serchawe

Page 1


‫ثةنجةرةى كراوة‬

‫حزبي سياسي و بةشداري سياسي‬

‫ضينييةكان وتةيةكي جوانيان سةبارةت بة « طؤزة» هةية كة بيَطومان بوارى ئةوة هةية لة ثيَوةند‬ ‫لة َ‬ ‫وةربطيري‪ .‬ئةليَن «طؤزة بةهؤي بؤشايةكةى ناويةتي كة قابيلى سود‬ ‫لي‬ ‫َ‬ ‫طةل ئةم وتارةدا سودي َ‬ ‫ليَوةرطرتنة»‪ .‬ئاشكراية ديوارى َ‬ ‫طليني طؤزة بيَسوود نيية و هةر ئةوة كة توانيويةتي هةيكةليَك بةو‬ ‫شتة بدات كة ثيَى دةوتريَت طؤزة‪ ،‬بةآلم راستيةكةى ئةوةية كة بؤشايي ناو طؤزةكةية بايةخي قةبارةو‬ ‫سودةكاني دةر ئةخات‪.‬‬ ‫بريارى سياسيدا وةك ديوارو‬ ‫بةبيروراى من حزب و بةشدارى لة‬ ‫حوكمراني و دروستكردني ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫بؤشايي طؤزةكة ثيَكةوة طريَدراون‪ .‬حزب ئةو ديوارةية كة دةتوانيَت لة نيَو خؤيدا بواريَكى فراوان بؤ‬ ‫بةشداري َ‬ ‫خةلك فةراهةم بكات تا لة كؤى سيستمي سياسي وآلتةكةياندا بةشداري بكةن و كاريطةري‬ ‫برياري سياسي دابنيَن‪.‬‬ ‫لة سةر قةبارةو ذمارةى ِ‬ ‫َ‬ ‫بةبي ئامرازي حزب‬ ‫ضونكة‬ ‫لةوةداية‪،‬‬ ‫َشةكةش‬ ‫ي‬ ‫ك‬ ‫ى‬ ‫ئةسل‬ ‫ناسكة‪،‬‬ ‫طؤزةيةكي‬ ‫حزبي سياسي‬ ‫َ‬ ‫بنري بؤ ئةو شتةى لة ئةدةبياتي سياسيدا ثيَى‬ ‫كارةكانمان ناضنة ثيَشةوةو‬ ‫ناكري هيَزيَك ثيَكةوة َ‬ ‫َ‬ ‫دةوتريَت بةشداري سياسي‪.‬‬ ‫بيرورا‬ ‫حزب بؤشاييةكي فراوان‪ ،‬يان بة واتايةكي ديكة زةمينةيةكي لةبارة بؤ طردبونةوةى خاوةن‬ ‫ِ‬ ‫بخةنةروو‪.‬‬ ‫بريارى تازة‬ ‫ِ‬ ‫ليَكنزيكةكان تا كؤببنةوةو وتوويَذةكانيان ئةنجام بدةن و ثيَشنيارى عةمةلي بؤ ِ‬ ‫‪ ..‬سةرئةنجام سود لةو مةيدانة وةربطرن كة حزبي سياسي رةخساندويوتى بؤ بةشداريكردن لة‬ ‫حوكمرانيدا‪.‬‬ ‫بريارى سياسي و‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫بي هةبوني ضوارضيَوةيةك كة مرؤظةكان لةخؤيدا كؤبكاتةوة و لة‬ ‫كةواتة بةشدارى سياسي بة َ‬ ‫بؤتةيةكي دياريكراوي فيكري و رؤحيدا ئامادةيان بكات كاريَكي نةكراوة‪ .‬لةم ثيَودانطةدا‬ ‫واضاكة ديدطاى (دوظرجية) سةبارةت بة جؤرةكاني حزبي سياسي ليست بكةين تا‬ ‫بزانين لة وآلتةكةى ئيَمةدا كام جؤرة حزبي سياسي خةريكي َ‬ ‫سورانن و كامةيان بؤ‬ ‫هةل ِ‬ ‫وآلتةكةى ئيَمة قابيلى مانةوةو َ‬ ‫سي‬ ‫كةلك ليَوةرطرتنة‪ .‬دوظرجية حزبة سياسيةكان بؤ َ‬ ‫جؤر ثؤليَن دةكات‪:‬‬ ‫يةكةم‪ :‬حزبي جةماوةرى‪ .‬لة شيَوةى حزبة ديموكراتةكاني ئؤروثاى رؤذئاوا‪ .‬ئةم‬ ‫حزبانة سنورى ضينايةتي و كؤمةآليةتي وةالدةنيَن و خةريكي كؤكردنةوةى فراوانترين‬ ‫جةماوةري دةنطدةرن و خؤيان بة حزبي سةروي ضينايةتي ناودةبةن‪ .‬هةموو كةس بة‬ ‫بي جياوازي دةتوانيَت تيَياندا ببيَتة ئةندام‪.‬‬ ‫َ‬ ‫دووةم‪ :‬حزبي كادرةكان يان ثيشةكان‪ .‬ئةمانة بة ثيَضةوانةى حزبة جةماوةرييةكانةوة‬ ‫لة ريَطاى كةساني َ‬ ‫هةلبذاردةو ضاالكةوة هيَز ثةيدا دةكةن‪ .‬وةك حزبة ضةثةكاني‬ ‫خؤرهةآلتي ئؤرؤثا و حزبي كؤنطرةى هيندوستان‪ .‬ئةم حزبانة زياتر لة سيستمي‬ ‫تؤتاليتاريدا هةن‪.‬‬ ‫سيَيةم‪ :‬حزبي فيداييةكان و طيانفيداكان‪ .‬حزبي نازيزم لة َ‬ ‫ئةلمانيا‪ ،‬فاشيست لة ئيتاليا‬ ‫َ‬ ‫ئةسلى حزب لة دةورى كةسايةتيةكدا كؤ دةبيَتةوة‬ ‫لة خانةى ئةم حزبانةدان‪ .‬هةيكةلي‬ ‫بابةكر د ِرةيي‬ ‫كة كةسي «رابةرة» يان ثيَشةواي طشتية‪ .‬لةم جؤرة ريَكخستنةدا شويَن و بايةخي رابةر‬ ‫هاوشانة لة َ‬ ‫طةل ئةو ئايدؤلؤذيا و فةلسةفةيةدا كة خةباتي بؤدةكريَت و ثيَشةوا دةبيَتة‬ ‫ئاويَنةى باآلنويَني ئةو فةلسةفةية‪.‬‬ ‫لة راستيدا بة وتةى (دوظرجية) لةم جؤرة حزبانةدا رابةر تاقة ليَكدةرةوةو خويَندنةرةوةى‬ ‫راستةقينةى ئامانج و بةرنامةو سياسةتةكاني حزبةو تاقة دانةر يان نوسةرى بةرنامةو ئامانج و‬ ‫ريَوشويَنةكاني حزبية‪ .‬كةسايةتي رابةر كةسايةتيةكي كاريزمايية بة تارماييةكي ثيرؤز و دوور لة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا وةك وةحي‬ ‫بريارةكاني ئةو بؤ هةموو ئةندامةكاني حزب و سةرجةم‬ ‫هةلةوة‪ .‬بؤية فةرمان و ِ‬ ‫ئاسماني تةماشا دةكريَت‪.‬‬ ‫َ‬ ‫طؤرانكاري زؤري لة بوارى ئابورى و تةكنةلؤذي و تةنانةت سياسيدا بةسةردا‬ ‫كؤمةلطاى ئيَمة ِ‬ ‫هاتووة‪ ،‬بةآلم لة مةيداني كلتوري سياسيدا ثيَيةكانمان هيَشتا دةلةرزن و تاكو ئيَستا ثيَناسةيةكي‬ ‫باشمان بؤ كارى حزبي و بةشدارى سياسي نييةو دةطونجيَت لة شيكردنةوةكاني دظرجية و كةساني‬ ‫وةك ياندا و ريطيز رؤزو ئؤروين كة لة دونياى شيكردنةوةى حزبي و ضاالكي سياسيدا ثيَشنةيةكيان‬ ‫هةية‪ ،‬سود وةرطرين و بةرضاوي خؤمان باشتر روون كةينةوة‪.‬‬


‫بةر لة ناوة ِرؤك‬

‫طؤظاريَكى سياسى‪ ،‬فيكرى مانطانةية‬ ‫ذمارى (‪ )7‬تةموزي ‪2010‬‬

‫خاوةنى ئيمتياز‬

‫ئاوات جةناب نورى‬ ‫سةرنوسةر‬

‫مةجيد سالَح‬ ‫بة ِر َيوةبةرى نوسين‬

‫رةزا جةبار‬ ‫ديزاين‬

‫رابين‬

‫كاروبارى تةكنيكى‬

‫ضاث ‪ :‬ضاثخانةى طةنج‬

‫‪www.serchawe.com‬‬

‫ثةيوةندييةكان‪:‬‬

‫‪info@serchawe.com‬‬

‫‪sarchawa@gmail.com‬‬

‫‪07701415468‬‬ ‫‪07701571591‬‬

‫ذمارةى تؤماركردن لة سةنديكاى رؤذنامةنوسانى كوردستان (‪)198‬‬

‫َ‬ ‫كؤمةلطاى كوردي بة هؤى واقعةكةيةوة بة‬ ‫هةرضةندة‬ ‫ش َيوةيةكي سةير ئالودةى سياسةت بووة‪ ،‬بةآلم نةك هةر‬ ‫لةسةر ئاستى جةماوةرى‪َ ،‬‬ ‫بةلكو لةسةر ئاستى نوخبةو تةنانةت‬ ‫ئةو كةسانةش كة لة حزبة سياسيةكاندا ضاالكي سياسييان‬ ‫هةيةو سياسةت بوةتة نان و ئاويان؛ ت َيطةيشتن َيكي زؤر‬ ‫سةرةتايي بؤ كارى سياسيي هةية دواى ت َيثةِربوني ئةو هةموو‬ ‫سالة بةسةر راثةِريندا ه َيشتا َ‬ ‫َ‬ ‫عةقليةتي سياسي الى ئ َيمة‬ ‫هةنطاوَيكى واى نةناوة جياواز ب َيت لةو َ‬ ‫شكل و سيمايةى كة‬ ‫ث َيش َ‬ ‫سالى ‪ 1991‬هةيبووة‪.‬‬ ‫لةوةش سةيرتر ئةوةية ئةو ناوةندة ئةكاديمانةى كة لة‬ ‫زانكؤكاني كوردستان كراونةتةوةو مةفروز واية ئةم زانستة‬ ‫ف َيري خوَيندكارانيان بكةن‪ ،‬لة طةياندني نوَيترين تيؤرييةكاني‬ ‫كل َ‬ ‫خةلكي شارةزا؛ َ‬ ‫سياسةت و ث َيطةياندني نةوةيةك لة َ‬ ‫ؤل و‬ ‫َ‬ ‫كؤمةل َيك ناوةند بؤ بةخشينى ِبروانامة بةو‬ ‫داماون و بونةتة‬ ‫سياسيانةى كة لة حزبة دةسةآلتدارةكانةوة رةوانةى َ‬ ‫ئةوي‬ ‫دةكرَين‪.‬‬ ‫ئةم رةوشة بؤ ئةم سات و هةلومةرجةى كوردستان كة‬ ‫حكومةتي هةرَيمي كوردستان رؤذ لة دواى رؤذ دةرطا‬ ‫ديثلؤماسيةكاني لةبةردةدا دةكرَيتةوة و حزبة سياسييةكان‬ ‫بة ناضاري ب َيت يان بة خواستى خؤيان بة ش َيوةيةكي دةورى‬ ‫َ‬ ‫دةضنة ثرؤسةكاني َ‬ ‫هةلبذاردنةوةو رادةى بةشداريكردني خةلك‬ ‫لة ضاالكي سياسي رةنط و بؤيةكي َ‬ ‫نوي لة خؤى دةطرَيت و‬ ‫ئؤثؤزسيؤن طةمةكةى سةرنج راك َيشتر كردوة؛ زؤر ث َيويستة‬ ‫ثركردنةوةى‬ ‫لةمةوال كةساني شارةزاو ثسثؤر ئامادة بكرَين بؤ ِ‬ ‫ئةو ج َيطايانة‪.‬‬ ‫سياسةتكردن جطة لةوةى زانستة‪ ،‬لة هةمان كاتدا هونةريشة‪.‬‬ ‫بؤية ث َيويستة ئ َيمة لةمةوال وةك جارى جاران تةماشاى‬ ‫سياسةت و سياسةتمةداران نةكةين‪ .‬طةالني دةوروبةر لة‬ ‫رَيطةى ث َيطةياندني كاديرى بةتواناو هؤشيارةوة كار بؤ ئايندةى‬ ‫خؤيان دةكةن‪ .‬بة بؤضوني ئ َيمة كاتي ئةوة هاتووة‪ ،‬هةم‬ ‫حكومةتى هةرَيم و هةميش حزبة سياسييةكان بكةونة خؤيان‬ ‫َ‬ ‫كؤمةل َيك سةركردةى سياسي ث َيبطةيةنن و هةم خؤيان و‬ ‫و‬ ‫َ‬ ‫هةميش كؤمةلطا لة ضنطي ئةو رةوتة سياسيية تةقليديةى كة‬ ‫لة َ‬ ‫ناطؤنجي دةرباز بكةن‪.‬‬ ‫طةل هةلومةرجةكةدا‬ ‫َ‬


‫ناوة ِرؤك‬

‫‪9‬‬

‫‪60‬‬

‫‪72- 66‬‬

‫‪2‬‬

‫‪90‬‬

‫ه َيرش عةبدول ِرةحمان‬ ‫بة قاضاغ بردني نةوت‪ ..‬هؤكاريَك بؤ بةردةوامي توندوتيذي لة عيَراق‪3.........................................‬‬ ‫شادعةلي ئةسةدي‪:‬دةرويش‬ ‫ئةتيكيَتي ديثلؤماسي لة الى بةرثرسان وراطةياندني كوردي ‪7.......................................................‬‬ ‫مةحمودرةزا ئةمين‪:‬‬ ‫ثرؤرؤذة‌ية‌ك بؤ ثيَكهيَناني جالية‌ي كوردي‌ و لؤبي كردن‪9.............................................................‬‬ ‫ريبين عةبدول ِرةحمان فتاح‪:‬‬ ‫َ‬ ‫َراني رؤلي هةريَمايةتي‪18....................................................................‬‬ ‫توركياو ئيَران‪،‬‬ ‫َ‬ ‫ملمالني بؤ طي ِ‬ ‫زانا تؤفيق‪:‬‬ ‫ضةمكي بةشداري سياسي لة سيستمي سياسيدا‪27..........................................................................‬‬ ‫سةردار عةبدول ِرةحمان‪:‬‬ ‫رةهةندةكاني جوطرافي سياسى‪30.........................................................................................................‬‬ ‫حس َين بةشيرية‪:‬‬ ‫كارل ثؤثةر‪ :‬ليبراليزم و فةلسةفةى زانست‪36.....................................................................................‬‬ ‫رةمةزان حةمةدةمين‪:‬‬ ‫فةلسةفةى ثراكماتيزم‪49............................................................................................................................‬‬ ‫و‪.‬فةرهاد كةريمي‪:‬‬ ‫َ‬ ‫لةطةل سروش دةباغ ‪60....................................................................................................‬‬ ‫طفتوطؤيةك‬ ‫و‪.‬عةدنان محمود‪:‬‬ ‫كاريطةرى نيضة بةسةر ئةنديَشةو ئةدةبياتي سةدةى بيستةم‪66 .....................................................‬‬ ‫تةرانة جوانبةخت‬ ‫ئةنديَشةكاني نيضة‪72.................................................................................................................................‬‬ ‫جين شارث‪:‬‬ ‫لة ديكتاتؤرييةوة بؤ ديموكراسيي‪80.........................................................................................................‬‬ ‫فةرزاد ميران‪:‬‬ ‫طفتوطؤ لةطةل نةسرين قاسملو ‪90.........................................................................................................‬‬


‫بة قاضاغ بردني نةوت‪..‬‬ ‫هؤكاريَك بؤ بةردةوامي توندوتيذي لة عيَراق‬

‫ليَكولَينةوةي شيكاري‬

‫عةبدولرةحمان‬ ‫هيَرش‬ ‫ِ‬

‫ملمالني لة عيَراق دا ميَذوويةكي دوورودريَذي هةية‪ ،‬بةآلم شويَن‬ ‫َ‬ ‫ثي‌ سةرةكيةكةي دةتوانريَت لة داطيركردني كوةيتدا بدؤزريَتةوة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لة اليةن عيَراقةوة لة سالي ‪ 1990‬كة بووة هؤي دةست تيَوةرداني‬ ‫دةرةكي‪ .‬لة دواي داطيركردنةكة‪ ،‬هاوثةيمانان بة سةرؤكايةتي ئةمريكا‬ ‫شةري كةنداودا ئازاديان كرد‪ .‬هةرضةندة بة‬ ‫هاتنة ناو كوةيت و لة‬ ‫ِ‬ ‫هاتنة ناوةوةي هيَزي هاوثةيمانان تونرا كوةيت لة ذيَردةستي عيَراق‬ ‫ِرزطار بكريَت‪ ،‬بةآلم نةيتواني سةدام لة سةر دةسةآلت الببات‪.‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َودةولةتي طةمارؤي‬ ‫كؤمةلطاي ني‬ ‫�ةري كةنداو‪،‬‬ ‫ل��ةدواي ش� ِ‬ ‫ئابووري خستةسةر عيَراق بؤ ئةوةي ئةو وآلتة ناضاربكريَت ِريَطة‬ ‫بة ثشكيَنةراني ضةكي نةتةوة يةكطرتووةكان بدات بضنة ناو عيَراق‪.‬‬ ‫َ‬ ‫سةريهةلدا‬ ‫ملمالني و ناكؤكي لة نيَوان ثيَكهاتة نةتةوةييةكاندا‬ ‫َ‬ ‫لة سةر دةست بةسةرداطرتني سةرضاوةكاني نةوت و هةروةها‬ ‫دةسةآلت لة عيَراقدا‪ .‬لةو ماوةيةدا ئةو طةمارؤيةي كة خراية سةر‬ ‫بريَكي دياريكراوي نةوت‬ ‫ناردنة دةرةوةي نةوت تةنها ِريَطةي بة ِ‬ ‫دةدا كة بنيَريَتةدةرةوة بةثيَي بةرنامةي نةوت بةرامبةر بة خؤراكي‬ ‫نةتةوةيةكطرتووةكان‪.‬‬ ‫سةرؤكي عيَراق‪ ،‬سةدام حسيَن‪ ،‬تاوانباركرا بة هاوكاري كردني‬ ‫تيرؤريستان و يارمةتيدانيان‪ .‬هةروةها حكومةتةكةي تومةتباركرا‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاي‬ ‫كؤمةل كؤذ دذي‬ ‫هةولدان بؤ بةرهةمهيَناني ضةكي‬ ‫بة‬ ‫َ‬ ‫َودةولةتي‪ .‬لة دواي هيَرشي تيرؤريستي بؤ سةر دوو تاوةري‬ ‫ني‬ ‫بازرطاني‪ ،‬حكومةتي ئةمريكا بةسةرؤكايةتي جؤرج بوش دةستي كرد‬ ‫بة كؤكردنةوةي ثشتيواني دذي تيرؤريزم‪ .‬لة ‪ 2003‬دا‪ ،‬حكومةتي‬ ‫ئةمريكا سةرؤكايةتي هيَزةكاني هاوثةيماناني كرد لة داطيركردني‬ ‫عيَراق و توانيان سةددام لة دةسةآلت بهيَننةخوارةوة‪.‬‬ ‫ثيَداضوونةوة بة كيَشمةكيَشم لة عيَراقدا‬ ‫لة دواي لةسةركار البرني سةددام و حكومةتةكةي‪ ،‬حكومةتي‬ ‫َ‬ ‫هةولةكانيان خستةكار بؤ بنيات نانةوةي‬ ‫ئةمريكا و هاوثةيمانةكاني‬ ‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي‪2010‬‬

‫‪3‬‬


‫عيَراق و دامةزراندني حكومةتيَكي ديموكرات‪ .‬ئةم‬ ‫َ‬ ‫بةرهةلستي بوونةوة لة اليةن ئةو‬ ‫هةوآلنة ِروبةروي‬ ‫شةردةكةن دذي حكومةتة تازةكةو‬ ‫تووندرةوانةوة كة‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫سةربازة ئةمريكيةكان‪ .‬ئةو هيَرشانةي كةئةنجام‬ ‫دةدران ئامانجةكانيان دامةزراوةكاني حكومةتة تازةكة‬ ‫َ‬ ‫هةوليك‬ ‫بوون لةبةرئةوة ِريَطاكان بةستران وةكو‬ ‫بؤ وةستاندني ئةو هيَرشانة‪ .‬سةرضاوةو هاندةري‬ ‫سةركي ناكؤكي لة عيَراقدا جياوازي و توندو تيذية لة‬ ‫نيَوان ثيَكهاتة سةرةكية نةتةوةييةكاني دا وةكو‪ :‬كورد‪،‬‬ ‫شيعةكان و سوننةكان‪ .‬سونةكان ثشتطيريان لة حزبي‬ ‫َ‬ ‫هةلوةشاوة دةكرد و نايانةويَت هاوكاري‬ ‫بةعسي‬ ‫وياليةتة يةكطرتووةكان بكةن لة حكومةتي تازةدا‪.‬‬ ‫بي متمانةيي و‌ طومان لة نيَوان ئةو ثيَكهاتة‬ ‫َ‬ ‫سةرةكيانةدا لةسةردةست بةسةرداطرتني بيرة‬ ‫نةوتةكانة‪ .‬دةوتريَت كة شيعةكان لة اليةن ئيَرانةوة‬ ‫هاوكاري دةكريَن و كورد لة وا نيشان دةدان اليةن‬ ‫ئةمريكاوة ثشتيواني دةكريَت‪ .‬سةرضاوةيةكي تري‬ ‫توندرةوةكانن لة بةشي‬ ‫سةرةكي ناكؤكي ئيسالمية‬ ‫ِ‬ ‫باكوري وآلت ‪ .‬ئةنسارول ئيسالم و جوندول ئيسالم‬ ‫كة دةوتريَت لة اليةن قاعيدةوة يارمةتي دةدريَن بؤ‬ ‫توندرةوةكان‬ ‫تيَكداني ئارامي هةريَمي باكور‪ .‬سوننة‬ ‫ِ‬ ‫شةر دذي حكومةتي تازة و داطيركردني ئةمريكا دةكةن‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫لة اليةكي ترةوة كوردةكان شةر بؤ سةربةخؤيي‬ ‫هةريمةكةيان و دةست بةسةرداطرتني نةوتي هةريَم‬ ‫(كةركوك) دةكةن‪.‬‬ ‫بة قاضاغ بردني نةوت‬ ‫نةوت سةرضاوةي سةرةكي داهاتة لة عيَراقدا‪.‬‬ ‫ئامانجي سةرةكي حيزبةكان لة ملمالنيَكةدا بريتية‬ ‫لة دةس��ت بةسةرداطرتني ئ��ةم س��ةرض��اوةي��ة‪ .‬بؤ‬ ‫بةدةستهيَناني سةرماية بؤ ئةو مةبةستة نةوت بة قاضاغ‬ ‫هةندي ال‌يةني تر سوديان‬ ‫دةبريَت‪ .‬لة اليةكي ترةوة‬ ‫َ‬ ‫لةو ملمالنيَية وةرطرتووة بةهؤي ناجيَطيري حكومةت‬ ‫و بة قاضاغ بردني نةوت‪ .‬بةقاضاغ بردني نةوت بووة‬ ‫هؤي ِريَطري لة بةردةم داهاتي حكومةت كة دةتوانرا‬ ‫بةكاربهيَنريَت لة بنيات نانةوةي ذيَرخاني ئابووري و‬ ‫دابين كردني ثيَويستية سةرةكيةكاني ذيان‪.‬‬ ‫بةهؤي كةمي دةرامةت و ناسةقامطيري حكومةت‬ ‫نوي تواناي ضاوديَريكردني‬ ‫لة وآلت��دا‪ ،‬حكومةتي‬ ‫َ‬ ‫سنورةكاني نية ل��ة هاتنة ن���اوةوةي ض��ةك كة‬ ‫بةكاردةهيَنريَت كة ناكؤكيةكاندا‪ .‬دةست كةوتني‬ ‫قازانج لة بة تاآلن بردبي نةوت وا لة حيزبةكان دةكات‬

‫‪4‬‬

‫هاوكاري حكومةت نةبن لة كؤتايي ثيَهيَناني ناكؤكيةكان‬ ‫و ئارام كردنةوةي بارودؤخةكة‪ .‬ئةو طروثانةي كة لة‬ ‫تاآلن بردني نةوت تيَوةطالون بريتين لة‪ :‬مافياكاني‬ ‫ن��ةوت‪ ،‬ياخيةكان‪ ،‬بةرثرسة حكومية طةندةلةكان‪،‬‬ ‫طروثة نةتةوةييةكان و هةريَمي كوردستان‪.‬‬ ‫ملمالني‪ :‬قاضاغي نةوت‬ ‫نةخشةي‬ ‫َ‬ ‫ملمالني‬ ‫ل َيكدانةوةي نةخشةي‬ ‫َ‬ ‫بةقاضاغ بردني ن��ةوت بة شيَوةيةكي سةرةكي‬ ‫شةري كةنداو دةستي ثيَكرد لة اليةن حيزبي‬ ‫دواي‬ ‫ِ‬ ‫دةسةآلتدارةوة‪ .‬داهاتةكةي بةكاردةهيَنرا بؤ يارمةتي‬ ‫دان��ي ضاالكيةكاني حيزب وة هةروةها دذي ئةو‬ ‫هاوآلتيانةش بةكاردة‌هيَنرا كة دذي دةسةآلتي حيزب‬ ‫بوون‪ .‬دواي نةماني حكومةتي سةددام‪ ،‬بةتاآلن بردني‬ ‫نةوت تا ئيَستاش بةردةوامة‪ِ .‬رذيَمي تازة نةيتوانيوة‬

‫كؤنترؤلي ئةو مةسةلةية بكات و بةرثرسةكان لة ناو‬ ‫حكومةتي تازةدا بةرتيليان ثيَدةدريت‪ .‬داهاتةكةشي‬ ‫ضاالكيةكاني‬ ‫يارمةتيداني‬ ‫بؤ‬ ‫بةكاردةهيَنريَت‬ ‫تيرؤريستان و شيَواندني ئارامي وآلت‪.‬‬ ‫بةشيَك لةوانةي لة ثيشةسازي نةوت دا كاردةكةن‬ ‫دةسةآلتةكةيان بةكاردة‌هيَنن بؤ خؤدةولةمةند كردن‪.‬‬ ‫لةوماوةيةدا تؤري قاضاغضيةكاني نةوت ثةرةي‬ ‫بازاري ِرةشي‬ ‫سةندووةو يارمةتي بةرةوثيَش بردني‬ ‫ِ‬ ‫نةوتي داوة بؤ بةتاآلن بردني نةوتي عيَراق‪ .‬لة دواي‬ ‫روخاني سةددام بة قاضاغي نةوت زياتر ِريَكخراوة‬ ‫تؤرةكاني مافياي نةوت و ميليشياكان‪.‬‬ ‫لةاليةن ِ‬ ‫تؤرةكاني قاضاغي نةوت لة‬ ‫لة دواي ِرذيَمي سةدام ِ‬ ‫ناو نةضوون‪َ ،‬‬ ‫بةلكو بـةردةوام بـوون لة َ‬ ‫طةل ضاالكيـة‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي‪2010‬‬


‫دةطةريَتةوة بؤ‬ ‫تؤرانة‬ ‫ِ‬ ‫ناياساييةكانيان‪ .‬بوني ئةو ِ‬ ‫بي سةروبةري لة ثيَكهاتة و ضؤنيةتي هةناردةكردني‬ ‫َ‬ ‫نارؤشني طريَبةستة‬ ‫لة‬ ‫بريتية‬ ‫تر‬ ‫َكي‬ ‫ي‬ ‫هؤكار‬ ‫نةوت‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫نةوتيةكان‪ِ .‬رووخاني ِرذيم وبؤشايي ئةمني هةلي‬ ‫هةندي‬ ‫ِرةخساند بؤ بةتاآلن بردني نةوت و هاني‬ ‫َ‬ ‫ضةتةي تري دا خؤيان ِريَك بخةن و بةشدار بن لة‬ ‫قاضاغيةكةدا‪.‬‬ ‫نوي تواناي ضاوديَري كردني سنورةكانى‬ ‫حكومةتي َ‬ ‫نةبووة‪ .‬سنورة بةرةآلكان لة اليةن قاضاغضيةكانةوة‬ ‫لي وةرطيراوة‪ِ .‬ريَطاي سةرةكي كة بةكار‬ ‫سودي َ‬ ‫هاتووة بريتية لة سنووري عيَراق‪-‬سوريا كة زؤر ترين‬ ‫قاضاغي لة خؤ دةطريَت‪ .‬ئةو ِريَكةوتنةي كة لةاليةن‬ ‫سورياو عيَراقةوة ئيمزا كراوه بؤ هةناردةكردني نةوتي‬ ‫خاو لة َ‬ ‫طةل بةرهةمي نةوت‌ لة اليةن قاضاغضيةكانةوة‬ ‫لي وةردةطيريَت‪ .‬هةردوو عيَراق و سوريا تاوان‬ ‫سودي َ‬

‫باردةكريَن بة ثيَشيَلكردني ِريَكةوتنةكة كة ِريَطة به‬ ‫قاضاغي دةدات‪ .‬بةرثرسي طومركةكان‪ ،‬وةزارةتةكان‬ ‫َ‬ ‫هةندي كؤمثانياي‬ ‫طةل‬ ‫و داراي لة هاوكاريدان لة‬ ‫َ‬ ‫بياني بؤ ئاوديو سنوركردني نةوتي خاو‪ .‬بؤ دةست‬ ‫ِراطةيشتن بة نةوت طروثة ياخيةكان بةرتيل دةدةن‬ ‫بة بةرثرسةكان‪ .‬وة بةرثرسةكان ثشكيان هةية لةو‬ ‫قازانجةي بةدةست ديَت لة َ‬ ‫طةل ياخيةكان دا‪.‬‬ ‫بري ئةو داهاتةي كةدةست دةكةويَت لة اليةن‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ياخيةكان و بةرثرسة طةندةلةكانةوة ئيَجطار زؤرة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫طةندةلي زياتردا و هاوكاري‬ ‫قازانجي دةست كةوتوو لة‬

‫كردني توندوتيذي بةكاردةهيَنريَت‪.‬‬ ‫�ؤرةك��ان��ي قاضاغضيةتي ن��ةوت ل��ة طةشةي‬ ‫ت� ِ‬ ‫بةردةوامدان بةجؤريَك كة كاريطةري زؤريان هةية‬ ‫لةسةر بةرثرسةكان بؤ مؤركردني ِريَكةوتني نائاسايي‪.‬‬ ‫َ‬ ‫طةندةلي‬ ‫بري ئةو داهاتةي كة لةدةست ضووة بةهؤي‬ ‫ِ‬ ‫زياتر لة يةك بليؤن دؤالرة‪ .‬ب��ةردوام زياد بووني‬ ‫َ‬ ‫هةندي‬ ‫طةندةلي لة اليةن بةرثرسة حكوميةكان و‬ ‫َ‬ ‫بي متمانةيي هاوآلتيان‬ ‫اليةني سةربةخؤ بووةتة هؤي َ‬ ‫بة ضارةسةر كردني ئةو مةسةلةية‪ .‬ذمارةيةكي‬ ‫زؤر لة هاوآلتيان دةستيان داوةتة ضاالكي ناياسايي‬ ‫بؤ بةدةستهيَناني بذيَوي ذيان‪ ،‬لة بةر ئةوة بةهؤي‬ ‫ناضاالكي ياساوة بووني حكومةتيَكي ناجيَطير و بووني‬ ‫َ‬ ‫ثرؤذةي بازرطاني‬ ‫طةندةلي هاني ذمارةيةكي زؤر لة ِ‬ ‫داوة بؤ بةقاضاغي نةوت‪.‬‬ ‫طروثة ميليشياكان هاوكاريةكي زؤري قاضاغضيةتي‬ ‫نةوتيان داوة‪ .‬ئةو طروثانة ثيَكديَن لة‬ ‫طروثي نةتةوةي وة ئاييني جياوازكة‬ ‫بةشدارن لة دةست بةسةرداطرتني‬ ‫هةنديَك لة هةريَمي نةوت وة بةتاآلن‬ ‫كي لة نيَوان‬ ‫َشبر َ‬ ‫بردني‪ .‬لة بةسرة‪ ،‬ثي ِ‬ ‫حيزبة شيعةكاندا ِريَطةي داوة بة‬ ‫دامةزراندني طروثة ميليشياكان كة‬ ‫بوونة هؤي زياد بووني قاضاغضيةتي‬ ‫و ناكؤكي لة ه��ةرَي��م��ةك��ةدا‪ .‬ئةو‬ ‫طروثانة و طروثة تاوانكارةكان‬ ‫َ‬ ‫هةول دةدةن دةست بةسةر هةريَمة‬ ‫دةولةمةندةكاني نةوتدا بطرن وةكو‬ ‫بةسرة‪ .‬حيزبي فةزيلة كة حيزبيكي‬ ‫شيعةية‪ ،‬كؤنترؤلي ثيشةسازي‬ ‫نةوتي ك��ردووة لة بةسرة‪ .‬كاتيَك‬ ‫سةرؤك وةزيراني تازة نوري ماليكي‬ ‫نةيتواني وةزارةتي نةوت بداتة ئةو حيزبة‪ ،‬حيزبةكة‬ ‫هةرةشةي وةستاندني هةناردة كرني نةوتي كرد لة‬ ‫ِ‬ ‫هةريَمةوة‪ .‬طروثة تاوانكارةكان لة هةريَمة نةوتيه‬ ‫بؤريية‬ ‫جياوازةكانةوة بةرثرسيارن لة كونكردني‬ ‫ِ‬ ‫نةوتةكان و ِراكيَشاني نةوت ليَيان‪.‬نةوتة قاضاغةكة‬ ‫طواستراوةتةوة بة بةكارهيَناني هةموو ِريَطاكان لة ذيَر‬ ‫ضاوديَري طروثة ميليشياكان و ِريَكخراوة تاوانبارةكان‪.‬‬ ‫َ‬ ‫طةندةلة حكوميةكان بةشدارن لةو طروثانةدا‬ ‫بةرثرسة‬ ‫و هاوكاريان دةكةن بة ثيداني زانياري و هاوكاري تر‬ ‫لة بةرامبةر قازانجي مادديدا‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي ‪2010‬‬

‫‪5‬‬


‫حكومةتي هةريَمي كوردستان هةمان كيَشةي‬ ‫هةية لة َ‬ ‫طةل حكومةتي تازةي عيَراق لة سةر دةست‬ ‫بةسةرداطرتني نةوت‪ .‬بةرثرسة كوردةكان لة ملمالنيَي‬ ‫َ‬ ‫بةردةوام دان لة َ‬ ‫كونترؤل‬ ‫طةل حكومةتي ناوةندي لة‬ ‫كردني بيرة نةوتيةكاني باكور‪ .‬حكومةتي هةريَم‬ ‫هاوكارى دؤزةرةوة نةوتية سةربةخؤكان دةكات‬ ‫وة خةريكي دامةزراندني ثاآلوطةي سةربةخؤية‪.‬‬ ‫َ‬ ‫كؤنترؤلي‬ ‫سةرةراي ئةوة حكومةتي هةريَم نةيتوانيوة‬ ‫ِ‬ ‫دةرهيَناني نةوت بكات كةلة هةريَمةكةدا و بة قاضاغ‬ ‫بردني نةوت لةسنوري توركياو ئيرانةوة بةردةوام‬ ‫دوبارة بؤتةوة‪.‬‬ ‫دةست تيَوةرداني لة ناكؤكيةكاندا‬ ‫هةردوو دةست تيَوةرداني كرداري و ثيَويستن بؤ‬ ‫طؤرانكاري‬ ‫كؤتايي َ‬ ‫ثي هيَناني ناكؤكيةكان لة عيَرق دا‪ِ .‬‬ ‫لة بةدةست هيَنان لة سةرضاوةكاني نةوتةوة كاريطةري‬ ‫خراثي هةية لةسةر بةرةوثيَش ضووني باري سياسي‪،‬‬ ‫كؤمةآليةتي‪ ،‬و ئابووري وآلت‪ .‬حكومةت ‪ %30‬داهاتي‬ ‫لة دةست دةضيَت لة ئةنجامي بة قاضاغ بردني نةوت‪.‬‬ ‫و هةروةها قازانجي قاضاغيةكة بةكاردةهيَنريَت بؤ‬ ‫هاوكاري كردني ميليشياكان وة طروثة ياخييةكان‪.‬‬ ‫بؤ ضارةسةر وة كؤتايي ثيَهيَناني قاضاغضيةتي نةوت‬ ‫ثيَويستة ضةند هةنطاويَك بطريَتةبةر‪.‬‬ ‫دةتوانريَت ِر َي لة هةناردةكردني بةقاضاغ بردني‬ ‫بريَكي زؤر لة نةوت بطيريَت لة سنوري سورياوة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫خستنةطةري‬ ‫َنيت‪.‬‬ ‫ي‬ ‫دابمةزر‬ ‫َوطة‬ ‫ي‬ ‫ثال‬ ‫حكومةت‬ ‫ئةطةر‬ ‫ِ‬ ‫ثاآلوطةي نةوت‪ ،‬نةوتي َ‬ ‫ثاليَوراو بؤ حكومةت دابين‬ ‫دةكات و كؤتايي بةو ِريَكةوتنانة دةهيَنريَت كة لة طةلَ‬ ‫سوريادا مؤر كراون لة بةرامبةر نةوتي َ‬ ‫ثاليَوراودا كة‬ ‫لةاليةن قاضاغضيةكانةوه بؤ مةبةستي خراث‌ سوديان‬ ‫ليَوةردةطيريَت‪.‬‬ ‫حكومةتي تازة ثيَويستة طرنطي زياتر بة ثاراستني‬ ‫سنورةكاني بدات‪ .‬لةدواي ِروخاني حكومةتي سةدامةوة‬ ‫َ‬ ‫كؤنترؤل بكريَن كة بة كارهاتوون‬ ‫نةتوانراوة سنورةكان‬ ‫بؤ ئاووديو كردني نةوت بةقاضاغي و هيَناني ضةك‬ ‫بةشيَوةيةكي ناياسايي كة بةكاردةهيَنريَن لة هيَرشي‬ ‫توندو تيذي ناو خؤي وآلتدا‪ .‬ثيَويستة بةشيَوةيةكي‬ ‫بري نةوتي هةناردةكراو‬ ‫ورد ضاوديَرى هةناردةكرن و ِ‬ ‫بكريَت‪ .‬و هةروةها زةرورة سيستمي ثيَوانةي نةوت‬ ‫توند بكريَت بؤ ئةوةي بتوانريَت و بزانريَت بري ئةو‬ ‫نةوتةي هةناردة دةكريَت ضةندة‪ .‬كة ئةمةش هاوكاري‬ ‫ضاوديَري كردني ضاالكيةكاني قاضاغضيةكان دةكات لة‬

‫‪6‬‬

‫َ‬ ‫طةل كةمكردنةوةي ضاالكيةكانيان‪.‬‬ ‫طةندةلي لة ناو بةرثرسة حكوميةكاندا ِر َ‬ ‫َ‬ ‫ؤليَكي‬ ‫سةرةكي بينيوة لة بةرزكردنةوةي قاضاغضيةتي‬ ‫َ‬ ‫طةندةلي لة هةموو ئاستةكاني حكومةتدا لة‬ ‫نةوت‪.‬‬ ‫َ‬ ‫ثي دةكريَت هةر لة‬ ‫بةروني هةستي َ‬ ‫مامةلةكانياندا ِ‬ ‫بةرثرسة باآلكانةوة تا ئاستةكاني خواروتر‪ .‬زؤربةي‬ ‫بةرثرسةكان خؤيان قاضاغضين يان هاوكاري ئةوانن‪.‬‬ ‫بنبركردني بةرتيل دان هاوكار دةبيَت لة ضارةسةركردني‬ ‫ِ‬ ‫قاضاغي‪ .‬هاوثةيماني كاتي لة دةسةآلتدا كاريطةري‬ ‫هةبووة لة دروست كردني متمانة‪.‬‬ ‫حكومةتي عيَراق ثيَويستة ضارةسةري جياوازي‬ ‫نرخي نةوت بكات لة ناو وآلتدا و لة َ‬ ‫طةل دراوسيَكاني‪.‬‬ ‫نةهيَشتني ج��ي��اوازي ل��ة ن��رخ��دا دةب�َي��ت��ة هؤي‬ ‫كةمكردنةوةي ئارةزوي قاضاغي بةوشيَوةية كيَشةكة‬ ‫بةرةو ضارةسةر دةضيَت‪ .‬حكومةت ضةند هةنطاويَكي‬ ‫ن��اوة بةكةمكردنةوةي‪ ،‬ثشتبةستن بة ن��ةوت كة‬ ‫ثيشنياركرابوو لة اليةن ِريَكخراوي هاوكاري جيهاني‪،‬‬ ‫َ‬ ‫هةولي زياتر ثيَويستة‪ .‬لة كاتيَك دا تةداخولي‬ ‫بةآلم‬ ‫زياتر طرنطي هةية‪ ،‬بةآلم جيَطيري سياسي دةبيَتة‬ ‫ضارةسةري كؤتايي‪ .‬طروثة نةتةوةيية هةمةجؤرةكان‬ ‫و ميليشاكان ثيَويستة ببةستريَنةوة بة حكومةتةوة بؤ‬ ‫ئةوةي هيَزو توانا بة حكومةت ببةخشتريَت‪.‬‬ ‫ئةنجام‬ ‫َ‬ ‫بةربةرةكاني و ناكؤكي زؤر ئالوزاويية لة عيَراق دا‪.‬‬ ‫َ‬ ‫دةطةريَنةوة‬ ‫خراثةكاني‬ ‫يشة‬ ‫ر‬ ‫و‬ ‫هةية‬ ‫َذي‬ ‫ميَذويةكي دري‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫هةندي كةس ثيَيان‬ ‫حوكمراني سةدام‪.‬‬ ‫بؤ سةردةمي‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫وابوو ِروخاني سةدام ضارةسةري ئةو مةسةلةية‬ ‫دةكات بةآلم لةجيَطةي ئةوة ناكؤكي ناوخؤيي زيادي‬ ‫كرد‪ .‬نةوت سةرضاوةي سةرةكي دةرامةتة لة عيَراقدا‪.‬‬ ‫خستنة ذيَردةستي ئةم سةرضاوةية هؤكاري سةرةكي‬ ‫ناكؤكيةكانة‪ .‬مافياكاني نةوت‪ ،‬طروثة ميليشياكان‬ ‫َ‬ ‫لةطةل بةرثرسة‬ ‫و طروثي تاوانكاري ِريَكخراو‬ ‫َ‬ ‫طةندةلةكان بةرثرسن لة بة قاضاغ بردني‬ ‫حكوميية‬ ‫نةوت‪ .‬ئةو دةستكةوتةي لةو قاضاغية بةدةست ديَت‪،‬‬ ‫بةكاردةهيَنريَت بؤ ئةنجام داني تاوان و نائارام كردني‬ ‫وآلت‪ .‬بؤ بةدةست هيَناني ئاشتي و سةقامطيري لة‬ ‫عيَراق دا‪ .‬بة قاضاغ بردني نةوت ثيَويستة ضارةسةر‬ ‫بكريَت‪.‬‬

‫* ضاوديَريَكى سياسييةو جيَطرى تايبةتى ثيَشوى نويَنةرى‬ ‫حكومةتى هةريَمى كوردستان بوة لة ئةمةريكا ‪ ،‬ئيَستا لة واشنتؤن‬ ‫بةريَوةبةرى دةزطاى كوردى ئةمةريكيية‬ ‫دةذى و دامةزريَنةرو‬ ‫ِ‬ ‫(‪.)American Kurdish Foundation‬‬ ‫***‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي‪2010‬‬


‫ئةتيكيَتي ديثلؤماسى‬ ‫لة الى بةرثرسان و راطةياندنى كوردى‬

‫شادعةلي ئةسةدي‬

‫َ‬ ‫هةواليَك دةربارةى ضاالكية سياسيةكانى‬ ‫لة رؤذانى رابردوودا ضةند‬ ‫موقتةدا سةدر سةرؤكى ِرةوتى سةدر بآلو بووةوة كة يةكةم سةردانى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫لةطةل سةرؤك كؤمارى ئةو وآلتة كؤبوةوة و دوايى‬ ‫سورياى كرد و‬ ‫ئةياد عةالوى سةرؤكى ليستى ئةلعيَراقية كؤبووةوة و راوبؤضؤنيان‬ ‫طؤريةوة‪.‬‬ ‫لةسةر داهاتووى حكومةتى ثيَكنةهاتووى عيَراق ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هةوالنيَرية ناوخؤييةكاندا‬ ‫هةوالةكانى‬ ‫دواى ئةم ديدارانة لة‬ ‫بآلوكرايةوةكة طواية بةريَز مةسعود بارزانى سةرؤكى هةريَمى‬ ‫كوردستان لة ثةيوةدنيةكى تةلةفؤنيدا لة َ‬ ‫طةل موقتةدا سةدر باسي لة‬ ‫طؤرانكاريةكانى عيَراق و لة وانةشة ثةيوةنديةكانى نيَوان كورد و‬ ‫دواين ِ‬ ‫رةوتى سةدر كرابيَت‪.‬‬ ‫ئةوةى ليَردا دةمةوى باسى ليَبكةم ثةيوةندى بة ضاآلكيية ثؤزةتيظةكانى‬ ‫سةدرةوة نية‪ ،‬يان نامةويَت لة قؤرسايى رةوتى سةدر و كةسايةتى‬ ‫مؤقتةدا سةدر كةم بكةمةوة‪ ،‬يان زؤر بكةم‪َ ،‬‬ ‫بةلكو ئةوةى سةرنجى‬ ‫راكيَشام ضؤنيةتى راطةياندنى ديثلؤماتكارانى كورد و راطةياندنى كوردية‬ ‫لة سةر ئةم جؤرة هةواآلنة‪.‬‬ ‫دواى ثةيوةنديية تةلةفؤنيةكةى نيَوان بةريَز سةرؤكى هةريَمى‬ ‫كوردستان لة َ‬ ‫طةل سةرؤكى رةوتى سةدر لة عيَراق‪ ،‬د‪.‬فوئاد حوسيَن‬ ‫سةرؤكى ديوانى سةرؤكايةتى هةريَمى كوردستان لة مبارةيةوة لة‬ ‫َ‬ ‫هةواليةكان رايطةياند‪:‬‬ ‫ليَدوانيَك بؤ ئاذانسة‬ ‫«يةكةمين جارة موقتةدا سةدر سةرؤكى ِرةوتى سةدر قسة لةطةلَ‬ ‫مةسعود بارزانى سةرؤكى هةريَمى كوردستان دةكات»‪.‬‬ ‫د‪.‬فواد حوسيَن ئاماذةى بةوةش كردوة كة ئةمة ئةوة دةطةيةنيَت كة‬ ‫ِرةوتى سةدر و خؤدى موقتةدا سةدريش دةخوازيَت ثةيوةنديةكانى‬ ‫طةل هةريَمى كوردستان زياتر َ‬ ‫نيَوان ِرةوتى سةدر لة َ‬ ‫قولتر و فراوانتر‬ ‫بكاتةوة‪.‬‬ ‫لة كؤتايى ليَدوانةكةيدا سةرؤكى ديوانى سةرؤكايةتى هةريَمى‬ ‫كوردستان دوثاتيشى كردوةتةوة كة جةنابى (موقتةدا سةدر) ئةطةر‬ ‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي ‪2010‬‬

‫‪7‬‬


‫بيةويَت سةردانى هةريَمى كوردستان بكات‪ ،‬ئةوة‬ ‫وآلتى خؤيةتى و بيَطؤمان «هةموو كةس» ثيَشوازى‬ ‫ليَدةكات و جةنابى «سةرؤكى هةريَمى كوردستانيش»‬ ‫ثيَشوازى ليَدةكات‪.‬‬ ‫لة هةموو ئةم ديَرانةى سةرةوة موقتةدا سةدر‬ ‫يةكةم هاتووة و سةرؤكى هةريَمى كوردستان‬ ‫جى ئاماذة ثيَكردنة كة بة هةموو جياوازية‬ ‫دووةم‪َ ،‬‬ ‫جةوهةريةكانيانةوة لة روى سياسيةوة موقتةدا‬ ‫سةدر سةرؤكى رةوتيَكى سياسية لة عيَراقدا‪ ،‬بةآلم‬ ‫سةرؤك بارزانى ثريَزيدنتى هةريَمى كوردستانة‪،‬‬ ‫َ‬ ‫َودةولةتى‬ ‫هةريَميَك كة ئةطةر ضي يةكةيةكى ني‬ ‫بى طؤمان قؤرسايى و كاريطةرى‬ ‫سةربةخؤ نية‪ ،‬بةآلم َ‬ ‫َ‬ ‫لة زؤريَك لة يةكة نيَودةولةتيةكان فراوانترةو بةرةو‬ ‫ِر َ‬ ‫ؤلطيرانيَكى ئاوةهاش دةضيَت‪.‬‬ ‫َ‬ ‫بيَجطة لةوةى كة ئةم جؤرة راطةياندنة كؤمةليَك‬ ‫ثرسيار دروست دةكات كة نامانةوى زؤر تيَدا َ‬ ‫قول‬ ‫ببينةوة‪ ،‬باشتر وانية كة ئاطامان لة ريَز و ثيَطةى‬ ‫هةريَمى كوردستان و كةسايةتيةكانمان هةبيَت ‪.‬‬ ‫خؤباوةرى و غرورى ثؤزةتيظ بؤ سياسيةكان و‬ ‫وتةبيَذةكان و راطةياندنكارانى كورد شتيَكى ثيَويستة‬ ‫كة قاضى لةسةر واقعى ذيانى سياسى كورد و ثيَطةى‬ ‫خؤباوةريية لة نيَوان‬ ‫ئةمرؤى كوردستان داناوة‪ .‬ئةم‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫شؤر‬ ‫خؤى‬ ‫كوردةوة‬ ‫دةسةآلتدارى‬ ‫و‬ ‫سياسى‬ ‫نوخبةى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةى كورديش‬ ‫كؤمةلطاو‬ ‫دةكاتةوة بؤ هةموو‬

‫‪8‬‬

‫دةبيَتة خاوةن خؤباوةرى و غرويرى ميللى‪.‬‬ ‫جيَي خؤيةتى كة ئةطةر هةموو رةخنةكان لةم‬ ‫نوسينةدا تةنيا ئاراستةى بةريَز سةرؤكى ديوانى‬ ‫سةرؤكايةتى هةريَمى كوردستان نةكةين دور‬ ‫نةكةوينةوة لة ئيَنساف‪َ ،‬‬ ‫بةلكو كةسانيَك كة كارى‬ ‫ئةدةبى دةكةن و سياسيةكان و دةزطا راطةياندنةكانيش‬ ‫َ‬ ‫هةولى داتاشينى وشةو‬ ‫بيَبةش نين لةم رةخنةيةدا‪ ،‬كة‬ ‫واتاى ثيَويست بؤ ريَزطرتن لة ثيَطةى كةسايةتى و‬ ‫سياسيةكانى كوردستان نادةن و بةردةوام دةبى‬ ‫طويَمان لةوة بيَت كة سةرؤك كؤمارى عيَراق بةريَز‬ ‫جةالل تالةبانى ثيَشوازى دةكات لة سةرؤك كؤماريَك‬ ‫و َ‬ ‫بالويَزيَك و سةركؤنسوليَك و سةرؤكى حزب‬ ‫و ِرةوتيك و ‪ ...‬هتد‪ .‬ئايا باشتر وانية كة ثيَشوازى‬ ‫كردنةكة تةنيا بؤ هاوثيَشةكانيان و هاوثؤستةكان‬ ‫بةكاربهيَنريَن و بؤ ثلةكانى خوارةوة باس لة يارمةتى‬ ‫وةرطرتن و سةردان كردن بكةين‪.‬‬ ‫ب��ى ط��ؤم��ان ماموستايانى ب���وارى ئ��ةدةب��ى‬ ‫َ‬ ‫ك��وردى ماموستايانى ب��وارى سياسى باشتر لة‬ ‫هةركةسيَك دةتوانيَن بة ثاراستنى خؤباوةرى‬ ‫و غ��رورى نيشتمانى و شةطةليَكى بة ماناتر بؤ‬ ‫ديثلؤماتةكان و راطةياندنة كورديةكان بدوزنةوة‬ ‫ثربة ثيَستى خؤى بيَت و مافى خؤى بداتى‪.‬‬ ‫كة ِ‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي‪2010‬‬

‫***‬


‫ئة‌ركي كوردستانياني دة‌رة‌وة‌ي وآلت‪:‬‬ ‫ثرؤذة‌ية‌ك بؤ ثيَكهيَناني جالية‌ي كوردي‌ و لؤبي كردن*‬

‫مة‌حمود رة‌زا ئة‌مين‬

‫ثيَشة‌كي‪:‬‬ ‫لة‌دواي روخاندني رذيَمي سة‌دام حوسيَنة‌وة‌‪ ،‬ئة‌ركي رة‌وة‌ند‬ ‫(جالية‌)ي كوردي باشوري كوردستان (بةكارهيَناني وشة‌ي رة‌وة‌ند‬ ‫طؤراني طة‌وهة‌ري بة‌خؤية‌وة‌ بيني‪ .‬ثيَش‬ ‫مة‌جازيية‌) لة‌ دة‌رة‌وة‌ي وآلت‪ِ ،‬‬ ‫رو‌خاندني رذيَم‪ ،‬كوردستانيياني دة‌رة‌وة‌ي وآلت ئة‌ركي جياجيا يان‬ ‫لة‌ئة‌ستؤ بو‪ .‬ثاش روخاندني رذيَمي بة‌عس ضة‌ند ئة‌ركيَكي دياريكراو‪،‬‬ ‫وة‌كو ستراتيج بون بة‌ ئة‌ركي سة‌رشاني كؤمةَ‌لة‌ و ريَكخراوة‌‬ ‫كورديية‌كاني دة‌رة‌وة‌ي وآلت‪.‬‬ ‫َكدابراون‪ .‬هة‌تا‬ ‫كؤمةَ‌لة‌و ريَكخراوة‌ كورديية‌كان زؤرو لي‬ ‫ِ‬ ‫‌ريَي بةديهيَنان‬ ‫‌طؤرن‪ ،‬ناتوانن لة‌سة‌ر راستة ِ‬ ‫شيَوازي كاركردنيان نة ِ‬ ‫ئامانجة‌كانياندا ماناية‌ك ببة‌خشن‪ .‬بؤئة‌وة‌ي لة‌ عؤدة‌ي ئة‌ركة‌كاني‬ ‫‌بي لة‌دة‌وري ية‌ك كؤببنة‌وة؛ ثيَكة‌وة‌ بة‌رنامة‌ي‬ ‫سة‌رشانيان‌ بيَن‪ ،‬ئة َ‬ ‫دابريَذن و ثيَكة‌وة‌ جيَبة‌جيَي بكة‌ن‌‪ .‬بؤئة‌وة‌ي بتوانن‬ ‫كارو ضاالكي‬ ‫ِ‬ ‫‌بي‬ ‫لة‌دة‌وري ية‌ك كؤببنة‌وة و ثيَكة‌وة‌ كارو ضاالكي ئة‌نجام بدة‌ن‌‪ ،‬ئة َ‬ ‫بة‌رذة‌وة‌ندي نة‌تة‌وة‌يي بخة‌نة‌‌ سة‌رو بة‌رذة‌وة‌ندي ئايديَولؤجي و‬ ‫حيزبي ية‌وة‌‪.‬‬ ‫َ‬ ‫واقيعي تالي كوردستان و دياردة‌ي حيزباية‌تي كردني سة‌قة‌ت‪،‬‬ ‫لة‌ناو وآلتة‌وة‌ طواستويَتيية‌وة‌ بؤ دة‌رة‌وة‌ي وآلت‪ .‬لة‌زؤربة‌ي ئة‌و‬ ‫وآلتانة‌ي كورديان تيا ئة‌ذي‪ ،‬ريَكخراوة‌كانيش بة‌طويَرة‌ي ئينتيما بؤ‬ ‫حيزبة‌كان دابة‌ش بون‪ .‬هة‌ر طرذي و سارديية‌ك لة‌وآلت بكة‌ويَتة‌ نيَوان‬ ‫حيزبة‌كان‪ ،‬لة‌ريَطة‌ي ريَكخراوة‌ رة‌ديفة‌كانيانة‌وة‌ ئة‌طويَزيَتة‌وة‌ بؤ ناو‬ ‫كوردي دة‌رة‌وة‌ي وآلت‪ .‬ئة‌م َ‬ ‫حالة‌تة‌ تايبة‌ت نيية‌ بة‌ كوردي باشوري‬ ‫كوردستان‪ ،‬بةَ‌لكو تة‌واوي كوردي هة‌مو ثارضة‌كاني كوردستان‬ ‫بة‌دة‌ستيية‌وة‌ ئة َ‬ ‫‌رة‌شة‌ية‌ لة‌سة‌ر‬ ‫‌نالينن‪ .‬ئة‌م دياردة‌ية‌ خة‌تة‌رترين هة ِ‬ ‫ئة‌و ئة‌ركانة‌ي كة‌‪ ،‬لة‌دة‌رة‌وة‌ي وآلت لة‌ئة‌ستؤي رة‌وة‌ندي كوردين‪.‬‬ ‫‌رة‌شة‌ي جيديية‌ لة‌ ضارة‌نوسي كورد بة‌طشتي‪.‬‬ ‫بةَ‌لكو هة ِ‬ ‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي ‪2010‬‬

‫‪9‬‬


‫شويَني جيَوثؤلة‌تيكي و جوطرافياي سياسي‬ ‫كوردستان ئة‌وة‌ندة‌ نالة‌بارن مرؤ نائوميَد ئة‌كة‌ن‪.‬‬ ‫داطيركة‌راني كوردستان ئة‌وة‌ندة‌ ناديمؤكراسين و‬ ‫خراث بير ئة‌كة‌نة‌وة‌‪ ،‬روناكايي لة‌ ئاسؤدا نابيني‪.‬‬ ‫لة‌بة‌رئة‌وة‌ كورد لة‌رادة‌بة‌دة‌ر ثيَويستي بة‌ لؤبي كردنة‌‪.‬‬ ‫جالية‌ي ثتة‌وو لؤبيي بةهيَز ئة‌توانن الوازيية‌كاني شويَني‬ ‫جيَوثؤلة‌تيكي و جوطرافياي سياسي كوردستانمان بؤ‬ ‫ثر بكة‌نة‌وة‌‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫بؤ خؤ راثسكاندن لة‌و واقيعة‌ َ‬ ‫تالة و‪ ،‬راطة‌يشتن‌ بة‌‬ ‫بةديهيَنان ئامانجة‌ تايبة‌تيية‌كاني رة‌وة‌ندة‌كة‌و راطة‌يشتن‬ ‫بة‌ ئامانجة‌ طشتي و دورة‌كاني سة‌رشاني رة‌وة‌ندي‬ ‫َرة‌و و بة‌رنامة‌ية‌ك‬ ‫كوردي دا‪ ،‬ثيَويست بة‌ هة‌بوني ثي ِ‬ ‫ئة‌كات كة‌ بتوانن هيَ‬ ‫َلة طشتيية‌كاني كارو ثيَكة‌وة‌‬ ‫سوراني َ‬ ‫دلسؤزان و ئامانجة‌ دورو نزيكة‌كاني‬ ‫هةَ‌ل ِ‬ ‫َرة‌و و بة‌رنامة‌ية‌ بؤ ئة‌و‬ ‫سة‌رشان دياري بكة‌ن‪ .‬ئة‌م ثي ِ‬ ‫مة‌بة‌ستة‌ دانراون‪ .‬ئة‌كريَت بة‌ كة‌ميَك دة‌سكاريية‌وة‌‬ ‫لي ئة‌ذي‪ ،‬وة‌كو‬ ‫لة‌ زؤربة‌ي ئة‌و وآلتانة‌ي كورديان َ‬ ‫‌ستري‪.‬‬ ‫ثي ببة‬ ‫َ‬ ‫دة‌ستوري كار ثشتيان َ‬ ‫***‬ ‫‌يرة‌وي ناوخؤ‬ ‫ية‌كة‌م‪ :‬ثة ِ‬ ‫مادة‌ي ية‌كة‌م‪:‬‬ ‫ناو‪:‬‬ ‫َ‬ ‫ناوي ت �ة‌واو‪ :‬فيدراسيَوني كؤمة‌لة‌ و ريَكخراوة‌‬ ‫كورديية‌كان‪ /‬كوردستانيية‌كان لة (ناوي وآلتة‌كة‌)‪.‬‬ ‫‪ .1‬كورتكراوة‌ي ناو بة‌ زباني كوردي‪ :‬فكرك‪.‬‬ ‫‌خوي‪:‬‬ ‫‪ .2‬ناوي فيدراسيَون بة‌ زباني وآلتي خانة َ‬ ‫‌خوي‪:‬‬ ‫‪ .3‬كورتكراوة‌ي ناو بة‌ زباني وآلتي خانة َ‬ ‫مادة‌ي دووة‌م‪:‬‬ ‫‌خوي) شويَني ضاالكي‬ ‫شويَني كاركردن‪ :‬وآلتي (خانة َ‬ ‫فيدراسيَونة‌‪ .‬بنكة‌ي فيدراوسيَونة‌كة‌ لة‌ شاري (‪)---‬‬ ‫‌بي‪.‬‬ ‫ئة َ‬ ‫مادة‌ي سيَية‌م‪:‬‬ ‫تاريفي‪ /‬سروشتي فيدراسيَون‪ :‬فيدراسيَون سة‌كؤي‬ ‫طردبونة‌وة‌ي ئارة‌زومة‌ندانة‌ي ئة‌و كؤمةَ‌لة‌ و ريَكخراو‬ ‫َرة‌وي‬ ‫بروايان بة‌ ثي ِ‬ ‫و كة‌ساية‌تيية‌‌ كوردييانة‌ية‌ كة‌ ِ‬ ‫َ‬ ‫ناوخؤ و بة‌رنامة‌ي فيدراسيَون هة‌ية‌‪ .‬هة‌ول ئة‌دة‌ن‬ ‫و بير ئة‌كة‌نة‌وة‌ بؤ دؤزينة‌وة‌ي باشترين ريَطا بؤ‬ ‫بةديهيَنان ئامانجة‌ نزيك و دورة‌كاني فيدراسيَون و‪ ،‬بؤ‬ ‫تي ئة‌كؤشن‪.‬‬ ‫بةديهيَنانان َ‬ ‫مادة‌ي ضوارة‌م‪:‬‬ ‫مافي ئة‌ندامة‌تي لة‌ فيدراسيَون دا‪:‬‬

‫‪10‬‬

‫هة‌ر كؤمةَ‌لة‌ يان ريَكخراو يان كة‌ساية‌تيية‌كي ناو‬ ‫فيدراسيَون‪:‬‬ ‫‪ .1‬لة‌ناو فيدراسيَون دا خؤبة‌خش كار ئة‌كات‌‪.‬‬ ‫‪ .2‬ئازادة لة‌ كاروباري رؤذانة‌ي خؤيدا‪.‬‬ ‫‪ .3‬ئ��ازادة‌ لة‌ ريَكخستني بؤنة‌و ضاالكيية‌كاني‬ ‫ثة‌يوة‌ندييان بة‌ كاراكتة‌ر و سروشتي كاركردنية‌وة‌‬ ‫هة‌ية‌‪.‬‬ ‫َ‬ ‫‪ .4‬ئ��ازادة‌ لة‌طة‌ل هة‌ر ريَكخراويَكي دة‌رة‌وة‌ي‬ ‫بطري يان ضاالكي هاوبة‌ش‬ ‫فيدراسيَون ثة‌يوة‌ندي‬ ‫َ‬ ‫ئة‌نجام بدات‪ ،‬بة‌مة‌رجيَك ئة‌و ضاالكيية‌ ثيَضة‌وانة‌ي‬ ‫‌بي‪.‬‬ ‫َرة‌وي ناوخؤ و ستراتيجي فيدراسيَون نة َ‬ ‫ثي ِ‬ ‫َ‬ ‫‌موكوريية‌كاني‬ ‫‪ .5‬ئ��ازادة‌ رة‌خنة‌ لة‌ هة‌لة‌ و كة‬ ‫ِ‬ ‫بطري‪.‬‬ ‫فيدراسيَون‬ ‫َ‬ ‫ناتواني ثابة‌ندي‬ ‫‪ .6‬هة‌ركاتيَك هة‌ستي ك��رد‬ ‫َ‬ ‫بي‪ ،‬دة‌ستة‌ي‬ ‫َرة‌وي ناوخؤو بة‌رنامة‌ي فيدراسيَون َ‬ ‫ثي ِ‬ ‫‌ريَوة‌بة‌ري‪ ،‬بة‌ نوسين داواي كيَشانة‌وة‌ي ئة‌ندامة‌تي‬ ‫بة ِ‬ ‫لة‌ كؤميتة‌ي طشتيي فيدراسيَون ئة‌كات‪ ،‬بة‌ رة‌زامة‌ندي‬ ‫زؤرينة‌ي رةهاي بة‌شداراني كؤبونة‌وة‌ي كؤميتة‌ي‬ ‫‌جي بون‪.‬‬ ‫طشتي‪ ،‬داواكة‌ي ئة‌ضيَتة‌ واري جيَبة َ‬ ‫‪ .7‬ئة‌طة‌ر فيدراسيَون تواناي م��ادي ثة‌يا كرد‪،‬‬ ‫بة‌طويَرة‌ي قة‌بارة‌و ضاالكي‪ ،‬يارمة‌تي كؤمةَ‌لة‌و‬ ‫ريَخراوة‌كاني ئة‌ندامي ئة‌دات‪.‬‬ ‫مادة‌ي ثيَنجة‌م‪:‬‬ ‫مة‌رجي ئة‌ندامة‌تي لة‌ فيدراسيَون دا‪:‬‬ ‫هة‌ر كؤمةَ‌لة‌ يان ريَكخراو يان كة‌ساية‌تيية‌كي‬ ‫كوردي باشور‪ ،‬باشوري بضوك‪ ،‬باكور يان خؤرهة‌آلت‬ ‫ببي بة‌ ئة‌ندامي فيدراسيَون‪ ،‬بة‌مة‌رجيَك‪:‬‬ ‫ئة‬ ‫‌تواني َ‬ ‫َ‬ ‫‪ .1‬لة‌الي حوكمة‌تي ناوضة‌يي (;‪Municipality‬‬ ‫‪ )Local Government‬يان ويالية‌ت (‪Province‬‬ ‫‪ )Government‬ي��اخ��ود ل �ة‌س �ة‌ر ئاستي وآلت‬ ‫‌رة‌سمي ناسراو و تؤماركراو‬ ‫(‪ )Country; Land‬بة ِ‬ ‫بي‪.‬‬ ‫َ‬ ‫‪ .2‬بة‌ نوسين داواي مافي بة‌ئة‌ندام بون لة‌ كؤميتة‌ي‬ ‫طشتي فيدراسيَون دا بكات‪ .‬لة‌طة َ‬ ‫‌ل داواكة‌يدا كؤثيية‌كي‬ ‫‪ Statute‬ي كؤمةَ‌لة‌ يان ريَكخراوة‌كة‌ي بة‌رز بكاتة‌وة‌‪.‬‬ ‫‪ .3‬كاري حيزباية‌تي تيَكة‌آلوي كاروبار و ضاالكيي‬ ‫فيدراسيَون نة‌كات‪.‬‬ ‫َ‬ ‫‪ .4‬بة‌ ئاشكرا يان ذيَر بة‌ذيَر هة‌ول نة‌دات فيدراسيَون‬ ‫بخاتة‌ خزمة‌تي حيزبيَك لة‌ حيزبة‌كاني كوردستان يان‬ ‫هة‌ر حيزب و الية‌نيَكي تر‪.‬‬ ‫‪ .5‬بة‌رذة‌وة‌ندي فيدراسيَون بخاتة‌ سة‌رو بة‌رذة‌وة‌ندي‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي‪2010‬‬


‫بة‌رذة‌وة‌ندي ئة‌و حيزب و ريَكخراوة‌ سياسييانة‌ي ئة‌و‬ ‫‌زاني‪.‬‬ ‫بة‌ حيزب يان ريَكخراوي دايكيان ئة َ‬ ‫‪ .6‬ئابونة‌ي ساآلنة‌ي كؤمةَ‌لة‌ و ريَكخراة‌كان‌ لة‌ ‪120‬‬ ‫‪ ،€‬هي كة‌ساية‌تيية‌كان لة‌ ‪ € 60‬يان بة‌رامبة‌رة‌كة‌ي‬ ‫‌بي‪.‬‬ ‫كة‌متر نة َ‬ ‫‪ .7‬لة‌ ضاالكيية‌ ناوضة‌يي يان سة‌رتاسة‌ريية‌كاني‬ ‫فيدراسيَون دا بة‌شداري ضاالكانة‌ بكات‪.‬‬ ‫‪ .8‬الني كة‌م لة‌ ئؤرطانيَك لة‌ ئؤرطانة‌كاني فيدراسيَون‬ ‫دا‪ ،‬كار بكات‪.‬‬ ‫َرة‌وي ناوخؤ و بة‌رنامة‌ي فيدراسيَوني قة َ‬ ‫‌بول‬ ‫‪ .9‬ثي ِ‬ ‫ثي‪ /‬بؤ بكات‪.‬‬ ‫بي و كاريان َ‬ ‫َ‬ ‫مادة‌ي شة‌شة‌م‪:‬‬ ‫ئؤرطانة‌كاني فيدراسيَون‪:‬‬ ‫‪ .1‬كؤميتة‌ي دامة‌زريَنة‌ر‪:‬‬ ‫أ‌‪ .‬ثاش ئة‌وة‌ي كؤمةَ‌لة‌ و ريَكخراوة‌كان بة‌ نوسين‬ ‫َرة‌وي ناوخؤ و بة‌رنامة‌ي‬ ‫رة‌زام�ة‌ن��دي لة‌سة‌ر ثي ِ‬ ‫فيدراسيَون ثيشان ئ��ة‌دة‌ن‪ ،‬نويَنة‌ري هة‌مويان‬ ‫كؤئة‌بنة‌وة‌ بؤ دروستكردني ئؤرطانة‌كاني فيدراسيَون‪.‬‬ ‫بة‌شداراني ئة‌م كؤميتة‌ية‌ ناويان (كؤميتة‌ي دامة‌زراندني‬ ‫‌بي‪.‬‬ ‫فيدراسيَون) ئة َ‬ ‫‌بي هة‌تا‬ ‫ب‌‪ .‬بوني ئ�ة‌و كؤميتة‌ية‌ ب���ة‌ردة‌وام ئة َ‬ ‫هة‌مو ئؤرطانة‌كاني فيدراسيَون دروس��ت ئة‌كريَن‬ ‫(دائة‌مة‌زريَنريَن)‪.‬‬ ‫ت‪ .‬لة‌ كؤبونة‌وة‌ي ية‌كة‌م دا‪ ،‬بة‌تة‌مة‌نترين ئة‌ندامي‬ ‫‌ريَوة‌بة‌ري‬ ‫كؤميتة‌كة‌ ئة َ‬ ‫‌بي بة‌ سة‌رؤكي كؤميتة‌ و بة ِ‬ ‫ك��ؤب��ون �ة‌وة‌ك �ة‌‪ .‬هة‌تا ئ��ة‌و رؤذة‌ي ئؤرطانة‌كان‬ ‫دائة‌مة‌زريَنريَن‪ ،‬ئة‌و سة‌رثة‌رشتي كؤبونة‌وة‌كان و‪ ،‬بة‌‬ ‫راويَذي ئة‌نداماني تر‪ ،‬كات و شويَنيان دياري ئة‌كات‪.‬‬ ‫‪ .2‬كؤميتة‌ي طشتيي فيدراسيَون‪:‬‬ ‫أ‌‪( .‬كط) كورتكراوة‌ي ناوة‌كة‌ية‌تي‪.‬‬ ‫ب‌‪ .‬ثاش تة‌واوبوني دامة‌زراندني ئؤرطانة‌كان‪ ،‬ناوي‬ ‫‌طؤر َي بة‌ (كؤميتة‌ي طشتيي‬ ‫كؤميتة‌ي دامة‌زريَنة‌ر ئة ِ‬ ‫فيدراسيَون)‪.‬‬ ‫ت‪ .‬ذمارة‌ي ئة‌نداماني كط بة‌قة‌دة‌ر ذمارة‌ي كؤمةَ‌لة‌‬ ‫‌بي‪ .‬هة‌ر‬ ‫و ريَكخراوة‌كاني ئة‌ندامي فيدراسيَون ئة َ‬ ‫كؤمةَ‌لة‌ يان ريَكخراويَك نويَنة‌ريَكي لة‌م كؤميتة‌ية‌دا‬ ‫‌بي‪.‬‬ ‫ئة َ‬ ‫ث‌‪ .‬ذمارة‌ي ئة‌نداماني كط دياريكراو نيية‌‪ .‬ثة‌يوة‌ندي‬ ‫بة‌ كة‌مي و زؤري ذمارة‌ي كؤمةَ‌لة‌ و ريَكخراوة‌كاني‬ ‫ئة‌ندامي فيدراسيَونة‌وة‌ هة‌ية‌‪.‬‬ ‫ج‌‪ .‬كط لة‌ كؤبونة‌وة‌ي ية‌كة‌مي دا‪ ،‬بة‌سة‌رثة‌رشتي‬

‫َري‪.‬‬ ‫بة‌تة‌مة‌نترين ئة‌ندام سة‌رؤكيَك بؤ خؤي هةَ‌لئة‌بذي َ‬ ‫ح‪ .‬هةَ‌لبذاردني س �ة‌رؤك بة‌ شيَوة‌ي دة‌نطداني‬ ‫‌بي‪.‬‬ ‫راستة‌وخؤ و نهيَني ئة َ‬ ‫َ‬ ‫خ‌‪ .‬سة‌رؤك بة‌ راويذ لة‌طة‌ل ئة‌نداماني كط‪ ،‬لة‌ناو كط‬ ‫دا جيَطري سة‌رؤك و سكرتيَر دياري ئة‌كات‪.‬‬ ‫د‌‪ .‬كط َ‬ ‫سالي ‪ 2‬جار لة‌ مانطة‌كاني (‪ ---‬و ‪ )---‬دا‬ ‫كؤئة‌بيَتة‌وة‌ بؤ هةَ‌لسة‌نطاندني كاروباري ئؤرطانة‌كاني‬ ‫فيدراسيَون‪.‬‬ ‫ذ‌‪ .‬ب��ؤئ�ة‌وة‌ي بتوانيَت بة‌باشي بة‌ ئة‌ركة‌كاني‬ ‫سة‌رشانيا رابطات‪ ،‬ئة‌توانيَت‪ ،‬ئة‌طة‌ر ذمارة‌ي ئة‌نداماني‬ ‫كط بة‌شي نة‌كرد‪ ،‬لة‌دة‌رة‌وة‌ ثشت بة‌ خةَ‌لكاني َ‬ ‫دلسؤز‬ ‫‌ستي بؤ هةَ‌لسة‌نطاندني كارو ضاالكي و‬ ‫و شارة‌زا ببة َ‬ ‫راثؤرتي ليذنة‌كان‪ .‬بة‌مانا‪ :‬بة‌رامبة‌ر هة‌ر ليذنة‌ية‌كي‬ ‫‌بي‬ ‫كارا‪ ،‬يان لة‌ناو كط يان لة‌دة‌رة‌وة‌ي‪ ،‬ليذنة‌ية‌ك هة َ‬ ‫بؤ هةَ‌لسة‌نطاندني‌‌ راثؤرتي ليذنة‌كة‌‪.‬‬ ‫ر‌‪ .‬كط ئة‌توانيَت‪ ،‬ئة‌طة‌ر ثيَويستي كرد‪َ ،‬‬ ‫سالي جاريَك‬ ‫لة‌ كؤبونة‌وة‌ية‌كي طشتي دا‪ ،‬سة‌رؤك هةَ‌لببذيَريَتة‌وة‌‪.‬‬ ‫ز‪ .‬دة‌سة‌آلتة‌كاني كط بريتين لة‌‪:‬‬ ‫‪ .1‬ضاوديَريكردن و هةَ‌لسة‌نطاندني ئة‌داي ليذنة‌كان‪.‬‬ ‫‌موكوريية‌كاني ليذنة‌كان‪.‬‬ ‫‪ .2‬ثرسينة‌وة‌ لة‌ هةَ‌لة‌و كة‬ ‫ِ‬ ‫‪ .3‬داناني ثالني كار بؤ ليذنة‌كان يان (طفتؤكردن‬ ‫لة‌سة‌ر ثالن و بة‌رنامة‌ي كاري ليذنة‌كان)‪.‬‬ ‫‪ .3‬ليذنة‌ي لؤبي كردن و ثة‌يوة‌نديية‌كان‪:‬‬ ‫أ‌‪ .‬ذمارة‌ي ئة‌نداماني ‪ 5 -3‬كة‌سة‌‪ .‬لة‌ كؤبونة‌وة‌ي‬ ‫ية‌كة‌مدا‪ ،‬لة‌نيَو خؤياندا سة‌رؤك‪ ،‬جيَطري سة‌رؤك‪،‬‬ ‫سكرتيَر دياري ئة‌كة‌ن‪.‬‬ ‫‌بي‪ ،‬الني كة‌م زباني وآلتي‬ ‫ب‪ .‬هة‌مو ئة‌نداماني ئة َ‬ ‫‌خوي بة‌باشي بزانن‪.‬‬ ‫خانة َ‬ ‫‌بي يان ش��ارة‌زاي هونةري لؤبي كردن و‬ ‫ت‌‪ .‬ئة َ‬ ‫هونةري (عالقات عامة‪ )Public relations -‬بن‪ ،‬ياخود‬ ‫كؤميتة‌ي طشتي هة َ‬ ‫‌ولبدات‪ ،‬ثشت ئة‌ستور بة‌تواناي‬ ‫خؤي يان يارمة‌تي حيزب و ريَكخراوي دؤستي وآلتي‬ ‫‌خوي‪ ،‬خولي كورتي راهيَنانيان بؤ فة‌راهة‌م بكات‪.‬‬ ‫خانة َ‬ ‫تي ئة‌كؤشيَت بؤئة‌وة‌ي لة‌ناو ثارلة‌مان و حوكمة‌ت‬ ‫ث‌‪َ .‬‬ ‫و حيزبة‌كان و ماسميديا و تة‌لة‌بة‌ و مامؤستاياني‬ ‫زانكؤ و ية‌كيَتي َ‬ ‫كليَساكان و ريَكخراوة‌كاني كؤمةَ‌لي‬ ‫شارستانيدا‪ ،‬دؤست بؤ كورد ثة‌يا بكات‪.‬‬ ‫ج‌‪ .‬ثة‌يوة‌ندي لة‌طة َ‬ ‫‌ل لؤبي يَوناني‪ ،‬ئة‌رمة‌ني‪ ،‬جو و هي‬ ‫‌طري‪.‬‬ ‫تراد ثة‌يا ئة‌كا و كةَ‌لك لة‌ تاقيكردنة‌وة‌يان وة‌رئة َ‬ ‫ح‌‪ 3 .‬مانط جاريَك كؤئة‌بيَتة‌وة‌ بؤ ضونة‌وة‌ بة‌كاري‬ ‫رابردوي و داناني بة‌رنامة‌ي كار بؤ ‪ 3‬مانطي ئايندة‌‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي ‪2010‬‬

‫‪11‬‬


‫خ‌‪َ .‬‬ ‫سالي ‪ 2‬جار راثؤرتي تيَرو تة‌سة‌ل بة‌رز ئة‌كاتة‌وة‌‬ ‫بؤ كؤميتة‌ي طشتي‪.‬‬ ‫َ‬ ‫د‌‪ .‬ئة‌طة‌ر ثيَويستي كرد‪ ،‬سالي جاريَك ثؤستة‌كاني‬ ‫خالي (أ) لة‌ناو خؤيانا َ‬ ‫َ‬ ‫وطؤر ئة‌كة‌ن‪ ،‬يان لة‌دة‌رة‌وة‌ي‬ ‫ئال‬ ‫ِ‬ ‫ليذنة‌ بة‌ كة‌ساني شارة‌زاو ليَهاتو موتوربة‌ ئة‌كريَن‪.‬‬ ‫‪ .4‬ليذنة‌ي راطة‌ياندن‪:‬‬ ‫أ‌‪ .‬ذمارة‌ي ئة‌نداماني ‪ 5-3‬كة‌سة‌‪ .‬لة‌ كؤبونة‌وة‌ي‬ ‫ية‌كة‌مدا‪ ،‬لة‌نيَو خؤياندا سة‌رؤك‪ ،‬جيَطري سة‌رؤك و‬ ‫سكرتيَر دياري ئة‌كة‌ن‪.‬‬ ‫‌بي بيَجطة‌ لة‌زباني كوردي و زباني وآلتي‬ ‫ب‌‪ .‬ئة َ‬ ‫‌خوي‪ ،‬بة‌ هة‌مويان زباني ئينطليزي و زباني نة‌تة‌وة‌‬ ‫خانة َ‬ ‫سة‌ردة‌ستة‌كاني داطيركة‌راني كوردستان (عة‌رة‌بي‪،‬‬ ‫فارسي‪ ،‬توركي) بزانن‪.‬‬ ‫ت‌‪ .‬سة‌رؤكي ئة‌م ليذنة‌ية‌‪ ،‬قسة‌كة‌ري فيدراسيَون‬ ‫‌بي‪ .‬ياخود ئة‌نداماني ليذنة‌ لة‌ناو خؤيانا ية‌كيَكي تر‬ ‫ئة َ‬ ‫دياري ئة‌كة‌ن‪.‬‬ ‫بيروراي فيدراسيَون‬ ‫‌‬ ‫ة‬ ‫ل‬ ‫طوزارشت‬ ‫‌ر‪،‬‬ ‫ث‪ .‬قسة‌كة‬ ‫ِ‬ ‫ب��ي��روراي خ��ؤي‪ ،‬كؤمةَ‌لة‌كة‌ي‪‌،‬‬ ‫ئ �ة‌ك��ات‪ ،‬ن �ة‌ك لة‌‬ ‫ِ‬ ‫ريَكخراوة‌كة‌ي يان ئة‌و حيزبة‌ي بة‌دايكي خؤيي‬ ‫‌زاني‪.‬‬ ‫ئة َ‬ ‫ج‌‪ .‬لة‌سة‌ر داواي كؤميتة‌ي طشتي يان ليذنة‌كاني تر‪،‬‬ ‫وتار‪ ،‬نامة‌‪ ،‬هة َ‬ ‫‌وال‪ ،‬ثرؤتيَست‪ ...‬و تيَكستي تر‪ ،‬بة‌ زباني‬ ‫‌نوسي و بآلوئة‌كاتة‌وة‪ .‬ياخود ئة‌ياندات بة‌‬ ‫دياريكراو ئة‬ ‫َ‬ ‫ثسثؤر بؤ ناردنيان بؤ شويَني خؤيان‌‪.‬‬ ‫ليذنة‌ي‬ ‫ِ‬ ‫ح‌‪ .‬ب��ة‌ردة‌وام بة‌ ثؤستي ئة‌ليكترؤني (ئيمة َ‬ ‫‌يل)‬ ‫َري بؤ ئة‌ندام ثارلة‌مانة‌كان‪،‬‬ ‫نامة‌ و زانياري ئة‌ني َ‬ ‫رؤذنامة‌نوسة‌كان‪ ،‬حيزبة‌كان‪ ،‬وة‌زيرة‌كاني وآلتي‬ ‫‌خوي و بؤ ئة‌و كة‌سانة‌ي ليذنة‌ خ��ؤي‪ ،‬يان‬ ‫خانة َ‬ ‫كؤميتة‌ي طشتي ياخود ليذنة‌كاني تر بة‌ طرنطي ئة‌زانن‬ ‫نامة‪ ،‬هة َ‬ ‫‌وال‌ و زانيارييان بؤ بضيَت‪.‬‬ ‫‌ريَوة‌بردني َ‬ ‫‌ريَكي تايبة‌ت بة‌‬ ‫مالثة ِ‬ ‫خ‌‪ .‬دامة‌زراندن و بة ِ‬ ‫فيدراسيَون‪ ،‬لة‌ئة‌ستؤي ليذنة‌ي راطة‌ياندن ئة‌بن‪.‬‬ ‫د‌‪ 3 .‬مانط جاريَك كؤئة‌بيَتة‌وة‌ بؤ ضونة‌وة‌ بة‌كاري‬ ‫رابردوي و داناني بة‌رنامة‌ي كار بؤ ‪ 3‬مانطي ئايندة‌‪.‬‬ ‫ذ‌‪َ .‬‬ ‫سالي ‪ 2‬جار راثؤرتي تيَرو تة‌سة‌ل بة‌رز ئة‌كاتة‌وة‌‬ ‫بؤ كؤميتة‌ي طشتي‪.‬‬ ‫َ‬ ‫ر‌‪ .‬ئة‌طة‌ر ثيَويستي كرد‪ ،‬سالي جاريَك ثؤستة‌كاني‬ ‫خالي (أ) لة‌ناو خؤيانا َ‬ ‫َ‬ ‫وطؤر ئة‌كة‌ن‪ ،‬يان لة‌دة‌رة‌وة‌ي‬ ‫ئال‬ ‫ِ‬ ‫ليذنة‌ بة‌ كة‌ساني شارة‌زاو ليَهاتو موتوربة‌ ئة‌كريَن‪.‬‬ ‫‪ .5‬ليذنة‌ي دات��ا‪ :‬لؤبي ك��ردن ل���ة‌دة‌رة‌وة‌ي وآلت‬ ‫‌رادة‌ب��ة‌دة‌ري بة‌ دات��ا هة‌ية‌‪ .‬داتاية‌ك‬ ‫ثيَويستي ل��ة ِ‬

