ‫غه‌ريبايه‌تي مرؤڤ له‌ناو دونيادا پيَشکه‌شده‌کات و‬ ‫فه‌لسه‌فيانه‌يه‌‪ .‬بؤنمونة‌‪ ،‬ئاماژه‌ي حه‌ساسو ووردبينانه‌‬ ‫بؤ مه‌رگ ده‌کات و‪ ،‬باس له‌عه‌شقو سروشتو ئازاره‌کاني‬ ‫مرؤڤ ده‌کات له‌ناو ژياندا‪ ،‬به‌آلم ئه‌م بابه‌تانه‌ش‌ هه‌ر‬ ‫هه‌موو ده‌توانن تيَزه‌و پرسي فه‌لسه‌فيش بن به‌هه‌موو‬ ‫شيَوه‌يه‌ک‪ .‬که‌مکردنه‌وه‌ي شيعرو به‌رزکردنه‌وه‌ي‬ ‫فه‌لسه‌فه‌ بيَجگه‌ له‌دژايه‌تي و هايئارکي هيچي تر‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬

‫‪97‬‬


‫به‌رهه‌مناهيَنيَت‪.‬‬ ‫بة‌کورتي‪ ،‬ئيَمه‌ي کوورد شاعيرمان هه‌يه‌و‬ ‫فه‌يله‌سووفمان نيه‌ (مه‌سعود محه‌مه‌د‪ ،‬شوکور‬ ‫‌رينه‌وه‌‬ ‫موسته‌فامان هه‌يه‪ ،‬و ‌له‌دواي ِراپه ِ‬ ‫ِرؤشنبيريشمان هه‌يه‪ ،‬ئه‌زمووني گؤڤاري ِره‌هه‌ند‬ ‫يه‌کيَکه‌ له‌و چاالکيانه‌ي مايه‌ي باسکردنه‌ ليَره‌دا‌‌)‌‪،‬‬ ‫ِراسته‌ له‌ناو شيعردا ختوکه‌داني فه‌لسه‌في هه‌يه‌و‬ ‫زؤريشه‌‪ ،‬به‌آلم ئه‌وه‌ ناگه‌يه‌نيَت فه‌لسه‌فه‌بيَت‪،‬‬ ‫له‌به‌رئه‌وه‌ش شيعريش جه‌سته‌ي جياوازي خؤي‬ ‫هه‌يه‌‪.‬‬ ‫چونکه‌ نووسيني فه‌لسه‌فه‌ نووسيني شيعر نيه‌‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌رچي خويَندنه‌وه‌ي ئه‌ده‌بياتي کؤني يؤنان‪،‬‬ ‫(هؤمه‌رو هيسؤيد) که‌شاعيره‌ گه‌وره‌کانيانن‪،‬‬ ‫ته‌نانه‌ت بيرمه‌نده‌کاني وه‌کو په‌ره‌ميَنداس و‬ ‫َ‬ ‫ئيمپيديکل و هه‌روه‌ها هيراکليتيش تاوه‌کو ِراده‌يه‌ک‪،‬‬ ‫فه‌لسه‌فه‌يان وه‌کو شيعر نووسيوه‌‪ .‬وه‌کو هه‌نديَک‬ ‫پيَيان وايه‌‪،‬خوودي ئيفالتوون پيَش ئه‌وه‌ي بووبيَته‌‬ ‫فه‌يله‌سووف‪ ،‬وه‌کو دهَ‌ليَن (ئه‌مه‌ چه‌ندي ِراستبيَت‬ ‫ئاشکرانيه‌) ئاره‌زووي زؤري کردوه‌ وه‌کو ئه‌ديبيَکي‬ ‫گه‌وره‌ ده‌ربکه‌ويَت‪ .