‫‪12‬‬

‫‌ستي‪ .‬ضونكة‌‬ ‫كة‌ ثشت بة‌ بةَ‌لطة‌ و ئة‌رطوميَنت ببة َ‬ ‫رؤذنامة‌نوساني بيَطانة‌‪ ،‬دة‌زطاكاني مافي مرؤڤ‪،‬‬ ‫حوكمة‌تة‌كان‪ ،‬دة‌زطاكان و ناوة‌ندة‌كاني لي َ‬ ‫َكؤلينة‌وة‌‬ ‫طوي لة‌ داتاي دروست ئة‌طرن نة‌ك قسة‌‬ ‫برياردان‬ ‫َ‬ ‫و ِ‬ ‫‌توانري بسة‌لميَنريَن‪ .‬بؤية‌‬ ‫و ذمارة‌ي زلي وةها كة‌ نة‬ ‫َ‬ ‫‌بي ليذنة‌ي داتا بؤ كؤكردنة‌وة‌ي داتا ريَطة‌ي دروست‬ ‫ئة َ‬ ‫و زانستي بطريَتة‌ بة‌ر نة‌ك سؤزي كوردانة‌ و كردني‬ ‫كيَض بة‌ طا‪ ،‬كة‌ حة‌تمة‌ن زة‌رة‌ري لة‌ قازانجي زؤرتر‬ ‫‌بي‪.‬‬ ‫ئة َ‬ ‫بؤ كؤكردنة‌وة‌ي داتا لة‌سة‌ر روداو‪ ،‬كوشتار و‬ ‫كارة‌ساتة‌كاني باشوري كوردستان‪ ،‬ليذنة‌ ئة‌توانيَت‬ ‫كةَ‌لك لة‌ توانا و داتاكاني وة‌زارة‌ت و دة‌زط��ا‬ ‫ثة‌يوة‌نديدارة‌كاني حوكمة‌تي هة‌ريَم‪ ،‬نوسة‌ر و كة‌سة‌‬ ‫ئة‌كتيفة‌كاني كوردستان و ريَكخراوة‌ شارستانيية‌‬ ‫‌ربطري‪.‬‬ ‫ثة‌يوة‌نديدارة‌كاني باشوري كوردستان وة‬ ‫َ‬ ‫سة‌بارة‌ت بة‌ ثارضة‌كاني تري كوردستان‪ ،‬لة‌بة‌ر‬ ‫نة‌بوني ئة‌و َ‬ ‫حالة‌تة‌ي لة‌ باشوري كوردستان هة‌ية‌‪،‬‬ ‫ببري بؤ هة َ‬ ‫‌ول و تة‌قة‌لالي تاكة‌كة‌س‪،‬‬ ‫‌توانري ثة‌نا‬ ‫ئة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫شارة‌زاياني كورد و بياني و حيزبة‌كان‪.‬‬ ‫أ‪ .‬ذم��ارة‌ي ئة‌ندامة‌كاني ‪ 3‬كة‌سة‌‪ .‬لة‌ناو خؤيانا‬ ‫كار دابة‌ش ئة‌كة‌ن‪ :‬سة‌رؤك‪ ،‬سكرتيَر و خة‌زنة‌داري‬ ‫ليذنة‌كة‌ ئة‌بن‪.‬‬ ‫ب‌‪ .‬داتا لة‌سة‌ر ئة‌م بابة‌تانة‌ كؤ ئة‌كاتة‌وة‌‪:‬‬ ‫ب‪ 1.‬ثاراستن و ئارشيَفكردني راثؤرت و داتاكاني‬ ‫كؤميتة‌ي طشتي و ليذنة‌كاني تري فيدراسيَون‪،‬‬ ‫بة‌شيَوة‌ي كاغة‌ز و ئة‌ليكترؤن‪.‬‬ ‫َ‬ ‫ب‪ 2.‬زانياري‪ ،‬كتيَب‪ ،‬وتار‪ ،‬ليَكؤلينة‌وة‌ي زانستي و‬ ‫سياسي‌‪ ،‬ريثؤرتاج‪ ،‬فيلم‪ ،‬ضاوثيَكة‌وتني رؤذنامة‌وانيي‬ ‫ئامرازة‌ جؤراوجؤرة‌كاني ماسميدياي ك��وردي و‬ ‫جيهاني لة‌طة َ‬ ‫‌ل‪ /‬لة‌سة‌ر قوربانييان و شارة‌زايان‬ ‫سة‌بارة‌ت بة‌ كارة‌ساتة‌كاني ئة‌نفال و هةَ‌لة‌بجة‪ ،‬روداوة‌‬ ‫خويَناويية‌كاني ثارضة‌كاني تري كوردستان بة‌دة‌ستي‬ ‫رذيَمة‌ داطيركة‌رة‌كان‪.‬‬ ‫ب‪ 3.‬ناو و ناونيشاني ئة‌و زانا‪ ،‬شارة‌زا و كة‌ساية‌تيية‌‬ ‫جيهانييانة‌ي دؤستي كوردن يان بة‌باش يان خراث‬ ‫لة‌سة‌ر كورد و كيَشة‌كة‌ي و كارة‌ساتة‌كانيان نوسيوة‌‪،‬‬ ‫لة‌ثيَناو دروستكردني ثة‌يوة‌ندي ثتة‌و لة‌طة َ‬ ‫‌ل دؤستة‌كان‪،‬‬ ‫ناردن يان بة‌خشيني زانياري دروست بة‌ نة‌يارة‌كان‪،‬‬ ‫طؤريني ديدو بؤضوني خراثيان لة‌سة‌ر كورد‬ ‫لة‌ثيَناو‬ ‫ِ‬ ‫و كيَشة‌كة‌ي‪.‬‬ ‫ب‪ 4.‬داتاكاني ليذنة‌ي داتا‪ ،‬كؤميتة‌ي طشتي و ليذنة‌كاني‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي‪2010‬‬


‫تر دة‌ستاو دة‌ست ئة‌ثاريَزريَن‪َ ،‬‬ ‫مولكي كة‌س نابن‪،‬‬ ‫ئة‌بنة‌ َ‬ ‫مولكي فيدراسيَون و خةَ‌لكي كوردستان‪.‬‬ ‫ب‪ 5.‬داتاكان بة‌كارئةهيَنريَن بؤ‪ /‬وة‌ك‪:‬‬ ‫ب‪ 1-5.‬بآلوكردنة‌وة‌؛ ئة‌نجامداني كة‌مثة‌ين؛ لؤبي‬ ‫كردن؛‬ ‫َ‬ ‫ب‪ 2-5.‬سة‌رضاوة‌ بؤ نوسيني وتار و ليَكؤلينة‌وة‌ي‬ ‫زانستي‪.‬‬ ‫َ‬ ‫ت‪ .‬ئة‌طة‌ر ثيَويستي كرد‪ ،‬سالي جاريَك ثؤستة‌كاني‬ ‫خالي (أ) لة‌ناو خؤيانا َ‬ ‫َ‬ ‫وطؤر ئة‌كة‌ن‪ ،‬يان لة‌دة‌رة‌وة‌ي‬ ‫ئال‬ ‫ِ‬ ‫ليذنة‌ بة‌ كة‌ساني شارة‌زاو ليَهاتو موتوربة‌ ئة‌كريَن‪.‬‬ ‫‪ .6‬ليذنة‌ي دارايي‪:‬‬ ‫أ‌‪ .‬ذمارة‌ي ئة‌نداماني ‪ 3‬كة‌سة‌؛ بريتين لة سة‌رؤكي‬ ‫ليذنة‌‪ ،‬خة‌زنة‌دار و سكرتيَر‪.‬‬ ‫ب‌‪ .‬بؤ ثة‌يداكردني ثارة‌ بؤ فيدراسيَون‪ ،‬ثة‌نا بؤ ئة‌م‬ ‫ريَطايانة‌ ئة‌بات‪:‬‬ ‫َ‬ ‫ب‪ 1.‬ئابونة‌ي كؤمة‌لة‌ و ريَكخراوة‌ ئة‌ندامة‌كاني‬ ‫فيدراسيَون‪.‬‬ ‫ب‪ 2.‬ئة‌نجامداني ضاالكي و كة‌مثة‌ين بؤ ثة‌ياكردني‬ ‫ثارة‌‪.‬‬ ‫َ‬ ‫ب‪ 3 .‬يارمة‌تي دة‌ولة‌مة‌ند و ث��ارة‌داري كورد لة‌‬ ‫كوردستان و هؤآلند و وآلتاني تر‪.‬‬ ‫ب‪ 4-‬يارمة‌تي حوكمة‌تي هة‌ريَمي كوردستان‪،‬‬ ‫لة‌ريَطة‌ي ثيَشكة‌شكردني ثرؤثؤزة َ‬ ‫‌ل بة‌ نويَنة‌راية‌تي‬ ‫حوكمة‌تي هة‌ريَم لة‌ برؤكسلي ثايتة‌ختي وآلتي‬ ‫بة‌لجيكا‪ ،‬يان لة‌ ريَطة‌ي نويَنة‌راية‌تي كوردستان لة‌ناو‬ ‫َ‬ ‫بالويَزخانة‌كاني عيَراقدا‪ ،‬ثاش ئة‌وة‌ي مادة‌ي (‪)--‬‬

‫دة‌ستوري عيَراق ئة‌كة‌ويَتة‌ بواري جيَبة‌جيَكردن‪.‬‬ ‫ب‪ 5.‬وة‌رطرتني كؤمة‌ك (‪ )Subsidy‬لة‌ حوكمة‌ت‬ ‫و ريَكخراوة‌كاني كؤمةَ‌لي شارستاني لة‌ وآلتي‬ ‫َ‌‪.‬‬ ‫خانة‌خوي‬ ‫َ‬ ‫ب‪ 6 .‬كة‌لك وة‌رطرتن لة‌ تواناي ليذنة‌ي لؤبي و‬ ‫ثة‌يوة‌نديية‌كان بؤ ثة‌ياكردني سة‌رضاوة‌ي تر‪.‬‬ ‫�ي مة‌رجي‬ ‫ب‪ 7 .‬كؤمة‌ك و يارمة‌تي ماديي ب� َ‬ ‫حيزبة‌كاني كوردستان‪.‬‬ ‫ت‌‪ .‬كؤنتؤ ئة‌كاتة‌وة‌ بؤ كؤكردنة‌وة‌ي داهاتة‌كاني‬ ‫فيدراسيَون لة‌ناويدا‪.‬‬ ‫ث‪ 3 .‬مانط جاريَك كؤئة‌بيَتة‌وة‌ بؤ ضونة‌وة‌ بة‌كاري‬ ‫رابردوي و داناني بة‌رنامة‌ي كار بؤ ‪ 3‬مانطي ئايندة‌‪.‬‬ ‫ج‌‪َ .‬‬ ‫سالي ‪ 2‬جار راثؤرتي تيَرو تة‌سة‌ل بة‌رز ئة‌كاتة‌وة‌‬ ‫بؤ كؤميتة‌ي طشتي‪.‬‬ ‫ح‌‪ .‬ئة‌طة‌ر ثيَويستي كرد‪َ ،‬‬ ‫سالي جاريَك ثؤستة‌كاني‬

‫خالي (أ) لة‌ناو خؤيانا َ‬ ‫َ‬ ‫وطؤر ئة‌كة‌ن‪ ،‬يان لة‌دة‌رة‌وة‌ي‬ ‫ئال‬ ‫ِ‬ ‫ليذنة‌ بة‌ كة‌ساني شارة‌زاو ليَهاتو موتوربة‌ ئة‌كريَن‪.‬‬

‫مادة‌ي حة‌وتة‌م‪:‬‬ ‫ئة‌نجومة‌ني فيدراسيَونة‌كان‪:‬‬ ‫‪( .1‬ئة‌نجومة‌ن) كورتكراوة‌ي ناوة‌كة‌ية‌تي‪.‬‬ ‫‪.2‬ثيَكديَت لة‌ س��ة‌رؤك ي��ان جيَطري سة‌رؤكي‬ ‫كط ي فيدراسيَونة‌كان و سة‌رؤكي ليذنة‌كاني هة‌ر‬ ‫فيدراسيَونيَك‪.‬‬ ‫‪ .3‬هة‌تا ئة‌و كاتة‌ي ئة‌نجومة‌ن تواناي مادي ثة‌يا‬ ‫ئة‌كات‪ ،‬تة‌نيا سة‌رؤك يان جيَطري سة‌رؤك و سة‌رؤكي‬ ‫ليذنة‌ي ثة‌يوة‌نديية‌كاني هة‌ر فيدراسيَونيَك‪ ،‬بة‌شداري‬ ‫كؤبونة‌وة‌ي ساآلنة‌ ئة‌كة‌ن‪.‬‬ ‫َ‬ ‫‪ .4‬ث��اش دروستبوني فيدراسيَوني كؤمة‌لة‌ و‬ ‫ريَكخراوة‌ كورديية‌كان لة‌ ضة‌ند وآلتيَك‪ ،‬ئة‌و كة‌ساية‌تيية‌‬ ‫برطة‌ي (‪ )1‬ي ئة‌م مادة‌ية‌دا ناويان هاتوة‌‬ ‫مة‌عنة‌وييانة‌ي لة‌ ِ‬ ‫كؤ ئة‌بنة‌وة‌‪ .‬لة‌م كؤبونة‌وة‌ية‌دا بة‌ سة‌رثة‌رشتيكردني‬ ‫بة‌تة‌مة‌نترين ئة‌ندام‪ ،‬س�ة‌رؤك‪ ،‬جيَطري سة‌رؤك و‬ ‫سكرتيَر بؤ ئة‌نجومة‌ن هةَ‌لئة‌بذيَرن‪.‬‬ ‫‪ .5‬ئة‌ركة‌كاني ئة‌نجومة‌ن‪:‬‬ ‫‪َ :5.1‬‬ ‫سالي جاريَك‪ ،‬لة‌ وآلتي سة‌رؤكي ئة‌نجومة‌ن‪،‬‬ ‫بة‌ هاوكاري و كارئاساني فيدراسيَوني ئة‌و وآلتة‌‪ ،‬لة‌‬ ‫مانطي (‪‌ )----‬بؤ ئة‌م مة‌بة‌ستانة‌ كؤئة‌بيَتة‌وة‪:‬‬ ‫‪َ 1-5.1‬‬ ‫وطؤر كردني زانياري و تاقيكردنة‌وة‌ي‬ ‫ئال‬ ‫ِ‬ ‫تايبة‌تي ف��ي��دراس�َي��ون�ة‌ك��ان و‪ ،‬طفتوطؤ كردني‬ ‫راثؤرتة‌كانيان‪.‬‬ ‫‪ 2-1-5‬طفتوطؤ ك��ردن لة‌سة‌ر ئة‌و كؤنفرة‌نسة‌‬ ‫برطة‌ي (‪ )10‬ي َ‬ ‫خالي (سيَية‌م) ي‌ بابة‌تي‬ ‫ساآلنة‌ية‌ي لة‌ ِ‬ ‫تاكتيكة‌كاني بةديهيَنان ستراتيجي دور دا باسي‬ ‫هاتوة‌‪.‬‬ ‫‪ 3-1 .5‬ك���ات‪ ،‬ش��ويَ��ن‪ ،‬بابة‌تة‌كاني ب��اس و‬ ‫كة‌ساية‌تيية‌كاني بؤ ئة‌و كؤنفرة‌نسة‌ بانط ئة‌كريَن‪ ،‬لة‌م‬ ‫كؤبونة‌وة‌ية‌دا دياري ئة‌كريَن‪.‬‬ ‫‪ :2 .5‬ئؤرطانيَكي ساآلنة‌ دة‌رئة‌كات‪ .‬بابة‌تة‌كاني ئة‌و‬ ‫ئؤرطانة‌‪ ،‬بابة‌تة‌كاني كؤنفرة‌نسة‌كة‌ ئة‌بن‪ .‬نوسة‌ر يان‬ ‫لي َ‬ ‫نوسيبي‪ ،‬بة‌و زبانة‌ لة‌‬ ‫زباني‬ ‫َكؤليار بابة‌تة‌كة‌ي بة‌ ض‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ئؤرطانة‌كة‌ دا بآلوئة‌كريَتة‌وة‌‪.‬‬ ‫بريارانة‌ي ثة‌يوة‌ندييان‬ ‫‪ .6‬جيَبة‌جيَكردني ئة‌و ِ‬ ‫‌بي‪ ،‬بة‌ ليذنة‌ي لؤبي و‬ ‫بة‌ كؤنفرة‌نسي ساآلنة‌وة‌ ئة َ‬ ‫َري‪.‬‬ ‫ثة‌يوة‌نديية‌كاني فيدراسيَونة‌كاني وآلتة‌كان ئة‌سثي َ‬ ‫‪ .7‬ئة‌نجومة‌ن‪ ،‬ئة‌طة‌ر زؤرينة‌ بة‌ ثيَويستي زاني‪2 ،‬‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي ‪2010‬‬

‫‪13‬‬


‫َ‬ ‫سال جاريَك سة‌رؤك‪ ،‬جيَطري سة‌رؤك و سكرتيَر‬ ‫لة‌ناو ئة‌ندامة‌كاني خؤيا هةَ‌لئة‌بذيَريَتة‌وة‌‪.‬‬ ‫مادة‌ي هة‌شتة‌م‪:‬‬ ‫دة‌سة‌آلتة‌كاني س���ة‌رؤك‪ ،‬جيَطري س��ة‌رؤك و‬ ‫سكرتيَري ئة‌نجومة‌ني فيدراسيَونة‌كان و كؤميتة‌ي‬ ‫طشتي و ليذنة‌كاني كؤميتة‌ طشتي ية‌كان‪:‬‬ ‫‪ .1‬سة‌رؤكة‌كان‪:‬‬ ‫‪ :1-1‬دة‌سة‌آلتة‌كاني سة‌رؤكي ئة‌نجومة‌ن‪:‬‬ ‫أ‪ .‬لة‌سة‌ر ئاستي دنيا نويَنة‌راية‌تي فيدراسيَونة‌كان‬ ‫ئة‌كا‪.‬‬ ‫ب‪ .‬داوا لة‌ سكرتيَري ئة‌نجومة‌ن ئة‌كا بة‌ نامة‌ي‬ ‫رة‌سمي كط ي فيدراسيَونة‌كان لة‌ كات و شويَن و‬ ‫‌رؤكي كؤبونة‌وة‌ي ساآلنة‌ي ئة‌نجومة‌ن ئاطادار‬ ‫ناوة ِ‬ ‫بكا‪.‬‬ ‫ت‪ .‬سة‌رثة‌رشتي كؤبونة‌وة‌كاني ئة‌نجومة‌ن ئة‌كا‪.‬‬ ‫‌بي ئاطاداري ئة‌و نامة‌ و ثة‌يام بؤ‬ ‫ث‪ .‬ئة‌نجومة‌ن بة َ‬ ‫َري‪.‬‬ ‫ي‬ ‫نان‬ ‫هيض كة‌س و الية‌نيَك‬ ‫َ‬ ‫ج‪ .‬نامة‌ي رة‌سمي ئة‌نجومة‌ن ئيمزا ئة‌كا‪.‬‬ ‫‌تواني بة‌ رة‌سمي جيَطرة‌كة‌ي يان سكرتيَرة‌كة‌ي‬ ‫ح‪ .‬ئة‬ ‫َ‬ ‫َري لة‌باتي خؤي ئيمزا لة‌سة‌ر نامة‌ و نوسراوي‬ ‫راسثي َ‬ ‫هاتو و دة‌رضو بكا‪.‬‬ ‫َ‬ ‫ئؤريجينالي نوسراوي هاتو و دة‌رضو بؤ‪ /‬لة‌‬ ‫خ‪.‬‬ ‫َزري‪ .‬كؤثيية‌كي لة‌الي‬ ‫ئة‌نجومة‌ن‪ ،‬لة‌الي سكرتيَر ئاثاري َ‬ ‫‌بي‪ ،‬ض كاغة‌ز ض ئة‌ليكترؤن‪.‬‬ ‫سة‌رؤكي ئة‌نجومة‌ن ئة َ‬ ‫د‪ .‬ئة‌طة‌ر جيَطرة‌كة‌ي يان سكرتيَري ئة‌نجومة‌ن‬ ‫‌تواني داواي‬ ‫‌راند‪ ،‬ئة‬ ‫َ‬ ‫بة‌باشي ئة‌ركي سة‌رشانيان رانة‌ثة ِ‬ ‫طؤرينيان‪ .‬كؤبونة‌وة‌كة‌‬ ‫كؤبونة‌وة‌ي ئة‌نجومة‌ن بكا بؤ ِ‬ ‫طؤريني ية‌كيَكيان يان هة‌ردوكيان؛‬ ‫‌بي بة‌‬ ‫تايبة‌ت ئة َ‬ ‫ِ‬ ‫مة‌طة‌ر زؤرينة‌ي بة‌شداراني كؤبونة‌وة‌كة رازي بن‪،‬‬ ‫ثرسيَك يان ضة‌ند ثرسيَكي تري هة‌نوكة‌يي باس‬ ‫بكريَن‪.‬‬ ‫‪ :2-1‬سة‌رؤكي كط‪:‬‬ ‫(تة‌واوي دة‌سة‌آلتة‌كاني سة‌رؤكي ئة‌نجومة‌ني هة‌ية‌‪.‬‬ ‫ئة‌و بؤ ئة‌نجومة‌ن ئة‌م بؤ كط)‪:‬‬ ‫أ‪ .‬لة‌سة‌ر ئاستي وآلت نويَنة‌راية‌تي كط ئة‌كات‪.‬‬ ‫ب‪ .‬داوا لة‌ سكرتيَري كط ئة‌كا بة‌ رة‌سمي ئة‌ندامة‌كاني‬ ‫‌رؤكي كؤبونة‌وة‌كاني كط‬ ‫كط لة‌ كات و شويَن و ناوة ِ‬ ‫ئاطادار بكا‪.‬‬ ‫ت‪ .‬سة‌رثة‌رشتي كؤبونة‌وة‌كاني كط ئة‌كا‪.‬‬ ‫‌بي ئاطاداري ئة‌و نامة‌ و ثة‌يام بؤ هيض‬ ‫ث‪ .‬كط بة َ‬ ‫َري‪.‬‬ ‫ي‬ ‫نان‬ ‫َك‬ ‫كة‌س و الية‌ني‬ ‫َ‬

‫‪14‬‬

‫ج‪ .‬نامة‌ي رة‌سمي كط ئيمزا ئة‌كا‪.‬‬ ‫‌تواني بة‌ رة‌سمي جيَطرة‌كة‌ي يان سكرتيَرة‌كة‌ي‬ ‫ح‪ .‬ئة‬ ‫َ‬ ‫َري لة‌باتي خؤي ئيمزا لة‌سة‌ر نامة‌ و نوسراوي‬ ‫راسثي َ‬ ‫هاتو و دة‌رضو بكا‪.‬‬ ‫َ‬ ‫ئؤريجينالي نوسراوي هاتو و دة‌رضو بؤ‪ /‬لة‌ كط‪،‬‬ ‫خ‪.‬‬ ‫َزري‪ .‬كؤثيية‌كي لة‌الي سة‌رؤكي‬ ‫لة‌الي سكرتيَر ئاثاري َ‬ ‫‌بي‪ ،‬ض كاغة‌ز ض ئة‌ليكترؤن‪.‬‬ ‫كط ئة َ‬ ‫د‪ .‬ئة‌طة‌ر جيَطرة‌كة‌ي يان سكرتيَرة‌كة‌ي بة‌باشي‬ ‫‌تواني داواي‬ ‫‌ران��د‪ ،‬ئة‬ ‫َ‬ ‫ئة‌ركي سة‌رشانيان ران�ة‌ث�ة ِ‬ ‫طؤرينيان‪ .‬كؤبونة‌وة‌كة‌ تايبة‌ت‬ ‫كؤبونة‌وة‌ي كط بكا بؤ ِ‬ ‫طؤريني ية‌كيَكيان يان هة‌ردوكيان؛ مة‌طة‌ر‬ ‫‌بي بة‌‬ ‫ئة َ‬ ‫ِ‬ ‫زؤرينة‌ي بة‌شداراني كؤبونة‌وة‌كة رازي بن‪ ،‬ثرسيَك‬ ‫يان ضة‌ند ثرسيَكي تري هة‌نوكة‌يي باس بكريَن‪.‬‬ ‫‪ :3-1‬سة‌رؤكي ليذنة‌كان‪:‬‬ ‫(تة‌واوي دة‌سة‌آلتة‌كاني سة‌رؤكي كط ي هة‌ية‌‪ .‬ئة‌و‬ ‫بؤ كط ئة‌م بؤ ليذنة‌)‪:‬‬ ‫أ‪ .‬داوا لة‌ سكرتيَري ليذنة‌ ئة‌كا بة‌ رة‌سمي ئة‌ندامة‌كاني‬ ‫‌رؤكي كؤبونة‌وة‌كاني‬ ‫ليذنة‌ لة‌ كات و شويَن و ناوة ِ‬ ‫ئاطادار بكا‪.‬‬ ‫ب‪ .‬سة‌رثة‌رشتي كؤبونة‌وة‌كاني ليذنة‌ ئة‌كا‪.‬‬ ‫‌بي ئاطاداري ئة‌و نامة‌ و ثة‌يام بؤ هيض‬ ‫ت‪ .‬ليذنة‌ بة َ‬ ‫َري‪.‬‬ ‫كة‌س و الية‌نيَك ناني َ‬ ‫ث‪ .‬نامة‌ي رة‌سمي ليذنة‌ ئيمزا ئة‌كا‪.‬‬ ‫‌تواني بة‌ رة‌سمي جيَطرة‌كة‌ي يان سكرتيَرة‌كة‌ي‬ ‫ج‪ .‬ئة‬ ‫َ‬ ‫َري لة‌باتي خؤي ئيمزا لة‌سة‌ر نامة‌ و نوسراوي‬ ‫راسثي َ‬ ‫هاتو و دة‌رضو بكا‪.‬‬ ‫َ‬ ‫ئؤريجينالي نوسراوي هاتو و دة‌رضو بؤ‪ /‬لة‌ ليذنة‌‪،‬‬ ‫ح‪.‬‬ ‫َزري‪ .‬كؤثيية‌كي لة‌الي سة‌رؤكي‬ ‫لة‌الي سكرتيَر ئةثاري َ‬ ‫‌بي‪ ،‬ض كاغة‌ز ض ئة‌ليكترؤن‪.‬‬ ‫ليذنة‌ ئة َ‬ ‫ح‪ .‬ئة‌طة‌ر جيَطرة‌كة‌ي يان سكرتيَرة‌كة‌ي بة‌باشي‬ ‫طؤريني‪/‬‬ ‫‌راند‪ ،‬داواي‬ ‫ِ‬ ‫ئة‌ركي سة‌رشانيان رانة‌ثة ِ‬ ‫طؤرينيان بة‌رز ئة‌كاتة‌وة‌ بؤ كط‪ .‬كط نويَنة‌ري خؤي‬ ‫ِ‬ ‫َري بؤ ضاوديَريكردني ئة‌و كؤبونة‌وة‌ية‌ي جيَطري‬ ‫ي‬ ‫ئة‌ن َ‬ ‫س��ة‌رؤك‪ ،‬سكرتيَري ليذنة‌ يان هة‌ردوكياني تيا‬ ‫دري‪.‬‬ ‫‌طؤر َ‬ ‫ئة ِ‬ ‫‪ .2‬دة‌سة‌آلتي جيَطري سة‌رؤكي‪ :‬ئة‌نجومة‌ن‪ ،‬كط و‬ ‫ليذنة‌‪:‬‬ ‫هة‌رسيَكيان لة‌ كاتي (ئامادة ‌نة‌بون‪ ،‬نة‌خؤشكة‌وتن‪،‬‬ ‫سستي نواندن‪ ،‬م��ردن) ي سة‌رؤكة‌كانيانا هة‌مو‬ ‫‌بي‪.‬‬ ‫دة‌سة‌آلتة‌كاني سة‌رؤك يان ئة َ‬ ‫‪ .3‬دة‌سة‌آلتي سكرتيَرة‌كاني‪ :‬ئة‌نجومة‌ن‪ ،‬كط و ليذة‌كان‪:‬‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي‪2010‬‬


‫أ‌‪ .‬ئادريَسي هة‌ر ية‌ك لة‌و ‪ 3‬ئؤرطانة‌ لة‌سة‌ر ئادريَسي‬ ‫‌بي‪.‬‬ ‫سكرتيَر ئة َ‬ ‫ب‪ .‬نامة‌ و نوسراوي هاتو‪ ،‬سكرتيَر ئة‌يانكاتة‌وة‌‪.‬‬ ‫‌بي‪،‬‬ ‫ت‪ .‬نامة‌ و نوسراويَك ثيَويستيان بة‌ وة‌آلم نة َ‬ ‫َري بؤ سة‌رؤك‪ ،‬ئؤريجينالَ‬ ‫لي ئة‌ني َ‬ ‫سكرتيَر كؤثيية‌كيان َ‬ ‫َزي‪.‬‬ ‫لة‌الي خؤي ئة‌ثاري َ‬ ‫بي‪،‬‬ ‫ث‌‪ .‬نامة‌ و نوسراويَك ثيَويستيان ب �ة‌وة‌آلم َ‬ ‫َري بؤ سة‌رؤك‬ ‫سكرتيَر دة‌قي وة‌آلم ئة‌نوسيَتة‌وة‌‪ .‬ئة‌يني َ‬ ‫ئيمزاي بكا‪.‬‬ ‫ثي بة‌خشي‬ ‫ج‌‪ .‬ئة‌طة‌ر سة‌رؤك دة‌سة‌آلتي ئيمزاكردني َ‬ ‫َري‪.‬‬ ‫بو‪ ،‬هة‌ر خؤشي ئيمزايان ئة‌كا و ئة‌يانني َ‬ ‫بر َي ثارة‌ي دياريكراوي لة‌بة‌ردة‌ست‬ ‫ح‌‪ .‬مانطانة‌ ِ‬ ‫‌بي بؤ سة‌رفكردني لة‌ كؤثيكردني دؤكيوميَنت و‬ ‫ئة َ‬ ‫ثؤستكردني نامة‌ و نوسراوي ليذنة‌كة‌دا‪.‬‬ ‫‌بي؛ بة‌ئاطاداري‬ ‫خ‌‪ .‬حسابات ل�ة‌الي سكرتيَر ئة َ‬ ‫سة‌رؤك ثارة‌ بؤ كاري ثيَويست سة‌رف ئة‌كا‪.‬‬ ‫***‬

‫دووة‌م‪ :‬بة‌رنامة‌‬ ‫سي ئة‌ركي‬ ‫ئيَستا و ئايندة‌‪ ،‬كورد لة‌دة‌رة‌وة‌ي وآلت َ‬ ‫‌كري ئة‌و ئة‌ركانة‌ ناو بنيَين‬ ‫‌بي‪ .‬ئة َ‬ ‫سة‌رة‌كي لة‌ ئة‌ستؤ ئة َ‬ ‫ستراتيجي كوردة‌كاني دة‌رة‌وة‌ي وآلت‪:‬‬ ‫‪ .1‬ستراتيجي نزيك‪ :‬تيَكة‌آلوبون و خؤ طونجاندن‬ ‫لة‌ناو‪ /‬لة‌طة َ‬ ‫‌خوي و ريَزطرتني‬ ‫‌ل كؤمةَ‌لي وآلتاني خانة َ‬ ‫دة‌ستورو قانونة‌كاني ذيانيان؛‬

‫‪ .2‬ستراتيجي ميان مة‌ودا‪ :‬دامة‌زراندني بناغة‌ي‬ ‫رة‌وة‌ندي كوردي؛‬ ‫‪ .3‬ستراتيجي دور‪ :‬دروستكردني لؤبي‪.‬‬ ‫ية‌كة‌م‪ :‬تاكتيكة‌كان (ئامرازة‌كان‪ /‬ريَطاكان) ي‬ ‫بةديهيَنان ستراتيجي نزيك‪:‬‬ ‫ب��اي �ة‌خ��دان��ي ريَ��ك��خ��راوة‌ك��ان بة‌‬ ‫‪ -1 -1‬‬ ‫َ‬ ‫سيَكوضكة‌ي‪ :‬تيَكة‌آلوبون ل �ة‌ط �ة‌ل دة‌وروب���ة‌ر؛‬ ‫بة‌شداريكردني كارو ضاالكي حوكمة‌تي ناوضة‌يي‬ ‫و ريَكخراوة‌ كوردي و ناكورديية‌كاني ناوضة‌كة‌ي‪/‬‬ ‫شارة‌كة‌ي‪ /‬سنوري شارة‌وانيية‌كة‌ي و‪ ،‬داواكردني‬ ‫ية‌كساني لة‌ ضانس و مافدا بؤ هة‌موان كة‌‪ ،‬بة‌زباني‬ ‫ ‬ ‫‌وتري‪:‬‬ ‫ئينطليزي ثيَيان ئة‬ ‫َ‬ ‫(‪.)Integration, Participation, Emancipation‬‬ ‫‪ .2‬داناني ثالني كاري كورتخاية‌ن و دريَذخاية‌ن‬ ‫بؤ ثيَشكة‌شكردني خزمة‌تطوزاري جؤراوجؤر بة‌‬ ‫كوردة‌كاني سنوري شارة‌وانيية‌كة‌ي‪ .‬وة‌كو‪ :‬ريَكخستني‬ ‫كؤبونة‌وة‌ي بة‌خشيني بة‌ردة‌وامي زانياري جؤراوجؤر؛‬ ‫كردنة‌وة‌ي كؤرسي راهيَناني مؤسيقا؛ دروستكردني‬ ‫تيثي وة‌رزشيي جؤراوجؤر؛ ريَكخستني بؤنة‌ي خؤش‬ ‫بؤ طروثة‌كة‌ي‪.‬‬ ‫كوران‪ ،‬كضان‪ ،‬ذن و ثياوي كورد بؤ‪:‬‬ ‫‪ .3‬هانداني‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫خويَندني باش؛ رة‌فزكردني بيَكاري و تة‌مة‌لي؛ بون‬ ‫َ‌‪ ،‬ض ضة‌ث ض‬ ‫بة‌ئة‌ندامي حيزبة‌كاني وآلتي خانة‌خوي‬ ‫راست؛ بة‌شداريكردن لة‌ هةَ‌لبذاردنة‌ طشتيية‌كان دا‪ ،‬ض‬ ‫وة‌كو دة‌نطدة‌ر يان وة‌كو كانديد‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي ‪2010‬‬

‫‪15‬‬


‫‪ .4‬هة َ‬ ‫‌ولدان بؤ ثيَطةياندني كادري كورديي ناوضة‌يي‬ ‫لة‌ شارة‌وانيية‌كان و لة‌ناو حيزبة‌كاني وآلتي خانة‌خويَدا‪.‬‬ ‫ئة‌مة‌ هة‌نطاوي ية‌كة‌مة‌ لة‌سة‌ر ِرَي��ي شيَوازيَك لة‌‬ ‫شيَوازة‌كاني لؤبي كردن‪.‬‬ ‫‪ .5‬دروستكردني ثة‌يوة‌ندي و ثيَكة‌وة‌ كاركردن‬ ‫(‪ )collaborative‬لة‌طة َ‬ ‫‌ل ريَكخراوة‌كاني كؤمةَ‌لي‬ ‫شارستاني لة‌ دة‌رة‌وة‌ي طروثي كوردي‪ ،‬بة‌تايبة‌ت لة‌طة َ‬ ‫‌ل‬ ‫‌خوي و‌‪ ،‬توركي‪ ،‬عة‌رة‌بي‬ ‫ريَكخراوة‌كاني نة‌تة‌وة‌ي خانة َ‬ ‫و فارسي‪ /‬ئيَراني ية‌كاني سنوري شارة‌وانيية‌كة‌ي‪.‬‬ ‫َ‬ ‫‪ .6‬دروستكردني ثة‌يوة‌ندي لة‌طة َ‬ ‫لؤكاليية‌كان‬ ‫‌ل حيزبة‌‬ ‫و لقي حيزبة‌ طة‌ورة‌كان‪ ،‬هة‌ر ريَكخراوة‌ لة‌ سنوري‬ ‫خؤي‪.‬‬ ‫دووة‌م‪ :‬تاكتيكة‌كان (ئامرازة‌كان‪ /‬ريَطاكان) ي‬ ‫بةديهيَنان ستراتيجي ميان مة‌ودا‪:‬‬ ‫َ‬ ‫لة‌بة‌رئة‌وة‌ي كورد خاوة‌ني دة‌ول�ة‌ت و قة‌وارة‌ي‬ ‫نة‌تة‌وة‌يي خؤي نيية‌‪ ،‬كاركردن بؤ دامة‌زراندني بناغة‌ي‬ ‫رة‌وة‌ند (جالية) ي كوردي كاريَكي تا َ‬ ‫بليَي قورسة‌‪ ،‬بة‌آلم‬ ‫ئة‌ستة‌م نيية‌‪ .‬مادام ناتوانين لة‌سة‌ربناغة‌ي دة َ‬ ‫‌ولة‌ت و‬ ‫‌بي ثة‌نا بة‌رينة‌ بة‌ر هة‌ست و‬ ‫رة‌طة‌زنامة‌ كؤببينة‌وة‌‪ ،‬ئة َ‬ ‫ئينتيماي نة‌تة‌وة‌يي‪:‬‬ ‫‪ .1‬هانداني طروثي كوردي بؤ دامة‌زراندني ريَكخراوي‬ ‫جؤراوجؤر‪ ،‬بة‌ طويَرة‌ي تة‌مة‌ن‪ ،‬ثيشة‌‪ ،‬حة‌ز و ئارة‌زو‪،‬‬ ‫ثسثؤري‪ ،‬لة‌ ثيَناوي‬ ‫ئينتماي ناوضة‌يي‪ ،‬طروثي قورباني‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ريَكخستني زؤرترين ذمارة‌ي طروثي كوردي لة‌ناو‬ ‫ريَكخراوة‌كان دا و كةَ‌لك وة‌رطرتن لة‌تواناو شارة‌زايي‬ ‫يان‪.‬‬ ‫‪.2‬بة‌شداريكردن لة‌ بؤنة‌ خؤش و ناخؤشة‌كاني‬ ‫ريَكخراوة‌ كورديية‌كاني ثارضة‌كاني تري كوردستان‬ ‫دا‪.‬‬ ‫‪ .3‬داناني ثالني كاري هاوبة‌ش بؤ ثيَكة‌وة‌ كاركردن‬ ‫(‪ )collaborative‬لة‌طة َ‬ ‫‌ل ريَكخراوة‌ كورديية‌كاني‬ ‫ثارضة‌كاني تري كوردستان‌‪.‬‬ ‫سيَية‌م‪ :‬تاكتيكة‌كان (ئامرازة‌كان‪ /‬ريَطاكان) ي‬ ‫بةديهيَنان ستراتيجي دور‪:‬‬ ‫‪ .1‬هة‌نطاوي ية‌كة‌م و سة‌رة‌تايي بؤ دروستكردني‬ ‫جالية‌و لؤبي كردن‪ ،‬مة‌رجيَكي نة‌طيراو و نة‌ديتراو (غير‬ ‫محسوس و غير منظور)ي ثيَويستة‌‪ :‬كاركردن بؤ كورد‬ ‫و كوردستان‪ ،‬دور لة‌ دة‌مارطيري حيزبي‪ ،‬سياسي‪،‬‬ ‫ئايديَولؤجي و ناوضة‌يي‪ .‬داناني ئامانجة‌ نة‌تة‌وة‌يية‌كان‬ ‫لة‌سة‌روي ئامانجي حيزبي و سياسي و ئايديَولؤجي‬ ‫ية‌وة‌‪.‬‬

‫‪16‬‬

‫‪ .2‬بؤئة‌وة‌ي نة‌كة‌ويَتة‌ داوي ملمالنيَي سياسيي‬ ‫‌بي‬ ‫بي‪ ،‬دة َ‬ ‫حيزبة‌كان و لة‌تواناي نة‌تة‌وة‌يي بهةرة‌مة‌ند َ‬ ‫بطري لة‌ يادكردنة‌وة‌ي بيرة‌وة‌ري‬ ‫فيدراسيَون خؤي دور‬ ‫َ‬ ‫مردن و لة‌دايكبوني سة‌ركردة‌كان؛ دامة‌زراندن و‬ ‫ثوكانة‌وة‌ي حيزبة‌كان؛ هةَ‌لطرتن و وتنة‌وة‌ي دروشمة‌‬ ‫حيزبيية‌كان‪.‬‬ ‫َ‬ ‫‪ .3‬لة‌كاتي ثيَويستدا بة‌قازانجي خة‌لكي كوردستان‬ ‫‌موكوريية‌كاني حيزبة‌كاني‬ ‫هةَ‌لويَست لة‌ هةَ‌لة‌ و كة‬ ‫ِ‬ ‫‌ربطري‪ .‬لة‌ هةَ‌لويَست‬ ‫كوردستان و حوكمة‌تي هة‌ريَم وة‬ ‫َ‬ ‫َني؛ بة‌ هيَمني‬ ‫‌ربريندا زباني رة‌ق و زبر بة‌كارنةهي َ‬ ‫دة ِ‬ ‫‌رببر َي‪.‬‬ ‫هةَ‌لويَستي دروست دة ِ‬ ‫‪ .4‬كط و ئة‌نجومة‌ن هاوكاري و هة‌ماهة‌نطي لة‌طة َ‬ ‫‌ل‬ ‫نويَنة‌رة‌كاني حوكمة‌تي هة‌ريَم‪ /‬نويَنة‌راية‌تي كوردستان‬ ‫لة‌ َ‬ ‫بالويَزخانة‌كاني عيَراق دا ئة‌كة‌ن‪ .‬زانياري و دؤست‬ ‫‌طؤرنة‌وة‌ و بة‌ية‌كتر ئة‌ناسيَنن‪.‬‬ ‫و لؤبيية‌كانيان ئة ِ‬ ‫َ‬ ‫‪ .5‬هاوكاري كردن لة‌طة‌ل حيزبة‌ كورستانيية‌كان‬ ‫و كةَ‌لك وة‌رطرتن لة‌تواناي كادرة‌ شارة‌زاكانيان بؤ‬ ‫ناسيني كة‌ساني ثرؤ كورد و ثرؤ كوردستان طرنطة‌‌‪،‬‬ ‫بة‌مة‌رجيَك فيدراسيَون نة‌خاتة‌ ذيَر باري هيض ثة‌يمان‬ ‫و بةَ‌ليَنيَكي حيزبي دياريكراو‪.‬‬ ‫‪ .6‬هانداني طة‌نجي كورد بؤ بون بة‌ ئة‌ندامي حيزبة‌كاني‬ ‫‌خوي؛ بة‌مة‌بة‌ستي بة‌رزبونة‌وة‌ و طة‌يشتن‬ ‫وآلتاني خانة َ‬ ‫بة‌ ثلة‌ي ئة‌نداماني ئة‌نجومة‌ني شارة‌وانيية‌كان‪،‬‬ ‫ثارلة‌مانة‌كاني هة‌ريَم و ناوة‌ند‪ ،‬وة‌زير و فة‌رمانبة‌ري‬ ‫‌خوي‬ ‫طة‌ورة‌ لة‌ دة‌زطاو دايرة‌ طرنطة‌كاني وآلتاني خانة َ‬ ‫‌توانري ليَوة‌ي تة‌ئسير لة‌‬ ‫دا؛ لة‌و شويَنانة‌ي كة‌ ئة‬ ‫َ‬ ‫بكري‪.‬‬ ‫بيروراي طشتي خةَ‌لكي وآلت‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫‪ .7‬راهيَناني رة‌وة‌ن���دي ك��وردي لة‌سة‌ر باش‬ ‫بةكارهيَناني مافي دة‌نطدان و‪ ،‬هانداني بؤ دة‌نطدان بة‌و‬ ‫‌ريَطة‌ي حيزبة‌ ئة‌وروثايية‌كانة‌وة‌‬ ‫كانديدة‌ كوردانة‌ي لة ِ‬ ‫ئة‌بنة‌ كانديد بؤ هةَ‌لبذاردنة‌كاني ثارلة‌ماني ئة‌وروثي‪.‬‬ ‫هة‌روهها بؤ دة‌نطدان بة‌ كانديدي نة‌كوردي ئة‌و‬ ‫بيرورايان سة‌بارة‌ت بة‌ ثرسي‬ ‫حيزبانة‌ي هةَ‌لويَست و‬ ‫ِ‬ ‫ك��ورد و ئايندة‌ي كوردستان‪ ،‬بة‌قازانجي خةَ‌لكي‬ ‫َ‬ ‫خالة‌ بؤ هةَ‌لبذاردني ثارلة‌مانة‌‬ ‫كوردستانة‌‪ .‬ئة‌م‬ ‫نة‌تة‌وة‌يية‌كاني وآلتاني خانة‌خويَش بة‌كارة‌‪.‬‬ ‫‪ .8‬داني باية‌خي زؤر بة‌ بة‌ستي ثة‌يوة‌ندي دؤستانة‌‬ ‫و باش لة‌طة َ‬ ‫‌خوي‪،‬‬ ‫‌ل حيزبة‌ سياسيية‌كاني وآلتاني خانة َ‬ ‫‌روانطة‌ي‬ ‫‌راس��ت و ض �ة‌ث و‬ ‫ميانرؤيانة‌وة‌‪ ،‬لة ِ‬ ‫ِ‬ ‫ب �ة ِ‬ ‫َ‬ ‫بة‌رذة‌وة‌نديية‌كاني خة‌لكي كوردستانة‌وة‌‪ .‬هة‌روهها‬ ‫لة‌طة َ‬ ‫‌خوي‬ ‫‌ل حوكمة‌ت و ئؤثؤزسيَوني وآلتاني خـــانة َ‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي‪2010‬‬


‫لةهة‌مان روانطة‌وة‌‪.‬‬ ‫‪ .9‬دروس��ت��ك��ردن��ي ريَ��ك��خ��راوي زانستي و‬ ‫َ‬ ‫ثرؤفيشيونالي جؤراو جؤر لة‌طة َ‬ ‫ثسثؤر و شارة‌زاي‬ ‫‌ل‬ ‫ِ‬ ‫‌خوي‪.‬‬ ‫كوردناس و قانون زان لة‌ وآلتاني خانة َ‬ ‫‪ .10‬باية‌خدان بة‌ دروستكردني ثة‌يوة‌ندي توندوتؤلَ‬ ‫لة‌طة َ‬ ‫‌ل كة‌ساية‌تيية‌ زؤر ناودارة‌كاني دنيا‪ ،‬وة‌كو كؤنة‌‬ ‫سكرتيَرة‌كاني ريَكخراوي نة‌تة‌وة‌ ية‌كطرتوة‌كان؛ كؤنة‌‬ ‫سة‌رؤكة‌ ناودارة‌كاني دنيا‪ ،‬نوسة‌رة‌ بة‌ناوبانطة‌كاني‬ ‫َ‬ ‫نؤبل؛ تايبة‌ت ئة‌وانة‌يان لة‌‬ ‫دنيا؛ هةَ‌لطراني خة‌آلتي‬ ‫بواري ثاراستني مافي مرؤڤ و ثاراستني ئاسايشي‬ ‫جيهان دا ئة‌كتيف بون‪ .‬‬ ‫‪ .11‬ئة‌نجامداني كؤنفرة‌نس‪ /‬كؤنطرة‌ي ساآلنة‌‬ ‫بؤ كوردناساني دنيا و ئة‌و كة‌ساية‌تيية‌ زانستي و‬ ‫سياسييانة‌ي فيدراسيَوني كؤمةَ‌لة‌ و ريَكخراوة‌ كوردي‪/‬‬ ‫كوردستانيية‌كان لهةة‌ر وآلتيَك دؤستاية‌تييان لة‌طة َ‬ ‫‌ل‬ ‫ثة‌يا ئة‌كة‌ن‪ ،‬بة‌مة‌بة‌ستي وة‌رطرتني ئامؤذطاري و‬ ‫ريَنمايي ليَيان؛ راويَذثيَكردنيان؛ بة‌ية‌كتر ناساندنيان؛‬ ‫كؤكردنة‌وة‌ و ية‌كخستني وزة‌و توانايان بؤ داناني‬ ‫ثالن و بة‌رنامة‌ي دياريكراو‪ .‬ئة‌م كؤنفرة‌نسة‌ هة‌مو‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫سال جاريَك لة‌ مانطي (‪ )---‬دا ئة‌نجام‬ ‫ساليَك‪2 /‬‬ ‫‌دري‪.‬‬ ‫ئة َ‬ ‫‪ .12‬دروستكردني ثة‌يوة‌ندي بةهيَز و ثتة‌و لة‌طة‌لَ‬ ‫لؤبي جو‪ ،‬ئة‌رمة‌ني‪ ،‬يَوناني و كةَ‌لك وة‌رطرتن لة‌‬ ‫تاقيكردنة‌وة‌ و شارة‌زاييان؛ لة‌ تواناو هاوكاري مادي‬ ‫و مة‌عنة‌وي يان‪.‬‬ ‫‪ .13‬نزيكبونة‌وة‌ لة‌ ريَكخراوة‌ شارستانيية‌كاني‬ ‫رة‌وة‌ندي توركي‪ ،‬فارسي و عة‌رة‌بي‪ ،‬بة‌مة‌بة‌ستي‬ ‫طؤرينة‌وة‌ي زانياري؛‬ ‫دروستكردني ثة‌يوة‌ندي؛‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫داناني سة‌رة‌تاية‌ك بؤ ديالؤط لة‌طة‌ل نة‌تة‌وة‌‬ ‫سة‌ردة‌ستة‌كاني وآلتاني داطيركة‌ري كوردستان‪.‬‬ ‫‪ .14‬دروستكردني ثة‌يوة‌ندي لة‌طة َ‬ ‫‌ل نويَنة‌ري‬ ‫بي ئاآلكان‪.‬‬ ‫نة‌تة‌وة‌ َ‬ ‫َ‬ ‫‪ .15‬دروستكردني ثة‌يوة‌ندي لة‌طة‌ل نويَنة‌ري ئة‌و‬ ‫نة‌تة‌وانة‌ي داطيركة‌راني كوردستان وة‌كو كورد‪ ،‬مافي‬ ‫نة‌تة‌وة‌يي يان ئة‌تني ئة‌وانيشيان ثيَشيَل كردوة‪ .‬‬ ‫دوا وتة‌‪:‬‬ ‫ئامانجة‌كان زؤر‪ ،‬تاكتيكة‌كاني بةديهيَنانان لة‌وان‬ ‫زؤرتر و قورستر‪ .‬بة‌آلم وة‌كو ضيني ية‌كان ئةَ‌ليَن‪:‬‬ ‫ثي‬ ‫«دوراي��ي ه �ة‌زاران ميل بة‌ هة‌نطاويَك دة‌ست َ‬ ‫ئة‌كا»‪.‬‬

‫ئة‌م بة‌رنامة‌ية‌‪ ،‬بة‌رنامة‌ية‌كي ستراتيجي ية‌‪.‬‬ ‫‌مرؤ نيية‌‪ ،‬بؤ سبة‌ي و دوو سبة‌ية‌‪ .‬ئة‌طة‌ر‬ ‫بؤ ئة ِ‬ ‫ويست و ئيرادة‌ي كوردة‌كاني دة‌رة‌وة‌ي وآلت و‬ ‫كاربة‌دة‌ستاني ناوة‌وة‌ي وآلت ية‌ك بكة‌ون‪ ،‬زؤر‬ ‫‌بي‪.‬‬ ‫‌ريَي ئة‌كة‌ين بة‌رهة‌مي ئة َ‬ ‫زوتر لة‌وة‌ي ضاوة ِ‬ ‫‌مرؤ لة‌دة‌رة‌وة‌ي وآلت سة‌دان هة‌زار كورد‪ ،‬بة‌ناو‬ ‫ئة ِ‬ ‫كيشوة‌رة‌كاني ئة‌وروثا‪ ،‬ئامريكا‪ ،‬ئوستراليا و ئاسيا‬ ‫دا ثة‌رش و بآلوبونة‌تة‌وة‌‪ .‬لة‌ناو ئة‌م سة‌دان هة‌زار‬ ‫كة‌سة‌دا‪ ،‬هة‌زاران كادري َ‬ ‫دلسؤز و كورد ثة‌روة‌ري‬ ‫َ‬ ‫ساليَكي تر ئة‌م هة‌زارانة‌‬ ‫ثيَطة‌يشتو هة‌ن‪ .‬ضة‌ند‬ ‫كور و كضة‌كانيان شارة‌زايي و‬ ‫ئة‌بنة‌ دة‌يان هة‌زار‪ِ .‬‬ ‫َ‬ ‫ثة‌يوة‌ندي لة‌خؤيان باشتر ثة‌يا ئة‌كة‌ن‪ .‬ئة‌م خة‌لكة‌‬ ‫سامانيَكي نة‌تة‌وة‌يي مة‌زنة‌ و وة‌بة‌رهيَناني ثول و‬ ‫ثارة‌ لة‌م سامانة‌ نة‌تة‌وة‌يي ية‌دا‪ ،‬بة‌رهة‌مي وة‌بيردا‬ ‫‌خشي‪ .‬ئاخؤ كاربة‌دة‌ستاني كوردستان‬ ‫نههاتو ئة‌بة‬ ‫َ‬ ‫ئامادة‌ن بؤ خزمة‌تي نة‌تة‌وة‌كة‌يان‪ ،‬دور لة‌ تة‌ماحي‬ ‫سياسي‪ ،‬حيزبيي و تايبة‌تي خؤيان‪ ،‬ثارة‌ لة‌م سامانة‌‬ ‫دور و طة‌وهة‌رة‌دا خة‌رج بكة‌ن؟ ئة‌طة‌ر بيكة‌ن‬ ‫ثر لة‌ ِ‬ ‫ِ‬ ‫خؤيان و نة‌تة‌وة‌كة‌يان قازانج ئة‌كة‌ن‪ .‬ئة‌طة‌ر نة‌يكة‌ن‬ ‫ميَذو باشيان بؤ نانوسيَتة‌وة‌‪.‬‬ ‫ناكري تاسة‌ر دة‌ستة‌ئة‌ذنؤ بة‌ديار مة‌رحة‌مة‌تي‬ ‫بة‌آلم‬ ‫َ‬ ‫حيزبة‌كان و كاربة‌دة‌ستاني كوردستانة‌وة‌ دانيشين‪.‬‬ ‫َرة‌و و بة‌رنامة‌ية‌ بكة‌ين؛ كورداني‬ ‫ئة‌طة‌ر كار بة‌م ثي ِ‬ ‫هة‌رضوارالي دنيا ثيَكة‌وة‌ لة‌دة‌رة‌وة‌ي وآلت‪ ،‬بؤ كورد‬ ‫و كوردستان كار بكة‌ين‪ ،‬هيَزيَك ثة‌يا ئة‌كة‌ين كة‌ هيض‬ ‫‌ستي‪ ،‬ضة‌ند طة‌ورة‌ و بة‌دة‌سة‌آلت و‬ ‫حيزب و كاربة‌دة َ‬ ‫‌بي ثرس و ِراي‌‬ ‫‌بي‪ ،‬نة‬ ‫‌تواني بة َ‬ ‫َ‬ ‫خاوة‌ن نفوز و ثارة َ‬ ‫كوردي هة‌ندة‌ران نشين ثة‌نجة‌ بة‌ئاوا بكا‪ .‬بؤ ئايندة‌ي‬ ‫نيشتمان و نة‌تة‌وة‌كة‌شمان خيَر ئة‌دة‌ينة‌وة‌ و بؤ‬ ‫ثاراستني بة‌رذة‌وة‌نديية‌كاني ئاسايشيي نة‌تة‌وة‌يي‬ ‫ئة‌بينة‌ زامن‪.‬‬ ‫دة‌ست لة‌دة‌ست و هيَز لة‌كاركردن‪.‬‬ ‫* ئة‌م ثرؤذة‌ية‌ نزيكة‌ي ‪َ 2‬‬ ‫سالة‌ بة‌م شيَوة‌ية‌ي‬ ‫بة‌ردة‌ستي خويَنة‌ر ئامادة‌ية‌‪ .‬بة‌ ئيمي َ‬ ‫َل ناردومة‌‬ ‫هاوريَكانم لة‌ وآلتاني جياجياي‬ ‫بؤ ذمارة‌ية‌ك لة‌‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ئة‌وروثا‪ ،‬ئة‌مة‌ريكاو ئوستراليا‪ ،‬بؤ كة‌لك ليَوة‌رطرتن‪.‬‬ ‫بة‌آلم ئة‌مة‌ ية‌كة‌مجارة‌ بة‌م شيَوة‌ية‌ لة‌ بآلوكراوة‌ية‌كدا‬ ‫ضاث و بآلوبكريَتة‌وة‌‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي ‪2010‬‬

‫***‬ ‫‪17‬‬


‫توركيا و ئيَران‬ ‫ملمالنى بؤ طيَ ِرانى ِرؤلَى هةريَمايةتى‬ ‫َ‬

‫ِريَبين عبدالرحمن فتاح*‬

‫ملمالنى شتيَك لة ثيَناوي ثةيداكردنى ئةو‬ ‫هةميشة‬ ‫َ‬ ‫كةرةسانةى كة بؤ ذيان ثيَويستن‪ ،‬هةميشة مرؤظةكان‬ ‫لة ملمالنيَدابوونة بؤ بةدةستهيَنانى‪ ،‬بةردةوام بوونى‬ ‫ذيانيش تاكة ئامانجى مرؤظةكان بوو لةو ملمالنيَيةدا‪ .‬بؤية‬ ‫ملمالنى دةورى هةبووة بؤ ثيَداويستيةكانى‬ ‫ئةوةندةى كة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫مامةلة كردن و دانوستاندن‬ ‫ذيان ئةوةندة ثيَكةوة ذيان و‬ ‫َ‬ ‫لة َ‬ ‫دةولةتان‬ ‫طةل يةكتريدا دةورى نةبووة‪ .‬بؤية ئةميَستا‬ ‫َ‬ ‫هةولى ئةوة دةدةن كةزالَ‬ ‫هةريةكة لة كيشوةرى خؤيدا‬ ‫َ‬ ‫دةولةتانى ترى هةمان كيشوةردا‪ ،‬دةيانةويَت‬ ‫ببن بةسةر‬ ‫ِر َ‬ ‫ؤليَكى باآل و كاريطةريان هةبيَت لة سياسةتةكانى‬ ‫ناوضةكةدا‪ ،‬تا لةويَوة بتوانن خؤيان بسةثيَنن وا لة‬ ‫َ‬ ‫ثي يان‬ ‫دةولةتانى هةمان كيشوةر بكةن كة ثيَويستيان َ‬ ‫َ‬ ‫شةرى‬ ‫دةولةتيَك‬ ‫بيَت‪ .‬لة خؤرهةآلتى ناوةراستدا ضةند‬ ‫ِ‬ ‫ئةوة دةكةن كة لةسةر ئاستى هةريَمى بتوانن خؤيان‬ ‫بكةنة ديظاكتؤ‪ ،‬ئةوانيش هةريةكة لةئيَران و توركيا‪ ،‬تا‬ ‫ِرادةيةكيش سعودية كار بةم ئاراستةية دةكةن‪.‬‬

‫‪18‬‬

‫ئيَران و ِرؤلَى هةريَمى‬ ‫وآلتى ئيَران لة دواى َ‬ ‫سالى (‪) 2003‬وة هةلى زياترى‬ ‫بؤ ِرةخسا بؤ ئةوةى كار بكات بؤ باآلدةست بوونى‬ ‫هةريَمى لةخؤرهةآلتى ناوةراستدا‪ ،‬هؤكارى ئةمةش‬ ‫�ةرَي��ت��ةوة بؤ ِرووخاندنى دةسةآلتى حكومةتى‬ ‫دةط� ِ‬ ‫َ‬ ‫شةر‬ ‫سال‬ ‫هةشت‬ ‫ئةزموونى‬ ‫َران‬ ‫ي‬ ‫كةئ‬ ‫َراقدا‪،‬‬ ‫ي‬ ‫لةع‬ ‫بةعس‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫و ملمالنيَى هةبووة‪ ،‬بةدريَذايى سالى (‪)1988_1980‬‬ ‫هةرةشة بووة لةسةر ئيَران و‬ ‫بةدواى ئةوةشدا عيَراق ِ‬ ‫َ‬ ‫هةوليشى دةدا بؤ فراوانبوونى دةسةآلتى خؤى لة ناوضة‬ ‫عةرةبيةكاندا‪ .‬دةستكراوةيى زياترى ئيَران لة عيَراقدا‬ ‫دةطةريَتةوة بؤ كاركردن بة سياسةتى (هياللى شيعى)‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫لةبالوبوونةوةى‬ ‫ناوةرؤكى ئةم سياسةتة بريتية‬ ‫كة‬ ‫ِ‬ ‫دةسةآلتى شيعة سةرةتا لةو وآلتانةى كة هاوسنورن لة‬ ‫َ‬ ‫طةل ئيَراندا‪ ،‬وةكو عيَراق و ئةفغانستان و هةموو ئةو‬ ‫وآلتانةى كة شيعةى تيادا دةذين‪.‬‬ ‫بةشيَوةيةكى طشتى ئ��ةوةى كة ئيَران بة وآلتانى‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي‪2010‬‬


‫عةرةبيةوة دةبةستيَتةوة بريتية لة»ئاين و هاوسيَيةتى‬ ‫و ميَذووى هاوبةش كة ئيَرانيةكان و عةرةب بةيةكةوة‬ ‫َبركيَى‬ ‫كؤدةكاتةوة‪ .‬ئةم ثةيوةنديية بةقؤناغى صراع و كي ِ‬ ‫دووردريَذدا ِرؤشتوةو وةستانى بةخؤيةوة نةبينيوة‪».‬‬ ‫دةطةريَتةوة‪ ،‬ناوةخنى‬ ‫(‪ )1‬كة ئةمةش بؤ رابردووى كؤن‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ئةم ملمالنيَيةش لة رابردوودا لةنيَوان هةريةكة دةولةتى‬ ‫سةفةوى و عوسمانيةكاندا بووة‪ ،‬بةشيَكى زؤرى وآلتانى‬ ‫ئيَستاى عةرةبى لة ذيَردةستى هةريةكة لةم دوو هيَزة‬ ‫طةورةيةدا بوو‪ .‬هةريةكةيان مةبةستى سةرةكى ملمالنيَيان‬ ‫بريتى بووة لة باآلدةست بون‪ ،‬بةو شيَوةيةى كة خاكى‬ ‫وآلتانى تريان داطيركردوة ئةمةش بؤ الوازكردن و كةم‬ ‫كردنةوةى هيَزو دةسةآلتى بةرامبةر بووة ‪ ،‬بةشيَوةيةك‬ ‫َبركيَيان بكات‪.‬‬ ‫كة‬ ‫َ‬ ‫ناتوانى كي ِ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتى‬ ‫لةسةرةتاى سةدةى بيستةوة هةرضةندة‬ ‫عوسمانى هةتا كؤتايى جةنطى جيهانى يةكةم بوونى‬ ‫مابوو‪ ،‬كة ضووبووة بةرةى َ‬ ‫ئةلمانيةوة ‪ ،‬بةآلم توشى‬ ‫شكستيَكى ط��ةورة ه��ات‪ .‬ئةو هيَزة طةورةيةى نةما‬ ‫كة لة راب��ردوودا هةيبوو بةشيَكى زؤرى ِرؤذهةآلتى‬ ‫عةرةبى خستبووة ذيَردةسةآلتى خؤيةوة‪ ،‬ناوضةكانى‬ ‫ذيَردةسةآلتى دواى جةنطى جيهانى يةكةم دابةشكرا‬ ‫َ‬ ‫دةولةتة سةركةوتوةكانى جةنطدا‪ ،‬بةريتانيا‬ ‫بةسةر‬ ‫ثشكى شيَرى بةركةوت‪.‬‬ ‫نوى بوو بؤ ميَذووى‬ ‫بؤية سةدةى بيستةم قؤناغيَكى َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتان بةتايبةت بؤ وآلتى ئيَران‪ ،‬لة بةرئةوةى دةور‬ ‫ِر َ‬ ‫ؤلى كاريطةرى لةسةر ئاستى سياسةتى نيَودةولةتيدا‬ ‫زؤر نةبوو لةرابردوودا‪ ،‬هةتاوةكو سةردةمى حكومةتى‬ ‫محمد ِرةزا شاى ثةهلةوى كة دؤستايةتيةكى زؤرى‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئةمريكادا هةبووة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫«ئةو كةسةى كة زياتر هةستى بةخةيال و ئةنديَشةى‬ ‫ع��ةرةب دةك��رد وةك‪( :‬هنرى كسنجةر)ى وةزي��رى‬ ‫َ‬ ‫طةل‬ ‫دةرةوةى ثيَشووى ئةمريكا بوو بة هاوكارى لة‬ ‫س��ةرؤك (نيكسون) طةيشتنة ئةو قةناعةتةى كة لة‬ ‫ناوةراست بؤ‬ ‫بارترين توخمى هاوكيَشةى ِرؤذهةآلتى‬ ‫ِ‬ ‫طةيشتن بة مةبةست (محمد ِرازا ثةهلةوي) شاى ئيَرانة‪،‬‬ ‫بؤ ئةم مةبةستة ئةمريكا ثشتى بة ضةند بؤضونيَك‬ ‫بةستبوو بةم شيَوةية‪:‬‬ ‫‪ .1‬ئيَران وآلتيَكى عةرةبى نية‪ ،‬طةمارؤى نةوتيشى‬ ‫بةسةر هيض وآلتيَكدا نةسةثاندووة‪.‬‬ ‫‪ .2‬لة كاتى ثيَويستدا تواناى هةية ئةوةندة نةوت‬ ‫بةرهةم بهيَنيَت بؤ ِرؤذئاواو هاوثةيمانانى تا جيَطةى‬ ‫نةوتى بةستراوى عةرةب بطريَتةوة‪.‬‬ ‫‪ .3‬هةروةها ئيَران وآلتيَكى عةرةبى نية لة توانايدا هةية‬ ‫هيَ‬ ‫َلى ثةيوةندى لة َ‬ ‫ببةستى‪ ،‬ئيسرائيل لة‬ ‫طةل تةلئةبيب‬ ‫َ‬ ‫خؤرئاواو لة كةنارى دةريارى سثييةوة وةك خةنجةريَك‬ ‫ضةقيَنراوةتة ثةراسوى عةرةب‪ ،‬بةهةمان شيَوة ئيَران‬

‫لةرؤذهةآلتةوة خةنجةريَكى‬ ‫لةسةرووى كةنداوةوةو‬ ‫ِ‬ ‫ترة بؤ الك��ةى ت��رى‪ ،‬شاى ئيَران خؤى بةميراتطرى‬ ‫طرى كويَرةى خؤبةزل‬ ‫ئةزانى و توشى‬ ‫تةختى كيسرا‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫زانين بووة‪ ،‬لةهةمان كاتدا رازا شا عةرةبى بةوة ثيَناسة‬ ‫كؤمةلة خيَ‬ ‫َ‬ ‫َليَكن و ذيانيان بةبةخيَوكردنى ِرانة‬ ‫دةكرد كة‬ ‫َ‬ ‫مةرةوة بةستووة نةك لة طةل ستراتيذيةتيةكانى نةوت‬ ‫ِ‬ ‫و شارستانيةتى جيهان‪ )2( .‬بؤية بةو هؤيةوة بووكة كة‬ ‫ثةهلةوى ثةيوةنديةكى ديثلؤماسى و ثةيوةندييةكى زؤر‬ ‫َ‬ ‫توندوتؤلى لة َ‬ ‫طةل ئيسرائيل هةبووة‪ ،‬بةجؤريَك كة ئيَران‬ ‫لة‪ %60‬ثيَداويستيةكانى ئيسرائيلى لةنةوت دابينكردووة‪.‬‬ ‫هةريةكة لة ئيَران و ئيسرائيل نويَنةراتيية سةرةكى‬ ‫سياسةتى ئةمريكايان دةكرد لة ِرؤذهةآلتى ناوةراست‪.‬‬ ‫شؤرشى‪1979‬سياسةتى دةرةوةى ئيَران بة‬ ‫بةآلم دواى‬ ‫ِ‬ ‫طؤرا كة كيَشةى فةلةستينى كردة ئةولةوياتى‬ ‫ئاراستيةكدا‬ ‫ِ‬ ‫هةرلةهةمان كاتدا َ‬ ‫بالويَزخانةى‬ ‫كارةكانى خ��ؤى‪،‬‬ ‫َ‬ ‫بؤبالويَزخانةى فةلةستين‬ ‫ئيسرائيل لة ت��اران ط��ؤرِا‬ ‫بةبرياريَكى حكومةتى تازة دروستبووى ئيَران‪ .‬بؤية‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫هةلساوة بةقؤستنةوةى كيَشةى‬ ‫ئيَران هةرلةوكاتةوة‬ ‫فةلةستين بؤ دذايةتى كردنى ئةمريكا و ئيسرائيل هةروةها‬ ‫بؤ َ‬ ‫ثالثشتى كردنى سياسةتةكانى خؤى بةكاردةهيَنيَت‪،‬‬ ‫لةرؤذهةآلتى‬ ‫بؤئةوةى بتوانيَت بةرذةوةندييةكانى‬ ‫ِ‬ ‫ناوةراستدا بةزيندوويى بميَنيَتةوة‪.‬‬ ‫لةبةرئةوة ئيَرانيةكان واى دةبينن كة كيَشةى فةلةستين‬ ‫بةتةنها كيَشةى نةتةوةى نية‪َ ،‬‬ ‫بةلكو كيَشةيةكى ئيسالمية‬ ‫بةجؤريَك كة لة ضوارضيَوةى نةتةوةيى دةرض��ووة‬ ‫بةرةو طؤرةثانيَكى فراوانى ئاينى ِرؤشتوة كة هةموو‬ ‫َ‬ ‫موسلمانانى عةرةب و غيرة عةرةب داكؤكى لةو كيَشة‬ ‫عاديلة بكةن‪ .‬هةروةها ئيَرانيةكان ئةمةيانكردوة بة‬ ‫َ‬ ‫لةطةل عةرةبدا‪)3(.‬‬ ‫ئامرازيَك بؤكؤبوونةوةى خؤيان‬ ‫ليَرةوة ئةوة دةردةكةويَت ئيَران دةيةويَت بةفاكتةرى‬ ‫ئاينى خؤى زياتر لة عةرةبةكان نزيك بكاتةوة‪ ،‬و‬ ‫تارادةيةك توانيويةتى ئةم كارة بكات‪ِ .‬رةنطة ئةمة‬ ‫باشترين ميكانيزم و كارت بيَت بةدةستى ئيَرانةوة‪ ،‬ضونكة‬ ‫لةرووى زمان و داب و نةريتةوة جياوازيةكى‬ ‫ئيَران ِ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل وآلتة عةرةبيةكان‪.‬‬ ‫زؤرى هةية‬ ‫بؤية سياسةتى ئيَران بةتايبةت سياسةتى دةرةوةى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتانى‬ ‫هةول دةدات بؤدروست كردنى كيَشة لةناو‬

‫ع��ةرةب��ى‪ ،‬ئ��ةم��ةش ب��ؤئ��ةوةى سةرنجى سياسةتى‬ ‫َ‬ ‫َودةولةتى لة س��ةر بةرنامة ئةتؤميةكةى خؤى‬ ‫ني‬ ‫َ‬ ‫البةريَت‪ ،‬بةشيَوةيةك لة شيَوةكان سةرقاليان بكات بةو‬ ‫كيَشةيةى كة ئيَران دروستى كردووة‪ .‬هةروةها ئيَران‬ ‫شةر بةوةكالةت (حرب بالوكالة) وةكو كارتيَك‬ ‫سياسةتى‬ ‫ِ‬ ‫بةكاردةهيَنيَت بؤ دوومةبةست‪:‬‬ ‫يةكةم‪ :‬بؤدذايةتى كردنى حكومةتى ناوخؤى‬ ‫َ‬ ‫دةولةتانى عةرةبى‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي ‪2010‬‬

‫‪19‬‬


‫ب��ؤ دذاي��ةت��ى ك��ردن��ى سياسةت و‬ ‫دووةم‪:‬‬ ‫بةرذةوةنديةكانى ئةمريكا بةطشتى و بةتايبةت ئيسرائيل‪.‬‬ ‫بؤ نموونة حزب اهلل لة لوبنان كة ئيَران َ‬ ‫ثالثشتى زؤرى‬ ‫ئةم ِريَكخراوة دةكات‪ ،‬بة تايبةت بةاليانى ئابوورى و مادى‬ ‫شةري بةوةكالةتى ثيَدةكات لةبةرذةوةندى‬ ‫وضةك‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫خؤى‪ ،‬هةروةها لة ليَدانى ِرذيَمى ديكتاتؤرى عيَراق‬ ‫َ‬ ‫لةسالى‬ ‫وروخاندنى لةاليةن ئةمريكا و هاوثةيمانةكانيةوة‬ ‫ِ‬ ‫‪ 2003‬و ئيَران قازانجيَكى زؤرى كرد‪ ،‬ضونكة ئةو ثارت‬ ‫و دةستة شيعانةى كة دذى ئةم سيتمة زؤردارة بوون‬ ‫و ئؤثؤزسيؤن بوون لة دةرةوة لة اليةك بوو بة هؤى‬ ‫بةهيَزبوونى ئةم ثارتة لة اليةكى تريشةوة بوبة هؤى‬ ‫ئةوةى ثارتة ئيسالمية شيعةكان ِر َ‬ ‫ؤلى زؤر بةهيَزيان‬ ‫طؤرةثانى سياسى عيَراقى‪.‬‬ ‫بؤدروستبوو لةسةر ِ‬ ‫لة دواى َ‬ ‫سالى ‪ 2005‬ثارتة شيعةيةكان دةسةآلتى‬ ‫باآليان هةية لة عيَراقدا‪ ،‬لةم َ‬ ‫هةلبذاردنةى دوايشدا‬ ‫توانيويانة بةشيَكى زؤرى كورسيةكانى ثةرلةمانى عيَراق‬ ‫بةدةستبهيَنن‪ .‬بةهؤى نزيكى سنوورةوة ئيَران هةردةم‬ ‫كار بةو ئاراستيةدا دةكات كة عيَراقيش ببيَتة وآلتيَكى‬ ‫شيعى مةزهةب‪ ،‬ئةمةش لةبةرئةوةى كةزؤرينةى‬ ‫دانيشتوانى عيَراق بةتايبةت ثاريَزطاكانى خوارو شيعةن‪.‬‬ ‫ئةمة جطة لةوةى بةشيَكى زؤرى ثارتة ئيسالمية‬ ‫شيعيةكان اليةنطرى زؤري��ان بؤ ئيَران هةية‪ .‬ئيَران‬ ‫دةتوانيَت بةوشيَوةى كةدةيةويَت بةكاريان بهيَنت‪،‬‬ ‫َ‬ ‫هةول دادات بؤئةوةى عيَراق‬ ‫لةبةرئةمةية كةئيَران‬ ‫بكاتة وآلتى شيعى دووةم‪ ،‬ضونكة ئةطةربيَت و لةمةدا‬ ‫سةركةوتن بةدةست بيَت ئةمة سةردةكيَشيَت بؤ‬ ‫دروستبوونى وآلتيَكى ترى شيعة مةزهةب‪ ،‬ئةو كات‬ ‫َ‬ ‫دةولةتى شيعى طةورة دروستدةبيَت كة هاوسنور‬ ‫دوو‬ ‫دةبن زؤر بةهيَزو ثتةوتر دةبن ِروخاندنيان ئاسان نابيَت‪.‬‬ ‫لة بةر ئةوةية ئيَستا ئيَران ترسى هةية لةاليةن ئةمريكا‬ ‫و وآلتانى ئؤروثى و ئيسرائيلةوة هيَرش بكريَتة سةرى‪.‬‬ ‫هةروةها ئيَران ب��ةردةوام هاوكارى داراى ثيَشكةش‬ ‫بةو بزوتنةوةية دةكات كة لةناو فةلةستيندان «زؤربةى‬ ‫ليَكؤلةرة ستراتيذةكان ثيَيان وابوو ئةو سةركةوتنةى‬ ‫كةب زوتنةوةى حةماس لة َ‬ ‫هةلبذاردنة ثةرلةمانيةكةى ‪25‬‬ ‫كانونى دووةم ‪2006‬ى بةدةستى هيَنا‪ ،‬شكستيَكى طةورة‬ ‫ناوةراستدا‪،‬‬ ‫لةرؤذهةآلتى‬ ‫ِ‬ ‫بوو بؤ سياسةتةكانى ئةمريكا ِ‬ ‫ضونكة ئةمة بوو بةهؤى بةهيَزبوونى زياترى ثيَطةى‬ ‫ئيَران‪.‬‬ ‫بؤية وةزارةتى دةرةوةى ئيَران هةرئةوكات ثيرؤزبايى‬ ‫لةو سةركةوتنةى حةماس كرد‪ .‬هةروةها خاليد مشعةل‬ ‫لة كانوونى يةكةمى ‪ 2005‬سةردانى ئيَرانى كردو لة‬ ‫ليَدوانيَكدا وتى‪ :‬ئيَران وبزوتنةوةى حةماس بةشيَكى‬ ‫ئةو بةرةيةكطرتوةن كة دذ بةدوذمنانى ئيسالمن‪.‬‬ ‫بةآلم لةزؤر ِروووةوة‪ ،‬هاوثةيمانى ئيَران و بزوتنةوةى‬

‫‪20‬‬

‫حةماس ب��ةردةوام كاريَكى نائاساى ب��ووة‪ ،‬ضونكة‬ ‫حةماس ريَكخراويَكى سونية لة ناوضةيةكدا دةركةوت كة‬ ‫ريَكخراوى (ئيخوان موسلمين) تيادا باآلدةستة‪ ،‬لة كاتيَكدا‬ ‫ئيَران سةرضاوةى بزوتنةوة ئيسالمية شيعةطةراكانة‪)4(.‬‬ ‫بؤية ئةمة دةرخ��ةرى ئةوةية كة ئيَران يارمةتى‬ ‫هةر بزوتنةوةيةك و دةستةيةك دادات كة دذايةتى‬ ‫َ‬ ‫دةولةتة نةيارو خراثةخوازةكان بكات‪،‬‬ ‫سياسةتةكانى‬ ‫َ‬ ‫دةولةتانى شةيتانى طةورة ناويان دةبات‪.‬‬ ‫كةئيَران بة‬ ‫هةروةها ئيَران دةورو نفوزيشى لة ئةفغانستاندا هةية‪،‬‬ ‫ضونكة ِرووخاندنى ِرذيَمى َ‬ ‫تاليبان لةاليةن ئةمريكا و‬ ‫هاوثةيمانانى بووة هؤى بةهيَزبوونى ثارتة شيعةكان‬ ‫لةطةل ِرذيَمى َ‬ ‫َ‬ ‫تاليبان‬ ‫كة كةمينةن‪ ،‬كة ئيَران خةريكبوو‬ ‫َ‬ ‫لةسالى ‪1998‬دا بضيَتة جةنطةوة‪ .‬لةوآلتى بةحريَنيشدا كة‬ ‫بنةرةتدا هاوثةيمانى بةهيَزى ئةمريكا‪ ،‬بةآلم لة طةلَ‬ ‫لة‬ ‫ِ‬ ‫ئةوةشدا ئيَران دةتوانيَت شيعة مةزهةبةكانى دانيشتوى‬ ‫َ‬ ‫بجوليَنيَت بةوةى كةبةشيَكى دانيشتوانى شيعة‬ ‫بةحريَن‬ ‫مةزهةبن‪ ،‬خيَزانيَكى سونى مةزهةب ئةو مةملةكةتة‬ ‫بةريَوة دةبات‪ .‬دةور و كاريطةرى ئيَران بؤجوآلندنى‬ ‫ِ‬ ‫شيعةكان لةويَداية كة ماوةماوة لةم وآلتةدا ثشيَوى‬ ‫دةكةويَتةوة لةاليةن شيعةكانةوة بةوةى كة جياكاريان‬ ‫لة َ‬ ‫لةرووى كارثيَكردن وثيَشكةش كردنى‬ ‫طةل دةكريَت ِ‬ ‫خزمةتطوزارييةوة‪)5( .‬‬ ‫ئيَران دةتوانيَت هةموو ئةو ثيَشويانة بقؤزيَتةوة‬ ‫هةم دذ بةسياسةتةكانى ئةمريكا هةم بؤ بةرنامة‬ ‫فراوانخوازيةكةى خؤى بةكاربهيَنيَت‪ ،‬ضونكة وا مةزةندة‬ ‫دةكريَت لة‪ %25‬دانيشتوانى بةحريَن شيعة مةزهةببن‪.‬‬ ‫بؤية لة دةرئةنجامدا هةموو ئةمانة ئةوة دةردةخات كة‬ ‫دةروات كةضؤن‬ ‫ئيَران سياسةتةكانى بةو ئاراستةيةدا ِ‬ ‫بتوانيَت ِر َ‬ ‫ؤلى ئيقليمى بؤ خؤى بةدةستبهيَنيَت‪ .‬كليلى‬ ‫ناوةراست‬ ‫ضارةسةرى هةموو كيَشةكانى ِرؤذهةآلتى‬ ‫ِ‬ ‫لةدةستى ئةمدابيَت‪ ،‬هةرلةبةر ئةمةشة ئيَستا دةيةويَت‬ ‫ضةكى ئةتؤمى بة دةستهيَنيَت‪ ،‬ضونكة ئةمة يارمةتى‬ ‫بنةرةتى دةبيَت بؤ ئةوةى بتوانيَت ِر َ‬ ‫ؤلى هةريَمى‬ ‫دةريَكى ِ‬ ‫ببينيَت‪ .‬بةآلم دذايةتى زؤرى دةكريَت لةاليةن ئةمريكاو‬ ‫وآلتانى ئةوروثى و ئيسرائيلةوة‪ ،‬بؤ ئةوةى كةئيَران‬ ‫نةبيَتة خاوةنى ضةكى ئةتؤمى‪ ،‬لةبةرئةوةى هةذموون‬ ‫و ِر َ‬ ‫لةراستيدا ترسى ئةمريكايش‬ ‫ؤل��ى زياد دةك��ات‪ِ .‬‬ ‫بةثلةى يةكةم ئةوةية كة ئيَران بطاتة ئةو ئاستةى‬ ‫كةر َ‬ ‫َريَت‪ ،‬ضونكة بةطةيشتن بةم ئاستة‬ ‫ؤلى هةريَمى بطي ِ‬ ‫ِ‬ ‫بةرذةوةنديية زيندووةكانى ئةمريكاو وآلتانى ئةوروثى‬ ‫دةخاتة مةترسيةوة‪ ،‬بةآلم ئيَران بؤ بةدةستهيَنانى ِر َ‬ ‫ؤلى‬ ‫هةريَمى هةربةردةوامة‪.‬‬ ‫توركيا و ِرؤلَى هةريَمى‬ ‫ئةو وآلتةى كة ئيَستا ناوى توركياية لة ميَذوودا‪،‬‬ ‫بةم شيَوةيةى ئيَستاى نةبووة‪َ ،‬‬ ‫بةلكو لة سةر شيَوةى‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي‪2010‬‬


‫ئيمثراتؤريتيَك طةورة بووة‪ ،‬كة زؤربةهيَز و فراوان‬ ‫و ط��ةورةب��ووة‪ .‬ئةويش ئيمثراتؤريةتى عوسمانية‬ ‫لةرؤذهةآلتى ناوةراستدا‪،‬‬ ‫كةدةسةآلتيَكى زؤرى هةبووة ِ‬ ‫كةبةشيَكى زؤرى وآلتانى عةرةبى لةذيَردةستدا بووة‪.‬‬ ‫خؤى بةنويَنةرى سةرةكى ئيسالم زانيوة بؤ ماوةى‬ ‫(‪َ )400‬‬ ‫َرةوى ئيسالمى كردوة‪.‬‬ ‫سال سةرؤكايةتى ِري ِ‬ ‫لة ِراستيدا عوسمانيةكان فاكتةرى ئايني يان كردوة‬ ‫َ‬ ‫بنةرةتى بؤ ليَكنزيكبوونةوة لة‬ ‫خاليَكى طرنط و‬ ‫بة‬ ‫ِ‬ ‫عةرةبةكان‪ ،‬ئةم فاكتةرة ئاينيةش بةشيَوةيةك لة‬ ‫شيَوةكان كاريطةرى هةبووةلةوةى كة عوسمانيةكان‬ ‫َ‬ ‫دةولةتى سةفةوى وشيعة مةزهةبى ثيَى‬ ‫دذايةتى‬ ‫بكةن‪ .‬بؤية «ئيمثراتؤريةتى عوسمانى لة سةرةتاى‬ ‫دروستبوون و طةشة كردنى وةكو ئيمثراتؤريةتيَكى‬ ‫فراوانخواز هاتةمةيدان و بةمةبةستى فراوانكردنى‬ ‫بةشةركردن كرد»‪.‬‬ ‫مةوداى دةسةآلتةكةى دةستى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫خةسلةتة فراوانخوازيةى‬ ‫سةرضاوة ميَذوييةكان ئةو‬ ‫ثةيرةو كردنى ثرةنسيثى‬ ‫ئيمثراتؤريةتى عوسمانى بؤ‬ ‫ِ‬ ‫دةطةريَننةوة‪ ،‬بةطويَرةى ئةو تيَطةيشتنةى‬ ‫جيهاد‬ ‫ِ‬ ‫عوسمانيةكان كاريان بؤ بآلوكردنةوةى سنورى ئاينى‬ ‫ئيسالم كردووة‪ )6( .‬بؤية ئةمة دةركةوتةى ئةوةية كة‬ ‫عوسمانيةكان ئاينى ئيسالميان بؤ زيادكردنى نفوزى‬ ‫اَ‬ ‫دةسةلتيان بةكارهيَناوة‪ ،‬هةروةها عوسمانيةكان‬ ‫خؤيان و‬ ‫ئةمةيان بؤ دذايةتيكردنى ئةوروثية مةسيحيةكان‬ ‫بةكارهيَناوة‪ ،‬هةربةهةمان فاكتةر ويستويانة ئؤرؤثا‬ ‫بخةنة ذيَردةستةآلتى خؤيانةوةو داطيرى بكةن‪.‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتى عوسمانى‬ ‫سولتانةكانى‬ ‫لةبةرئةوة هةميشة‬ ‫بةرنامةيةكردوة هةتاوةكو‬ ‫ثةيرةو و‬ ‫كاريان بةم‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫سةردةمى دةسةآلتى محمد فاتيح كة سالى‪ 1453‬توانى‬ ‫قوستةنتينيةى ثايتةختى بيزةنتيةكان داطيربكات و بيهيَنيَتة‬ ‫ذيَرخاوةنداريةتى خؤيةوة كةئةمة دةستةوكةوتيَكى طرنط‬ ‫بووة بؤ عوسمانيةكان‪ .‬ناثليؤن سةبارةت بةم شارة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةت بواية‪ ،‬قوستةنتينية‬ ‫دةليَت‪« :‬ئةطةر دونيا يةك‬ ‫باشترين شار بوو بؤئةوةى ببيَتة ثايتةختةكةى»‪ .‬لةبةر‬ ‫َ‬ ‫دةولةتى عوسمانى ِرؤذبة ِرؤذ فراوانتر‬ ‫ئةوة سنورى‬ ‫شةركردن بوونة لة‬ ‫خةريكى‬ ‫هةردةم‬ ‫ضونكة‬ ‫دةبوو‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫طةل دةولةتة ئؤرؤثية مةسيحيةكان‪.‬‬ ‫َ‬ ‫سةردةمى سولتان سليَمانى قانوونى بة سةردةمى‬ ‫َرينى ئيمثراتؤريةتى عوسمانى دادةنريَت‪ ،‬ضونكة‬ ‫زي ِ‬ ‫بةسةرسى‬ ‫�ت‬ ‫�‬ ‫�ش‬ ‫�‬ ‫ؤي‬ ‫دةر‬ ‫دةسةآلتيان‬ ‫عوسمانيةكان‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫كيشوةرى (ئاسياوئةوروثاوئةفريقا) دا‪)7(.‬‬ ‫َثةربوونى كات دةسةآلتى عوسمانيةكان‬ ‫بؤية بةتي ِ‬ ‫َ‬ ‫لة َ‬ ‫طةل هاتنى كةسايةتى و سولتانة بةهيَزةكان بؤ سةر‬ ‫كورسى دةسةآلت ئةم ئيمثراتؤريةتة بةهيَزتر بووة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫دةولةتة طةورةكان‬ ‫بةآلم دةركةوتنى هيَزو نفوزى‬ ‫َ‬ ‫دةولةتة‬ ‫لة ثيَش هةمووشيانةوة بةريتانيا بةدوايدا‬

‫ئؤرؤثيةكانى تر‪ ،‬مةوداو هيَزو دةسةآلتى عوسمانيةكان‬ ‫دةروات‪ .‬هةتاوةكو سةرةتاى‬ ‫ب��ةرةو كةمبوونةوة‬ ‫ِ‬ ‫سةدةى بيستةم و َ‬ ‫هةلطيرساندنى جةنطى جيهانى يةكةم‬ ‫َ‬ ‫ثال َ‬ ‫و ضوونى عوسمانيةكان بؤ َ‬ ‫دةولةتانى بةرةى‬ ‫ئةلمانيا‬ ‫ميحوةر وايكرد كة عوسمانيةكان بةرةو لة ناوضوون‬ ‫َ‬ ‫دةولةتانى بةرةى ميحوةريش توشى شكستيَكى‬ ‫بضن‪،‬‬ ‫طةورة هاتن‪ .‬ئةمة بوو بةهؤى ئةوةى كةهةموو سامان‬ ‫َ‬ ‫و َ‬ ‫دةولةتى عوسمانى وة ئةو خاك ووآلتانةى كة‬ ‫مولكى‬ ‫َ‬ ‫سةردةولةتة‬ ‫لة ذيَر دةسةآلتيدا بوون هةموويان دابةشى‬ ‫سةركةوتوةكانى جةنطى جيهانى يةكةم كران‪.‬‬ ‫بةواتايةكى تر جةنطى جيهانى يةكةم دوا ضركةى‬ ‫َ‬ ‫دةولةتى عوسمانى بوون‪ ،‬بةهةموو‬ ‫ساتةكانى تةمةنى‬ ‫هيَزو قةبارة طةورةى كة لةرابردوودا هةيبوو‪ .‬مؤمى‬ ‫تةمةنى كوذايةوة‪ ،‬بةنةمانى دةسةآلتيشى بؤشاييةكى‬ ‫دةسةآلتدارى لةو وآلتانةدا دروستكرد كة لة ذيَردةستيدا‬ ‫بوون‪ .‬هةريةكة لةبةريتانيا و فةرةنسا بة (ئينتداب)‬ ‫َ‬ ‫دةولةتى عوسمانيان طرتةوة‪ .‬ليَرةوة ناوضة‬ ‫جيَطةى‬ ‫ثربةيةخةكان و ناوضة ستراتيجيةكان لة نيَوان بةريتانيا‬ ‫ِ‬ ‫وفةرةنساو ِروسيا كةبةشيَكى زؤرى ناوضة عةرةبيةكانى‬ ‫دةطرتةوة دابةشكرا‪.‬‬ ‫بؤية دوا ب��ةدواى «هةرةسهيَنانى ئيمثراتؤريةتى‬ ‫عوسمانى‪ ،‬هةروةها ئةو بةرةيةى كةعوسمانيةكان‬ ‫َ‬ ‫لةطةليدا لةجةنطى جيهانى يةكةمدا‪،‬‬ ‫�ةرةوة‬ ‫ضوونة ش� ِ‬ ‫ل��ةدواى ئةمةوة توركيا لةذيَر ضةترى خةالفةتى‬ ‫بةرابةرى‬ ‫ئيسالميدا دةرضوو كة عوسمانيةكان خؤيان ِ‬ ‫ئيسالم زانيوة‪ .‬بؤية ليَرةوة توركيا كةوتة بؤشايى‬ ‫ئايدؤلؤذياييةوة‪ ،‬كة سةرجةم هيَزة سياسى و سةربازى‬ ‫و فكرييةكانى توركيا توشى وةها طرفتيَك ببوون‪.‬‬ ‫ل��ةم ك��ات��ةدا ك��ةم��ال ئةتاتورك دةرك���ةوت بؤ‬ ‫ِرزطاركردنى توركيا لة مةترسية دةرةكيةكان كة بةرةو‬ ‫لة ناوضوونى دةبرد‪ ،‬بؤية لة َ‬ ‫سالى ‪ 1923‬كؤمارى نويَى‬ ‫توركيا راطةيانرا كة سةربةخؤبوو‪ .‬ليَرةوة ئةتاتورك‬ ‫دةستى كرد بة ويَنةكردنى سياسةتيَكي دةرةكى تازة‬ ‫َ‬ ‫دةول��ةت و نزيكبوون‬ ‫كة لة سةر بنةماى علمانيةتى‬ ‫لةرؤذئاوا دامةزرابيَت ‪ ،‬بةثشت بةستن بةرةسةنايةتى‬ ‫ِ‬ ‫بةبنةرةتى‬ ‫ئةوروثى و ثيَكةوة بةستنى توركياي تازة‬ ‫ِ‬ ‫ئؤرؤثاى ِرؤذئاوة‪.‬‬ ‫ليَرةوة توركيا زياتر لة سةرمايةدارى ِرؤذئاوايى‬ ‫نزيكتردةبووة‪ ،‬لة سةروى هةمووشيانةوة لة بةريتانيا‬ ‫بةثيَى ئايدؤلؤذياى ئةتاتورك كة لة سةر بنةماى (ئاشتى‬ ‫لة ناوخؤ وئاشتى ل��ةدةرةوة) دامةزرابوو‪ ،‬هةروةها‬ ‫طةران بةدواى‬ ‫سياسةتى دةرةوةى توركيا لةسةربناغةى ِ‬ ‫َ‬ ‫توندوتؤل كردنى ثةيوةندى ئابوورى‬ ‫ئاسايشى توركيا و‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫و ثيَكةوةلكاندنى لة طةل كؤمةلةى ئؤرؤثى دامةزرابوو‪.‬‬ ‫(‪)8‬‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي ‪2010‬‬

‫‪21‬‬


‫لةبةر ئةوة ثاش نةمانى سةنط و ثيَطةى توركيا وةكو‬ ‫لةرابردوودا هةيبوو‪ ،‬ئةتاتورك هةردةم خةريكى ئاوةدان‬ ‫َ‬ ‫لةطةل وآلتانى ئةوروثى‬ ‫كردنةوةى وآلتةكةى بةيارمةتى‬ ‫بةتايبةت بةريتانيا‪.‬‬ ‫ثى كرد‪.‬‬ ‫دةستى‬ ‫كةى‬ ‫توركيزم‬ ‫ثان‬ ‫يان‬ ‫فراوانخوازى‬ ‫َ‬ ‫ثيَناسةيةكى هةمةاليةنة نيية بؤثان توركيزم‪« :‬ثان‬ ‫توركيزم بةواتايةكى طشتى بزوتنةوةيةكى ئايدؤلؤذياى‬ ‫كةدةيةوى يةكيَتى‬ ‫سياسى‪ ،‬و تارادةيةك كولتوريية‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫خةلكى تورك ن��ةذادى دونيا‪ ،‬ض بةشيَوةى‬ ‫زؤرب��ةى‬ ‫بةرقةراركردنى كؤفيدراسيؤنيَك لة وآلتانى تورك يان‬

‫‪ataturk‬‬ ‫َنى‪)9(».‬‬ ‫فيدراسيؤنيَكى توركى بةديارى بهي َ‬ ‫بةشيَوةيةكى طشتى ثان توركيزم لة كؤتايى سةدةى‬ ‫نؤزدةهةم وةكو ناسيوناليزميَكى ثاراطةندة‪ ،‬دةستى‬ ‫ثى كرد بؤئةو جؤرة بزوتنةوةية‪ ،‬كةوآلتيَكيان نية‪ ،‬و‬ ‫َ‬ ‫ئوميَديان بةكؤبوونةوةى دوورخراوةكان و ِرزطاركردنى‬ ‫َ‬ ‫خةيالى بةنيشتمانى‬ ‫ئةو خاكةنةية ض بةواقعى ض بة‬ ‫َ‬ ‫لةقةلةم دةدةريَت‪ .‬نموونةى ئةمة ئيسرائيل ثيَش‬ ‫ئةوان‬ ‫َ‬ ‫دامةزراندنى لةسالى ‪)10(.1948‬‬ ‫ثان توركستةكان سياسةتى فراوانخوازيان كردؤتة‬ ‫ثروثاطةندةيان بؤ دةكرد‪ .‬لة قؤناغى‬ ‫سياسةتى خؤيان و ِ‬ ‫ثيَشودا‪ ،‬كة ثان توركيزم هيَشتا ماهيةتى ناسؤناليزمى‬ ‫(بى نيشتمان)ى هةبوو‪ ،‬لةناو كةمينةيةك لة‬ ‫ثةراطةندة َ‬ ‫كةسةكان كة لةدةرةوة بوون هؤشيارييةكى سياسيان‬ ‫هةبووة ئةم بيروبؤضونة بةهيَزبووة‪ ،‬فراوانخوازى زؤر‬

‫‪22‬‬

‫ئاشكرا نةبووة‪ ،‬بةآلم دواتر ‪ ،‬ئايدؤلؤذياى ثان توركيزم‬ ‫لةكؤتايى ئيمثراتؤريةتى عوسمانى و ثاشان لةكؤمارى‬ ‫توركياى تازةدا زياتر طةشةى كردوة‪.‬‬ ‫ِرةطةزى فراوانخوازى يةكةم جار ِروويةكى ذيَرةكى‬ ‫هةبووة بة شيَوةيةكى اليةنطيرى و ئارةزوو دةردةكةت‪،‬‬ ‫َ‬ ‫لةطةل فراوانبووني طؤرانكارى ئايدؤلؤذى ثان‬ ‫بةآلم‬ ‫ؤذبةرؤذ زياتر و بةئاشكرا‬ ‫توركي‪ ،‬ئةم ئايدؤلؤذياية ِر‬ ‫ِ‬ ‫هةندى‬ ‫بةرةو فراوانخوازى دةضوو‪ ،‬تةنانةت توركةكان‬ ‫َ‬ ‫جار قسةيان لةبارةى (توركياى م��ةزن) لةدةرياى‬ ‫سثى ناوةراستةوة تا نزيكةى ئؤقيانوسى ئارام‪ .‬واتا‬ ‫زيادة خوازى بووة بةيةكيَك لة سيفاتة سةرةكيةكانى‬ ‫بزوتنةوةى فراوانخواز‪)11( .‬‬ ‫َ‬ ‫ثان توركيزم لة سةرةتاى سةرهةلدانيةوة تا كؤتايى‬ ‫َ‬ ‫دةولةتةوة‬ ‫جةنطى جيهانى يةكةم‪ ،‬لة اليةن سةركردايةتى‬ ‫لىدةكرا‪ ،‬ئةمة سةردةمى بووذانةوة و ئوميَدى‬ ‫ثشتطيرى َ‬ ‫طةورةبوو بؤ ثان توركستةكان‪ .‬بةآلم كؤتايى جةنطى‬ ‫جيهانى يةكةم و كةرت كةرت بوونى ئيمثراتؤريةتى‬ ‫�ةرووى‬ ‫�ةرووب� ِ‬ ‫عوسمانى ئةمة ب��ووة هؤى ئ��ةوةى ك� ِ‬ ‫زنجيرةيةك ويَرانكارى ببيَتةوة‪ .‬تةنها دةركةوتنى‬ ‫ِروخسارى مستةفا كةمال ئةتاتورك بوو‪ ،‬كة توركيا لة‬ ‫ذيَرضةثؤكى داطيركارى دريَذخايةن و جةورو ستةمى‬ ‫حكومرانية ِرزطاربكات‪.‬‬ ‫ئةو جؤرة‬ ‫ِ‬ ‫ئةتاتورك طةشتبووة ئةو قةناعةتةى كة توركيا‬ ‫نوى و لةسةر بنةماى‬ ‫تةنها لةسةرثايةى يةك وآلتى‬ ‫َ‬ ‫(نةتةوةطةرايي تورك)‪ ،‬ئةتوانيَت دريَذة بةمانةوةى خؤى‬ ‫َ‬ ‫َودةولةتى ئيمثراتؤريةتى‬ ‫بدات‪ ،‬نةك لةسةر بنةماى ني‬ ‫ئيسالمى‪ ،‬عوسمانى‪ ،‬تةنانةت ثان توركيزميش ‪)12(.‬‬ ‫توركيا و دةورى لةوآلتانى تر‬ ‫بيَطومان كاتيَك باسى ِر َ‬ ‫ؤلى هةريَمى دةكريَت‪ ،‬واتا‬ ‫َ‬ ‫دةولةتيَك بيةويَت لةدةرةوةى سنورةكانى خؤى هةذموون‬ ‫و كاريطةرى هةبيَت لةسةر كؤى كاروكردةوةى سياسى‬ ‫َ‬ ‫دةولةتى بةرامبةرى‪ .‬بةآلم‬ ‫و كؤمةآليةتى و كةلتورى‬ ‫بةمةرجيَك كةبةشيَك لة دانيشتوانى وآلتى بةرامبةر لة‬ ‫رةطةزى ئةم بن‪ ،‬هةرضةندة ئةمة َ‬ ‫بنةرةتى‬ ‫خاليَكى زؤر‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كةدةولةت بتوانيَت بةم ِرؤلة‬ ‫و طرنطة بؤ ئ��ةوةى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هةلبستيَت‪ ،‬بةآلم تاكة ثالنةريش نية‪ .‬بؤية توركياش ئةم‬ ‫هؤكارةى بةهةند وةرطرتوة كة بةشيَك لةوآلتانى ضوار‬ ‫دةورى نةتةوةى توركى تيادا دةذي��ت‪ .‬وةكوقوبرس‬ ‫طةلى‬ ‫و يونان وئيَران و عيَراق و سوريا و‪ ،‬هةروةها‬ ‫َ‬ ‫لةتورك زمانةكانى هةريةكة لةيةكيَتى سؤظيةت و‪ ،‬ضين‪،‬‬ ‫بالكان‪ ،‬عيَراق و ئيَران بةثلةى جؤربةجؤر نةياتوانيوة‬ ‫دةربرن‪.‬‬ ‫ديدو بؤضونى سياسى خؤيان‬ ‫ِ‬ ‫صابر بدرالدين لة ستراتيجى ثان توركيزمدا ِر َ‬ ‫ؤلى‬ ‫بنةرةتى بؤ توركيا ديارى دةكات و‪ ،‬ثيَشنيار دةكات‬ ‫َ‬ ‫دةليَت (بةهؤى هةستيارى وآلتانى ِرؤذئاواو ِروسياو‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي‪2010‬‬


‫وآلتانى ناوضة سةبارةت بةهةنطاوةكانى توركيا‪،‬‬ ‫بنةرةتى‬ ‫دةبيَت لة بةرامبةر ئةوةدا توركياش دةورى‬ ‫ِ‬ ‫ببينى لة ِرةوتى ثان توركيزمدا‪ ،‬لة‬ ‫و ِريَبةرايةتى كردن‬ ‫َ‬ ‫يةكةم هةنطاودا بؤ ئاويَتةكردن ويةكبوونى توركةكان‬ ‫�ةرووى فةرةهةنطىيةوة‬ ‫دةبيَت زؤر وريايانة تةنها ل� ِ‬ ‫دةورى سةركردايةتى ببينيَت)‪.‬‬ ‫لةراستيدا‬ ‫لة ِروانطةى توركياوة ئاسياى ناوةندى‬ ‫ِ‬ ‫وةك ناوضةكة بؤ تي َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل يةكيَتى‬ ‫َكةلبوونى خؤى‬ ‫ئةوروثا و ِرؤذئاواية‪ .‬توركيا لةهةمبةر وةرنةطرتنى‬ ‫ضاوةروانة لةثشت دةرطا داخراوةكانةوة‬ ‫يةكيَتى ئةورثا‬ ‫ِ‬ ‫بضيَتة ناو ئةم يةكيَتيةوة‪ .‬بؤية يةكيَك لةو ستراتيذيانةى‬ ‫كة ثيَويستة بطريَتة بةر بريتية لة باشتر كردنى ثةيوةندى‬ ‫َ‬ ‫طةل وآلتانى‬ ‫ئابوورى وسياسى و كولتووريةكان لة‬ ‫ِرؤذهةآلت بةتايبةت ئاسياى ناوةراست وقةفقاز‪)13( .‬‬ ‫هةروةها بوونى ضةند كؤماريَكى تورك زمان لة‬ ‫َ‬ ‫موسلمانى تورك‬ ‫دةوروبةرى توركيا ‪ ،‬وةكو كؤماريَكى‬ ‫لة قةفقاز‪ ،‬واتة ئازربايجان و ثيَنج كؤمارى ترى لة‬ ‫ئاسياى ناوةراست واتة‪ :‬قؤزاخستان (كازاخستان)‪،‬‬ ‫ئؤزباكستان‪ ،‬قةرقيزستان‪ ،‬توركمانستان‪ ،‬تاجيكستان‬ ‫(كة لةمةى دواييدا توركةكان كةمينة بوون‪ ،‬بةآلم طرنط‬ ‫بوون) دةركةوتن‪ .‬كة لةدواى ‪ 1991‬هةريةكة لةم وآلتانة‬ ‫سةربةخؤى خؤيان لة يةكيَتى سؤظيةتى جاران راطةياند‪،‬‬ ‫واتا دواى كؤتايى هاتنى جةنطى ساردو لةدواى ئةو‬ ‫دؤرانة طةورةيةى كةيةكيَتى سؤظيةت توشى هات لةسةر‬ ‫ِ‬ ‫دةستى ئةمريكا‪ ،‬ئيدى لةمة بةدوا ضيتر سؤظيةت تواناى‬ ‫ئةوةى نةبوو كةبةهيَز بتوانيَت ئةم كؤمارانة لةذيَردةستى‬ ‫خؤيدا بهيَ‬ ‫َليَتةوة‪ ،‬ضونكة لةاليةنى ئابوورييةوة توشى‬ ‫دارووخاندنيَكى زؤر ط��ةورة هاتبوو‪ .‬بؤية يةكيَتى‬ ‫ِ‬ ‫شةرى ساردةوة ئةو واقعة‬ ‫لةدواى‬ ‫ناضاربوو‬ ‫سؤظيةت‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫قبول بكات كةهاتبووة كايةوة‪ ،‬بيَطومان هةرةسهيَنانى‬ ‫يةكيَتى سؤظيةت بةو هةموو هيَزةى كة لةرابردوودا‬ ‫هةيبوو‪ ،‬وةكو دةرفةتيَك وابوو بؤ ئةم وآلتانة تاوةكو‬ ‫َ‬ ‫دةولةت بتوانن‬ ‫بتوانن بكةونة سةر ثيَى خؤيان و وةكو‬ ‫سةربةخؤيى خؤيان راطةيةنن‪.‬‬ ‫ذم��ارةى ئةو وةحدانةى كة لة يةكيَتى سؤظيةت‬ ‫َ‬ ‫دةولةت ثانزة يةكةبوون‪ ،‬ئيدى‬ ‫جيابوونةوة بوون بة‬ ‫َ‬ ‫دواى ئةمة ِروسيا تةنها وةكو دةولةتيَك مايةوةو‬ ‫َ‬ ‫سال بةهةموو‬ ‫نةك ئةو زلهيَزةى كة بؤ ماوةى (‪)45‬‬ ‫شيَوةيةك بةرةنطارى ئةمريكا دةبوةوة دذايةتى دةكرد‪،‬‬ ‫َ‬ ‫بةدةولةتيَك وةكو ئةوان‪ ،‬بةدةر لةمانةش‬ ‫هةروةها بوو‬ ‫ئةمريكا توانى لةناوسنوورى ئةم كؤمارانةوة يةكيَتى‬ ‫سؤظيةت ئيحتوا بكات‪.‬بةواتايةكى تر ئةم كؤمارانة بوونة‬ ‫هاوثةيمانى ئةمريكا زياتر لة واليةتة يةكطرتوةكانى‬ ‫ئةمريكا نزيكبوونةوة‪ ،‬ئةمةش لةديويَكى ترةوة سودى‬ ‫هةبوو بؤ توركيا بةوةى كةتوركيا لةناتؤدا ئةندام بوو‪،‬‬

‫وة ناتؤش ئةمريكا دةستى بةسةرداطرتبوو‪ ،‬واتا بوونى‬ ‫ئةمريكا لةم كؤمارانةدا ِريَطةخؤشكةر بوو بؤ توركيا لة‬ ‫ليَك نزيك بوونةوةى زياترى توركيا لةم وآلتانةدا‪ .‬بةدةر‬ ‫لةبنةماى زمان و ئاين و رةطةز‪.‬‬ ‫بؤ نموونة لة وآلتى «ئازربايجان لة ِرووى سنورةوة‬ ‫نزيكترين سنورة لة توركياوة لة‪ %78‬دانيشتوانةكةى‬ ‫ئ��ازةرن كةئةمان زمانةكةيان زؤر نزيكة لةزمانى‬ ‫توركياوة‪ .‬هةروةها كازاخستان كة طةورةترين وآلتى‬ ‫ناو ئةو شةش كؤمارةية‪ ،‬ئةم كؤمارة لة رووى كلتورةوة‬ ‫قؤزاغةكان ض لة ِرووى خزمايةتى و ِر َ‬ ‫ةضةلةك (ئيسالمى‬ ‫ل��ةرووى زمانةوة خزمةيتيةكى سةرنج‬ ‫سونى) و ض‬ ‫ِ‬ ‫ِراكيَشان لة َ‬ ‫طةل توركيادا هةية‪ .‬هةروةها ئؤزبةكستان‬ ‫ديسان ئةم وآلتة لة توركياوة نزيكة بةهؤكارى ئاينى‬ ‫كة سونى مةزهةبن‪ ،‬هةروةها زمانيش يةكيَكى ترة لةو‬ ‫هؤكارانةى كة دانيشتوانى ئةم وآلتة بةهؤيةوة مةيليان‬ ‫بؤ وآلتى توركيا هةية‪ )14( ».‬هةروةها توركيا ِر َ‬ ‫ؤلى‬ ‫هةية لةوآلتانى عةرةبيشدا‪ ،‬وةكو دةزانين تةنها دوو‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫طةل توركيادا هةية ئةوانيش‬ ‫دةول��ةت سنوريان لة‬ ‫هةريةكة لةعيَراق وسوريان‪ ،‬بةآلم لة وآلتانى عةرةبيدا‬ ‫توركيا زياتر لة هةموويان كة دةتوانيَت ِر َ‬ ‫ؤلى خؤى‬ ‫َريَت عيَراقة‪ ،‬يةكةم لةبةر نزيكى سنورى عيَراق‬ ‫تيادا بطي ِ‬ ‫لة َ‬ ‫طةل توركياوة دووةميش لة بةرئةوةى كةمينةيةكى‬ ‫توركمان لةناو عيَراقدا دةذين‪.‬‬ ‫توركيا بةئةركى خ��ؤى دةزان��يَ��ت ل��ةس��ةر ئةو‬ ‫ناحةقيانةى كة بةرامبةر بة توركمانةكانى عيَراق دةكريَت‬ ‫ؤلةى توركيا زياتر لةدواى َ‬ ‫بيَتةجواب‪ .‬ئةم ِر َ‬ ‫سالى ‪2003‬‬ ‫وة بةدةركةوت‪ ،‬كاتيَك كة ئةمريكا و هاوثةيمانةكانى‬ ‫بةبيانووى هةبوونى ضةكى ئةتؤمى لةعيَراقدا بةليَشاو‬ ‫ناوةراست‪ .‬لةبةر ئةوةى‬ ‫ِرويان كردة ناوضةى ِرؤذهةآلتى‬ ‫ِ‬ ‫لة سةردةمى ِرذيَمى بةعسدا‪ ،‬و ئةم ِرذيَمة داكؤكى لةوة‬ ‫دةكرد كة توركمان لةعيَراقدا نية‪ ،‬لة هةمانكاتدا توركياش‬ ‫هيض كاردانةوةيةكى بةرامبةر بةمة نةبوو‪ ،‬بةآلم دواى‬ ‫نةمانى دةسةآلتى شمولى لةعيَراقدا كرانةوةى عيَراق‬ ‫بةروى وآلتانى ئةمريكا و ئةوروثادا‪ ،‬توركيا بوارى‬ ‫ِ‬ ‫ئةوةى بؤ ِرةخساوة كة دةست تيَوةردان لة كاروبارى‬ ‫عيَراق تةنانةت شكاندنى س��ةروةرى عيَراقيش بكات‪،‬‬ ‫بةبيانووى بوونى ضةكدارانى ثةكةكة لة خاكى عيَراقدا‬ ‫و زيان بةتوركيا دةطةيةنن‪ .‬لةكاتيَكدا ثةكةكة داواى ئةو‬ ‫مافانة دةكةن كة ثيَويستة تاكيَكى كورديش وةكو تاكيَكى‬ ‫توركى هةبيَت‪ .‬بةآلم هةرضؤنيَك بيَت ئةمة دةستوةردانة‬ ‫لةكاروبارى ناوخؤى عيَراق و شكاندنى سةروةرى‬ ‫عيَراقة‪ ،‬ئةمة بةديوى ئاشكراى دةستتيَوةردانة‪ ،‬بيَطومان‬ ‫بةديوى نهيَنيشدا ضةند يارمةتى ئةو اليةنة سياسية‬ ‫عيَراقيانة دةدات كة لة بةرذةوةندى وآلتى توركيا لةسةر‬ ‫طؤرةثانى سياسى عيَراق كاردةكةن‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي ‪2010‬‬

‫‪23‬‬


‫ؤلى هةريَمى زؤر َ‬ ‫َرانى ِر َ‬ ‫خالى هاوبةش لة نيَوان‬ ‫بؤ طي ِ‬ ‫توركياو ئيَراندا هةية بة ئاراستةى وآلتانى عةرةبى(‪)15‬‬ ‫لةرووى ميَذووييةوة‪:‬‬ ‫ِ‬ ‫‪ .1‬هةردوو وآلتةكة لة رابردوو‪ ،‬لة كاتيَكى نزيكيشدا‬ ‫لة باردؤخيَكى زؤر طونجاودا بوونة لة َ‬ ‫طةل عةرةبدا‪،‬‬ ‫ئيَران لة ساييةى حكومةتى شاوة توركيا لة ِريَطةى‬ ‫ثةيوةندييةكى زؤر ثتةو ستراتيجى‪ ،‬لة َ‬ ‫طةل ئيسرائيلدا‬ ‫ثيَش ئ��ةوةى حزبى دادو طةشةثيَدان دةس��ةآلت‬ ‫بطريَتةدةست‪.‬‬ ‫‪ .2‬هةردوو وآلتةكة هةريةكةيان بةشيَك لة خاكى‬ ‫وآلتة عةرةبيةكانيان داطيركردوة ‪ ،‬ئيَران عةرةبستاني‬ ‫َ‬ ‫طةل بةشيَك لةئيماراتى عةرةبى‪ ،‬و‬ ‫داطيركردوة لة‬ ‫توركياش ليواي ئةسكةندةرؤنةى سورى داطيركردوة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫دةولةتةكة دةست تيَوةردان دةكةن لة‬ ‫‪ .3‬هةردوو‬ ‫كاروبارى سياسى عةرةبى لة ِريَطةى دوذمن كارى يان‬ ‫جياوازى لة َ‬ ‫طةل ئيسرائيلدا‪.‬‬ ‫‪ .4‬هةردوو وآلتةكة تةحةكوم دةكةن بة كةرةستةو‬ ‫ئ��اوى عةرةبييةوة لة ِرؤذه��ةآلت��ى عةرةبى‪ ،‬ئةمةش‬ ‫بةثيَى ئةو ِريزبةندييةى كة هةية وةكو ديدو بؤضوونى‬ ‫دياريكراويان لةسوريا و عيَراق‪.‬‬ ‫ثرؤذةى نيشتمانى‬ ‫‪ .5‬الى هةريةكة لة توركياو ئيَران ِ‬ ‫َ‬ ‫هةول ئةدةن لةو وآلتة عةرةبيةكاندا‬ ‫طةورة هةية‪ ،‬كة‬ ‫َ‬ ‫ثرؤذةنة و سةركةوتنى بةدةستبهيَنن‪.‬‬ ‫دلنيايى بؤ ئةو ِ‬ ‫طرنطترين َ‬ ‫بنةرةتى و ناكؤكى لةنيَوان توركيا‬ ‫خالى‬ ‫ِ‬ ‫وئيَران‬ ‫‪ .1‬وآلتى ئيَران توانيويةتى بضيَتة ناو كايةى سياسى‬ ‫لةريَطةى ئايدؤلؤذياوة‪ ،‬واتا لةم‬ ‫وآلتة عةرةبيةكانةوة ِ‬ ‫ِريَطةيةوة دةيةويَت بايةخ بدات بة نموونةى حوكمى‬ ‫ئيسالمى لة دروست بوونى َ‬ ‫دةلةتدا‪ .‬بةآلم لةهةمان‬ ‫كاتدا توركيا توانيويَتى بضيَتة ناو كايةى سياسى‬ ‫وآلتانى عةرةبيةوة يةك َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل كيَشةى‬ ‫هةلويَست بوون‬ ‫فةلةستيندا‪ ،‬وةهةروةها دةويَت نموونةيةك لةحوكمى‬ ‫عةلمانى ديموكرات ثيَشكةش بكات‪.‬‬ ‫َ‬ ‫هةول ئةدات بؤ رةتكردنةوةى ئيسرائيل و‬ ‫‪ .2‬ئيَران‬ ‫دانى ثيَدا نانيَت‪ .‬بؤية داواى ئةوة دةكات كة هاوثةيمانى‬ ‫َ‬ ‫بةهيَز لة َ‬ ‫بةرهةلستةعةرةبةكاندا ببةستيَت‪،‬‬ ‫طةل بزوتنةوة‬ ‫و ثيَشكةش كردنى ثشتطيرى سةربازى و غيرة سةربازى‬ ‫بؤ ئةو بزوتنةوةنة‪.‬‬ ‫لة اليةكى ترةوة توركيا دانى ناوة بةئيسرائيلدا‪ ،‬و‬ ‫َ‬ ‫لةطةليدا‪ ،‬هةروةها‬ ‫ثةيوةندنى زؤرباش و ثتةوى هةية‬ ‫ه� َ‬ ‫�ةول ئ��ةدات بؤ دؤزي��ن��ةوةى ِريَطةضارةى سياسى‬ ‫دانوسانكار‪ ،‬بؤ كيَشةى فةلةستين و كيَشةكانى ترى‬ ‫عةرةب و ئيسرائيل كةهةميشة صراعى لة سةر دةكةن‪،‬‬ ‫بؤية توركيا ثةيوةندييةكى سياسى دؤستايةتى لة‬ ‫َ‬ ‫طةل هةموو اليانةكاندا هةية‪ ،‬لة ناويشياندا بزوتنةوة‬

‫‪24‬‬

‫َ‬ ‫بةرهةلستكارةكانى هةريةكة لة فةلةستين و لوبنان‪.‬‬ ‫‪ .3‬وةآلمدانةوةى ئيَران بابةتية بؤ ئةو ملمالنيَيانةى‬ ‫كة لة نيَوان عةرةب ئيسرائيلدا هةية‪ ،‬ثيَى واية كة ئةمة‬ ‫صراعى مةزهةبية لة نيَوان سونة و شيعةدا‪ ،‬لة هةمان‬ ‫كاتدا توركياش ثيَى واية كة ئةم صراعة مةوزوعية ‪،‬‬ ‫بةآلم توركيا كاردةكات بؤ كةمكردنةوةى ئةو صراعانةى‬ ‫كة طريمانة دةكريَت لة داهاتوودا ِرووبدات‪ .‬لةميانةى‬ ‫دروستكردنى جؤريَك لة هاوسةنطى لة َ‬ ‫طةل ئيَراندا‪.‬‬ ‫هةول ئةدات بؤ َ‬ ‫َ‬ ‫دلنيابون لة هةذموونى خؤى‬ ‫‪ .4‬ئيَران‬ ‫َ‬ ‫هةندي ثيَكهاتةى‬ ‫لة عيَراقدا‪ ،‬لة ِريَطةى ثالثشتى كردنى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئ��ةوةدا نية كة عيَراق‬ ‫تايةفى تيايدا‪ ،‬و ئيَران‬ ‫بطةريَتةوة بؤ باريَكى يةكطرتوو و بةهيَز‪ ،‬كة لة ثيَشتردا‬ ‫ِ‬ ‫هةبووة‪ .‬بةآلم توركيا بةثيَضةوانةوة‪ ،‬دةيةويَت عيَراق‬ ‫بطريَتةوة بؤ بارودؤخيَكى ئارام‪ ،‬بةهيَز‪ ،‬و يةكطرتوو‪،‬‬ ‫ضونكة توركيا دةترسيَت كة باكورى عيَراق جيابيَتةوة‪،‬‬ ‫َ‬ ‫دةولةتي كوردى لة باكوردا ثيَكبهيَنن‪ ،‬كة‬ ‫وة بؤخؤيان‬ ‫دةست بطريَت بةسةر نةوتى كةركوك‪ ،‬و نةوتى باكورى‬ ‫ثي دةبةخشيَت بؤ‬ ‫عيَراقداكة ئةمةش هيَزيَكى بابةتى َ‬ ‫نزيك بوونةوة لة كوردى توركيا‪.‬‬ ‫َ‬ ‫هةول ئةدات بؤئةوةى هيَزيَكى سةربازى‬ ‫‪ .5‬ئيَران‬ ‫طةورة لةم ناوضةيةدا هةبيَت ‪ ،‬لة ِريَطةى دروستكردنى‬ ‫بيرورايةكى ديارى كراو بةتابيةت الى وآلتانى كةنداوى‬ ‫ِ‬ ‫عةرةبيدا‪.‬‬ ‫هةول ئةدات بؤ َ‬ ‫َ‬ ‫دلنيابوون لة‬ ‫لة هةمان كاتدا توركيا‬ ‫َ‬ ‫هةذموونى سياسى و ئابوورى لةكاروبارى دةولةتة‬ ‫لةريَطةى دروستكردنى هةنديَك هةذموون‬ ‫عةرةبيةكاندا‪ِ ،‬‬ ‫َ‬ ‫دةولةتى عةرةبى دياريكراودا لةثيَشةنطياندا‬ ‫هةندى‬ ‫لة‬ ‫َ‬ ‫ميسر‪.‬‬ ‫هةول ئةدات بؤ َ‬ ‫َ‬ ‫دلنيابوون لةهةذموونى لة‬ ‫‪ .6‬ئيَران‬ ‫َ‬ ‫دةولةتة كؤماريية عةرةبيةكاندا لة ِريَطةى‬ ‫هةندى لة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ثالثشتى كردنى حزب اهلل لة لوبنان‪ ،‬و بزوتنةوةى حةماس‪،‬‬ ‫هةروةها هيَزة سياسية عةرةبيةكانى تر‪ ،‬لة َ‬ ‫طةل ئةوةى‬ ‫هةنديَكيان ئةم دةستتيَوةردانةى ئيَران رةتدةكةنةوة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫هةول ئةدات بؤ ثاراستنى هةذموونى‬ ‫بةآلم توركيا‬ ‫لةهةندى لة كؤمارة عةرةبيةكاندا لة ِريَطةى‬ ‫خؤى‬ ‫َ‬ ‫ِرؤشنبيرييةوة‪ ،‬لة ثيَش هةمووشياندا دراما و زنجيرة‬ ‫توركياكان‪ ،‬هةروةها لة ِريَطةى ثةيوةنديية ئابوورى و‬ ‫لةطةل ئةوةى كة َ‬ ‫َ‬ ‫هةلويَستيَكى‬ ‫بازرطانى و طةشتةوة‪،‬‬ ‫باشى هةية سةبارةت بةكيَشةى فةلةستين‪ ،‬و مافةكانى‬ ‫طةلى َ‬ ‫فةلةستين‪.‬‬ ‫* ديدوبؤضونى ئةمريكا سةبارةت بةئيَران وتوركيا‬ ‫ئايا ئةمريكا دةيةويَت ِر َ‬ ‫ؤل بؤ كةميان بيَت؟‬ ‫يةكةم‪ :‬سةبارةت بة توركيا‪:,‬‬ ‫َ‬ ‫توركيا بة هؤى ئةو ثيَطة ق��وول و ستراتيجيةى‬ ‫كةلةم ناوضةيةدا هةيةتى بة تابيةتى لة نيَوان عةرةب و‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي‪2010‬‬


‫كةر َ‬ ‫ؤلى‬ ‫ئيَرانيةكاندا‪ ،‬ئيَستا زياتر لةهةركاتيَكى تر ئامادةية ِ‬ ‫ئةمرؤ بة ئاراستةيةكى ِروون و‬ ‫َريَت‪ .‬توركيا‬ ‫ِ‬ ‫زياتر بطي ِ‬ ‫دةروات لة زؤرينةى كيَشة عةرةبيةكان و هةتا‬ ‫ِراشكاودا ِ‬ ‫َ‬ ‫ئةو بارةى كةبةتةنطى دراوسيَيةكانيةوة ديَت‪ ،‬دلسؤزى‬ ‫هةية بؤيان‪ ،‬ئيَستا وآلتانى كاريطةر لةسةر سياسةتى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هةول ئةدةن كاريطةرى دروست بكةن‬ ‫َودةولةتى‬ ‫ني‬ ‫لةريَطةى توركياوة‪ ،‬ضونكة توركيا‬ ‫لةناوضة عةرةبيةكاندا ِ‬ ‫َ‬ ‫طةل وآلتانى عةرةبى‪.‬‬ ‫هاوثةيمانى بةهيَزى هةية لة‬ ‫بةتايبةتى لة َ‬ ‫سالى ‪ 2003‬توركيا ِريَطاى نةدا بة ئةمريكا‬ ‫تا لة خاكيةوة هيَرش بكاتة سةر وآلتى عيَراقى دراوسيَى‪،‬‬ ‫هةروةها بةجيَهيَشتنى ئةردوغان لة (منتداى دافؤس) لة‬ ‫ثيَناو كيَشةى عةرةبدا بوو بةتايبةت كيَشةى كةرتى غزة‬ ‫لةفةلةستين‪.‬‬ ‫ثةيوةنديةكانى نيَوان توركيا و ئةمريكا بةضةند‬ ‫بارودؤخيَكدا ِرؤيشتوة هةتا سةردةمى ئيدارةى‬ ‫كور‪ ،‬بةآلم لة سةردةمى ئيدارةى باراك ئؤبامادا‬ ‫بؤشى ِ‬ ‫ثةيوةنديةكانى نيَوان توركيا و ئةمريكا تارادةيةك‬ ‫هيَوربوونةوةى بة خؤيةوة بينيوة‪ ،‬بؤية ئةردؤغان‬ ‫سةبارةت بةم ثةيوةندية َ‬ ‫دةليَت‪( :‬ثةيوةنديةكانمان لة‬ ‫سةر بةهاى سياسى هاوبةش و شاراكةتى ستراتيجى‬ ‫دةوةستيَت‪ ).‬هةروةها َ‬ ‫دةليَت (ثةيوةندى نيَوان توركيا و‬ ‫دةروات كة زياتر‬ ‫ئةمريكا فرة ِرةهةندة بةرةو ئةوة ِ‬ ‫َ‬ ‫قوول بيَتةوة و هةموو ِرؤذيَك زياتر بةهيَز تر ببيَت‪.).‬‬ ‫توركيا جةخت لةسةر ئةوة دةكاتةوة‪ ،‬كة يارمةتى‬ ‫دةرى ئةمريكايةو و دةشبيَت لة داهاتوودا لة هةريةكة‬ ‫لة ئةفغانستان و بةتايبةت لة هيَزى ناتؤدا كةتوركيا‬ ‫ثشكيَكى سةرةكى هةية لةم حلفةدا‪ ،‬هةروةها لة دووبارة‬ ‫بونيادنانةوةى عيَراقدا َ‬ ‫ثال ثشتى ئةمريكا بكات(‪)16‬‬ ‫ِرؤلَى توركيا لةم خاآلنةدا دةردةكةون‬ ‫‪ .1‬كشانةوةى هيَزةكانى ئةمريكا لةعيَراقدا‪ ،‬واتا‬ ‫ئةمريكا دةيةويَت دواى خؤى دةور و ِر َ‬ ‫ؤلى سةرةكى‬ ‫بدات بةتوركيا نةك ئةوةى ئيَران يان هيَزيَكى عةرةبى تر‬ ‫هةيمةنةو نفوزى لةم وآلتانةدا هةبيَت‪.‬‬ ‫‪ .2‬نزيكبوونةوةى ئةمريكا لة توركيا لة ئيدارةي‬ ‫ئؤبامادا‪ ،‬واتاى ئةوة دةطةيانيَت كة ئةمريكا ترسيَكى‬ ‫هةية لةوةى كة توركيا لة روسيا نزيك ببيَتةوة بةتايبةت‬ ‫دواى ئ��ةوةى كة ئيدارةى بؤش ت��ارادةك لةم وآلتة‬ ‫دووركةوتبوةوة واتا لة توركيا‪.‬‬ ‫‪ .3‬هةروةها بةرنامةى ئةتؤمى ئيَران‪ ،‬ئةمريكا‬ ‫َ‬ ‫طةل سياسةتةكانى ئةمريكادا‬ ‫دةيةويَت توركيا ليَرة لة‬ ‫َ‬ ‫هاوهةلويَست بيَت بؤ ئةوةى ئيَران نةبيَتة خاوةنى ئةم‬ ‫َ‬ ‫ضةكة ‪ ،‬نةك ئةوةى كة دةورى بيَاليةن ببينيَت‪ ،‬بةلطةى‬ ‫ئةمةش ئةوةية كة توركيا داواى ئةوةى كردبوو كة ِر َ‬ ‫ؤلى‬ ‫َريَت لة نيَوان هةردووالدا بةآلم ئةمريكا‬ ‫ناوبذيوان بطي ِ‬ ‫ئةمةى رةتكردةوةو‪ ،‬ئةمةش ئةوة دةطةيةنيَت دةبيَت‬

‫توركيا لة َ‬ ‫طةل سياسةتى ئةمريكادا بيَت بؤئةوةى كة ئيَران‬ ‫ناوةراستدا‪.‬‬ ‫لةرؤذهةآلتى‬ ‫ِ‬ ‫نةبيَت بةخاوةنى ئةم ضةكة ِ‬ ‫‪ .4‬هةروةها توركيا ثيَويستى بة ئةمةريكاية كة يارمةتى‬ ‫بدات بؤ دذايةتى كردنى ثارتى كريَكارانى كوردستان كة‬ ‫لةناو خاكى عيَراقدان‪ ،‬ئةمةش َ‬ ‫خاليَكة كةوا لة توركيا‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئةمريكادا ثةيوةندى توندتؤل بكات‪،‬‬ ‫دةكات زياتر‬ ‫ضونكة ئةمريكا دةتوانيَت ئةمة وةكو كارت بؤ الواز‬ ‫كردنى توركيا بةكاربهيَنيَت‪.‬‬ ‫‪ .5‬وةرطرتنى توركيا بةئةندام لة يةكيَتى ئةوروثا‪،‬‬ ‫توركيا بةو ئاراستةيةدا كاردةكات كة ئةمريكا يارمةتى‬ ‫بدات‪ ،‬ئؤباما لةسةرانى وآلتانى بيست لة نيسانى(‪)2009‬‬ ‫دا‪ ،‬داواى لةوآلتانى ئةوروثى كرد كةتوركيا وةكو ئةندام‬ ‫َ‬ ‫قبول بكةن‪.‬‬ ‫هةموو ئةمانة دةرخةرى ئةو راستيةن كة توركيا و‬ ‫ئةمريكا دوو وآلتى هاوثةيمانى ستراتيجى يةكترين‪،‬‬ ‫َ‬ ‫لةطةل يةكتريدا هةية‪.‬‬ ‫بةرذةوةندى هاوبةشى زؤريان‬ ‫ئةمريكا وةكو َ‬ ‫ئةلقةى ثيَكةوة طريَدةرى خؤى و وآلتانى‬ ‫جيهانى ئيسالمى سةيرى توركيا دةكات‪.‬‬ ‫بؤية ئةم ثةيوةندية طريمانة ناكريَت لة داهاتودا بةرةو‬ ‫خراث بوون و َ‬ ‫بروات‪ ،‬لةبةرئةوة ئةمريكا‬ ‫ئالؤز بوون ِ‬ ‫َ‬ ‫زياتر لة َ‬ ‫طةل ئةوةداية كة ِرؤلى هةريَمى لة داهاتوودا‬ ‫َريَت نةك ئيَران‪.‬‬ ‫توركيا بيطي ِ‬ ‫ديدى ئةمريكا سةبارةت بةئيَران‬ ‫بةطشتى رةنطة بؤضوون و سياسةتى ئةمريكا بةرامبةر‬ ‫َ‬ ‫لةهةول دان‬ ‫لةورووةى كة ئيَران واز‬ ‫بة ئيَران ئاشكرا بيَت‬ ‫ِ‬ ‫بؤ بةدةستهيَنانى ضةكى ئةتؤمى بهيَنيَت لةبةرامبةرةدا‬ ‫ئةمريكاو وآلتانى ئةوروثا ثةيوةندى بازرطانى و‬ ‫َ‬ ‫دةطةريتةوة بؤ‬ ‫لةطةل ئيَراندا دةبةستن‪ .‬ئةمةش‬ ‫ئابوورى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ئايدؤلؤذياى ليبرالى كة ئةمريكا هةلطريَتى‪ ،‬يةكيَك لةخالة‬ ‫برةى ثشتى ئةم ئايدؤلؤذياية بريتية لة‬ ‫بر ِ‬ ‫بنةرةتيةكانى ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتاندا‪ .‬واتا لة بةرامبةر‬ ‫بازرطانى ئازاد لة نيَوان‬ ‫دةست َ‬ ‫هةلطرتن لة ثيتاندنى يؤرانيؤم بؤ بةرهةمهيَنانى‬ ‫ضةكى ئةتؤمى وآلتانى ئةمريكا وئؤرؤثا دةرط��اى‬ ‫بةرووى ئيَراندا دةكةنةوة‪ .‬بةآلم ئيَران دةست‬ ‫بازرطانى ِ‬ ‫بةردارى بةرنامةى ئةتؤمى خؤى نابيَت لة َ‬ ‫طةل ئةوةى‬ ‫َ‬ ‫َودةولةتى زؤرى لةسةرة‪ ،‬بةردةواميش‬ ‫كة فشاريَكى ني‬ ‫سزا كانى لةسةر زياد دةكةن بةآلم ئةو هةر بةردةوامة‪،‬‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئةوةدا‬ ‫بةآلم ئةمريكا و وآلتانى ئةوروثى هةرطيز‬ ‫نين كة ئيَران ببيَتة خاوةنى ئةم جؤرة ضةكة‪ ،‬ضونكة‬ ‫مةترسى لةسةر بةرذةوةنديةكانيان دروست دةبيَت لة‬ ‫ناوضةى ِرؤذهةآلتى ناوةراستدا‪ ،‬بةتايبةت ئةمريكا زؤر‬ ‫لة بةرذةوةنديةكانى دةترسيَت كة بكةويَتة بةرمةترسى‬ ‫ئيَران كة ئةطةر خاوةنى ئةم جؤرة ضةكةبيَت‪.‬‬ ‫َ‬ ‫بؤية ئةمريكا لة َ‬ ‫طةل ئةوةدا نية كة ئيَران ئةم ِرؤلة‬ ‫َريَت‪ ،‬خاوةنى هةيمةنة و نفوز بيَت لةم ناوضةيةدا‪،‬‬ ‫بطي ِ‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي ‪2010‬‬

‫‪25‬‬


‫ضونكة ئيَران دذى خواست و بةرذةوةنديةكانى‬ ‫ئةمريكاية‪.‬‬ ‫ئايا عةرةب ضؤن دةورى توركيا و ئيَران وةردةطرن؟‬ ‫سياسةتى هةريةكة ل��ةم وآلت��ان��ة طرنطة بةالى‬ ‫هةريةكةيانةوة لةوةى كةضؤن بتوانن ثةرة بة سياستة‬ ‫َ‬ ‫دةولةتة عةرةبيةكان‬ ‫فراوانخوازةكةى خؤيان بدةن‪.‬‬ ‫ديدوبؤضونيان جياوازة بؤ هةريةكة لةتوركياو ئيَران‪:‬‬ ‫سةبارةت بة ئيَران‬ ‫َ‬ ‫بةهؤى ئةوةى كةئيَران هةول ئةدات بؤ بةدةستهيَنانى‬ ‫ضةكى ئةتؤمى‪ ،‬ه��ةروةه��ا س��وري��اش بةهؤى ئةو‬ ‫ثيَشيَلكاريانةى كة دذ بةمافةكانى مرؤظي دةك��ات‪.‬‬ ‫نةبوونى بنةماكانى ئايدؤلؤذياى ليبراليةت كة ئةمريكا‬ ‫َ‬ ‫هةلطرى ئةو بنةمايانةية وبانطةشةى بؤ دةكات‪ ،‬لةم‬ ‫َ‬ ‫اليانةوة هةردوو وآلتةكة دذايةتيان لةطةل ئةمريكادا‬ ‫هةية‪ .‬ئةمة بؤتة هؤىليَك نزيك كردنةوةيان لةيةكتر‪،‬‬ ‫َرنةوة‬ ‫تةنانةت هةنديَك سةرةتاى ئةم ثةيوةنديانة دةطي ِ‬ ‫شؤرشى ئيسالمى َ‬ ‫سالى‪. 1979‬‬ ‫بؤ‬ ‫ِ‬ ‫َروانينيان‬ ‫ي‬ ‫ديدوت‬ ‫عةرةبيةكان‬ ‫وآلتة‬ ‫بة‬ ‫سةبارةت‬ ‫بةآلم‬ ‫ِ‬ ‫جياوازة بةرامبةر بة ئيَران‪ ،‬هةنديَكيان لةو ئايدؤلؤذياية‬ ‫دةترسن كة ئيَران َ‬ ‫هةليطرتوة‪ ،‬بةتايبةت ئةو وآلتانةى كة‬ ‫بةشيَك لة دانيشتوانةكةى شيعى مةزهةبن‪ .‬لة اليةكى‬ ‫ترةوة بوونى سةرضاوةى زؤرى كةرةستةو سامانى‬ ‫سروشتى بةتايبةت نةوت‪ ،‬نةبوونى هيَزى ثيَويست لةم‬ ‫وآلتانةدا بؤ ثاريَزطارى كردن ليَى زياتر ئةم مةترسييةى‬ ‫دروست كردوة‪.‬‬ ‫َروانينى عةرةب سةبارةت توركيا‬ ‫ديدو تي ِ‬ ‫َ‬ ‫توركيا ب��ةردةوام هةولى ئ��ةوةى داوة كة دةورى‬ ‫َريَت بؤ ضارةسةركردنى ئةو كيَشةنةى‬ ‫ناوبذيوانيَك بطي ِ‬ ‫كةهةية لةوآلتانى عةرةبى بةتايبةت كيَشةى عةرةب‬ ‫ئيسرائيل‪ .‬تةنانةت بؤ كيَشةى ئةتؤمى ئيَرانيش توركيا‬ ‫داواى ئةوةى كردوة كة دةورى نيَوةندطيرى ببينيَت‬ ‫لةنيَوان ئةمريكا وئةوروثا وئيَراندا‪ ،‬بةآلم ئةمريكا ئةمةى‬ ‫َ‬ ‫لةطةل سوريادا‬ ‫رةتكردؤتةوة‪ .‬هةروةها توركيا ثةيوةندى‬ ‫جياوازة‪ ،‬بةهؤى بوونى كيَشةى ئاو لةنيَوان توركيا‬ ‫وسوريادا‪ .‬هةروةها بةهؤى ثةيوةندى نزيكى توركيا‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئيسرائيل‪ ،‬و داطيركردنى بةرزايةكانى جؤالن‬ ‫لةاليةن ئيسرائيلةوة كةخاكى سوريا‪ .‬بؤية ثةيوةندى‬ ‫نيَوان ئةم دوو وآلتة ثةيوةنديةكى ئاساى نية‪.‬‬ ‫َرانى ئةم ِر َ‬ ‫ؤل��ة‬ ‫* ئايا لةداهاتوودا كةميان لةطي ِ‬ ‫سةركةوتن بةدةست دةهيَنن؟‬ ‫بيَطومان هةردوو وآلتةكة سياسةتةكانيان بة ئاراستةى‬ ‫دةروات‪ ،‬ب��ةآلم ئ��ةوةى لةداهاتوودا‬ ‫فراوانخوازيدا‬ ‫ِ‬ ‫طريمانةى سةركةوتنى ليَى دةكريَت ِرةنطة ئيَران بيَت‬ ‫نةك توركيا ئةويش لةبةر ئةم خاآلنةية‪:‬‬ ‫‪ .1‬بوونى ئابووريةكى طةورة و ثتةو‪ ،‬وةكو وتراوة‬

‫‪26‬‬

‫كةئابوورى ديوى دووةم��ى سياسةتة‪ ،‬ضونكة ئيَران‬ ‫بريَكى زؤرى نةوتة و يةدةكيَكى زؤرى نةوتيشى‬ ‫خاوةنى ِ‬ ‫هةية‪.‬‬ ‫َ‬ ‫‪ .2‬هةولدانى ئيَران بؤ بةدةستهيَنانى ضةكى ئةتؤمى‬ ‫ئةطةرهاتوو لةداهاتوودا بةدةستى بهيَنيَت‪ ،‬ئةوة جانسى‬ ‫َرانى ِر َ‬ ‫ؤلى هةريَمى‪ ،‬ضونكة‬ ‫زياتر دةدات بةئيَران بؤ طي ِ‬ ‫لةناو وآلتانى عةرةبيدا هيض كاميان خاوةنى ئةم جؤرة‬ ‫ضةكة نين‪.‬‬ ‫‪ .3‬بوونى ذم��ارةي��ةك��ى زؤر لةشيعى مةزهةب‬ ‫َ‬ ‫بةثالشتى‬ ‫لةدانيشوانى وآلتانى عةرةبى كةهةميشة ئيَران‬ ‫خؤيان دةزانن لةبةرامبةر وآلتانى سونى مةزهةبدا‪،‬‬ ‫بةتايبةتى شيعةكانى هةريةكة لةعيَراق وسعودية و‬ ‫يةمةن وبةحريَن و لوبنان ‪......‬هتد‪.‬‬ ‫َ‬ ‫هةوالطرى ثيَشكةوتوو‪،‬‬ ‫‪ .4‬هةروةها بوونى دةزطاى‬ ‫َ‬ ‫هةوالطرى (ساواك) ة‪ ،‬كةضةندين لق وشانةى‬ ‫كةدةزطاى‬ ‫نهيَنى لةو وآلتانى عةرةبيدا هةية كةكار بؤ سةركةوتنى‬ ‫سياسةتةكانى ئيَران دةكةن‪.‬‬ ‫َ‬ ‫بةرهةلست كارةكان لةناو‬ ‫‪ .5‬يارمةتى دانى بزوتنةوة‬ ‫وآلتانى عةرةبيدا ليَرةدا حةماس باشترين نموونةية‪.‬‬ ‫‪ .6‬ثتةوى سيستةمى سياسى ئيَرانى دةور و ِر َ‬ ‫ؤلى خؤى‬ ‫هةية‪ ،‬كةهةميشة يةك دةنطن بةرامبةر بةسياسةتةكانى‬ ‫وآلتانى دذ بةئيَران و ب��ةرةى ئؤثؤزسيؤن و حزبى‬ ‫حاكمةوة‪.‬‬ ‫سةرضاوةكان‪.:‬‬ ‫(‪ )1‬سعد حقي توفيق‪ ،‬عالقات العرب الدولية‪ ،‬في مطلع القرن الحادي العشرين‪،‬‬ ‫(عمان‪ :‬دار وائل للنشرالتوزيع‪، )2003:‬ص ‪313‬‬ ‫(‪ )2‬محمةد حةسةنةين هةيكةل‪ ،‬جةنطى كةنداو طومانةكانى سةركةوتن‪ ،‬و‪:‬‬ ‫على ميرزا عارف هةورامى‪ ،‬ب ش‪ ، 1‬سليَمانى‪ :‬ضابخانةى ضوارضرا‪،‬ال‪58‬‬ ‫(‪ )3‬سعد حقى توفيق‪ ،‬سةرضاوةى ثيَشو‪،‬ال‪315‬‬ ‫َ‬ ‫راديكالى فةلةستين‪،‬‬ ‫(‪ )4‬د‪.‬كينس كاتزنان‪ ،‬ئيَران و حةماس و بزوتنةوةى‬ ‫دؤسى ئيَران‪ ،‬ذ‪( ،2‬سليَمانى‪ :‬سةنتةرى ليَكؤليَنةوةى ستراتيجى كوردستان‬ ‫َ‬ ‫‪ ،)2006‬ال‪22_20‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫(‪ )5‬فةيسةل على‪ ،‬سةرهةلدانةوةى تيَورى ئيَرانى بوونى بةحريَن‪،‬‬ ‫دؤسيَي ئيَران‪ ،‬ذ‪( ،7‬سليَمانى‪ :‬سةنتةرى ليَكؤلينةوةى سترايجى كوردستان‬ ‫‪،)2007‬ال‪114‬‬ ‫(‪ )6‬هيَمن ميرانى‪ ،‬توركيا و يةكيَتى ئةورثا‪( ،‬هةوليَر‪ ،‬ضابخانةى منارة‬ ‫‪ )2009‬ض‪ ،1‬ال‪29_ 28‬‬ ‫(‪ )7‬هةمان سةرضاوة‬ ‫(‪ )8‬د‪.‬غزوان هادى‪ ،‬العالقات العراقية التركيه بين الفراغ االيدلوجي والكمالية‬ ‫االوربية‪،‬الصباح‪ ،‬م‪.‬ع‪2009/8/26،‬‬ ‫(‪ )9‬جيكؤب الن��دؤ‪ ،‬ثانتوركيزم‪ ،‬و‪ :‬ئةوبكر خؤشناو‪ ،‬ض‪، 1‬سليَمانى‪:‬‬ ‫ضابخانةى سةردةم‪،2009 ،‬ال‪426‬‬ ‫(‪ )10‬هةمان سةرضاوة‪ ،‬ال‪328‬‬ ‫(‪ )11‬سوهةيال محةمةديان‪ ،‬ثان توركيزم و كاريطةى لة سةر ئاسايشى‬ ‫نةتةوةى ئيَران‪ ،‬دؤسيَي ئيَران‪ ،‬ذ‪، 7‬سةنتةرى ستراتيجى كوردستان‪،2007،‬‬ ‫ال‪45‬‬ ‫(‪ )12‬هةمان سةرضاوة‪،‬ال‪41‬‬ ‫(‪)13‬حةبيبوآل ئةبولحةسةن شيرازى‪ ،‬د‪.‬محمد رازة مةجيدى‪ ،‬سياسةت‬ ‫و حكومةت لة ئاسياى ناوةراست‪ ،‬و‪ .‬رةحمان ئةميرى‪ ،‬هةوليَر‪ :‬موكريان‪،‬‬ ‫ذ‪،6،2009‬ال‪39‬‬ ‫(‪ )14‬جيكؤب الندؤ‪ ،‬ال‪359_358_357‬‬ ‫(‪)202022=www.ahwewar.org/debate/show.art.asp?aid( )15‬‬ ‫(‪ )16‬زياد عبدالوهاب النعيمى‪،‬الروية االمريكية في دور توركيا االقليمى‪،‬‬ ‫مواضيع و ابحاث سياسية‪ ،‬الحوار المتمدن‪/‬العدد‪.28/5/2009-2660:‬‬ ‫* خويَندكارى زانستى سياسى‪ -‬زانكؤى سليَمانى‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي‪2010‬‬

‫***‬


‫ضةمكى‬

‫بةشدارى سياسى‬

‫لة سيستةمى سياسييدا‬

‫زانا تؤفيق *‬

‫ضةمكى بةشدارى سياسيى لة زمانى كورديدا‪ ،‬لة دوو وشةى‬ ‫(ب��ةش��دارى) و(سياسيى) ثيَك ديَ��ت‪ ،‬و ه��اووات��اى (‪Political‬‬ ‫‪ )Participation‬ئينطليزيي و (المشاركة السياسية)ي عةرةبيية‪ ،‬كة‬ ‫يةكيَكة لة ضةمكة طرنطةكانى ناو زانستى سياسيى و بابةتيَكى بايةخى‬ ‫َ‬ ‫َريت لة سيستةمى سياسيى‬ ‫كؤمةلناسى سياسيية‪ِ ،‬رؤليَكى طرنط دةطي ِ‬ ‫َ‬ ‫والتدا‪ ،‬و ثةيوةندييةكى ِراستةوخؤوتوندى هةية بة ديموكراسيةوة‬ ‫و بةيةكيَك لة جومطة سةرةكييةكانى دادةنريَت‪ .‬زانايان و بيرمةندانى‬ ‫بوارى سياسيى و فةلسةفى لة كؤنةوة بايةخيان بةم ضةمكة داوةو‬ ‫ِراظةى جياوازيان بؤ كردووة‪.‬‬ ‫لةرووى ميَذووييةوة‪ ،‬فكرةى بةشدارى سياسيى ثةيوةنديدارة بة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا خيَلةكيةكان بةرامبةر بة‬ ‫دارمانى‬ ‫و‬ ‫وةشاندنةوة‬ ‫هةل‬ ‫َذووى‬ ‫مي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫سةرهةلدانى شارو فكرةى هاوآلتيبوون ‪ ( )Citizenship‬الى يؤنانى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا مرؤييةكاندا‪،‬‬ ‫و ِرؤمانييةكان و طةشةكردنى دةسةآلت لة‬ ‫هاوكات بةثيَى ثيَشكةوتنةكانى فكرى سياسيى ئةم ضةمكةش طةشةى‬ ‫كردووة‪ ،‬هةروةها بة دةركةوتن و ثيَشكةوتنى حيزبى سياسيى و‬ ‫سيستةمى َ‬ ‫هةلبذاردن و ثةرلةمان و ئازاديية تاكةكةسيةكان بةشدارى‬ ‫َ‬ ‫دةولةت و حيزبة‬ ‫سياسيى لة ضوارضيَوةى دةستورو دامةزراوةكانى‬ ‫سياسييةكان فراوانبوونيَكى طةورةى بةخؤيةوة بينيوة(‪.)1‬‬ ‫كو َ‬ ‫مةلناسى‬ ‫بةآلم بايةخثيَدانى تيؤريى زانايانى سياسيى و َ‬ ‫سياسيى بة بةشداري سياسيى و بنةماكانى و ِرةهةند و ئاستةنط‬ ‫و َ‬ ‫َ‬ ‫ساالنى شةستةكان و حةفتاكانى‬ ‫بو‬ ‫ثالنةرةكانى‪،‬‬ ‫دةطةريَتةوة َ‬ ‫ِ‬ ‫سةدةى بيستةم‪ .‬لة ئيَستاشدا‪ ،‬كة سةرةتاى سةدةى بيست و‬ ‫زوريَك لة‬ ‫يةكةمة‪ ،‬طرنطيدان بةم بابةتة لة برةويَكى بةرضاوداية و َ‬ ‫َ‬ ‫سةرقالكردووة‪.‬‬ ‫زانا وبيرمةندان و تويَذةرانى‬ ‫بؤية ِريَكةوتنيَك نيية لةسةر ثيَناسةيةكى دياريكراو بؤ بةشدارى‬ ‫َ‬ ‫هةولدةدةين ضةند ثيَناسةيةكى جياوازى‬ ‫سياسى‪ ،‬ليَرةدا ئيَمة‬ ‫بخةينةروو‪ ،‬كة زانايان و تويَذةرانى بوارى‬ ‫سياسى‬ ‫بةشداريكردنى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫زانستى سياسيى لة ِرةهةندو طؤشةنيطاى جياجيا هةولى ناساندنى‬ ‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي ‪2010‬‬

‫‪27‬‬


‫ئةم ضةمكةيان داوة‪.‬‬ ‫(لؤسيان ب��اى) ضةمكى ب��ةش��دارى سياسيى‬ ‫بةشداريكردنى سياسيى بةثيَى ئةزموونة جياوازةكانى‬ ‫جيهان‪ ،‬بؤضةند جؤريَكى جيا داب��ةش دةبن وةك‬ ‫ئةمانةى خوارةوة(‪:)7‬‬ ‫يةكةم‪ :‬بةشدارى دةسةآلتى (المشاركة التسلطية)‪:‬‬ ‫واتة كةسيَك هةبيَت‪ ،‬كة نويَنةرايةتى جةماوةربكات‪ ،‬بة‬ ‫سيفةتى ئةوةى نويَنةرى هةموو َ‬ ‫خةلكة‪ ،‬ئةمة جؤريَكة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتى‬ ‫سةرهةلدانى‬ ‫كؤمةلطا كؤنةكان لة ثيَش‬ ‫كة‬ ‫نةتةوةيى ناسيويانة‪.‬‬ ‫دووةم‪ :‬بةشدارى دةستةيي (المشاركة الفئوية)‪:‬‬ ‫بةشدارى سياسى كورت دةكريَتةوة‪ ،‬لةسةر دةستةو‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطادا و فةرامؤشكردنى‬ ‫تاقميَكي دياريكراو لة‬ ‫دةستةكاني ديكة‪ ،‬زؤركات ئةم جؤرة بةشداري كردنة‬ ‫لة سيستةمة ديكتاتؤرييةكان و ئةو سيستةمانةى‬ ‫ثةيوةستن لةسةر جياوازى ِرةطةزى ياخود تايفةطةرى‪،‬‬ ‫َ‬ ‫دةولةتانى جيهانى سيَيةم بوونى‬ ‫بؤية لةزؤربةى‬ ‫هةية‪.‬‬ ‫سيَيةم‪ :‬بةشدارى ثةرةثيَدانى (المشاركة التعبوية)‪:‬‬ ‫وات��ة ثةرةثيَدانى جةماوةر كة زؤرب��ةى كات بة‬ ‫ئاراستةيةكى سياسيى دياريكراودا دةبيَت‪ ،‬وةك‬ ‫ئةوةى لة سيستةمى تاك حيزبى بةكارديَت‪.‬‬ ‫ض����وارةم‪ :‬ب��ةش��دارى ج��ةم��اوةرى (المشاركة‬ ‫الجماهيرية)‪ :‬واتة ِريَطةدان بة زؤرترين بةشدارى‬ ‫ئامانجدار لةاليةن هاووآلتيان جا بةشيَوةيةكى‬ ‫ثرؤسةى‬ ‫ِراستةوخؤبيَت ي��ان‬ ‫ناراستةوخؤ‪ ،‬لة ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫بريارة سياسييةكان و هةلبذاردنى‬ ‫دروستكردنى ِ‬ ‫فةرمانرةواكان بةشيوةيةكى خؤبةخشانةو هةستكردن‬ ‫ِ‬ ‫بة ليَثرسراويةتى‪.‬‬ ‫وةك دةردةكةويَت‪ ،‬بةثيَى ئةزموونة جياوازةكانى‬ ‫َ‬ ‫دةولةتان بيَت بةشداري كردنى سياسييش فؤرمى‬ ‫جياجيا لة خؤدةطريَت و ئةوة دةردةخات كة بةشدارى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطايةكى ترو لة‬ ‫كؤمةلطايةكةوة بؤ‬ ‫سياسيى لة‬ ‫سيستةميَكى سياسييةوة بؤ سيستميَكى ديكة جياوازة‪،‬‬ ‫هةرئةمةش واى ك��ردووة‪ ،‬كة زانايان و بيرمةندان‬ ‫جياوازى بكةن لةنيَوان سيستمة ديموكراتيةكان‬ ‫لة‬ ‫وناديموكراتيةكان‬ ‫ديكتاتؤرى‬ ‫وسيستةمة‬ ‫ِروانطةى بوون و نةبوونى بةشدارى سياسييةوة‪،‬‬ ‫وةك ِراستييةكى ئاشكرا دةردةكةويَت‪ .‬لة سيستةمى‬ ‫ديموكراسيدا ِريَ��ذةى بةشدارى كردنى سياسيى‬ ‫دةطةريَتةوة‬ ‫لةئاستيَكى بةرزداية‪ ،‬هؤكارى ئةمةش‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫برينى بةشدارى‬ ‫كةنالةكانى‬ ‫بؤ دةستةبةركردنى‬ ‫دةر ِ‬ ‫ِ‬ ‫و ب��ةرزى ئاستى ِرؤشنبيرى سياسيى و بةهيَزى‬ ‫دام��ةزراوة جؤربةجؤرةكانى سيستةمى سياسيى‪،‬‬

‫‪28‬‬

‫َ‬ ‫دةولةتانى سيستةمى ديموكراسى‬ ‫بةآلم بةثيَضةوانةى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا تازة ثيَطةيشتووةكاندا‪ ،‬بةشداري كردنى‬ ‫لة‬ ‫هاووآلتيان لة ئاستيَكى زؤر الوازداية و ناودةبريَت‬ ‫بة قةيرانى (بةشداري كردنى سياسي)‪ ،‬ئةم قةيرانةش‬ ‫بةندة بةالوازى دام و دةزطا سياسييةكان و نةبوونى‬ ‫ئةو ميكانيزمانةى كة وادةكات هاووآلتيان بةشدارى و‬ ‫لةثرؤسةى سياسيدا‪ ،‬ئةم قةيرانة‬ ‫كاريطةريان هةبيَت‬ ‫ِ‬ ‫لة زؤربةى قةيرانةكانى سيستةمى سياسيى بآلوترة‬ ‫َ‬ ‫دةطةريَتةوة‬ ‫دةولةتانى جيهانى سيَيةم‪ ،‬ئةمةش‬ ‫لة‬ ‫ِ‬ ‫بؤ ئارةزوونةبوونى سيستمى سياسي لة بةشداري‬ ‫هةرةشةيةك بيَت‬ ‫ثيَكردنى هاوآلتيان‪ ،‬وةك ئةوةى كة ِ‬ ‫فةرمانرةواكان و هةروةها‬ ‫بؤثيَطةى دةستةبذيَرى‬ ‫ِ‬ ‫خراثى بارودؤخى ئابوورى و كؤمةآليةتى لة زؤربةى‬ ‫َ‬ ‫دةولةتانة‪ ،‬دةكريَت بة هؤكاريَكى ديكة دابنريَت‪ ،‬كة‬ ‫ئةو‬ ‫وادةكات هاووآلتيان دوو ربكةونةوة لة بةشداريكردنى‬ ‫َ‬ ‫سةرقالبوونيان بة داواكارييةكانى‬ ‫سياسيى بةهؤى‬ ‫َ‬ ‫لةطةل نزمى ئاستى هؤشيارى‬ ‫ذيانى ِرؤذانةيان و‬ ‫سياسييان‪.‬‬ ‫ئةمةش دةبيَتة هؤكاريَك بؤ دريَذبوونةوةو هاتنة‬ ‫ئ��اراى قةيرانى ديكةى وةك قةيرانى شةرعيةت‬ ‫و دواكةوتنى طةشةسةندنى سياسي‪ ،‬بةهؤى ئةو‬ ‫ثةيوةنديية ِراستةوخؤييةى كة لة نيَوان بةشدارى‬ ‫سياسي و بةديهيَنانى ئامانجةكانى طةشةسةندنى‬ ‫سياسييداية‪ ،‬كاريَكى قورسة جياكردنةوةيان لة‬ ‫يةكترى‪ ،‬كة الى زؤريك لة زانايانى سياسيى جةختيان‬ ‫َ‬ ‫دةليَت‬ ‫لةسةركردؤتةوة‪ ،‬ه��ةروةك (هانتنطتؤن)‬ ‫ثرؤسةى‬ ‫«بةشدارى سياسيى يةكيَكة لة ِرةطةزةكانى ِ‬ ‫طةشةسةندني سياسي (‪ ،)8‬هةروةها تيؤريستيَكى‬ ‫(رؤب��ةرت دال) لة‬ ‫ديكةى زانستى سياسي بةناوى ِ‬ ‫يةكيَك لة ليَكؤلينةوةكانيدا ئاماذة بةوةدةكات‪ ،‬كة‬ ‫َ‬ ‫هةردةولةتيَكدا‪ ،‬بةثيَوةرى‬ ‫طةشةسةندنى سياسي لة‬ ‫َبركيَى سياسيى دةثيَويَت‪،‬‬ ‫بةشدارى سياسي و كي ِ‬ ‫هةروةها دةتوانين ثيَشكةوتنى ياخود دواكةوتنى‬ ‫ثي ديارى بكةين(‪ .)9‬بةشداريكردنيش كؤى‬ ‫وآلتى َ‬ ‫ِرةفتارة سياسيية جؤربةجؤرةكان دةطريَتةوة‪ ،‬وةك‬ ‫ثرؤسةى دةنطدان و خؤثيشاندانةكان‬ ‫بةشداريكردنى ِ‬ ‫و بوون بة ئةندام لة ثارت و ِريَكخراوة ساسييةكان‬ ‫و ضاالكية مةدةنييةكانى ديكة‪ ،‬بؤية ناكريَت تةنها‬ ‫ثرؤسةى دةنطداندا‪،‬‬ ‫بةشدارى سياسيى هاوآلتيان لة ِ‬ ‫كورت بكةينةوة‪ ،‬ضونكة ئةطةر بةثيَى ثيَوةرى دةنطدان‬ ‫بيَت‪ ،‬ئةوا دةبينين كة لة سيستمة ناديموكراتيةكاندا‪،‬‬ ‫ِرَي��ذةى دةنطدانى هاوآلتيان بةشيَوةيةكى بةرضاو‬ ‫َ‬ ‫دةولةتانى سيستمى ديموكراتيدا‪ ،‬بةآلم ئةو‬ ‫بةرزترة لة‬ ‫برين ودةنطدان و هةبوونى‬ ‫ادةر‬ ‫ر‬ ‫ئازادى‬ ‫هؤى‬ ‫ِريَذةية بة‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي‪2010‬‬


‫ديموكراتيةكانةوة نيية‪َ ،‬‬ ‫َ‬ ‫بةلكو بة ثيَضةوانةوة لة‬ ‫كةنالة‬ ‫ِ‬ ‫هةرةشة و توندوتيذى سياسيى‬ ‫ِريَطةى ئامرازةكانى‬ ‫ِ‬ ‫و تةزوير كردنى دةنطى َ‬ ‫خةلكةوةية‪ ،‬بةآلم لة سيستةمة‬ ‫ديموكراتيةكاندا ميكانيزمةكانى طوزارشت كردن لة‬ ‫ماف و ئازادييةكانى تاك دةستةبةركراوةو هاوآلتيان بة‬ ‫وبيروراكانى‬ ‫خواست وئازادى خؤيان بةشدارى دةكةن‬ ‫ِ‬ ‫دةردةبرن‪.‬‬ ‫خؤيان‬ ‫ِ‬ ‫هةريَمى كوردستانيش بةوثيَيةى كة دةضيَتة ناو‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا ت��ازة ثيَطةيشتووةكانةوة‪،‬‬ ‫ضوارضيَوةى‬ ‫قؤناغى ِراطوزةريداية و ذيان و بونيادى سياسي‬ ‫لة‬ ‫بةشيَوةيةكى تةندروست هةنطاوى نةناوة‪ ،‬بؤية بةشدارى‬ ‫سياسي هاووآلتيان لة ئاستيَكى الوازداي��ة‪ ،‬هؤكارى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةليَك فاكتةرةوة كة كاريطةري‬ ‫ئةمةش بةندة بة‬ ‫ثرؤسةى سياسيدا هةية‪.‬‬ ‫ِراستةوخؤيان لةسةر ذيان و ِ‬ ‫دةك��رَي��ت بطوتريَت دةس��ةآلت��ى سياسي لة دواى‬ ‫نةوةدةكانى سةدةى ِرابردوةوة لة هةريَمى كوردستاندا‪،‬‬ ‫كؤنتر َ‬ ‫ؤلى نوخبةيةكى سياسي‬ ‫لةذيَر هةيمةنة و‬ ‫ِ‬ ‫دياريكراودا بووة‪ ،‬كة لة نيَوان دوو حيزبى سةرةكيدا‬ ‫َ‬ ‫كةناليَكى طرنط‬ ‫دابةش ببوون‪ .‬بةوثيَيةى كة حيزب وةك‬ ‫وسةرةكى بةشدارى سياسيى دياريدةكريَت‪ ،‬بؤية هةر‬ ‫ناتةواوى و كةم و كورتييةك لة حيزبى سياسييدا‪،‬‬ ‫كاريطةرى لةسةر بونيادى سياسيى دادةنيَت‪ ،‬ئةمةش‬ ‫واى ك���ردووة‪ ،‬حيزب وةك كارةكتةريَكى سياسي‬ ‫سةرةكى لة هةريَمى كوردستاندا‪ ،‬لة كؤى ذيانى سياسيدا‬ ‫ئامادةيى هةبيَت و دامةزراوةكانى ثةرلةمان و حكومةت‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى مةدةنى و خويَندكاران و‬ ‫و ِريَكخراوةكانى‬ ‫َ‬ ‫دامةزراوةكانى ِراطةياندن‪ ،‬كة هةموو ئةمانة كةناليَكى‬ ‫ئاراستة‬ ‫طرنطى بةشداري كردنن لة ذيَر هةيمةنةو ِ‬ ‫و بةرذةوةندييةكانى حيزبدابن‪ .‬بةرئةنجامى ئةمةش‬ ‫بؤتة هؤى ئةوةى هاوآلتيان نامؤبن بةرامبةر ثرسة‬ ‫سياسييةكان و كاروبارى طشتى خؤيان و دةسةآلتى‬ ‫دابراوبيَت لة َ‬ ‫خةلك‪.‬‬ ‫سياسييش لة هةريَمى كوردستاندا ِ‬ ‫بةآلم ئةوةى تيَبينى دةكريَت لة ئيستادا‪ ،‬بةهؤى‬ ‫ثرؤسةى سياسيى‬ ‫بوونى قةوارة و اليةنى جياوازةوة لة ِ‬ ‫هةريَمى كوردستانداو دةركةوتنى ئؤثؤزسيؤنى سياسي‬ ‫لة ناو ثةرلةماندا‪ ،‬و ِر َ‬ ‫ؤل��ى ميدياي ئازاد (ئةهلى) و‬ ‫ئاراستةى دةرةوةو‬ ‫كرانةوةى هةريَمى كوردستان بة ِ‬ ‫تارادةيةك‬ ‫زيادبوونى هؤشيارى سياسيى هاووآلتيان ِ‬ ‫ِريَذةى بةشدارى سياسيى هاوآلتيان بةرةو بةرزبوونةوة‬ ‫دةروات‪ .‬لة ثيَناو بةرزكردنةوةى بةشدارى سياسيى لة‬ ‫ِ‬ ‫هةريَمى كوردستاندا‪ ،‬ئةوا ثيَويستة ضةند هةنطاويَك‬ ‫بنريَت وةك ئةمانةى خوارةوة‪:‬‬ ‫َ‬ ‫هةوليان‬ ‫يةكةم‪ :‬حكومةت و دامةزراوةكانى طةليَك‬ ‫لة ئةستؤداية‪ ،‬جا بةشيَوةيةكى ِراستةوخؤبيَت يان‬ ‫ناراستةوخؤ لةثيَناو هاندان و بةرزكردنةوةى ئاستى‬ ‫ِ‬ ‫بةشدارى سياسيى‪ ،‬هةر لة باشكردنى بارؤدؤخى ئابورى‬

‫و كؤمةآليةتى و كاركردن بة ئامرازة ديموكراتيةكان‬ ‫وريَزطرتن لة مافةكانى مرؤظ و زامنكردنى ئازادييةكان‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫بنةرةتى بةسةر‬ ‫انكارييةكى‬ ‫طؤر‬ ‫َت‬ ‫ي‬ ‫دةب‬ ‫دووةم‪:‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫كارو ضاالكييةكانى حيزبى سياسيدا بيَت‪ ،‬بة ئاراستةى‬ ‫ثرؤسةى دةركردنى‬ ‫زيادكردنى بةشدارى سياسيى لة ِ‬ ‫َ‬ ‫بريارةكان و هؤشياركردنةوةى تاكةكانى كؤمةلطا و ليَك‬ ‫ِ‬ ‫جياكردنةوةو سةربةخؤيى حكومةت لة دةستى حيزب‪،‬‬ ‫بةوثيَيةى ئةركى حيزبى سياسيية‪ ،‬كة هةلومةرجيَكى‬ ‫برةخسيَنيَت‪.‬‬ ‫لةبار بؤ بةشداريكردنى سياسى ِ‬ ‫سيَيةم‪ :‬ب��ةرز ك��ردن��ةوةى ئاستى ضاالكييةكانى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى مةدةنى لة ثةرةثيَدان بة‬ ‫دامةزراوةكانى‬ ‫فةرهةنطى مةدةنى و ِرؤشنبيرى سياسى‪ ،‬بيَطومان‬ ‫لةريَطةى سةربةخؤيى ئابوورييةوة بةئةنجام‬ ‫ئةمةش ِ‬ ‫دةطات‪.‬‬ ‫ضوارةم‪ :‬هاندانى دامةزراوةكانى ِراطةياندن بة هةموو‬ ‫جؤرةكانييةوة‪ ،‬لةثيَناو َ‬ ‫ثالثشتى بةشدارى سياسى و‬ ‫زيادكردن وئةكتيظ كردنى ِراى طشتى هةريَمى كوردستان‬ ‫سةبارةت بة ثرس و دؤزة سياسية جياوازةكانى ناوخؤو‬ ‫دةرةوةى هةريَم‪.‬‬ ‫طؤرانكاري كردن لةو‬ ‫و‬ ‫ضاكسازى‬ ‫هةروةها‬ ‫ثيَنجةم‪:‬‬ ‫ِ‬ ‫ياسايانةى بةشيَوةيةك لة شيَوةكان ئاستةنط وطرفت‬ ‫لة بةردةم كةمكردنةوةى ئاستى بةشدارى سياسى‬ ‫دادةنيَن‪ .‬بةتايبةت ئةو ياسايانةى كة ثةيوةنديان بة‬ ‫َ‬ ‫خو َ‬ ‫ثاالوتن و طرتنة دةستى‬ ‫هةلبذاردن و دةنطدان و َ‬ ‫َريية َ‬ ‫باالكانةوة هةية‪.‬‬ ‫ثؤستة سياسى و كارطي ِ‬ ‫سةرضاوةو ثةراويَزةكان‪:‬‬

‫(‪ )1‬عماد خلف جري ‪ ،‬سلطة الحزب الواحد واثرها في المشاركة‬ ‫السياسية‪ ،‬اطروحة دكتوراه‪( ،‬غيرمنشورة)‪ ،‬مقدمة الى كلية العلوم‬ ‫السياسية‪ ،‬الجامعة المستنصرية‪ ،‬بغداد‪ ،2006 ،‬ص ‪78‬ـ‪.80‬‬ ‫(‪ )2‬وةرطيراوة لة ‪ :‬د‪ .‬ثامر كامل محمد الخزرجى‪ ،‬النظم السياسية‬ ‫الحديثة والسياسات العامة ‪ -‬دراسة معاصرة في إستراتيجية إدارة السلطة‪،‬‬ ‫الطبعة األولى‪ ،‬دار مجدالوى للنشر والتوزيع‪ ،‬عمان ‪ -‬األردن‪،2004 ،‬‬ ‫ص‪.181‬‬ ‫(‪ )3‬د‪.‬عبدالهادى الجواهيرى‪ ،‬اصول علم االجتماع السياسى‪ ،‬الطبعة‬ ‫األولى‪ ،‬دار الطليعة‪ ،‬أسيوط‪ ،‬ليبيا‪ ،1996 ،‬ص ‪.55‬‬ ‫(‪ )4‬وةرطيراوة لة‪ :‬ريَبوار كةريم مةحمود‪ ،‬ثارتي سياسييةكان‬ ‫و راي طشتي‪ ،‬ضاثى يةكةم‪ ،‬دةزط��اى ضاث وثةخشى حةمدى‪،‬‬ ‫سليَمانى‪ ،2009،‬ل ‪.162‬‬ ‫(‪ )5‬وةرطيراوة لة‪ :‬د‪ .‬ثامر كامل محمد الخزرجى‪ ،‬مصدرسابق‪ ،‬ص‬ ‫‪.181‬‬ ‫َرانى‬ ‫(‪ )6‬د‪.‬كةمال ثؤالدى‪ ،‬ميَذووى هزرى سياسى لة ِرؤذئاوا‪ ،‬وةرطي ِ‬ ‫َ‬ ‫وةلةدبةطى و سيروان زةن��دى‪ ,‬بةرطى دووةم‪،‬ضاثخانةى‬ ‫ئ��ازاد‬ ‫وةزارةتى ثةروةردة‪ ،‬هةوليَر‪ ،2005 ،‬ل‪.107‬‬ ‫(‪ )7‬وةرطيراوة لة ‪ :‬د‪.‬رشيد عماره ياس‪ ،‬التنمية السياسية‪ ،‬ليَكضةرى‬ ‫ثيَشكةشكراو بؤخويَندكارانى قؤناغى دووةم��ى ‪ ،‬بةشى زانستة‬ ‫ِرامياريةكان‪ ،‬كؤليَذى زانستة ِراميارى وكؤمةآليةتييةكان‪ ،‬زانكؤى‬ ‫سليَمانى‪َ ،‬‬ ‫سالى ‪2007‬ـ‪.2008‬‬ ‫(‪ )8‬د‪ .‬ثامر كامل محمد الخزرجى‪ ،‬مصدرسابق‪ ،‬ص ‪.183‬‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلى مةدةنى وطةشةسةندنى سياسى‪،‬‬ ‫(‪ )9‬د‪ .‬سعيد حةجاريان‪،‬‬ ‫َرانى محمد امين عارف‪ ،‬طؤظارى مةدةنيةت ‪ ،‬ذمارة (‪ )3‬سليَمانى‪،‬‬ ‫وةرطي ِ‬ ‫‪،1999‬ل‪89‬ـ‪.90‬‬ ‫* دةرضووى بةشى زانستة ِراميارييةكان ـ زانكؤى سليَمانى‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي ‪2010‬‬

‫***‬

‫‪29‬‬


‫رةهةندةكانى جوطرافياى سياسى و‬ ‫ثةيوةندى بةضةمكى جيؤثؤلَتيكةوة‬

‫سةردار عبدالرحمن‬

‫‪30‬‬

‫جوطرافياى سياسى لقيَكة لةلقةكانى جوطرافياى مرؤيى كة بايةخ‬ ‫دةدات بةلي َ‬ ‫َكؤلينةوة لةثةيوةنديةكانى نيَوان بنةما جوطرافيةكان و‬ ‫يةكةراميارييةكان‪ .‬جوطرافياى سياسى لقيَكى كؤنى زانستى جوطرافياية‬ ‫َ‬ ‫ئةفالتون) لةسةريان نوسيوة هةتا ماوةى نيو سةدةش‬ ‫(ئةرستؤ و‬ ‫ضةمكةكةى بريتى بوو لة وتنةوةى ناوى ليستيَك لةيةكةى سياسى‪.‬‬ ‫شارةكانيان ثايتةختةكانيان سةنتةرةكانيان‪ ..‬بةهؤى ئةم شيَوازةوة‬ ‫شؤرشيَك بةسةر جوطرافيادا كرا‪ .‬ئةم لقةى جوطرافيا تا ماوةيةكى زؤر‬ ‫ِ‬ ‫دةطةرايةوة كة جوطرافى زانةكانى‬ ‫ئةوة‬ ‫بؤ‬ ‫ئةمةش‬ ‫نةدةدرا‬ ‫ثي‬ ‫بايةخى‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫سةدةى هةذدةم و نؤزدةم حةزيان دةكرد خؤ بدزنةوة لة َ‬ ‫باالدةستى‬ ‫هةريَمى سياسى وةك تةنها ضوارضيَوةيةك بؤ جوطرافياى هةريَمايةتى‪.‬‬ ‫دةترسان لةوةى ببنة ثاشكؤى ميَذوو‪ .‬دواتر ثةنايان بؤ بارودؤخةكةى‬ ‫سروشت برد جيهان كيشوةرةكانيان لةسةر بنضينةى هةريَمى سروشتى‬ ‫دابةش دةكرد لة َ‬ ‫طةل ثيَشكةوتنى لقةكانى زانستة سروشتيةكاندا سنورى‬ ‫ثشتطوى خست‪.‬‬ ‫سياسيان بةتةواوى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةدواى دوو سةدة كؤتاى هاتنى ميَذووى كؤن دروست بوونى دةولةتى‬ ‫بريوة و ليَرةدا ئاماذة بةطرنطترينيان دةكةين‬ ‫نةتةوةيى ضةند قؤناغيَكى ِ‬ ‫كةبريتين لة‪:‬‬ ‫قـــــؤناغى يةكـةم‪:‬‬ ‫ئةم شةثؤلة لةسةدةى (‪ 15‬تا ‪ )18‬دريَذةى كيَشا كة هؤى هاتنة ئاراى‬ ‫َ‬ ‫بةالم ئيَمة تةنها ئاماذة بة دوو ميكانيزمى سةرةكى‬ ‫ضةند فاكتةريَكن‪.‬‬ ‫دةكةينك‬ ‫‪ .1‬بةرةوثيَشبردنى ئاستى زانست و زانيارى بةهؤى داهيَنانةكانى‬ ‫َ‬ ‫شؤرشى ريَنسانس لةكيشوةرى‬ ‫سةرهةلدانى‬ ‫شؤرشى ثيشةسازى و‬ ‫ِ‬ ‫ئةوروثا‪.‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫‪ .2‬كردنةوةى كؤمةلطاكان‪ ..‬كةئةمةش كاريطةرى راستةوخؤى خالى‬ ‫َ‬ ‫دةولةت‬ ‫يةكةمى لةسةرة (نابيَت ئةوةشمان بيرضيَت بوونى هةنديَك‬ ‫دةطةريَتةوة بؤ سةردةمى ميَذووى كؤن وةك بريتانيا –ئيتاليا‪-‬فرنسا‪-‬‬ ‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي‪2010‬‬