‬به‌آلم کاتيَک دايه‌لؤگه‌کاني‬ ‫ده‌خويَنينه‌وه‌‪ ،‬تاوه‌کو ِراده‌يه‌ک هه‌ست به‌و راستيه‌‬ ‫ده‌که‌ين‌‪ ،‬چوونکه‌ ئيفالتون دايه‌لؤگه‌کاني ئه‌مه‌نده‌‬ ‫‌روئايرونين بؤ خويَندنه‌وه‌‪ ،‬هه‌موويان تژي نين‬ ‫ته ِ‬ ‫به‌بيرؤکه‌ي فه‌لسه‌في ِرووت‪ ،‬به‌تايبه‌تي دايه‌لؤگه‌‬ ‫سه‌ره‌تاييه‌کاني‪ ،‬به‌آلم وه‌ستايه‌کي باشي ئه‌ده‌بو‬ ‫دراماو نووسينه‌ به‌گشتي‌‪ .‬وه‌کو هه‌نديَک پيَيان وايه‌‪،‬‬ ‫ئيفالتون له‌دواي کووشتني سوکراته‌وه‌ ده‌ستي‬ ‫کردوه‌ به‌نووسيني دايه‌لؤگي فه‌لسه‌في‪ .‬ئه‌گه‌ر‬ ‫دايه‌لؤگه‌کاني ئيفالتون سيخناخبن به‌پرسيارو‬ ‫بيرؤکه‌و ئارگيوميَنتي فه‌لسه‌في‪ ،‬له‌هه‌مانکاتيشدا‬ ‫وه‌کو ِرؤمان و شانؤگه‌ري ده‌رده‌که‌ون‪ ،‬چونکه‌‬ ‫مامهَ‌له‌ له‌گه َ‬ ‫‌ل کاراکته‌رو شويَنيشدا ده‌که‌ن‪ ،‬هه‌نديَک‬ ‫دايه‌لؤگه‌کاني ئيفالتون به‌سه‌ره‌تاي ژانري ِرؤمانيش‬ ‫ده‌زانن‪ ،‬نه‌وه‌ک هه‌ر سه‌ره‌تاي ميَژووي ده‌روازه‌ي‬ ‫فه‌لسه‌في‌‪.‬‬ ‫ِر َ‬ ‫ؤلي فه‌لسه‌فه‌ له‌ناو شيعردا نيه وه‌کو ميکانيزمي‬ ‫نووسين‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر به‌فه‌لسه‌فه‌ به‌رهه‌مهيَناني بيرؤکه‌و‬ ‫کؤنسيَپتي ناو کتيَبو ووتار بيَت‪ ،‬بهَ‌لکو ختووکه‌داني‬ ‫فه‌لسه‌في له‌ناو شيعردا هه‌يه‌‪ ،‬شيعري ميتافيزکي هه‌يه‌‪،‬‬ ‫به‌آلم هه‌ر فه‌لسه‌فه‌ش نيه‌‪ ،‬چوونکه‌ نووسيني ووتاري‬ ‫فه‌لسه‌في شيعر نيه‪ ،‬بهَ‌لکو به‌رهه‌مهيَناني خوولياو‬ ‫ئه‌ده‌بيَکي فه‌لسه‌فيانه‌يه‌‌‪ .‬بؤنمونة‌ (هيراکليتيس) يان‬ ‫(نيتشه)‌ يان (کيرکجارد) يان (ئي م کيؤران)‪ ،‬يان‬ ‫َ‬ ‫ستايلي نووسينيان وه‌کو‬ ‫(ئالبيَرکامؤ) له‌به‌رئه‌وه‌ي‬ ‫َ‬ ‫جؤره‌ ده‌قيَکي فه‌لسه‌في ته‌کنيکالي ِرووت نه‌بووه‌‪،‬‬