‫ضين ‪ -‬ذاثؤن ‪ ......‬هتدد‪.‬‬ ‫قــــؤناغى دووةم‪:‬‬ ‫لةسةدةى (‪ )18‬تا سةرةتاكانى سةدةى (‪ )19‬دريَذةى‬ ‫كيَشا كةبةناوى شؤرشى ديموكراسيةوة لةئةوروثادا‬ ‫َ‬ ‫س��ةرى ه� َ‬ ‫دةول��ةت��ة‬ ‫�ةل��دا و ب��ووة ه��ؤى لةناوبردنى‬ ‫رةهاكان(مةزهةبى و ئيمثراتؤرو زؤر لةشانشينةكان) ئةم‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫فيودالى‪.‬‬ ‫دةولةتانة بوونة جيَطرةوةى ميراتطرى قؤناغى‬ ‫َ‬ ‫كة لةميَذووى مرؤظايةتيدا يةكةم دةولةتى نةتةوةييان‬ ‫ثيَكهيَنابوو و حوكميان دةكرد وةك (ئةمةريكا‪ -‬بةلجيكا‪-‬‬ ‫رؤمانيا‪-‬مةكسيك‪....‬هتد)‬ ‫قـــــؤناغى س َييةم‪:‬‬ ‫لةدواى شةرى جيهانى يةكةمةوة دةست ثيَدةكات لةثاش‬ ‫َ‬ ‫دةولةتة ئيمثراتؤريةكانةوة تةشةنةى كرد‬ ‫هةرةسهيَنانى‬ ‫َ‬ ‫ديارة مةبةستمان ئةوةنية بليَين قؤناغةكانى تر مةسةلةى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةاليةتى و ئايدؤلؤذيا و ‪...‬هتد‬ ‫فةراغى سياسى و‬ ‫رؤليان نةبينيوة‪َ ،‬‬ ‫َ‬ ‫بةلكو بةو ماناية لةضاو قؤناغةكانى ثيَش‬ ‫خؤى ئةمةى دواييان ئاستةنط و تةنطةذةى سياسى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةاليةتى زياترى ثيَوةديارة كةزؤر بةرفراوانى‬ ‫و‬ ‫َ‬ ‫دنياى طرتةوة و ضةند دةولةتيَكى قةومى دروست بوون‬ ‫لةمانةش (ئةندةنوسيا‪-‬بةرازيل‪-‬مةنطؤليا‪-‬ميانيمار)‬ ‫قـــؤناغى ضوارةم‪:‬‬ ‫لةدواى جةنطى جيهانى دووةمةوة دةست ثيَدةكات لةثاى‬ ‫دةولةتة كؤلؤنياليزمةكانةوة سةرى َ‬ ‫َ‬ ‫هةلداوة زؤر‬ ‫الوازى‬ ‫َ‬ ‫دةولةتى تازة دروست بوون وةك ‪ 0‬جةزائير –ئؤطةندا‪-‬‬ ‫بةنطالش‪-‬تشاد‪-‬سريالنكا‪-‬طابؤن)‬ ‫قــــؤناغى ث َينجةم‪:‬‬ ‫ئةم قؤناغة ل��ةدواى هةرةسهيَنانى بلؤكى خؤرئاوا‬ ‫َ‬ ‫لةسالى ‪ 1989‬دةست ثيَدةكات لةم قؤناغةدا زؤر‬ ‫َ‬ ‫دةولةتى كةمينة نةتةوةيى دروست بوون بةتايبةتى‬ ‫َ‬ ‫خؤرهةالتى سؤسياليستى سؤظيةتى جاران‬ ‫لةئةوروثاى‬ ‫وةك ( كرواتيا‪-‬ئؤكرانيا‪-‬جؤرجيا‪-‬ئةريتا‪-‬توركمانستان‪-‬‬ ‫َ‬ ‫مارشال)‬ ‫تاجاكستان‪-‬دوورطةكانى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاكاو زانست و بةرطة نةطرتنى ئةو‬ ‫ثيَشكةوتنى‬ ‫َ‬ ‫كةمينة نةتةواييانة لةضوارضيَوةى دةولةتة كالسيكيةكان‬ ‫َ‬ ‫كؤمةاليةتى و سياسى‬ ‫دا‪.‬دواتر نةبوونى دادثةروةرى‬ ‫و ئابوورى سةروةرى ياسا و ئازادى و ديموكراسى‬ ‫‪.‬طرنطترينان نةبوونى هيَ‬ ‫َلى جياكةرةوةى واقيعيانة‬ ‫لةنيَوان واقيعى ضؤنيايةتى و بارى ئابوورى و سياسى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتى‬ ‫كؤمةاليةتى طةلة ذيَر دةستةكان و رذيَم و‬ ‫و‬ ‫طةلة سةردةستةكان‪.‬‬ ‫قــــؤناغى شةشةم‪:‬‬ ‫قؤناغى سةردةمى بةجيهانى بوونة كة بة ئاستيَكى‬ ‫زؤر ثيَضةوانةى رةوش و دةستوورة كؤنةكانةوة بة هيض‬ ‫جؤريَك ناتواندريَت لة سةر سيستةمى ثيَوانة كؤنةكان‬ ‫ليَكبدريَتةوة‪.‬‬

‫بةكاره َينانى ضةمكى جوطرافياى سياسى‪:‬‬ ‫بةكارهيَنانى دةس��ت��ةواذةى جوطرافياى سياسى‬ ‫دةطةريَتةوة بؤ زاناى َ‬ ‫ئةلمانى (كانت ‪)1803-1724‬‬ ‫ئةم زاناية بةباوكى جوطرافياى سياسى دادةندريَت‬ ‫(كانت) لة محازةرةكانيدا بنضينةكانى جوطرافياى‬ ‫سياسى دةبةستةوة بةجوطرافياى سروشتيةوة‪َ ،‬‬ ‫بةالم‬ ‫بيروبؤضونةكانى لة َ‬ ‫ئةلمانيا و ناوةراستى ئةوروثا‬ ‫َ‬ ‫َنةدةثةرى هةرضةندة لة والتةكةى خؤيدا ذمارةيةك‬ ‫تي‬ ‫ِ‬ ‫خويَندكارى لةبةر دةستدا ثيَطةيشت وةكو (كارل ريتةر‬ ‫‪ 1859-1779‬و فردريك راتزل ‪ )1904-1844‬راتزل‬ ‫كتيَبيَكى دانا بةناوى (جوطرافياى سياسى) لةو كتيَبةكةيدا‬ ‫ئةو فاكتةرة جوطرافيانةى روون كردبؤوة كة كار دةكةنة‬ ‫َ‬ ‫دةولةت‪ .‬راتزل واى بؤ‬ ‫سةر دروست بوون و طةشةى‬ ‫َ‬ ‫دةولةت دةشيَت طةشة بكةن‬ ‫دةضوو كة سنوورةكانى‬ ‫يان بترازيَن هةتا دةطةنة سنوورة سروشتيةكةى خؤيان‬ ‫يان ئةويش ببةزيَنن طةر لة دةورو دراوسيَوة بةرطرى‬ ‫نةبوو بيرؤكةى (بوارى زيندو و المجال الحيوى) هيَناية‬ ‫كايةوة هةر ئةويش دروستكةرى راستةقينةى ئةم لقةى‬ ‫جوطرافيا بوو‪.‬‬ ‫(ئةندرية لويس) ثيَى واية جوطرافياى سياسى َ‬ ‫رؤلةيةكى‬ ‫شةرعى جوطرافياى مرؤيية‪ .‬ضونكة هةردوكيان جةخت‬ ‫دةكةنةوة لة سةر َ‬ ‫رؤلى بنةما جوطرافيةكان و كاريطةرى‬ ‫َ‬ ‫ؤطؤركار لة نيَوان زةوى و ئادةميزاد هةروةها‬ ‫ئال‬ ‫ِ‬ ‫هةردوكيان لي َ‬ ‫َكؤلينةوة دةكةن لةسةر ئةو ثةيوةندية‬ ‫َ‬ ‫جؤربةجؤرانةى كة لةنيَوان (سروشت و كؤمةلطا)دا‬ ‫هةية‪.‬‬ ‫جوطرافياى سياسى بةفراوانى كاركردن دةناسريَت بة‬ ‫َ‬ ‫طؤرانى رذيَمة‬ ‫هؤى زؤرى ذمارةى‬ ‫دةولةتانى جيهان و ِ‬ ‫َ‬ ‫سياسيةكان بة بةردةوامى و ئالؤزى ثةيوةندية نيَوخؤى‬ ‫َ‬ ‫دةولةتان طرنكى بوارى جوطرافياى‬ ‫و دةرةكيةكانى‬ ‫سياسى ئةوةية كة زانستى جوطرافيا وةك مادةيةك و‬ ‫مةنهةجيَك بةكارديَت لةضوارضيَوةى ليَكؤلينةوةكانيدا‬ ‫دادةريَذيَت‬ ‫هةروةها ضةندينى بنةما و ثرةنسيثى تايبةت‬ ‫ِ‬ ‫سةبارةت بةتوخمة شويَنة جياوازةكان‪.‬‬ ‫جوطرافياى سياسى ئةو ليَكؤلينةوانةش لةخؤدةطريَت‬ ‫كة لةسةر هةنديَك دياردةى سةر رووى زةويية‪ ،‬وةك‬ ‫(سنوورة سيايةكان‪ ،‬ثايتةختةكان‪ ،‬يان ليَكؤلينةوةكانى‬ ‫كيَشةو قةيرانى زؤربوونى ذمارةى دانيشتوان وةك‬ ‫كيَشةيةكى سياسى‪ ،‬يان ليَكؤلينةوةى كيَشةى رةنطاو‬ ‫رةنطةكانى ئةمريكا‪ ،‬كيَشةى كةمةينة سثيةكةى ئةفريقاى‬ ‫باشوور) ثيَويستة ئةو دياردانةى ترى سةرزةوى ئةوانةى‬ ‫ثشتطوى نةخريَن‬ ‫كة لة يةكةيةكى سياسيدا ريَكنةخراون‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َودةولةتيان ليَدةكةويَتةوة‬ ‫بةتايبةتى ئةوانةى كيَشةى ني‬ ‫وةك ئاوزيَلى روبارةكان‪ ،‬نيل لة نيوان سؤدان و ميسر‬ ‫و ئؤطةندا‪ ،‬روبارى سةند لةنيَوان هيندستان و ثاكستان‪،‬‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي ‪2010‬‬

‫‪31‬‬


‫هةروةها ئةو لي َ‬ ‫َكؤلينةوانةش لة خؤ دةطريَت كة لة‬ ‫َ‬ ‫هةنديَك ناوضةدا سةرهةلدةدةن‪ ،‬وةك ئاراستةيةكى‬ ‫جوداخوازى‪ ،‬وةك ناوضة كوردنشينةكانى (ئيَران و‬ ‫عيَراق)‬ ‫َ‬ ‫دةولةت وةك يةكةيةكى‬ ‫شايةنى باسة لةناو ئةم بوارانةدا‬ ‫سياسى طرنطى زؤر ط��ةورةى هةية لة جوطرافياى‬ ‫َ‬ ‫دةليَن طؤرةثانى‬ ‫سياسيدا‪ .‬تائةو رادةي��ةى هةنديَك‬ ‫جوطرافياى سياسى شيكردنةوةى ئةو ثةيوةنديانةية‬ ‫كة لةنيَوان دانيشتوان و ذينطة سروشتيةكةدا هةية لة‬ ‫َ‬ ‫دةولةتدا‪ ،‬جا ئةو ثةيوةنديانة دةرةكى بن‬ ‫ضوارضيَوةى‬ ‫َ‬ ‫ياخود ناوةكى‪ ،‬دةولةت فرمانيَك ئةنجام دةدات ئةويش‬ ‫كاركردنة بؤ خؤش طوزةرانى نةتةوةو ثاريَزطارى‬ ‫كردنى‪.‬‬ ‫بوارةكانى ل َيكؤ َلينةوةى جوطرافياى سياسى‪:‬‬ ‫‪ .1‬هةتا ضةند هاوسةنطى ريزبةندى جوطرافيايى هةية‬ ‫َ‬ ‫دةولةت و نةتةوةدا ‪ ،‬ئةمةش مةسةلةى سنوورة‬ ‫لةنيوان‬ ‫َ‬ ‫سياسيةكان دةوروذيَنيَت‪ ،‬كة ئايا دةولةتةكة كةمايةتى‬ ‫لةخؤ طرتووة‪ ،‬ياخود داخ��وازى هةية لةسةر ئةوةى‬ ‫كة هةريَمى ترى ماووةو كةوتؤتة دةرةوةى سنوورة‬ ‫سياسيةكةى‪.‬‬ ‫َ‬ ‫‪ .2‬ئةو دةرامةتانةى لةبةر دةستى دةول��ةت داية و‬ ‫بةجى كردنى ئامانجةكانى وةك‬ ‫جي‬ ‫َ‬ ‫بةكارى دةبات بؤ َ‬ ‫(خؤشطوزةرانى َ‬ ‫خةلك و ثاريَزطارى كردن) ئةوانةشى‬ ‫َ‬ ‫دةول��ةت‬ ‫وةك��و شويَنى جوطرافى قةبارةو شيَوةى‬ ‫بةمانايةكى تر ئةوفاكتةرانة دةطريَتةوة كةى كاردةكةنة‬ ‫سةر ستراتيذيةكةى‪ ،‬هةروةها ليَكؤلينةوةى دةرامةتة‬ ‫سروشتيةكان دةطريَتةوة كة ضؤن وةبةردةهيَندريَن‪.‬‬ ‫َ‬ ‫دةولةت‪ ،‬ضونكة‬ ‫‪ .3‬ليَكؤلينةوة لة بازرطانى دةرةكى‬ ‫بازرطانى يان دةبيَتة رةطةزى هيَز يان رةطةزى الوازى‬ ‫َ‬ ‫دةولةت‪ ،‬يان دةكريَت ئةم اليةنانة بةكاربهيَندريَت‬ ‫بؤ‬ ‫وةك هؤكاريَك بؤ بةدةستهيَنانى ئامانجيَكى سياسى‬ ‫يان بكريَتة فاكتةرى فشار‪ ،‬وةك ئةوةى رووي��دا لة‬ ‫راطرتنى ريَككةوتنامةى ناردنة دةرةوةى نةوتى َ‬ ‫والتانى‬ ‫شةرى عةرةب ‪-‬‬ ‫بازارةكانى ئةوروثا بةهؤى‬ ‫عةرةبى بؤ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ئيسرائيل‪ .‬لة ثايزى َ‬ ‫سالى ‪.1973‬‬ ‫َ‬ ‫كؤمةاليةتى دانيشتوان يان‬ ‫‪ .4‬يةطكرتوويى ثيَكةوةيى‬ ‫ثلةى يةكيَتى نةتةوايةتى يان ئةو فاكتةرانةى دةبنة مايةى‬ ‫َ‬ ‫هةلوةشان جا ئةمانة لةرووى‬ ‫يةطكرتنى يان مايةى‬ ‫رةطةزةوة بيَت يان لةرووى ئايينى و نةتةوايةتيةوة‪ ،‬و‬ ‫َ‬ ‫دةولةتةكة توانيويةتى‬ ‫لةوةش دةكؤليَتةوة كة هاتا ضةند‬ ‫يةكيةتى و ثيَكةوةيى ناوخؤيى بثاريَزيَت؟‬ ‫َ‬ ‫دةولةتة لة ناوخؤدا ويَكضوونى هةريَمايةتى‬ ‫ضةند ئةو‬ ‫تيَدا بيَت ئةوةندة زؤرتر بؤالى يةكتر ى رادةكيَشريَن‪.‬‬ ‫َ‬ ‫بةالم جياوازى‬ ‫ئةوةش بةهيَزى كيَشكردن دةناسريَن‪،‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةت دةكات‪.‬‬ ‫لةبةريةكهةلوةشاندنى‬ ‫هةريَمايةتى كار‬

‫‪32‬‬

‫رؤ َلى جوطرافياى سياسى لةبوارى ثراكتيكيدا‪:‬‬ ‫لةرووى ثراكتيكيةوة ئةم زانستة لة ليَكؤلينةوةكانيدا‬ ‫بة كؤمةليَك ئةنجام و بابةتى زانستى طةيشتووة‬ ‫كةتوانيويةتى دياردةكان دةستنيشان بكات و ضارةسةرى‬ ‫طونجاويش لة ريَطاى داتاو ئامار و ديكؤميَنت بؤ ئةم‬ ‫كيَشانة بدؤزيَتةوة زاناى بةناوبانط (والتةر ليثمان)‬ ‫دةليَت‪( :‬ناتوانين بانطةشةى ئةوة بكةين كة لةداهاتوودا‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى مرؤظايةتى بةرةو باشبوون دةضيَت تاوةكو‬ ‫نةطةينة دةرةنجاميَكى راست و تيَطةيشتنيَكى دروست بؤ‬ ‫بارودؤخى جيهانى ئةمرؤ‪ .‬بةشيَوةيةكى طشتى دةتوانين‬ ‫َ‬ ‫بليَين ضةند خاليَكى سةرةكى لة طرنطى ثراكتيكى‬ ‫جوطرافياى سياسيدا دةستنيشان بكةين‪:‬‬ ‫‪ .1‬دةرخستنى دؤخى راستةقينةى ذينطةى سروشتى‬ ‫بيردؤزى‬ ‫و مرؤيى يةكةراميارييةكان لةريَطاى‬ ‫شيكارييةوة‪.‬‬ ‫‪ .2‬بةشدارى دةكات لةديارى كردنى ويَنةى ئايندةى‬ ‫يةكة راميارييةكان و طرفتةجؤراوجؤرةكانى َ‬ ‫والتانى‬ ‫جيهان‪.‬‬ ‫َريَت‬ ‫‪ .3‬جوطرافياى سياسى دةتوانيَت رؤليَكى طةورة بطي ِ‬ ‫لة ثاراستن و بةرقةراربوونى سةقامطيرى ئاسايشى‬ ‫نةتةوةيى‪.‬‬ ‫«د‪.‬عبدالملعيم عبدالوةهاب» بةم شيَوةية ثيَناسةى‬ ‫جوطرافياى سياسى كردووة دةليَت جوطرافياى سياسى‬ ‫َ‬ ‫دةكؤليَتةوة‬ ‫بريتى ية لة (زانستيَكة لةو بنةما جوطرافيانة‬ ‫َ‬ ‫دةولةت هةية‬ ‫كة كاريطةريان لةسةر بةهيَزى و بيَهيزى‬ ‫يان لَي َ‬ ‫َكؤلينةوة لة يةكة سياسيةكان و سروشتى جوطرافيا‬ ‫دةكات لة رووى بوون و ثيَشكةوتنيان لة روانطةى‬ ‫هيَزةوة‪ ،‬هةروةها شيكردنةوة لة بنةماى ثةيوةندى‬ ‫َ‬ ‫َودةولةتان دةكات‪.‬‬ ‫ني‬ ‫[‪.‬تؤماس باوندس] دةليَت (جوطرافياى سياسى طرنطى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةدات بة لي َ‬ ‫دةولةتيش بةضةند‬ ‫دةول��ةت‪.‬‬ ‫َكؤلينةوةى‬ ‫كاريَك َ‬ ‫هةلدةستيَت كة بريتية لة ثاريَزطارى و ضاوديَرى‬ ‫َ‬ ‫ئةو كيان و ئايدؤلؤجيانةى كة دةولةتةكة ثيادةى دةكات‬ ‫َ‬ ‫هةولى ثيَشكةوتنى دةدات بؤ ئةوةى ذيانيَكى خؤش و‬ ‫و‬ ‫ئاسوودة فةراهام بكات‪.‬‬ ‫ئةمرؤماندا ليَكؤلينةوة‬ ‫جوطرافياى سياسى لة رؤذطارى‬ ‫ِ‬ ‫لة هةريَمة سياسيةكان و هةريَمة جوطرافيةكان دةكات‬ ‫كة ثانتايةكى فراوانى داطيركردووة لة ناوةندةكانى‬ ‫تويَذينةوة زانستيةكاندا‪ .‬بؤية ثيَويستة ليَرةدا جياوازى‬ ‫بكةين لة نيَوان (هةريَمى سياسى و هةريَمى جوطرافى)‪:‬‬ ‫‪ .1‬هةريَمى سياسى دياردةيةكى سروشتيية و خاوةن‬ ‫ثانتايةكى فراوانى زةويية وةك (هةريَمى دةري��اى‬ ‫ناوةراست و هةريَمى ناوضةى يةكسانى)‪َ .‬‬ ‫بةالم هةريَمى‬ ‫سياسى دياردةيةكى مرؤييةو خ��اوةن زةوييةكى‬ ‫دياريكراوة‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي‪2010‬‬


‫َ‬ ‫بةالم‬ ‫‪ .2‬هةريَمى جوطرافى دياردةيةكى جيَطيرة‪،‬‬ ‫هةريَمى سياسى دياردةيةكى ناجيَطيرة‪ ،‬ضونكة بةرهةمى‬ ‫طؤران داية‪.‬‬ ‫بيرى مرؤظةو بةرداوام لة ِ‬ ‫‪ .3‬هةريَمى جوطرافى سنوريَكى دياريكراوى نية‬ ‫َ‬ ‫بةالم هةريَمى سياسى سنوريَكى دياريكراوى روونى‬ ‫هةية بةتايبةتى كاتيَك نةتةوةكان سةربةخؤيى خؤيان‬ ‫دةستةبةر كرد‪.‬‬ ‫‪ .4‬ئةو دات��او زانياريانةى لةسةر هةريَمى سياسى‬ ‫دةست دةكةون لةناوةندةكانى تويَذينةوةكاندا هؤكاريَكة‬ ‫بؤ جياوازى لةهةريَمى جوطرافى ضونطة لةهةريَمى‬ ‫نوى كةمة ئةمةش هؤيةكةى‬ ‫جوطرافيادا داتاو زانيارى َ‬ ‫دةط��ةرَي��ت��ةوة بؤ نةبوونى دةزطايةكى تويَذينةوة‬ ‫لةناوضةكةدا‪.‬‬ ‫‪ .5‬هةريَمى جوطرافيا ميَذوويةكى كؤنى هةية‪َ ،‬‬ ‫بةالم‬ ‫هةريَمى سياسى ميَذوويةكى تازةى هةية كة دةطةريَتةوة‬ ‫بؤ سةرةتاو ناوةندى سةدةى بيستةم‪.‬‬ ‫جيؤثؤ َلتيك‬ ‫ثيَويستة ليَرةدا تيشكيَك بخةينة سةر ئ��ةوةى كة‬ ‫هةريةكة لة ضةمكى جوطرافياى سياسى و جي َ‬ ‫َؤثؤلتيك‬ ‫لة يةكتريةوة جياوازن لة روى ديدو تيَروانينيانةوة‪.‬‬ ‫جيَؤثؤلتيك زاراوةيةكى طريكية لة دوو برطة ثيَكديَت‬ ‫(‪ )geo‬بةماناى زةوى و ( ‪ )politics‬بةماناى سياسةت‬ ‫دَي��ت‪ .‬وات��اى ه��ةردوو برطةكة بةسةر يةكةوة واتاى‬ ‫(سياسةتى طؤى زةوى ) ديَت‪َ ،‬‬ ‫ناوةرؤكى ئةم‬ ‫بةالم ديارة‬ ‫ِ‬ ‫زانستة ئةو ماناية ناثيَكيَت بةطويَرةى ئةم راظةكارانةى‬ ‫خوارةوة‪ .‬زاراوةى (جيؤثـؤلةتيك) بؤ يةكةم جار لـة‬ ‫اليةن سياســةتمةدارو ميَذوونوسى بةنـــــاوبانــــــط‬ ‫ؤدؤل��ؤف َ‬ ‫(ر َ‬ ‫كيلن ‪ )1()1922-1864‬بةكارهيَنراوة لة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كتيَبةكةيدا بةناوى (دةولةت ذينداريَكة) لة سالى (‪)1916‬‬ ‫َ‬ ‫بالوى كردؤتةوةو بةم شيَوةيةش ثيَناسةى ئةم زانستةى‬ ‫ك��ردووة (زانستيَكة لة ثةيوةندى نيَوان رووداوة‬ ‫َ‬ ‫دةكؤليَتةوة واتا سياسةت بةزةوى‬ ‫سياسيةكان و زةوى‬ ‫ط��رَي��دةدات بؤ ئةمةش ثشت بة بنةما جوطرافيةكان‬ ‫َ‬ ‫دةولةت بوونةوةريَكى‬ ‫دةبةستيَت‪ .‬بةراى (كيلينةوة)‬ ‫زيندووة مانةوةى بةندة بة (دانيشتوان‪ ،‬شارستانى‪،‬‬ ‫ئابوورى ‪ ،‬فةرمانرةوايى زةوييةكة)‬ ‫لة ئنسكلؤثيدياى بريتانيدا بةم شيَوةية ثيَناسةى‬ ‫َ‬ ‫هةولى شيكردنةوةى ئةو‬ ‫جيؤثؤلةتيك كراوة (زانستيَكة‬ ‫فاكتةرة جوطرافيانة دةدات كة ثةيوةندى تؤكمةيان‬ ‫َ‬ ‫َودوةلةتى هةية ‪.‬‬ ‫بةسياسةتى ني‬ ‫جياوازى ن َيوان جوطرافياى سياسى و زانستى جيؤثؤ َلتيك‪:‬‬ ‫ثةيوةنديةكى بةهيَز هةية لة نيَوان جوطرافياى سياسى‬ ‫َ‬ ‫جيؤثؤلتيك كة ئةمةى دواييان لةيةكةم جيابؤتةوة‬ ‫و‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بةالم لةطةل ئةمةشدا ضةند جياوازيةك لةنيَوانياندا هةية‬ ‫كة طرنطترينيان‪:‬‬

‫‪geopolitics‬‬

‫َ‬ ‫لةدةولةت دةكات‬ ‫‪ .1‬جوطرافياى سياسى ليَكؤلينةوة‬ ‫َ‬ ‫وةك خؤى كة لةواقيعدا هةية‪َ ،‬‬ ‫بةالم جيؤثؤلتيك ثالن‬ ‫َ‬ ‫دةولةتةى كة دةبيَت هةبيَت‪.‬‬ ‫دادةنيَت بؤ ضؤنيةتى ئةو‬ ‫َ‬ ‫‪ .2‬جوطرافياى سياسى باس لةدةولةت دةكات لةئيَستاو‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫رابردوو َ‬ ‫دةولةت دةكات‬ ‫لةحالةتى‬ ‫جيؤثؤلتيك باس‬ ‫بةالم‬ ‫لةئايندةدا‪.‬‬ ‫‪ .3‬جوطرافياى سياسى كةمتر طؤرانى بةسةرداديَت‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطؤرانى‬ ‫جيؤثؤلتيك ديناميكى تيايدا هةية واتا‬ ‫بةالم‬ ‫ِ‬ ‫بةردةوام داية‪.‬‬ ‫‪ .4‬جوطرافياى سياسى ئاويَنةيةكة كة ويَنةى راستةقينةى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةت ى تيدا رةنط دةداتةوة َ‬ ‫جيؤثؤلتيك جوطرافيا‬ ‫بةالم‬ ‫َ‬ ‫دةولةت لةروانطةيةكى‬ ‫بةكارديَنيَت بؤ خزمةتكردنى‬ ‫نةتةوايةتى تةسك‪.‬‬ ‫َ‬ ‫دةولةت‬ ‫‪ .5‬جوطرافياى سياسى لةبنةماكانى هيَزى‬ ‫َ‬ ‫بةالم جيؤثؤلتيك‬ ‫دةكؤليَتةوة (سروشتى يان مرؤيى )‬ ‫برواى بةفةلسةفةى هيَزهةية لةم رؤانطةيةشةوة ثالنى‬ ‫َ‬ ‫دةسةالت‪.‬‬ ‫ستراتيجى دادةريَذيَت بؤ بةدةستهيَنانى‬ ‫بيَطومان بةدريَذايى ميَذوو زؤرج��ار روي��داوة كة‬ ‫كاربةدةستانى َ‬ ‫والت��ان يةكةم تةماشاى ئةم فاكتةرو‬ ‫هيَزة بنةرةتيانة ك��ردوةو ئةم بةكةم طرتنة دواجار‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي ‪2010‬‬

‫‪33‬‬


‫زيانى ليَكةوتةوة‪ ،‬ب� َ‬ ‫�ةالم بؤ ئةو كةسانةى كة لةم‬ ‫َ‬ ‫بةجؤرى‬ ‫كؤمةلةدا بةرثرسياريةتيان لة ئةستؤ طرتووة و‬ ‫َ‬ ‫ذيَرخانى ريَبازى سيايدا‬ ‫كاريطةريان لةثيَكهيَنانى‬ ‫هةية ‪.‬ثيَويستة بةديديَكى فروان و جيهانييةوة فاكتةرة‬ ‫َ‬ ‫جيؤثؤلتيك ديارى بكةن و لةبرياردانة‬ ‫بنةرةتيةكانى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫لى وةربطرن تانةتةوة و والت‬ ‫سياسيةكاندا سوديان َ‬ ‫نةكةويَتة تةنطةذةوة بايةخدان بةبنةماو ثرنسيثةكانى‬ ‫بةجؤرى وآلتةكة‬ ‫جيؤثؤلتيك دةبيَتة مايةى بةهيَزبوون‬ ‫َ‬ ‫بتوانيَت وةك َ‬ ‫والتيَكى بةهيَز لة مةيدانى سياسةتى جيهاندا‬ ‫َ‬ ‫َريَت‪.‬‬ ‫رؤل بطي ِ‬ ‫بروايان واية كة هيَز بةتوندى لة‬ ‫جوطرافية سياسيةكان ِ‬ ‫ذيَر كاريطةرى فاكتةرةكانى ذينطةى جوطرافياداية ئةم‬ ‫نوى نية َ‬ ‫بةلكو رةطو‬ ‫جؤرة بيركردنةوةية دياردةيةكى َ‬ ‫ريشةى لةميَذوودا هةية‪.‬‬ ‫(جان طؤتمان) َ‬ ‫دةليَت ( ئةطةر طؤى زةوى وةك تؤبيَكى‬ ‫بليارد ساف و لووس بواية ئةو كات هيض ثاساويَك بؤ‬ ‫ئةم جؤرة لي َ‬ ‫َكؤلينةوةو تويَذينةوانة نةدةبوو تةنانةت‬ ‫َ‬ ‫لة بنةرةتةوة ليَكؤلينةوةى جيؤثؤلتيك سوود بةخش‬ ‫نةبوو)‬ ‫َ‬ ‫ئاذةلى و‬ ‫زةوى لةرووى ئاو وهةوا‪ ،‬ذيانى رووةكى و‬ ‫جؤرى خاك و تؤبؤطرافياو سنورى سروشتيةوة ‪ .‬ئيَجطار‬ ‫جياجيايةو ئةم فاكتةرانة بوونة مايةى فرةجؤرى سيماى‬ ‫دةرةوةى زةوى سةرةنجام ئةمة ثةيوةندى مرؤيى‬ ‫جياجياى دروست كرد‪ .‬بةم ثيَية لة هةر دياردةيةكى‬ ‫جوطرافيادا روبةروى جؤريَك لةثةيوةندى مرؤظ بةم‬ ‫دياردانةوة دةبينةوة‪.‬‬ ‫ريشةى بيروباوةرة جيؤثؤلتيكى يةكانى سةدةى بيستةم‪:‬‬ ‫ثةيدابوونى تيَؤرى جيؤثؤلتيكييةكانى سةدةى بيستةمى‬ ‫جيهانى رؤذئاوا دةطةريَتةوة بؤ هةلومةرجى سياسى‬ ‫تايبةتى ئةو ماوةية ‪ .‬لةكؤتايى سةدةى نؤزدةيةمدا‬ ‫ضةندين ثيَشكةوتنى لةرادةبةدةر بةتايبةتى لةبوارى‬ ‫دةسترؤيى فيزيا جيهانى طرتةوة كة رةطو ريشةى ئةو‬ ‫ِ‬ ‫بيرؤكانة لةاليةن نةتةوة ئؤروثيةكانةوة داريَذرابوو‪،‬‬ ‫ثاشان ئةمريكيةكانيش ثيَشكةوتنى تريان خستة سةرى‪،‬‬ ‫َ‬ ‫والتانى جيهان‪ ،‬دؤخيَكى هةرةميان هةبوو‪ ،‬كةضينة‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتى‬ ‫دةسترؤ ئةوروثيةكان بةهؤى سةثاندنى‬ ‫َ‬ ‫والت��ان و سةرمايةى نةتةوةكانى‬ ‫خؤيان بةسةر‬ ‫تردا‪ ،‬لةلووتكةى ئةو هةرةمةدابوون و ئةو دةست و‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةاليةتى‪ ،‬كةلتوورى و ئابوورى و‬ ‫بااليية سياسيى‪،‬‬ ‫َ‬ ‫مةشروعيةتةى خؤيان بةخواستةكى خودايى لةقةلةم‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتى‬ ‫دةدا‪ .‬ئةو جؤرة رؤشة بيركردنةوةية لة‬ ‫كةنيسةوة سةرضاوةى طرتبوو‪ .‬دةسترؤيى و كاريطةرية‬ ‫فيكريةكانى دةستةى ثرؤتستانت‪ ،‬لةوانة هاندان بؤ‬ ‫َ‬ ‫هةولدان رؤليَكى ط��ةورةى لة شارستانيةتى و‬ ‫كارو‬ ‫ئاراستةطيرى بةرةو ماترياليزمدا بينى‪ .‬ئةوروثا وةكو‬

‫‪34‬‬

‫دلى جيهان َ‬ ‫َ‬ ‫رؤلى دةبينى و هةموو شتيَك لةويَوة دةستى‬ ‫ثي دةكرد‪ .‬لةدةستثيَكى سةدةى بيستةمدا لةدةوروبةرى‬ ‫َ‬ ‫ئةو زلهيَزة ئيمثرياليستانة ذمارةيةك َ‬ ‫والت سةريان‬ ‫َ‬ ‫هةلدا كة كاريطةرى كةلتوورو ذينطة سروشتية نهيَنى‬ ‫ئاميزى كيشوةرةكانى ئاسياو ئةفريقايان لةسةر بوو‪.‬‬ ‫ثيَشكةوتنى شارستانيةتى ئؤروثاو بةردةوامبوونى‬ ‫ئةو دياردةية بةندبوو بةو دؤزي��ن��ةوةو داهيَنانةى‬ ‫سي س��ةدةدا بؤ ئؤروثا رةخسابوو و‬ ‫كة لةماوةى‬ ‫َ‬ ‫ئؤروثاييةكان دةيانويست ئاسةوارى ئةم ثيَشكةوتنانة‬ ‫َ‬ ‫بةالم‬ ‫بطوازنةوة بؤ نةتةوة هةذارة دواكةوتووةكان‪،‬‬ ‫بةمةرجيَك تارادةيةك مافى خاوةن ثيشةكان ون نةبيَت‬

‫و بةرذةوةنديان دابين بكريَت‪ .‬هةبوونى تيَطةيشتنى‬ ‫زانستى يانة لةبارةى بةريَوةبردنى سيستةمى ميكانيكى‬ ‫جيهان لةاليةن هيَزيَكى نابينراوة‪ ،‬زةمينةى بؤ شؤرشيَكى‬ ‫فيكرى خؤش كرد كة ئيلهامةكةى لةتيؤرى ثةرةسةندن‬ ‫(داروينى) كؤتاى سةدةى نؤزدةيةم وةرطرتبوو‪.‬‬ ‫لة روانطةى ئيسالم‪ ،‬مةسيحيةت و ئاينة ئاسمانيةكانى‬ ‫ت��رةوة‪ ،‬تواناكانى هةركةسيَك بةطويَرةى خواستى‬ ‫خواى طةورة ديارى دةكريَت‪ .‬ثةيدابوون و بةهيَزبونى‬ ‫ئةو شيَوازة بيركردنةوةية بووة مايةى سةقامطيرى و‬ ‫َ‬ ‫لةكؤمةلة مرؤييةكاندا‪.‬‬ ‫بةردةواميةكى تايبةت‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي‪2010‬‬


‫(رات��زل) (‪ )2‬لةكتيَبى جوطرافياى سياسى خؤيدا‬ ‫َ‬ ‫لةسالى (‪ )1897‬ضاث كرا‪ ،‬سةرجةم ديدطاكانى‬ ‫كة‬ ‫َ‬ ‫هةلرشت‪ .‬رات��زل ب��اوةرى وابوو‬ ‫خؤى لةوبارةيةوة‬ ‫َ‬ ‫�ةووالت��ان وةك طيانةوةريَكى زيندوون و ياساى‬ ‫ك�‬ ‫َ‬ ‫دةولةت‬ ‫تايبةتى دةيانطريَتةوة لةروانطةى راتزلةوة‬ ‫بريتى ية (لةدةرةنجامى ثةرةسةندنى ئؤرطانيَك و بةشة‬ ‫وابةستةكانى وةك درةختيَك واية كةئةندامة فةزايى‬ ‫يةكةى لةخاكداية و بؤ ئةوةى ئةو ئةندامة نةشونما بكات‬ ‫َ‬ ‫كامل بيَت ثيَويستى بةثةرةسةندنى زةمينى هةية )‪.‬‬ ‫و‬ ‫َ‬ ‫جوطرافيةناسى سويدى (كيلن) ضاكةى زؤر بةسةر‬ ‫زاراوة جيؤثؤلتيكةوة هةية ئةويش بةكارى هيَناوة‬ ‫لةسةرةتاكاندا ئةوةبوو جيؤثؤلتيكى لة جوطرافياى‬ ‫سياسى جياكردةوة لةرووى تيؤرو ثراكتيكيةوة ثيَشبينى‬ ‫َ‬ ‫كةدةولةتى مةزن (‪ )super state‬لة‬ ‫ئةوةشى كردبوو‬ ‫ئؤروثاو ئاسياو ئةفريقادا دروست دةبن و سةركردايةتى‬ ‫َ‬ ‫دةطرنة دةست َ‬ ‫دةولةتة مةزنةكةى ئةوروثا‬ ‫كيلن دةيوت‬ ‫َ‬ ‫ئةلمانيا دةبيَت‪ .‬ئةم زاناية لةرووى بيروبؤضوونةوة‬ ‫لةذيَر كاريطةريةكانى راتزلبوو‪.‬‬ ‫َ‬ ‫جةنطى يةكةمى جيهانى بةيةكةم خالى وةضةرخانى‬ ‫َ‬ ‫لةئةلمانيادا بايةخ‬ ‫طرنط دادةندريَت لةو زووةوة زؤرتر‬ ‫درا بةجوطرافياى سياسى‪( .‬كارل هاوسهؤظةر ‪-1869‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةئةلمانيادا‪.‬‬ ‫(كيلن) دادةنرا‬ ‫‪ )1946‬بةميراتطرى بيرى‬ ‫ئةطةر َ‬ ‫كيلن بة داهيَنةرى جيؤثؤلتيك دابندريَت ئةوا كارل‬ ‫ري نيشاندةرى‪.‬‬ ‫هاوسهؤظةر دةبيَتة َ‬ ‫بيروبؤضونةكانى هاوسهؤظةر هةتا رادةيةكى زؤر لة‬ ‫ذيَر كاريطةرى (بوارى جوطرافياى ) دابوو ئةو ثيَى‬ ‫وابوو ئةو بوارة كار لةميَذووى مرؤظايةتى دةكات‪.‬‬ ‫َ‬ ‫دةولةتيش دةبيَت ف��راوان بيَت ئةطينا لةناودةضيَت‪.‬‬ ‫َ‬ ‫بةراى كارل هاوسهؤظةرةوة بنةماكانى دةولةت خؤى‬ ‫لةضواراليةنى طرنطى جيؤثؤلتيكيدا دةبينيَتةوة كةئةوانيش‬ ‫بريتين لة (ذمارةيةكى زؤرى دانيشتوان‪ ،‬ريَذةى بةرزى‬ ‫لةدايك بووان‪ ،‬يةكيةتى بةهيَز لةنيَوان خويَن و خاكى‬ ‫دانيشتوانةكةيدا‪ ،‬هاوسةنطى دادثةروةرانة لةنيَوان شارو‬ ‫الديَدا)‪.‬‬ ‫رودان���ى جةنطى يةكةمى جيهانى واى ك��رد لة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫سةرهةلبدات‬ ‫والتةيةطكرتووةكانى ئةمريكا ئةم لقة‬ ‫و طةشة بكات‪ .‬حكومةتى ئةمريكا ذمارةيةكى زؤرى‬ ‫لةجوطرافية زانةكانى ئةمريكيةكان راس��ث��ارد كة‬ ‫لي َ‬ ‫َكؤلينةوة بكةن لةسةر طرفتةكانى َ‬ ‫والتة ئؤروثيةكان‬ ‫َ‬ ‫(كؤمةلةى ئةمريكايى) دابوو‪.‬‬ ‫ئةمة لةسةرةتادا لة ناو‬ ‫َ‬ ‫لةطةل نيردراوةكةى‬ ‫دواتر لةناو ئةو ئةندامانةدا بوو‬ ‫سةرةك َ‬ ‫(ولسن) ضوون بؤ كؤنطرةى ئاشتى هةرضةندة‬ ‫ئةم جوطرافى زانا ئةمريكاييانة ثيَشتر رانةهاتبوون لة‬ ‫سةر ئةم جؤرة لي َ‬ ‫َكؤلينةوةو تويَذينةوانة‬ ‫(بؤمان) ثيَشةنطى جوطرافيةناسةكانى ئةمريكيةكان بوو‬

‫نوى ببوة سةرضاوةى‬ ‫لةم بوارةدا كتيَبةكةى جيهانى‬ ‫َ‬ ‫سةرةكى بؤ كيَشةكانى دواى جةنطى يةكةم (بؤمان)‬ ‫يةكيَك بوو لةو ثسثؤرة كةمانةى كة لةدانوستانةكانى‬ ‫دواى جةنطى يةكةم ئامادة بوو راويَذكارى سةرةك‬ ‫(رؤزف� َ‬ ‫�ل��ت) ب��وو لةجةنطى دووةم��ى جيهانيدا‪ .‬هةر‬ ‫لةناو وياليةتة يةطكرتوةكانى ئةمريكادا ذمارةيةكى‬ ‫تر دةركةوتن وةك (درون��ت و تيلسى )و (ريتشارد‬ ‫هارتشؤرن) و (ظان ظالكنبرط) و (نؤرمان ثونتس)و‬ ‫َ‬ ‫لةطةل (ماكندةرى ) بريتانيادا‬ ‫كةسانى تر‪ .‬لةناو ئةوروثا‬ ‫كةسانى ديكة دةركةوتن وةك (سفيجك)ى يوطسالفى و‬ ‫(ديمارتؤنى ) فرةنسى‪.‬‬

‫(رؤدؤلف َ‬ ‫َ‬ ‫كيلن ‪ )1922-1864‬سياسةتمةدارو‬ ‫(‪)1‬‬ ‫ميَذوونوسيَكى سويدى بووة‪ .‬مامؤستاى زانكؤ بووة‬ ‫لةزانكؤى (طؤتؤبؤرط) لةسويد‪ .‬ئةندام ثةرلةمانيش بووة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةسالى ‪ 1914‬لةجوطرافياى‬ ‫(جيؤثؤلتيكة)‬ ‫خاوةن زاراوةى‬ ‫دةولةتى جيهانى َ‬ ‫َ‬ ‫كؤليوةتةوة‪.‬دوو كتيَبيشى دةركردوة‬ ‫(‪)8‬‬ ‫َ‬ ‫بةناوةكانى (دةولةت ذينداريَكة ‪ )1916‬و (بنضينة‬ ‫ثيَداويستيةكانى دامةزراندنى ِرذيَميَكى سياسى ‪ )1920‬لة‬ ‫هةردوو كتيَبةكةيدا َ‬ ‫كيلن ثشت بة ثشتيَنةيةك دةبةستيَت‬ ‫كةريَذةكةى دةطةريَتةوة بؤ فةلسةفةى (ئؤرطانيزم) هةروةها‬ ‫َ‬ ‫بةدةولةتيش دارشتووة‪ .‬بةالى ئةو هةرضى‬ ‫تيَؤريَكى تايبةتى‬ ‫َ‬ ‫بةدةولةتةوة هةية بةسةر ئةم بةشانةدا دابةش‬ ‫ثةيوةندى‬ ‫دةبيَت‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ثيَكهاتةى‬ ‫دةول ةت‪،‬‬ ‫دةولةت‪ ،‬دانيشتوان و‬ ‫(جوطرافياو‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةت‪ ،‬ناوضةى ذيَر‬ ‫دةولةت‪ ،‬داهاتى ئابوورى‬ ‫كؤمةاليةتى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتى دةولةت)‬ ‫(‪( )2‬فردريك راتزل ‪ )1904-1844‬جوطرافى ناسيَكى‬ ‫بةناوبانطى َ‬ ‫ئةلمانيا بوو‪.‬مامؤستا بووة لةزانكؤى (ميونغ‬ ‫َ‬ ‫ساالنى ‪ .1886-1875‬ئةم‬ ‫و اليبزيك) لةماوةى نيَوان‬ ‫زاناية خاوةنى ضةندين كتيَبة لةبوارةكانى (ئةتنؤطرافيا‬ ‫و جوطرافياى راميارى ) طرنطترين كتيَبةكانى لةبوارى‬ ‫َ‬ ‫جيؤثؤلتيكةكانى تيايدا‬ ‫جوطرافياى راميارى كةتيَؤرة‬ ‫َ‬ ‫بالوكردؤتةوة بريتين لة‬ ‫َ‬ ‫أ‪.‬ليَكؤلينةوةى جوطرافياى راميارى ئةمةريكا ‪1893‬‬ ‫ب‪ .‬جوطرافياى راميارى ‪1897‬‬ ‫ج‪ .‬طؤى زةوى و ذيان جوطرافياى بةراوردكارى ‪1901‬‬ ‫سةرضاوةكان‪:‬‬ ‫‪.1‬د‪.‬محمد عبدالغنى ‪،‬وةرطيَرانى (جةزا تؤفيق تالب و ئةحمد‬ ‫َ‬ ‫َودةولةتيةكان ‪،‬‬ ‫على ئةحمد) ‪ ،‬جوطرافياو ثةيوةندية سياسية ني‬ ‫ضاثى يةكةم ‪ ،‬ضاثخانةى حمدى ‪،‬سليَمانى ‪.2005 ،‬‬ ‫َ‬ ‫عيزةتوال عيزةتى ‪ ،‬وةرطيَرانى ( كةمال رشيد شريف)‬ ‫‪ .2‬د‪.‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫‪ ،‬جيؤثؤلةتيك‪ ،‬لةبالوكراوةكانى سةنتةرى ليَكؤلينةوةى‬ ‫سترتتيجى ‪ ،‬سليَمانى ‪.2004،‬‬ ‫‪.3‬عمر رسول خدر‪ ،‬بةجيهانبوون و كورد‪ ،2006 ،‬سليَمان‪0‬‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي ‪2010‬‬

‫***‬

‫‪35‬‬


‫كارل ثؤثةر‪:‬‬ ‫ليبراليزم و فةلسةفةى زانست‬

‫حسيَن بةشيرية‬

‫‪36‬‬

‫كارل رايمؤند ثؤثةر (‪ )1994-1903‬زيَتر وةكو فةيلةسوفيَكي زانست‬ ‫و ئيَثيستمؤلؤجيست ناوبانطي ثةيدا كردووة‪ .‬هيَذمووني زانستي ثؤثةر‪،‬‬ ‫جي‬ ‫بة تايبةتي لة كايةى ميَتؤدؤلؤجي زانستي‪ ،‬كاريطةرى زؤرة و َ‬ ‫برواي هزرظاناني كاية جؤراوجؤرةكاني زانستة‪ .‬ثؤثةر لة نةمسا هاتة‬ ‫ِ‬ ‫جيهانةوة و لة زانكؤي ظييةنا ماتماتيك و فيزيك و سايكؤلؤجي خويَند‪.‬‬ ‫لة طةنجيدا ضاالكي سياسييشي هةبوو و ئاراستةكانى سؤسياليزمي‬ ‫وةرطرتبوو‪ .‬لةو رؤذطارةدا‪ ،‬ئةو لة روانطةى زانستي و فةلسةفييةوة‬ ‫رةخنةى لة ثؤزةتيظيزمي لؤجيكي ‪ Logical Positivism‬طروثي ظييةنا‬ ‫دةطرت‪ .‬رةخنةكاني لةم بوارةدا لة طرنطترين كتيَبيدا بة ناوي لؤجيكي‬ ‫دؤزينةوةى زانستي ‪)1934( The Logic of Scientific Discover‬‬ ‫بآلوكرايةوة‪ ،‬كة خودي طروثي ظييةنا ئةو كتيَبةيان ضاث و بآلوكردةوة‪.‬‬ ‫ثؤثةر لةتةك بآلوبوونةوة و سةركةوتني فاشيزم نةمساي جيَهيَشت‬ ‫و رؤيشت بؤ نيوزيَالند‪ ،‬و لة َ‬ ‫سالةكانى ‪ 1945-1937‬لةو وآلتةدا بة‬ ‫وانةطوتنةوة خةريك بوو‪ .‬لةو قؤناغةدا‪ ،‬بةرهةمة سةرةكييةكةى خؤى‪،‬‬ ‫واتا ضظاتي كراوة و دوذمناني ‪،The Open Society and its Enemies‬‬ ‫نووسي‪ .‬ئةو دواى كؤتاييهاتني جةنط‪ ،‬لة بريتانيا نيشتةجيَبوو و‬ ‫بوو بة ثرؤفيسؤرى فةلسةفةى زانست و لؤجيك لة زانكؤى لةندةن‪.‬‬ ‫َ‬ ‫سالى ‪1957‬دا كتيَبى هةذاري هيستؤريسيزم (ميَذووطةرايي)‪The‬‬ ‫لة‬ ‫َ‬ ‫‪ ، Poverty of Historicism‬لة ‪1963‬دا طومانةكان و ثوضةلكردنةوةكان‬ ‫‪Conjectures and Refutations‬و لة ‪1972‬دا زانيني ئؤبذيَكتيظ‪:‬‬ ‫َروانينيَكي ثةرةسةندنخوازانة‪Objective Knowledge: An‬‬ ‫تي ِ‬ ‫‪Evolutionary Approach‬ي نووسي‪.‬‬ ‫ثؤثةر لةم بةرهةمانةيدا َ‬ ‫بةلطاندنةكانى خؤى لة رةخنةى ثؤزةتيظيزم و‬ ‫َروانيني سةرةكي‬ ‫رةتكردنةوةى ياسامةندي ميَذوو دريَذة و ثةرةى ثيَدا‪ .‬تي ِ‬ ‫ئةو رةتكردنةوةى ميَتؤدي ئيندؤكسيؤنة لة زانستة ئةزموونييةكاندا‪ ،‬كة‬ ‫بةثيَي ئةوة‪ ،‬طريمانة زانستييةكان بة بينينة ثؤزةتيظةكان دةسةلميَندريَن‪.‬‬ ‫تويَذينةوةكاني ثؤثةر بووةتة هؤى قسة و َ‬ ‫هةلوةستة لةسةركردن لة‬ ‫نيَوان اليةنطراني ثؤزةتيظيزم و ماركسيزم‪ .‬ثؤثةر لة كايةى هزرى‬ ‫سياسييدا لة روانطةيةكي زانستي و فةلسةفييةوة بةرطري كردووة‬ ‫بروابووني بة ثرةنسيثي‬ ‫لة ليبراليزم و ديَمؤكراسي و بة بةهؤى ِ‬ ‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي‪2010‬‬


‫ناجةختي ‪ Uncertainty Principle‬لة فةلسةفة و‬ ‫فيزيكدا‪ ،‬جةختي لةسةر هزرى ئازادي ميَذوو لة كؤت‬ ‫و بةندي ياساكان و ثيَشبيني نةشياوي ئاييندة كردةوة‪.‬‬ ‫لة بةرهةمة سةرةكييةكاني ديكةى ئةو ئاماذة بكةين بة‬ ‫سي بةرطدا‪:‬‬ ‫ثاشكؤى لؤجيكي دؤزينةوةى زانستي لة َ‬ ‫رياليزم و ئامانجي زانست ‪Realism and the Aim‬‬ ‫‪ ،)1983( of Science‬جيهاني كراوة‪ :‬ئارطيوميَنتيَك بؤ‬ ‫ناديَتيَرمينيزم ‪The Open Universe: An Argument‬‬ ‫‪ ،)1982( for Indeterminism‬تيؤرى كوانتةم و سيزم‬ ‫(جياوازى بؤضوون) لة فيزيكدا‪Quantum Theory‬‬ ‫‪.)1982( and the Schism in Physics‬‬ ‫بة شيَوةيةكي طشتي ثؤثةر بةرطريكارى هزرى ئازادي‬ ‫تيؤرداريَذى ئةندازيارى ضظاتي‬ ‫سياسيي و ملمالنيَي ئازاد‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫بةش بة بةش ‪ْ Piecemeal social engineering‬‬ ‫(جز بة‬ ‫ْ‬ ‫جز )‪ ،‬بةرطريكارى ضظاتى كراوة‪ ،‬و نةيارى ميَذووطةرايي‬ ‫َرى و يؤتؤثيايية‪.‬‬ ‫ي‬ ‫شط‬ ‫شؤر‬ ‫ئايديؤلؤذييةكي‬ ‫هةرجؤرة‬ ‫و‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫هةروةها طؤزارشتة طفتوطؤئاميَز و تازةكاني ثؤثةر لة‬ ‫هزرى فةيلةسوفة سياسيية كؤنةكان‪ ،‬تايبةت ثالتؤن و‬ ‫هيَطل‪ ،‬ئةويان لة ريزي راظةكارة ناودارةكانى فةلسةفةى‬ ‫سياسيي داناوة‪ .‬بنةماى هزري سياسيي ثؤثةر دةبيَت لة‬ ‫بطةريَين‪ .‬بةآلم لةبةر‬ ‫برطريكردني ئةو لة ليبراليزم بؤى‬ ‫ِ‬ ‫ئةوةى ليبراليزمةكةى ثةيوةندي هةية بة تيؤرييةكانى‬ ‫لةبارةى زانستةوة‪ ،‬بؤية دةبيَت بةرطريكردني ئةو لة‬ ‫ليبراليزم لة دةقي تيؤرى طشتي ئةو لةبارةى ناوةرؤكي‬ ‫زانين و ئازادي و ئاوةزطةرايي هزرين و ثراكتيكي مرؤيي‬ ‫بطةريَين‪.‬‬ ‫بؤى‬ ‫ِ‬ ‫فةلسةفة و ميَتؤدي زانست‬ ‫لة دةستكةوتة سةرةكييةكانى تيؤرى زانستي ثؤثةر‬ ‫دؤزينةوةى وةآلمة بؤ كيَشةى ئيندؤكسيؤن ‪Induction‬‬ ‫(بة عةرةبي استقراْ ) لة زانستدا‪ ،‬كة لة رؤذطارى دةيظد‬ ‫بنةرةتي زانستي‬ ‫هيومةوة طومانيَكي سةرةكي لة‬ ‫ِ‬ ‫ئةزموونطةري دروستكردبوو‪ .‬لة سةردةمي فرانسيس‬ ‫بةيكن زانستي ئةزموونطةري و ياساويست ثشت بةست‬ ‫بوو بة ثرةنسيثي ئيندؤكسيؤن‪( :‬تيؤرى نادروست‬ ‫لةبارةى زانست‪ ،‬كة بة بةيكن دةستي ثيَكردبوو‪...‬‬ ‫تيؤرييةك بوو ثشت بةست بةوةى زانستة سروشتييةكان‬ ‫هةموويان زانستي ئيندؤكسيؤنين)(‪ .)1‬بةآلم هيوم‬ ‫طوماني لةم فؤرمة كرد‪َ ،‬‬ ‫بةلطةوةى ئةوةى خستة روو‪،‬‬ ‫كة لؤجيكيانة ناتوانين ياسا راستةكان لةبارةى شتة‬ ‫ئةزموونكراوةكانى راب��ردوو لة ئاييندةشدا بة راست‬ ‫بنةرةتدا ئيندؤكسيؤني‬ ‫و ف��راوان بزانين (زانست لة‬ ‫ِ‬ ‫و ثشت بةست بة ئةزموون و بينين نيية‪ ،‬و هيوم ئةم‬ ‫ئةفسانةيةي تي َ‬ ‫َكةل ك��ردووة)(‪ .)2‬لةم رووةوة زانستي‬ ‫ئةزموونطةرى ئيندؤكسيؤنيي ياساويست لة روانطةى‬ ‫بنةرةتيَكي ثتةوي نيية‪ ،‬لةبةر‬ ‫لؤجيكي و ئةزموونييةوة‬ ‫ِ‬

‫ئةوةى ئيندؤكسيؤن شياوي ديدؤكسيؤن ‪Deduction‬‬ ‫(بة عةرةبي استنتاج) نيية لة لؤجيك و ئةزمووندا‪ .‬ثؤثةر‬ ‫َ‬ ‫بةلطةى ئةوة دةهيَنيَتةوة‪ ،‬كة راستي ياسا دؤزراوةكان‬ ‫(بةو جؤرةى هيوم دةيطوت) شياوي سةلماندن نين‪ ،‬بةآلم‬ ‫بنةرةتدا لةبةر ئةم هؤيةي ناتوانين رةتيان بكةينةوة‪،‬‬ ‫لة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بةريَي تاقيكردنةوةوة هةلبسةنطيَندريَن (و‬ ‫بةلكو طةرةكة ِ‬ ‫َ‬ ‫لة روانطةى هاوتاييبوونةوة دةولةمةندتر بن) بؤ ئةوةي‬

‫‪Karl Popper‬‬ ‫بتوانين ئةوانة رةت بكةينةوة يان بة درؤيان بخةينةوة‪.‬‬ ‫�اوةرى واية‬ ‫لة بةرانبةر رةخنةكةى هيومدا‪ ،‬ثؤثةر ب� ِ‬ ‫ضاوةرواني ثاسيظانةى دووبارةبوونةوةى‬ ‫بةبي‬ ‫(ئيَمة‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫رووداوةكان هةنديَك ريَسا بةسةرماندا بسةثيَنن‪ ،‬ئةوا‬ ‫َ‬ ‫هةول دةدةين ريَساكان بةسةر جيهاندا‬ ‫ئيَمة ضاالكانة‬ ‫َ‬ ‫هةول دةدةين بؤ ئةوةى ويَكضوونةكاني نيَو‬ ‫بسةثيَنين‪.‬‬ ‫جيهان بدؤزينةوة‪ ،‬و ئةوانة بةثيَي ئةو ياساى خؤمان‬ ‫ضاوةرواني‬ ‫دامان هيَناوة‪ ،‬روون بكةينةوة‪ .‬بؤ ئةوةى‬ ‫ِ‬ ‫دةرؤين‪.‬‬ ‫ضةند ثيَشةكييةك بين‪ ،‬رووةو دةرةنجامةكان ِ‬ ‫لةوانةية هةمان ئةو دةرةنجامانةى‪ ،‬ئةطةر نادروستيان‬ ‫دةركةوت‪ ،‬بةركةناريان بكةين)(‪.)3‬‬ ‫كةواتة دةبيَت تيؤريية زانستييةكان وةها ريَكبخةين‪،‬‬ ‫َ‬ ‫ثووضةلكردنةوة بن‪.‬‬ ‫كة بة ئاساني شياوي رةخنةليَطرتن و‬ ‫َ‬ ‫ثوضةلكردنةو ‪ Refutation‬ة‬ ‫دانايي و زانست لة ريَطةى‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي ‪2010‬‬

‫‪37‬‬


‫دةربرينيَكي‬ ‫و رةخنة ‪ Critique‬وة بةرةو ثيَش دةضن‪ .‬بة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫هةولدانى ه��زرى لة ريَطةى رةتكردنةوةى‬ ‫ديكة‪،‬‬ ‫تيؤرييةكان طةشةكردني زانستي ليَدةكةويَتةوة‪ .‬طةرةكة‬ ‫َ‬ ‫ثووضةل ئاميَزي ‪ falsifiability‬ببيَتة جياكةرةوةى‬ ‫بريارة ئةزموونييةكان لة نائةزموونييةكان و ببيَتة ثيَوةرى‬ ‫ِ‬ ‫دياريكردني زانست لة شيَوةزانست ‪ .Pseudoscience‬لة‬ ‫ثرؤسيسي ثةرةسةندني زانستدا ئةو طومانانةي اليةنن‬ ‫لة روونكردنةوةى شتةكان‪ ،‬ليَدةدريَن و ثاشان ئةو‬ ‫َ‬ ‫ثووضةل دةكريَنةوة‪.‬‬ ‫طومانانة لة ريَطةى تاقيكردنةوةوة‬ ‫لةم رووةوة طةشةسةندني زانست بةرهةمي ميَتؤدي‬ ‫َ‬ ‫هةلة البردنة ‪.Error elimination‬‬ ‫نةطؤر بووني نيية‪ .‬زانست لة‬ ‫كةواتة زانستي تةواو و‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ثووضةلكردنةوةوة بةرهةم ديَت‪ .‬بة ثيَضةوانةى‬ ‫رةخنة و‬ ‫تيؤرى باوي ثؤزةتيظيستةكان‪ ،‬طةشةسةندني زانست لة‬ ‫جةختكردن و سةلماندني تيؤرييةكان نيية‪َ ،‬‬ ‫بةلكو بةرهةمي‬ ‫َ‬ ‫طؤران تيَداكردنةكانيةتي‪( .‬مامةلةى‬ ‫رةخنةكردنةكانى و‬ ‫ِ‬ ‫زانستي رةخنةكارييانةية‪ ،‬دواى جةختيَتي ناكةويَت‪،‬‬ ‫ئةزموونة سةرةكييةكانى طةرةكة‪ ،‬ئةو ئةزموونانةى‬ ‫َ‬ ‫ثووضةل‬ ‫لةوانةية لة ريَطةى تاقيكردنةوةوة ئةو تيؤريية‬ ‫بكريَتةوة‪ ،‬بةآلم هةرطيز ناتوانيَت بيانسةلميَنتيَت)(‪.)4‬‬ ‫لةم رووةوة زانست و زانيني زانستي ناوةرؤكيَكي‬ ‫ناجةختي و ناكؤتايي و طومانئاساي هةية‪ .‬ناكريَت‬ ‫بة هيض تيؤرييةكي زانستي بطوتريَت تةواو راست و‬ ‫حةقيقين‪ ،‬تةنها دةشيَت بطوتريَت ئةزموون اليةنطري‬ ‫ئةوة‪( .‬ويَنةى طشتي زانست لةمةداية‪ ،‬كة ئيَمة ثرسيَكي‬ ‫َ‬ ‫هةلدةبذيَرين‪ .‬ثاشان ئازايانة و نةترسانة‬ ‫بةرضاو‬ ‫تيؤرييةك وةكو ريَطةضارةيةكي كاتي ثيَشةكةش دةكةين‪.‬‬ ‫ثاشان بة توانستي خؤمان َ‬ ‫هةلدةستين بة رةخنةطرتن لة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هةولدةدةين بؤ ئةوةى رةت و ثووضةلى‬ ‫تيؤرييةكة‪ ،‬واتا‬ ‫َ‬ ‫بكةينةوة‪ .‬ئةطةر لة رةتكردنةوة و ثووضةلكردنةوةدا‬ ‫سةركةوتوو بووين‪ ،‬ئةوا تيؤرييةكي ديكة دةخةينة روو‪،‬‬ ‫و جاريَكي ديكةش ئةوة رةخنة دةكةين‪ ...‬طشت ميَتؤدي‬ ‫زانست دةتوانين بؤ ئةم ثةيظانةي كورتبكةينةوة‪ :‬طومانى‬ ‫نةترسانة لةذيَر ثشكنيني رةخنةكردنى توند و لةتةك‬ ‫تاقيكردنةوةى سةخت)(‪.)5‬‬ ‫َ‬ ‫بةمجؤرة‪ ،‬بةهؤى ثرةنسيثي ثووضةلكردنةوة‪ ،‬لة‬ ‫هةر زةمينةيةكدا دؤزينةوةى تيؤرييةكي تةواوتر شياو‬ ‫دةبيَت‪ .‬ثنتي طرنط لة تيؤرى زانستي ثؤثةردا ئةوةية‪،‬‬ ‫كة تيؤريية زانستييةكان بةرهةمي طومان(حدس)ن‪،‬‬ ‫َ‬ ‫رؤليَكي لة بةرهةمهاتني‬ ‫و راستييةكةى‪ ،‬ئيندؤكسيؤن‬ ‫ئةوانةدا نيية‪ .‬ئةزموونةكان و تاقيكردنةوةكان نة تةنها‬ ‫بنةماى تيؤرييةكان نيين‪َ ،‬‬ ‫بةلكو لةذيَر رؤشنايي ئةواندا‬ ‫تيؤرداريَذ دواى طومان و روانين بة‬ ‫واتا ثةيدا دةكةن و‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دةروات‪( .‬تيؤرى طومان و ثووضةلكردنةوة‬ ‫دواى ئةوانةدا ِ‬ ‫َ‬ ‫هةولي ئيَمة بؤ سةثاندني‬ ‫نيشاني دةدات‪ ،‬كة بؤضي‬

‫‪38‬‬

‫طوزارشتة تيؤرييةكان بةسةر جيهاندا لؤجيكيانة دةبيَتة‬ ‫هؤى بينيني ويَكضوونةكان‪ ...‬تيؤرة زانستييةكان كورتةى‬ ‫بينينةكان نيين‪َ ،‬‬ ‫بةلكو داهيَنراون‪ ،‬ئةو طومانة نةترسانةن‪،‬‬ ‫كة بؤ تاقيكردنةوة دةخريَنة روو‪ ،‬بؤ ئةوةى ئةطةر ناكؤك‬ ‫بسردريَنةوة)(‪ .)6‬ئيندؤكسيؤن لة‬ ‫بن لةتةك بينينةكان‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫راستيدا ثرؤسيسيَكي دةروونيية نةك لؤجيكي‪ .‬تيؤريية‬ ‫تازةكان بةرهةمي ئةزموون و ئيندؤكسيؤن نيين‪َ ،‬‬ ‫بةلكو‬ ‫دةرةنجامي رةخنةى تيؤريية هةبووةكانن و طةيشتن بة‬ ‫هةر تيؤرييةكي تازة‪ ،‬ئةوا لةخؤطرى طومان و ئينتوئسيؤن‬ ‫‪ Intuition‬ة‪ .‬لة راستيدا‪ ،‬تيؤر لة رووى كاتةوة لة ثيَش‬ ‫بي اليةنانة بووني نيية‪ .‬هةر‬ ‫بينينة‪( .‬لة‬ ‫بنةرةتدا بينيني َ‬ ‫ِ‬ ‫بينينيَك ضاالكييةكي مةبةستدارة‪ ...‬كة لة ثرس و رةوش‬ ‫ضاوةروانكراوةكانةوة (يان ئةوةى دواتر ناوم نا‬ ‫و دؤخة‬ ‫ِ‬ ‫ضاوةرواني») دةكةويَتةوة‪ .‬ئةزمووني َ‬ ‫هةلضوون‬ ‫«ئاسؤى‬ ‫ِ‬ ‫بووني نيية‪ ...‬طومانةكان يان طريمانة طةرةكة لة ثيَش‬ ‫ضاوةرواني لة‬ ‫بينين و ثيَرسةثتكردنةوة بيَت‪ :‬ئيَمة‬ ‫ِ‬ ‫لةناخدارسكاوي شاراوةمان هةية)‬ ‫ناخدارسكاو و زانيني‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫(‪ .)7‬بة شيَوةيةكي ثوخت ثرؤسيسي بةرهةمي زانست‬ ‫بةدةستهاتوو نيية لة ئةزموون و بينينةوة بؤ تيؤر‪َ ،‬‬ ‫بةلكو‬ ‫لة تيؤرةوة بؤ ئةزموون و بينين بةدةست ديَت‪.‬‬ ‫بة شيَوةيةكي طشتي بةو جؤرةى بينيمان‪ ،‬ثؤثةر‬ ‫ئيندؤكسيؤن بة جياكةرةوةى زانست لة نازانست يان‬ ‫َروانيني ئةو‪ ،‬ئةوةى زانست‬ ‫شيَوةزانست نازانيَت‪ .‬بة تي ِ‬ ‫َ‬ ‫هةلةشياوي ‪Fallibility‬‬ ‫لة نازانست جيادةكاتةوة‬ ‫َ‬ ‫بريارةكانة‪ ،‬لةبةر‬ ‫(خطاثـذيرى) و‬ ‫ثووضةلشياويي ِ‬ ‫ب��ري��ارةك��ان ش��ي��اوي رةت��ك��ردن��ةوة‬ ‫ئ���ةوةى تةنها ِ‬ ‫‪ Refutable‬و ئةزموونكردن‪Testable‬ن‪ .‬رةتكردنةوة‬ ‫َ‬ ‫ثووضةلكردنةوةى تيؤرييةكان هؤشي زانستي‬ ‫و‬ ‫َ‬ ‫فراوان دةكات‪ .‬طريمانة ثووضةلشياوةكان‪ ،‬كة ئةطةرى‬ ‫بةدرؤخستنةوةيان زيَترة نةك راستيان‪ ،‬ئةوا لي َ‬ ‫َكؤلينةوة‬ ‫و ثشكينيني زانستي دةوروذيَ��ن��ن‪ .‬لةم رووةوةي��ة‪،‬‬ ‫َ‬ ‫ثووضةلكردنةوةى تيؤر و‬ ‫بروايةى واية‬ ‫كة ثؤثةر ِ‬ ‫طريمانةكان ريَطةى بةرفراواني زانست خؤش دةكات‪،‬‬ ‫نةك جةختكردنةوة و سةلماندنيان‪ .‬بةم هؤيةوة طةرةكة‬ ‫كةموكورى طريمانةكانةوة بين‪ ،‬و‬ ‫بةدواى دؤزينةوةى‬ ‫ِ‬ ‫كةموكورييانة دةخريَنة روو‪.‬‬ ‫رةخنةكردني ئةم‬ ‫ِ‬ ‫بة طوتةي ثؤثةر (لة قؤناغي ثيَش زانستدا ئيَمة‬ ‫نةفرةتمان لةو ليَهزرينةية‪ ،‬كة ثيَيواية دةشيَت ئيَمة‬ ‫َ‬ ‫لةهةلةدا بين‪ .‬كةواتة تا ئةو شويَنةى شياو بيَت بة‬ ‫شيَوةيةكي دؤطماييانة طومانةكانى خؤمان دةثاريَزين‪.‬‬ ‫بةآلم لةسةر ئاستي زانستي ئيَمة بة شيَوةيةكي ديسثلين‬ ‫طةراندانين بة دواى َ‬ ‫هةلةكاني خؤماندا)(‪ .)8‬سةرةنجام‬ ‫لة ِ‬ ‫بة ضةندين تيؤريي باشتر دةطةين‪ .‬تيؤريي باشتر ئةوةية‪،‬‬ ‫كة لةتةك ئةوةى تيؤرييةكانى ثيَشووتر روون دةكاتةوة‪،‬‬ ‫ئةوا لةتةكياندا دذ دةوةستيَت‪( .‬بةرةوثيَشضووني زانستي‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي‪2010‬‬


‫كؤكردنةوةى هةرضي زيَترى بينينةكان نيية‪َ ،‬‬ ‫بةلكو‬ ‫رةتكردنةوةى تيؤريية الوازترةكان و لةجيَدانانةوةى‬ ‫ضةندين تيؤريي باشتر و تايبةت لة روانطةى ناوةرؤكةوة‬ ‫َ‬ ‫دةولةمةندتر)(‪ .)9‬لةتةك ئةمةدا تةنها دةتوانين ببيَذين لة‬ ‫نوي بة شيَوةيةكي كاتي‬ ‫روانطةى دياريكردنةوةوة تيؤرى َ‬ ‫بةهيَزترة لة تيؤريية كؤنةكان‪ .‬هةر تيؤرييةك طةرةكة بة‬ ‫دةرببردريَت بؤ‬ ‫روون و ئاشكراييةكي هةرضي تةواوترة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ثووضةلكردنةوةكةى بخةينة روو‪ .‬تيؤريية‬ ‫ئةوةى بتوانين‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ثووضةلنةشياوةكان نازانستين‪ ،‬كةواتة ثووضةلشياوي‬ ‫ثيَوةرى تيؤريي زانستيية‪ .‬تيؤريي زانستي دةبيَت شياويَتي‬ ‫َ‬ ‫ثووضةلكردنةوةى هةبيَت‪ .‬لة تيؤرييةكدا‬ ‫رةتكردنةوة و‬ ‫جيهان بة ناضارى داخ��راوة‪ ،‬بةآلم لة كاتيَكدا جيهاني‬ ‫برواى‬ ‫ئةزموون كراوةية‪ .‬لةم رووةوة ئةطةر تيؤرييةك ِ‬ ‫وابيَت‪ ،‬كة طشت ئةزمووني هةنوكة و ئاييندة دياريدةكات‬ ‫(هةرضةندة وةها توانستيَكي روونكردنةوة اليةنطراني‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةكات)‪-‬رؤلى وةها بانطةشةيةك‬ ‫خؤشحال‬ ‫تيؤرييةكة‬ ‫َ‬ ‫نيشاني نازانستي و لةسةرهةلةبووني تيؤرييةكةية‪.‬‬ ‫َ‬ ‫هةوليانداوة بة‬ ‫بؤ نموونة ماركسيستةكان هةميشة‬ ‫ثيَداضوونةوة بة هزري خؤيان ثرةنسيثةكاني ئةو تيؤريية‬ ‫َ‬ ‫ثووضةلكردنةوة و رةتكردنةوة رزطار‬ ‫لة مةترسي‬ ‫بكةن‪ .‬ئةوانة ئةم ثرةنسيثانة بة خاوةن جةختيَتييةكي‬ ‫َ‬ ‫ثووضةلنةشياو دةزانن‪ ،‬بةآلم تيؤري زانستي ئةوةية‪ ،‬كة‬ ‫َ‬ ‫بنةرةتدا ثووضةلشياو بيَت‪.‬‬ ‫لة ِ‬

‫سةربارى ئةمة‪ ،‬ثؤثةر بة ثيَضةوانةى ثؤزةتيظيستة‬ ‫بي واتا‬ ‫لؤجيكييةكانى طروثي ظييةنا‪ ،‬نازانستي بة َ‬ ‫َروانيني ئةو‬ ‫‪ Meaningless‬و ثووض نةدةزاني‪ .‬بة تي ِ‬ ‫بطؤريَن و ئةزموونشياو‬ ‫تيؤريية نازانستييةكان شياوة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫بن‪( .‬داهيَناني تيؤرييةك يان طريمانةيةك هةميشة هةلطري‬ ‫قؤناغيَطي دؤطماتيكي و بة طشتي قؤناغيَكي رةخنةكاريية)‬ ‫(‪ .)10‬طشت ئةو تيؤريية مةزنانةى‪ ،‬كة بة بةشيَكي‬ ‫بةرهةمة بةرجةستةكانى ميَشكي مرؤيي دادةنريَن لة‬ ‫ضةندين دؤطمي كؤنترةوة هاتوونةتة بوون‪ ،‬كة رةخنةيان‬ ‫ليَطيراوة(‪( .)11‬ئةو كاتة قؤناغيَكي رةخنةطرانة دةستةبةر‬ ‫دةبيَت‪ ،‬كة ثيَشتر قؤناغيَكي دؤطماتيكي بووني هةبووبيَت‪،‬‬ ‫َك‪-‬ضاوةروانييةك‪،‬‬ ‫كة لة درَي��ذةى ئةو قؤناغةدا شتي‬ ‫ِ‬ ‫كاريَكي ريَكوثيَك لة رةفتاردا‪ ،‬فؤرمولة ببيَت بؤ ئةوةى‬ ‫قؤناغي البردني َ‬ ‫هةلةكان شياو و ضاالك بيَت)(‪ .)12‬بةآلم‬ ‫تةنها بة ميَتؤدي رةخنةكارى‪ ،‬واتا ميَتؤدي البردني َ‬ ‫هةلة‪،‬‬ ‫دةتوانين لةوة تيَبطةين‪ ،‬كة طوماني دؤطماتيكي دروست‬ ‫بووة يان نا‪.‬‬ ‫بةمجؤرة ث��يَ��وةرى ج��ي��اك��ردن��ةوةى زان��س��ت لة‬ ‫بريارةكان نيية‪،‬‬ ‫نازانست واتاداربووني ‪ِ Meaningful‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ثووضةلئاميَزي‬ ‫بةلكو تةنها رةتكردنةوةى شياويَتي‬ ‫ئةوانةية‪( .‬ثؤزةتيظيستةكان ثيَوةرى سةلماندنشياوي‬ ‫‪ Demonstrable‬و وات���ادارى وةك��و ثيَوةرةكانى‬

‫]بريارة زانستييةكان لة نازانستييةكان[‬ ‫جياكردنةوةى ِ‬ ‫بةكار دةهيَنن‪ ،‬ئةوان لةم بابةتة نائاطا دةكات‪ ،‬كة من‬ ‫َ‬ ‫ثووضةلشياوي تةنها وةكو ثيَوةرى جياكردنةوة بةكار‬ ‫دةهيَنم و نةك وةكو ثيَوةرى واتادارى)(‪ .)13‬تيؤرييةكانى‬ ‫ميَتافيزيكي و نازانستي و يان شيَوةزانستي واتايان هةية‪،‬‬ ‫َ‬ ‫ثووضةلشياو‬ ‫بةآلم شياوي تاقيكردنةوة و سةرةنجام‬ ‫نين‪ .‬ليَرةدا سيزم(جياوازي بؤضوون)ي ثؤثةر بة تةواوى‬ ‫لةتةك ثؤزةتيظيستة لؤجيكييةكان دةردةكةويَت‪ .‬كةواتة‪،‬‬ ‫بي‬ ‫بي بةها و َ‬ ‫تيؤرة شيَوةزانستي يان نازانستييةكان َ‬ ‫َثةرين لة ميَتافيزيكاوة بؤ زانست هةنطاويَكي‬ ‫واتا نين‪( .‬تي ِ‬ ‫َني ليَهزرينيَكي ميَتافيزيكي‬ ‫نائاطاييانة نيية‪ :‬ئةوةى دوي َ‬ ‫بطؤريَت بؤ تيؤرييةكي زانستي‬ ‫سبةيني‬ ‫بووة‪ ،‬شياوة‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫تاقيكردنةوةشياو)(‪ .)14‬ثؤثةر هةروةها دةبيَذيَت‪( :‬من‬ ‫تيؤريية ميَتافيزيكييةكان بة هاوتاى تيؤريية زانستييةكان‬ ‫دةزان��م‪ ...‬بة جؤريَك بتوانريَت رةخنة بة شيَوةيةكي‬ ‫ئاوةزمةنديَتي لة تيؤريي ميَتافيزيكي بطيريَت‪ ،‬ئةوا دةبيَت‬ ‫بانطةشةي راستيَتييةكةى بة جدي ثةسةند بكريَت)(‪.)15‬‬ ‫تةنانةت دةبيَذيَت‪( :‬لةوانةية‪ ...‬بتوانين لة ميَتافيزيكادا بؤ‬ ‫بي بةهاكان لةو‬ ‫جياكردنةوةى سيستةمة ميَتافيزيكيية َ‬ ‫سيستةمانةى بةهاى لي َ‬ ‫َكؤلينةوة و رامانيان هةية‪ ،‬ثيَوةر‬ ‫بدؤزينةوة‪ .‬ويستي راستةقينةى خوازيارى ميَتافيزيك‬ ‫ئةوةية‪ ،‬كة هةموو رةهةند و اليةنة راستةقينةكانى‬ ‫جيهان‪ ...‬لة ويَنةيةكي تاكدا كؤببنةوة‪ ...‬كةواتة ثيَوةرةكة‬ ‫ليَرةدا هةمان ثيَوةرى زانستةكانة‪ .‬ئايا ويَنة]ي جيهان[‬ ‫بةهاى لي َ‬ ‫َروانيني‬ ‫َكؤلينةوة و تويَذينةوةى هةية يان نا‪ ،‬بة تي ِ‬ ‫من ثةيوةندي بةوةوة هةية‪ ،‬كة ئايا دةبيَتة هؤى رةخنةى‬ ‫َ‬ ‫َثةرين لة خود و طةيشتن‬ ‫ئاوةزمةنديَتي و‬ ‫هةولدان بؤ تي ِ‬ ‫بة ويَنةيةكي باشتر يان نا)(‪.)16‬‬ ‫تويَذينةوةى ثؤثةر لةبارةي ميَتؤدي زانست و‬ ‫طرنطي رةخنة ثةيوةندييةكي نزيكي هةية بة تيؤرييةكةى‬ ‫سي جيهان‪ :‬جيهاني يةكةم‪ ،‬جيهاني شتةكان‬ ‫لةبارةى َ‬ ‫و دياردة ئؤبذيَكتي و ئةستووييةكان‪ ،‬جيهاني دووةم‪،‬‬ ‫جيهانى سةبذيَكتي و نيَوسةبذيَكتييةكانة‪ ،‬جيهانى سيَيةم‪،‬‬ ‫جيهانى بةرهةمةكانى ئؤبذيَكتي هؤش و ئاوةزى مرؤظة‬ ‫يان ئاوةزمةندييةكانة (ئةم جيهانة دروستكراوي مرؤظة‪،‬‬ ‫بةآلم لةو سةربةخؤ دةبيَت)‪ .‬جيهاني ئاوةزثةسةندةكان‬ ‫(معقوالت) ثيَكهاتووة لة زمان‪ ،‬ئةدةبيات‪ ،‬هونةر‪ ،‬فةلسةفة‪،‬‬ ‫َ‬ ‫مؤرال‪ ،‬زانست‪ ،‬تةكنيك‪ ،‬حكومةت و ثيَكهاتة‬ ‫ئايين‪ ،‬ماف‪،‬‬ ‫كؤمةآليةتييةكانى ديكة‪ ،‬كة لة ضوارضيَوةطةلي ئؤبذيَكتي‬ ‫و ئةستوويي (ماتةري) لة شيَوةى كتيَبدا ريَكخراون‪.‬‬ ‫مرؤظ ئةم جيهانةى دروستكردووة‪ ،‬بةآلم ئةو جيهانة‬ ‫َرامان و رةخنةكردن‬ ‫وةكو شتيَكي ئؤبذيَكتي دةخاتة بةر تي ِ‬ ‫َ‬ ‫هةلسةنطاندنةوة‪ .‬هةريةكيَك لة بةشةكاني جيهاني‬ ‫و‬ ‫ئاوةزثةسةندةكان ضيرؤك و رةوتي ميَذوويي تايبةتي‬ ‫خؤى هةية‪ .‬ئةم جيهانة بةرهةمي كردةى مرؤظة‪ ،‬بةآلم‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي ‪2010‬‬

‫‪39‬‬


‫ثرؤذة و نةخشةيةكي ثيَشيني (ئا ثيَريؤرى)‬ ‫دةرةنجامي ِ‬ ‫نيية‪ .‬ثةرةسةندني جيهاني ئاوةزثةسند بةرهةمي رةخنة‬ ‫َ‬ ‫ثووضةلكردنةوةية‪ ،‬و ثيَشينةى رةخنةى‬ ‫و طومان و‬ ‫دةطةريَتةوة(‪.)17‬‬ ‫ئاوةزي بؤ شارستانيَتي طريكي‬ ‫ِ‬ ‫سي جيهانةكةى ثؤثةر ثةيوةندييةكي نزيكيان لةتةك‬ ‫َ‬ ‫بنةرةتي تيؤرييةكةى ئةوة‬ ‫يةكديدا هةية‪ .‬ئةم ثةيوةنديية ِ‬ ‫لةبارةى ناجةختي و ك��ران��ةوة‪ Openness‬ي جيهان‪.‬‬ ‫جيهاني يةكةم داخ��راو نيية‪َ ،‬‬ ‫بةلكو لةذيَر كاريطةرى‬ ‫بةردةوامي جيهاني دووةمداية‪ ،‬و جيهانى دووةم لةتةك‬ ‫َ‬ ‫مامةلةيةكي هةميشةييداية و جيهاني‬ ‫جيهاني سيَيةمدا لة‬ ‫سيَيةميش كاريطةرى لةسةر جيهانى يةكةم دادةنيَت‪.‬‬ ‫(هيض َ‬ ‫بةلطةيةكي روون و ئاشكرا نةخراوةتة روو لةبارةى‬ ‫رةتكردنةوةى كرانةوةى جيهان و ئةو راستينةيةى‪ ،‬كة‬ ‫شتة تةواو تازةكان هةميشة لة دؤخي نةشونماكردندان‪،‬‬ ‫و هةروةها هيض َ‬ ‫بةلطةيةكي دروستيش نةهيَنراوةتةوة‪،‬‬ ‫كة سيَبةري طومان بخاتة سةر ئازادي و داهيَنانةكاني‬ ‫مرؤظ‪ .‬ثرةنسيثي ناجةختي بةس ‪ Sufficient‬نيية‪ .‬بؤ‬ ‫تيَطةيشتني ئازادي‪ ،‬مرؤظ شتي ديكةى طةرةكة‪ .‬ئيَمة‬ ‫ئيدي(ئايديا)ي كرانةوةى جيهاني يةكةم‬ ‫ثيَويستمان بة‬ ‫َ‬ ‫بةرووي‬ ‫دووةم‬ ‫جيهاني‬ ‫و‬ ‫دووةم‬ ‫جيهاني‬ ‫�ةرووي‬ ‫ِ‬ ‫ب� ِ‬ ‫جيهاني سيَيةم و كرانةوةى خودي و سةربةخؤى جيهاني‬ ‫سيَيةم هةية)(‪.)18‬‬ ‫َروانيني ثؤثةر‪ ،‬ئةطةر زانين و زانستي مرؤيي‬ ‫بة تي ِ‬ ‫هةميشة ناتةواو و ب��ةردةوام لةتةك جيهاني يةكةمدا‬ ‫ئاويَتة بيَت‪ ،‬كةواتة ئةو جيهانةى َ‬ ‫هةلطرى زانين و زانستي‬ ‫مرؤيية دةبيَت هةميشة كراوة بيَت‪ .‬بيَطومان ثرةنسيثي‬ ‫ناجةختي و كرانةوةى جيهان ثةيوةندييةكي سةرةكي‬ ‫َ‬ ‫ثووضةلشياوي‪ ،‬لةبةر ئةوةى‬ ‫هةية لةتةك ثرةنسيثي‬ ‫َ‬ ‫زانيني زانستي لة ريَطةى طومان و ثووضلكردنةوةوة‬ ‫دةربريني ئةو (ئةطةر سروشت تةواو‬ ‫بآلودةبيَتةوة‪ .‬بة‬ ‫ِ‬ ‫ديَتيَرمينيستيك‪ Deterministic‬بيَت‪ ،‬ئةوا دةبيَت بياظي‬ ‫كارةكاني مرؤظيش بةمجؤرة بيَت‪ .‬لةم شيَوةيةدا ئيدي‬ ‫َ‬ ‫روالةتي كار دةبوو)(‪.)19‬‬ ‫زانست بووني نةدةبوو‪ ،‬تةنها‬ ‫ثؤثةر ديَتيَرمينيزمي زانستي‪ ،‬توندترين شيَوةى لة‬ ‫تيؤرى الثالسدا خستبووة روو‪ ،‬بة (سةختترين و جديترين‬ ‫كيَشة لة ريَطةى روونكردنةوةى ئ��ازادي‪ ،‬داهيَنان‪ ،‬و‬ ‫بةرثرسياريَتي مرؤظ و بةرطريكردن ليَيان دادةنيَت)‬ ‫(‪ .)20‬ئةو ديَتيَرمينيزمي زانستي بة تيؤرييةك ثيَناسة‬ ‫دةكات‪ ،‬كة بةهؤى ئةوة (ثيَكهاتةى جيهان بةو جؤرةية‪،‬‬ ‫ئةطةر ئيَمة وةسفيَكي تةواو وردمان لةبةردةستدا بيَت‬ ‫لةبارةى رووداوةكانى راب��ردوو و ئاطادارى تةواوي‬ ‫ياساكاني سروشت بين‪-‬ئةوا ئةو دةم بةشيَوةيةكي‬ ‫ئاوةزي و بة بةرزترين ثلةى وردي شياوي ثيَشبينيكردنة)‬ ‫(‪ .)21‬بةآلم وةها تيؤرييةك هةم تاقيناكريَتةوة و هةم‬ ‫َ‬ ‫ثووضةلنةشياوة‪ .‬ديَتيَرمينيزم ئةطةرى هةرجؤرة داهيَنان‬

‫‪40‬‬

‫دةربريني ثؤثةر (داهيَناني‬ ‫و ئازادييةك دةهيضيَنيَت‪ .‬بة‬ ‫ِ‬ ‫�وي وةك��و سةمفؤني «ج��ةي مينور»ي‬ ‫بةرهةميَكي ن� َ‬ ‫مؤتسارت بةدةستي فيزيكزانيَك يان فيزيؤلؤذيستيَك‪،‬‬ ‫كة لة توانستي جةستةيي مؤتسارت‪ ،‬بة تايبةتي‬ ‫َ‬ ‫دةكؤليَتةوة‪ ،‬شياوي‬ ‫ميَشك و ذينطةى ئةستوويي ئةو‪،‬‬ ‫ثيَشبينيكردن نيية)(‪ .)22‬تيؤري ديَتيَرمينزمي زانستي‬ ‫َروانينةى‪ ،‬كة ملياردةها َ‬ ‫سال ثيَشتر‪،‬‬ ‫(دةطؤريَت بؤ ئةم تي ِ‬ ‫ِ‬ ‫ئةتؤمةكاني جيهاني يةكةم لةخؤطرى شيعرى هؤميرؤس‬ ‫و فةلسةفةى ثالتؤن و سيَمفؤنييةكاني بيَتهؤظن بوون)‬ ‫(‪.)23‬‬ ‫تيَطةى جيهاني سيَيةم لة هزرى ثؤثةردا ثةيوةندييةكي‬ ‫نزيكي هةية لةتةك تيَطةى زانستي ئؤبذيَكتي‪ .‬هةر‬ ‫َ‬ ‫هةلسةنطاندن و‬ ‫رةخنةكردنيَكي تيؤرييةكان‪ ،‬بةر لة‬ ‫تاقيكردنةوة‪ ،‬دةبيَت لة فؤرمي ئؤبذيَكتي زماندا ئاشكرا‬ ‫بكريَت‪ .‬هزر تا ئةو كاتة ئؤبذيَكتي نيية و تةنها لة جيهاني‬ ‫دووةم‪ ،‬واتا لة جيهانى هؤشدا بيَت‪ ،‬شياوي رةخنةكردن‬ ‫و َ‬ ‫دةربريني رؤشن و ئازادي‬ ‫هةلسةنطاندن نيية‪ .‬كةواتة‬ ‫ِ‬ ‫رةخنةكان و هزرةكان ريَطة رووةو جيهاني سيَيةم‬ ‫دةكاتةوة‪ .‬تةنانةت ئةطةر زانايةك تيؤرييةكةى خؤي‬ ‫تاقيكردبيَتةوة و سةلماندبيَتي‪ ،‬تا ئةو كاتةى ئةو تيؤريية‬ ‫لة ريَطةى تاقيكردنةوة طشتيترةكان نةسةلميَندريَت‪ ،‬بة‬ ‫بةشيَك لة زانستي ئؤبذيَكتي و جيهاني سيَيةم ئةذمار‬ ‫ناكريَت‪ .‬زانست تةنها كاتيَك ئؤبذيَكتيظيية‪ ،‬كة بةشيَك بيَت‬ ‫لة جيهانى سيَيةم و ثةيوةستي طشتي بيَت‪ .‬كةواتة زانست‬ ‫بةشيَكي جيهانى دووةم نيية‪ .‬جيهاني زانست جيهانى‬ ‫ئؤبذيَكتيية‪ ،‬كة بة طشتي لة دةرةوةى سةبذيَكتةكاندا‬ ‫بووني هةية‪( .‬ناسين و زانيني زانستي تةنها ئةوة نيية‪ ،‬كة‬ ‫لة رستةى «من دةزام»دا دةردةكةويَت‪ .‬زانين بة واتاى‬ ‫«من دةزانم» ثةيوةستة‪ ...‬بة جيهاني سةبذيَكتةكان‪ ،‬لة‬ ‫كاتيَكدا زانيني زانستي ثةيوةستة‪ ...‬بة جيهانى تيؤريية‬ ‫ئؤبذيَكتييةكان)(‪.)24‬‬ ‫َروانيني ث��ؤث��ةردا ثرؤسيسيَكي‬ ‫زان��س��ت ل��ة تي ِ‬ ‫ثةرةسةندنخوازانةية‪ ،‬و لة دةرةنجامي كاردانةوة بؤ‬ ‫ثرسةكان و كيَشةكان بةرةو ثيَش دةضيَت‪ .‬لةم رووةوة‬ ‫لة نيَوان رةوت��ي طةشةكردني زانست و ثرؤسيسي‬ ‫ثةرةسةندنخوازانةي ذياندا ثةيوةندي هةية‪( .‬دياردةى‬ ‫زانست و زانيني مرؤيي بيَطومان طةورةترين ثةرجووة‬ ‫تيؤرداريَذى زانستي لة مرؤظدا وةكو‬ ‫لة جيهاندا)(‪.)25‬‬ ‫ِ‬ ‫ئامرازسازي واية الى طيانةوةران بؤ ريَككةوتن لةتةك‬ ‫ذينطةدا روو دةدات‪( .‬هةموو بوونةوةران شةو و رؤذ‬ ‫بةردةوام دةرطيرى شيكارى ثرسةكانن)(‪ .)26‬لة قؤناغة‬ ‫بةرزةكانى ثةرةسةندندا‪ ،‬ميَتؤدى رةخنةطرانةى البردني‬ ‫بةردةوامي َ‬ ‫هةلةكان بة شيَوةيةكي تةواو دةردةكةويَت‪.‬‬ ‫تيؤرييةكان‪ ،‬وةكو كةرةستةكان لة جيهاني يةكةمدا‪،‬‬ ‫طؤرانكارى ضيَدةكةن‪ .‬تةواوي بةرهةمةكانى جيهاني‬ ‫ِ‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي‪2010‬‬


‫سيَيةم‪ ،‬و لةوانة زانست‪ ،‬بة دريَذايي قؤناغةكاني‬ ‫َ‬ ‫ثووضةلكردنةوة و‬ ‫ثةرةسةندن دروست دةبن و بةرهةمي‬ ‫طؤرانكارى و رةخنةكردن و َ‬ ‫هةلسةنطاندني هةميشةيين‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫ناتوانين هيض َ‬ ‫رؤليَك لةوانة بةثيَي مؤديَليَكي دياريكراو‬ ‫دابمةزريَنينةوة‪ .‬هيض كاتيَك لة هيض زةمينةيةكةوة‬ ‫ناتوانين لة سفرةوة دةستثيَبكةينةوة‪ .‬ئيَمة لة هةموو‬ ‫كايةكاندا ميراتطرى رابردووين و ثشت دةبةستين بة داب‬ ‫و نةريتةكان‪ ،‬هةرضةندة ريَطةى ثيَشكةوتن لة هزرئازادي‬ ‫و هزريني تازةداية(‪.)27‬‬ ‫َروانيني ثؤثةردا (بنةماى ئةزموونطةرايي‬ ‫بة كورتي لة تي ِ‬ ‫زانستي ئؤبذيَكتيظي هيض جؤرة رةهايةتييةكي نيية‪ .‬زانست‬ ‫لةسةر طاشةبةردةكان بينا نةكراوة‪ .‬ثيَكهاتةى تيؤرة‬ ‫زانستييةكان لةسةر زةلكاودا دةردةكةويَت‪ ،‬و وةكو‬ ‫َ‬ ‫خؤلةكان‬ ‫ثيَكهاتةيةكة لةسةر ثايةى خاك وةستابيَت‪.‬‬ ‫دةرذيَنة نيَو زةلكاوةكةوة‪ ،‬بةآلم هيض كاتيَك‬ ‫لةسةرةوة ِ‬ ‫بة ثاية و بنةماى لةثيَشدراو و سروشتي ناطةن‪ .‬ئةطةر‬ ‫دةبينة ريَطر لةبةردةم رذاني زيَتري َ‬ ‫خؤلةكان‪ ،‬ئةوا بةو‬ ‫هؤيةوة نيية بة زةوييةكي طران و ثتةو طةيشتووين‪ .‬ئيَمة‬ ‫دلنيا بين َ‬ ‫تةنها كاتيَك بة راستي دةوةستين‪ ،‬كة َ‬ ‫خؤلةكان‬ ‫بة ئةندازةيةكي ثيَوست ثتةون‪ ،‬كة بيناكة بثاريَزن)(‪.)28‬‬ ‫لة شويَنيَكي ديكةدا ثؤثةر بةمجؤرة دةبيَذيَت‪( :‬طةرةكة‬ ‫هزرى بووني سةرضاوةى مةبةستدارى زانين وةالوة‬ ‫بنيَين و داني ثيَدابنيَين تةواوي زانين مرؤيية و ئةم زانينة‬ ‫َ‬ ‫هةلةكان‪ ،‬دةمارطرذييةكان‪ ،‬خةونةكان‬ ‫ثيَكهاتووة لة‬ ‫و ئوميَدةكاني ئيَمة‪ .‬تةنها دةتوانين كويَرانة رووةو‬ ‫حةقيقةت ببزويَين‪ ،‬هةرضةندة حةقيقةت لة ئيَمةوة دوورة‬ ‫دةست بيَت‪ .‬لة تةواوي كايةكانى زانست و زانيندا هيض‬ ‫ئارطيوميَنتيَك نيية لةدةرةوةى رةخنة بيَت‪ ...‬حةقيقةت‬ ‫لة دةرةوةى هةنطاوي مرؤظداية و دةبيَت ئةم طوتةية بة‬ ‫بةبي ئةوة هيض ثيَوةريَكي‬ ‫بةهادار بزانين‪ ،‬لةبةر ئةوةى‬ ‫َ‬ ‫ئؤبذيَكتي بؤ تويَذينةوة و رةخنةى طومانةكانمان بووني‬ ‫نيية‪.)29()...‬‬ ‫لةبارةى رةتكردنةوةى ميَتؤدةكان و ئايديؤلؤذيية‬ ‫َرييةكان و هيستؤريسيزم‬ ‫شؤرشطي ِ‬ ‫ِ‬ ‫يةكيَك لة ئامانجة كؤتاييةكانى ضظاتى ك��راوة و‬ ‫دوذمنانى روون��ك��ردن��ةوةى بنةما فةلسةفييةكانى‬ ‫تؤتاليتاريزم و فاشيزم و هؤى مةيلي جةماوةرة بؤ ئةوانة‪.‬‬ ‫طرنطترين هؤكارى سايكؤلؤجي و سؤسيؤلؤجي هاتنة‬ ‫ئاراى تؤتاليتاريم راكردني َ‬ ‫خةلكيية لة ترسي ئازادي و‬ ‫بةرثرسياريَتي نةخوازراو و حةزيان بؤ ئاساييش‪ .‬دواى‬ ‫دةرضووني مرؤظ لة ضظاتي نةريتي ئؤتؤريتةخواز و‬ ‫داخراو ‪Closed Society‬و طةيشتة نةريتي رةخنةطرانة‪،‬‬ ‫ئةو هةل و مةرج و ثيَويستيية نويَيانةى رووياندا‪ ،‬كة‬ ‫بوونة هؤى نيطةراني و طرذى َ‬ ‫قول لة مرؤظدا‪ ،‬بة جؤريَك‬ ‫طةرانةوة بؤ رةحمي ئاساييشي لةدةستضووي‬ ‫ئارةزووي ِ‬

‫تيَدا بيَدار بووةوة‪ .‬لة ضظاني مؤديَرندا نةريت و هيرارشي‬ ‫و ئايين رووةو ثشتيوانيَكي ئاساييشي تاك دةكةون‪،‬‬ ‫َكؤلينةوة و َ‬ ‫توانستي رةخنةطرتن و لي َ‬ ‫هةلبذاردني ريَطة‬ ‫بي ثيَشينةكاني ذيان دةستةبةر دةبيَت‬ ‫جؤراوجؤرةكان و َ‬ ‫و طومان لة زانراوة كؤنةكان دةكريَت‪ .‬ضظات بةهؤى‬ ‫�ران‬ ‫كاريطةرى فشارةكانى شارستانيَتي رووةو داب� ِ‬ ‫هةنطاو دةنيَت و تاك لة ئازادهزرين ‪Free Thinking‬‬ ‫ةوة بؤ دؤطماتيزم ‪ Dogmatism‬و لة ئازادييةوة بؤ‬ ‫ئاساييش ثةنا دةبةن‪ .‬ريشةى مةيلي َ‬ ‫خةلكي بؤ ضظاتي‬ ‫داخراو‪ ،‬كة لة كؤنةوة لة بةرانبةر مةيلي شارستانيَتي بؤ‬ ‫ئازادي و رةخنةكارى ثةيدا بووة‪ ،‬هةر ئةمةية‪ :‬خؤزياي‬ ‫يؤتؤثياي هيَمن و ئاساييش‪ ،‬خؤزياى ضظاتيَكي داخراو و‬ ‫دوور لة دةستي ئازادي هزر و رةخنةكارى‪ .‬كؤنةثاريَزي‬ ‫و ئايدياليزم‪ ،‬واتا ثةنابردنة بةر نةريتةكانى رابردوو‬ ‫طةران بة دواى يؤتؤثيا لة ئاييندةدا‪ ،‬هةردوويان لة‬ ‫و ِ‬ ‫يةك رةطةزن و هةردوويان ثشت بةستن بة توندوتيذى‬ ‫بؤ ريشةكيَشكردني ه��زرى ئ��ازاد‪ .‬ه��ةردووي��ان دذة‬ ‫طؤرانكارى و خوازيارى ضظاتيَكي وةستاون‪ .‬هةردوويان‬ ‫ِ‬ ‫دةطؤريَن بؤ تؤتاليتاريزمي (راست و ضةث)‪ ،‬كة ديمةني‬ ‫ِ‬ ‫ثراكتيكيان يةكةميان فاشيزم و ئةويديكةيان كؤميونيزمة‪.‬‬ ‫َروانيني ثؤثةر هةنديَك لة فرةزانترين و ئاطامةندترين‬ ‫بة تي ِ‬ ‫فةيلةسوفان بة مةيلة مرؤييةكانيان و هةستي نيازثاكيان‪،‬‬ ‫واتا بؤ ضاككردني ضظاتي مرؤيي‪ ،‬ثالندانةرى ضظاتي‬ ‫داخراو و دوذمني ضظاتي كراوة و ئازادي و رةخنةطرتن‬ ‫َروانيني ثؤثةر ثيَشةنطي‬ ‫و‬ ‫طؤرانكارى ب��وون‪ .‬بة تي ِ‬ ‫ِ‬ ‫فةيلةسوفة كؤنةثةرستةكان ثالتؤنة و طرنطترين‬ ‫هزرظاني يؤتؤثياي ئاييندة كارل ماركسة‪ .‬ثؤثةر‪ ،‬بة‬ ‫ثيَضةوانةى رةخنةطراني رابردوو‪ ،‬ناكةويَتة رةخنةطرتن‬ ‫لة ثنتة الوازةكانى هزرينةكانى ئةم فةيلةسوفانة‪َ ،‬‬ ‫بةلكو‬ ‫لةتةك لةخنةكردني ثنتة بةهيَزةكانياندا خةريك دةبيَت‪،‬‬ ‫و لة كاتي ثيَويستدا‪ ،‬لؤجيكي ناوةكى ئةو فةيلةسوفانة بة‬ ‫خستنةرووي ثنتي بةهيَزيان دادةمةزريَنيَتةوة‬ ‫مةبةستي‬ ‫ِ‬ ‫و وايليَدةكات شياوي بةرطريكردن بيَت‪ ،‬و خؤى‬ ‫دووردةطريَت لة جةختكردنةوة لةسةر ثنتة الوازةكان‪.‬‬ ‫بةمجؤرة كاتيَك دةكةويَتة رةخنةكردني بناغة ثتةو‬ ‫و َ‬ ‫بنةرةتييةكانى ئةم فةلسةفانة‪ ،‬ئيدي هيض‬ ‫بةلطاندنة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫بةلطاندنيَك بؤ بةرطريكردن لة دةستي اليةنطراني ئةم‬ ‫فةلسةفانةدا ناميَنيَتةوة‪.‬‬ ‫ثؤثةر لة هزرى ثالتؤن و ئةريستؤتيَليسدا بة دواى‬ ‫َرى تؤتاليتاريزم و هيستؤريسيزم‬ ‫ئايديؤلؤذي‬ ‫شؤرشطي ِ‬ ‫ِ‬ ‫دةط��ةريَ��ت‪ .‬ئؤتؤريتاريانيزم‬ ‫َ��ذووط��ةراي��ي)دا‬ ‫(م��ي‬ ‫ِ‬ ‫‪Authoritarianism‬ي ث�لات��ؤن و ئيزيَنتياليزم‬ ‫‪( Essentialism‬ضييةتيطةرايي) ئةريستؤتيَليس بنيادي‬ ‫ئةم دووانةن‪ .‬فةلسةفةى يؤتؤثياي ثالتؤن فةلسةفةيةكة‬ ‫َ‬ ‫دةولةتي تؤتاليتيَر و‬ ‫بؤ ثاريَزيكردني ضظاتي داخراو و‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي ‪2010‬‬

‫‪41‬‬


‫طؤرانكارييةكانيان‪ .‬ثالتؤن و ئةريستؤتيَليس‬ ‫ريَطرتن لة ِ‬ ‫بانطةشةكارى فةلسةفةى غةيبويَذانة ‪Oracular‬بوون‪،‬‬ ‫كة هيَطل ميراتطرى بوو‪( .‬شيَوازي هزري سكؤالستيكي‬ ‫و ميستيك]ي[ و نائوميَدي لة وابةستةبوون – هةمووي‬ ‫دةرةنجامي ناضارةكيانةى ريَبازي ئيزيَنتياليزمي‬ ‫َ‬ ‫هةلضووني ئاشكراي‬ ‫ثالتؤن و ئةريستؤتيَليسة‪ ،‬و‬ ‫شؤرشي نهيَني‬ ‫دةطؤريَت بؤ‬ ‫ثالتؤن لة بةرانبةر ئازادي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ئةريستؤتيَليس بةرانبةر بة ئاوةز)(‪ .)30‬ئةم دووانة َ‬ ‫رؤلي‬ ‫سةرةكيان هةبوو لة (دةركةوتني فةلسةفةى هيَطل‪ ،‬كة‬ ‫ئةمرؤية)(‪.)31‬‬ ‫ثيرى هيستؤريسيزم و تؤتاليتاريزمي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫(كليَسا بة شويَنثيَي‬ ‫لة سةدةكاني نيَظينيشدا‬ ‫تؤتاليتاريزمي ثالتؤن و ئةريستؤتيَليسدا رؤيشت و‬ ‫ئةم رةوتة لة دواجار لة ئةنطيزاسيؤندا طةيشتة لوتكة‪.‬‬ ‫بة تايبةتي‪ ،‬سةرضاوةى ئةنطيزاسيؤن (دادطاى ثشكنيني‬ ‫بيروباوةر)‪ ،‬تيؤرييةكةى ثالتؤن بوو)(‪ .)32‬دواى ئةوة‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫فةلسةفةى هيَطل س��ةرض��اوةى هةموو ريَبازةكانى‬ ‫هيستؤريسيزمة لةم سةدةيةدا‪َ .‬‬ ‫توندرةوي‬ ‫(بالي ضةثي‬ ‫ِ‬ ‫ميانةرةوة كؤنزيَرظاتيظةكان و‬ ‫ماركسيستةكان و‬ ‫ِ‬ ‫توندرةوةكان‪-‬هةموويان ]فةلسةفةى[‬ ‫فاشيستة راستطةرا‬ ‫ِ‬ ‫هيَطل بة بنةماى فةلسةفةى سياسيي خؤيان دادةنيَن)‬ ‫(‪( .)33‬هيَطل‪ ...‬لةنويَوة ئيديَكاني ثالتؤني دؤزييةوة‪ ،‬كة‬ ‫ثالثشتي َ‬ ‫َ‬ ‫هةلضووني هةميشةيي بوون لة بةرانبةر ئاوةز‬ ‫و ئازاديدا‪ .‬فةلسةفةى هيَطل وةكو دووبارة هاتنةئاراي‬ ‫تريباليزمة (قبيلةثرستي)‪ ...‬وةكو دةبيَذن ئةو‪َ ،‬‬ ‫ئةلقةى‬ ‫ئةمرؤيي تؤتاليتاريزمة‪.‬‬ ‫بزربووني نيَوان ثالتؤن و فؤرمي‬ ‫ِ‬ ‫ئةمرؤى تؤتاليتاريزم‪...‬‬ ‫اليةنطراني‬ ‫ِ‬ ‫هةموويان لة كةشي داخراوى فةلسةفةى هيَطلةوة‬ ‫َ‬ ‫دةولةت و ميَذوو و نةتةوة‬ ‫هاتوون‪ ،‬و فيَرى ئةوة بوون‬ ‫بثةرستن)(‪ .)34‬هيَطل بة فةلسةفةكةى خؤى ئايديالةكانى‬ ‫شؤرشي فرةنسي ويَران دةكات و لة ثلةى فةيلةسوفي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتي ث��روس (خ��ودا و‬ ‫فةرمي و خزمةتطوزارى‬ ‫ثروس بةيةكةوة ثاساو دةدات)(‪ )35‬و (لة اليةكةوة‬ ‫َ‬ ‫دةولةت‬ ‫ثةرستني ثالتؤنيستيانة و ثروسويستيانةى‬ ‫و لة اليةكي ديكةوة‪ ،‬ثةرستني ميَذوو و كؤياليةتي لة‬ ‫بةرانبةر سةركةوتن لة ميَذوودا دةكاتة جيَطرةوةى‬ ‫توخمي ئازاديخوازي و ناسيؤناليزم)(‪ )36‬و (هيَشتاش لة‬ ‫سةردةمي ئيَمةدا ريَبازي هيستؤريسيزمي شيَتئاميَزانةى‬ ‫هيَطل وةكو ئةو هةويَنةية‪ ،‬كة دةبيَتة هؤى طةشةكردني‬ ‫خيَراي تؤتاليتاريزم(‪ .)37‬نزيكةى تةواوي تيَطة طرنطةكانى‬ ‫ئةمرؤيي راستةوخؤ لة هيَطلةوة بة ميراتي‬ ‫تؤتاليتاريزمي‬ ‫ِ‬ ‫ماونةتةوة)(‪ .)38‬ئةم تيَطانة بريَتين لة‪ :‬ناسيؤناليزم لة‬ ‫َ‬ ‫دةول��ةت و‬ ‫بةرزراطرتني‬ ‫واتا رةطةزثةرستييةكةيدا‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫مؤرالي‪ ،‬يةكيَتي‬ ‫دةولةت لة بةرثرساريَتي‬ ‫جةنط‪ ،‬الداني‬ ‫ستةم و ماف‪ ،‬ستايشكردني ريَبةران و كةسايةتي‬ ‫جيهان‪-‬ميَذوويي ‪.World-historical Personality‬‬

‫‪42‬‬

‫دةربرينةكةى شؤثيَنهاوةر بةمجؤرة‬ ‫سةرةنجام ثؤثةر‬ ‫ِ‬ ‫دةهيَنيَتةوة‪( :‬ئةطةر رؤذيَك طةرةكت بوو طةنجيَك طةمذة‬ ‫بكةيت و توانستي هةرجؤرة ليَهزرينيَكي بة تةواوةتي‬ ‫ليَوةربطرييةوة‪ ،‬باشترين ريَطة ئةمةية كتيَبةكانى هيَطلي‬ ‫بدةيتي بيخويَنيَتةوة)(‪.)39‬‬ ‫َ‬ ‫واثيَدةضيَت داوةريكردنةكةى ثؤثةر سةبارةت بة‬ ‫ماركس‪ ،‬لة بةرانبةر بة بؤضوونة وروذيَنةرةكاني‬ ‫بي اليةنانة و تةنانةت‬ ‫لةبارةى هيَطل‪ ،‬هاوسةنطتر و َ‬ ‫هاورايانة بيَت‪َ .‬‬ ‫هةلبةتة ئةو جياوازي دادةنيَت لة نيَوان‬ ‫ِ‬ ‫َروانيني ثؤثةر‬ ‫ي‬ ‫ت‬ ‫بة‬ ‫ماركسيزمدا‪.‬‬ ‫و‬ ‫ماركس‬ ‫َهزرينةكانى‬ ‫لي‬ ‫ِ‬ ‫ماركسيزم (ثةتيترين‪ ،‬ثةرةسةندووترين و ترسناكترين‬ ‫َروانيني ئةو‬ ‫فؤرمي هيستؤريسيزم ب��ووة)(‪ .)40‬بة تي ِ‬ ‫سةرضاوةى هزرى ماركسيزم و فاشيزم هةردوويان يةك‬ ‫شتة‪ ،‬هةرضةندة (ماركس ]تيؤرييةكةى خؤى[ تاقيكردةوة‬ ‫َ‬ ‫بةهةلةدا‬ ‫و لةتةك ئةوةى لة تيؤريية سةرةكييةكاني‬ ‫ضوو‪ ،‬ئةوا تاقيكردنةوةكةى بيَهوودة نةبوو)(‪ ، )41‬بةآلم‬ ‫(ماركس لةتةك بووني هةموو شايستةييةكاني‪ ،‬ئةوا‬ ‫ثيَغةمبةريَكي درؤزن بوو‪ .‬ئةو ثيَشبيني رةوتي ميَذوويي‬ ‫كرد و ثيَشبينييةكانيشي راست دةرنةضوون‪...‬‬ ‫باوةري‬ ‫و‬ ‫طومرا كرد‬ ‫ئةو دةيان كةسي هؤشمةندي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ثيَهيَنان ب��ةوةى ريَطةى زانستيانةى بةريةككةوتن‬ ‫لةتةك طرفتة كؤمةآليةتييةكاندا ثيَشبينييةكي ميَذوويية‬ ‫‪ .Historical Prophecy‬ئةو بةهؤى ئةو فيَربوونةى لة‬ ‫فيَرطةى هيَطلدا دةستي كةوتبوو‪ ،‬بة سةختي كةوتة ذيَر‬ ‫كاريطةرى جياوازي ديَريني نيَوان نؤمينا ‪Noumenon‬‬ ‫(شت لةخؤدا) و دةركةوت ‪ Appearance‬و جياوازي‬ ‫ن �َي��وان ج��ةوه��ةرى ‪ Substantial‬و ناجةوهةرى‬ ‫‪ .accidental‬ئةو ثيَشكةوتنةى وايدادةنا سةبارةت‬ ‫بة هيَطل (و كانت) بةرهةمي هيَناوة ئةمة ب��وو‪ ،‬كة‬ ‫نؤمينا يان رياليتي لةتةك جيهاني ئةستووييدا‪ ،‬وةكو‬ ‫ميَتابؤليزمي مرؤظ‪ ،‬بة يةك شتي دادةنا و دةركةوت‬ ‫يان دياردةي بةيةك شت دادةنا لةتةك جيهانى ئيديَكان)‬ ‫َروانيني ثؤثةر (ماركس جةختي لةسةر ئةوة‬ ‫(‪ .)42‬بة تي ِ‬ ‫كردووةتةوة لة نيَوان ميَتؤدي تةواو هيستؤريسيزميانةى‬ ‫خؤيي و هةرجؤرة شرؤظةيةكي ئابوورى بة مةبةستي‬ ‫ثرؤطرامسازي ئاوةزمةندي‪ ،‬ويَكضوويي بووني هةية)(‪)43‬‬ ‫و ئةمةش ريشةى لةبةرضاونةطرتني طرنطي سياسةتة‪.‬‬ ‫(تيؤرييةكةى ئةو ماركس سةبارةت بة ناتوانايي هةر‬ ‫باوةريشي لةبارةى ديَمؤكراسيوةكو‬ ‫بةشيَكي سياسةت و‬ ‫ِ‬ ‫َروانيني من نة تةنها‬ ‫فؤرميَكي ديكتاتؤرى ضينايةتي[ بة تي ِ‬ ‫بةلكو َ‬ ‫هةلةية‪َ ،‬‬ ‫هةر َ‬ ‫هةلةيةكي كوشندةية(‪.)44‬‬ ‫بةثيَي تيؤرييةكةى ماركس خؤى بة ثيَضةوانةى‬ ‫ماركسيستةكان ئيَمة ناتوانين داكةوتي ئابووري بة‬ ‫بطؤرين‪ ،‬وةكو ئةوةى لة‬ ‫خواست و ويستي خؤمان‬ ‫ِ‬ ‫ريفؤرميزمي مافدا دةتوانين‪ .‬سياسةت جطة لةمة شتيَكي‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي‪2010‬‬


‫ديكة نيية‪ ،‬كة «ذاني لةدايكبوون كورتتر و ئاسانتر‬ ‫بكات»(‪.)45‬‬ ‫َروانينة كةمئاميَزةى ماركس‬ ‫ي‬ ‫ت‬ ‫ئةو‬ ‫دةرةنجامدا‬ ‫لة‬ ‫ِ‬ ‫سةبارةت بة دةسةآلتي سياسيي هةيبووة‪ ،‬نة تةنها‬ ‫دارشتني تيؤرييةك لةبارةى طرنطترين ئامرازي‬ ‫لة‬ ‫ِ‬ ‫ثؤتيَنسيال(هيَزةكي) باشتركردني رةوشي هةذاران‪،‬‬ ‫َ‬ ‫بةلكو لة طةورةترين مةترسي هيَزةكي بؤ ئازادي مرؤظيش‬ ‫َ‬ ‫َروانيني سادة و ساكارانةى ئةو‬ ‫خؤى خافل كردووة‪ .‬تي ِ‬ ‫لةبارةى ئةوةى لة ضظاتي بيَضين‪ Classless Society‬دا‬ ‫َ‬ ‫دةسةآلتي سياسيي هيض َ‬ ‫دةولةت ئةركي‬ ‫رؤليَكي نيية و‬ ‫خؤى لةدةست دةدات و «دةذاكيَت و وشك دةبيَتةوة»‬ ‫بة روون و ئاشكرايي نيشاني دةدات‪ ،‬كة هةرطيز لةوة‬ ‫تيَنةطةيشتووة دةسةآلتي سياسيي دةتوانيَت ض كاريَك بؤ‬ ‫خزمةتي ئازادي و مرؤيي بكات و طةرةكة بيكات)(‪.)46‬‬ ‫َرروانيني ثؤثةر ثيَشبينيكردني دةركةوتني‬ ‫بة تي ِ‬ ‫ضظاتي بيَضين‪ ،‬نة تةنها لةتةك ئ��ةو ثيَشةكيانةدا‬ ‫ناطونجيَت‪ ،‬كة ماركس خستوونيةتة روو‪َ ،‬‬ ‫بةلكو (بؤ‬ ‫زؤريَك لة َ‬ ‫خةلكي جؤريَكة لة هةآلتن‪ ،‬ريَطةيةك دروست‬ ‫دةكات بؤ هةآلتن لة بةرثرسياريَتييةكانى هةنوكة و‬ ‫سثاردني بة بةهشتي ئاييندة)(‪ .)47‬زيانبارترين توخم‬ ‫لة ماركسيزمدا‪ ،‬لة روانطةى سياسةتي ثراكتيكييةوة‪،‬‬ ‫شؤرشيَكي توندوتيذئاميَزة(‪ .)48‬بة‬ ‫هةمان ثيَشبينيكردني‬ ‫ِ‬ ‫َروانيني ثؤثةر (هؤكارى نشوستهيَنانى ئةو ]ماركس[‬ ‫تي ِ‬ ‫لة ثلةى ثيَغةمبةرى و ثيَشبينيدا‪ ،‬ه��ةذارى ريَبازي‬ ‫هيستؤريسيزمةكةيةتي‪ ،‬واتا ئةم داكةوت (واقعيت)ةى‬ ‫ئةمرؤ سةرنجي شتيَك بدةين‪ ،‬كة وةكو مةيليَك‬ ‫ئةطةر‬ ‫ِ‬ ‫يان ثرؤسيسيَكي ميَذوويي دةردةكةويَت‪ ،‬ناتوانين بزانين‬ ‫ئايا سبةينيَش وةها دةردةكةويَت يان نا)(‪ .)49‬لةتةك‬ ‫ئةمةدا‪ ،‬ثؤثةر سةبارةت بة ليَهزرينةكانى ماركس اليةني‬ ‫راست لة دةست نادات و رايدةطةيةنيَت‪( :‬لة ناكؤكي نيَوان‬ ‫ئايدياليزم و ماتةرياليزم ‪ Materialism‬دا زيَتر لةتةك‬ ‫هاورام‪ .‬ئامانجي من نيشانداني ئةم ثنتة بوو‪،‬‬ ‫ماركسدا‬ ‫ِ‬ ‫كة طوزارشتة ماتةرياليستيكيانةى ماركس بؤ ميَذوو‬ ‫‪ ، Materialistic interpretation of history‬لةتةك‬ ‫هةموو ئةو بةهايانةى دةشيَت هةيبيَت‪ ،‬ئةوا نابيَت زؤر‬ ‫بة جدييةوة وةربطيريَت)(‪.)50‬‬ ‫باوةر(ايمان)‬ ‫من‬ ‫وانيني‬ ‫َر‬ ‫ي‬ ‫ِ‬ ‫هةروةها دةبيَذيَت‪( :‬بة ت ِ‬ ‫باوةر بوو بة ضظاتي كراوة(‪.)51‬‬ ‫بنةرةتدا‬ ‫ي ماركس لة‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫مؤرالييةكانى ماركس‪ ،‬تيَطةكانى وةكو‬ ‫بةثيَي ثرةنسيثة‬ ‫ئازادي و يةكساني لة هةموو شتيَك طرنطتر بوون(‪.)52‬‬ ‫]تةنانةت[ (كاريطةرى ماركس لة ئاييني كريستيانيدا ]‬ ‫َ‬ ‫مؤرالييةكانةوة[ لةوانةية بتوانين‬ ‫لة روانطةى ريفؤرمة‬ ‫بةراوردي بكةين لةتةك كاريطةرى لؤتةر لة ئايينزاي‬ ‫كاتؤليكيدا‪ ...‬ماركسيزمي سةرةتا بةو وردبيني و‬ ‫َ‬ ‫مؤرالييةكاندا دةيكرد‬ ‫شيَلطيريية ثراكتيكييةي لة ثرسة‬

‫و هةروةها ئةو جةختكردنةوةى‪ ،‬كة لةسةر كردةوة‬ ‫دةيكرد‪ ،‬نةك قسة‪ ،‬لةوانةية طرنطترين هزرى ضاكسازي‬ ‫رؤذطارى ئيَمةي ختسبيَتة روو)(‪.)53‬‬ ‫َروانيني ثؤثةر (ئةطةر لة ]ماركس[يان دةثرسي‪:‬‬ ‫بة تي ِ‬ ‫ئايا ئيَمة دةبيَت دروستكةرى ضارةنووسي خؤمان‬ ‫�اوةر بة ثيَشبينييةكةى بكةين؟ ئةو‬ ‫بين‪ ،‬يان تةنها ب� ِ‬ ‫َ‬ ‫دروستكارى بةسةر ثيَشبينيدا قبول دةك���رد)(‪.)54‬‬ ‫لةتةك هةموو ئةمانةدا ثؤثةر لة شرؤظةكردني كؤتاييدا‬

‫‪Karl_Marx‬‬ ‫َروانيني واية‪ ،‬كة (لة نيَوان ئاكتيظيزمي ماركس و‬ ‫تي ِ‬ ‫باوةربووني بة هيستؤريسيزم طرفتيَكي طةورة هةية و‬ ‫ِ‬ ‫تيؤرييةكةيشي لةبارةى ئةمةى ضارةيةكي ديكة نيية جطة‬ ‫لة خؤدانة دةست هيَزة نائاوةزييةكانى ميَذوو‪ ،‬ئةوا ئةم‬ ‫طرفتة بةرفراوانتر دةكات(‪ .)55‬ماركس هيستؤريسيزمي‬ ‫لة هيَطل وةرط��رت‪ ،‬بةآلم دواتر بةم ئةندازةية بةسي‬ ‫مؤلةتي ئةوةى دا هيستؤريسيزم َ‬ ‫نةكرد و َ‬ ‫زالبيَت بةسةر‬ ‫باوةرى ئةو بة كاريطةرى كردة[)‬ ‫ئاكتيظيزمدا ]يان بة‬ ‫ِ‬ ‫(‪.)56‬‬ ‫بة شيَوةيةكي ثوخت طرنطترين بانطةشةي ماركسيزم‬ ‫ئةمةية‪ ،‬كة ميَذوو و ضظات ملكةضي ياسا زانستيية‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي ‪2010‬‬

‫‪43‬‬


‫ناضارةكييةكانن و دةشيَت لةسةر ئةو بنةماي ئةم‬ ‫ياسايانة ئاييندةى ميَذوو و ضظاتي مرؤيي ثيَشبيني‬ ‫بكةين‪ .‬هةنطاوى دذ بةم كردةى ئةم ياسايانة نةشياوة‪،‬‬ ‫واتاي سؤسياليزمي زانستي‪ Scientific Socialism‬لة‬ ‫بةرانبةر سؤسياليزمي يؤتؤثيايي ‪Utopian Socialism‬‬ ‫هةر ئةمةية‪َ .‬‬ ‫هةلبةتة ثؤثةر هزرى ماركس بة يؤتؤثيايي‬ ‫ئةذمار ناكات‪ ،‬هةرضةندة ماركسيزمي سةدةى بيستةم لة‬ ‫فؤرمي كؤميونيزمدا وةها تايبةتمةندييةكي وةرطرتووة‪.‬‬ ‫ئةو زانستيبووني هزرى ماركس رةتناكاتةوة‪ ،‬واتا بة‬ ‫سةرنجدانى ئةوةى خاوةن ناوةرؤكيَكي ياسامةندة‪،‬‬ ‫َ‬ ‫َروانيني‬ ‫بة‬ ‫ثووضةلنةشياوي نازانيَت‪ .‬بةم هؤيةوة بة تي ِ‬ ‫بيروباوةرةكاني ماركس تاقيبكريَنةوة‪ ،‬كة‬ ‫َت‬ ‫ي‬ ‫دةب‬ ‫ئةو‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ثووضةل و رةتكراونةتةوة‪.‬‬ ‫تاقيكراونةتةوة و بة طشتي‬ ‫َروانين و ثيَشبينييةكانى‬ ‫بةمجؤرة‪ ،‬بةثيَضةوانةى تي ِ‬ ‫ماركس‪ ،‬كؤميونيزم لة وآلتة ثيَشكةوتووة ثيشةسازييةكان‬ ‫َ‬ ‫شؤرشة‬ ‫رؤلي نةبووة لة‬ ‫دةرنةكةوتووة‪ ،‬ثرؤليتاريا‬ ‫ِ‬ ‫كؤميونيستييةكانى س��ةدةي بيستةمدا‪ ،‬كريَكاران لة‬ ‫ضظاتة ثيشةسازييةكاندا ثؤشتةتر ب��وون و ئاطايي‬ ‫ضينايةتيان‪ Class Consciousness‬لةدةستداوة‪ .‬ضظاتي‬ ‫سةرمايةدارى ثيَشكةوتوو لة نيَوان دوو جةمسةرى‬ ‫بؤرذوازي و ثرؤليتاريادا دابةش نةبووة‪َ ،‬‬ ‫بةلكو ضيني‬ ‫ناوةراست طةشةى سةندووة‪ .‬كةواتة تيؤرى زانستي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ثووضةل بووةتةوة‪( .‬ماركسيزمي زانستي مرد‪،‬‬ ‫ماركس‬ ‫بةآلم دةبيَت دوو شت تيَيدا بة زيندوويي بميَنيَتةوة‪:‬‬ ‫يةكيَيان هةستكردن بة بةرثرسياريَتي كؤمةآليةتي و‬ ‫ئةوي ديكةيان خؤشةويستي بؤ ئازادي)(‪.)57‬‬ ‫َروانيني ثؤثةر ماركسيزم تةنها نموونةيةكة لة‬ ‫بة تي ِ‬ ‫تيؤرياكاني هيستؤريسيزم‪ .‬بةهؤى ئةمجؤرة تيؤريانة‬ ‫ميَذوو بةطويَرةى ياسا ناضارةكي و ديَتيَرمينييةكان ضةند‬ ‫دةبريَت و بةطويَرةى هةمان ئةو ياسايانة‪ ،‬ئاييندةى‬ ‫قؤناغيَك ِ‬ ‫ضظات شياوي ثيَشبينيكردنة‪ .‬هةموو ئةو تيؤريانةى لة‬ ‫َ‬ ‫هةولي دؤزينةوةى ئاراستة ناضارةكييةكانن لة ثرؤسيسي‬ ‫ميَذوودا‪ ،‬ئةوا هيستؤريسيزم(ميَذووطةرايي)ن‪ .‬لة وةها‬ ‫َروانينيَكدا ميَذوو طشتيَكة‪ ،‬كة بةشةكانى بةطويَرةي‬ ‫تي ِ‬ ‫ياسا هةمةكييةكانةوة بةيةكترييةوة بةستراونةتةوة‪ .‬لة‬ ‫َرييةكان هةم‬ ‫َروانيني ثؤثةردا ئايديؤلؤذيية‬ ‫شؤرشطي ِ‬ ‫ِ‬ ‫تي ِ‬ ‫هيستؤريسيزم و هةم هؤليست ‪( Holist‬طشتطةران‪.‬‬ ‫لةويَشةوة‪ ،‬كة ميَذوو بة هاوتاى ثالن و نةخشة‬ ‫دةزانن‪ ،‬ئةوا ئامانج يان يؤتؤثيايشي بؤ ويَنا دةكةن‪.‬‬ ‫َروانيني ثؤثةر تيؤرياكاني هيستؤريسيزمي‬ ‫بة تي ِ‬ ‫ميَتافيزيكي و فةلسةفي و زانستي هةموويان يةك‬ ‫توخمن‪ .‬بة ثيَضةوانةى ئةمجؤرة تيؤريانة‪ ،‬ثؤثةر ثيَيواية‬ ‫وةرضةرخاني ميَذوو ملكةضي ياسا ديَتيَرمينييةكان‬ ‫َ‬ ‫نيية‪َ ،‬‬ ‫هةولداني ئيَمةية بؤ شيكاري‬ ‫بةلكو دةرةنجامي‬ ‫ثرسيارةكان و ضارةسةرى كيَشةكان‪ .‬ميَذوو خؤى‬

‫‪44‬‬

‫لة خؤيدا داهيَنةرى مةبةست و ئامانج و ئاراستةيةك‬ ‫نيية‪َ ،‬‬ ‫بةلكو كارةكاني ئيَمة ئةم جؤرة شتانةى ثيَدةدات‪.‬‬ ‫َ‬ ‫هةلبةتة طةشةسةندن و وةرضةرخاني ميَذوو ملكةضي‬ ‫طةشةسةندن و ثةرةسةندني زانستي ئيَمةية‪ ،‬بةآلم‬ ‫شيَوةى ثةرةسةندني زانستي ئيَمة لة ئاييندةدا شياوي‬ ‫ئةمرؤ بةهؤى‬ ‫ثيَشبيني كردن نيية‪ .‬هةركةسيَك بتوانيَت‬ ‫ِ‬ ‫سبةيني‬ ‫ئةو ئامرازة زانستيانةى هةن دؤزينةوةكانى‬ ‫َ‬ ‫ثيَشبيني بكات‪ ،‬هاوكات دةستي بةو دؤزينةوانة دةطات‪،‬‬ ‫و ئةمة بة واتاى كؤتايي ثرؤسيسي طةشةسةندني زانينة‬ ‫بنةرةتدا بة دؤزينةوة ئةذمار نةدةكران‪.‬‬ ‫و ئةطةرنا لة‬ ‫ِ‬ ‫لة ث��ةراوَي��زي ئةم تيَطة هةمةكييةدا‪ ،‬نةشياوبووني‬ ‫ثيَشبينيكردني وةرضةرخانةكاني ضظات و ثرؤطرامسازي‬ ‫تةواو بؤ ضظات هةية‪ .‬كارةكانى مرؤظ بة شيَوةيةكي‬ ‫طشتي‪ ،‬و كارى سياسيي بةتايبةتي‪ ،‬كاريطةرى واي هةية‪،‬‬ ‫كة لة دةرةوةى نيازي سةبذيَكتةكةية (يان بكةرةكةية)‪.‬‬ ‫َروانينة يؤتؤثيايي‬ ‫َروانيني رةخنةطرانةى ثؤثةردا‪ ،‬تي ِ‬ ‫لة تي ِ‬ ‫طؤرانة كؤمةآليةتييةكان‪ ،‬يان‬ ‫َرييةكان بؤ‬ ‫يان‬ ‫ِ‬ ‫شؤرشطي ِ‬ ‫ِ‬ ‫ئةندازياريي كؤمةآليةتي ثشت بةستة بة شيَوةزانست‬ ‫يان ليَهزريني نائاوةزمةندي‪.‬‬ ‫َ‬ ‫هةولدان بؤ بةدةستةبةركردني‬ ‫لةم رووةوةية‪ ،‬كة‬ ‫ئايديؤلؤذيية هؤليست و يؤتؤثيايي و هيستؤريسيزمةكان‬ ‫كارةساتبار و زيانبارة‪ .‬بةمجؤرة هةر ياسايةكي‬ ‫َ‬ ‫ثووضةلشياوة‪ ،‬ياسا و طريمانة‬ ‫سروشتي ناجةختي و‬ ‫ضظاتؤلؤجييةكانيش ‪ ،Sociology‬تةنانةت ئةو كاتةى‬ ‫َ‬ ‫بةلطةى سةلميَنةريشيان هةية‪ ،‬هةر دةبيَت بكةونة بةردةم‬ ‫َ‬ ‫ثووضةلكردنةوةوة‪ .‬هةر ليَرةوة دةردةكةويَت‬ ‫ئةزمووني‬ ‫هاتنةئاراى خواستة يؤتؤثييةكان بؤ ئاواكردنةوةى‬ ‫ت��ةواوي ضظات لة رووي لؤجيكييةوة نةشياوة‪( .‬بة‬ ‫َ‬ ‫بةلطةيةكي زؤرةوة ناتوانين تةواو يان بة نزيكةيي‬ ‫تةواوي ثةيوةنديية كؤمةآليةتييةكان ريَكبخةين‪ ،‬النيكةم‬ ‫لةبةر ئةوةى بة كردةكيكردني هةر سيستةميَكي تازة‬ ‫َ‬ ‫كؤمةليَك ثةيوةندي‬ ‫بةسةر ثةيوةنديية كؤمةآليةتييةكاندا‪،‬‬ ‫نوي دادةهيَنيَت‪ ،‬كة ديسانةوة دةبيَت ريَكبخريَنةوة)(‪.)58‬‬ ‫َ‬ ‫كاتيَك روانيني يؤتؤثيايي بؤ ئةندازيارى كؤمةآليةتي لة‬ ‫رووي لؤجيكييةوة نةشياوة‪ ،‬لة كةموكورتي و نةسازي‬ ‫َروانينة هؤليستةكان لة زانستة كؤمةآليةتييةكاندا‬ ‫تي ِ‬ ‫دةردةكةويَت‪ ،‬لةبةر ئةوةى ئةم زانستانة تايبةتمةندي‬ ‫َ‬ ‫هةلبذاردن و هةندةكي بينينةكان لةبةرضاو ناطرن‪ ،‬و‬ ‫َ‬ ‫ليَكؤلينةوةى ضظاتي وةكو طشتيَك دادةنيَن‪.‬‬ ‫ثؤثةر لة نيَوان دوو رَي��ط��ةض��ارةى ئةندازيارى‬ ‫يؤتؤثيايي يان هؤليست و ئةندازيارى كؤمةآليةتي ثلة‬ ‫باوةرداران بة‬ ‫بةثلة‪ ،‬تةنها دووةميان بة شياو دةزانيَت‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫بي تيَبينيكردن‬ ‫يؤتؤثيا (ئةوةى لة‬ ‫بنةرةتدا ثلة بةثلةية َ‬ ‫ِ‬ ‫و نةزانانة بةكار دةهيَنن)(‪ .)59‬ئةندازيارى كؤمةآليةتي‬ ‫هؤليست يان يؤتؤثيايي‪ ،‬تيؤرييةكة لةبارةى ضظات و‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي‪2010‬‬


‫بةشة دياريكارةكانى لة ثشتةوةية‪ ،‬كة سةرةنجام ثشت‬ ‫بةستة بة طومان‪ .‬لة بةرانبةردا‪ ،‬ئةندازيارى كؤمةآليةتي‬ ‫ثلة بةثلة دةبيَت هةل و مةرجي ثيَويست لة روانطةي‬ ‫ئةزموونييةوة لةبةرضاو بطريَت‪ .‬ئةندازيارى كؤمةآليةتي‬ ‫بةبي توانستي رةخنةطرتن لة ئامانج و ميَتؤدةكانى‬ ‫َ‬ ‫ناكاريطةرة‪( .‬ثيَشكةوتن بة طشتي وابةستةية بة هؤكارة‬ ‫سياسييةكانةوة‪ ،‬واتا ثةيوةندي بةو دامةزراوانةوة هةية‪،‬‬ ‫كة ثاريَزةرى ئازادي هزرن)(‪.)60‬‬ ‫دةبيَت توانستي رةخنةكردني سياسةتةكانى حكومةت‬ ‫بؤ بةدةستهيَنانى ئامانجةكانى هةر جؤرة ئةندازيارييةكي‬ ‫كؤمةآليةتي ثاريَزراو بيَت‪ .‬ئةم تيَطةية‪ ،‬بةو جؤرةى‬ ‫بينيمان‪ ،‬دةرةنجامي تيؤرييةكةى ثؤثةرة سةبارةت‬ ‫بة طةشةسةندني زانست وةكو ثرؤسيسي البردني‬ ‫َ‬ ‫هةلة‪ .‬سةربارى ئةمة‪ ،‬رةخنةكردني سياسةتةكانى‬ ‫حكومةت لةبةر ضةند هؤيةكي ديكة ثيَويستيية و لةوانة‪،‬‬ ‫كة ك��ارى سياسيي هةميشة دةرةنجامي ناخواستة‬ ‫دةخاتةوة‪ .‬ثؤثةر ضةند َ‬ ‫بةلطةيةك دةهيَنيَتةوة لة ثيَوانة‬ ‫فراوانةكةيدا بؤ رةتكردنةوةى ئةندازيارى كؤمةآليةتي‬ ‫هؤليست (طشتطةرا)‪ :‬يةكةم لةم جؤرة ئةندازياريية‬ ‫كؤمةآليةتييةدا‪ ،‬لةبةر ئ��ةوةى ب��ةردةوام هةنطاوى‬ ‫فراوان و طشتطير ئةنجام دةدريَت‪ ،‬ناتوانين بة ئاساني‬ ‫دياريبكةين‪ ،‬كة كام يةكيَك لةم هةنطاوانة لة بةرهةمهاتني‬ ‫دةرةنجامةكاندا كاريطةر بووة‪ .‬كةواتة ئةمجؤرة ميَتؤدة‬ ‫دةستخستني زانيني ءةزموونطةريانة لةبارةى ذياني‬ ‫َروانيني ثؤثةر تةنانةت‬ ‫كؤمةآليةتي نةشياو دةكات‪ .‬بة تي ِ‬ ‫ئةندازيارى كؤمةآليةتي ثلة بةثلةش هةميشة نابيَتة هؤى‬ ‫دةستخستني زانيني ئةزموونطةرى ثيَويست لةبارةى‬ ‫ضظاتةوة‪( .‬زؤريَك لة تاقيكردنةوة زؤر خوازراوةكان‪،‬‬ ‫لةتةك ئةوةى ييؤتؤثيايي نين و ناوةرؤكيَكي ثلة بةثلةيان‬ ‫هةية‪ ،‬ئةوا بؤ ماوةيةكي زؤر لة سنوورى خةون و‬ ‫ئةنديَشة(خيال)دا دةميَننةوة‪ .‬لة ثراكتيكدا (ئةندازيارى‬ ‫كؤمةآليةتي) طةرةكة بة طشتي ثشت بةست بيَت بةو‬ ‫تاقيكردنةوانةى‪ ،‬كة لة هؤشدا تاقيكراونةتةوة)(‪،)61‬‬ ‫بةآلم ئةمة بةم واتاية نيية ميَتؤديَكي باشتر ويَناكرابيَت‬ ‫لة ئةندازيارى كؤمةآليةتي ثلة بةثلة‪ .‬دووةميان ئةمةية‪،‬‬ ‫َروانيني ثؤثةر ثرؤطرامسازي و ئةندازيارى‬ ‫كة بة تي ِ‬ ‫كؤمةآليةتي هؤليست يان يؤتؤثيايي ناتةواون‪ ،‬و يان‬ ‫دةربرينيَكي باشتر‪ ،‬ناتوانن ريَطربن لة بةردةم‬ ‫بة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫هةولدان‬ ‫دذايةتيكردني ئامانجةكانى خؤيان‪ .‬بة طشتي‬ ‫بؤ دامةزراندنةوةى هةمةكيانةى ضظات لةتةك ضةندين‬ ‫رووبةروو دةبيَت‪ ،‬لةبةر ئةوةى لةتةك‬ ‫دذايةتي فراواندا‬ ‫ِ‬ ‫بةرذةوةنديية جيَطرةكاني طروثة كؤمةآليةتييةكان‬ ‫بةريةك دةكةون‪ .‬سةرباري ئةمة‪ ،‬كؤدةنطبوون لةبارةى‬ ‫ئامانجةكانى ئةمجؤرة هةنطاوة يؤتؤثيايي و هؤليستانة‬ ‫زؤر دوورة‪ .‬لة دةرةنجامدا ئةندازياراني كؤمةآليةتي‬

‫َران طةرةكة نةيارانيان سةركوت بكةن‪،‬‬ ‫يان‬ ‫شؤرشطي ِ‬ ‫ِ‬ ‫و يان بيَدةنط و ملكةضيان بكةن‪ .‬لةم رووةوة حكومةت‬ ‫ناوةرؤكيَكي ئؤتؤريتةخوازانة وةردةطريَت و ناضار‬ ‫دةبيَت دذايةتي هةرجؤرة رةخنةطرتن و نةيارييةك و‬ ‫ئؤثؤزيسيؤنيَك بكات‪ .‬وةها حكومةتيَك ثةيوةندي خؤى‬ ‫لةتةك ضظات لةدةست دةدات و تةنانةت ناتوانيَت لة‬ ‫سنوورى طونجاندني ثرؤطرامة رةضاوكراوةكانى خؤى‬ ‫دةطؤريَن بؤ ضيني‬ ‫َران‬ ‫تيَبطات‪ .‬سةرةنجام‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫شؤرشطي ِ‬ ‫ِ‬ ‫َرانة بؤ‬ ‫نوي و ئايديؤلؤذيي‬ ‫ئةريستؤكراتي‬ ‫َ‬ ‫شؤرشطي ِ‬ ‫ِ‬ ‫داثؤشيني سةرمافييةكان (امتيازات)ي خؤيان بةكار‬ ‫َرى دةبيَت بة تلياكي‬ ‫دةهيَنن‪( :‬ئايديؤلؤذيي‬ ‫شؤرشطي ِ‬ ‫ِ‬ ‫َران كاتيَك بؤ رزطاركردني ثرؤطرامة‬ ‫طةالن)‪.‬‬ ‫شؤرشطي ِ‬ ‫ِ‬ ‫َرى و يؤتؤثياييةكانى خؤيان دةسةآلتيَكي‬ ‫شؤرشطي ِ‬ ‫ِ‬ ‫تةواو بةدةستةوة دةطرن‪ ،‬بؤ ثاراستني ئةوة دةست بة‬ ‫هةنطاونانى خيَرا يان ثرؤطرامسازي ثرؤطرامنةسازاو‬ ‫دةكةن‪ .‬بةمجؤرة ئةندازياريى كؤمةآليةتيي يؤتؤثيايي‪،‬‬ ‫ناضارةكيانة نشوست بة ئامانجةكانى خؤى دةهيَنيَت‪.‬‬ ‫َرييةكانيش‪ ،‬كة‬ ‫ئايديؤلؤذيية يؤتؤثيايي و‬ ‫شؤرشطي ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫بي ويَنة و‬ ‫لة‬ ‫هةولي دامةزراندني جيهانيَكي رةوان و َ‬ ‫َ‬ ‫بي ويَنة بة تةواوةتي‬ ‫و‬ ‫نوي‬ ‫شتي‬ ‫ئةوةى‬ ‫لةبةر‬ ‫ين‪،‬‬ ‫خةيال‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫نةشياوة‪ ،‬هةر ئاييندةيةك ريشةي لة ئيَستا و رابردوودا‬ ‫بي ويَنة‬ ‫هةية‪ .‬ئاواكردني (يان دامةزراندني) يؤتؤثياي َ‬ ‫نةشياوة‪ ،‬لةبةر ئةوةى تةنها ئةو كارةى ئيَمة دةتوانين‬ ‫ئةنجامي بدةين ئةمةية‪ ،‬كة لةسةر رةوشي ئامادة كار‬ ‫َران‬ ‫طؤرانكارى تيَدا ئةنجام بدةين‪.‬‬ ‫بكةين و‬ ‫شؤرشطي ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫�ؤران��ك��ارى هةندةكي‬ ‫�‬ ‫ط‬ ‫بة‬ ‫يؤتؤثيا‬ ‫داران��ي‬ ‫ب��اوةر‬ ‫و‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫طؤرانكارى هةمةكي ثيَكهاتةى‬ ‫نارةزامةندن‪ ،‬و خوازيارى ِ‬ ‫ِ‬ ‫دةربرينيَكي ديكة‪ ،‬دةرطيرى ئةو دذوازييةن‪،‬‬ ‫ضظاتن‪ .‬بة‬ ‫ِ‬ ‫طؤران‬ ‫هةندةكييةتدا‬ ‫لة‬ ‫َك‬ ‫ي‬ ‫شت‬ ‫لةوةى‬ ‫بةر‬ ‫طةرةكيانة‬ ‫كة‬ ‫ِ‬ ‫بطؤرن‪.‬‬ ‫ثيَبدةن‪ ،‬دةخوازن تةواوى رذيَم‬ ‫ِ‬ ‫َران و اليةنطراني يؤتؤثيا‬ ‫سةربارى ئةمة‪،‬‬ ‫شؤرشطي ِ‬ ‫ِ‬ ‫ثروثاطةندةى ئ��ةوة دةك��ةن‪ ،‬كة زانيارى و زانيني‬ ‫تةواويان سةبارةت بة ضظات هةية‪ ،‬كة ئةمة خؤى‬ ‫نةشياو و ويَنانةكراوة‪ .‬هةروةها ئةم ويَناكردنةش‬ ‫بي بناغةية‪ ،‬كة دةبيَذيَت ميَذوو ئامانجي هةية‪ ،‬لةبةر‬ ‫َ‬ ‫ئةوةى بةدةستهيَنانى ئةوةى ثيَدةطوتريَت ئامانج‪ ،‬ديسان‬ ‫طؤرانكارى تيَدا روودةدات و ئامانجي ديكة دةخاتةوة‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫كةواتة ميَذوو داخراو نيية‪ ،‬و ناتوانين رايبطرين‪ .‬هةرضي‬ ‫َشي ئاسؤى نويَي ديكة دةكريَنةوة‪ ،‬و‬ ‫زيَتر بضينة ثي َ‬ ‫هيض كاتيَك ناتوانين بطةينة كةنارى ئارامي و كؤتايي‬ ‫ئاسؤكة‪ .‬ثارادؤكسيَكي ديكةيش هةية و ئةويش ئةمةية‪،‬‬ ‫َرةكان و خةياآلتةكانيان كاريطةر دةبن بة‬ ‫كة‬ ‫شؤرشطي ِ‬ ‫ِ‬ ‫ضظات و رةوشي باو و ئةو شتةى بةشيَك لة رةوشي‬ ‫باو ناشيَت لةنيَو ببريَت‪ .‬ئاواكردني ضظاتيَكي تةواو‬ ‫نويَي و بيَويَنة وابةستةية بة ويَرانكردني رةوشي باو‪،‬‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي ‪2010‬‬

‫‪45‬‬


‫بةآلم ويَرانكردني رةوشي َ‬ ‫زال بة واتاى نةشياوبووني‬ ‫هةر ثراكتيزةكردنيَكة‪ .‬كةواتة جطة لة هةنطاوةكان و‬ ‫بزووتنةوة هةنطاو بةهةنطاو و ثلة بةثلةكان (كة دةبنة‬ ‫بنةرةتي و بناغةييةكان)‪ ،‬ريَطةيةكي‬ ‫طؤرانكاريية‬ ‫هؤى‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ديكة بووني نيية‪ .‬تةنانةت ئةطةر بتوانين ضظات تةواو‬ ‫لةسةر بنةماى ثالن و نةخشة ئاوابكةينةوة‪ ،‬ديسانةوة‬ ‫ئةمة لة دةستي ثالندانةران و نةخشةسازان دةترازيَت‬ ‫و بةهؤى كاريطةرى وةرضةرخانة ناضارةكييةكان‬ ‫َروانيني ثؤثةردا‬ ‫دةطؤريَت‪ .‬بة شيَوةيةكي طشتي لة تي ِ‬ ‫ِ‬ ‫َري و هةمةكي و راديكالةكان لةو‬ ‫ي‬ ‫شط‬ ‫شؤر‬ ‫انكاريية‬ ‫طؤر‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ضظاتانةى دامةزراوةيةكي ثيَويستيان نيية بؤ رةخنةكردني‬ ‫سياسةتةكاني حكومةت‪ ،‬زؤر دذوارة‪ .‬رةوشي لةبار بؤ‬ ‫وةها رةخنةكردنيَكي سياسةت و حكومةت هاوتةريبة‬ ‫بة ثرؤسيسي ضارةسةركردني كيَشة لة ريَطةى البردني‬ ‫َ‬ ‫َروانيني ثؤثةردا رةوشي رةخنةى‬ ‫هةلةوة لة زانستدا‪ .‬لة تي ِ‬ ‫َ‬ ‫زانستي و البردني هةلة تةنها لة حكومةتة ديَمؤكراتيك‬ ‫َرييةكان‬ ‫طؤرانكاريية‬ ‫و ليبةرالةكاندا هةية و‬ ‫شؤرشطي ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫لةم هةل و مةرجانةدا كيَشة و كةموكوردتي دروست‬ ‫دةكات‪.‬‬ ‫لةبارةى بةرطريكردن لة ديَمؤكراسي و ضظاتي كراوة‬ ‫بةوجؤرةى بة رؤشني بينيمان‪ ،‬تيؤريية سياسيي و‬ ‫كؤمةآليةتييةكانى ثؤثةر لة تيؤريية ئيَثستمؤلؤجييةكةوة‪،‬‬ ‫بنةرةتي فةلسةفةي زانستي ئ��ةوة‪ ،‬سةرضاوة‬ ‫كة‬ ‫ِ‬ ‫دةط��رَي��ت‪ .‬بابةتي سةرةكي كتيَبى ضظاتي ك��راوة و‬ ‫دوذمناني بريَتيية لةوةى‪ ،‬كة دةبيَت بؤ ريشة سيستةمة‬ ‫كؤمةآليةتي و سياسييةكان لة ليَهزرينةكان و تيؤريية‬ ‫َروانيني ئةو ثرةنسيثي‬ ‫فةلسةفييةكاندا بؤى‬ ‫بطةريَين‪ .‬بة تي ِ‬ ‫ِ‬ ‫رةخنةطرانةى ئاوةزمةندي‪ ،‬كة لةبارةى تيؤريا زانستي‬ ‫و ميَتافيزيكييةكاندا بةكار دةهيَنريَن‪ ،‬دةبيَت بة هةمان‬ ‫ئةندازة لةبارةى تيؤريا سياسيي و كؤمةآليةتييةكاندا‬ ‫بةكار بهيَنريَن‪َ .‬‬ ‫بةلطاندنةكانى هةردوو كتيَبي ضظاتي‬ ‫كراوة و دوذمناني و هةذاري هيستؤريسيزم لة تيؤريي‬ ‫ئيَثستمؤلؤجي كتيَبى لؤجيكيي دؤزينةوةى زانستي‬ ‫سةرضاوةيان طرتووة‪ .‬رةخنةى ئاوةزمةندي وةكو‬ ‫ئةوةى بنةماى طةشةكردني زانستة‪ ،‬ئةوا تايبةتمةندي‬ ‫سةرةكي ضظاتي كراوةيشة‪.‬‬ ‫ثؤثةر لة كتيَبى ضظاتي ك��راوة و دوذمنانيدا بة‬ ‫شيَوةيةكي سانا بةرطري دةكات لة ديَمؤكراسي و يان‬ ‫دةربرينيَكي باشتر لة سؤسيال‪-‬ديَمؤكراسي‪ .‬لةسةر‬ ‫بة‬ ‫ِ‬ ‫بنةماى فةلسةفةى ميَتؤدؤلؤجي ئةو‪ ،‬واتا البردني‬ ‫َ‬ ‫هةلة‪ ،‬باشترين شيَوةى طةيشتن بة ضظات‪ ،‬باشترين‬ ‫ضارةسةر ثلة بةثلةى كيَشةكانة‪ ،‬كة ضظات طرفتارى‬ ‫بووة‪ .‬هةروةكو ئةوةى لة زانستدا ثيَشكةوتن ثيَويستي‬ ‫بة رةخنةكردني هةميشةيي هةية‪ ،‬ئةوا لة سياسةت و‬ ‫ضظاتيشدا ريَطةى طةشةكردن و ثيَشكةوتن بةستراوة‬

‫‪46‬‬

‫خستنةرووي ثيَشنيارةكان و‬ ‫بة ئازادي رةخنةكارى و‬ ‫ِ‬ ‫ريَطةضارة جؤراوجؤرةكان و ضارةسةركردني كيَشةكان‬ ‫طؤرانكارى بةثيَي ئةو بنةمايانة‪.‬‬ ‫و دةستةبةركردني‬ ‫ِ‬ ‫نهيَني ثيَشكةوتني ديَمؤكراسييةكاني خؤرئاوا لة سامان‬ ‫و سةرضاوة سروشتييةكاني ئةو ديَمؤكراسيانةدا‬ ‫نادؤزريَتةوة‪َ ،‬‬ ‫بةلكو لة ثيَشزةمينةى ئازادي هزرين و‬ ‫دةربرينيَكي ديكة‪ ،‬ديَمؤكراسي هؤكارى‬ ‫رةخنةكاريداية‪ .‬بة‬ ‫ِ‬ ‫سةرةكي طةشةكردن و بةرةوثيَشضووني ئابوورى‬ ‫خؤرئاوا بووة‪ .‬ديَمؤكراسي توانستي ئةمة دةستةبةر‬ ‫َ‬ ‫دةولةت وةكو طريمانةيةكيان‬ ‫دةكات‪ ،‬كة سياسةتةكانى‬ ‫ليَبيَت و دةبيَت بةردةوام دةستكاري و ريفؤرميان تيَدا‬ ‫سياسةتريَذي خؤى لةخؤيدا لةخؤطرى هةنديَك‬ ‫بكريَت‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫ثرسي ثيَشبيني نةكراوة و هةرضي هزريني ثيَشوةخت‬ ‫و لي َ‬ ‫َكؤلينةوة و رةخنةطرتن لةبارةى ئةوة زيَتر بيَت‪،‬‬ ‫ئةوا توانستي سةركةوتني زؤرة‪ .‬رةخنةطرتن شيمانةى‬ ‫البردني َ‬ ‫هةلة زؤر دةكات‪.‬‬ ‫بريارة‬ ‫لة‬ ‫سياسةتريَذيدا تةنها نيازثاكي بةس نيية و ِ‬ ‫ِ‬ ‫سياسييةكان طةرةكة ب��ةردةوام تاقيبكريَنةوة‪ ،‬نة بةو‬ ‫مةبةستةى ئاستي سةركةوتنيان دةركةويَت‪َ ،‬‬ ‫بةلكو بة‬ ‫مةبةستي دياريكردني ناتةواوي و نةسازييةكانيان‪.‬‬ ‫بة ثيَضةوانةوة‪ ،‬سياسةتظانان بةطشتي جةخت لةسةر‬ ‫َ‬ ‫طةران بةدواى‬ ‫بةلطةكانى سةركةوتنيان دةكةنةوة و لة ِ‬ ‫َ‬ ‫بريارةكانيان خؤيان دةثاريَزن و ئةمةش‬ ‫هةلةكاني ِ‬ ‫َ‬ ‫بريارة‬ ‫لة‬ ‫ة‬ ‫هةل‬ ‫َنانة‪.‬‬ ‫ي‬ ‫شكسته‬ ‫هؤكارى‬ ‫طرنطترين‬ ‫خؤى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫سياسييةكاندا‪ ،‬هةر وةكو تيؤريية زانستييةكان‪ ،‬هةلة‬ ‫كاتيَك ئاشكرا دةبيَت‪ ،‬كة رةخنةطرتن هةبيَت و ئةمة‬ ‫خؤى ثيَويستي بة بووني ضظاتي كراوة و ثلؤرال هةية‪.‬‬ ‫َ‬ ‫دةولةت‬ ‫ضظاتي كراوة ضظاتيَكة تيَيدا سياسةتةكانى‬ ‫طؤراني بةسةردا‬ ‫بةطويَرةى رةخنةكارييةكان بةردةوام‬ ‫ِ‬ ‫ديَت‪َ .‬‬ ‫طؤران لة سياسةتةكاندا بة شيَوةيةكي‬ ‫هةلبةتة‬ ‫ِ‬ ‫طؤراني ئةنجوومةني‬ ‫سةرةكي بةردةوام ثيَويستي بة‬ ‫ِ‬ ‫دةسةآلتداران هةية‪ .‬لةم رووةوة بوونى ئؤثؤزيسيؤني‬ ‫ريَكخراو و ئةطةرى طواستنةوةى ئاشتيانةى دةسةآلتي‬ ‫َ‬ ‫دةول��ةت لة طروثيَكةوة بؤ طروثيَكي ديكة مةرجي‬ ‫وةديهاتنى ضظاتي كراوةية‪ .‬كةواتة ديَمؤكراسي تةنها بة‬ ‫واتاى ميَتؤديَك‪ ،‬كة بةثيَي ئةوة زؤرينة دةسةآلتداران‬ ‫َ‬ ‫هةلدةبذيَرن‪ ،‬ئةوة ديَمؤكراسييةكي راستةقينة نيية‪.‬‬ ‫َ‬ ‫خةلكي‪ ،‬بةو جؤرةى لة ديكتاتؤرى‬ ‫لةوانةية زؤرينةى‬ ‫َ‬ ‫َريدا روودةدات‪ ،‬دةسةآلتدارانيَك هةلبذيَرن‪،‬‬ ‫شؤرشطي ِ‬ ‫ِ‬ ‫كة دوذمني ضظاتي كراوة‪ ،‬ريَكخراوة سظيلي و ئازادةكان‬ ‫و رةخنةكارى بن‪ .‬وةها تيَطةيشتنيَك لة ديَمؤكراسي‬ ‫تيَطةيشتنيَكي فؤرمالي (صوري)ية‪ .‬لةوانةية ضظاتي‬ ‫كراوة نةتةنها لة اليةن ستةمكاران و كةمينةكان زياني‬ ‫بةربكةويَت‪َ ،‬‬ ‫بةلكو لةوانةية لة الي��ةن زؤرينةوةش‬ ‫خةسارةى بةربكةويَت‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي‪2010‬‬


‫كةواتة راستييةكةى دةشيَت لة بةرانبةر ئةم‬ ‫زؤرينانةش بةرطري لة ضظاتي كراوة و دامةزراوة ئازادة‬ ‫ديَمؤكراتيكةكان بكريَت‪ .‬لةبةر ئةوة ئةو ديَماطؤط و‬ ‫ديسثؤتيستانةي بة ضةندين شيَوةى تايبةتي جةماوةريان‬ ‫هاورياى خؤيان كردووة و بة ناوي ثاريَزطاريكردن لة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫خةلكي ضظاتي كراوة و دامةزراوة ديَمؤكراتيكييةكانيان‬ ‫لةنيَو بردووة‪َ .‬‬ ‫هةلبةتة مةرجي سةرةكي ضظاتى كراوة‬ ‫تؤليَرانسي (ليَبوردةيي) سياسيية‪ .‬لةتةك ئةمةدا‪ ،‬ليَبوردن‬ ‫لةهةمبةر ئةو طروثانةى ئانتي تؤليَرانس(دذةليَبوردةيي)‬ ‫ي ديَمؤكراتيكن خةسارة بة بنيادي ضظاتي كراوة‬ ‫هةرةشةى‬ ‫دةطةيةنيَت‪ .‬كةواتة لة كاتى ناضاري و بووني ِ‬ ‫ترسناك‪ ،‬دةبيَت دوذمناني تؤليَرانس و هةواداراني كارى‬ ‫توندوتيذى سةركوت بكريَن‪.‬‬ ‫لة روان��ط��ةى سياسةتة ئابوورييةكانةوة ثؤثةر‬ ‫َروانيني‬ ‫اليةنطرى جؤريَك سؤسيال‪-‬ديَمؤكراسيية‪ .‬بة تي ِ‬ ‫طةرةالوذة خةسارة‬ ‫ئةو ئازاديي ئابووريي َ‬ ‫بي سنوور و ِ‬ ‫بة ئازادي و ديَمؤكراسي دةطةيةنيَت‪ .‬ثؤثةر بةرطرى لة‬ ‫َ‬ ‫دةولةتي خؤشطوزةران ‪ Welfare State‬و ئاواكردني‬ ‫دامةزراوةكان دةكات بؤ ثاريَزطاريكردن لة ضينةكانى‬ ‫َ‬ ‫دةول��ةت لة ئابووريدا‪ .‬بة‬ ‫خ��وارةوة و دةستيَوةرداني‬ ‫َ‬ ‫َروانيني ئةو دةستيَوةرداني دةول��ةت لة ئابووريدا‬ ‫تي ِ‬ ‫َ‬ ‫دةولةت هةر‬ ‫هةرضؤنيَك بيَت كردةيةكي ناضارةكيية‪.‬‬ ‫َ‬ ‫هةلويَستيَك وةربطريَت‪ ،‬ض دةستيَوةردان و ض جطة لةوة‪،‬‬ ‫ئةوا جؤريَكة لة دةستيَوةردان لة كاروبارى ئابووريدا‪.‬‬ ‫هةرضؤنيَك بيَت لة سةرمايةدارى ثيَشكةوتوودا ئازادي‬ ‫َ‬ ‫دةولةتيش‬ ‫بازار بووني نيية‪ ،‬لةبةر ئةوةى ئةطةر‬ ‫تةواوي‬ ‫ِ‬ ‫دةستتيَوةرنةدات‪ ،‬ئةوا مؤنؤثؤليستةكان هةلومةرجةكانى‬ ‫َ‬ ‫دةولةت‬ ‫َبةركي بة تةواوي لةنيَو دةبةن‪ .‬بة كورتي‬ ‫كي‬ ‫َ‬ ‫دةبيَت بؤ دابينكردني ئازاديي ئابووريي هةمووان‪،‬‬ ‫بةرنامةريَذى و دةستيَوةردان ئةنجام بدات‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫دةربرينيَكي ديكة‪ ،‬ئامانجي دةستيَوةرداني‬ ‫بة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ئابووريي دةولةت ثيَويستة طةرةنتي زؤرينةى ئازاديي‬ ‫ئابووري بيَت‪ .‬دةستيَوةرداني كةمتر يان زؤرت��ر لة‬ ‫ئاستي ثيَويست بؤ طةيشتن بةم ئامانجة‪ ،‬خةسارة‬ ‫بة ئ��ازادي‪ ،‬وات��ا ئامانجي سةرةكي ذياني سياسيي‬ ‫دةطةيةنيَت‪ .‬لةم بارةيةوة ثؤثةر هؤشيارمان دةكاتةوة‬ ‫(بيَطومان طةورةترين مةترسي دةستيَوةردان‪-‬تايبةت‬ ‫دةستيَوةردارني راستةوخؤ‪-‬ي زؤربووني دةسةآلتي‬ ‫َ‬ ‫دةول��ةت و بآلوبوونةوةى بيرؤكراسيية‪ .‬شتيَكي‪ ،‬كة‬ ‫دةبيَتة هؤى زيادبووني مةترسي ئةمةية كةمتر كةسيَكي‬ ‫اليةنطراني دةستيَوةردان نةنطييةك لةم بابةتةدا دةبيننن‪...‬‬ ‫بةرنامةريَذى‬ ‫طةرةكة هةم بؤ هيَمني و هةم بؤ ئازادي‬ ‫ِ‬ ‫بكةين‪ ،‬لةبةر ئةوةى تةنها ئازادي هيَمني دابين دةكات)‬ ‫(‪.)62‬‬ ‫بؤ دابينكردني ئةم مةبةستة‪ ،‬دةسةآلتي سياسيي‬

‫دةبيَت ثةرش و بآلو بيَت‪ ،‬لةبةر ئ��ةوةى هةرجؤرة‬ ‫سيَنتراليزةبوونيَكي دةس��ةآلت مةترسي ديكتاتؤرى‬ ‫هةية‪ .‬لةم رووةوة ثرسي سةرةكي لة ذياني سياسييدا‬ ‫ثةيوةست نابيَت بة ناوةرؤك و ذمارةى دةسةآلتداران‬ ‫(بةمجؤرةى لة فةلسةفةى كؤندا خرابووة روو)‪َ ،‬‬ ‫بةلكو‬ ‫ثرسي سةرةكي ثراكتيزةكردني دةسةآلتة و ريَطةى‬ ‫نةهيَشتني ديسثؤتيزميش ريَطرتنة لة ثراكتيزةكردني‬ ‫دةسةآلت بة شيَوةيةكي ديكتاتؤريانة‪ .‬ثرسي سةرةكي‬ ‫بريَتيية لة (ضؤن دةتوانين دامةزراوة سياسييةكان وةها‬ ‫ريَكبخةين‪ ،‬كة تةنانةت دةسةآلتدارة خراثةكان يان‬ ‫ناشايستةكان نةتوانن خةسارة بة ضظات بطةيةنن)(‪.)63‬‬ ‫لة كايةى سياسةتيي ئابووريدا دروشمي ثؤثةر‬ ‫َروانيني اليةنطراني سوودمةندخوازي‪،‬‬ ‫لة بةرانبةر تي ِ‬ ‫كة بةرطريان دةكرد لة زؤرترين شادي بؤ زؤرينةى‬ ‫َ‬ ‫خةلكي‬ ‫تاكةكان‪ ،‬ئةمةية دةبيَت هةذاري و بةدبةختي‬ ‫َ‬ ‫نةهيَ‬ ‫هةولدان‬ ‫دةربرينيَكي ديكة‪ ،‬طةرةكة لة جياتي‬ ‫َلين‪ .‬بة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫هةولي نةهيَشتني كةموكورتيية‬ ‫بؤ ئاواكردني يؤتؤثيا‪،‬‬ ‫باوة كؤمةآليةتييةكان بدةين‪ .‬ثؤثةر لة كتيَبى ضظاتي‬ ‫كراوة و دوذمنانيدا وةها دةبيَذيَت‪ :‬لة نيَوان هةموو‬ ‫ئايديالة سياسييةكاندا لةوانةية ئايديالي ش��اد و‬ ‫َ‬ ‫خةلكي مةترسيدارترين ئايديال بيَت‪.‬‬ ‫خؤشبةختكردني‬ ‫دةطؤريَت بؤ سةثاندني‬ ‫ئامانجةكةى‬ ‫ئايديالة‬ ‫ئةمجؤرة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫بةها باآلكاني ئيَمة بةسةر خةلكاني ديكةدا بؤ ئةوةى‬ ‫َروانيني ئيَمة زيَترين‬ ‫ئةوان لةوة تيَبطةن‪ ،‬كة ئةوةى بة تي ِ‬ ‫طرنطي هةية بؤ بةختةوةركردنيان‪ ...‬وةها ئايدياليَك‬ ‫دةطؤريَت بؤ يؤتؤثيانيزم (يؤتؤثياطةرايي) و ئاراستة‬ ‫ِ‬ ‫رؤمانتيكييةكان‪ .‬ئيَمة َ‬ ‫دلنياين هةمووان لة ضظاتي تةواو‬ ‫و جوان و ئةنديَشةيي (خيالي) ئيَمةدا خؤشبةخت دةبن‪،‬‬ ‫َ‬ ‫هةولدان بؤ دامةزراندني بةهةشت لةسةر رووي‬ ‫بةآلم‬ ‫زةوي‪ ،‬دةبيَتة هؤى دامةزراندني دؤزةخ‪ ،‬دةبيَتة هؤى‬ ‫هةلنةكردن‪ ،‬دةبيَتة هؤى َ‬ ‫َ‬ ‫شةرى ئايينزايي‪،‬‬ ‫هةلطيرساني‬ ‫ِ‬ ‫و بة دابينكردني رزطاربوون لة ريَطةى دةستةبةركردني‪،‬‬ ‫�رورا)ي‬ ‫ئ��ةوا دةزط��اى ئةنطيزاسيؤن (ثشكنيني ب��ي� ِ‬ ‫ليَدةكةويَتةوة)(‪.)64‬‬ ‫َروانيني ثؤثةر شيَوةى دروستكردني يؤتؤثيا و‬ ‫بة تي ِ‬ ‫َ‬ ‫دابينكردني خؤشبةختي تةواو بؤ خةلكي شتيَكي نةزانراوة‪،‬‬ ‫كةموكورى و‬ ‫بةآلم شيَوةى كةمكردنةوة و نةهيَشتني‬ ‫ِ‬ ‫زيانة كؤمةآليةتييةكان تا ئاستيَك زانراوة‪ .‬نةهيَشتني‬ ‫بةدبةختي و زيان َ‬ ‫ثالنةريَكي ثراكتيكي و سؤزدارى‬ ‫بةهيَزتر الى ريفؤرميستة كؤمةآليةتييةكان دروست‬ ‫دةكات نةك دابينكردني خؤشبةختي و كامةراني‪ .‬كةواتة‬ ‫لة جياتي قسةكردن لةبارةى دابينكردني زؤرترين شادي‬ ‫بؤ زؤرينةى َ‬ ‫خةلكى (بة شيَوازةكةى بيَنتهام)‪ ،‬دةبيَت قسة‬ ‫َ‬ ‫بكريَت لةبارةى هةولدان بؤ نةهيَشتني زؤرترين رةنج و‬ ‫بةدبةختي زؤرينةى َ‬ ‫خةلكي‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي ‪2010‬‬

‫‪47‬‬


‫لةبارةى ثةيوةندي نيَوان لؤجيكيي فةلسةفةى زانست و‬ ‫ئيَثستمؤلؤجيي ثؤثةر لةتةك هزرة سياسييةكةى ضةندين‬ ‫بروايان‬ ‫بؤضووني ناكؤك بووني هةية‪ .‬رةخنةطراني ثؤثةر ِ‬ ‫َريية (بةو واتايةى‬ ‫واية تيؤريية زانستييةكةى‬ ‫شؤرشطي ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ثووضةلكردنةوة دةكاتةوة)‪ ،‬لة كاتيَكدا‬ ‫جةخت لةسةر‬ ‫تيؤرى ئةندازيارى ثلة بةثلةى ئةو ريفؤرميستانةية‪ .‬بؤ‬ ‫نموونة يةكيَك لة رةخنةطراني بة ناوي مايكل فريمان‬ ‫َ‬ ‫ثووضةلشياوة‪،‬‬ ‫ب��رواى واي��ة ئيَثستمؤلؤجيي ثؤثةر‬ ‫ِ‬ ‫بةآلم فةلسةفة كؤمةآليةتييةكةى دؤطماتيستيانةية‪ .‬بة‬ ‫َروانيني فريمان (لة ئاستي ئيَثستمؤلؤجيدا‪ ،‬رةخنةى‬ ‫تي ِ‬ ‫َروانينيَك‬ ‫ثؤثةر لة يؤتؤثيانيزم ئةوةية‪ ،‬كة وةها تي ِ‬ ‫َروانيني‬ ‫ي‬ ‫ياساكاني زانست رةت دةكاتةوة‪ ،‬بةآلم بةهؤى ت ِ‬ ‫خؤى ياسا زانستييةكان هةميشة ناجةخت و ناكؤتان‪.‬‬ ‫ئةمة خؤى لة دوو اليةنةوة رةخنةى يؤتؤثيانيزم الواز‬ ‫دةكات‪ :‬يةكيَكيان داناني هةر تيؤرييةكيي كؤمةآليةتي‬ ‫بة يؤتؤثيا طةرةكة هةميشة ناجةخت (نايةكالييكةرةوة)‬ ‫بيَت‪ ،‬و دووةم ئةمةية لةبةر ئةوةى ثؤثةر خؤى ئةمة‬ ‫دووبارة دةكاتةوة مةرجي طياني زانستيانة بةدةستهيَناني‬ ‫َ‬ ‫بةردةوامي َ‬ ‫ثووضةلكارةكاني ياسا ناجةختةكانة‪،‬‬ ‫بةلطة‬ ‫ثيَدةضيَت تيؤرييةكةى ئةو لةبارةى طةشةسةندن و‬ ‫ثةرةسةندني زانست و زانين تاقيكردنةوة يؤتؤثييةكان‬ ‫ياساغ نةكات‪َ ،‬‬ ‫بةلكو لةوانةية هانيشيان بدات)(‪.)65‬‬ ‫ئيَرنيَست طيَلنةر‪ ،‬يةكيَكي ديكةية لة رةخنةطراني‪،‬‬ ‫�رواى واية (لة نيَوان فةلسةفةى زانست و تيؤريية‬ ‫ب� ِ‬ ‫كؤمةآليةتييةكةى ثؤثةر هةم هاوسةنطي و يةكيَتي‬ ‫و هةم ناهاوسةنطي و طرذي بووني هةية‪ .‬فةلسةفة‬ ‫كؤمةآليةتييةكةى اليةنطرى فةزيلةتي كرانةوةية‪ ،‬كة‬ ‫َ‬ ‫ثووضةلشياوة‪ ...‬بةآلم طرذييةكي‬ ‫هاوتاى كؤمةآليةتي‬ ‫دياريش بووني هةية‪ ،‬لة زانستدا كرانةوة بة واتاي‬ ‫زؤرترين خؤ لةقةرةداني مةترسي‪ ،‬بةآلم لة ثرسة‬ ‫كؤمةآليةتييةكاندا ثيَضةوانةكةى ريَثيَدراوة)(‪.)66‬‬ ‫ثةراويَزةكان‬ ‫(‪ )1‬كارل ريموند ثوثر‪ ،‬جستجوي ناتمام‪ ،‬ترجمه‌ ايرج علي‬ ‫آب��ادي‪ ،‬ويراستة ضياء موحد‪ ،‬مجموعة انديشه‌هاى عصر نو‪،‬‬ ‫(تهران‪ ،‬سازامان انتشارات و آموزش انقالب اسالمي‪،)1369 ،‬‬ ‫ص‪.95‬‬ ‫(‪ )2‬همان‪ ،‬ص‪.97‬‬ ‫(‪Karl Raimund Popper, Conjectures and )3‬‬ ‫‪Refutations: The Growth of Scientific Knowledge,‬‬ ‫‪.46.p ,1972 ,London‬‬ ‫(‪ )4‬جستجوي ناتمام‪ ،‬ص‪.47‬‬ ‫(‪Bryan Magee, Modern British Philosophy, )5‬‬ ‫‪.73.p ,1971 ,London‬‬ ‫(‪.46.Conjectures and Refutations, p )6‬‬ ‫(‪ )7‬جستجوي ناتمام‪ ،‬ص‪.63‬‬ ‫(‪.73.Modern British Philosophy, p )8‬‬ ‫(‪ )10‬همان‪ ،‬ص‪ .55‬‬ ‫(‪ )9‬جستجوى ناتمام‪ ،‬ص‪ .96‬‬