‫‪98‬‬

‫‌گوومراو نهيَني‬ ‫له‌اليه‌ن پؤليسه‌کاني فه‌لسه‌فه‌وه‪ ‌،‬به‬ ‫ِ‬ ‫گه‌راو حه‌کيم بينراون‪ ،‬وه‌ک له‌فه‌يله‌سووف‪ ،‬هه‌ميشه‌‬ ‫تاوانبارکراون له‌اليه‌ن ئه‌کاديميه‌کانه‌وه‌‪ ،‬سارته‌ر که‌‬ ‫هاوريَي کامؤبوو‪ ،‬تاوانيَکي وا‌ ده‌خاته‌‬ ‫نزيکترين‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫پالي‪ ،‬وه‌دوايي نيَوانيان هه‌ر به‌ته‌واوه‌تي تيَکده‌چيَت‪.‬‬ ‫سؤفيسته‌کانيش بؤ ئيفالتون جؤره‌ ئيتيهام کردنيَک‬ ‫ده‌کريَن‪ ،‬ئه‌گه‌رچي سوکرات بؤخؤي وه‌کو جؤره‌‬ ‫سؤفيستيَک وايه‪ ،‬هه‌نديَک پيَيان وايه‌‌‪.‬‬ ‫شيعري فه‌لسه‌في و نووسيني بابه‌تي فه‌لسه‌في‬ ‫هه‌ردووک نووسينن‪ ،‬جياوازيان زؤره‌‪ ،‬پيَموايه‌‬ ‫ته‌رازووکردنيان شتيَکي سه‌يره‌و له‌خواره‌و‬ ‫سه‌ره‌وه‌يان َ‬ ‫حاله‌تيَکي غه‌ريب دروستده‌کات‪ .‬بهَ‌لکو‬ ‫َ‬ ‫ته‌نيا ئه‌وه‌يه‌ ئه‌گه‌ر شاعيريَک به‌قوولي (جدي)‬ ‫چرو‬ ‫‌ريَتو‪ ،‬زمانيَکي ِ‬ ‫بنوسيَتو‪ ،‬به‌دواي مانادا بگه ِ‬ ‫ِره‌مزي به‌کاربهيَنيَت هه‌ر نابيَته‌ فه‌يله‌سووف‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ که‌مکردنه‌وه‌ي نيه‌‪ ،‬دياره‌ شاعيره‌که‌ بؤ خؤي‬ ‫نايه‌ويَت ببيَت به‌فه‌يله‌سووف‌‪ ،‬له‌به‌رئه‌وه‌يه‌ شيعر‬ ‫ده‌نووسيَت‪ ،‬وه‌ شيعر نووسين له‌فه‌لسه‌فه‌ نووسين‬ ‫که‌مترو زياتر نيه‌‌و ناگه‌يه‌نيَت به‌الي منه‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌آلم بابه‌تيَکي فه‌لسه‌في زؤرجار ده‌ست بؤ‬ ‫َ‬ ‫ستايليش‪،‬‬ ‫شيعروئه‌ده‌ب ده‌بات‪ ،‬ته‌نانه‌ت وه‌کو‬ ‫ئيفالتون له‌زؤر شويَندا‪ ،‬ئاماژه‌ بؤ شيعري هؤمه‌رو‬ ‫هيسؤيد ده‌کات‪ ،‬له‌گه َ‬ ‫‌ل ئه‌وه‌شدا ناحه‌زه‌ پيَيان‪.‬‬ ‫بؤنمونة‌‪ ،‬ئيفالتون شاعيره‌کان له‌کؤماره‌که‌ي‬ ‫ده‌کاته‌ ده‌ره‌وه‌‪ ،‬نه‌وه‌ک له‌به‌رئه‌وه‌ي که‌ به‌هه‌موو‬ ‫شيَوه‌يه‌ک دژي شيعره‌‪ ،‬بهَ‌لکو شيعريَکي ده‌ويَتو‬ ‫ستايشي ده‌کات‪ ،‬شيعرو سرووديَک له‌پيَناو باشه‌ي‬ ‫کؤماره‌که‌يدا بيَتو‪ ،‬خزمه‌تي نه‌ته‌وه‌يو ئايني بکات‪.‬‬ ‫مارکسيزميش هه‌مان ڤايرؤسي هه‌يه بؤ شيعرو‬ ‫ئه‌ده‌ب‌‪ ،‬چوونکه‌ ئه‌ده‌بياتو نووسينيَک به‌نووسينو‬ ‫َرانه‌ بيَت‪ ،‬واته‌‬ ‫ئه‌ده‌بيات ده‌زانيَت‪ ،‬که‌‬ ‫شؤرشگي ِ‬ ‫ِ‬ ‫نووسينو ئه‌ده‌بياتيَکي نابورجوازي (پرؤليتاري)‪،‬‬ ‫وه‌ ئه‌مه‌ش ده‌بيَت ههَ‌لقوآلوي دونياي ِرياليزم‪/‬واقيع‬ ‫بيَت به‌ته‌نيا (به‌آلم ئيَستا ئيشي فيکر ئه‌نتي ِر َ‬ ‫ياليزمه‌‬ ‫له‌ئه‌ده‌بو فه‌لسه‌فه‌شدا‪ ،‬به‌وه‌بيَت هه‌موو بورجوازينو‬ ‫بيَمانان)‪.‬‬ ‫ئارگيوميَنتي فه‌لسه‌فه‌و شيعر‪ ،‬يان سروشتو‬ ‫عه َ‬ ‫ديَننه‌‬ ‫‌قلو‪/‬هه‌ست‬ ‫ئؤنؤلؤجي‬ ‫ده‌ستکرد‪،‬‬ ‫پيَشه‌وه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش بؤخؤي ئارگيوميَنتي ِرؤحو‪/‬‬ ‫جه‌سته‌‪ ،‬يان جيَنده‌ري ژنو‪/‬پياو ده‌هيَننه‌ پيَشه‌وه‌‪،‬‬ ‫پيَموايه‌ ته‌ماشاکردني ئه‌وه‌ي چي له‌خوارتره‌و‬ ‫چي له‌سه‌رووتره‌‪ ،‬سياسه‌تي هايئارکيانه‌يه‪ ،‬وه‌‬ ‫قه‌يراناويه‌‌‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )11‬تشرينى دووةمي ‪2010‬‬

‫***‬

‫‌ماويةتى‬


Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.