‫‪48‬‬

‫(‪ )11‬همان‪ ،‬ص‪ )12( .59‬همان‪ ،‬ص‪.63‬‬ ‫(‪Quantum Theory and the Schism in Physics, )13‬‬ ‫(‪.211-199.Ibid, p )14‬‬ ‫ ‬ ‫‪.211-199.p‬‬ ‫(‪.211-199.Ibid, p )15‬‬ ‫(‪Karl raimund Popper, Quantum Theory and )16‬‬ ‫‪.211-199.p ,1982 ,the Schism in Physics, London‬‬ ‫(‪ )17‬بريان مطي‪ ،‬ثوثر‪ ،‬ترجمة منوضهر بزرطمهر‪( ،‬تهران‪،‬‬ ‫انتشارات خوارزمي‪ ،)1359 ،‬فصل‪.4‬‬ ‫(‪Karl Raimund Popper, The Open Universe: )18‬‬ ‫‪,1982 ,An Argument for indeterminism, London‬‬ ‫(‪Ibid, )20‬‬ ‫ ‬ ‫(‪.127.Ibid, p )19‬‬ ‫ ‬ ‫‪.130.p‬‬ ‫(‪.2-1.ibid, pp )21‬‬ ‫ ‬ ‫‪.p.XX‬‬ ‫(‪-127.Ibid, pp )23‬‬ ‫ ‬ ‫(‪.41.Ibid, p )22‬‬ ‫‪.128‬‬ ‫(‪Karl Raimund Popper, Objective Knowledge: )24‬‬ ‫‪ .108.p ,1979 ,An Evolutionary Approach, Oxford‬‬ ‫(‪Ibid, )26‬‬ ‫ ‬ ‫(‪.Ibid, preface )25‬‬ ‫ ‬ ‫‪.242.p‬‬ ‫(‪ )27‬ثوثر‪ ،‬فصل ‪.5‬‬ ‫(‪Karl Raimund Popper, The Logic of Scientific )28‬‬ ‫‪.111.p ,1968 ,Discovery, London‬‬ ‫(‪.30.Conjectures and Refutations, p )29‬‬ ‫(‪ )31‬همان‪،‬‬ ‫(‪ )30‬جامعه‌ باز و دشمنان آن‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ .676‬‬ ‫(‪ )32‬همان‪ ،‬ص‪.679‬‬ ‫ ‬ ‫ص‪.675‬‬ ‫(‪ )34‬همان‪ ،‬ص‪ .689-688‬‬ ‫(‪ )33‬همان‪ ،‬ص‪ .687‬‬ ‫(‪ )36‬همان‪ ،‬ص‪.729‬‬ ‫(‪ )35‬همان‪ ،‬ص‪ .716‬‬ ‫(‪ )38‬همان‪ ،‬ص‪ .735‬‬ ‫(‪ )37‬همان‪ ،‬ص‪ .730‬‬ ‫(‪ )40‬جامعة باز و دشمنان آن‪،‬‬ ‫(‪ )39‬همان‪ ،‬ص‪ .758‬‬ ‫(‪ )42‬همان‪،‬‬ ‫(‪ )41‬همانجا‪ .‬‬ ‫ ‬ ‫ج‪ ،4‬ص‪.858‬‬ ‫(‪ )43‬همان‪ ،‬ص‪.860‬‬ ‫ص‪ 893‬و ‪ .894‬‬ ‫(‪ )45‬همان‪ ،‬ص‪ .919‬‬ ‫ ‬ ‫(‪ )44‬همان‪ ،‬ص‪.911‬‬ ‫(‪ )47‬همان‪ ،‬ص‪.941‬‬ ‫(‪ )46‬همان‪ ،‬ص‪ .920‬‬ ‫(‪ )49‬همان‪ ،‬ص‪ .1013‬‬ ‫ ‬ ‫(‪ )48‬همان‪ ،‬ص‪.957‬‬ ‫(‪ )51‬همان‪ ،‬ص‪.1024‬‬ ‫(‪ )50‬همان‪ ،‬ص‪ .897‬‬ ‫(‪ )53‬همان‪ ،‬ص‪ .1026‬‬ ‫ ‬ ‫(‪ )52‬همان‪ ،‬ص‪.1034‬‬ ‫(‪ )55‬همان‪ ،‬ص‪.1027‬‬ ‫(‪ )54‬همان‪ ،‬ص‪ .1027‬‬ ‫(‪ )57‬همان‪ ،‬ص‪.1040‬‬ ‫ ‬ ‫(‪ )56‬همان‪ ،‬ص‪.1039‬‬ ‫(‪Karl Raimund Popper, Poverty and )58‬‬ ‫‪.80-79.pp ,1957 ,Historicism, London‬‬ ‫(‪Ibid, )61‬‬ ‫(‪ .Ibid )60‬‬ ‫(‪ .68.Ibid, p )59‬‬ ‫‪.97.p‬‬ ‫(‪ )63‬همان‬ ‫ ‬ ‫(‪ )62‬ثوثر‪ ،‬فصل هاى ‪ 6‬و ‪.7‬‬ ‫جا‪.‬‬ ‫(‪Michael Freeman, «Sociology and Utopia: )64‬‬ ‫‪reflection on the social philosophy of Karl Popper»,‬‬ ‫‪,26.no ,)1975 British Journal of Sociology, (March‬‬ ‫(‪.Ibid )65‬‬ ‫‪ .32-31.pp‬‬ ‫(‪Ernest Gellner, The Legitimation of Belief, )66‬‬ ‫‪.172.p ,1974 ,Cambridge‬‬ ‫سةرضاوة‪:‬‬ ‫حسين بشيرية‪ :‬تاريخ انديشه‌هاي سياسي در قرن بيستم‬ ‫(ليبراليسم و محافظــه‌كارى)‪ ،‬جلد دوم‪ ،‬چاپ هشتم‪ ،‬نشرني‪،‬‬ ‫تهران‪ ،1387 ،‬ص‪.79-58‬‬

‫شرةو محةمةد‬ ‫وةرطَي ِراني‪ :‬ثَي ِ‬ ‫***‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي‪2010‬‬


‫فةلسةفةى ثراكماتى‬ ‫ميَتؤدى جؤن ديؤيي‬

‫رةمةزان حةمةدةمين‬

‫فةلسةفةى ثراكماتيزم (‪ )Pragmatism‬لة مةغزايةكى طشتييدا‬ ‫بريَتيية لة فةلسةفةى ثيَوانةيى بؤ هةموو ئيديايةك‪ ،‬ئةو ئايدياية‬ ‫تاضةند توانيوويةتى لة جيهانى ريالدا ئةنجامى ثراكتيكييانةى جةخت و‬ ‫مسؤطةر بخاتةوة‪ ،‬ضونكة ريَبازى ثراكماتيزم لةسةر ثرنسيثى روانين‬ ‫َ‬ ‫هةلبةستراوة‪ ،‬بةو ئامانجةى لة ريَطاى‬ ‫بؤ ئةنجامة ثركتيكييةكان‬ ‫ئايدياكانمان بتوانين لة جيهانى ريالدا ئةنجامى ثراكتيكييانة بةرجةستة‬ ‫بكةين‪.‬‬ ‫َ‬ ‫هةلبةتة تيَطةكانى "ثراكتيكيى و رياليَتى" ثنتى كرؤكى ثراكماتييةكان‬ ‫َثةراند‪ ،‬فةلسةفاندن‬ ‫بووة‪ ،‬لةبةر ئةوةى ثراكماتييةكان ئةو سنورةيان تي ِ‬ ‫تةنها بريَتيبآ لة كؤمةليَك ئيديَى ئةبستراكت‪ ،‬ئامانج درةوشاندنةوةى‬ ‫فةلسةفةيةكى طشتى سنوردار و دوايةكى بآ‪ ،‬تايبةتبآ بة رةفتارةكانى‬ ‫دةولةت"‪َ ،‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بةلكو لة سةرةتاوة لةالى ثراكماتييةكانى‬ ‫كؤمةلطا‪،‬‬ ‫"مرؤظ‪،‬‬ ‫وآلتة يةكطرتووةكانى (ئةمريكا)دا‪" ،‬فةلسةفة و سياسةت"بة تةواوى‬ ‫ئاويَزانى يةكدى كران‪ ،‬تاكو بتوانن سودى ثراكتيكييانة بة خودى‬ ‫م��رؤظ بطةيةنن‪ ،‬هةروةها ويستى ئ��ازدى بؤ م��رؤظ لة ريَطاى‬ ‫ئةزموونى رياليَتى بةرجةستة بكةن‪ ،‬ئةو ئاراستةيةى ئةمريكييةكان‬ ‫لة دواييدا طوازرايةوة بؤ هةموو كةرتةكانى ديكةى جيهان‪ ،‬هةروةها‬ ‫ئةمةريكايةكان فةلسةفةى ثراكماتييان ئاويَزانى كايةكانى"ثةروةردة‪،‬‬ ‫مؤرال‪ ،‬رؤشنبيرى‪ "... ،‬كرد‪.‬‬ ‫هونةر‪ِ ،‬‬ ‫بؤئةوةى لؤذيكييانة لة فةلسةفةى ثراكماتى تيَبطةين‪ ،‬ثيَويستة‬ ‫بثرسين فةلسةفةى ثراكماتى ثةيوةندى بة تيَطةى "ئةزموون و سود"‬ ‫ضيية؟ باآلترين دةسويَذةكانى هزرى ثراكماتى ضيية؟‬ ‫َ‬ ‫بةتالى‬ ‫لة روانطةى ثراكماتييةكان مرؤظ سةبارةت بة بؤشايى يان‬ ‫ناهزرى‪َ ،‬‬ ‫بةلكو دةهزرآ بؤئةوةى بة شايةستةيى بذى‪ ،‬واتة "ئيديَى‬ ‫َ‬ ‫باوةرةكان" لة خؤياندا هيض شتيَك نين‪ ،‬بةلكو تةنها ئامرازيَكن بؤ‬ ‫و‬ ‫ِ‬ ‫بةرجةستةكردنى ثيَداويستييةكانى مرؤظ لة ذياندا‪ ،‬ضونكة مرؤظ‬ ‫بةخؤرايى ناهزرآ‪ ،‬ئةطةر بةمسؤطةرى ثيَويستى بة هزرين نةبآ بؤ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا‬ ‫بةرجةستةكردنى ثيَداويستييةكانى ذيان‪ ،‬بؤنموونة‪ ،‬مرؤظى‬ ‫سةرةتاييةكان كاتيَك سةبارةت بة سةرضاوةى بوون دةه��زرن‪،‬‬ ‫ئامانجى رزطاربوون تيَطةيشتن بووة‪ ،‬لةو طةردوونةى تيايدا دةذى‪،‬‬ ‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي ‪2010‬‬

‫‪49‬‬


‫هةروةها كاتيَك لة ريَطاى هزرينى ئةفسانةيى خوايةكى‬ ‫لة بةرد بةرجةستة دةكرد‪ ،‬بؤئةوة بووة هيَزة ناديارةكان‬ ‫كؤنترؤل بكات‪ ،‬تاكو بة ئاسودةيى و بةختةورى‬ ‫ذيانبكات‪ ،‬بؤية هةقيقةتى رةها لة هزرى ثراكماتييةكان‬ ‫بوونى نيية‪َ ،‬‬ ‫�ؤراو‪ ،‬بيَدوايةكى‪،‬‬ ‫بةلكو هةقيقةتةكان "ط� ِ‬ ‫طةرانةوةية بؤ‬ ‫ئةبةدين"‪ ،‬ئةو روانطةيى ثراكماتييةكان‬ ‫ِ‬ ‫فةلسةفةى سؤفيستةكان‪ ،‬ضونكة سؤفيستةكان خودى‬ ‫مرؤظ دةكةن بة ثيَوةرى هةقيقةت‪ ،‬بوون و نةبوونى‬ ‫َرنةوة بؤ خودى مرؤظ‪ ،‬لة روانطةى‬ ‫هةموو شتيَك دةطي ِ‬ ‫سؤفيستةكان ئةوة مرؤظة بة تاك"دةزانآ‪ ،‬رةتدةكاتةوة‪،‬‬ ‫برياردةدات‪ ،‬رةزامةنددةبآ"‪ ،‬واتة بة خودى‬ ‫طوماندةكات‪ِ ،‬‬ ‫خؤى ثيَوةرى سةرةكى هةموو شتيَكة‪ ،‬سؤفيستةكان‬ ‫طرنطيى زؤريان بة ذيانى مرؤظ دةدا‪ ،‬لةبةر ئةوة زانستة‬

‫‪Charles_Sanders_Peirce‬‬ ‫تيؤرييةكانيان بة تةواوى ثةراويَز خستبوو‪ ،‬بة تايبةتى‬ ‫باوةريان وابوو ناتوانين لة‬ ‫زانستى ماتماتيك‪ ،‬ضونكة‬ ‫ِ‬ ‫ذيانى ثراكتيكييدا هيض سودى ليَببينين‪ ،‬لة بةرامبةردا‬ ‫طرنطى زؤريان بة زانستة ثراكتيكييةكان دةدا‪.‬‬ ‫بةوثيَية فةلسةفةى ثراكماتى جةخت لةسةر سود بؤ‬ ‫زؤرترين مرؤظ دةكات‪ ،‬هةموو تاكيَك بةثيَى سودى‬ ‫تايبةتى خؤى هةقيقةت ديارى دةكات‪ ،‬هيض ئيديَيةك‬ ‫لةخؤدا هةقيقى نيية‪َ ،‬‬ ‫بةلكو لة روانطةى ثراكماتييةكان‬ ‫ئيديَكان بةهؤى كاريطةرى ثراكتيكييان دةبن بة هةقيقى‪،‬‬ ‫فؤرميَكى ثراكتيكى‬ ‫وات��ة لة دةرةوةى ئيديَكان بة‬ ‫ِ‬ ‫هةقيقةت بةرجةستةدةبآ‪ ،‬نةك ئيديَكان لةخؤدا هةقيقةت‬ ‫بةرجةستةبكةن‪.‬‬

‫‪50‬‬

‫هةروةها ثراكماتييةكان طومانيان لة تيؤرى (بوون)‬ ‫بناسي؟‬ ‫دةكرد‪ ،‬دةيانثرسى ضؤن مرؤظ دةتوانآ (بوون)‬ ‫َ‬ ‫ضؤن ئةزموونى دوايةكييانةى م��رؤظ بة هقيقةتى‬ ‫ئةو (ب��وون)ة فرةرةهةند دةطات‪ ،‬ضونكة لة روانطةى‬ ‫ثراكماتييةكان ئةزموون سةلماندويةتى دياردةكان ديَن‬ ‫و رادةبوورن‪ ،‬نويَيةكان دةردةكةون و كؤنةكان وون‬ ‫دةبن‪ ،‬بةوثيَية بوونى جيهان بةالي كةم لة رياليَتييةكى‬ ‫ريَذةييداية نةك رةها‪ ،‬هةروةها ب��ةردةوام لة ضاالكى‬ ‫طةشةكردنة رووةو هةقيقةت و كاميل بوون‪.‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هةولدان تاكو‬ ‫هةلبةتة ذيانى م��رؤظ بريَتيية لة‬ ‫خؤى بطونجيَنآ لةطةأل ذينطةى دةوروو بةرى و ئةو‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطايةى لة نيَويدا دةذى‪ ،‬بةآلم هةموو تاكيَك ناتوانآ‬ ‫ئةو طونجاندنة بةرجةستةبكات‪ ،‬بؤية ضارةنووسى ئةو‬ ‫مرؤظانة مردنة‪ ،‬لة روانطةى ثراكماتييةكان ئةزموون‬ ‫هيض رؤليَك نابينآ‪ ،‬ئةطةر مرؤظ نةتوانآ طونجاندن لة‬ ‫نيَوان ئيديَكانى و ذينطةى دةروبةرى بكات‪ ،‬لة اليةكى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطادا بكات‪ ،‬مرؤظ بة‬ ‫ديكة لة نيَوان ئيديَكانى و‬ ‫سورشتى بةردةوام َ‬ ‫هةلدةدات ئةو ذينطةيى لة نيَويدا‬ ‫بيطؤرآ‪ ،‬بؤية بةردةوام بةدواى ئةو دةسويَذانةدا‬ ‫دةذى‬ ‫ِ‬ ‫دةطةرآ كة دةتوانآ طونجاندن لة نيَوان خودى خؤى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا و ذينطةدا بكات‪ ،‬ضونكة تةنها طونجاندن‬ ‫و‬ ‫ئامانجى بة ذينةطةيى و كؤمةآليةتى بوون بؤ خودى‬ ‫مرؤظ بةرجةستة دةك��ات‪ ،‬هةروةها بةو طونجاندنة‬ ‫دةثةريَتةوة بؤ‬ ‫مرؤظ لة دؤخى ثراكماتي تاكايةتى‬ ‫ِ‬ ‫دؤخى ثراكماتى كؤمةآليةتى‪ ،‬ئةو روانطةيةى سةروة لة‬ ‫َروانينى ثراكماتييةكان هةقيقةتى هاتنةئارايى سيستةمى‬ ‫تي ِ‬ ‫ديموكراسيية‪.‬‬ ‫دامةزريَنةرى فةلسةفةى ثراكماتى (ضارلز ثيرس‪.‬‬ ‫‪)1914 -1839‬ى ئةمةريكى بوو‪ ،‬لة روانطةى ثيرس‬ ‫(‪ )Peirce‬ئيديَى دروست ئةو ئيديَيةية سودى هةبآ يان‬ ‫بتوانين لة جيهانى ريالدا ثراكتيزةى بكةين‪ ،‬لة روانطةى‬ ‫ثيرس دةبآ هةموو ئيديَيةك كاريطةرى و ئةنجامى‬ ‫ثراكتيكي لةو بابةتانة بكات‪ ،‬كة سةبارةتيان دةهزريَين‬ ‫دانوستانيان لةسةر دةكةين يان كاريان لةتةكدا دةكةين‪،‬‬ ‫ئةو روانطةيةى خؤى لة َ‬ ‫سالى (‪)1878‬دا بآلو كردةوة‪،‬‬ ‫بةوثيَية لة ريَطاى ئةو ئيديَيانةى كاريطةر و ئةنجامى‬ ‫براكتيكيان دةبآ‪ ،‬دةطةين بةو هةقيقةتةى لة تواناداية‬ ‫هةموو ئيديَكانمان كاريطةرييةكى ئةزموونى رةهاي‬ ‫بابةتيانةيان هةبآ‪ .‬ثراتكماتيزمةكان جةختيان دةكرد‬ ‫ئيديَكان هيض واتايةكيان نيية‪ ،‬ئةطةر ئةو ئيديَية بة‬ ‫رةفتاريَكى ثراكتيكييانة سيستةماتيزة و بةرجةستة‬ ‫َ‬ ‫دةليَت‪( :‬ضؤن دةتوانين‬ ‫نةكرآ‪ ،‬ثيرس لة وتاريَكيدا‬ ‫وابكةين ئيديَكانمان روون و ئاشكرابن) لة نيَوان ئةنجامة‬ ‫ثراكتيكيية هةستثيَكراوةكاندا‪ ،‬ثيرس بؤ طةيشتن بة‬ ‫ئةنجامى ثراكتيكيانةى روون و ئاشكرا‪ ،‬بة تةواوى‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي‪2010‬‬


‫ثابةندى روانطةى (جؤرج بيركلي‪)1753 -1685 .‬بوو‪،‬‬ ‫لة روانطةى بيركلى "زانين"ى هةقيقةت سةضاوةكةى‬ ‫ئةزموونة‪ ،‬واتة هةموو ئةوشتانة يان بابةتانة هةقيقين بة‬ ‫هةستةكانمان ئةزموونيان دةكةين‪ .‬كةواتة "ض لة روانطةى‬ ‫بيركلى‪ ،‬ض لة روانطةى ثيرس" ويَنامان بؤ بابةتيَك‪ ،‬لة ويَنا‬ ‫و روانطة و هؤكارى كاريطةرى ثراكتيكييانةى ئةو بابةتة‬ ‫ثتر نيية‪ ،‬واتة سيمبولى هةقيقةت يان ثيَوةرى هةقيقةت‬ ‫برياريَكى‬ ‫كاريَكة ئةنجامى ثراكتيكيانةى هةبآ‪ ،‬نةك ِ‬ ‫ئةبستراكتى َ‬ ‫ئةقليي بآ‪.‬‬ ‫َ‬ ‫هةلبةتة لة روانطةى ثراكماتييةكان هةقيقةتى رةها دوو‬ ‫جؤرة‪ ،‬يةكةم‪ :‬روانطةكان سةبارةت بة شتيَكة‪ ،‬ثيَويستة‬ ‫لة دةرةوةى خودمان بوونى هةبآ‪ ،‬دووةم‪ :‬روانطةكان‬ ‫سةبارةت بة ميَتؤديَكى ثراكتيكيية بؤ بةرجةستةكردنى‬ ‫ثيَداويستيية دةروونييةكان‪ ،‬هةقيقةتى ويَناكراو لة هةردوو‬ ‫حالةتدا بة رةهايى لةطةأل شتةكان يةكسان نيية‪ ،‬كة َ‬ ‫َ‬ ‫خةلك‬ ‫باوةريان واية روانطة يان ويَناكانمان يةكسانن‬ ‫بةطشتى‬ ‫ِ‬ ‫بةشتةكان‪ ،‬ضونكة روانطة و ويَناكانمان تةنها وادةكةن‬ ‫هةست بةشت بكةين يان مةبةستةكانمان بةرجةستة‬ ‫بكةين‪ ،‬نةك هاوتاى شتةكان بن‪ ،‬بةوثيَية فةلسةفةى‬ ‫َ‬ ‫هةولدانيَكى بويَرانةى ئةزموونيية‪ ،‬بؤ‬ ‫ثراكماتى بةطشتى‬ ‫ئةوةى طونجاندن و ثةيوةندى راستةوخؤ لة نيَوان اليةنى‬ ‫تيؤرى و ثراكتيكى بةرجةستة بكات‪ ،‬هةروةها هزر بة‬ ‫فؤرميَك ئاراستة بكات سودى مرؤظايةتى هةبآ‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫(جؤن ديؤيى‪)1952 -1859 .‬لة ميَتؤدةكةيدا ثيَطةيةكى‬ ‫ناوةندى كرؤكي بة ئةزموون بةخشيوة‪ ،‬ئةزموون لة هةموو‬ ‫كاية فةلسةفةيةكانى ديؤيى سةرضاوةى يةكةمى هةقيقةتة‪،‬‬ ‫ديويي ئامانجى ئةزموون ساغكردنةوة‬ ‫لة روانطةى‬ ‫َ‬ ‫َروانينة لة فةلسةفاندن‪ ،‬ضونكة فةلسةفاندن رؤلى‬ ‫و تي ِ‬ ‫سةركى لة ثيَشكةوتنى مرؤظايةتيدا بينيوة‪ ،‬هةروةها‬ ‫َ‬ ‫جولة و ئاراستةى ثيَشكةوتنى لة‬ ‫فةلسةفاندن بةردةوام‬ ‫ضاالكيية ثةروةدةيةكان بةرجةستة كردووة‪ ،‬لةبةر ئةوة‬ ‫ديؤى ضاالكي و ثرؤسة ثةروةردةييةكانى ثابةند بة ذينطة‬ ‫كردووة‪ ،‬لةاليةكى ديكة فةلسةفاندن بة تةواوى ثابةندى‬ ‫ئامانجة مرؤظايةتييةكانة‪ ،‬هةروةها فةلسةفةى ئةزموونى‬ ‫خيَرا و ثيَشكةوتووة لة رووى كار و ضاالكييدا‪ ،‬روانطة‬ ‫َدةبةريَنآ يان رةتدةكاتةوة‪،‬‬ ‫و بؤضونة ميَتافيزيكييةكان تي‬ ‫ِ‬ ‫بة تةواوى لةطةأل ذيانى رؤذانةى مرؤظ ئاويَزان دةبآ‪،‬‬ ‫هةروةها لة روانطةى ديؤيى بة تايبةتى و ثراكماتييةكان‬ ‫بة طشتى‪ ،‬ئاراستةكردنى هزر بؤ ئةوة نيية‪َ ،‬‬ ‫ئةقليى مرؤظ‬ ‫لة رووى تيؤرى و ثراكتيكييدا سةرضاوةكةى تةنها‬ ‫ئةزموونى رةهابآ‪ ،‬ئامانجى سةرةكى لةو شيَوة هزرينة‬ ‫ئةثستراكتة َ‬ ‫ئةقليية طةشةثيَدانى دؤخى مرؤظايةتى بآ و‬ ‫بةس‪َ ،‬‬ ‫خوليا و ئةنديَشةكان هيض سوديَكيان نةبآ‪ ،‬ضونكة‬ ‫دةربرينى‬ ‫فؤرمةكانى‬ ‫ِ‬ ‫فؤرميَكة لة ِ‬ ‫فةلسةفاندن بةطشتى ِ‬ ‫مرؤظ‪ ،‬هةروةها توَيَذينةوة و ساغكردنةوةى روانطة‬

‫و بؤضوونةكانة‪ ،‬بةتايبةتى تويَذينةوةية لةو كايانةى‬ ‫ئةركةكانيان تيَبطات‪.‬‬ ‫زةروريية مرؤظ لة ِ‬ ‫بيَطومان فةلسةفة لة سةرةتاوة بة دوو ريَباز و‬ ‫ئاراستة خزمةتى مرؤظايةتى كردووة‪ ،‬يةكةم‪ :‬تويَذينةوة‬ ‫بووة لة كاية جياوازةكان‪ ،‬بؤئةوةى مرؤظ بتوانآ‬ ‫طةران بووة بةدواى‬ ‫َليَيان تيَبطات و‬ ‫بيانطؤرى‪ ،‬دووةم‪ِ :‬‬ ‫ِ‬ ‫هةقيقةت‪ ،‬كةواتة فةلسةفة مةزنترين يارمةتيدةرى مرؤظة‬ ‫يان ضاكترين ريَطاية بؤ دؤزينةوة و بةرجةستةكردنى‬ ‫ضاكترين ميَتؤد لة طةشةثيَدان و ب��ةرةو ثيَشبردنى‬ ‫كاروانى ذياندا‪ ،‬بةآلم مةزنى و جياوازى ريَبازةكان‪،‬‬ ‫لةو ثرسة كرؤكيية ئاوةآلدةبآ‪ ،‬ضاالكيية فةلسةفييةكان‬ ‫تا ضةند لة كيَشةكانى مرؤظ نزيكن و ثةيوةنديان بة‬

‫‪John Dewey‬‬ ‫جيهانى ريال هةية؟ ضونكة زؤر لة فةيلةسوفان بة "ياخى‪،‬‬ ‫نامؤ‪ ،‬دورةثةريَز" لة ئةزموونى مرؤظايةتى ناسراون‪ ،‬ئةو‬ ‫فةيلةسوفانة لةسةر ثرنسيثى رامانى ميَتافيزيكيانةى‬ ‫دابروان‬ ‫ئةثستراكت تيؤرةكانيان ويَنادةكةن‪ ،‬بة تةواوى ِ‬ ‫لة مرؤظايةتى‪ ،‬هيض ثةيوةندييةكيان بة"جيانى ريال‪،‬‬ ‫طؤراوةكان"نيية‪.‬‬ ‫مرؤظ‪ ،‬دؤخة ِ‬ ‫لة روانطةى ديؤيى فةيلةسوفان بةردةوام ثاريَزطاريان‬ ‫لة ميَتؤد و ريَبازة فةلسةفييةكانيان كردووة‪ ،‬هةروةها‬ ‫لة ريَطاى تيؤرةكانيان بةشدارى ئةكتيظ و كاريطةريان‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطادا‪ ،‬بةردةوام مرؤظيان رووة‬ ‫ريفؤرمى‬ ‫هةبووة لة‬ ‫ِ‬ ‫و ئازادى ئاراستة كردووة‪ ،‬كاروانى ميَذوو ئةو راستييةى‬ ‫َ‬ ‫بةلطاندووة فةيلةسوفان بؤ ئاوةآل كردنى رؤشنطةرى‬ ‫ثيَشكةوتن لة ريزى ثيَشةو بوونة‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي ‪2010‬‬

‫‪51‬‬


‫فةلسةفةى ثراكماتى ئاراستة و ريَبازيَكى نويَى هزرين‬ ‫ب��وو‪ ،‬ضونكة ئامانجي بةرجةستةكردنى هةقيقةتى‬ ‫"ب�����وون"ة(‪ ،)Existence‬هةروةها ئامانجي ضاالكي‬ ‫كردةيى يان ثراكتيكيية لة هزرين و رةفتاركردندا يان لة‬ ‫كردارنويَنيدا‪ ،‬بةوثيَية ثراكماتييةكان فةلسةفةيان هيَنايةوة‬ ‫سةر ئاراستة و كاروانة دروست و مسؤطةرةكةى ذيان‪،‬‬ ‫لة دواى هةموو ئةو الدان و ياخيبوونانةى لة كؤتايى‬ ‫رؤشنطةرى و سةرتاى هاوضةرخدا فةلسةفةيان‬ ‫توشى مةيين و ضةقبةستوويى كردبوو‪ ،‬لةاليةكى‬ ‫ديكة ثراكماتييةكان زؤر طرنطى بة مرؤظى زيرةك يان‬ ‫رؤشنبير دةدةن‪ ،‬ضونكة بةويستى ئازاد و بةرثرسياريَتى‬ ‫ت��ةواو رةف��ت��ار لةتةك "رووداوةك����ان‪ ،‬دي��اردةك��ان‪،‬‬

‫‪william-james‬‬ ‫بةروويان‬ ‫روانطةكان"دةكةن‪ ،‬كة خودى سروشت روو ِ‬ ‫دةكاتةوة‪ ،‬واتة لة روانطةى ديؤيى ثراكماتييةكان تةنها‬ ‫سةيرى رووداوةكانى جيهان ناكةن‪َ ،‬‬ ‫بةلكو بة ميَتؤدى‬ ‫ئةزموونى شرؤظةيان دةكةن‪ ،‬كاروانى رووداوة ناروون‬ ‫و ئاويَتةكان راظةدةكةن بؤ روون و سادة‪ ،‬هةروةها رؤلى‬ ‫ئةكتيظ و ثراكتيكيانة لة دروستكردنى رووداوةكان و‬ ‫َرن‪.‬‬ ‫دياريكردنى ئاراستةكانيان دةطي ِ‬ ‫ديؤيى"ئايديا و ئةثستمؤلؤذيا" لة ريَطاى ميَتؤدى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا و تاك ئاراستة‬ ‫ئةزموونى لة بةرذةوةندى‬ ‫نوي‬ ‫دةكات‪ ،‬لة روانطةى ديؤيى فةلةسةفاندن ثيَشكةوتن و َ‬ ‫بوونةوةية‪ ،‬بؤية بةردةوام لةتةك سيستةمة كالسيكيةكان‬ ‫َ‬ ‫ئةقليى‬ ‫كاردةكات‪ ،‬كة رؤليان هةبووة لة طةشةثيَدانى‬ ‫ثراكتيكي مرؤظدا‪ ،‬بؤ نموونة‪ ،‬طريكةكان لة كالسيكدا‬

‫‪52‬‬

‫ب���ةردةوام سيستةكانى بةريَوةبردانيان طؤريوة‪،‬‬ ‫فؤرميَك بةرجةستة دةك��رد‪ ،‬بة‬ ‫سيستةمةكانييان بة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ذيانى ثراكتيكيانةى مرؤظى‬ ‫تةواوى طونجاو بووة‬ ‫طريكى‪ ،‬بةوثيَية ثراكماتييةكان بةطشتى و ديؤيى بة‬ ‫تايبةتى دذى ئةو تيَطةيشتنانة بوون كة َ‬ ‫دةليَت‪":‬فةلسةفة‬ ‫دانةبراوة لة َ‬ ‫جولة و ئاراستة دراوةكةى ميَذوو و‬ ‫بةشيَكى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫داهاتوويةكى ناديار دةخولقيَنآ"‪ ،‬واتة هةموو ئةوانةى لة‬ ‫داهاتوودا روو دةدةن مرؤظ ناتوانآ طريمانةيان بكات‪،‬‬ ‫بطؤرى‪ .‬ديؤيى نةسازة‬ ‫هةروةها ناتوانآ ئاراستةكةيان‬ ‫ِ‬ ‫لةطةأل ئةو ريَباز و روانطانةى جةخت لةسةر رابردوو‬ ‫دةربرينيان سةربارةت بة‬ ‫دةكةن و بةردةوام دانوستان و‬ ‫ِ‬ ‫رابردووة‪ ،‬بة ثيَضةوانة لة فةلسةفةى ثراكماتيدا ئةزموون‬ ‫ثنتى سةرةكى دةرضوونة بؤ بةرجةستة كردنى ئةو‬ ‫ئامانجانةى كةسى فةيلةسوف ويَنايان دةكات‪ ،‬لة اليةكى‬ ‫دابراوى وةرناطرن‪،‬‬ ‫ديكة ثراكماتييةكان ئةزموون بة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫بةلكو ئةزموون بريَتيية لة كارليَكردنى نيَوان جيهانى ريال‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا بةطشتى‪ ،‬يان ئةزموونى مرؤظ ثةيوةندى‬ ‫و‬ ‫راستةوخؤى بة بوونةوةران و شتةكانى ديكةوة هةية‪،‬‬ ‫واتة ئةزموون بة رةهاى ئةزموونكردنى شتيَكة‪ ،‬بةوثيَية‬ ‫هيض شتيَك نيية لةخؤدا ثيَى بطووتترآ ئةزموون‪.‬‬ ‫فةلسةفةى ديؤيى هاوبةشة لةطةأل "ثيرس و (وليةم‬ ‫جيمس‪ ،")1910 -1842 .‬لةسةرةوة بةروونى ئاماذةمان‬ ‫ثيَكرد‪ ،‬ثيرس دامةزريَنةرى فةلسةفةى ثراكماتيية‪،‬‬ ‫بةآلم بةردةوام نابآ لةسةر ريَبازى ثراكماتى‪ ،‬لة دواي‬ ‫ئةو جيمس ريَبازى ثراكماتى نوآ دةكاتةوة و طةشةى‬ ‫ثيَدةدات‪ ،‬لة روانطةى جيمس ئاراستةى روداوةك��ان‬ ‫لة سيستةمى جيهاندا بة تةواوى دياريكرا و سنوردار‬ ‫نين‪َ ،‬‬ ‫بةلكو ب��ةردةوام ريزيَك روودواى نوآ هةية‪،‬‬ ‫َ‬ ‫ئةطةر بة تةواوى هةولبدةين ئةزموونى رووداوةكان‬ ‫بكةين‪ ،‬ئةوة دةتوانين ئاراستة و سنورى روداوةكان‬ ‫طؤران ثيَبدةين‪ ،‬هةروةها لة روانطةى جيمس‪ ،‬ئةطةر‬ ‫ِ‬ ‫بروانين ناتوانين زانستيَكى كؤمةآليةتى‬ ‫بؤ راب��ردوو ِ‬ ‫بةرجةستة بكةين داهاتومان بؤ ئاوةآل بكات‪ ،‬ئةمةش‬ ‫ئةوة دةطةيةنآ داهاتوو لة ئاراستةى نوآ ثيَكديَت‪ ،‬كة‬ ‫ناتوانين ئةو ئاراستة نويَيانة لة رابردوو َ‬ ‫هةلبهيَنجين‪،‬‬ ‫بةوثيَية كةسة مةزنةكان دةتوانن ذينطة كؤمةآليةتى‬ ‫بطؤرن‪ ،‬وابكةن داهاتوو جياوازبآ‬ ‫و سياسيةكانيان‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫لة ميَذووى رابردوويان‪ ،‬هةلبةتة لة روانطةى جيمس‬ ‫بة ريَذةيةك خاوةنى ويستى ئازادين‪ ،‬نةك ويستمان‬ ‫بةرةهايى سنوردار بآ‪ ،‬ئةو ويستة ئازادة هاوكاريمان‬ ‫دةكات‪ ،‬بؤئةوةى جيهان شايةستةتر و ضاكتر بكةين لة‬ ‫ريَطاى رياليزةكردنى ئةزموونةكانمان‪ ،‬بةوثيَية جيهان‬ ‫بةرةهايى سةرتاثاى ضاكة نيية‪ ،‬هةروةها بة رةهايى‬ ‫سةرتاثاى خراثة نيية‪ ،‬كةواتة لة ريَطاى رياليزةكردنى‬ ‫ئةزموونةكانمان دةتوانين وابكةن جيهان شايةستة و‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي‪2010‬‬


‫دةطؤريَن‪،‬‬ ‫ضاكبآ‪ ،‬لةبةر ئةوةى هةقيقةتةكان بةردةوام‬ ‫ِ‬ ‫�اوةرى مرؤظةكان بة‬ ‫هةروةها لة روانطةى جيمس ب� ِ‬ ‫طؤرانةش بةهؤى ئةزموونى‬ ‫طؤرانداية‪ ،‬ئةو‬ ‫ِراستى لة‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ثراكتيكييانة ديَتة ئاراوة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫هةلبةتة لة سةرةتاى دةركةوتنى فةلسةفةى ثراكماتى‬

‫ئةزموون ثنتى دةرضوون بووة‪ ،‬بة تايبةتى لةو كاتة‬ ‫طرنطى ئ��ةزم��وون لة فةلسةفةى ثراكماتى روون‬ ‫دةبيَتةوة‪ ،‬كة دةركى ئةو راستيية دةكةين‪ ،‬فةلسةفةى‬ ‫ثراكماتى ض رؤل و ئةركيَكى لة يارمةتى دانى مرؤظ بؤ‬ ‫ضارةسةركردنى ئةوكيَشانةى ببوون بة كؤسث و تةطةرة‬ ‫لة جيهانى ريالدا بينيوة‪ ،‬بةوثيَية فةلسةفةى ثراكماتى‬ ‫ئاراستةكةى رووةو جيهانى ريالة‪ ،‬هةروةها طرنطيدان و‬ ‫برياردانة لةسةر توانستى مرؤظ بؤ ئةفراندنى رياليَتى و‬ ‫ِ‬ ‫هةقيقةت‪ ،‬لةاليةكى ديكة ريَكخستنةوةى دؤخةكانة بة ثيَى‬ ‫ئةزموون‪ ،‬بةستنةوةى هزرة بة كار‪ ،‬فةلسةفةى ثراكماتى‬ ‫ئيديَكان بة طريمانة و دةسويَذ و كردار و رةفتارةكانى‬ ‫مرؤظ دادةنآ‪ ،‬لة روانطةى ثركماتييةكان بة طشتى و‬ ‫ديؤيى بة تايبةتى ئةنجامى ئيديَكان لة خؤياندا روون و‬ ‫ئاشكرانين‪ ،‬ئةطةر ئةزموون سةرضاوةكةيان نةبآ يان‬ ‫ثشت بة ئةزموون نةبةستن‪.‬‬ ‫لة روانطةى ديؤيى ئةزموون (‪ )Experience‬طرنطييةكى‬ ‫مةزن و فراوانى هةية‪ ،‬بةآلم تيَطةى ئةزموون لةالى ديؤيى‬ ‫جياوازة لة تيَطةى ئةزموون لةالى ئةزموونطةراكان‪،‬‬ ‫كة واتاى ئةزموون (‪)Empiricism‬ة‪ ،‬ديؤيى تيَطةى‬ ‫ئةزموون لة هةموو كاية جياوازةكانى"لؤذيك‪ ،‬ثةروةردة‪،‬‬ ‫مؤرل‪"...،‬رياليزة دةكات‪ ،‬هةموو ئةوانة‬ ‫هونةر‪ ،‬سياسةت‪ِ ،‬‬ ‫هؤكارن بؤئةوةى ديؤيى بة فةيلةسوفى ئةزموون‬ ‫بناسرآ و ئةزموونكةشى لة ئةزموونى ئةزموونطةراكان‬ ‫جياواز بآ‪ ،‬لةبةر ئةوةى لة روانطةى ديؤيى ئةزموون لة‬ ‫زيرةكى و ويستى ئازادانةى مرؤظ ديَتة ئاراوة‪.‬‬ ‫بليَين (ديؤيى) فةيلةسوفى ئةزموونة َ‬ ‫ئةطةر َ‬ ‫هةلةمان‬ ‫ن��ةك��ردووة‪ ،‬ضونكة تويَذينةوةى زؤرى لة ب��وارة‬ ‫جياوازةكانى"سروشت‪ ،‬ث��ةروةردة‪ ،‬زانست‪ ،‬هونةر‪،‬‬ ‫م��ؤرال‪ "...،‬ك��ردووة‪ ،‬هةموو تويَذينةوكانى ثةيوةندى‬ ‫ِ‬ ‫راستةوخؤيان بة ئةزموونةوة هةبووة‪ ،‬لةاليةكى ديكة‬ ‫دووبارة بوونةوةى زؤرى تيَطةى ئةزموون لة نووسراو‬ ‫و بةرهةمةكانيدا‪ ،‬ئةرطوميَنتيَكى جةخت و مسؤطةرن‪،‬‬ ‫بؤئةوةى بة رةهايى فةيلةسوفى ئةزموونى بآ‪ ،‬بةآلم‬ ‫تيَطةيشتنى ديؤيى بؤ تيَطةى ئةزموون بة ت��ةواوى‬ ‫جياوازة لة تيَطةيشتنى فةيةلةسوفان و ئةزموونطةراكانى‬ ‫سةردةمانى زووتر‪ ،‬تيَطةى ئةزموون لة روانطةى ديؤيى‬ ‫واتا و ئامانجى فرةرةهةند لةخؤ دةطرآ‪ ،‬ئةزموون بة‬ ‫واتايةكى طشتى سآ ئاماذةى جياوازى هةية‪:‬‬ ‫يةكةم‪ :‬ئةزموون ئاماذةكردنة بةو تاقيكردنةوةيةى‬ ‫سنورةى هزر فراوان دةكات و كارى تيَدةكات‪.‬‬

‫طؤرانيَكى‬ ‫دووةم‪ :‬ئ��ةزم��وون ئاماذةكردنة بة‬ ‫ِ‬ ‫طؤرانة لة وشة و ثةيظةكاندا روو‬ ‫سودمةندانة‪ ،‬ئةو‬ ‫ِ‬ ‫دةدات‪ ،‬كة دةروون لة ريَطاى راهيَنان و مةشق كردن‬ ‫بةرجةستةى دةكات‪.‬‬ ‫سيَيةم‪ :‬ئةزموون بةو "زانين"ة دروستانة دةطووترآ كة‬ ‫ئةقأل بة توانستة جياوازةكانى ثيَيان دةطات‪ ،‬ئةو "زانين"ة‬ ‫ئةقلييانة دروستكراوى خودى ئةقأل نين‪َ ،‬‬ ‫َ‬ ‫بةلكو ئةقأل بة‬ ‫هؤى توانستة جياوازةكانى لة دةرةوة ثيَيان طةيشتووة‪،‬‬ ‫بؤ نموونة‪ ،‬كاتيَك مرؤظ لة خويَندن بةردةوام دةبيَت‪،‬‬ ‫دةبيَت بة خ��اوةن ئةزموونى "زانستى‪ ،‬كؤمةآليةتى‪،‬‬ ‫هونةرى‪ ،"...،‬ئةو ئةزموونة لة ريَطاى هةستةكانمان‬ ‫ثيَي طةيشتووين‪ ،‬زؤر جار ئةزموون سةرضاوةكةى لة‬ ‫دةرةوة نيية‪َ ،‬‬ ‫بةلكو سةرضاوةكةى ناخى خؤمانة يان‬ ‫دةروونمانة‪ ،‬بؤ نموونة‪ ،‬زؤرجار ئةزموون لة نةست يان‬ ‫حةدةسى ناخةكى ديَتة ئاراوة‪.‬‬ ‫بةآلم واتاى تايبةتى تيَطةى ئةزموون بريَتيية‪ :‬لة‬ ‫ضاوديَريكردنى دياردةكانى جيهانى سروشتى‪ ،‬ئةو‬ ‫جؤرةى ئةزموون تاك بةثيَى مةرجى دياريكراو بة‬ ‫خودى خؤى ئامادةى دةكات و بة ويستى خؤى كردار‬ ‫نويَنى تيادا دةكات‪ ،‬هةروةها لة هةموو ئةزموونكردنيَكدا‬ ‫ضاوديَريكردن هةية‪ ،‬بةآلم يةك جياوازى كرؤكى لة‬ ‫فؤرمة‬ ‫نيَوانيانداية‪ :‬كةسى ضاوديَر دياريدةكان بة‬ ‫ِ‬ ‫سروشتيةكةى دةبينآ‪ ،‬بةآلم كةسيى خاوةن ئةزموون‬ ‫فؤرمة دةبينآ كة بةخودى خؤى ئامادةى‬ ‫دياردةكان بةو ِ‬ ‫ك��ردووة‪ ،‬مةبةستى ديؤيى لة هيَنانةوةى ئةو دوو‬ ‫نموونةيةى سةروة‪ ،‬بؤئةوةية ياسايةك بةرجةستة بكات‪،‬‬ ‫تاكو رووداوة سروشتييةكانى ثآ شرؤظة بكات‪.‬‬ ‫بيَطومان وةك لة سةرةوة روونمان كردةوة‪ ،‬ريَبازى‬ ‫ثراكماتى ثةيوةندى راستةوخؤى بةئةزموونى خوديةوة‬ ‫هةية‪ ،‬لة فةلسةفةى ثاركماتيدا‪ ،‬ضاالكيية هزريةكان‬ ‫َ‬ ‫ئةقلييةكان تايبةتن بة نويَكردنةوةى ئاراستة‬ ‫يان‬ ‫بةنوي‬ ‫فةلسةفييةكانى راب��ردوو‪ ،‬هةروةها تايبةتن‬ ‫َ‬ ‫كردنةوةى زؤرب��ةى ريَباز و ميَتؤد و كاية جياوازة‬ ‫مؤرال‪ ،‬ئاين‪،‬‬ ‫كؤمةآليةتييةكان‪ ،‬بة تايبةتى لة "سياسةت‪ِ ،‬‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا‪ ،‬ثةروةردة"دا‪ ،‬ضونكة ض لة روانطةى ديؤيى‪ ،‬ض‬ ‫لة روانطةى جيمس ريَباز و ميَتؤدةكان لة كالسيك و‬ ‫رؤشنطةريدا‪ ،‬ئامانج و ئاراستةيان رووة و مةبستيَكى‬ ‫سنوردار و رةه��ا ب��ووة‪ ،‬ب��ةآلم شتةكان و تيَطةكان‬ ‫طؤراندان‪ ،‬بؤية ثيَويستة جؤرى ثةيوةندى و‬ ‫بةردةوام لة ِ‬ ‫بطؤريَن‪ ،‬واتة ئامانجمان ضارةسةركردنى‬ ‫ئامانجةكانيش‬ ‫ِ‬ ‫ناتةواوى و بيَتوانايي بآ‪ ،‬كة ريَباز و ميَتؤدةكانى زوو‬ ‫نةيانتوانيبوو ضارةسةريان بكةن‪ ،‬يان هزريان بةرةو‬ ‫مةيين و ضةقبةستوويى بردبوو‪ ،‬بؤ نموونة‪ ،‬جيمس‬ ‫َ‬ ‫دةليَت‪ :‬كؤنترين كيَشةى مرؤظ "بوونى خوا و سروشتة"‪،‬‬ ‫لة فةلسةفةى كالسيكدا خوا بةكاميل و بيَدوايةكى و‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي ‪2010‬‬

‫‪53‬‬


‫ئةزةلى وةسف كراوة‪ ،‬هةروةها ئةفريَنةرى طةردوون‬ ‫و هةموو شتةكانة‪ ،‬بةآلم ئةوة ض واتايةك دةبةخشآ؟‬ ‫ض ئةنجاميَك بؤ مرؤظ مسؤطةر دةكات؟ ئةطةر خوا لة‬ ‫هةموو روويكةوة كاميل و رةهابآ‪ ،‬هةروةها توانستى‬ ‫هةموو شتيَكى لةخؤيدا َ‬ ‫هةلطرتبآ‪ ،‬واتة هيض شتيَك بةبآ‬ ‫ويستى ئةو روونادات‪ ،‬هةروةها ئةوةى روودةدات بة‬ ‫طؤرين يان‬ ‫ويستى ئةوبآ‪ ،‬ئةوة مرؤظ ض رؤليَكى لة‬ ‫ِ‬ ‫طؤرينى‬ ‫و‬ ‫�ةدان‬ ‫بةرطرى كردن لة روودانى يان روون�‬ ‫ِ‬ ‫ئاراستةى رووداوةكاندا دةبيَت‪ ،‬ضونكة ئةوةى روودةدات‬ ‫بة ويست و فرمانى خواية‪ ،‬هةروةها لة زوويَكةوة ثالنى‬ ‫بؤ داناوة‪ ،‬واتة فةلسةفةى ثراكماتى ريَباز و ئاراستةيةكى‬ ‫جياوازى هةبووة لة ريَباز و ئاراستةى"ئايدياليستى‬ ‫و مةترياليستى" رةها‪ ،‬ضونكة مرؤظ ئةو تيَطةيشتن‬ ‫و ريَبازانة بة جةختر وةردةط��رآ لةطةأل ثيَداويستيية‬ ‫سروشتى و بابةتيية خوديةكانياندا طونجاوة‪ ،‬هةروةها‬ ‫مرؤظ كةمتر دةثرسآ تيَطة و بابةتكان لؤذيكين يان‬ ‫نالؤذيكين‪َ ،‬‬ ‫بةلكو ثتر دةثرسيآ‪ ،‬ضةندة طونجاون لةطةأل‬ ‫ذيان و بةرذةوةنديية كانيياندا‪.‬‬ ‫نوي كردنةوة دياريكردنى‬ ‫هةروةها لة روانطةى ديؤيي َ‬ ‫رةهةندى ئايدياكانة‪ ،‬بةآلم ثيَويستة هةموو دياريكردنيَك‬ ‫طونجاوبآ لةطةأل طةشةكردنى ذيانيَكى ثيَشكةوتوو‪،‬‬ ‫هةروةها لة نويَكردنةوةدا تيَطةى ئةزموون بةثيَى‬ ‫طؤران ثيَدةدات‪ ،‬بة تةواوى‬ ‫ستراتيذيَكى مةبةستدار‬ ‫ِ‬ ‫ئةرك و‬ ‫لة‬ ‫جياوازة‬ ‫ئةزموون‬ ‫َطةى‬ ‫ئةرك و ئاراستةى تي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ئاراستةى تيَطةشتنى ئةزموونى ئةزموونطةراكان‪ ،‬تاكو‬ ‫طؤران لة زؤربةى كاية كؤمةآليةتييةكاندا ئةنجام‬ ‫بتوانآ ِ‬ ‫بدات‪.‬‬ ‫ديؤيى زؤر طرنطى بة ئةزموون داوة‪ ،‬لة زؤربةى‬ ‫بةرهةمةكانيدا جةخت لةسةر ئةزموونى َ‬ ‫ئةقليى دةكات‪،‬‬ ‫َ‬ ‫ئةقليى بة تةواوى ئةبستراكتة‪ ،‬بؤ‬ ‫ضونكة ئةزموونى‬ ‫َ‬ ‫نموونة‪ ،‬طةشةى زانستى نوآ لة ريَطاى ئةزموونى ئةقليى‬ ‫طوازراوةتةوة بؤ سةردةمانى دواى خؤى‪ ،‬لة رووانطةى‬ ‫َ‬ ‫لةطةل مرؤظدا طةشة‬ ‫ديؤيى ئةزموون ميَتؤديَكى طونجاوة‬ ‫دةكات و ئاويَتةى سروشت دةبآ‪ ،‬هةروةها ئةزموون‬ ‫فاكتةرى طةيشتنة بة رؤشنبيرى تةواو سةبارةت بة خود‬ ‫و جيهانى ريال‪ ،‬مرؤظ لة ريَطاى ئةزموونةوة بةشدارى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا و سروشتدا دةكات‪ ،‬لة‬ ‫طؤرينى‬ ‫راستةوخؤ لة‬ ‫ِ‬ ‫اليةكى ديكة مةبةست و ئامانجى لة ئةزموون بةرجةستة‬ ‫طؤرانيَكى ريشةيية‪ ،‬ضونكة خودى مرؤظ ئةكتيظ‬ ‫كردنى ِ‬ ‫و ضاالك دةبآ لة تويَذينةوة و شرؤظةكردنى جيهاندا‪،‬‬ ‫هةروةها ئةزموون بةخشينى توانستة بة مرؤظ‪ ،‬تاكو‬ ‫ثةيوةنديةكانى لؤذيكييانة تر لةطةأل خودى خؤى و‬ ‫جيهانى ريال ريَكبخات‪.‬‬ ‫هةروةها ديؤيى لة زؤربةى بةرهةمةكانى طرنطيةكى‬ ‫تايبةتى بة بابةتى زيرةكى داوة‪ ،‬بةروونى ئاماذةى بةوة‬

‫‪54‬‬

‫بطؤر َي بؤ تيَطةى زيرةكى‪ ،‬هةروةها‬ ‫كردووة‪ ،‬تيَطةى ئةقأل‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫طؤران لة‬ ‫لة كتيَبى (تويَذينةوة لة هةقيقةت) دةليَت‪ :‬زؤر ِ‬ ‫تيَطة و زاراوةكاندا كراون‪ ،‬بؤية ئاسايية لة طةشةى زانستى‬ ‫بطؤرينةوة‪ ،‬بةآلم مةبةستى ديؤيى‬ ‫نويَدا ئةقأل بة زيرةكى‬ ‫ِ‬ ‫طؤرينةوةى ئةقأل بةزيرةكى‪ ،‬تةنها لةرووى زاراوةيى‬ ‫لة ِ‬ ‫َ‬ ‫طؤرينيَكى ريشةيية‪ ،‬لة روانطةى‬ ‫نيية‪ ،‬بةلكو ئامانجى‬ ‫ِ‬ ‫ديؤيى زيرةكى وةك ميَتؤديَك كاردةكات‪ ،‬ئةو ميَتؤدة بة‬ ‫تةواوى طونجاوة لةطةأل مرؤظ‪ ،‬هةروةها لةطةأل سروشت‬ ‫ئاويَتة دةبآ‪ ،‬ئةو َ‬ ‫ئةقلةى ديؤيى طةرةكيةتى جؤريَكة لة‬ ‫ئاراستةكردنى بينةرانة (‪ )Intelligent‬كة بةمةرج زانست‬ ‫َ‬ ‫هةلدةبةستآ و ضاوديَرى ثةيوةندية ثةرضيَنراوةكان‬ ‫دةكات‪ ،‬هةروةها زيرةكى لةسةر رؤشنايى ئةو "زانين"ة‬ ‫ثالن دادةن��آ و جيَبةجيَى دةك��ات‪ .‬ئةو روانطةيةى‬ ‫س��ةرةوةى ديؤيى ئةنجامى كاريطةرى جيمس بووة‪،‬‬ ‫لةبةر ئةوةى جيمس َ‬ ‫دةليَت‪ :‬ئةطةر هةموو رووداوةكان‬ ‫بة ويست و فرمانى خوا رووبدةن‪ ،‬ئةوة دةبآ بة هةمان‬ ‫شيَوةى متةسةوفى (هيندى) خؤمان بدةينة دةستى قةدةر‪،‬‬ ‫ئةو ق��ةدةرةى لةسةرةتاى بوونمان ريشةى خؤى لة‬ ‫ناخمان داكوتاوة‪ ،‬هيض ويست ئازاديةكمان ثيَنةبخشراوة‪،‬‬ ‫بةآلم جيمس ئةو روانطةية بة نالؤذيكي دةبينآ‪ ،‬ضونكة‬ ‫نةسازة لةطةأل ويست و توانستى مرؤظ‪ ،‬هةروةها ئةقأل‬ ‫توانستى شرؤظةكردنى بة مرؤظ بةخشيوة‪ ،‬ميَذووش‬ ‫ئةقليى َ‬ ‫َ‬ ‫بةلطاندووة‪ ،‬لة روانطةى جيمس‬ ‫ئةو توانستةى‬ ‫َ‬ ‫ئةقلييان‬ ‫توذيَنةوة فةلسةفييةكان رةوايةتى و هيَزى‬ ‫�ري��اردان��دا‪ ،‬بؤية‬ ‫دي��ارى ك��ردووة‪ ،‬لة تيَطةيشتن و ب� ِ‬ ‫فةلسةفاندان نةشياوة تةنها تيؤريزةكردنيَكى ئةبستراكت‬ ‫و طشتى بيَت‪ ،‬لةبةر ئةوة فةلسةفة‪:‬‬ ‫يةكةم‪ :‬نةكردةيية ثرنسيثةكانى دوايةكى بآ‪ ،‬وةك لة‬ ‫ناوةرست تيؤريزة كرابوون‪ ،‬لة"ئارةزوو‪ ،‬ضيَذ‪،‬‬ ‫سةدةكانى‬ ‫ِ‬ ‫هيوا‪ ،‬خؤشةويستيمان بؤ ذيان" دوورى خستبينةوة‪.‬‬ ‫دووةم‪ :‬نةكردةيية ثرنسيثةكانى فةلسةفة نةطونجاوبآ‬ ‫لةطةأل رةهةندةكانى زيرةكى و ئاطامانةديمان‪ ،‬هةموو‬ ‫ئةو دؤخة طشتي و تايبةتانة رتبكاتةوة‪ ،‬طونجاون يان‬ ‫يةكسانن بة زيرةكى و ئاطامةنديمان‪ ،‬هةروةها نةكردةيية‬ ‫يان نابآ تويَذينةوة فةلسةفييةكان يةك ئاراستةيان هةبآ‪،‬‬ ‫ضونكة جؤرى ئةو تويَذينةوانة رةشبينن نةك طةشبين‪.‬‬ ‫َ‬ ‫دةل��يَ��ت‪ :‬ئةقأل تايبةتمةندى‬ ‫ه��ةروةه��ا جيمس‬ ‫بوونةوةريَكى رؤحانى ميَتافيزيكى يان غةيبى نيية‪ ،‬كة‬ ‫بةتةواوى جياوازبآ لة جةستةى زيندوى ضاالك‪َ ،‬‬ ‫بةلكو‬ ‫ئةقأل تةرزيَكى دياريكراوة لة رةفتار كردندا‪ ،‬مرؤظ‬ ‫بةهؤيةوة ضارةسةرى ذينطة كؤمةآليةتييةكةى بة‬ ‫فؤرميَكى دياريكراو دةكات‪ ،‬كة بةتةواوى طونجاوبآ‬ ‫ِ‬ ‫لةطةأل ذياني ئةو جيهانة‪.‬‬ ‫فؤرميَكى‬ ‫بةوثيَية زيرةكى لة فةلسةفةى ثراكماتيدا‬ ‫ِ‬ ‫�ؤرم��ة ل��ة تاكةوة‬ ‫كؤمةآليةتى وةردةط����رآ‪ ،‬ئ��ةو ف� ِ‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي‪2010‬‬


‫دةردةضآ‪ ،‬ضونكة تاك بة زيرةكى ثيَداويستيية جؤراو‬ ‫جؤرةكانى دابين دةكات‪ ،‬هةروةها بة زيرةكى لة دواى‬ ‫ثرؤذةكان"دةطةرآ‪،‬‬ ‫ضارةسةرى"كيَشةكان‪ ،‬ناكؤكييةكان‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫واتة زيرةكى ئةوة ئاوةآل دةكات كة رؤلى فةلسةفة تةنها‬ ‫ثابةند بة كايةكانى"ئيَستيَتيك و جيهانبينى" نيية‪َ ،‬‬ ‫بةلكو‬ ‫ثةيوةندى بة تيَطةكانى "ديناميَكى‪ ،‬مةبةستدارى‪ ،‬ئامانج"‬ ‫هةية‪ ،‬كة مرؤظ ئاطامةندانة بةكارياندةهينآ‪ ،‬تاكو بة‬ ‫فؤرميَكى دروست رووبكاتة ضؤنايةتى ضاالكييةكانى‬ ‫ِ‬ ‫ذيانى ئةو جيهانة‪ ،‬هةروةها لة روانطةى ديؤيى زيرةكى‬ ‫تايبةتمةندييةكة لة طرنطترين ئةو تايبةتمةندييانةى‬ ‫مرؤظ لة بوونةوةرةكانى ديكة جيا دةكاتةوة‪ ،‬هةروةها‬ ‫طرةنتييةكة بؤ ئازدكردنى مرؤظ لة كؤتى وةآلمدانةوةى‬ ‫كويَرانة و كلتوورى بيَزراو‪ ،‬هةروةها طرنطترين ئةو‬ ‫فؤرمانةى زيرةكى لة كاروانى ميَذوودا بةرجةستةى‬ ‫ِ‬ ‫ك��ردووة‪ ،‬ثيَشكةوتنى مرؤظة لة "زان��ي��ن"ى زانستى‬ ‫سروشتيدا‪ ،‬بة تايبةتى لةو كاتةى بة زيرةكى"طريمانة‪،‬‬ ‫ثيَشنيار‪ ،‬ميَتؤد"ى بةرجةستة كردووة‪.‬‬ ‫لةبةر ئ��ةوةى زيرةكى لة ديدى ديؤيى "طريمانة‪،‬‬ ‫ثيَشنيار‪ ،‬ميَتؤدة"‪ ،‬ئةوة مرؤظ دةتوانآ بةيارمةتى ئةو‬ ‫بثضريَنآ‪ ،‬هةموو‬ ‫تيَطانة لة "رابردوو و كارى بيَثالن"خؤى‬ ‫ِ‬ ‫كارةكانى لةسةر بنةماى زيرةكى تايبةت بة"سيستةم و‬ ‫ثالن" َ‬ ‫هةلبةستآ كة بةردةوام ئةزموون ثيَوةريان بآ‪،‬‬ ‫بةوثيَية زيرةكى يةكسانة بة ميَتؤديَكى كاتى بؤ "كار و‬ ‫ضاالكييةكان"‪.‬‬ ‫َ‬ ‫هةلبةتة زيرةكى ل��ةالى ديؤيى ميَتؤديَكة لةسةر‬ ‫هاوسةنطى ك��ردن لة نيَوان ئةزموونى "راب��ردوو و‬ ‫داهاتوو" َ‬ ‫هةلبةستراوة‪ ،‬بةآلم لة بنةماوة بةستراوةتةوة‬ ‫بة داهاتوو‪ ،‬بؤئةوةى "زانين"يَك بئافريَنآ سةرجةم‬ ‫"ثيَداويستى و ئامانجةكانى" خؤشطوزةرانى لة سروشت‬ ‫بؤ مرؤظ بةرجةستة بكات‪ .‬ئةطةر زانستى دةروونناسى‬ ‫نوي كردنةوة تيَطةى زيرةكيدا‪ ،‬ئةوة‬ ‫نوآ رؤلى بينيبآ لة َ‬ ‫َراوة لة‬ ‫زانستى ئةزموونى رؤلى يةكاال كردنةوةى طي ِ‬ ‫فؤرميَكى نوآ لة زيرةكيدا‪،‬‬ ‫ئاراستةى تيَطةيشتنمان بة ِ‬ ‫�ةران��ة ب��ةدواى ئةو‬ ‫ه��ةروةه��ا زانستى ئةزموونى ط� ِ‬ ‫طؤرانانةى لة بةشة تاك و مسؤطةرةكان روويانداوة‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫طةرانة بةدواى ئةو دياردانةى تويَذينةويان‬ ‫هةروةها‬ ‫ِ‬ ‫طؤراون‪،‬‬ ‫لةسةر كراوة و لة دؤخيَكةوة بؤ دؤخيَكى ديكة ِ‬ ‫بطةرآ‪ ،‬كة‬ ‫برى ئةوةى بةدواى جةختى يان هةقيقةتدا‬ ‫ِ‬ ‫لة ِ‬ ‫فةيلةسوفانى كالسيك ئةنجاميان دةدا‪ ،‬ضونكة جةختى‬ ‫يان هةقيقةت بة مسؤطةرى سةلميَنراوة‪ ،‬كة"ئةنديَشة و‬ ‫بؤضونى" كةسانيَكن لة تيَطةيشتنيان بؤ جيهان ثابةندن‬ ‫هةلةكانيان‪ .‬كةواتة لة روانطةى ديؤيى َ‬ ‫بة َ‬ ‫ئةقليى زيرةك‬ ‫لة رياليزةكردنى ئةزموون هاتؤتة ئ��اراوة‪ ،‬ويَناكانى‬ ‫لة توانايانداية جيا لة ويَناى زانستى‪ ،‬ويَناى هونةرى‬ ‫كؤمةآليةتيش بئافريَنن‪.‬‬

‫لة روانطةى ديؤيى نةريتةكان ريَطا بةمرؤظ دةدةن‬ ‫رياليزةى ئةزموون بكةن‪ ،‬هةروةها كاريطةرى ئةكتيظيان‬ ‫لةسةر كاراكردنى ئةزموونةكانى مرؤظ هةية‪ ،‬واتة‬ ‫داب��راو نيين‪،‬‬ ‫نةريتةكان لة "زانين و ئةزموون"مان‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫بةلكو نةريتةكان ريَطا بة "زانين"ى هةقيقةت دةدةن‪ ،‬لة‬ ‫َ‬ ‫هةلبذاردنى توانا فرةرةهةندةكانى نةريتة طونجاوةكان‪ ،‬بؤ‬

‫ضارةسةر كردنى ئةو كيَشانةى لة سنورى ئةزموون دان‪،‬‬ ‫تؤريَك‬ ‫هةروةها "زانين"ى ئيديال و كاميل دةمانطةيةنآ بة ِ‬ ‫لة ثةيوةندى‪ ،‬هةموو ئةزموونيَكى رابردوو لة ريَطاى ئةو‬ ‫ثةيوةنديانة دةبن بة ثنتيَكى طونجاو بؤ ضارةسةر كردنى‬ ‫ئةو كيَشانةى ئةزموونى نوآ ثيَشكةشمان دةكات‪ ،‬بةآلم‬ ‫ديؤيى هةموو نةريتةكان لة يةك ئاست دانانآ‪ ،‬ضونكة لة‬ ‫نيَو نةريتةكاندا لةاليةك ثاسيظ وخراث هةية‪ ،‬لةاليةكى‬ ‫ديكة ئةكتيظ و ضاك هةية‪ ،‬ئةو نةريتانةى لة هزرين‬ ‫دةثضريَنن لة نةريتة ثاسيظ‬ ‫دادةبريَن و ثةيوةنديةكانييان‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫و خراثةكانن‪ ،‬بةو ثيَية نةريتة ثاسيظةكان ثةيوةنديان‬ ‫دةثضريَنن‪ ،‬هةروةها نةريتة خراثةكانيش‬ ‫بة زيرةكى‬ ‫ِ‬ ‫ثضراوة‪ ،‬بةآلم زيرةكى رؤليَكى‬ ‫هزرين‬ ‫بة‬ ‫ثةيوةنديان‬ ‫ِ‬ ‫َر َى‪ ،‬تاكو نةريتة ضاالك و‬ ‫ئةكتيظ و ثؤزةتيظ دةطي ِ‬ ‫ئةكتيظةكانمان كاريطةريان هةبآ لة كاروانى ثيَشكةوتن‬ ‫بة ئاراستةيةكى دروست‪.‬‬ ‫بةوثيَية تيَطةيشتنى ثراكماتيانةى ئةزموونى مرؤظ‪،‬‬ ‫طةيشتنة بة روون و ئاشكرايى و جؤرى ثالنةكان و‬ ‫ثراكتيزةكردنيان‪َ ،‬‬ ‫هةلبةتة ئةقأل"ض لة روانطةى وليم جيمس‬ ‫و ض لة روانطةى جؤن ديؤى" كة لةسةرةوة روونمان‬ ‫كردةوة‪ ،‬تايبةتمةندى بوونةوةريَكى ميَتافيزيكى ئاراستة‬ ‫دراو نيية‪َ ،‬‬ ‫بةلكو تايبةتمةندى رةفتارى مرؤظيَكى فيزيكى‬ ‫شويَنكاتيية‪ ،‬ضونكة مرؤظ لة ريَطاى ئةزموونى َ‬ ‫ئةقليى‬ ‫ضارةسةرى ذينطة كؤمةآليةتييةكةى دةكات‪ ،‬هةوةها‬ ‫فؤرميَك ريَكدةخات كة ذيانى‬ ‫ثةيوةنديةكانى خؤى بة ِ‬ ‫ئيَستاى طةرةكيةتى‪.‬‬ ‫لة اليةكى ديكة ئةزموون ئاماذةكردنة بة رةهةندى‬ ‫ئةو ريَباز و ميَتؤدانةى زانستى رؤشنطةريان بةرجةستة‬ ‫ك���ردووة‪ ،‬ه��ةروةه��ا ئاماذةكردنة ب��ةو ريَطايانةى‬ ‫رةهةندةكانى رؤشنبيرى لة سةردةمى رؤشنطةريدا‬ ‫فؤرم و‬ ‫َثةريوة و طةشةى كردووة‪ ،‬لة رووى ِ‬ ‫ثيَياندا تي ِ‬ ‫ناوةرؤكةوة بة تةواوى جياوازبووة لةو ويَناكردنانةى‬ ‫ِ‬ ‫لة شارستانييةتة كؤنةكان و كالسيكدا بة ئةزموون‬ ‫باوةريان وابوو‬ ‫بةرجةستةيان كردبوو‪ ،‬ضونكة ئةوان‬ ‫ِ‬ ‫سةرضاوةى ئةزموون و ئاطامةنديان هيَزيَكى باآلى‬ ‫سةروى مرؤظة‪ ،‬هةروةها ئامانجيان تةنها طةيشتن بووة‬ ‫بة هةقيقةتة ئةبستراكت و ئيديالةكان‪" ،‬زانين"يان لةسةر‬ ‫ثرنسيثى ئةو تيَطةيشتنة ئيديالة طةشةى كردبوو‪ ،‬لة اليةكى‬ ‫ناوةراست و سةردةمى رؤشنطةريدا‪،‬‬ ‫ديكة لة سةدةكانى‬ ‫ِ‬ ‫زانستة مرؤظايةتييةكان بةتةواوى دوورخرابوونةوة‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي ‪2010‬‬

‫‪55‬‬


‫لةو ئةنجامانةى زانستة سرشتييةكان بةرجةستةيان‬ ‫كردبوون‪ ،‬بؤية لة روانطةى ديؤى ئةزموون تةنها بؤ ئةوة‬ ‫نيية‪ ،‬بة ئةبستراكتى تيؤريزة بكرآ‪ ،‬وةك ئةوةى تةنها‬ ‫دةسويَذيَكى ئامادةكراوبآ بؤ هزرين و رامانى َ‬ ‫ئةقليى‪،‬‬ ‫َ‬ ‫بةلكو نويَكردنةوةى ئةزموون وامان َليَدةكات تويَذينةوة‬ ‫مؤرالى" بكةين‪ ،‬بة‬ ‫لة هةموو رةهةندةكانى "مرؤظايةتى و ِ‬ ‫تايبةتى ئةو رةهةند و ريَطايانةى بة هؤيانةوة لة سروشتى‬ ‫فيزيكى تيَطةيشتبووين‪ ،‬وةك ضؤن ئيَستا تيَطةيشتووين‪،‬‬ ‫واتة ئةزموونى خودى ثةيوةندي راستةوخؤى بةو ميَتؤد‬

‫‪Kant‬‬ ‫و ضاالكيانةى مرؤظ هةية‪ ،‬كة دةتوانآ بؤ طةيشتن بةو‬ ‫ئامانجة ثراكتيكيانةى مةبةستييةتى ثراكتيزةيان بكات‪.‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ئةقليى لةو جيهانةى ئامانجمان‬ ‫هةلبةتة ئةزموونى‬ ‫طؤرانة تيَيدا‪ ،‬ثةيوةندى راستةوخؤى بة فةزيلةتى‬ ‫ِ‬ ‫داهاتووةوة هةية‪ ،‬هةروةها ئةزموون ريَبةريمان دةكات‪،‬‬ ‫طؤرانة بيَمةبةستةكان‪ ،‬مةبستدار بكةين‪ ،‬لةاليةكى‬ ‫تاكو‬ ‫ِ‬ ‫ديكة ئةزموونى مةبةستدار هؤكارة بؤئةوةى مرؤظ‬ ‫بة تةواوى كؤنترؤلى ضاالكيية خودييةكانى بكات‪ ،‬تاكو‬ ‫بةرةهايى ئامانجة مرؤظايةتييةكانى خؤى بةرجةستة‬ ‫بكات‪ ،‬ئةطةر سروشتى كؤمةلآليةتى بؤ خودى مرؤظ‬ ‫"ئةرك و مافةكانى"‬ ‫ئامادةبكةين‪ ،‬بة ميَتؤدى ئةزموونى لة ِ‬ ‫مرؤظ بتويَذينةوة‪ ،‬بيَطومان قؤناغيَكى نويَى ئةزموونى لة‬ ‫َ‬ ‫ضينةكانى"كؤمةلطاى مرؤظايةتدا بةرجةستة‬ ‫نيَو "طروث و‬ ‫فؤرميَكى‬ ‫نوآ‬ ‫ئةزموونى‬ ‫ديؤيى‬ ‫روانطةى‬ ‫دةبآ‪ ،‬لة‬ ‫ِ‬ ‫جياوازى لة سةردةمى رؤشنطةرى وةرطرتووة‪ ،‬ضونكة‬ ‫ئةزموون تةنها رووناكاتة زانستةكان و بةس‪َ ،‬‬ ‫بةلكو‬

‫‪56‬‬

‫َ‬ ‫كؤمةلطا بة‬ ‫روو دةكاتة رةهةندة كؤمةآليةتييةكان‪ ،‬واتة‬ ‫َ‬ ‫ئةقليى ثيَداويستييةكانى بةرجةستةدةكات‪،‬‬ ‫ئةزموونى‬ ‫هةروةها بةدواى ضارةسةرى طونجاو بؤ كيَشةكان و‬ ‫دةطةرآ‪.‬‬ ‫ثرؤذة خوديةكان‬ ‫ِ‬ ‫واتة ئةزموون ئامرازيَكة لة ئامرازةكانى ضارةسةرى‬ ‫كيَشةكان‪ ،‬لةبةر ئةوةى ئةزموون بريَتيية لة دةرككردنى‬ ‫روون و ئاشكراى نيَوان مرؤظ و ذينطة‪ ،‬هةروةها‬ ‫ئةزموون تايبةتمةندى َ‬ ‫ئةقلة‪ ،‬بؤ ضارةسةر كردنى جؤرى‬ ‫ئةو ثةيوةنديانةى مرؤظ ناتوانآ ليَيان تيَبطات‪ ،‬هةركاتيَك‬ ‫َ‬ ‫طؤران‬ ‫ئةقليى‪ ،‬ئاراستةى‬ ‫مرؤظ بطات بة ئةزموونى‬ ‫ِ‬ ‫رووةو شانؤى كارليَكردنى سروشتى ثةيوةنديةكان بة‬ ‫فؤرمة نويَيةى‬ ‫فؤرميَكى نوآ بةرجةستة دةكات‪ ،‬ئةو‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كارليَكردن بةرجةستةى دةكات‪،‬‬ ‫ئةزموون بةهؤى‬ ‫فؤرميَك نيية‪ ،‬بةسةر سروشتدا رياليزةبكرآ‪،‬‬ ‫ضونكة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫بةلكو سروشت بةو توانا خوديانةى دةطات‪ ،‬كة كاميلتر و‬ ‫ثر زانياري ترن بؤ خودى مرؤظ‪ ،‬نةك تةنها زانست بؤ‬ ‫ِ‬ ‫زانست بآ‪ ،‬واتة ئامانجى سةركى ديؤيى لة طةيشتن بة‬ ‫ئةزموون خودى‪ ،‬تا مرؤظ بتوانآ تويَذينةوة لة ضييةتى‬ ‫ثةيوةندى و كاليَكردنى نيَوان " خؤى و ذينطة"تيَبطات‪،‬‬ ‫لة ريَطاى ئةو تيَطةيشتنةوة مرؤظ بتوانآ بة فةزيلةت و‬ ‫بةختةوةرى بطات‪ ،‬لة اليةكى ديكة ئةزموون لة روانطةى‬ ‫ديؤيى لةسةر بنةماى ثيَشنيار و طريمانةكردن بؤ‬ ‫داهاتوو دامةزراوة‪ ،‬تا يارمةتى مرؤظ بدات‪ ،‬لة رابردوو‬ ‫دووركةويَتةوة‪ ،‬هيض ضاالكييةك بةبآ ثالن ئةنجام نةدات‪،‬‬ ‫َ‬ ‫بةلكو هةموو كارةكانى لةسةر ثرنسيثى ئةزموونى ثالن‬ ‫بؤدانراو ئةنجام بدات‪ ،‬هةروةها بةردةوام ضاالكييةكان‬ ‫َثةريَنآ‪ ،‬ئةو روانطةيةى ديؤى‬ ‫بة ثرؤسةى ئةزموونى تي ِ‬ ‫هاوشيَوةى ميَتؤدةكةى (كانت‪)1804 -1724 .‬ة سةبارةت‬ ‫بة (كار و ضاالكييةكان)‪.‬‬ ‫لةبةر ئةوةى مرؤظ بوونةوةريَكى بايؤلؤذية‪ ،‬بةردةوام‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا" كارى تيَدةكريَت‪ ،‬هةروةها‬ ‫لةاليةن "سروشت و‬ ‫مرؤظ لة نيَو ذينطةى سروشتيدا ذياندةكات‪ ،‬بةهؤى‬ ‫ئةو ذينطةيةوة دةطات بة ذيانى بايؤلؤذى‪ ،‬بؤ نموونة‪،‬‬ ‫كاتيَك تيشكى خؤر بةهيَز دةبآ كاردةكاتة سةرضاومان‪،‬‬ ‫بؤية ضاومان دادةخةين‪ ،‬واتة ذينطةى سروشتى كارمان‬ ‫تيَدةكات‪ ،‬وةك ئةوةى خؤر بةردةوام كاردةكاتة سةر‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا كاريطةرى لةسةر‬ ‫ضاومان‪ ،‬لة اليةكى ديكة‬ ‫َ‬ ‫م��رؤظ هةية‪ ،‬وةك ئةرستؤتيَليس دةل�َي��ت‪( :‬مرؤظ‬ ‫هاورةطةزى ثةيمانى‬ ‫لةذيَر كاريطةرى ئةوانيديكةى‬ ‫ِ‬ ‫كؤمةآليةتى دةبةستآ)‪ ،‬هةروةها ضةندين كارليَكردنى‬ ‫ديكة لة نيَوان "مرؤظ و مرؤظ‪ ،‬ذينطة و مرؤظدا" هةية‪،‬‬ ‫لةوانة" ذةنينى ميوزيك بؤ شاديبنينى خؤى و ئةوانديكة‪،‬‬ ‫ئاطر بؤ خؤطةرمكردنةوة‪ ،‬كاركردن بؤ دابينكردنى‬ ‫ثيَداويستييةكانى ذيان‪.‬‬ ‫َ‬ ‫هةلبةتة مرؤظ لة ريَطاى كاركردن لةتةك ذينطةدا‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي‪2010‬‬


‫كةرةسةكان ديَنيَتة ئاراوة‪ ،‬لة هةنطاوى يةكةمدا‪ :‬ذينطةى‬ ‫سروشتى هةموو كةرةسة خاوةكانى ثيَبةخشيوة‪،‬‬ ‫تاكو ثيَداويستييةكانى بةرجةستة بكات‪ ،‬لةهةنطاوى‬ ‫دووةم��دا‪ :‬مرؤظ توانيويةتى"هونةرةكان‪ ،‬ثيشةكان‪،‬‬ ‫سيستةمة كؤمةآليةتي و كلتووريةكان" بةرجةستة بكات‬ ‫و طةشةيان ثيَبدات‪ ،‬واتة توانى ئةو كةرةسة و كةل و‬ ‫ثةالنة بةرجةستةبكات بؤ ذيانى دةروونى و جةستةيى‬ ‫بةسودن‪ ،‬هةروةها كةرةسة سادةكانى ذيانى بةهؤى‬ ‫ئةزموونى َ‬ ‫طؤرى بؤ كةرةسةى نويَتر‪ ،‬لةالى ديؤى‬ ‫ئةقليى ِ‬ ‫هيض جياوازى لة نيَوان دؤخى ذيانى سةرةتاى و ذيانى‬ ‫رؤشنبيريدا نيية‪ ،‬ضونكة هةردوو دؤخةكة بنةماكةيان‬ ‫ئةزموونة‪ ،‬يةكةم ئةزموونيَكى سادةى نارؤشن و ناتةوا‬ ‫و دوايةكيية‪ ،‬دووةم ئةزموونيَكى رؤشن و كاميل و‬ ‫بيَدوايةكيية‪ ،‬واتا ذينطةى سروشتى و ئةزموونى مرؤظ‬ ‫ثةيوةندى بةهيَزيان بةيةكةوة هةية‪ ،‬ذينطةى سروشتى لة‬ ‫ريَطاى كارليَكردن و رةفتار و ضاالكييةكانى بوونةوةرى‬ ‫دةطؤرآ‪.‬‬ ‫ئةندامى‬ ‫ِ‬ ‫ديؤى ئاماذة بةوةدةكات ضؤن رةفتار و ضاالكييةكانى‬ ‫طؤران بؤ رةفتار و ضاالكى ئةزموونى‬ ‫بوونةوةرى ئةندامى ِ‬ ‫طؤرانة لةالى ديؤى لةسةر ثرنسيثى لؤذيك‬ ‫ئاقآلنة‪ ،‬ئةو ِ‬ ‫َثةربوونى كات‬ ‫بةرجةستة دةبآ‪ ،‬ضونكة مرؤظ بة تي ِ‬ ‫هةنطاوى ناوة بؤ نيَو ذينطةيةكى ئةزموونكراو‪ ،‬واتا‬ ‫هةنطاو لةدواى هةنطاو ضاالكى و رةفتارةكانى ئاقآلنةتر‬ ‫ئاراستة كردووة‪ ،‬بةو ثيَية مرؤظ لة ذينطةيةكى ئةزموون‬ ‫كراو دةذى‪ ،‬هةروةها ذيانى ئةزموونى هؤكارة بؤئةوةى‬ ‫تاكةكان رةفتار و ضاالكييةكانى خؤيان لةسةر ثرنسيثى‬ ‫َروانينانة ريَكنةخةن‪ ،‬كة "سيستةمى كؤمةاليةتى‪،‬‬ ‫ئةو تي ِ‬ ‫َ‬ ‫نةريت‪ ،‬ئايديا‪ ،‬ثرؤذةكان" ثيَويستيان ثيَيان نيية‪ ،‬بةلكو‬ ‫لةسةر ثرنسيثى ئةو تيَطانة ريَكبخةن كة ثيَويستيان‬ ‫ثيَيانة و زةروورين بؤ ذيان‪ ،‬هةروةها بة طشتى بابةتى‬ ‫وةسفكراون‪ ،‬ئةمةش تةنها لة ريَطاى ثةيوةنديكردن‬ ‫و طواستنةوةدا ديَتة ئ��اراوة‪ ،‬خودى "زمان"يش لةو‬ ‫طواستنةوةيةدا رؤلي سةرةكى دةبينآ لة بنياتنانى‬ ‫رؤشنبيريدا‪ ،‬ذيانى بايؤلؤذى ثةيوةندى راستةوخؤى‬ ‫بة طواستنةوة هةية‪ ،‬واتة زمان ضاالكى طواستنةوةى‬ ‫ئةثستمؤلؤذيية‪ ،‬هةوةها زمان َ‬ ‫رؤلى سةرةكى هةبووة‬ ‫لة طةيشتن بة ئةثستمؤلؤذيا‪ ،‬ئةميش لةريَطاى "ديالؤط‬ ‫و دانوستانةكاندا" هاتؤتة ئاراوة‪ ،‬واتة زمان فاكتةرى‬ ‫سةركى ئةفراندنى ذينطةيةكى ئةزموونيية‪ ،‬بةآلم زمان‬ ‫كايةيةك نيية لة كايةكانى رؤشنبيرى‪َ ،‬‬ ‫بةلكو دةسويَذة‬ ‫يان ئامرازى رؤشنبيرية‪:‬‬ ‫‪ -1‬دةس��وَي��ذى طواستنةوةى هةموو "ن��ةري��ت و‬ ‫سيستةمةكانة"‪.‬‬ ‫فؤرم و ناوةرؤكى‬ ‫‪ -2‬زمان رؤلى هةية لة ويَناكردنى ِ‬ ‫ضاالكيية رؤشنبيرييةكاندا‪.‬‬

‫فؤرمى زمان شياوى ئةبستراكاندنة‪ ،‬هةروةها‬ ‫‪-3‬‬ ‫ِ‬ ‫فؤرمةكانى رؤشنبيرى‪ ،‬ضونكة دةهيَمايةنرآ‪،‬‬ ‫فؤرميَكة لة ِ‬ ‫ِ‬ ‫لة روان��ط��ةى دي��ؤى هيَماياندنى زم��ان مةزنترين‬ ‫دةسكةوتى ميَذوويى مرؤظة‪ ،‬لة كؤتاييدا طومانيية لةوةى‬ ‫هيض ثيَشكةوتنيَكى هزرى و رؤشنبيرى بةبآ زمان‬ ‫بةرجةستةببآ‪.‬‬ ‫َ‬ ‫بريارى دروست لة‬ ‫هةلبةتة لة ميَتؤدةكةى ديؤيى ِ‬ ‫ئةنجامى تويَذينةوةى ئةزموونى دروست ديَتة ئاراوة‪،‬‬ ‫بريار لةسةر دراو تايبةتة بة تويَذينةوة‪ ،‬بةو‬ ‫يان ئةنجامى ِ‬ ‫شيَوةية ديؤيى قؤناغى ئةزموونى لة تويَذينةكان ديارى‬ ‫بريارةكان لة دواى تويَذينةوة‬ ‫دةكات‪ ،‬ضونكة هةموو ِ‬ ‫رةهايةتيان هةية‪ ،‬هةروةها دروستى تويَذينةوةكان لة‬ ‫بريار‬ ‫ئةزموون بةرجةستة دةكريَن‪ ،‬لةبةر ئةوةى كاتيَك ِ‬ ‫لةسةر دروستى يان نادروستى دةدرآ‪ ،‬داخستن يان‬ ‫كؤتايى هاتنى بابةتةكةية يان كيَشةكةية‪.‬‬ ‫بةوثيَية ميَتؤدى ديؤيى لة تيؤرى هةقيقةتدا‪ ،‬بة تةواوى‬ ‫ثةيوةندى بة تيؤرى تويَذينةوة هةية‪ ،‬ئةو ثةيوةنديةى‬ ‫لة نيَوان "هةقيقةت و تويَذينةودا" هةية‪ ،‬لةسةر ثرنسيثى‬ ‫رةتكردنةوةى ئيديَى هةقيقةتى سةركاتى يان سةربةخؤ‬ ‫دامةزراوة‪ ،‬هةروةها ديؤيى وةك جيمس لة فةلسةفاندندا‬ ‫هةقيقةت بة دراويَكى ضةسثيو و سةربةخؤ دادةنآ‪ ،‬ئةو‬ ‫دراوة بة تةواوى دوورة لة كةل و ثةل و ثيَداويستييةكانى‬ ‫مرؤظ‪ ،‬ضونكة تيَطةى تويَذينةوة ئاماذة بة زنجيرةيةك‬ ‫ضاالكى دةكات‪ ،‬لة نيَو ئةو زنجيرة ضاالكييانةدا ئيديَكان‬ ‫تاقيدةكريَنةوة‪ ،‬لةو تاقيكردنةوةيةدا ئيديَكان دةكريَن‬ ‫َ‬ ‫هةلى‬ ‫بةو ثيَداويستييانةى م��رؤظ‪ ،‬كة بةهؤيانةوة‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ذينطةى دةورووبةرى‬ ‫خؤشطوزةرانى و طونجاندن‬ ‫بةرجةستة دةكات‪.‬‬ ‫لة ريَطاى ئةو ويَناكردنة زيندو و ديناميَكييةى‬ ‫لة ثرؤسةى تويَذينةوة بةرجةستة دةب��آ‪ ،‬تيؤرى‬ ‫ثراكماتييةكان لة طةيشتن بة هةقيقةت تيؤري ئةفراندنة‬ ‫فؤرميَكى زنجيرةيى‬ ‫يان دروستكردنة‪ ،‬ضونكة هةقيقةت بة ِ‬ ‫لة ثرؤسةى تويَذينةوةى ئةزموونى بةرجةستة دةكرآ‪،‬‬ ‫فؤرميَكى سةركاتى يان ئاثريؤرى‪ ،‬لة ريَطاى‬ ‫نةك بة‬ ‫ِ‬ ‫هزرين و رامانى َ‬ ‫ئةقليى يان ئةزموونى بدؤزريَتةوة يان‬ ‫َ‬ ‫هةلبهيَنجرآ‪ ،‬هةروةها هةقيقةت ثةيوةندى راستةوخؤى‬ ‫بة ثرنسيثى ثيَشكةوتن و طةشةكردنى لؤذيكيانة‬ ‫هةية‪ ،‬بةوثيَية ثرنسيثى ثيَشكةوتن لة ئةثستمؤلؤذيادا‪،‬‬ ‫هؤكارى سةرةكى بوو‪ ،‬بؤ ئةوةى ديؤيى ويَناى ئةوة‬ ‫بكات‪ ،‬هةقيقةت بريَتيية لة ساغكردنةوة و سةلماندن‪،‬‬ ‫واتة هةقيقةت تةنها بة ساغكردنةوة بةرجةستة دةبآ‪،‬‬ ‫نةك بة رامان و َ‬ ‫هةلهيَنجان‪.‬‬ ‫بؤ نموونة‪ ،‬لة روانطةى (ثالتؤن‪ .347 -427 .‬ث‪ .‬ز)‬ ‫هةقيقةت لة جيهانى ئيديالة‪ ،‬تةنها بة رمان و هزرينى‬ ‫َ‬ ‫ئةقليى ئةبستراكت دةتوانين ثيَى بطةين‪ ،‬هةروةها لة‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي ‪2010‬‬

‫‪57‬‬


‫روانطةى (ديَكارت‪ )1650 -1596 .‬هةقيقةت تةنها لة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ئةقليى دةتوانين ثيَى بطةين‪ ،‬لة‬ ‫هةلهيَنجانى‬ ‫ريَطاى‬ ‫روانطةى ديؤيى هةريةك لةو روانطانةى سةرةوة َ‬ ‫ئةقليى‬ ‫مرؤظ تةشى مين و نامؤبوون دةكةن‪ ،‬ضونكة مرؤظ بة‬ ‫دادةبرى لة ئةزموون و جيهانى ريال‪.‬‬ ‫تةواوى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫هةلبةتة لة روانطةى ثراكماتييةكان ساغكردنةوة‬ ‫َ‬ ‫هةلبةستنى هةقيقةت(‪Making‬‬ ‫(‪ )Verification‬واتة‬ ‫َ‬ ‫هةلهيَنجانى يان دؤزينةوةى هةقيقةت‪،‬‬ ‫‪ ،)true‬نةك‬ ‫َ‬ ‫بةوثيَية هةقيقةت بة خودى خؤى ئامادةكراو نيية‪ ،‬بةلكو‬ ‫كةسى تويَذةرةوة بة ضاالكى ساغكردنةوة هةقيقةت‬ ‫َ‬ ‫هةلدةبةستآ‪ ،‬بةوثيَية هةقيقةت لة تاقيطةى تويَذينةوةكان‬ ‫بةرجةستة دةبآ‪ ،‬هةروةها تيَطةكانى "ساغكردنةوة‬ ‫َ‬ ‫هةلبةستنى" هةقيقةت‪ ،‬ئاماذةكردنن بة هةبوونى‬ ‫و‬ ‫َ‬ ‫هةقيقةتى جياواز‪ ،‬واتة يةك هةقيقةت بوونى نيية‪ ،‬بةلكو‬

‫‪Jean-Jacques Rousseau‬‬ ‫هةقيقةتةكان زؤرن‪.‬‬ ‫كةواتة لة روانطةى ديؤيى فةلسةفة ميَتؤديَكى‬ ‫ئةركى فةلسةفة‬ ‫دةسويَذيية يان ئامرازيية‪ ،‬ضونكة‬ ‫ِ‬ ‫جةخت كردنة لةسةر ئةو دةسويَذ و ئامرازانةى ثيَويستة‬ ‫َنةطةر بؤ ضارةسةركردنى كيَشةكانى مرؤظ‪ ،‬ديؤيى‬ ‫بخري‬ ‫ِ‬ ‫ئةركى فةلسةفة َ‬ ‫دةليَت‪ :‬ضاالكى فةلسةفة لة‬ ‫بة‬ ‫سةبارةت‬ ‫ِ‬ ‫داهاتوودا كاركردنة بؤ روونكردنةوةى ئيَديَكانى مرؤظ‪،‬‬ ‫هةروةها يارمةتيان بدات لة بينينى ئةو ملمالنآ "مؤرالى‬ ‫و كؤمةآليةتييانةى" بة مسؤطةرى لة سةردةمةكةيان‬ ‫لة نيَويَدا دةذين‪ ،‬بةآلم لةاليةك فةلسةفة بةو ريَذةيةى‬ ‫دةسويَذيَكة يان ئامرازيَكة بؤ ئةوةى مرؤظ بتوانآ بة‬ ‫هؤيانةوة ضارةسةرى ملمالنيَكان و نةسازييةكان بكات‪،‬‬

‫‪58‬‬

‫لة اليةكى ديكة بة هةمان ريَذة فةلسةفة نةهاتووة ئةو‬ ‫ملمالنيَى و نةسازيانة ساغ بكاتةوة جارةسةريان بكات‪،‬‬ ‫ئةمرؤ ثابةندة بة‬ ‫ضونكة فةلسةفة لة كالسيكةوة تاكو‬ ‫ِ‬ ‫طةران بةدواى هةقيقةتى رةها يان بة هزرين و رامانى‬ ‫ِ‬ ‫ئةبستراكت‪ ،‬دوور لة رياليَتى م��رؤظ و ئةزموونة‬ ‫ناروانيَتة ئةو كيَشة‬ ‫خودييةكانى‪ ،‬واتة فةلسةفة‬ ‫لةمرؤدا ِ‬ ‫ِ‬ ‫شةرانةى لة جيهانى مرؤظدا روو دةدةن‪ ،‬كة بةهؤى‬ ‫و‬ ‫ِ‬ ‫ثيَشكةوتنى ذيان و ئةو ثيَشكةوتنانةى لة جيَبةجيَكردنى‬ ‫زانستةكان بةرجةستة ك��راون‪ ،‬لة روانطةى ديؤيى‬ ‫ثيَويستة لةسةر فةلسةفة ئةو واقيعةى جيهانى مرؤظ‬ ‫بطؤرآ‪ ،‬يارمةتى مرؤظ بدات لة بةرجةستةكردنى ئةو‬ ‫ِ‬ ‫بةختةوةرى و خؤشطوزةرانييةى ئارةزوويةتى‪،‬واتة‬ ‫َرانةوةى فةلسةفةية بؤ‬ ‫ئامانجى ثراكماتييةكان طي ِ‬ ‫زةوى(‪ ،)Down to earth‬ئةو روانطةية يةك لة ئامانجة‬ ‫سةركي و مةزنةكانى (ديؤيى) بووة‪ ،‬ئةطةرضى ئةو ضاالكى‬ ‫َرانةوةيةى فةلسةفة ئاوا سوك و ئاسان نيية‪ ،‬بةآلم‬ ‫طي ِ‬ ‫َرانةوةى‬ ‫لة روانطةى ديؤيى نةكردةييش نيية‪ ،‬ضونكة طي ِ‬ ‫فةلسةفة بؤ زةمين(‪ )earth‬دةرطاى شيمانةيى و هيوا‬ ‫بؤ مرؤظ دةكاتةوة‪ ،‬بؤئةوةى بتوانآ كؤنترؤلكردنى‬ ‫ئةمرؤ ئاستةنطن‬ ‫ئاستةنط و سةرابةكان بكات‪ ،‬كة تاكو‬ ‫ِ‬ ‫لة بةردةم ريَطاى ثيَشكةوتنى مرؤظايةتى‪.‬‬ ‫ب��ةآلم ئ��ةو تيؤرة فةلسةفييةى ديؤيى ناساند و‬ ‫ناوبانطى فةيلةسوفى ثيَبةخشى تيؤرى ثةروةردةييى‬ ‫ثيَشكةوتن خوازى بوو‪ ،‬ديؤيى بةهؤى ئةو تيؤرةوة‬ ‫لة ناوةندة هزرييةكان بة ت��ةواوى وةك فةيلةسوف‬ ‫ناسرا‪ ،‬ئةوة ناسينةى تةنها لة وياليةتة يةكطرتووةكانى‬ ‫ئةمريكا نةبوو‪َ ،‬‬ ‫بةلكو لة وآلتانى ديكةى جيهانيش بوو‪،‬‬ ‫هزرة ثةروةردةييةكانى طةيشتة زؤر لة وآلتانى جيهان‪،‬‬ ‫لةوانة"روسيا‪ ،‬ضين‪ ،‬مةكسيك‪ ،‬هيند‪ ،‬توركيا‪ ،‬ميسر‪،‬‬ ‫َ‬ ‫هةولياند سود لة تيؤرة‬ ‫عيَراق‪ "...،‬هةريةك لةو وآلتانة‬ ‫ثةروةردةييةكانى ديؤيى وةربطرن و لةطةأل ذينطةى‬ ‫"كؤمةآليةتى‪ ،‬ئابورى‪ ،‬سياسي‪ "...،‬خؤيان بيطونجيَنن‪.‬‬ ‫َ‬ ‫هةلبةتة ثةيوةندى فةلسةفة بة طشتى لةطةأل ثةروةردة‬ ‫لة هزرى مرؤظايةتييدا ديَرينة‪ ،‬فةيلةسوفان لة زووةوة‬ ‫خستؤتةطةر بؤ ثةروةردة و فيَركردن‪،‬‬ ‫تواناى خؤيان‬ ‫ِ‬ ‫ضونكة ئةو بوارةيان بة ئيديال داناوة بؤ رياليزةكردنى‬ ‫ئايديا فةلسةفييةكانييان‪ ،‬هةروةها بؤ ريفؤرم كردنى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا لة رووى" سياسي‪ ،‬ئابوورى‪،‬‬ ‫دؤخةكانى‬ ‫مؤرالى‪ ،‬هونةرى‪ ،"...‬يان بانطةشةكردن‬ ‫كؤمةآليةتى‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطايةكى باش‪ ،‬لة "ثالتؤنةوة تا‬ ‫بؤ دامةزاندنى‬ ‫(جان جاك رؤسؤ‪( ،)1778 -1712 .‬كانت)‪ ،‬ديؤيى" يةك‬ ‫ئامانج دةبينين‪ ،‬بةآلم هةموويان جياوازن لةو ويَنا و‬ ‫ثرنسيثانةى تيؤرى ثةروةردةيان لةسةر َ‬ ‫هةلبةستووة‬ ‫يان ويَنا كردووة‪.‬‬ ‫بةآلم لة روانطةى ديؤيى فةلسةفة تيؤريَكة بؤ ثةروةردة‪،‬‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي‪2010‬‬


‫يان بة واتايةكى ديكة فةلسةفة ضوارضيَوةيةكى تيؤريية‬ ‫بؤ ثةروةردة‪ ،‬بةوثيَية لة روانطةى ديؤيى ثةروةردة و‬ ‫فةلسةفة دوو روخسارن بؤ يةك شت‪ ،‬هةروةها ثةروةردة‬ ‫باوةرى فةلسةفي دادةنآ‪،‬‬ ‫اليةنى ديناميَكى و ئةكيظى‬ ‫ِ‬ ‫بريارى تيؤريانة دةدات و ثةروةردةش بة‬ ‫بةآلم فةلسةفة ِ‬ ‫فؤرميَكى سيستةماتيكى جيَبةجيَيان دةكات‪ ،‬واتة فةلسةفة‬ ‫ِ‬ ‫تيؤريَكى طشتيية بؤ ثةروةردة‪ ،‬لة روانطةى زؤربةى ئةو‬ ‫هزرمةندانةى طرنطى بة ثرؤسةى ثةروةردة دةدةن‪ ،‬بة‬ ‫تايبةتى لة روانطةى ديؤيى فةلسةفةى ثةروةردة ثالن بؤ‬ ‫دادةني‪ ،‬هةروةها لة‬ ‫ئاراستة كردنى ثرؤسةى ثةروةردة‬ ‫َ‬ ‫روانطةى زؤربةى ئةو هزرمةندانةى طرنطى بة بوارى‬ ‫ث��ةروةردة دةدةن‪ ،‬فةلسةفى ث��ةروةردة سآ ريَطاى‬ ‫سةرةكى بؤ ئاراستةكردنى تيؤرةكانى ثةروةردة هةية‪،‬‬ ‫ريَطاكان ئةمانةن‪:‬‬ ‫ثسثؤريية‬ ‫يةكةم‪ :‬ريَكخستنى ئةنجامى ئةو بوار و كاية و‬ ‫ِ‬ ‫جياوازانةى ثةيوةنديان بة ثرؤسةى ثةروةردةوة هةية‪،‬‬ ‫بؤ ئةوةى ئةو ريَكخستنة طشطيربآ بؤ مرؤظ و ثةروةردة‬ ‫كة كار لةسةر ثيَداضوونةوة و طةشةكردن دةكات‪.‬‬ ‫دووةم‪ :‬ثشكنين و َ‬ ‫هةلهيَنجانى ئامانجى ثراكتيكي و‬ ‫ئامرازةكانى ثةروةردة‪ ،‬ئةمةش لة ريَطاى تويَذينةوة لة‬ ‫دؤخى "كؤمةآليةتى و سياسى" بةرجةستة دةبآ‪ ،‬هةروةها‬ ‫تويَذينةوة لة هةموو "نةسازيةكان‪ ،‬نائارامييةكان‪،‬‬ ‫ثيَشكةوتنةكان" بكريَت‪ ،‬ضونكة ثرؤسةى ثةروةردة بةو‬ ‫دؤخانة كاريطةر دةبآ و كاريطةريان تيَدةكات‪.‬‬ ‫سيَيةم‪ :‬روونكردنةوةى تيَطة سةرةكييةكانى ثةروةردة‬ ‫و طونجاندن لة نيَوانياندا‪ ،‬بؤ نموونة‪ ،‬تيَطةكانى"ئازادى‪،‬‬ ‫خؤشطوزةرانى‪ ،‬طةشةكردن‪ ،‬ثيَداويستى‪ ،"...،‬هةروةها‬ ‫كاركردن لةسةر بةرجةستةكردنى يةكطرتن و يةك بوون‬ ‫لة زانستى ثيَشكةوتنى كؤمةآليةتييدا‪.‬‬ ‫َ‬ ‫لة كؤتاييدا ديؤيى لة ثيَناسةيةكى كوتكراوةدا دةليَت‪:‬‬ ‫ثةروةردة ثيَكهيَنةرى يان ريَكخةرى ئةزموونى نويَية‪،‬‬ ‫لةبةر ئةوةى ثةرةوةردة بةردةوام لة "واتا و توانستى"‬ ‫نوي‬ ‫ئةزموون ثتر دةكات‪ ،‬بؤ ئةوةى ئاراستةى ئةزموو َ‬ ‫بكاتةوة‪.‬‬ ‫ب��ةآلم ثراكماتييةكان بة طشتى تويَذينةوةيةكى‬ ‫ثؤزةتيظيان سةبارة بة هةقيقةت ثيَشكةش نةكرد‪ ،‬ضونكة‬ ‫ميَتؤدةكةيان بريَتيية لة ساغكردنةوة يان دؤزينةوةى‬ ‫ئيديَى َ‬ ‫هةلة‪ ،‬ئةو ئيديَيانةى هيض كارطةرييةكى ثراكتيكى‬ ‫سودبةخشيان نيية‪ ،‬وات��ة فةلسةفةى ثراكماتى‬ ‫تويَذينةوةيةكى نيَطةتيظة نةك ثؤزةتيظ‪ ،‬بؤ ثتر تيَطةيشتن‬ ‫لة نيَطةتيظى تويَذينةوةى ثراكماتييةكان‪ ،‬نموونةيةك لة‬ ‫برياري‬ ‫فؤرمال وةردةطرين‪،‬‬ ‫لؤذيكى‬ ‫فؤرمى لؤذيكى ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫هةلطرى طشتى ثؤزةيظ (هةموو مرؤظيَك بمرة) بةو‬ ‫َ‬ ‫بريارى هةلطرى طشتى بؤزةتيظ‬ ‫شيَوةية‪ ،‬ثراكماتييةكان ِ‬ ‫َ‬ ‫هةلدةهيَنجن(هةموو بمريَك مرؤظة)‪،‬‬ ‫بةو شيَوةية‬

‫بريارة ريَطا ثيَنةدراوة‪ ،‬ضونكة ثيَضةوانةى‬ ‫ئةو جؤرة ِ‬ ‫بريارة‬ ‫دةستورةكانى لؤذيكة‪ ،‬ئةطةر ثيَضةوانةى ئاستى ِ‬ ‫َ‬ ‫برياريَكى‬ ‫هةلطرة طشتيية ثؤزةتيظةكة وةرطرين‪ ،‬ئةوة ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هةلطرى تاكى ثؤزةتظ هةلدةهيَنجين ئةويش (هةنديك بمر‬ ‫بريارة طشتيية َ‬ ‫هةلطرة ثؤزةتيظةكة(هةموو‬ ‫مرؤظن)‪ ،‬كة ِ‬ ‫َ‬ ‫برياريَكى هةلطرى تاكى‬ ‫بمريَك مرؤظة)‪ ،‬واتة لة راستيدا ِ‬ ‫ثؤزةتيظمان َ‬ ‫هةلهيَنجا كة(هةنديَك بمر مرؤظن)‪ ،‬بةوشيَوةية‬ ‫َ‬ ‫بريارى هةلطرى طشتى ثؤزةتيظ(هةموو‬ ‫ثراكماتييةكان لة ِ‬ ‫ئيديَيةكى دروس��ت كاريطةرى سودبةخشى دةب��آ)‪،‬‬ ‫هةلطرى طشتى ثؤزةتيظ َ‬ ‫برياريَكى َ‬ ‫هةلدةهيَنجن(هةنديَك‬ ‫ِ‬ ‫لةو ئيديَيانةى كاريطةرى سودبةخشيان هةية‪ ،‬ئيديَى‬ ‫دروستن)‪ ،‬ئةمةش ثيَضةوانةى دةستورةكانى لؤذيك و‬ ‫برياريَكى َ‬ ‫هةلطرى طشتى‬ ‫ياساية‪ ،‬ضونكة ثيَويست ناكات لة ِ‬ ‫برياريَكى تاكى‬ ‫َنت‪،‬‬ ‫ي‬ ‫طوم‬ ‫ئةر‬ ‫ِ‬ ‫ثؤزةتيظ‪ ،‬بةهؤى شرؤظة و ِ‬ ‫هةلطرى ثؤزةتيظ َ‬ ‫َ‬ ‫هةلبهيَنجين‪ ،‬بةوثيَية ثيَوةرى لؤذيك‬ ‫و هةقيقةت نابآ لةسةر كاريطةرى ثراكتيكييانةى هزر‬ ‫كورت بكريَتةوة‪ ،‬وةك ثراكماتييةكان كردوويانة‪ ،‬ضونكة‬ ‫مؤرالييةكان"‪ ،‬تةنها لةسةر‬ ‫بريارة "زانستى و‬ ‫ِ‬ ‫دروستى ِ‬ ‫كاريطةرى ثراكتيكيانة ئةو جيهانة كورت ناكريَنةوة‪،‬‬ ‫بؤ نموونة‪ ،‬ثيَكهاتةى ئةتؤم‪ ،‬بة شيَوةيةكى ثراكتيكى‬ ‫ئةزموون نةكراوة‪َ ،‬‬ ‫بةلكو تةنها لةريَطاى هاوكيَشةى‬ ‫باوةرى‬ ‫ماتماتيكيدا بوونى سةلميَنراوة‪ ،‬هةروةها مرؤظ‬ ‫ِ‬ ‫"مؤرال‪ ،‬مرؤظايةتى‪ ،‬هزر" هيَناوة‪،‬‬ ‫تةواوى بة تيَطةكانى‬ ‫ِ‬ ‫بةآلم هيضيان ئةنجاميَكى راستةوخؤيان لة ذيانى مرؤظدا‬ ‫نيية‪ ،‬لة هةمانكاتدا ئةو تيَطة و ئيديَيانة سةنط و بةهاى‬ ‫خؤيان هةية‪.‬‬ ‫سةرضاوةكان‬ ‫‪ -1‬د‪ .‬خلف الجراد‪ :‬معجم الفالسفة المختصرة‪ ،‬مجد‪،‬‬ ‫بيروت – ‪ ،2007‬ص ‪.58 -57‬‬ ‫‪ -2‬وليم كلى رايت‪ :‬تاريخ الفلسفة الحديثة‪ ،‬ت‪ .‬محمود‬ ‫سيد احمد‪ ،‬التنوير‪ ،‬بيروت – ‪ ،2010‬ص ‪.497 -481‬‬ ‫‪ -3‬د‪ .‬محمد جديدى‪ :‬فلسفة الخبرة‪ -‬جون ديوى نموذجا‪،‬‬ ‫مجد‪ ،‬بيروت – ‪ ،2004‬ص ‪،98 -96 ،48 -46 ،10‬‬ ‫‪.236 ،206 -188‬‬ ‫‪ -4‬د‪ .‬هادى فضل للة‪ :‬السفسطائية بين الوجودية و‬ ‫البراغماتية‪ ،‬دار الهادى‪ ،‬بيروت ‪ ،2008-‬ص ‪،62 -58‬‬ ‫‪.169 -164 ،162 -158‬‬ ‫‪ -5‬د‪ .‬عدنان سيد حسين‪ :‬تطور الفكر السياسى‪ ،‬سيكو‪،‬‬ ‫بيروت – ‪ ،2002‬ص ‪.118 -115‬‬ ‫‪-6‬يوسف كرم‪ :‬تاريخ الفلسفة الحديثة‪ ،‬دار القلم‪،‬‬ ‫بيروت‪ ،‬ص‪.420-418 ،165 -164‬‬ ‫‪ -6‬يوسف كرم‪ :‬تاريخ الفلسفة اليونانية‪ ،‬دار القلم‪،‬‬ ‫بيروت‪ ،‬ص‪.170-157‬‬ ‫***‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي ‪2010‬‬

‫‪59‬‬


‫َ‬ ‫لةطةل سروش دةباغ‬ ‫طفتوطؤيةك‬

‫رؤشنبيري و‬ ‫مةترسييةكاني قؤناغي طوزار‬

‫ر َيطام ث َيبدةن طفتوطؤكة بة قسة كردن لة سةر وتار َيكي‬ ‫ثي بكةم كة لة ذ َير ناوي «عةبدايةتي و مؤد َيرن‬ ‫ئ َيوة دةست َ‬ ‫بون» دا بآلوتان كردوةتةوة كة بة جؤر َيك رةخنة طرتنيشة‬ ‫بةر َيز مةلةكيان لة سةر دين و مؤد َيرنة‪ .‬دواي‬ ‫لة بؤضونةكاني ِ‬ ‫شرؤظةو رةخنةيةكي ت َير و تةسةل لة كؤتايي وتارةكةدا دةطةنة‬ ‫هاور َييةتي لة ن َيوان مؤد َيرن‬ ‫ئةو ئةنجامةي كة ث َيويستييةك بؤ‬ ‫ِ‬ ‫�ةوي لةمبارةيةوة‬ ‫بون و بةَلطاندنخوازيدا بوني نيية‪ .‬دةم� َ‬ ‫رونكردنةوةي زياتر بدةيت‪ ،‬ثرسيار َيكي ديكةشم هةية ئةوةي‬

‫‪60‬‬

‫بة دواي ئةمةدا د َيت نةبوني بةَلطةو هؤكارة بؤ وتراوةكان‪،‬‬ ‫لي دةكةو َيتةوة‪ .‬كةواتة‬ ‫ئةمةش خؤي خورافي بوني كؤمةَلطاي َ‬ ‫بةم ث َيية ضونة ناو دنياي مؤد َيرن ضؤن دةكر َيت بةو ش َيوةية‬ ‫ب َيت وا ئ َيوة دةَل َين لة ن َيوان مؤد َيرن بون و بةَلطاندنخوازيدا‬ ‫هاور َييةتي لة ئارادا نيية؟‬ ‫ث َيويستييةك بؤ‬ ‫ِ‬ ‫ب��ةريَ��ز مةلةكيان ل��ة ري��زي ئ��ةو رؤشنبيرة‬ ‫‬‫ِ‬ ‫هاوضةرخانةداية كة ئايدياكانيان لة نيَوان ئةو كةسانةدا‬ ‫وا بةدواداضون بؤ ثرؤذةي رؤشنبيري دةكةن طفتوطؤي‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي‪2010‬‬


‫فراواني لة سةر دةكريَت‪ .‬قسة كردن لة سةر ثيَوةندي‬ ‫نيَوان مؤديَرن بون و َ‬ ‫بةلطاندنخوازي بةشيَكة لةو‬ ‫ثرؤذةيةي كة بة مةعنةوييةت و عةقآلنييةت ناوزةد كراوة‪،‬‬ ‫بةريَزيان لةمبارةيةوة هةر‬ ‫بؤ ناسيني زياتري ئايدياكاني ِ‬ ‫دو كتيَبي نةريت و سيَكيؤالريزم و موشتاقي و مةهجوري‬ ‫(تامةزرؤيي و دور بون) ريَطاكةرةوةن‪ .‬تيَطةيشتني من‬ ‫بةريَزيان لةمبارةيةوة وتويانة بريتيية لةوةي كة‬ ‫لةوةي ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤلةكةي سةرةكي دينة‪ .‬ئةطةر عةبدايةتي‬ ‫عةبدايةتي‬ ‫جةوهةري دينداري بيَت و لة ئارادا نةبوني عةبدايةتي‬ ‫و َ‬ ‫بةلطاندن‪ ،‬جةوهةري مؤديَرنة بيَت‪ ،‬ئةم دوانة ثيَكةوة‬ ‫طونجاو نين‪.‬‬ ‫راستكةرةوةيةكيش كة لةمبارةيةوة دةيهيَننة ئاراوة‪،‬‬ ‫رؤشنبيري دينيية كة بة ضةمكيَكي رةت��ك��ةرةوةي‬ ‫رةطةزةكاني خؤي دةزانريَت‪ .‬واديَتة ثيَش ضاو كة ئةطةر‬ ‫عةبدايةتي جةوهةري دينداري و َ‬ ‫بةلطاندن جةوهةري‬ ‫بةريزيان شياوي ثاساو‬ ‫مؤديَرنة بيَت ئةوا بؤضونةكةي ِ‬ ‫بؤ هيَنانةوةية‪.‬‬ ‫َ‬ ‫كؤمةليَك‬ ‫لة هةمان كاتدا لة روي لؤذيكييةوة دةكريَت‬ ‫ثاية و بابةتي بةرجةستةي ديكة لة دينداري و مؤديَرنةدا‬ ‫ببينريَتةوةو لةوانةشة ئةنجامطةليَك بة دةست بيَت‪ .‬ليَرةدا‬ ‫دةبي بزانين ئاخؤ ثيَويستييةك لة ئاراداية بؤ ئةوةي كة‬ ‫َ‬ ‫عةبدايةتي بةم واتاية ثايةي دينداري بيَت؟ ئةطةر جةوهةر‬ ‫بة واتاي ‪ essence‬ئةرستويي وةرنةطرين‪ ،‬وا ديَتة ثيَش‬ ‫َ‬ ‫كؤمةليَك بابةتي بةرجةستةي‬ ‫دةكري لة دينداريدا‬ ‫ضاو كة‬ ‫َ‬ ‫ديكة يا بةشي ديكة لة دينداري كردن ببينينةوة كة لة سةر‬ ‫بنةماي عةبدايةتي نةبن‪ .‬لةوانةية بة دةستكةوتةكاني ئةو‬ ‫َ‬ ‫هةولي ناعةبدانة لة بواري دين دةدةن رازي‬ ‫كةسانةي‬ ‫نةبين‪ ،‬بةآلم ئةطةر جةوهري دينداري عةبدايةتي بيَت بةو‬ ‫بي ية ضونكة ج وتويةتي‪ ،‬لةم َ‬ ‫حالةدا‬ ‫واتايةي كة ئةلف َ‬ ‫َ‬ ‫دةرطاي طفتوطؤ و ليَكؤلينةوةي عةقآلني دادةخريَت‪.‬‬ ‫دةتوانري ئاماذة‬ ‫من ثيَمواية لة بواري دينداري كردندا‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةليَك جةوهةر و ثاية و بابةتي بةرجةستةي‬ ‫بة‬ ‫َ‬ ‫ديكةش بكريَت‪ .‬دةتوانين بلين كة عةبدايةتي بةم واتاية‪،‬‬ ‫جةوهةري ديانةت نيية‪ ،‬ئةطةر جةوهةري دين عةبدايةتي‬ ‫نةبي و جةوهةري رؤشنبيريش َ‬ ‫بةلطاندنخوازي نةبيَت‬ ‫َ‬ ‫ئةويش بةو واتايةي كة باسي دةكةم‪ ،‬كةواتة ئيدي بة ثيَي‬ ‫ثيَويست ناتوانين َ‬ ‫بلةين كة دين و مؤديَرنة وتةزاطةلي‬ ‫تةبان‪.‬‬ ‫دينداري عارفةكان يا دينداري فةيلةسوفةكان بيَننة‬ ‫ثيَش ضاو‪ ،‬هةر ضةند لةوانةية َ‬ ‫بةلطاندنةكاني ئةوان‬ ‫َتانوابي َ‬ ‫بةلطةكانيان سةلميَنةري‬ ‫بة الواز بزانن و ثي‬ ‫َ‬ ‫بانطةشةكةيان نيية‪ ،‬بةآلم كة تاك ضاالكي بير كردنةوةو‬ ‫َ‬ ‫بةلطاندن دةكات بة بةرنامةي خؤي‪ ،‬ئيدي ديندارييةكةي‬ ‫لة سةر بنةماي عةبدايةتي نيية‪ .‬بؤ نمونة فةيلةسوفطةلي‬ ‫وةك جؤن هيك يا راجر تريك كة خؤيان بة يةكتاثةرست‬

‫دةزانن‪ ،‬بيَننة ثيَش ضاو‪ ،‬ئةم دوانة ريَك بةم واتاية خؤيان‬ ‫بة ديندار دةزانن‪ .‬هيك وةك واقعيَكي سةرو وتةزا باس لة‬ ‫ضةمكي باآل دةكات (‪ )1‬و بة تةواوةتي ثابةندة بة كايةطةلي‬ ‫عةقآلني و ئامرازةكاني‪ ،‬لة َ‬ ‫حاليَكدا كة ثيَدةضيَت هةنديَك‬ ‫َ‬ ‫لة َ‬ ‫خةلكي تر وةرنةطيريَت‪ .‬بةآلم‬ ‫بةلطةكانيشي الي‬ ‫دةزاني‪.‬‬ ‫ئةو خؤي بة ديندار و بة واتايةك بة مةسيحي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هةلبةت لةوانةية هةنديَك ئةو بة مةسيحي نةزانن‪ ،‬بةآلم‬ ‫دةزاني كة بة‬ ‫بة راي من كة ئةو خؤي بة مةسيحي و بةوة‬ ‫َ‬ ‫جؤريَك بةستراوةتةوة بةو نةريتة‪ ،‬هةر مةسيحيية‪.‬‬ ‫ئةستةمة بكريَت َ‬ ‫بلةين دينداري كةسيَكي وةك هيك‬ ‫لة سةر بنةماي عةبدايةتيية‪ .‬ئةو لة تيَطةيشتني خؤيدا‬ ‫بؤ ضةمكي باآل ضاكسازي كردوة من بة تيَبينييةوة لة‬ ‫نةريتي مةسيحيدا ناوي هيك _ م بة نمونة هيَنا‪ ،‬ضونكة لة‬ ‫َ‬ ‫كؤمةليَك فةيلةسوف و وتاربيَذ هةن‬ ‫نةريتي خؤشماندا‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئةوةشدا كة سةرقال بون بة باس و ليَكؤلينةوةي‬ ‫َ‬ ‫عةقآلني بةآلم لة هةنديَك حالةتدا وتويانة بة شيَوةي‬ ‫َ‬ ‫قبول دةكةن‪ .‬لة ناو بيرمةنداني كؤني‬ ‫عةبدانة هةنديَك وتة‬ ‫خؤماندا ئيبن سينا بةو جؤرة بو‪ .‬بةآلم تا ئةوةندةي من‬ ‫َ‬ ‫هةول‬ ‫دةزانم هيك ثابةندة بة مةرجةكاني كايةي عةقآلني‪،‬‬ ‫دةدات ثاساو بؤ هةمو بيرو بؤضونةكاني بيَنيَتةوة‪ .‬بةآلم‬ ‫دةبي َ‬ ‫سةبارةت بة َ‬ ‫بليَم لة راستيدا ئةوة‬ ‫بةلطاندنخوازي‬ ‫َ‬ ‫دروستة كة هةنديَك لة مؤديَرنيستةكان َ‬ ‫بةلطاندنخوازي‬ ‫و قةرينة خوازي لة ريَزي ئةو بابةتة بةرجةستانةدا‬ ‫دةبي ثيَيان ثابةند بن‪ ،‬بةآلم كاتيَك بة‬ ‫دةذميَرن كة‬ ‫َ‬ ‫دةروانينة مؤديَرنة‪،‬‬ ‫ضاويَكي ثيَشيني _ ئةزمونطةرانة‬ ‫ِ‬ ‫وةك ظيتطنشتاين َ‬ ‫دةليَت دةبينين كة ليَكضونيَكي خيَزاني لة‬ ‫نيَوان تيَطيَشتنة جؤراوجؤرةكان لة مؤديَرنة و مؤديَرنيزم‬ ‫لة ئاراداية‪ .‬واتة بةو شيَوةية نيية كة تيَطةيشتنيَكي لة‬ ‫مؤديَرنة بة دةست بيَت‪ ،‬هةنديَك لةو كةسانةي كة لة‬ ‫ريزي مؤديَرنيستةكاندا دادةنريَن َ‬ ‫بةلطاندنخوازي بة‬ ‫َ‬ ‫شكل ثيَدةري مؤديَرنة نازانن‪ .‬لة راستيدا ئةمة شويَني‬ ‫بةرامبةركيَي بؤضونةكانةو هةموشتيَك بةستراوةتةوة‬ ‫بروانن و ثايةي‬ ‫بةوةيكة ئيَوة لة كام طؤشة نيطاوة بؤي ِ‬ ‫َ‬ ‫شكل ثيَدةري مؤديَرنة بة ضي بزانن‪.‬‬ ‫سةرةكي مؤديَرنةو‬ ‫َ‬ ‫ئةوة راستة كة هةنديَك بة بةلطاندنخوازي دةزانن‪،‬‬ ‫بةآلم ئةمة تةنيا تيَطةيشتنيَك نيية كة بؤ مؤديَرنةو‬ ‫مؤديَرنيزاسيؤن لة ئاراداية‪.‬‬ ‫هةنديَك لة رةوتة رةخنةطرةكاني مؤديَرنة كة بةردةوام‬ ‫خؤيان بة مؤديَرن دةزانن و مؤديَرنةش وةك ثرؤذةيةكي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بةلطاندنخوازي بة ثايةي‬ ‫لةقةلةم دةدةن‪،‬‬ ‫ناتةواو‬ ‫سةرةكي مؤديَرنة نازانن‪ ،‬جطة لة ثؤست مؤديَرنةكان‪ ،‬لة‬ ‫ناو طوتاري مؤديَرنيشدا كةسانيَك هةن كاتيَك كة باس‬ ‫لة مؤديَرنة دةكةن‪ ،‬مةبةستيان َ‬ ‫بةلطاندنخوازي نيية‪ ،‬هةم‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلناسةكاندا كةسي وةك طيديَنز و هةم لة ناو‬ ‫لة ناو‬ ‫فةيلةسوفةكاندا دةكريَت كةسانيَك ببينين كة بة ثرؤذةي‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي ‪2010‬‬

‫‪61‬‬


‫‪shariati-dabbagh‬‬ ‫مؤديَرنة ثابةندن‪ ،‬بةآلم لة هةمان كاتدا تيَطةيشتني‬ ‫ئةوان لة مؤديَرنةو واتايةك كة بؤ مؤديَرنة مةبةستيانة‬ ‫لة سةر بنةماي َ‬ ‫بةلطاندن نيية‪ .‬لة كاتيَكدا كة بةديلي لةو‬ ‫ضةشنة لة ئارادا بيَت‪ ،‬دةكريَت سةبارةت بة ثيَوةندي‬ ‫نيَوان دين و مؤديَرنة بة جؤري ديكة بير بكريَتةوةو‬ ‫ئةنجامطةلي ديكةش بة دةست بيَت‪.‬‬ ‫ئةو جةوهةرانةي ديكة كة دةكر َيت لة دينداريدا بونيان‬ ‫هةب َيت بريتين لة ضي؟‬ ‫ ئاطاتان لةوة بيَت كة ليَرةدا جةوهةر بة واتاي ثايةو‬‫بابةتي بةرجةستة يا ثايةكان و بابةتة بةرجةستةكان‬ ‫بة كار ديَت‪ ،‬ثيَمواية ديندارييةك كة شويَني سةرنجي‬ ‫وتاربيَذان يا فةيلةسوفةكانة‪ ،‬ئةو دينداريية نيية كة لة‬ ‫سةر بنةماي عةبدايةتيية وةك ئاماذةمان بؤ كرد‪.‬‬ ‫عارفةكان ضؤن دةبيني؟ كات َيك سةيري عارفةكان دةكةين‬ ‫َ‬ ‫عةقل رادةكةن؟‬ ‫دةبينين لة بةَلطاندن و‬ ‫ عارفةكان بةو شيَوةيةن‪ ،‬بةآلم فةيلةسوفي وةك‬‫َ‬ ‫لةطةل ئةنجامي‬ ‫هيك يا ثؤلنتينطا وا نين‪ ،‬لةوانةية‬ ‫َ‬ ‫هاودليتان نةبيَت‪ ،‬بةآلم من قسة لة سةر‬ ‫باسةكانيان‬ ‫شيَوازي ضونة ناو دينداري يا دةرض��ون لة دينداري‬

‫‪62‬‬

‫دةكةم‪ .‬دينداري كةساني وةك هيك‪ ،‬تريك‪ ،‬ثؤلنتينطا‪،‬‬ ‫ئالستؤن و ‪ ...‬ديندارييةكي زانايانة و عةقآلني و لة سةر‬ ‫عةقلي تيؤريية‪ .‬كاتيَك لة َ‬ ‫َ‬ ‫طةليان دةكةونة طفتوطؤ‬ ‫بنةماي‬ ‫يا نوسينةكانيان دةخويَننةوة‪ ،‬دةبينن كة بة مةرجةكاني‬ ‫كايةي عةقآلني ثابةندن‪.‬‬ ‫َ‬ ‫جطة لة عارفةكان كة وةك ئيَوة دةليَن بانطةشةكانيان‬ ‫َ‬ ‫عةقل (لة هةمان كاتدا لة سةر بنةماي‬ ‫راكردنة لة‬ ‫عةبدايةتيشة) فةيلةسوفطةلي وةك ئةوانةي باسم كردن‬ ‫هةر ضةند لةوانةية ئةو ئةنجامانةي ثيَي طةيشتون الي‬ ‫ئيَمة وةرنةطيريَن و ئةو َ‬ ‫بةلطانةي بؤ بانطةشةكانيان‬ ‫دةهيَننةوة لة روانطةي ئيَمةوة الواز بيَت‪ .‬بةآلم كةساني‬ ‫َ‬ ‫هةول دةدةن بؤ‬ ‫ئةوتؤ تا ئةو شويَنةي كة دةتوانن‬ ‫بانطةشةكانيان َ‬ ‫بةلطة بيَننةوة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫لةطةل نةريتخوازان هةب َيت؟‬ ‫دةكري ئةمانة ض ث َيوةندييةكيان‬ ‫َ‬ ‫نةريتخوازانيش تا رادةيةك دةرفةتي دةركةوتن بة عةقلَ‬ ‫دةدةن‪.‬‬ ‫ جياوازييةكي بونياتيان هةية‪ ،‬ئةو كةسانةي شويَني‬‫َ‬ ‫عةقلي مؤديَرنيان بة رةسمي ناسيوةو‬ ‫مةبةستي منن‪،‬‬ ‫طرنطي بة ئامرازةكاني دةدةن؟ كةسيَكي وةك هيك‬ ‫كاتيَك كة ثرسي ثلؤراليزمي ديني ديَنيَتة ئاراوة َ‬ ‫كةلك لة‬ ‫جياكاري نؤمن و فنؤمني كانتي وةردةطريَت‪ .‬هةر ضةند‬ ‫َني كة لة نةريتي عيرفانيدا وتراون‪،‬‬ ‫ئةو وانانةش بة كار دي َ‬ ‫َ‬ ‫بةآلم يةكيَك لة بابةتة بةرجةستةكاني بةلطاندني‪ ،‬لة‬ ‫سةر بنةماي جياكاري نيَوان نؤمن و فنؤمني كانتيية‬ ‫و لة ضوارضيَوةي ثرؤذةي عةقآلتييةتي رةخنةطرانةدا‬ ‫َ‬ ‫بنةرةتةوة كةساني وةك هيك‪ ،‬وةكو‬ ‫دةجوليتةوة‪ .‬لة‬ ‫ِ‬ ‫نةريتخوازةكان ئةو هةستة نؤستالؤذييةيان بةرامبةر‬ ‫جيهاني ثيَش مؤديَرن نيية‪ ،‬جياوازييةكةيان لةوةداية‪.‬‬ ‫كاتيَك سةيري نوسينةكانيان دةكةيت دةيبيني كة نوسيني‬ ‫فةيلةسوفة نويَكان دةناسن و بة ثيَضةوانةي نويَخوازان بة‬ ‫دةروانن‪ .‬لة اليةكي ترةوة ئةو فةيلةسوفانة‬ ‫جدي بؤيان ِ‬ ‫َ‬ ‫ئيمانخواز نين و هةول دةدةن بانطةشةي خؤيان بةو‬ ‫َ‬ ‫دةكري لة جيهاني‬ ‫بةلطاندنة ثاساو بدةن كة دةيخةنة رو‪.‬‬ ‫َ‬ ‫مؤديَرندا قسة لة سةر دين بكةيت و ئيمانخواز بيت‪،‬‬ ‫وةكو كييةر كيطؤر و ظيتطنشتاين‪ ،‬هةروةها لة بنةمادا بة‬ ‫ثيَوةندي ثتةوي نيَوان ئيمان و ئةوةي لة شيَوازي ذياني‬ ‫دينييدا هةية رازي بيت‪ .‬بةآلم فةيلةسوفطةلي وةك هيك‬ ‫و ثؤلنتينطا و ‪ ...‬بةم واتاية ئيمانخواز نين‪.‬‬ ‫بةريَز مةلةكيان‬ ‫با بضينة سةر باسي رؤشنبيري ديني‪ِ ،‬‬ ‫رةخنةيةكي لة رؤشنبيراني ديني هةية كة وآلميَكي‬ ‫ثي نةدراوةتةوة‪ .‬ئةو َ‬ ‫دةبي لة‬ ‫دةليَت رؤشنبير‬ ‫َ‬ ‫ئةوتؤي َ‬ ‫ثيَناو حةقيقةتدا هةنطاو بنيَت‪ .‬جا ئةطةر رؤشنبيريَكي‬ ‫َ‬ ‫لةطةل تيَكستة دينييةكاندا‬ ‫ديني بطاتة حةقيقةتيَك كة‬ ‫�ي ضي بكات؟ ئةطةر بؤضوني خؤي‬ ‫نةطونجيَت‪ ،‬دةب� َ‬ ‫بشاريَتةوة‪ ،‬لة ثيَطةي رؤشنبير بون دةكةويَت‪ ،‬ئةطةر‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي‪2010‬‬


‫ئاشكراشي بكات‪ ،‬ثاشناوة دينييةكةي كورتي ديَنيَت‪.‬‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئةم ناكؤكيية ضي دةكةن؟‬ ‫رؤشنبيراني ديني‬ ‫لة سةرةتادا ناكؤكييةك بةر ضاو ناكةويَت‪ .‬ئةم بابةتة‬ ‫وةك بابةتيَكي طريمانةي ئةنجام باسي ليَكراوة‪ .‬خؤت‬ ‫دةبي ئاشكراي بكةن‪.‬‬ ‫وتت ئةطةر بةوة بطةن‬ ‫َ‬ ‫ئةطةر ئاشكراي بكةن‪ ،‬ئةوكات ثاشناوي ديني ضي بة سةر‬ ‫د َيت؟‬ ‫دةبي بزانين ضؤن خؤيان دةطونجيَنن‪ .‬خؤي لة بنةمادا‬ ‫‬‫َ‬ ‫َ‬ ‫َبرينة لة نيَوان عةقل و ديندا‪ ،‬سةرةتاي‬ ‫رؤشنبيري ديني ري ِ‬ ‫ريَطاكةشي هةر ئةو نةطونجانة سةرةتاييانةية كة لة نيَوان‬ ‫َ‬ ‫عةقل و ناوةرؤكي تيَكستة دينييةكانداية‪.‬‬ ‫دةستكةوتةكاني‬ ‫بريوة‪.‬‬ ‫نةطونجانانة‬ ‫لةم‬ ‫ضاويان‬ ‫شتنانة‬ ‫دار‬ ‫ِ‬ ‫هةمو ئةو تيؤر ِ‬ ‫ئةمة ريَك ثرسي رؤشنبيري دينيية‪ .‬دين طريَدراوي‬ ‫نةريت و جيهاني ثيَش مؤديَرنة و رؤشنبيري يةكيَك لة‬ ‫َ‬ ‫هةولةكة بؤ خويَندنةوةي‬ ‫دةستكةوتةكاني جيهاني نويَية‪.‬‬ ‫دوبارةي نةريتي ديني و بةدةستهيَناني طوزارشت و‬ ‫تيطةيشتني شياوة لة وانة جؤراوجؤرة دينييةكان‪ .‬ئةمة‬ ‫َ‬ ‫ثرؤسةيةكة‪ .‬لةوانةية لة هةنديَك َ‬ ‫هةولةكان شياو‬ ‫حالةتدا‬ ‫دةبي‬ ‫نةبن‪ ،‬بةآلم ئةم روانينة طريمانةي ئةوة دةكات كة‬ ‫َ‬ ‫بنةرةتدا َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل تيَكست بكريَت و بؤ‬ ‫هةلسوكةوتيَك‬ ‫لة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ئةوة‪ ،‬تيؤري ضاكسازي تيَدا كراوي بةلطاندن ناسي‪،‬‬ ‫مرؤ ناسي‪ ،‬مةعريفة ناسي و بون ناسي بة دةستةوة‬ ‫َ‬ ‫هةول بؤ‬ ‫دةبي‬ ‫بيَت و ئةطةر ناثيَطةيشتويي لة ئارادا بيَت‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةليَك‬ ‫ضارةسةر كردنيان بدريَت‪ .‬رؤشنبيراني ديني‬ ‫َ‬ ‫هةوليان داوة تا‬ ‫بابةتيان لةم بارةيةوة خستوةتة رو و‬ ‫ئةو شويَنةي دةكريَت ئةم ريَطاية خؤش بكةن‪ ،‬هةر ضةند‬ ‫كوريشي تيَدا بيَت بة هةر‬ ‫لةوانةية ئةم هةوآلنة كةم و ِ‬ ‫َ‬ ‫حال ئةوةي تؤ باست كرد طريمانةي يةكةمي رؤشنبيري‬ ‫دينيية‪.‬‬ ‫واتة ثرسيار َيكي تازة نيية؟‬ ‫ باسةكة لة شويَنيَكةوة‪ ،‬زياتر رةهةندي راستكةرةوة‬‫وةردةطريَت‪ .‬لة روي ضةمك و ميتؤدؤلؤذييةوة ئةم بابةتة‬ ‫َ‬ ‫لةطةليدا نيية‪.‬‬ ‫واجبي رؤشنبيري دينيية و كيَشةيةكي‬ ‫ئيقبالي الهوري َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ئةمرؤي ئيَمة‬ ‫دةليَت‪ ،‬ثرسي‬ ‫دةلةي وةك‬ ‫ِ‬ ‫دةكري ئةم‬ ‫طؤرانة‪ .‬ئيَستا‬ ‫ئاشتكردنةوةي ئةبةدييةت و‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫نوي بزانين‬ ‫بابةتة‬ ‫بطؤرة بة دةستكةوتةكاني زانستطةلي َ‬ ‫ِ‬ ‫بة زانستة ئةزموني _ نامرؤيي‪ ،‬ئةزموني _ مرؤيي و‬ ‫نائةزمونييةكانيشةوة‪ .‬ئةوةي بة دواي ئةمةدا ديَت ثرسي‬ ‫دارشتني‬ ‫دروستكردني دانوستاني نيَوانيان و طونجاندن و ِ‬ ‫تيؤرة لة سةر ئةوةيكة ضؤن ئةم بةشة جؤراوجؤرانة لة‬ ‫ضوارضيَوةي تيؤرةكاني َ‬ ‫بةلطاندن ناسي‪ ،‬مرؤ ناسي‪ ،‬بون‬ ‫ناسي و مةعريفة ناسيدا بيَنين‪ .‬بة بؤضوني من ئةمانة‬ ‫بةشي جيانةكراوةي ثرؤذةي رؤشنبيري دينيية‪.‬‬ ‫بةر َيز مةلةكيان لة كؤي رؤشنبيران‬ ‫يةك َيك لةو رةخنانةي كة ِ‬ ‫و هةروةها رؤشنبيراني ديني دةطر َيت رةخنةية لة سةر زماني‬

‫ناروني و طومان دروست كردن َيك كة لةو زمانةدا‬ ‫رؤشنبيري و ِ‬ ‫لي كردنةوةية‪ .‬بة لةبةر ضاوطرتني‬ ‫هةية‪ ،‬ئةمة شو َيني بير َ‬ ‫ئةم بابةتة رةنطة بكر َيت هؤكاري دروست بوني مةودا لة‬ ‫بةر َيز مةلةكيان‬ ‫ن َيوان خةَلك و رؤشنبيراندا بدؤزر َيتةوة‪ِ .‬‬ ‫سةرنجراك َيش باس دةكات‪ .‬دةَل َيت كاري رؤشنبير‬ ‫نمونةيةكي‬ ‫ِ‬ ‫لة كاري ثزيشك جياوازة‪ ،‬كات َيك نةخؤش دةض َيتة الي ثزيشك‪،‬‬ ‫ثزيشك كؤمةَل َيك زاراوة بة كار د َين َيت كة بؤ نةخؤشةكة‬ ‫دةنوسي‪ ،‬ئ َيمة هيض لةو‬ ‫نةناسراوة‪ ،‬ئينجا كؤمةَل َيك دةرماني بؤ‬ ‫َ‬ ‫دةرمان و ت َيكةَلة كيمياييانة نازانين‪ ،‬بةآلم دواي بةكار ه َيناني‬ ‫دةرمانةكان ضاك دةبينةوة‪ .‬بةآلم لة رؤشنبيريدا بةو ش َيوةية‬ ‫دةمانداتي هةر ئةو زاراوانةيةو‬ ‫نيية‪ .‬ئةو دةرمانةي رؤشنبير‬ ‫َ‬ ‫ل َيت َيطةيشتنيان زؤر طرنطة‪ .‬بةآلم دةَلةي رؤشنبيراني ئ َيراني‬ ‫سةرنجي ئةم بابةتة طرنطة نادةن‪ .‬ئةطةر بؤ ضةند دةية لةو‬ ‫بروانين‪ ،‬دةيبينين كة رؤشنبيراني ئ َيراني ئيدي ئةو‬ ‫ث َيش ِ‬ ‫كاريطةرييةي قؤناغةكاني رابردويان نيية‪ .‬ث َيمواية ئةم بابةتة‬ ‫رونةو ث َيويستي بة شرؤظة كردن نيية‪ .‬هةرضةند ئاستي‬ ‫ئاطاييان زيادي كردوة بؤ ت َيطةيشتن لة شارستانيةتي خؤرئاوا‬ ‫بير و بؤضونة نو َيكان طةشةي زؤريان كردوة‪ ،‬بةآلم هةر بةو‬ ‫َ‬ ‫ثضراوة‪ .‬ئ َيوة ئةم رةخنةية‬ ‫رادةيةش ث َيوةندييان‬ ‫لةطةل خةَلك ِ‬ ‫لة سةر رؤشنبيران و بة تايبةت رؤشنبيراني ديني بة راست‬ ‫دةزانن؟‬ ‫َ‬ ‫هةول‬ ‫دةبي‬ ‫ئةوان‬ ‫َمواية‬ ‫ي‬ ‫ث‬ ‫دةزانم‪.‬‬ ‫راستي‬ ‫بة‬ ‫‪،‬‬ ‫ي‬ ‫بةل‬ ‫َ‬ ‫ َ​َ‬‫بدةن قسةكانيان بة ثيَي تواناي مرؤيي‪ ،‬رون و بة دور لة‬ ‫َ‬ ‫ئالؤزي بيَت‪ .‬لة هةمانكاتدا ثيَمواية ئةمة تةنيا رؤشنبيراني‬ ‫َ‬ ‫ديني نةطريَتةوة‪ ،‬بةلكو لة سةر اليةنة رؤشنبيرييةكاني‬

‫ديكةش دةكةويَتةوة‪.‬‬ ‫بةَل َي‪ ،‬واية‪.‬‬ ‫بنةرةتدا‬ ‫ من ثيَمواية بؤ ئةوةي لةوة تيَبطةين كة لة‬‫ِ‬ ‫َ‬ ‫خةلك‬ ‫دةبي ض جؤرة كاريطةرييةك لة سةر‬ ‫رؤشنبير‬ ‫َ‬ ‫دابنيَت‪ ،‬تا رادةيةك ثيَويستمان بة خويَندنةوةي ئةزمونيية‪.‬‬ ‫ثي كرد ضانسي ئةوة‬ ‫لةوانةية ه��ةروةك ئاماذةتان َ‬ ‫كةم بوبيَت‪ .‬من َ‬ ‫ناروني و‬ ‫دةليَم بةرطرتن بة نةخؤشي ِ‬ ‫بةريَز مةلةكيان باسي دةكات بة‬ ‫دروستكردني طومان كة ِ‬ ‫دةبي هةمو ئةو كةسانةي لةم بوارةدا‬ ‫تةواوةتي راستة و‬ ‫َ‬ ‫كار دةكةن ئةمة لة بةرضاو بطرن‪ ،‬بةآلم سةبارةت بةوةي‬ ‫ضاوةرواني‬ ‫دةبي بزانين‬ ‫دةبي ضي بكريَت‪ .‬ثيَمواية‬ ‫كة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫ضي لة رؤشنبير دةكريَت‪ .‬ضونكة رؤشنبير بة طشتي‬ ‫بةرهةمي قؤناغي طؤزار‪ ،‬يا بة واتايةكي تر كاريطةري‬ ‫دةبي‬ ‫بةرفراواني رؤشنبير ثةيوةستي قؤناغي طوزارة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بزانين لة ئيَستادا‪ ،‬رؤشنبيران لة خؤرئاوا ض رؤليَك‬ ‫َ‬ ‫سةرقالن‬ ‫دةبينن؟ ئةوان زياتر بة بواري سياسةتةوة‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلي ئةكاديميدا‬ ‫كؤر و‬ ‫جطة لةمة نوسينةكانيان لة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلناس يا‬ ‫دةخويَنريَتةوة‪ ،‬جا ض فةيلةسوف بن‪ ،‬ض‬ ‫شارةزاي سياسةت‪ ،‬ئيَستا لة خؤرئاوا ئيدي رؤشنبير‬ ‫وةك كةسيَك كة نهيَنيية نةوتراوةكان ئاشكرا دةكات و لة‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي ‪2010‬‬

‫‪63‬‬


‫َ‬ ‫كؤمةلطا دةكات‪ ،‬بةو جؤرة‬ ‫زاييني ميَذوييدا هاوكاري‬ ‫كة لة سةدةكاني ‪ 17‬و ‪ 18‬و ‪ 19‬دةكرا و لة كةساني وةك‬ ‫ظؤلتةر‪ ،‬رؤسؤ‪ ،‬ماركس و نمونةي ئةواندا دةمانبيني‪ ،‬كةمتر‬ ‫بةدي دةكريَن‪.‬‬ ‫دارشتن‬ ‫سياسةت‬ ‫و‬ ‫سياسةت‬ ‫بواري‬ ‫لة‬ ‫زياتر‬ ‫رؤشنبيران‬ ‫ِ‬ ‫يا رةخنة طرتن لة سياسةتي رؤذانة ضاالكن‪ .‬كةسيَكي وةك‬ ‫ضؤمسكي بيَننة ثيَش ضاو‪ ،‬وةك دةزانن ئةو هةم زمانناسةو‬ ‫هةم رةخنةطري راشكاوي سياسةتي دةرةوةي ئةمريكا‪.‬‬ ‫بةآلم رؤشنبيرييةكةي لة روي دوةميداية‪ ،‬بؤضونةكاني لة‬ ‫سةر زمانناسي تةنها لة ئةكاديميا بةدواداضوني بؤ دةكريَت‪.‬‬ ‫كؤمةلطاي ئيَمة لة َ‬ ‫َ‬ ‫َثةر كردني قؤناغي طوزارداية و‬ ‫حالي تي ِ‬ ‫َ‬ ‫نةريتيَكي ثتةوي لة ثشتة كة يةكيَك لة كؤلةكةكاني دينة‪.‬‬ ‫دارشتن بؤ دين ثيَداويستي كؤمةآليةتي‬ ‫لةم روةوة تيؤر ِ‬ ‫دةبي‪ ،‬لة َ‬ ‫حاليَكدا كة لة خؤرئاوا قؤناغي‬ ‫لي ثةيدا‬ ‫َ‬ ‫زؤري َ‬ ‫َثةريوة و دين ثيَطةي راب��ردوي نةماوة‪ .‬هةر‬ ‫طوزار تي ِ‬ ‫بؤية ئةو كةسانةي لةمبارةيةوة راظة دةكةن‪ ،‬دةنيَردريَنة‬ ‫ثي‬ ‫ئةكاديمييةكان و بابةتةكانيان لة ئةكاديمييةكان كاري َ‬ ‫دةكريَت‪.‬‬ ‫َ‬ ‫لةطةل كؤمةَلطاي ئ َيمة‬ ‫ئايا ئةم بةراوردكردنة بة خؤرئاوا‬ ‫بنةرةتدا ئةم دوانة بؤ ئةوة دةبن ث َيكةوة‬ ‫دةطونجي؟ هةر ئاخؤ لة ِ‬ ‫َ‬ ‫بةراورد بكر َين؟‬ ‫ ثرسةكة هةر لةوةداية كة خؤرئاوا ئةو زايينة ميَذوييةي‬‫َثةر كردوة‪ ،‬بةآلم ئيَمة ئيَستا لة قؤناغي طوزارداين‪.‬‬ ‫تي ِ‬ ‫كةواتة بارودؤخةكان وةك بَلةي زؤر بؤ بةراورد كردن نابن‪.‬‬ ‫ رةن��ط��ة قسةكةي ئ�َي��وة ب��ةو وات��اي��ةي ك��ة ضيتر‬‫هةستياربونةكاني رابردو سةر َ‬ ‫هةلنةداتةوة راست بيَت‪،‬‬ ‫َ‬ ‫ضونكة ئةم وانانة دةرخ��واردي كؤمةلطا دراوة‪ .‬رةنطة‬ ‫هةنديَك لةو هةستياربونانةي كة لة دةيةكاني ‪ 50‬و ‪60‬‬ ‫هةبون بة واتايةك لة ناو ضون و وةآلم��ي زؤرَي��ك لة‬ ‫ثرسيارةكان دراوةت���ةوة‪ .‬ئةطةر وةآلم��ي تةواوةتيش‬ ‫َثةراندوةو‬ ‫نةدرابنةوة‪ ،‬بةردةنطةكان هةنديَك ئاستيان تي ِ‬ ‫دةب��ي ئاطامان‬ ‫طةيشتونة ئاستي باآلتر‪ .‬بةآلم ديسان َ‬ ‫لةوة بيَت كة ئةمة لة ناو نوخبةكاندا روي داوة نةك لة‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطادا‪ ،‬ضونكة بةردةنطي رؤشنبيران‪ ،‬نوخبة‬ ‫هةمو‬ ‫كلتورييةكانن بة خويَندكاران‪ ،‬رؤذنامةنوسان‪ ،‬نوسةران‪،‬‬ ‫ئةكاديمييةكان و ‪ ...‬ةوة‪.‬‬ ‫ئ َيمة لة ئ َيستادا ث َيويستمان بة كاميانة؟‬ ‫شؤرش‬ ‫ بة ثيَي ثيَويستي كاتة‪ ،‬ئةو ساآلنةي بة‬‫ِ‬ ‫كؤتايي هات رةوتي رؤشنبيري ضةثي مةزهةبي‪ ،‬بة تايبةت‬ ‫خواليَخؤشبو عةلي شةريعةتي‪ ،‬يةختيَكي زؤري هةبو و‬ ‫لةطةل كؤمةآلني َ‬ ‫َ‬ ‫خةلك‬ ‫روبوروبونةوةيةكي راستةوخؤي‬ ‫ِ‬ ‫شؤرش و بة تايبةت دواي جةنطي ئيَران‬ ‫هةبو‪ .‬بةآلم دواي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ليبرالي لة بواري رؤشنبيريدا كةم‬ ‫وعيَراق كة طوتاري‬ ‫َ‬ ‫و زؤر دامةزرا و زال بو‪ ،‬رؤشنبيري ديني و بة طشتي‬ ‫رؤشنبيري‪ ،‬زمانيَكي كةم و زؤر نؤخبةوي وةرطرتوة‬

‫‪64‬‬

‫بنةرةتدا ثرسةكان بة شيَوازيَكي تر هاتونة ئاراوة‪.‬‬ ‫و لة‬ ‫ِ‬ ‫َرانة شويَني‬ ‫طوتاري ديموكراتي لة بري طوتاري‬ ‫شؤرشطي ِ‬ ‫ِ‬ ‫ضاوةروانيمان لة‬ ‫دةبي‬ ‫خؤي طرتوة‪ .‬ثيَمواية لة ئيَستادا‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كاريطةري رؤشنبيران لة سةر كرمةلطا هةموار بكةين‪.‬‬ ‫بة دواي َ‬ ‫كالبونةوةي طوتاري ضةث لة ئاستي جيهانيدا‬ ‫لة وآلتي ئيَمةيش هةرضةند لة قؤناغي طوزارداين‪ ،‬ئةو‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطادا بة‬ ‫جؤرة كاريطةري دانانة لة ئاستي بةرفراواني‬ ‫شيَوةيةكي بةرضاو كةمي كردوة‪ .‬ثيَمواية لة ضوارضيَوةي‬ ‫طوتاري مةعريفة ناسي _ ديموكراتي كة لةم دو دةيةي‬ ‫كةل َ‬ ‫زال بوة‪ ،‬بة بةهادان بة َ‬ ‫دواييدا َ‬ ‫كةلة وجودييةكاني‬ ‫مرؤظيَك كة لة ناو َ‬ ‫لي داتةكيَنراوةدا‬ ‫دلي ئةم جيهانة نهيَني َ‬ ‫دةكري ثرؤذةكة بة شيَوازي شارةزايانة‪ ،‬ورد‬ ‫دةذي‪،‬‬ ‫َ‬ ‫و طشتطير لة رةهةندطةلي جؤراوجؤردا ب��ةرةو ثيَش‬ ‫ببريَت‪َ .‬‬ ‫هةلبةت كاريطةري بة ثةلة لةم ضةشنة ضاالكي‬ ‫رؤشنبيرييةدا بةرضاو ناكةويَت‪َ ،‬‬ ‫بةلكو بة كلتورسازي‬ ‫و بةرز كردنةوةي ئاستي كلتوري طشتي بةردةنط‪ ،‬لة‬ ‫دريَذماوةدا كاريطةرييةكاني دةبينين‪.‬‬ ‫بةريَز مةلةكيان‬ ‫سةر‬ ‫ئيَمة بة شيَوةيةكي دياريكراو لة‬ ‫ِ‬ ‫قسةمان كرد وا ديَتة ثيَش ضاو لةم ساآلنةي دواييدا‬ ‫لي دةكريَت‬ ‫بةريَزيان ثيَشوازييةكي زؤري َ‬ ‫نوسينةكاني ِ‬ ‫و خويَنةريَكي زؤري هةية‪ .‬ئةطةر بمانةويَت كةميَك بير‬ ‫بةريزيان‬ ‫لةمة بكةينةوة رةنطة بطةينة ئةو ئةنجامةي كة ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاوة بون‪ .‬بؤ نمونة‬ ‫بة شويَن ثرسة بنةماييةكاني‬ ‫طرنطييةكي زؤر دةدةن بة ئةخالقييانة ذيان و ثيَويستبوني‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاي ئيَمة لة نةبوني ئازار‬ ‫ذياني ئةخالقي (كة‬ ‫بةريَزيان خةمي سياسي‬ ‫يا‬ ‫طرنطة‪،‬‬ ‫َكي‬ ‫َذي) و بابةتي‬ ‫دةضي َ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫زؤر بةرجةستةيان نيية (هةلبةت هةلويَستةكاني ئةم‬ ‫دواييةي بة واتايةك روانينيَكي ئةخالقي و ئازارضةشتوانةي‬ ‫طؤرانكاري َ‬ ‫قول و‬ ‫تيَداية)‪ .‬ثيَيانواية كاتيَك ئيَمة بة شويَن ِ‬ ‫طؤرانكاري سياسيدا‬ ‫كاريطةرةوةين َ‬ ‫نابي تةنيا و تةنيا لة ِ‬ ‫طؤرانكاري ئةوتؤ سةقامطير نين‪.‬‬ ‫بطةريَين ضونكة‬ ‫بؤي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫نوي‬ ‫رةنطة بة واتايةك يةكيَك لة هؤكارةكاني ناكامي‬ ‫َ‬ ‫بيراني ديني‪ ،‬هةر ئةم هةستيار بونة بةرفراوانةيان بيَت‬ ‫كة بةرامبةر ثرسة سياسييةكان هةيانة كة ئالودة بون بة‬ ‫سياسةتي بة دوادا ديَت‪ .‬ئيَوة ئةم بابةتة ضؤنن دةبينن؟‬ ‫لة بةختي خؤي‪ ،‬ريَك هةر بةو ضةشنةية كة فةرموتان‪،‬‬ ‫بةريَزيان‬ ‫ئةمةش رةنطة بة هؤي هةمان جةختكردنةوةي ِ‬ ‫بيَت لة سةر ئةخالق يا ثرسة ئةطزيستانسييةكاني مرؤظ‪.‬‬ ‫��ةرةراي ئةمةش رةف��ت��اري خ��ؤي هةمان رةفتاري‬ ‫س�‬ ‫ِ‬ ‫ئةخالقيية كة كاريطةرييةكي زؤري لة سةر خويَنةران‬ ‫روبةروبونةوةشي‬ ‫دان��اوة‪ .‬شيَوازي ذيان و شيَوازي‬ ‫ِ‬ ‫ل��ةط َ‬ ‫ةل ثرسةكان زؤر شياوي طرنطي ثيَدانة‪ ،‬ضونكة‬ ‫وةك خؤيي ليَكدانةوةي بؤ دةكات يةكيَك لةو ثرسانةي‬ ‫كة شيَوازي ذيان دةخاتة ذيَر كاريطةري خؤيةوة هةمان‬ ‫ذياني رةسةنة كة واديَتة ثيَش ضاو لةودا شةثؤل دةدات‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي‪2010‬‬


‫بة واتايةكي تر ئةو هةستة الي بةردةنط دروست دةبيَت‬ ‫بةريَزيان هةر بةو جؤرة دةذين كة بير دةكةنةوة‪.‬‬ ‫كة ِ‬ ‫ئيدي هةست بةوة دةكريَت كة روخسار و ناوةرؤكي‬ ‫زؤر ثيَكةوة ريَك و طونجاون‪ .‬ئةوةي بة زمانيدا ديَت بة‬ ‫َ‬ ‫شيَوةيةكي راشكاوانة لة هةناوييةوة َ‬ ‫دةقوليَت‪ ،‬ض لةو‬ ‫هةل‬ ‫كاتةدا كة راظةي تيؤري دةكات و ض لة كاتيَكدا كة خةمة‬ ‫ئةطزيستانسييةكاني خؤي باس دةكات‪ .‬ئةم شيَوازةي‬ ‫رةفتار لة سةر راكيَشاني بةردةنط و ناضار كردني بة بير‬ ‫كردنةوة زؤر كاريطةرة‪ .‬ئةوةي زياتر شويَني سةرنجي‬ ‫بةريَزيانة مةسةلةي رةنج و ئازاري مرؤظة‪ ،‬هةروةها‬ ‫ِ‬ ‫دةبي كار بؤ كةمكردنةوةي ئةم رةنج و ئازارة‬ ‫ئةوةي كة‬ ‫َ‬ ‫بكريَت‪ ،‬ئةمةش خؤي كردنةوةي رةهةندي خؤشويستني‬ ‫هاورةطةزي بةدوادا ديَت كة لةم روةوة َ‬ ‫خاليَكي شويَني‬ ‫بيرليَكردنةوةية‪ .‬لة هةمانكاتدا بارودؤخ و خةمة تاكة‬ ‫كةسي و وجودييةكاني خؤي كةم و زؤر ئاشكرا كردوة‬ ‫دةتواني الي بةردةنط َ‬ ‫دلطر بيَت و هاني بدات‬ ‫كة ئةمة‬ ‫َ‬ ‫بؤ بير كردنةوة‪ .‬لةم روةوة دكتؤر عةلي شةريعةتيش‬ ‫لة كتيَبي (كويريات)ي خؤيدا بةم شيَوازة كاري كردوة‬ ‫و بة شيَوةيةكي دياريكراو لة كتيَبي (هبوط در كوير)‬ ‫يشدا ئةوةي لة زةينداية ئاشكراي كردوة‪ .‬ئةمة سةبارةت‬ ‫بةريَزيان‪ .‬بةآلم سةبارةت بة‬ ‫بة نهيَني سةركةوتني‬ ‫ِ‬ ‫دةبي دو باس لة يةكتر جيا بكةينةوة‪،‬‬ ‫رؤشنبيري ديني‬ ‫َ‬ ‫خؤرسك‬ ‫هةمو رؤشنبيراني ديني سةرةتا و بة شيَوةي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫سةرقال نةبون‪ .‬لة ئاستي بةرفراوانيشدا‪،‬‬ ‫بة سياسةتةوة‬ ‫َ‬ ‫راظةكاري لة بواري دين و سةرقالبون بة ثيَوةندي‬ ‫نيَوان دين و ئايديا نويَكان بةردةوام لة بةرنامةي كاري‬

‫رؤشنبيراني دينيداية‪ .‬بؤ شرؤظة كردني زياتري ئةم بابةتة‬ ‫دةكري رؤشنبيراني دينيي بةرهةمهيَن لة رؤشنبيراني‬ ‫َ‬ ‫دينيي وتار بيَذ جيا بكةينةوة‪ .‬رؤشنبيراني دينيي وتار بيَذ‬ ‫كة َ‬ ‫هةلطراني ديموكراسي و سازوكارةكاني ديموكراتين‪،‬‬ ‫�ةروي ئةم رةخنةية دةبنةوة‪ .‬لي َ‬ ‫َكؤلةريَكي‬ ‫زياتر روب� ِ‬ ‫َ‬ ‫دةتواني كةلك لة دةستكةوتة تيؤرييةكان وةر‬ ‫سياسي‬ ‫َ‬ ‫بطريَت و كاري خؤي بةرةو ثيَش بةريَت‪ ،‬بةآلم ئةطةر‬ ‫ضر بيَتةوة‪ ،‬لةو‬ ‫ثرسةكة بةتةواوةتي لة سةر سياسةت ِ‬ ‫روبةروي ئةو‬ ‫كاتةدا رؤشنبيراني دينيي بةرهةمهيَنيش‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫نكؤلي لةوة ناكةم كة بةشيَك لة‬ ‫رةخنةية دةبنةوة‪ .‬من‬ ‫�رؤذةي رؤشنبيري دينيي ئالودةي سياسةت بوة و‬ ‫ث� ِ‬ ‫كةسانيَك بون كة بة تةواوةتي بة سياسةتةوة طيرؤدة‬ ‫بون‪ ،‬بةآلم ئةوانة خؤيان بة سياسةتمةدار يا لي َ‬ ‫َكؤلةريَكي‬ ‫سياسي دةزانن تا بيرمةند‪ .‬ئةم رؤشنبيرانة‪ ،‬رؤشنبيراني‬ ‫وتار بيَذن نةك رؤشنبيراني بةرهةمهيَن‪ ،‬كاري ئةوان تةنها‬ ‫بآلو كردنةوةو بةكارهيَناني ئايدياكاني ئةواني ديكةية‪.‬‬ ‫ثيَمواية ئةطةر ئةم جياكردنةوةية‪ ،‬جياكردنةوةيةكي‬ ‫شياو بيَت‪ ،‬رةخنةكة كةمتر ئةو كةسانة بطريَـتةوة كة‬ ‫َ‬ ‫سةرقال‬ ‫راظةكاري دةكةن و بة كيَشة تيؤرييةكانةوة‬ ‫دةبن‪ .‬هةروةها بةم جياكردنةوةية وا نايةتة ثيَش ضاو‬ ‫كة بكريَت هةمو ئةو شتانةي لةم بوارةدان بةوة بزانين‬ ‫كة توشي نةخؤشي ئالودة بون بة سياسةت بون‪ ،‬هةر‬ ‫ضةندة لةم بوارةدا كةسانيَك هةن كة خةمي سةرةكييان‬ ‫سياسةتة‪.‬‬ ‫وةرط َي ِراني بؤ كوردي فةرهاد كةريمي‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي ‪2010‬‬

‫***‬

‫‪65‬‬


‫كاريطةرى نيضة‬ ‫بةسةر ئةنديَشةو ئةدةبياتي سةدةى بيستةم‬ ‫نيضة يةكيَكة لةو بيرمةندانةى كة لة دوو سةد َ‬ ‫سالى‬ ‫راب��ردوودا زؤرترين كاريطةريي هةبووة‪ .‬دةكريَت‬ ‫َ‬ ‫بليَين جيَثةنجةو كاريطةرى ئةو لة هةموو شويَنيَك‬ ‫– لة ئةدةبيات و هونةرةوة بطرة تا دةطاتة فةلسةفةو‬ ‫سياسةت و ئةخالق – بةرضاو دةكةويَت و دةكريَت‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫سالةى‬ ‫بليَين ئةنديَشةى رؤذئاوايي‪ ،‬و لةم ثةنجا‬ ‫دوايشدا ئةنديَشةى سةرتاسةرى جيهاني مؤديَرن‪ ،‬بة‬ ‫شيَوةيةك لة شيَوةكان لة ذيَر كاريطةرى ئةودا بووة‪.‬‬ ‫بةآلم وةك لة دواتردا باسي دةكةين ئةم كاريطةريية‬ ‫هةنديَك بةرزبونةوةو نزم بونةوةى بةخؤيةوة ديوة‪،‬‬ ‫ئةمرؤكة ناديدةطرتنى ئةو‬ ‫بي هيض طومانيَك‬ ‫بةآلم َ‬ ‫ِ‬ ‫كاريطةريانة بة هيض شيَوةيةك رةوا نيية‪.‬‬ ‫بؤ تيَطةيشتن لة ئةنديَشةى هةر فةيلةسؤفيَك هةميشة‬ ‫دةبيَت ئةوة لةبةرضاو بطرين كة خودي فةيلةسؤفةكة‬ ‫خؤى لةبةرامبةر ض مةسةلةية يان مةسةلةطةليَكدا‬ ‫بينيوةتةوة‪ .‬بونياديترين مةسةلةيةك كة نيضة لةو‬ ‫سةردةمةدا لة بةرامبةر جيهاني رؤذئاوادا دةيبينى‬ ‫بريتى بوو لةو قةيرانة َ‬ ‫قولة فةرهةنطي و فيكريةى كة‬ ‫ئةو لة دةستة واذةى «مةرطي خودا» و دةركةوتنى‬ ‫«نيهيليزم»دا خستويةتةروو‪ .‬نيضة ئ��ةوةى دةست‬ ‫نيشان كردبوو كة بيركردنةوةى سونةتيانةى دينى‬ ‫و ميتافيزيكي ئيعتبارو بةهاي نةماوةو بؤشاييةكي‬ ‫ثركردنةوةى‬ ‫دروست كردبوةو زانستى نويَش تواناى ِ‬ ‫نيية و بؤ ثاراستنى شارستانيةتى مرؤظايةتي كة ئةو‬ ‫ثيَى وابوو لة مةترسي راستةقينةداية‪ ،‬دةبيَت جيَنشين‬ ‫يان َ‬ ‫ئةلتةرناتيفيَك بؤ ئةو ديدطا ئايني و فةلسةفيانةى‬ ‫ثيَشوو ثةيدا بكريَت‪.‬‬ ‫بؤ ئةم مةبةستة‪ ،‬سةرةتا لة يةكيَك لةبةرهةمة‬ ‫سةرةتايةكانيدا «لة دايك بونى تراذيديا» روو لة‬ ‫�اوةرةدا بوو كة‬ ‫هونةرى طريكةكان كرد‪ ،‬ئةو لةو ب� ِ‬ ‫طةرانةوةى شكؤمةندي مرؤظي مؤديَرن بريتية‬ ‫كليلى ِ‬

‫‪66‬‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي‪2010‬‬


‫َ‬ ‫دلدانةوة ئاينى و َ‬ ‫طةرانةوة بؤ ئةو َ‬ ‫عةقلى و‬ ‫دلنيايية‬ ‫لة ِ‬ ‫عةمةليانةى كة ليَى بيَبةش بووةو دةبيَت لة هونةردا‬ ‫بطةريَن‪ .‬بةآلم بةرهةمةكاني دواترى نيضة وردة‬ ‫بؤى‬ ‫ِ‬ ‫طؤران و لة هونةر و ئستاتيكا و‬ ‫ئاراستةكةيان‬ ‫وردة‬ ‫ِ‬ ‫زمان ناسيي ميَذوويي كة ثسثؤريى تيَدا هةبوو‪ ،‬بةرةو‬ ‫فةلسةفةو بة تايبةتى رةخنةطرتن لة دياردة كؤمةآليةتي‬ ‫طؤرا‪ .‬لةم قؤناغةدا كة‬ ‫و فةرهةنطي و روناكبيرييةكان ِ‬ ‫لة راستيدا دوايين َ‬ ‫سالةكاني ذياني لةش ساغي ئةو‬ ‫بوو؛ ضونكة لة َ‬ ‫سالى ‪ 1889‬بة تةواوةتي شيَت بوو‪،‬‬ ‫بة بةهاترين بةرهةماني خؤى وةك (‪Also sprach‬‬ ‫‪Zarathustra ، Jenseits von Gut und Böse ، Aus‬‬ ‫‪dem Nachlass ، Die fröhliche Wissenschaft‬‬ ‫‪)، Unzeitgemäße Betrachtungen، Ecce hom‬‬ ‫نوسي‪ .‬لةم نوسينانةدا ئةوة دةردةك��ةون كة نيضة‬ ‫لةوباوةرةداية بؤ َ‬ ‫زالبوون بةسةر «نيهيليزم»دا‪ ،‬بة تةنها‬ ‫ِ‬ ‫دةست بةرداربوون لة ديدطا رةهاطةريية ئاينيةكان‬ ‫و ميتافيزيك بةس نين‪َ ،‬‬ ‫بةلكة دةبيَت بةتةواوةتي‬ ‫بطؤرين‪.‬‬ ‫َروانينمان بؤ ذيان و جيهان‬ ‫ِ‬ ‫تي ِ‬ ‫لة راستيدا مةبةستى نيضة لة «مةرطي خودا» ئةوةية‬ ‫كة ديدطاي ئايني مةسيحي و ئةخالقي مةسيحي‬ ‫سةبارةت بة جيهان كؤتايي ثيَهاتوة‪ .‬ئةو ثيَى واية ئةم‬ ‫تاوانة مةزنة «واتة كوشتنى خودا» بة دةستى مرؤظ‬ ‫َ‬ ‫هةوالةكةى نةطةيشتوةتة ئيَمة‪،‬‬ ‫رويداوةو بةآلم هيَشتا‬ ‫هةم راستييةكي فةرهةنطي و هةميش روداويَكى‬ ‫باوةرى ئةو دةبيَت ئةو راستية وةك‬ ‫فةلسةفيية و بة‬ ‫ِ‬ ‫بي بةزةيانة و لة رةط‬ ‫ثرةنسيثيَك لةبةرضاو بطيريَت و َ‬ ‫و ريشةوة هةموو شتيَك – هةر لة ذيان و جيهان و‬ ‫بوونى مرؤظايةتي و مةعريفةو ئةخالق و بةهاكان –‬ ‫سةرلةنوي َ‬ ‫هةلسةنطاندنيان بؤ بكريَتةوة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫دةبيَت ئةوة بةبير بهيَنينةوة لة نيَو اليةنطراني‬ ‫نيضة ئةو ريَكةوتنة نية كة ئاخؤ ئةو مةسةالنةى‬ ‫ئةو باسي ليَوة دةكات ريَك هةمان ئةو شتانةية كة‬ ‫فةيلةسؤفةكاني ثيَش ئةو و ثاش ئةو باسيان ليَوة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةليَك‬ ‫دةيليَت‬ ‫كردوة‪ ،‬يان بة الى كةمةوة ئةوةى‬ ‫مةسةلةى تازة دةركةوتةن‪ .‬ئةوةى ئاشكراية كةوا‬ ‫نيضة رةخنةى توندي لة زؤربةى فةيلةسؤفةكاني ثيَش‬ ‫خؤى و هاوضةرخي خؤى هةيةو خؤى لة بونيادي‬ ‫فكري ئةوان بة دوور دةطريَت‪ .‬ستايلى نوسينةكانيشى‬ ‫طرفتى تيَطةيشتن ليَيان زياتر دةكات‪ ،‬ضونكة هةنديَكجار‬ ‫رةمزي و شيكارى و هةنديَك جاريش زؤر جةدةلي و‬ ‫ثرة لة ئيستعارةو‬ ‫جاري واش هةية زؤر شاعيرانةو ِ‬ ‫داهيَناني ئةدةبي‪.‬‬ ‫سي شيَواز‬ ‫بةسةر يةكةوة فةيلةسؤفةكان بة‬ ‫َ‬ ‫ئايدياكاني نيضةيان ليَكداوةتةوة‪ .‬هةنديَك ئةويان بة‬

‫باوةرةدان كة نوسينةكاني‬ ‫جيدي وةرنةطرتوةو لةو‬ ‫ِ‬ ‫نةك بة تةنها نيشانةى مةرطي ئايدياى دينى و‬ ‫َ‬ ‫بةلكو نويَنةرى مةرطي فةلسةفةيةو‬ ‫ميتافيزيكي‪،‬‬ ‫خودي ئةو نيهيليستيَكي تةواوةو دةيةويَت لة ريَطةى‬ ‫داهيَناني ئةدةبي‪ ،‬ئةنديَشةكاني مرؤظ لة كؤتي مةسةلة‬ ‫ثةيوةنديدارةكاني مةعريفةو حةقيقةت دةرباز بكات‪.‬‬ ‫هةنديَكى ديكةيان بة ثيَضةوانةوة ئةويان زؤر بة جيدي‬ ‫باوةرةدان كة نيضة بةو سةرمةشقةى كة‬ ‫طرتوةو لةو‬ ‫ِ‬ ‫خستويةتيةروو فةلسةفةى خستوةتة سةر ريَطةيةكي‬ ‫َروانينةكاني ئةو بؤ حةقيقةت و‬ ‫َ‬ ‫نوي و شيَوازي تي ِ‬ ‫َ‬ ‫مةعريفةت‪ ،‬تاقة ريَطةية بؤ زالبوون بةسةر نيهيليزمدا‪.‬‬ ‫باوةري ثتةوي بةوة‬ ‫ئةوةى سةلميَنراوة كةوا نيضة‬ ‫ِ‬ ‫هةبوو كة تةفكيرى مرؤظ تواناى تةفسير و تةئويل‬ ‫كردني هةية و ئةو كةسانةى كة ثيَيان واية دةكريَت‬ ‫َ‬ ‫راستةوخؤ بطةن بة «حةقيقةت» خؤيان َ‬ ‫دةخةلتيَنن‪،‬‬ ‫هةل‬ ‫بي لةبةرضاو طرتنى ئةوةى حةقيقةت خؤى لة خؤيدا‬ ‫و َ‬ ‫ضؤنة‪ ،‬بة هةر َ‬ ‫حال مةعريفةتى ئيَمة بةرهةمي تةفسيرو‬ ‫وةرطرتنى ئيَمةية لة حةقيقةت‪ .‬بؤية‪ ،‬ئةو كارةى كة‬ ‫سةرلةنوي ثيَداضونةوة‬ ‫بة ئيَمة دةكريَت بريتية لة‬ ‫َ‬ ‫برواى نيضة طرنطترين‬ ‫بة‬ ‫بةو بةهايانةى كة هةمانة‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ريَطة بؤ ئةوة بريتية لة جينؤلؤذيا‪ ،‬واتة ليَكؤلينةوة‬ ‫لةوةى كة تةفسيرو وةرطرتن و بةهاكاني ئيَمة لة‬ ‫كويَوة سةرضاوةيان طرتوة‪ .‬لة اليةكي ديكةوة‪ ،‬دةبيَت‬ ‫لي َ‬ ‫َروانين «؛ ضونكة‬ ‫َكؤلينةوة بكةين لة «روانطة» يان «تي ِ‬ ‫ئةطةر حةقيقةتي رةها بةالى كةمةوة بؤ بونةوةريَكى‬ ‫وةك ئيَمة وجودي نةبيَت‪ ،‬ئةوةى ثيَى َ‬ ‫دةليَن حةقيقةت‬ ‫َروانينةكاني‬ ‫حةتمةن طريَدراوةتة روانطة يان تي ِ‬ ‫ئيَمةوة‪ .‬بةآلم ئةوة كؤتايي ضيرؤكةكة نيية‪ .‬راستة‬ ‫َ‬ ‫َروانين‬ ‫هيض مةعريفةتيَك‬ ‫بةتال نيية لة تةفسير و تي ِ‬ ‫َ‬ ‫بة شيَوةيةكي رةها‪ ،‬بةآلم بة ليَكؤلينةوةى وردتر لة‬ ‫َ‬ ‫َروانينةكان‪،‬‬ ‫ئةسلى بةهاكان و ثشكنينى زياتر لة تي ِ‬ ‫دةتوانين شيَوةى بيركردنةوةى خؤمان بطةيةنينة‬ ‫ئاستيَك كة هةم بؤ ثةيوةنديية كؤمةآليةتي و هةميش‬ ‫بؤ ثةيوةنديمان لة َ‬ ‫طةل جيهاني سروشت تيَطةيشتنيَكى‬ ‫َ‬ ‫قولتر و باشترمان هةبيَت و خؤمان دورخةينةوة لة‬ ‫مةترسيةكاني ثوضطةرايي كة بة هؤى هةرةسهيَناني‬ ‫بةها ئاينى و فةلسةفية سونةتيةكانةوة توشى هاتوين‪.‬‬ ‫َ‬ ‫قولتر كة نيضة ثاش ئينكاركردني‬ ‫تيَطةيشتنيَكي‬ ‫خوا و جةوهةري رؤح ثيَي طةيشت لة دوو بنةماى‬ ‫سةرةكيدا كورت دةكريَتةوة‪ :‬يةكيَكيان ئيرادةى‬ ‫ثشت بةستوو بة هيَز‪ ،‬ئةوي ديكةشيان بريتى بوو لة‬ ‫طةرانةوة يان دوبارةكردنةوةى ئةبةدي‪ .‬بةداخةوة‬ ‫ِ‬ ‫هةردوكيان توشي بةد َ‬ ‫حالى بوون و بةد تةعبيركردن‬ ‫و بةد بةكارهيَنان هاتوون‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي ‪2010‬‬

‫‪67‬‬


‫ئةوةى نيضة لةبارةى ئةو دوو شتة وتوني بة هيض‬ ‫شيَوةيةك رؤشن نيية و بة تةموو مذاويي ماونةتةوة و‬ ‫ليَرةشدا تواناى شيكردنةوةيمان نية‪ ،‬بةآلم مةبةست لة‬ ‫ئيرادةى ثشت بةستوو بة هيَز ئةوةية كة هةر بةشيَك‬ ‫لة سروشت بةبةردةوامي لة روثيَوكردن و َ‬ ‫جولةداية‬ ‫لة ثيَناوي زيادكردني هيَزي خؤى لة ضاو بةشةكاني‬ ‫ديكةدا‪ .‬ئةم وةزةية لة مرؤظةكاندا دةكريَت لة شيَوةى‬ ‫جياجيادا – ويَرانكةر يان دروستكةر‪ -‬دةركةويَت و‬ ‫يةكيَك لة ويَنةكاني بريتية لة ناوةندة سياسيي و ئاينى‬ ‫و هونةرى و ئةخالقي و فةلسةفيةكان‪ .‬مةسةلةى‬ ‫دةسوريَتةوة‬ ‫دوبارةبونةوةى ئةبةدي لة هةمان تةوةردا‬ ‫ِ‬ ‫َروانينى سةلميَنراو يان‬ ‫مةبةست ليَي بريتية لة تي ِ‬ ‫َ‬ ‫سةرةراى هةموو هةلضوون و‬ ‫اليةنطري كردني ذيانة‬ ‫ِ‬ ‫داضونةكاني‪.‬‬ ‫«سؤثةرمان» يان «سؤثةر مرؤظ» – بة ماناى‬ ‫ئ��ةط��ةرى دةركةوتنى مرؤظطةليَك كة لة رووى‬ ‫سةربةخؤيي و داهيَنانةوة باآلتر بن لة «ميَطةل»‪-‬‬ ‫يةكيَكي ديكةية لةو بيرؤكانةى نيضة كة كاريطةرى‬ ‫َ‬ ‫قولى هةبووة لةسةر هونةرمةندان و بيرمةنداني دواى‬ ‫خؤى‪.‬‬ ‫لةم كورتة باسةدا ناتوانريَت بة شيَوةيةكي وردتر‬ ‫باس لة ئةنديَشةكاني نيضةو لق و ثؤثةكاني بكريَت‪،‬‬ ‫بةآلم دةكريَت بة ريَطوزةريَكيش بيَت قسة لةسةر توانا‬ ‫و كاريطةرى ئةو لةسةر بوارى ثراكتيكى و تيؤري‬ ‫بكةين‪ .‬دةبيَت ئةوةش َ‬ ‫بليَن كة كاريطةرييةكاني نيضة‬ ‫لة هةموو كاتيَكدا ثيَشوازي ليَوة نةكراوة‪ ،‬هةنديَك‬ ‫باوةرةدا بووة كة نيضة‬ ‫نوسةرى وةك ئالن بلؤم لةو‬ ‫ِ‬ ‫بةهاكاني بردوةتة مةيداني ريَذةييةوةو ويَراني كردون‬ ‫َ‬ ‫(فةزيلةت و رةزيلةت‪،‬‬ ‫و ضةمكة بونياديةكاني ئةخالق‬ ‫باش و خراث و خواناسي ‪..‬هتد) خستوةتة بةر طومان‬ ‫و ثرسيارةوة و ميَشكى الوةكاني توشى فةساد‬ ‫ئةمرؤكة كتيَبةكاني‬ ‫سةرةراى ئةوةش‬ ‫كردوة‪ .‬بةآلم‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫نيضة لة هةموو كات و زةمانيَك زياتر خويَنةريان‬ ‫هةية بؤ تيَطةيشتن لة زؤر لة قوتابخانة فةلسةفية‬ ‫هاوضةرخةكانى وةك ثؤست مؤديَنريَتة و ثؤست‬ ‫بطريَينةوة سةر ئةنديَشةكاني ئةو‪.‬‬ ‫بونيةويةت دةبيَت ِ‬ ‫َ‬ ‫َثةربوونى ئةو سةدو ضةند سالة‬ ‫بةطشتى ثاش تي ِ‬ ‫لة مةرطي نيضة‪ ،‬دةكريَت كاريطةريةكاني ئةو بةسةر‬ ‫ضوار قؤناغدا دابةش بكريَت‪:‬‬ ‫‪.1‬لةسةرةتاى سةدةى بيستةم تاوةكو سةرةتاى‬ ‫جةنطي جيهاني دووةم‪.‬‬ ‫‪.2‬لة َ‬ ‫سالى ‪ 1939‬تا سةردةمةكاني جةنطي جيهاني‬ ‫دووةم‪.‬‬ ‫‪.3‬لة ثاش كؤتايي هاتنى جةنطي جيهاني دووةم‬

‫‪68‬‬

‫تاوةكو كؤتايي َ‬ ‫سالى ‪.1960‬‬ ‫‪.4‬لة َ‬ ‫ئةمرؤ‪.‬‬ ‫سالى ‪ 1970‬تاوةكو‬ ‫ِ‬ ‫لة سةردةمي جةنطي جيهاني دووهةمدا بة هؤى َ‬ ‫كةلك‬ ‫وةرطرتنى رذيَمى هيتلةر لة هةنديَك لة ضةمكةكانى‬ ‫نيضة بؤ تيؤرييةكاني تؤتاليتارى و رةطةزثةرةستانة‪،‬‬ ‫جؤريَك لة بةدبينى ريَذةيي سةبارةت بةو بة تايبةتي‬ ‫َ‬ ‫هةلدا‪ .‬بةدةر‬ ‫لة جيهاني زماني ئينطليزيدا سةرى‬ ‫لةو قؤناغة‪ ،‬لةسةرتاسةرى نيوةى يةكةمي سةدةى‬ ‫بيستةم ئةنديَشةكاني نيضة بة تةواوةتى بةسةر ذياني‬ ‫رؤشنبيرى ئؤرؤثادا بة تايبةتي ب��وارى ئةدةبيدا‬ ‫ديار بوو‪ .‬كةسانيَكى وةك طابريلة‪ ،‬دانونتسيو و‬ ‫ئشتفان طورطة ئةويان طةياندة ئاستى ثيَغةمبةرى‬ ‫و كاريطةرى ئةو لة هةموو ئةدةبياتي ئؤرؤثادا لة‬ ‫«تؤماس مان»ةوة تا دةطاتة سيمبوليستةكاني رؤسيا‬ ‫و ئسترينبرط و بيتز و رؤبرت موزيل و هيرمان هيَسة‬ ‫و برنادشؤ و تةنانةت موزيكسينةكاني وةك مالير و‬ ‫دليوس و ريضاردشتراوس بةدةردةكةويَت‪ .‬لي َ‬ ‫َكؤلينةوة‬ ‫َ‬ ‫فةلسةفيةكانيش سةبارةت بة نيضة لة ثةنجا سالى‬ ‫يةكةمي سةدةي بيستةم لة كارةكاني كارل ياسثرس‬ ‫و ماكس شيلر دةردةكةويَت و هايدطةريش لة َ‬ ‫سالى‬ ‫‪ 1936‬بؤ ‪ 1945‬لة طوتارةكانيدا باسى ليَوةكردوةو‬ ‫دواتر لة َ‬ ‫سالى ‪ 1961‬لة دوو بةرطدا بآلو بويةوة‪.‬‬ ‫باوةرةدا بوو كة دواين فةيلةسؤفي‬ ‫ياسثرس لةو‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫طةورةى سةردةماني رابردووة و لة طةل وكي‏يركة‏طور‬ ‫دوو نمونةى باآلى ئةو بيرمةندانةن كة تيَكؤشاون‬ ‫دذى ئةو بؤضونةى فةلسةفةى رؤذئاوا كة دةيةويَت‬ ‫هةموو شتيَكى نا عةقآلني بباتة بازنةى عةقآلنيةتيةوة‪.‬‬ ‫ثيَيان وابوو كة مةعريفةى مرؤظايةتي شتيَك نية جطة‬ ‫لة تةعبير و تةفسيركردن و سةردةمي ريَزطرتنى رةها‬ ‫لة عةقآلنيةت و حةقيقةتى سةربةخؤ لة مرؤظ بة‬ ‫ثرسياريَك دةستى ثيَكردوة‪.‬‬ ‫بةآلم بة بؤضوني هايدطةر ثيَى واية ريشةى بونيادي‬ ‫لة فةلسةفةى نيضة بريتية لة قسةكردن لة هيَز و هةر‬ ‫بابةتيَكى ديكة لة نوسينةكانيدا لق و ثؤثي ئةو بابةتةية‪.‬‬ ‫بةآلم بؤ ثةيبردن بة ئةنديَشة ئةساسيةكاني نيضة‪،‬‬ ‫دةبيَت ئةو ئيرادةييةى كة ثشت بة هيَز دةبةستيَت لة‬ ‫َ‬ ‫طةل سةرضاوةى تيكرارى ئةبةدي لةبةرضاو بطرين‪.‬‬ ‫برواى هايدطةر‪ ،‬دةبينين ئيرادةى ثشت بةستو بة‬ ‫بة ِ‬ ‫هيَز لة ضوارضيَوةى زاراوة سونةتية فةلسةفيةكاندا‬ ‫طةرانةوة يان تيكرارى‬ ‫ناوةرؤكي هةية و‬ ‫هةمان‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ئةبةدي يةكسانة بة وجود؛ يان بة بة ثيَي زاراوةكاني‬ ‫كانت‪ ،‬ئيرادةى ثشتبةستو بة هيَز «نومن»ة (مةبةست‬ ‫لة نومن ئةو شتةيةكة لة ريَطةى ئةزمونةوة قابيلى‬ ‫دةرك ثيَكردن نيية)‪ .‬و تيكرارى ئةبةديش دياردة يان‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي‪2010‬‬


‫«فنومن»ة(ئةوةى لة ريَطةى ئةزموونةوة قابيلى دةرك‬ ‫ثيَكردنة) ئيرادةى ثشت بةستو بة هيَز‪ ،‬بونة و تيكرارى‬ ‫ئةبةديش بونةوةرةكانة لة دونياى هةست ثيَكراو‪.‬‬ ‫باوةرةدا بوو كةوا نيضة بة يةكخستنى‬ ‫هايدطةر لةو‬ ‫ِ‬ ‫ئةو دوو ضةمكة طةيشتوةتة جةوهةرى مؤديَرنيَتةو بؤ‬ ‫َ‬ ‫كةمالةوة حةقي خؤى ثيَداوة‪.‬‬ ‫بةوثةرى‬ ‫يةكةمين جار‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫لةم بابةتةدا ناتوانين بة دريَذى باس لةو ليَكؤلينةوة‬ ‫ئالؤزةى هايدطةر بكةين‪ ،‬ئةوةندة بةسة َ‬ ‫َ‬ ‫بليَين كة بة‬ ‫�اوةرى ئةو نيضة ثرؤذةى ميتافيزيكى فةلسةفةى‬ ‫ب� ِ‬ ‫رؤذئاوا كة لة ئةفالتؤنةوة دةستى ثيَكردبوو كؤتايي‬ ‫بي مانايةكةى ئاشكرا دةكات و لة جياتي‬ ‫ثيَهيَنا و َ‬ ‫َ‬ ‫زالبوون بةسةر نهيليزم خؤى لةم دؤسيَيةدا ‏ طرفتار‬ ‫دةبيَت‪.‬‬ ‫وةك ثيَشتر وتمان هةرضةندة كتيَبةكةى هايدطةر‬ ‫َ‬ ‫سالى ‪ 1961‬بآلوكرايةوة‪ ،‬بةآلم‬ ‫لةبارةى نيضة لة‬ ‫ناوةرؤكةكةى بريتى ب��وون لةو وتارانةى كة لة‬ ‫ِ‬ ‫سالةكاني ‪ 1936‬بؤ ‪ 1945‬نوسيبونى‪ .‬لة َ‬ ‫َ‬ ‫سالى ‪1945‬‬

‫نيضة كيَشابووى لة دةيةكاني ‪ 1950‬و ‪ 1060‬و ‪1970‬‬ ‫كاريطةرترين ويَنة بوو‪.‬‬ ‫�وي» زياتر لة‬ ‫ئ��ةوةى ثيَى دةوتريَت «نيضةى ن� َ‬ ‫بةرهةمي نوسةرة فةرةنسيةكاندا دةركةوت‪ .‬تةنانةت‬ ‫ن��وي» دةوت��رَي��ت‪« ،‬نيضةى‬ ‫زؤر ج��ار بة «نيضةى‬ ‫َ‬

‫لةسةرتاسةرى نيوةى يةكةمي سةدةى بيستةم‬

‫ئةنديَشةكاني نيضة بة تةواوةتى بةسةر ذياني‬ ‫رؤشنبيرى ئؤرؤثادا بة تايبةتي بوارى ئةدةبيدا‬ ‫ديار بوو‪ .‬كةسانيَكى وةك طابريلة‪ ،‬دانونتسيو و‬ ‫ئشتفان طورطة ئةويان طةياندة ئاستى ثيَغةمبةرى‬ ‫و كاريطةرى ئةو لة هةموو ئةدةبياتي ئؤرؤثادا‬ ‫لة «تؤماس مان»ةوة تا دةطاتة سيمبوليستةكاني‬

‫بةوالوة واتة ثاش جةنطي جيهاني دووهةم بؤضونة رؤسيا و ئسترينبرط و بيتز و رؤبرت موزيل و هيرمان‬ ‫فةلسةفيةكاني نيضة لة اليةن رايطشتيةوة طرنطي‬ ‫هيَسة و برنادشؤ و تةنانةت موزيكسينةكاني وةك‬ ‫َ‬ ‫«والتر‬ ‫ثيَدرا‪ .‬لةوانةية دامةزريَنةرى ئةو كارةش‬ ‫كافمن» بيَت كة لة ئةمريكا كتيَبيَكى بة ناوي «نيضة‪ :‬مالير و دليوس و ريضاردشتراوس بةدةردةكةوَيت‪.‬‬ ‫َ‬ ‫دةجال» نوسيى و دواتريش بة‬ ‫فةيلةسؤف‪ ،‬دةروناس‪،‬‬ ‫وردي بةرهةمةكاني نيضةى شيكردةوة‪ .‬ئةم رووداوة ليَكؤلَينةوة فةلسةفيةكانيش سةبارةت بة نيضة لة‬ ‫زؤر بة خيَرايي لة ئةمريكاوة طوازرايةوة بؤ ئيتالياو ثةنجا سالَى يةكةمي سةدةي بيستةم لة كارةكاني‬ ‫فةرةنسا و َ‬ ‫ئةلمانيا و بو بة سةرةتايةك بؤ دووبارة‬ ‫سةرلةنوي خولقاندنةوةى نيضة لةبةرهةمي كارل ياسثرس و ماكس شيلر دةردةك��ةويَ��ت و‬ ‫دؤزينةوةو‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫فةيلةسؤفة هاوضةرخةكاني فةرةنسا و دةكريَت بليَن هايدطةريش لة سالى ‪ 1936‬بؤ ‪ 1945‬لة طوتارةكانيدا‬ ‫ئةمان نيضةيةكي ديكةيان بةو تام وضيَذةى كة خؤيان‬ ‫باسى ليَوةكردوةو دواتر لة سالَى ‪ 1961‬لة دوو‬ ‫دةيانويست داهيَنا‪.‬‬ ‫لة قؤناغي دواى جةنطي جيهاني دووهةم زؤربةى بةرطدا بآلو بويةوة‪.‬‬ ‫ئةو باسانةى كة لةبارةى نيضةوة دةكران ثةيوةنديان‬ ‫ناراستةوخؤى‬ ‫ب��ة ك��اردان��ةوةى راس��ت��ةوخ��ؤ و ِ‬ ‫َراية‬ ‫ي‬ ‫وةرط‬ ‫هايدطةر‬ ‫طرنطةكةى‬ ‫َبة‬ ‫ي‬ ‫كت‬ ‫فةرانسةوي»‪.‬‬ ‫نيضة‪.‬‬ ‫بة‬ ‫سةبارةت‬ ‫شيكردنةوةكاني هايدطةر بوو‬ ‫ِ‬ ‫دةسكةوتى طةورةى َ‬ ‫والتر كافمن بريتى بوو لةوةى سةر زماني فةرةنسايي‪ ،‬زؤرب��ةى بةرهةمةكاني‬ ‫لة دةي��ةى ‪ 1950‬نيضةناسى ب��ةرةو ئاراستةيةكي نوسةرة فةرةنسةويةكان دةرهاويشتةى تةفسيرةكةى‬ ‫�وي ب��رد‪ .‬ئةو ئةيويست بؤ دونياى روونكاتةوة هايدطةرن‪ .‬بةآلم لةوانةية طرنطترين مةسةلة سةبارةت‬ ‫ن� َ‬ ‫�وي ئ��ةوة بيَت كة ثيَضةوانةى كافمن‬ ‫دةركةوتنى نيضة بؤ خؤى روداويَكى مةزني ميَذوويية بة نيضةى ن� َ‬ ‫و دةبيَت ئةنديَشةكاني ئةو نةك هةر نةتةوةيةك يان كة نيضةى بة ميراتطرى سةردةمي رؤشنطةرى لة‬ ‫سةرقال بكات‪َ ،‬‬ ‫َ‬ ‫بةلكو دةبيَت سةدةى هةذدةيةم ناساندبوو‪ ،‬فةرةنساييةكاني وةك‬ ‫فةيلةسؤفةكان بةخؤيةوة‬ ‫َ‬ ‫هةموو مرؤظةكان لة هةركويَيةكدا بن ثيَيوة سةرقاأل ذرذ باتاى‪ ،‬ذيل دولوز‪ ،‬فوكؤ و ليوتار لة بيست سالى‬ ‫بةبرواى ئةو ئيرادةى ثشت بةستو بة هيَز كة رابردودا ئةو مةسةلةيان رةت دةكردةوة‪ .‬بيرمةنداني‬ ‫بن‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫بناغةى سةرةكي فةلسةفةى نيضةية‪ ،‬بنةمايةكي سةردةمي رؤشنطةرى ثيَيان وابوو بيركردنةوةى‬ ‫ناسياسييةو ئامانج ليَي َ‬ ‫زال بونى شةخسي و وجودية راست كارى راستى ليَدةكةويَتةوة‪ .‬بةآلم ئةو كةسانةى‬ ‫بةسةر خوددا‪ .‬ئةو ويَنةيةى كة كافمن لةسةر لةسةر ناومان هيَنان َ‬ ‫دةليَن شتيَك نيية بةناوي راست و‬ ‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي ‪2010‬‬

‫‪69‬‬


‫لةبنةرةتدا ئةخالقي‬ ‫ناراسيتى رةها بؤ نيضة و ئةو‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ةمرةوي ريَذةيي‪.‬‬ ‫بردوةتة قةل ِ‬ ‫لةرووى ميَذووييةوة لةوانةية بتوانين َ‬ ‫بليَين طرنطترين‬ ‫َ‬ ‫خالى وةرضةرخان لة نيضةناسيدا‪ ،‬روداوة ضارةنوس‬ ‫شؤرشى خويَندكاراني فةرةنسا بوو‪.‬‬ ‫سازةكاني ‪ 1968‬و‬ ‫ِ‬ ‫ذيل دولوز لة َ‬ ‫سالى ‪1973‬دا نوسي «ئةطةر بثرسن نيضة‬ ‫َ‬ ‫ضي بةسةرهاتووة‪ ،‬لة وةآلمدا دةليَم ‪»:‬لةو الوانة بثرسن‬ ‫ئةمرؤ نيضة دةخويَننةوة‪ .‬ئةو شتةى كة ئةو الوانة لة‬ ‫كة‬ ‫ِ‬ ‫نيضةدا دةيدؤزنةوة ئةو شتة نيية كة نةوةى سةردةمي‬ ‫من دياندؤزيةوة‪ .‬دةثرسيت بؤ ميوزيكسيَن و ويَنةكيَش و‬ ‫َ‬ ‫سةرقالن؟ وآلمةكة سادةية‪.‬‬ ‫فيلمسازة الوةكان بة نيضةوة‬ ‫نةوةى دةيةى ‪ 1960‬بؤيان دةركةوتبوو كة نيضة هةمان‬ ‫ئةو ثيَغةمبةرة دذ بة فةرهةنطةية كة دةبزواو دةبيَت تيَدا‬ ‫بة دواى شادةمارى َ‬ ‫اوكي و ثةشيَوي و نيهيليزم‬ ‫ةر َ‬ ‫دل ِ‬ ‫بطةريَيت»‪.‬‬ ‫ِ‬

‫‪70‬‬

‫بةشيَوةيةكي طشتى لة فكرى فةرةنسي ثاش جةنطي‬ ‫سي قؤناغي يةك لة دواى‬ ‫جيهاني دووةم دةكريَت‬ ‫َ‬ ‫يةك جيابكةينةوة‪ .‬يةكةميان ئةطزيستانسياليزم لة‬ ‫دةيةكاني ‪ 1940‬و ‪ 1950‬زياتر لة كارةكاني سارتةر و‬ ‫مرلوثونتى دةركةوت و ئيلهامي لة هوسرل و هايدطةر‬ ‫و ثاشان ماركس وةرطرتووة‪ .‬ثيَى دةوتريَت «زةواجي‬ ‫دياردةناسي و ماركسيزم»‪ .‬سةرضاوةى ئيلهامي قؤناغي‬ ‫دووةم‪ ،‬واتة بونيةويةت كة لة سةرةتاى َ‬ ‫سالي ‪1960‬‬ ‫دةركةوت بريتى بوو لة كارةكاني زماناسي سويسرايي‬ ‫فردينان دوسوسور‪ .‬بونيةويةكاني وةك كلودي لوي‬ ‫بي‬ ‫شتراوس و ذاك الكان و لويي ئالتوسير كة زؤر َ‬ ‫باوةر بوون بة دياردةناسي ‪ .‬ئةوانة الى خؤيانةوة بة‬ ‫ِ‬ ‫شيَوازي سوسور رويانركردة مرظناسي و دةروناسي و‬ ‫ئابورى سياسي‪ .‬كاتيَك بنويةويةكان رويان كردة فرؤيد‬ ‫و ماركس طونجانيَك دروست بوو لة َ‬ ‫طةل تيؤريةكاني‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي‪2010‬‬


‫هايدطةر سةبارةت بة نيضة و ريَطة بؤ دةركةوتنى‬ ‫قؤناغي سيَيةمى ئةنديَشةى فةرةنسايةكان‪ ،‬واتة «ثاش‬ ‫بونيةويت» خؤش بوو‪.‬‬ ‫دةبيَت ئةوة بليَم ليَرةدا مةبةستم لة زاراوةى «ثاش‬ ‫بونيةويةت» تةنها لةبةراليةنة ميَذووييةكةيةتى واتة‬ ‫ئةوةى ثاش بونيةويةت هات‪ .‬لةمبارةوة زياتر زاراوةى‬ ‫«بونيادشكان» بةكارديَت كة ناويَكة بؤ ئةو ستايلي‬ ‫شيكردنةوة و فةلسةفيةى كة بة تةنها فةيلةسؤفيَكى‬ ‫ث��اش مؤديَنيَتة وات��ة ذاك دري��دا ب��ةك��ارى دةهيَنا‪.‬‬ ‫كؤكردنةوةى ئةنديَشةى هاوضةرخي فةرةنسايي لة‬ ‫ضوارضيَوةى «بزوتنةوة»يةك بة تةنيايي َ‬ ‫خالي نيية لة‬ ‫مةترسيي و خودي بيرمةنداني فةرةنسايي خؤيان لةم‬ ‫جؤرة ستراتيذيةتة دورطرتووة‪ .‬بةآلم ئةطةر بتوانريَت‬ ‫بي طومان ئةوة‬ ‫روخساريَكى يةكطرتوويان ثيَبدريَت‪َ ،‬‬ ‫نيضةية كة دةتوانيَت كؤيان كاتةوة‪ .‬هةروةها روكردنة نيضة‬ ‫طرنطترين َ‬ ‫خالى جياوازي ثاش بنويةويةكاني فةرةنساية‬ ‫لة بونيةويي و ئةطزيستانسياليزمةكان‪ .‬بةآلم خودي ئةم‬ ‫روكردنة لة ئةنديَشةى دوو دةستة لة ثاش بونيةويةكان‬ ‫بة شيَوةيةكي ط��ةورة دةردةك��ةوَي��ت‪ :‬يةكةميان ئةو‬ ‫كةسانةى كة فةلسةفةى نيضة لة ناوياندا بابةتي تةفسيرو‬ ‫تةئويل كردنة و ئةو ضةمكة مةزنانةى الى نيضة – وةك‬ ‫طةرانةوةى ئةبةدي و‬ ‫ئيرادةى ثشت بةستو بة هيَز و ِ‬ ‫نيهيليزم و سؤثةرمان – بة هةمان شيَوازي سونةتى‬ ‫َ‬ ‫دةكؤلنةو تةفسيرى بؤ دةكةن‪ .‬دةستةى دووةم‬ ‫ليَى‬ ‫ئةو كةسانةن كة بؤ طةشة ثيَداني تيؤرييةكاني خؤيان‬ ‫َ‬ ‫كةلك لة نيضة وةردةطرن‪ .‬دةكريَت ئاماذة بة طرنطترين‬ ‫كةسةكاني ئةم دةستةية كة «ميشيَل فؤكؤ و ذاك دريدا»‬ ‫ية بكةين‪ .‬دريدا وةك َ‬ ‫خالى وةرضةرخان يان سةكؤي‬ ‫فرين َ‬ ‫كةلك لة بةرهةمة زؤرةكاني نيضة وةردةطريَت لة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ثيَناوي دةستوثةنجة نةرمكردن لة طةل خويَندنةوةكاني‬ ‫هايدطةر بؤ نيضة‪.‬‬ ‫بةبي‬ ‫لةبةرهةمةكاني فؤكؤدا كةسايةتي ميحوةرى‬ ‫َ‬ ‫هيض طومانيَك نيضةية و سةرتاسةرى نوسينةكاني‬ ‫َ‬ ‫سالى ‪ ،1971‬فؤكؤ بابةتيَكى بة‬ ‫بة نيضة بارطاوين‪ .‬لة‬ ‫ناوي «نيضة و جينؤلؤذياو ميَذوو» دةنطدانةوةى زؤرى‬ ‫برواى ئةو ميَذوو‪ ،‬لة روانطةى سةرئةنجام‬ ‫هةبوو‪ .‬بة ِ‬ ‫و دةرئةنجامةكةيةوة تةماشاي روداوةك��ان دةكات و‬ ‫لة ثيَشدا ماناكةى دةزانيَت‪ .‬بةآلم جينؤلؤذيا ئاطاي لة‬ ‫ريَكةوتى رووداوةكان و ضانس و َ‬ ‫هةلكةوتةو‪ .‬جينؤلؤذيا‬ ‫َ‬ ‫«هةلسان» و»سةرضاوةطرتن» و «زايين»ة‪ ،‬واتة‬ ‫كارى بة‬ ‫سةرضاوةى ئةخالق و زوهد و رياززةت يان عةدالةت و‬ ‫ثاداشت وسزا ديَت‪ .‬فؤكؤ َ‬ ‫دةليَت ئةم جؤرة شيكردنةوة‬ ‫جينؤلؤذياى نيضة بة تايبةتي لة جينؤلؤذيا ئةخالق –‬ ‫ئةوة دةردةخات كة هيض نهيَنييَك يان زاتيَك لة دةرةوةى‬ ‫زةم��ةن نيية‪ .‬تةنيا نهيَنيةك ئةوةية كة زاتيَك نيية‬

‫ئةطةريش هةبيَت بةش بةش لةو شتانةى كة ثيَى نامؤية‬ ‫برواى فؤكؤ جينؤلؤذياي نيضة ئةو‬ ‫دروست بووة‪ .‬بة ِ‬ ‫دةرةخسيَنيَت كة كة ثةى ببةينة َ‬ ‫هةلةو‬ ‫ئيمكانيةتةمان بؤ ِ‬ ‫َ‬ ‫بي ويَنة‪ .‬بةم شيَوةية تيَدةطةين ئةوةى‬ ‫هةلسةنطاندنى َ‬ ‫ثيَمان وابوو ثيرؤزةو نابيَت طؤمانمان ليَى هةبيَت‪ ،‬لة‬ ‫َ‬ ‫كؤمةليَك رووداوي بةريَكةوت بووة‪.‬‬ ‫حةقيقةدا بةرهةمي‬ ‫قسةكردن لةسةر ثةيوةندي نيَوان نيضةو بيرمةندة‬ ‫هاوضةرخة فةرةنساييةكان كؤتايي نايةت‪ .‬مةبةستمان‬ ‫تةنها ثيشانداني هيَ‬ ‫َلة طشتيةكاني ئةو ثةيوةنديانةبة‪.‬‬ ‫بةآلم ثيَش ئةوةى كؤتايي بةم باسة بهيَنين‪ ،‬خراث نيية‬ ‫طةر قسةيةك لةسةر ثةيوةندي نيضةو ماركسيزم بكةين‪.‬‬ ‫سةبارةت بةوةى نازييةكان نيضةيان ال ثةسةندة شتيَكي‬ ‫ئاسايية‪ .‬بةآلم كؤمةنيستةكان بة هيض شيَوةيةك ئةويان‬ ‫َ‬ ‫قةيول نةبوو‪ .‬يةكيَك لة تيؤريزانة ماركسيةكان بة ناوي‬ ‫ثي‬ ‫َ‬ ‫«جؤرج لوكاض» هيمةتيَكى زؤرى بؤ ليَداني نيضة بةخةرجدا‪،‬‬ ‫عةقل» كة َ‬ ‫َ‬ ‫سالى‬ ‫لة كتيَبة بةناوبانطةكةيدا «ويَرانكردني‬ ‫‪ 1952‬ضاثكرا‪ ،‬بةرهةمةكاني نيضةى بة بةربةستيَكى‬ ‫هةميشةيي لة ب��ةردةم ماركسيزم و سؤسياليزم لة‬ ‫َ‬ ‫لةوباروةرةدا بوو والتر‬ ‫قةلمدا و مةحكومي كرد‪ .‬لؤكاض‬ ‫ِ‬ ‫كافمن َ‬ ‫هةلةى كردوة كاتيَك نيضةى داوةتة َ‬ ‫ثال هيطل‬ ‫و سةردةمي رؤشنطةرى‪ ،‬ضونكة نيضة ئينكارى عةقلَ‬ ‫و مةعريفةت دةكات و تةنها دةكريَت لة الى خراثترين‬ ‫غةريزة حةيواني و وةحشيانةيةكاندا كةسيَكى ثةسةند‬ ‫بيَت‪ ،‬هةموو فةلسةفةكةى ئةو ثوض و طةنيوة و درؤية‪.‬‬ ‫َ‬ ‫هةلطرى راستى‬ ‫ئةو كةسانةى كة ماركسيزميان بة‬ ‫زانستى دةزاني بة َ‬ ‫دل و طيان طويَيان لةو قسانة دةطرت‪،‬‬ ‫َ‬ ‫بةآلم لة دةيةى ‪ 1960‬دوو دلى دةستى ثيَكرد و ثاش‬ ‫َ‬ ‫هةلوةشانةوةى سؤفيةتيش لة دةيةي ‪ 1990‬لؤكاض بوو‬ ‫دؤراوي ئةو طةمةية‪ ،‬نةك نيضة‪.‬‬ ‫بة ِ‬ ‫بةرهةمي قسةكانمان بة زماني س��ادة بؤ ئةو‬ ‫كةسانةى كة فةيلةسؤف نين ئةوةية‪ :‬ئةوة سةلماوة‬ ‫كة نيضة ويَرانكةرة‪ ،‬هةميشة ئةتوانيَت ئةوة دةرخات‬ ‫باوةرةكاني تؤ راست نيين‪ .‬ئةو كار لةسةر ئةوة‬ ‫كة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫باوةرةى كة هةيانة لةق بكات‪،‬‬ ‫دةكات ئيماني خةلك بةو‬ ‫ِ‬ ‫دةليَت راست ئةوةية كة بةالى تؤوة راستة‪ .‬بة َ‬ ‫َ‬ ‫دلنيايةوة‬ ‫كةسيَك كة َ‬ ‫َ‬ ‫عةقل ثيَوةرى حةق و حةقيقةت نيية‪،‬‬ ‫دةليَت‬ ‫َ‬ ‫كؤلةكةى ئةخالق دةلةقيَنيَتةوة‪ .‬بؤية‪ ،‬ئةطةر تةماشايةكي‬ ‫دةوروبةرتان بكةن و هةست بكةن كة زةوي لة ذيَر‬ ‫َروانينتان بؤ نيضة‬ ‫ثيَتان دةلةرزيَت‪ ،‬باشتر واية هةمان تي ِ‬ ‫هةبيَت كة لةوانةية لةم سةردةمي نويَيةدا طرنطترين‬ ‫َ‬ ‫«بةلطة»ي سةرضاوةى ئةو لةرزينة بيَت‪.‬‬ ‫سةرضاوة‪ :‬دةقي وتاريَكى عزةت اهلل فوالدوند لة‬ ‫فةرهةنطسةراى تاران لة ‪1382/11/20‬‬ ‫وةرطيَراني‪ :‬عةدنان محمود‬ ‫***‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي ‪2010‬‬

‫‪71‬‬


‫ئةنديَشةكاني‬ ‫نيضة‬

‫تةرانة جوانبةخت‬

‫‪72‬‬

‫نيضة لةكتيَبى (ئةوديو ضاكةء خراثة)دا ئةوةى خستووةتة روو‪ ،‬كة‬ ‫ثيَويستة لةئةنديَشةى فةلسةفيدا دوورى لة دؤطماتيزم بكريَت‪ .‬نيضة‬ ‫طةران بة دواى‬ ‫راستيطةرايية رةهاكةى ئةفالتؤن دةخاتة ذيَر ثرسيار و ِ‬ ‫ضاكةء راستيى رةهادا بة ثوض دةزانيَت‪ ،‬بؤية وتويةتى‪ :‬بؤ مرؤظ كار و‬ ‫بيركردنةوةى بنضينةيتر لة َ‬ ‫طةران بووة بة دواى‬ ‫هةلسةنطاندنى راستى‪ِ ،‬‬ ‫بةهاكانى راستيداء ميتافيزيسييةنةكان هةموويان لة دوى بةهادانان بؤ‬ ‫لةمرووةوة نيضة َ‬ ‫دةليَت ثيَويستة طومان‬ ‫ضةمكة دذ بة يةكةكان بوون‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫لة ناكؤكيية جوت رةهةنديةكان بكريَت‪ ،‬ضونكة نيضة ثيَيواية كة ئةطةرى‬ ‫بنةرةتدا ثةيوةنديدارى يةكدى‬ ‫ئةوة هةية ناكؤكيية جوت اليةنةكان لة‬ ‫ِ‬ ‫بنء وةك يةك بن‪ .‬لة فةلسةفةدا بابةتى ديار‪ ،‬يان روون بةهايان لة‬ ‫بابةتة ناديارةكان زياترة‪ ،‬هةر بةو جؤرةى‪ ،‬كة بةهاى ريَذة لة راستى‬ ‫كةمترة‪ .‬طةرضى نيضة ئةوةش دةخاتة روو‪ ،‬كة ئةطةرى ئةوة زؤرة ئةو‬ ‫روالةتى بن‪ .‬لة روانطةى نيضةوة َ‬ ‫َ‬ ‫جؤرة بةهاثيَدانانة َ‬ ‫هةلةبوونى‬ ‫هةلةء‬ ‫بريارى‬ ‫بريارة رةت بكةينةوة‪ ،‬ضونكة ِ‬ ‫برياريَك نابيَتة هؤى ئةوة‪ ،‬كة ئةو ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫هةلة بؤ ذيانى مرؤيى بةثيَويست دةزانيَتء رةتكردنةوةيان بة ماناى‬ ‫رةتكردنةوةى ذيان ليَكدةداتةوة‪ .‬بؤية لة روانطةى نيضةوة فةلسةفةى‬ ‫ئةو ديو ضاكةء خراثة ثيَويستة‪.‬‬ ‫نيضة لة دذى سؤفييةكانةء بؤضوونةكانيان لة سةر بنةماى ئاشكرا‬ ‫بوونء َ‬ ‫طةرانى دةروونى (خؤيى) بة ثوض دةزانيَت‪،‬‬ ‫دلنيابوون بؤ بنةماى ِ‬ ‫بروايةداية ئةو كةسانة كة بؤ ئاشكرابوون‪ ،‬هؤكارى لؤذيكى‬ ‫بؤية لةو ِ‬ ‫َ‬ ‫بةهةلدا ضوون‪ ،‬ضونكة مرؤظ بة هؤى خواستى دةسةآلتةوة‬ ‫دةهيَننةوة‬ ‫لة دوى ناسينداية نةك بة هؤى تينويةتى بؤ ئاوةزى رةسةن‪ .‬نيضة‬ ‫رةخنة لة (كانت)ء (سثينؤزا) دةطريَت كة لة دووى بنةماى ئةخالقى‬ ‫بوون بؤ فةلسةفةكةيانء (تلئولؤذى) يان ئامانجطةرايى سثينؤزاش‬ ‫َ‬ ‫لةطةل سروشتبووندا‬ ‫بة ثوض دةزانيَت‪ .‬ناكريَت بؤ خؤ هاو ئاستكردن‬ ‫َ‬ ‫بنةمايةكى ئةخالقى بؤ خؤمان دروست بكةين‪ ،‬ضونكة سروشت دل ِرةقء‬ ‫بيَبةزةييةء ئةطةر مرؤظ بيةويَت بة طويَرةى سروشت ذيان بكات ئةوة‬ ‫ثيَويستة َ‬ ‫دل ِرةق بيَت‪ ،‬بؤية رةخنة لة رةواقييةكان دةطريَت‪ ،‬كة ئةخالقيان‬ ‫َ‬ ‫لةطةل سروشتدا بطونجيَت‪.‬‬ ‫بة قورس دةطرتء دةيان وت ثيَويستة ذيان‬ ‫لةمرووةوة نيضة َ‬ ‫دةليَت‪ :‬لةخؤبايى بوونء فريودةربونى رةواقييةكان‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل سروشتدا‪ ،‬ضونكة‬ ‫هؤكارى حةزكردنيانة بؤ ئةخالقء ئاويَتة بوون‬ ‫ملهورى سةثاندن بة سةر‬ ‫َرامانى رةواقييةكان جؤريَك‬ ‫ِ‬ ‫لة راستيدا تي ِ‬ ‫خودداية‪ ،‬ضونكة مرؤظ ئةندؤضكةيةكة لة سروشت‪ ،‬كةواتة سروشتيش‬ ‫ملهوريى بةسةردا دةسةثيَنيَت‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي‪2010‬‬


‫لة روانطةى نيضةوة ئةو فةيلةسوفةى‪ ،‬كة دةيةويَت‬ ‫َ‬ ‫خولقاندنى جيهان لةسةر بنةماى ويَناى خؤى ثيَناسة‬ ‫�اوةري��ان بة فةلسةفةكةى هةبيَت‪،‬‬ ‫بكاتء هةموان ب� ِ‬ ‫ملهوريية بةسةر كةسانى‬ ‫ئةوة هةمان بة رةوا زانينى‬ ‫ِ‬ ‫ديكةدا‪ ،‬كةواتة لة روانطةى نيضةوة فةلسةفة هةمان‬ ‫خواستى دةسةآلتةء هةمان خواستيش يةكةم هؤكارة‪،‬‬ ‫بؤية ثيَويستة زياتر لة خواست لة دوى راستى بين‪.‬‬ ‫نيضة مةسيحيةتء ميتافيزيا بة نهيليزم (هيضطةرايى)‪،‬‬ ‫َ‬ ‫نكوليكردن لة ذيانء كاتى بوونى جيهان بةناوى‬ ‫يان‬ ‫راستييةوة بة هةميشةىء جيَطير دةزانيَت‪ ،‬ضونكة‬ ‫باوةردارة وشكةكان لة دوى نا مسؤطةرييةكن كة تةواو‬ ‫ِ‬ ‫هيضة‪ ،‬نةك بابةتيَكى نامسؤطةر‪.‬‬ ‫بروايةداية‪،‬‬ ‫نيضة بؤ رةخنةطرتن لة فةلسةفةى كانت لةو ِ‬ ‫بريارى نووسراوى ثيَشوةختدا َ‬ ‫هةلةى‬ ‫كانت لة ديتنةوةى ِ‬ ‫بريارة بة توانايىء بةهرةيةكى‬ ‫كردووةء ناكريَت ئةو ِ‬ ‫نويَى مرؤيى بزانريَت‪ ،‬طةرضى كانت بةهؤى ديتنةوةى‬ ‫بريارةوة زؤر لة خؤبايى بوو بوو‪ .‬نيضة لةبريى ئةو‬ ‫ئةو ِ‬ ‫ثرسيارة كانت كة َ‬ ‫دةليَت «ضؤن ئةطةرى بوونى ياسا‬ ‫نووسراوة ثيَشوةختةكان هةية؟»‪ ،‬وةآلمدانةوةى ئةم‬ ‫برواكردن‬ ‫ثرسيارة بةثيَويست دةزانيَت «بؤضى‬ ‫لةبنةرةتدا ِ‬ ‫ِ‬ ‫بريارانة (ياساء‬ ‫بةو جؤرة ياسايانة ثيَويستن؟»‪ .‬نيضة ئةو ِ‬ ‫طةران‬ ‫بةهؤى‬ ‫ناراست دةزانيَت‪ ،‬بةآلم كانت‬ ‫ِ‬ ‫ريَسايانة) بة ِ‬ ‫بة دواى توانايى ئةخالقيدا بؤ مرؤظايةتى بةشايستةى‬ ‫رةخنةطرتن دةزانيَت‪ ،‬هةروةها توانج لة (شيلينط)يش‬ ‫دةداتء َ‬ ‫طالتةشى ثيَدةكات‪ ،‬كة ئاشكرابوونى ئاوةزيانةى‬ ‫باوةرداران‬ ‫توانايى هةستثيَكردنى مرؤظى بؤ رازيكردنى‬ ‫ِ‬ ‫خستوةتة روو‪ .‬نيضة ئةو رؤمانسى بوونة بة هؤكارى‬ ‫َ‬ ‫فريودانى رؤحى َ‬ ‫دةليَت ثيَويستة‬ ‫ئةلمانى دةزانيَتء‬ ‫بةسةر فريودانى هةستةكانماندا سةركةوين‪ ،‬هةر بةو‬ ‫سورانةوةى زةويى سةلماند‪،‬‬ ‫جؤرةى كة (كؤثةرنيك)‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل هةستةكانماندا نايةتةوة‪،‬‬ ‫بةآلم سةربارى ئةوةش‬ ‫يان هةستى ثيَناكةين‪ .‬نيضة ثيَويست بوونى مرؤظ بة‬ ‫ميتافيزيا بة ثوض دةزانيَتء َ‬ ‫طالتة بة هةميشةى بوونى‬ ‫روحء ثارضة ثارضة نةبوونى روح دةكات‪ ،‬كة بةثيَى‬ ‫ئةنديَشةكانى مةسيحييةت ويَنا كراوة‪ .‬ئةوةش لةكاتيَكداية‬ ‫زانست زةيةنء سؤزى كردووةتة جيَطرةوةى روحء‬ ‫لةبريى روح ئةو دوان��ةى ضةسثاندووة‪ .‬لة روانطةى‬ ‫نيضةوة زانست جيهان روون ناكاتةوة‪َ ،‬‬ ‫بةلكو راظةى‬ ‫دةكات‪ ،‬بؤية دةبيَت لةراستيدا مانايةك بؤ بوون رةضاو‬ ‫نةكريَت‪.‬‬ ‫نيضة رةخنة لةديكارتء (شؤثيَنهاوةر)يش دةطريَتء‬ ‫َ‬ ‫دلنيابوون لة «من بير دةكةمةوة»كةى ديكارتء هةروةها‬ ‫وةهميَكى وةك «من ئةى ويستيَنم»ى شؤثيَنهاوةريش بة‬ ‫ثوض دةزانيَت‪ ،‬ضونكة (من) وةك بكةر و بيركردنةوةش‬ ‫وةك ك��ردارى هةر دوو نمونةكةى س��ةرةوة طومانى‬

‫ليَدةكريَتء ناكريَت لةبارةيانةوة مسؤطةربوون‬ ‫َتةروو‪ .‬نيضة سةبارةت بة ئيرادة (ويست) سةرنجى‬ ‫بخري ِ‬ ‫ئيَمة بؤ ئةو خاآلنة رادةكيَشيَت كة ويست‪ ،‬تاكة يةك هةست‬ ‫َ‬ ‫نيية‪َ ،‬‬ ‫هةلطرى ضةندةها هةستى جؤراوجؤرةو‬ ‫بةلكو‬ ‫ناكريَت لة بيركردنةوة جيا بكريَتةوة‪ .‬لة هةمان كاتدا‬ ‫ويست جؤشء خرؤشيَكةء ئةو كةسةى كة ويستى بؤ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل كرداردا‬ ‫بةهةلة ويست‬ ‫شتيَك‪ ،‬يان بابةتيَك هةبيَت‪،‬‬ ‫بةيةك بابةت دةزانيَت‪ .‬لة روانطةى نيضةوة مرؤظ هؤ و‬ ‫هؤكارى بؤ خؤى داتاشيوةء بةشيَوةيةكى ساختةكارانة‬ ‫بةكارى دةهيَنيَت‪ ،‬ضونكة خؤى لة خؤيدا شتةكان‪ ،‬يان‬ ‫كةرةستةكان هؤكار نيين‪َ ،‬‬ ‫بةلكو ضةمك طةليَكى وةك‬ ‫هؤى بةرامبةريَتى ناضاريانةى ياسا‪ ،‬بووةتة هؤى ئةوة‪،‬‬ ‫كة نيازى ئازادى ساختةكارى تيَدا بكريَت‪ ،‬بؤية نيضة‬ ‫بروايةداية دةسةآلتخوازبوونى مرؤظ نةك حةز بؤ‬ ‫لةو ِ‬ ‫َ‬ ‫ناسينء مةعريفةية‪ ،‬بةلكو يةكةمين هؤكارة بؤ ئاراستة‬ ‫وةرطرتنى مرؤظ بةرةو فةلسةفة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫نيضة ئةوةش َ‬ ‫دةليَت‪ ،‬كة مرؤظ بة هةلهاتن لة خودا‬ ‫سروشت بةهؤكارى هةموو رووداو و بابةتةكان‬ ‫دةزانيَت‪ ،‬لةسروشتدا ياسايةك بوونى نيية‪َ ،‬‬ ‫بةلكو دياردة‬ ‫سروشتييةكان لةبةر هؤكارى توانايىء هيَز ثيَكديَن‪ .‬نيضة‬ ‫مرؤظ (بة بوونةوةريَك دةزانيَت كة) تامةزرؤى ذيانيَكى‬ ‫َ‬ ‫دوورييةكى ئةخالقطةرايانةدا‪ ،‬بؤية‬ ‫لةطةل‬ ‫سادةء ساكارة‬ ‫ِ‬ ‫نةطةريَن‪،‬‬ ‫داوا لة فةيلةسوفةكان دةكات بةدواى راستيدا‬ ‫ِ‬ ‫ضونكة راستى ثيَويستى بة ثشتيوانء َ‬ ‫ثالثشتيكردن نيية‪.‬‬ ‫برياردان لةسةر ئةخالق لةو مانايةداية‪ ،‬كة‬ ‫ثيَشوةخت ِ‬ ‫دةطةريَنريَتةوة‪.‬‬ ‫ئةخالق‬ ‫سةرضاوةى‬ ‫بؤ‬ ‫كردارةكان‬ ‫نيةتى‬ ‫ِ‬ ‫نيضة بؤ وةالنانى ئةو دادوةريكردنة ثيَشوةختة بانطمان‬ ‫دةكاتء ثيَشنيارى دةستبةردار بوون لةئةخالق دةكات‪،‬‬ ‫ضونكة لة روانطةى نيضةوة بةهاى كرداريَك ثةيوةنديى‬ ‫بة نيةتء نيازةوة نيية‪ ،‬ضونكة خؤى لةخؤيدا نيةت‬ ‫برياردانيَكى‬ ‫هيض مانايةكى نييةء بةهادانانيش بؤ نيةت ِ‬ ‫ثيَشوةختة‪ .‬هةروةها نيضة ئةو هةستةى كة ئةنجامةكةى‬ ‫بة ضيَذ نةطات سةركؤنة دةكاتء َ‬ ‫بروا بوون‬ ‫دةليَت‪ِ :‬‬ ‫دةطةريَتةوة بؤ‬ ‫�روا ء راستييةك‬ ‫بة‬ ‫ِ‬ ‫بيرورا‪ ،‬يان ب� ِ‬ ‫ِ‬ ‫هؤى ضيَذوةرطرتن ليَيان‪ ،‬نةك راستى بوونيان‪ .‬نيضة‬ ‫زةيةنء ئةنديَشة بة بةرثرسيارى كةوتنة َ‬ ‫هةلةى مرؤظ‬ ‫َ‬ ‫بةهةلة دةزانيَت‪ .‬بؤية بانطمان‬ ‫دةزانيَتء ئةم جيهانةش‬ ‫ليَدةكات دةستبةردارى بةهادانانى ئةخالقى بين‪،‬‬ ‫بروايةداية ثيَويستة لةو ديو ئةو جؤرة بةها‬ ‫ضونكة لةو ِ‬ ‫دانانةوة ذيان بكةين‪ .‬هةر بؤ ئةوةش ثيَويستة ئةخالق‬ ‫بريارى ثيَشوةخت‬ ‫بةبى بةهادانانى لةو جؤرةء‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بةبى ِ‬ ‫ليَكبدريَتةوة‪ .‬بؤية نيضة وتويةتى ثيَويستة فةيلةسوف‬ ‫باوةركردن بة زمانةوة‪ ،‬ضونكة مانا‪،‬‬ ‫بضيَتة ئةو ديو‬ ‫ِ‬ ‫ضةمكء دةستةواذةكان ديلى ضوارضيَوةى زماننء‬ ‫ناكريَت بةتةواوةتى ضةمكء ماناكان لة ريَطةى زمانةوة‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي ‪2010‬‬

‫‪73‬‬


‫شيبكريَتةوة‪.‬‬ ‫نيضة جيهان لة سةر بنةماى خواستى دةس��ةآلت‬ ‫ليَكدةداتةوة‪ ،‬بؤية دذوارترينء ترسناكترين تاقيكردنةوة‬ ‫بة خؤ دوور خستنةوة لة هةموو كؤتء بةندء ثيَبةندييةكان‬ ‫دةزانيَت‪ .‬ئةو فةلسةفةية كة بانطةشةى ئةوة بكات‪ ،‬كة‬ ‫راستى بؤ هةموانة‪ ،‬ئةوة دةبيَتة فةلسةفةيةكى دؤطمايانة‪.‬‬ ‫نابيَت ضاكة هةمةكيانة بيَت‪ ،‬ضونكة لةو كاتةدا ئيدى ثيَى‬ ‫ناوةتريَت ضاكة‪ ،‬ضونكة بابةتة هةمةكييةكان بةهايان نيية‪.‬‬ ‫تةنانةت نيضة شةيدابوونى َ‬ ‫خةلك بؤ كةسيَكى سؤفيش‬ ‫َ‬ ‫دةطةريَنيَتةوة بؤ خواستى دةسةآلت لةو خةلكانةدا‪.‬‬ ‫ِ‬

‫‪Nietzsche‬‬ ‫ئةويش دةسةآلتيَك كة دةبيَتة هؤى دذايةتيكردنيان‬ ‫َ‬ ‫لةطةل سروشت تاكو سروشتى بوونى خؤيان رةضاو‬ ‫نةكةن‪ .‬بؤية نيضة ضةمك طةليَكى وةك خوداء تاوان‬ ‫بة ياريةكى منداآلنة بؤ مرؤظ دةزانيَت‪ .‬ثةرستنء‬ ‫ثارانةوةى ئايينى بؤ هؤكارى بيَكارىء بؤشايى بوونى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫بى‬ ‫بة‬ ‫كة‬ ‫كةسانة‬ ‫ئةو‬ ‫َت‪:‬‬ ‫ي‬ ‫دةل‬ ‫َتةوةء‬ ‫ي‬ ‫َن‬ ‫ي‬ ‫دةطةر‬ ‫مرؤظ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫خةلكانيَكى كاركةرنء كاتيان بؤ ثةرستنى‬ ‫دين دةذين‬ ‫ئايينى نيية‪ ،‬بؤية بةرامبةر بةو ثةرستنة خةمساردن‪،‬‬

‫‪74‬‬

‫بةآلم كاتيَك داوايان ليَبكريَت دةست بة ثةرستن دةكةن‪.‬‬ ‫نيضة خوداطةرايى مرؤظ بة نيشانةى ترسى مرؤظ بؤ‬ ‫لةدةستدانى راستىء ئاراستةيةتى بؤ ضةواشةكردنى‬ ‫ماناى ذيان‪ .‬لة روانطةى نيضةوة دين بؤ دةسةآلتدار‬ ‫ئامرازيَكى طةيشتن بة دةسةآلتة‪،‬‬ ‫فةرمانرةواكان‬ ‫و‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َرايةلةكان لة داهاتودا دةبيَتة هؤى‬ ‫هةروةها دين بؤ طوي ِ‬ ‫َ‬ ‫ورذاندنء َ‬ ‫خةلكى‬ ‫ثالنان بؤ دةسةآلتخواز بوونء بؤ‬ ‫ساكاريش هةستى ئاسوودةيىء رةزامةندبوون لة ذيان‬ ‫دروست دةكات‪ .‬نيضة َ‬ ‫دةليَت‪ :‬دين بؤ ثةرةستاريكردن‬ ‫لة مرؤظ ء كؤتايهاتن بة ئازارةكانى مرؤظ هاتووة‪،‬‬ ‫بةآلم ئازارةكانى زياتر دةكات! ء ئةوةى كة دةبيَت لةناو‬ ‫ببردريَت هيَشتويةتييةوةء بووةتة هؤى ريسوابوونى‬ ‫مرؤظ‪ ،‬ئةوةش بةجؤريَكة‪ ،‬كة وةك نةخؤشيَك هةست‬ ‫بة ئازارى ويذدان بكات‪.‬‬ ‫نيضة ئةنجامى خؤشةويستبوونى يةك كةس بة زيان‬ ‫طةياندن لة كةسانى ديكة ليَكدةداتةوةء ئةو ئةنجامة‬ ‫بةدةست دةهيَنيَت‪ ،‬كة خؤشةويستبوونى خوداش وةك‬ ‫خؤشةويستبوونى يةك كةسةء بة زيان طةياندن لة‬ ‫كةسانى دي كؤتايى ثيَديَت‪ .‬بؤية وتويةتى ئةوةى كة‬ ‫بلندبوونى مرؤظ و مرؤظ بةرز و َ‬ ‫دةبيَتة هؤى َ‬ ‫بلند‬ ‫دةكات بوونى هةستة َ‬ ‫بلندةكانة لةمرؤظدا نةك ئاستء‬ ‫َ‬ ‫قورسيى ئةو جؤرة هةستانة‪ .‬نيضة دةليَت‪ :‬ئةو كةسةى‬ ‫كة جةنطاوةر دةبيَت هةميشة لةجةنطدا بيَت‪ ،‬ضونكة‬ ‫َ‬ ‫لةطةل خؤيدا دةجةنطيَت!‪ .‬ئةو‬ ‫لةكاتى ئاشتيدا خؤى‬ ‫كةسةش كة خؤى بة سوكء ريسوا بزانيَت‪ ،‬ديسانةوة‬ ‫وةك سوكء ريسوايةك خؤى بة طةورة دةزانيَت‪ .‬نيضة‬ ‫راستيى بة دةريا ضواندووةء لةبةر ئةوةى خويَى ئاوى‬ ‫دةريا زؤرة تينويةتى ناشكيَنيَت‪ .‬ئةطةر راستيى مرؤظ‬ ‫ضةواشة بكريَت وةك ئاوى سويَرى دةرياى ليَديَت كة‬ ‫تينويةتيى ناشكيَت‪ .‬مرؤظ ناتوانيَت لة غةريزةكانى‬ ‫خؤى َ‬ ‫هةلبيَت‪ .‬كاتيَكيش لةمةترسييةكى كوشةندة دوور‬ ‫دةطةريَتةوة سةر غةريزةكانى‬ ‫بكةويَتةوة‪ ،‬دووب��ارة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫خؤى‪ .‬ئةو كةسةى كة دلى يةخسير بكات طيانى خؤى‬ ‫َ‬ ‫روالةت مرؤظ فريو دةدات‪،‬‬ ‫ئازاد كردووة‪ .‬هةنديَكجار‬ ‫َ‬ ‫بؤ نمونة ضياوبوونى لة رادةبةدةر و سةهولبةندن دةبيَتة‬ ‫هؤى سوتاندنى ثةنجةكانء سوتيَنةر ديَتة بةرضاو! مرؤظ‬ ‫بى ئةخالقبوونى خؤى تةريق دةبيَتةوةء لةئةنجاميشدا‬ ‫لة َ‬ ‫شةرميش لة ئةخالقى خؤى دةكات‪ .‬لة روانطةى نيضةوة‬ ‫طةورة ثياوان تةنها ئامانجةكانى خؤيان خستووةتة‬ ‫روو‪.‬‬ ‫مةترسيى بةختةوةرى لةوةداية‪ ،‬كة مرؤظ لة كاتى‬ ‫بةختةوةريدا هةموو ضارةنووسء هةموو مرؤظكيشى لة‬ ‫ال ثةسةندة‪ .‬هيض دياردةيةك ئةخالقيانة نيية‪َ ،‬‬ ‫بةلكو ئةوة‬ ‫ئيَمةيةن كة ئةخالقيانة راظةى بؤ دةكةين‪ .‬كةسيَك بيةويَت‬ ‫بروات لة خوا دوور دةكةويَتةوة‪ .‬بةهرة‬ ‫بةرةوة مةعريفة ِ‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي‪2010‬‬


‫مرؤظ دادةثؤشيَتء كاتيَك بةهرةى كةم بوويةوة‪،‬‬ ‫كرؤكى هةر ضؤنيَك بوو وةك خؤى دةردةك��ةوَي��ت‪.‬‬ ‫كةسيَك ئامانجى نةبيَت كةمتر لةو كةسة خةمساردة‪ ،‬كة‬ ‫ريَطاى طةيشتن لة ئامانجةكةى نازانيَت‪ .‬مرؤظ بةهؤى‬ ‫ثيَويستبوونى بة ضاوديَريكردنء هاوكاريكردنى َ‬ ‫خةلكانى‬ ‫َ‬ ‫لةطةل دروست دةكات‪ .‬بةرامبةر بة‬ ‫ديكة‪ ،‬ثةيوةندييان‬ ‫َ‬ ‫كةسى لةخؤمان خوارتر نةفرةتمان نيية‪ ،‬بةلكو بةرامبةر‬ ‫بة كةسيَك نةفرةتمان هةية كة وةك خؤمان‪ ،‬يان ضاكتر‬ ‫و بةتواناتر لة خؤمان بيَت‪.‬‬ ‫بروايةداية كة تاكو ثيَش ئةو‪ ،‬فةيلةسوفةكان‬ ‫نيضة لةو ِ‬ ‫َ‬ ‫ئةخالقيان تويَكارى نةكردووة‪ ،‬بةلكو ثاساويان بؤ‬ ‫هيَناوةتةوةء ئةوةى‪ ،‬كة وتويانة تةنها لةسةر بنةماى‬ ‫ئةزموونة سنووردارةكانى خؤيان بووة‪ .‬هةر ئةخالقيَك‬ ‫َ‬ ‫خولقيَنةرةكةيةوة هةية‪ ،‬يان دةيةويَت‬ ‫ثةيوةنديى بة‬ ‫َ‬ ‫خؤى بشاريَتةوة‪ ،‬يان دةيةويَت خؤى بلندتر نيشان‬ ‫َ‬ ‫بدات‪ ،‬يان َ‬ ‫لةخةلكانى ديكة بكاتةوة‪ .‬هةموو سيستمة‬ ‫تؤلة‬ ‫ئةخالقييةكان لةذيَر ركيَفى ناضاريدانء هةموويان فرمان‬ ‫لة ياسا َ‬ ‫ئالؤز و ليَكتةنراوةكان وةردةطرن‪ .‬هةر ئةخالقء‬ ‫فرمانيَكى ئةخالقى سروشتى كؤيلةيةتىء طةمذةيى‬ ‫ثةروةردة دةكات‪ ،‬ضونكة روح بة ديسثلينة داسةثيَنةكةى‬ ‫خؤى (مرؤظء ئةخالق) دةخنكيَنيَتء لةناوى دةبات‪.‬‬ ‫لةروانطةى نيضةوة ئةخالفى ئةفالتؤنى كة بة دواى‬ ‫دةطةريَتء بانطةشةى‬ ‫هةموو بابةتة سوقراتييةكاندا‬ ‫ِ‬ ‫بؤ دةكات ناكؤتاء ئةستةمة‪ ،‬ضونكة سوقرات بابةتة‬ ‫باوةر و زانست دةخاتة روو‪ ،‬يان لةمانايةكى‬ ‫كؤنةكةى‬ ‫ِ‬ ‫ديكةدا غةريزةء ئاوةزى بةوجؤرة دةربارةى ئةخالق‬ ‫خستووةتةروو‪ ،‬كة ناكريَت دةستبةردارى غةريزةكان‬ ‫ثةيرةوةى لة غةريزةكان بكاتء‬ ‫بينء ئاوةزيش ناضارة‬ ‫ِ‬ ‫بيَت بةهانايانةوة‪ .‬ئةفالتؤن ئةو دوانةى ثيَكةوة بةستةوةء‬ ‫بروات‪.‬‬ ‫سرينةوة‪ ،‬واتة بةرةوة ضاكةء خودا ِ‬ ‫تاكو بةرةو ِ‬ ‫طةرضى ديكارت تةنها ئاوةزى رةضاو دةكرد‪ ،‬بةآلم بةو‬ ‫ئامرازة‪ ،‬كةواتة ديكارت ساكار بين‬ ‫هؤيةوة كة ئاوةز‬ ‫ِ‬ ‫بووة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫نيضة دةليَت سةرةتاى ميَذووى هةر زانستيَك بؤ‬ ‫باوةر و خؤ دوورخستنةوة بووة لة طومان‪،‬‬ ‫ثيَكهيَنانى‬ ‫ِ‬ ‫بة هؤيةوة كة هةستةكانى ئيَمة درةنط فيَر دةبنء راديَن‪،‬‬ ‫كةواتة َ‬ ‫هةلة دةكةن‪ .‬بؤ نمونة طويَمان ئةو دةنطانةى‬ ‫بيستونىء ئةو دةنطانةشى كة نةيبيستوون‬ ‫ثيَخؤشة‪ ،‬كة‬ ‫َ‬ ‫ثيَى خ��ؤش نيية‪ .‬ضاويشمان زؤرب���ةى وشةكانى‬ ‫َدةثةريَنيَت‪ .‬هةيكةلى‬ ‫كتيَبيَك وةك ئةوةى نةى بينيَت تي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫خةلك بةو جؤرةى كة حةزمان ليَيةتى‬ ‫(روخسارى)‬ ‫دةبينين‪ .‬ئيَمة خوومان بة درؤوة طرتووة‪ ،‬لةمانايةكى‬ ‫ديكةدا خوومان بة هونةرةوة طرتووة‪.‬‬ ‫نيضة ئ��ةوة روون��دةك��ات��ةوة كة لة رؤم��اى كؤندا‬ ‫بةزةيى ثياهاتنةوة بة ئةوى ديدا بةئةخالق نةزانراوة‪،‬‬

‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى‬ ‫بةلكو بةو ديوى ئةخالق زان��راوة‪ .‬بؤية لة‬ ‫ئةوروثاى سةردةمى خؤيدا دو هؤكارى ترسء بةزةيى‬ ‫ثياهاتنةوة دةخاتة روو كة فؤرم ثيَدةرى ئةو رؤذطارةى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةى ئازاد‬ ‫ئةوروثا بووة‪ .‬سؤسياليزم و بانطةشى‬ ‫َ‬ ‫خةلك لةسةر الوازيى‬ ‫ئاراستةيةكى نةخؤش ئاسايةء‬ ‫روحى رادةهيَنيَتء بةزةييان تيَدا دةوروذيَنيَت‪ .‬لة‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطايةكى لةو شيَوةية بةرةو‬ ‫روانطةى نيضةوة‬ ‫لةناوضوونةء ثيَويستة فةيلةسوفةكانى داهاتوو‬ ‫ضارةسةريَكى بؤ بدؤزنةوة‪.‬‬ ‫نيضة َ‬ ‫دةليَت‪ :‬زانست كة سةردةمانيَك ذيَر ضةثؤكةى‬

‫‪Nietzsche_paul-ree_lou-von-salome‬‬ ‫خوداناسى بووة‪ ،‬ئيَستا بانطةشةى ئةوة دةكات كة لة‬ ‫َ‬ ‫خةلكيش لةو سةردةمةدا بةهؤى‬ ‫فةلسةفة لةثيَشترةء‬ ‫َ‬ ‫هةلةكانى فةيلةسوفيَكةوة ثشت لة فةلسةفة دةكةن‪ .‬بؤية‬ ‫بروايةداية‪ ،‬ثيَويستة فةيلةسوف مةترسى بداتة‬ ‫نيضة لةو ِ‬ ‫بةر خؤيىء بيَباكانة ذيان بكات‪ ،‬ئةطةريش ئةو جؤرة‬ ‫ذيانة لة الى َ‬ ‫خةلكى ديكة ثةسةند نةبيَت‪ .‬نيضة ثياوةكانى‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي ‪2010‬‬

‫‪75‬‬


‫زانست بة خةمسارد دةزانيَت بةرامبةر بة ذيانى خؤيان‪،‬‬ ‫ضونكة لة جيهانى بابةتيانةدا نقوم بوون‪ .‬تةنانةت زانايةك‬ ‫كاتى بؤ خؤشةويستى زةوينى نيية! ثياوي زانا نة ريَبةرة‬ ‫َر َ‬ ‫واثركةريش نيية‪ ،‬دةستثيَكيش نيية‪،‬‬ ‫ثر ِ‬ ‫ايةل‪ِ ،‬‬ ‫و نة طوي ِ‬ ‫كةسيَكة كة خؤى بؤ خؤى ناويَت‪.‬‬ ‫لةروانطةى نيضةوة طومانكارةكان لة دوى نا‪ ،‬يان‬ ‫ئةريَن‪ .‬طومانكارةكان لة هةر بابةتيَكى مسؤطةر و‬ ‫يةكالكةرةوة َ‬ ‫هةلديَن‪ .‬نيضة طومانكردن بة دةرةنجامى‬ ‫هةلومةرجيَكى فيزيؤلؤذياى لة ئةوروثا دةزانيَت‪ ،‬كة‬ ‫بةهؤى تيَكآلوبوونى رةطةزة جؤراوجؤرةكانء وةضة‬ ‫خستنةوةوة دروستبووةء ئةو جؤرة كةسانة ويستيان‬ ‫نييةء سةبارةت بة ئازاديى ويست طومانيان هةية‪.‬‬ ‫لةئةنجامدا روحيَكى نةخؤش لةئةروثادا طةشةى كردووةء‬ ‫وآلتة ئةوروثييةكان بؤ بةدةستهيَنانى ويست‪ ،‬بوون بة‬ ‫نوى‪ ،‬كة لة فةلسةفةى‬ ‫جةنطخواز‪ .‬نيضة طومانكردنى‬ ‫َ‬ ‫رةخنةطرانةى (كانت)دايةء بةماناى َ‬ ‫هةلسةنطاندنطةرايية‬ ‫بة باش و ثؤزةتيظ دةزانيَت‪ .‬لة روانطةى نيضةوة ئةو‬ ‫طومانكردنة تايبةتة بة فةيلةسوفةكانى داهاتوو‪ ،‬ئةو‬ ‫فةيلةسوفانةش دةست بة ئةزموونطةليَك دةكةن‪ ،‬كة‬ ‫دةضنة ئةو ديو هةستء تيَطةيشتنى جوانيناسانةى‬ ‫َ‬ ‫خةلكة لةسةرخؤكة بؤ ديموكراسى‪ ،‬ئةوان طةورةيى‬ ‫َ‬ ‫قبول‬ ‫تاكةكان بةهؤى جوانيى بةرهةمة هونةرييةكانيان‬ ‫ناكةنء ئةوةى كة راكيَشةر بيَت بة راستيى نازانن‪ ،‬واتة‬ ‫بةثيَضةوانةى فةيلةسوفةكانى سةردةم (سةردةمى نيضة)‬ ‫دةبن‪ ،‬كة ئيَستا راستيى بةرهةميَك لةسةر بنةماى ئةو‬ ‫َ‬ ‫قبول دةكةن‪ .‬سةربارى‬ ‫هةستةى‪ ،‬كة دروستى دةكات‬ ‫َ‬ ‫ئةوةش نيضة َ‬ ‫دةليَت ئةوة تاكة هةلسةنطيَنةرةكانن و‬ ‫خؤيان بة فةيلةسوف نازانن‪َ ،‬‬ ‫ئامرازى‬ ‫بةلكو خؤيان بة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫فةيلةسوف دةزانن‪ ،‬بؤية نيضة‪ ،‬كانت بةهةلسنطيَنةريَك‬ ‫دةزانيَت نةك فةيلةسوفيَك‪.‬‬ ‫بروايةداية كة ثيَويستة هةر تاكيَك بؤ‬ ‫نيضة لةو ِ‬ ‫ببريَت‪ ،‬واتة‬ ‫بوون بة فةيلةسوف زنجيرة قؤناغيَك ِ‬ ‫َ‬ ‫هةلسةنطيَنةر‪ ،‬طومانكار‪ ،‬دؤطم‪ ،‬ميَذووزانء هةروةها‬ ‫شاعير و طةشتيار ‪ ....‬بيَت‪ .‬تاكو لةو ئةزمونانةى‪ ،‬كة‬ ‫بةدةستيَهناون لةقوآليى ماناكانةوة بؤ بةرزيى ماناكان‬ ‫برواتء ئةمةش ثيَويستييةكى بوون بة فةيلةسوفة‪ ،‬بةآلم‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫خولقاندنى بةهاكانة‪ .‬نيضة ئةوةش‬ ‫مةرجى ثيَويستيش‬ ‫َ‬ ‫دةليَت كة دةبيَت فةيلةسوفةكانى داهاتوو زةمةن كورت‬ ‫بكةنةوةء هةموو راستييةكانء باها ثيَناسةكراوةكانى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بخولقيَنن‪.‬‬ ‫هةلسةنطيَننء بةهاطةليَكى نويَى‬ ‫راب��ردوو‬ ‫فةرمانرةواء ياسادانةرنء ثيَويستةكانء‬ ‫فةيلةسوفةكان‬ ‫ِ‬ ‫دةبيَتةكان دةستنيشان دةكةن‪ ،‬كة مرؤظ لة كويَوة دةست‬ ‫بروات‪ .‬خواستى راستيى ئةوان خواستى‬ ‫ثيَبكاتء بؤ َ‬ ‫كوى ِ‬ ‫دةسةآلتة‪ .‬نيضة بوونى ئةو جؤرة فةيلةسوفانة بةثيَويست‬ ‫دةزانيَت‪ .‬دةبيَت فةيلةسوف لةبريى خؤشةويستيى بؤ‬

‫‪76‬‬

‫ئةنديَشة‪ ،‬شيَتيَك بيَت بة ثرسيار طةليَكى ترسناكةوةء‬ ‫مةبةستى رؤيشتنى بةو ريطايانةدا بيَت‪ ،‬كة كةس ثيايدا‬ ‫ئةمرؤ خؤى ببويَريَت‪،‬‬ ‫نةرؤيشتووة‪ ،‬لةو بةهادانانةى‬ ‫ِ‬ ‫ضونكة دوو ِروويانةية‪ ،‬ئامانجى مةزنى هةبيَت‪ ،‬كةهةمان‬ ‫ئةمرؤ ليَيةوة‬ ‫توانايى ويستةء مرؤظى ويست لةرزؤكى‬ ‫ِ‬ ‫طةران‬ ‫دوورة‪ ،‬جا ض بطات بةو كارضاكييانة كة بةهؤى ِ‬ ‫ئةمرؤوة لةخاكدا‬ ‫بةدواى كارضاكييةوة‪ ،‬لة اليةن مرؤظى‬ ‫ِ‬ ‫نيَذراوةء دةبيَت فةيلةسوف لةدوى دؤزينةوةيان بيَت‪.‬‬ ‫كةسيَكى لةو جؤرة ليَوانليوة لة ويست‪ .‬ئةو ديوى‬ ‫ضاكةو خراثة َ‬ ‫بلندبوونى كارضاكييةكانيةتى‪ .‬فةيلةسوف‬

‫‪N‬نيضة دةلَيَت‪ :‬زانست كة سةردةمانيَك ذيَر‬ ‫ضةثؤكةى خوداناسى بووة‪ ،‬ئيَستا بانطةشةى ئةوة‬ ‫دةكات كة لة فةلسةفة لةثيَشترةء خةلَكيش لةو‬ ‫سةردةمةدا بةهؤى هةلَةكانى فةيلةسوفيَكةوة‬ ‫بروايةداية‪،‬‬ ‫ثشت لة فةلسةفة دةكةن‪ .‬بؤية نيضة لةو ِ‬

‫ثيَويستة فةيلةسوف مةترسى بداتة بةر خؤيىء‬ ‫بيَباكانة ذيان بكات‪ ،‬ئةطةريش ئةو جؤرة ذيانة لة‬ ‫الى خةلَكى ديكة ثةسةند نةبيَت‪ .‬نيضة ثياوةكانى‬ ‫زانست بة خةمسارد دةزانيَت بةرامبةر بة ذيانى‬ ‫خؤيان‪ ،‬ضونكة لة جيهانى بابةتيانةدا نقوم بوون‪.‬‬ ‫تةنانةت زانايةك كاتى بؤ خؤشةويستى زةوينى‬ ‫نيية! ثياوي زان��ا نة ريَبةرة و نة طويَر َ‬ ‫ايةل‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫واثركةريش نيية‪ ،‬دةستثيَكيش نيية‪ ،‬كةسيَكة كة‬ ‫ثر ِ‬ ‫ِ‬ ‫خؤى بؤ خؤى ناويَت‪.‬‬

‫تةنهاترين كةسةء طةورةيةكةيشى ل��ةوةداي��ة‪ ،‬واتة‬ ‫ثر و ليَوانليَوة‪.‬‬ ‫بةرادةى ثانتاييةكى طةورةية‪ ،‬كة بؤخؤى ِ‬ ‫لةروانطةى نيضةوة ئةنديَشةى فةلسةفيانة دذوارة‪ ،‬ضونكة‬ ‫فيَرناكريَت‪َ ،‬‬ ‫بةلكو لة ريَطةى ئةزموونةوة بةدةست ديَت‪.‬‬ ‫نيضة دةرب��ارةى كارضاكيى خؤى كة بة ويذدانى‬ ‫دةناسيَنيَت‪َ ،‬‬ ‫دةليَت كارضاكييةكةى لة جؤرى كارضاكيى‬ ‫َ‬ ‫وةضةكانى ثيَشووى ئةو نيية‪ .‬نيضة هةلسوكةوتى مرؤظى‬ ‫َرن بةناجيَطير دةزانيَت‪ ،‬هةر وةك ئةو ئةستيَرانة كة‬ ‫مؤدي ِ‬ ‫لة رووناكيى خؤرة جوراوجؤرةكانةوة رةنط وةردةطرن‪.‬‬ ‫ئةو ديوى ضاكةو خراثة‪ ،‬ئةو ديوى ئةو بةهايانة‪ ،‬كة‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي‪2010‬‬


‫مرؤظ بوونى خؤى تيَدا سةير دةكات‪ ،‬كة لة بةهاكانى‬ ‫ئةو ديوى ضاكةو خراثةدا مرؤظ بةرةو سؤثةرمان‪ ،‬يان‬ ‫َ‬ ‫دةروات‪ ،‬كة ئةوةش لة خودا نزيكترة تاكو‬ ‫مرؤظى‬ ‫كامل ِ‬ ‫مرؤظ‪ .‬تيَطةيشتنى ئةخالق وةكو هةلومةرجيَك‪ ،‬واتة‬ ‫ئةخالق بة ريَذةيى زانينء ثةيوةنديدار بةهةلومةرجى‬ ‫مرؤظةوة دةبيَتة هؤى َ‬ ‫دل تؤرانء بيَزاربوون لة ئةخالق‪،‬‬ ‫ئةنجاميش سةبارةت بة ئايين هةر بةو شيَوةية‪ .‬ئةو‬ ‫َ‬ ‫خةلك بة خاوةنةكانى ئةخالقيان دةزانن‪،‬‬ ‫كةسانة كة‬ ‫َ‬ ‫ئةطةر ئيَمة بةهةلةيان بزانين بة خراثة ناومان دةبةن‪،‬‬ ‫تةنانةت ئةطةر دؤستى خؤشمان بن‪.‬‬

‫نيضة روحى ئةلَمانى بة روحيَك دةزانيَت‪ ،‬كة‬ ‫ناكؤكىء ناجيَطيريى تيَدايةء مؤسيقاى ئةلَمانيش‬ ‫بةسةر دوو ج��ؤرى ئةوروثايىء نيشتيمانيدا‬

‫دابةش دةكات‪ .‬نيضة بةهرةء زيرةكيشى بة دوو‬

‫جؤر ليَكداوةتةوة‪ ،‬يان بةرهةم (ئاوس دةكات)‬ ‫دةهيَنيَت (وةك ثياو)‪ ،‬يان بةردةطرَيت (وةك ذن)‪.‬‬ ‫نيضة خؤى بة ئةلَمانييةكى باش نازانيَت‪ ،‬بةلَكو خؤى‬ ‫بة ئةوروثييةكى باش دةزانيَتء لة نةتةوةثةرستى‬ ‫توندرةوانةى ئةلَمانييةكانيش بيَزارة‪ .‬لة روانطةى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫نيضةوة ئينطلةندييةكان خةلكانيَكى كؤلنةدةرء‬

‫جدين‪ ،‬ئةوة لةكاتيَكداية كة فةرةنسييةكان ناسكء‬ ‫رؤمانيسنء ئةلَمانييةكانيش تووشى ناكؤكيى‬

‫هزرى بوون‪ .‬نيضة جياوازيى ضينايةتى بة ثيَويستى‬ ‫كؤمةلَطا دةزانيَت بؤ هاندانء ثةروةردةكردنء‬ ‫طةيشتن بة هةلومةرجى َ‬ ‫بلندتر‬

‫نيضة دةروونناسةكان بة درؤزنء دوو ِروو دةناسيَنيَت‪،‬‬ ‫َلء َ‬ ‫كة َ‬ ‫َ‬ ‫خةلكيان بة في َ‬ ‫سةرقال كردووة‪ .‬نيضة‬ ‫تةلةكةكانيان‬ ‫بريارى تايبةت‬ ‫بريارى ئةخالقيبوونء ناضار بوون‪ ،‬بة ِ‬ ‫ِ‬ ‫بةو كةسانة دةزانيَت كة طيانيَكى تةسكيان هةية (روحيَكى‬ ‫بضوكيان هةية)ء طيانى خؤيان بؤ طيان كراوةكان رةضاو‬ ‫َ‬ ‫مؤرال بطةن‪.‬‬ ‫بريارة بة‬ ‫دةكةن تاكو بة دةركردنى ئةو ِ‬ ‫َ‬ ‫مورالء ئةخالقى ئةو كةسانة‬ ‫نيضة ثةيوةنديى نيَوان‬ ‫دةباتة ذيَر ثرسيارةوة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫نيضة باسى ئ��ةوةش دةك��ات كة هةموان دليان بة‬ ‫بابةتيَك‪ ،‬يان شتيَكةوة بةستووةتةوة‪ .‬كةسة باآلكان‬

‫بة بابةتة باآلكانةوة‪ .‬كةسة ئاست نزمةكانيش بةو‬ ‫جؤرة بير دةكةنةوة كة كةسة باآلكان َ‬ ‫دليان بةهيضةوة‬ ‫َ‬ ‫روالةتبينى كةسة‬ ‫نةبةستووةتةوة‪ .‬لة روانطةى نيضةوة‬ ‫دوورووي��ي��ان‬ ‫ئاست نزمةكان بؤ ساكار بينينيانء‬ ‫ِ‬ ‫دةطةريَتةوة‪ ،‬كة ئةوةش لةسةر بنةماى ناسينى هيض‬ ‫ِ‬ ‫ئةخالقيَك نيية‪ .‬نيضة قسةى ئةو كةسانة‪ ،‬كة َ‬ ‫دةليَن‬ ‫خؤشةويستى بيَبةريية لة خؤثةرستىء لةخؤبايى‬ ‫بوون بةثيَكةنيناوى دةزانيَت‪ ،‬ضونكة نيضة هةموو‬ ‫بابةتيَك بةطويَرةى خواستى دةسةآلت دةناسيَنيَت‪ .‬رةها‬ ‫بوونى ريَسا ئةخالقييةكان لةو بابةتانةى ديكةية كة‬ ‫نيضة دذيةتى‪ .‬نيضة َ‬ ‫دةليَت ئةوةى كة شايانى كةسيَكة‬ ‫ناكريَت بطوتريَت شايانى كةسيَكى ديكةشة‪ .‬بؤ نمونة‬ ‫َ‬ ‫داروخان شايانى فةرماندةيةك نييةء‬ ‫نكؤلى لة روحء ِ‬ ‫بة كارضاكييش بؤى ناذميَردريَت‪ .‬لة روانطةى نيضةوة‬ ‫برياردةركردنى يةكسان بؤ هةموان كاريَكى نائةخالقيية‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫بروايةداية‪ ،‬ئةو‬ ‫لةو‬ ‫ثياهاتنةوة‬ ‫بةزةيى‬ ‫بة‬ ‫سةبارةت‬ ‫نيضة‬ ‫ِ‬ ‫دؤران‬ ‫كةسانة كة لةهةناوى خؤياندا هةست بة سوكىء ِ‬ ‫َ‬ ‫بةخةلكى ديكةدا ديَتةوة‪ ،‬بةآلم بةهؤى‬ ‫دةكةن بةزةييان‬ ‫لوتبةرزيانةوة نقةيان ليَوة نايةت!‪ ،‬واتة ئازار دةضيَذنء‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫خةلكى ديكةدا بكةن‪ .‬لة‬ ‫لةطةل‬ ‫دةيانةويَت هاوخةمى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫روانطةى نيضةوة ئةو كةسانة كة هاوخةمى لةطةل خةلكى‬ ‫ديكةدا دةكةن بؤ ئةوةية خؤيان ئازار ضةشتةن‪.‬‬ ‫بروايةداية كةسة ئاساييةكان بةو جؤرة‬ ‫نيضة لةو ِ‬ ‫بيردةكةنةوة كة مرؤظة باآلكان َ‬ ‫دليان بةهيضةوة نيية‪،‬‬ ‫هةلة بير دةكةنةوة!‪ .‬نيضة َ‬ ‫ئةوة لةكاتيَكداية كة َ‬ ‫دةليَت‬ ‫ثيَويستة ئةخالق قؤناغ بة قؤناغ سةير بكريَتء ثؤليَنبةندى‬ ‫لةنيَوانياندا بكريَت‪ .‬نيضة فةلسةفةى (ئثيكوري)ى ضيَذ‬ ‫بة َ‬ ‫تةجارى دةزانيَتء ئةنديَشةى ئازار و ضيَذ بة‬ ‫طال‬ ‫ِ‬ ‫ئةنديَشةيةكى ساكار دةزانيَت‪ .‬نيضة سوودطةرايى‬ ‫رووبةرووى ثرسيار دةكاتةوةء‬ ‫(يوتيليتاريزم)ى بينتام‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دةليَت ئةوةى كة بؤ كةسيَك شايانة رةنطة بؤ كةسيَكى‬ ‫دةليَت ضيَذى َ‬ ‫ديكة شياو نةبيَت‪ .‬نيضة َ‬ ‫دل ِرةقى لة بينيى‬ ‫َ‬ ‫ئازارى َ‬ ‫خةلكانى ديكةداية‪ ،‬بةآلم ئةو كةسةى كة دلرةقة‪،‬‬ ‫َ‬ ‫دلرةقييةكةش بةرؤكى خؤى دةطريَتء ئازاريش بة‬ ‫خودى خؤى دةطةيةنيَت‪.‬‬ ‫لةروانطةى نيضةوة هيَز و توانايى روح لةوةداية‪ ،‬كة‬ ‫بتوانيت بيكةيت بة هى خؤت‪ .‬هةستى طةشةكردن مرؤظ‬ ‫دةطةيةنيَتة هةستى بةهيَزبوونء دةسةآلتدارى‪ .‬نيضة‬ ‫دذى ديموكراسييةء ئةنجامةكةيشى بة ثةروةردةكردنى‬ ‫كؤيلةيةتىء ناضاريَتى ليَكدةداتةوة‪.‬‬ ‫نيضة روحى َ‬ ‫ئةلمانى بة روحيَك دةزانيَت‪ ،‬كة ناكؤكىء‬ ‫َ‬ ‫ناجيَطيريى تيَدايةء مؤسيقاى ئةلمانيش بةسةر دوو‬ ‫جؤرى ئةوروثايىء نيشتيمانيدا دابةش دةكات‪ .‬نيضة‬ ‫بةهرةء زيرةكيشى بة دوو جؤر ليَكداوةتةوة‪ ،‬يان‬ ‫بةرهةم (ئ��اوس دةك��ات) دةهيَنيَت (وةك ثياو)‪ ،‬يان‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي ‪2010‬‬

‫‪77‬‬


‫بةردةطريَت (وةك ذن)‪ .‬نيضة خؤى بة َ‬ ‫ئةلمانييةكى باش‬ ‫نازانيَت‪َ ،‬‬ ‫بةلكو خؤى بة ئةوروثييةكى باش دةزانيَتء لة‬ ‫توندرةوانةى َ‬ ‫ئةلمانييةكانيش بيَزارة‪ .‬لة‬ ‫نةتةوةثةرستى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫روانطةى نيضةوة ئينطلةندييةكان خةلكانيَكى كؤلنةدةرء‬ ‫جدين‪ ،‬ئةوة لةكاتيَكداية كة فةرةنسييةكان ناسكء‬ ‫رؤمانيسنء َ‬ ‫ئةلمانييةكانيش تووشى ناكؤكيى هزرى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا‬ ‫بوون‪ .‬نيضة جياوازيى ضينايةتى بة ثيَويستى‬ ‫دةزانيَت بؤ هاندانء ث��ةروةردةك��ردنء طةيشتن بة‬ ‫هةلومةرجى َ‬ ‫بلندتر‪ ،‬ناوازةتر و دوور مةوداتر‪ ،‬بؤية‬ ‫َ‬ ‫جياوازيى ضينايةتى بةهؤكارى زالبوون بةسةر دةرووندا‬ ‫دةزانيَت‪ .‬نيضة سةرةتاى دةستثيَكردنى هةموو كولتور و‬ ‫رؤشنيرييةكان بة هؤظيةتى دةزانيَت‪ .‬لة روانطةى نيضةوة‬ ‫جوآلندنى ريشةكانى سؤز‪ ،‬واتة ذيان بةهؤى ئاذاوةى‬ ‫َ‬ ‫طةندةلىء لةناوضوون‪.‬‬ ‫غةريزةكان‪ ،‬كة دةبيَتة هؤى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا ليَكناداتةوة‪ ،‬بةلكو بؤ بوونيَكى‬ ‫كؤمةلطا بؤ‬ ‫نيضة‬ ‫َ‬ ‫بانترى ليَكدةداتةوة‪ .‬زيان نةطةياندن بة خةلكانى دى بؤ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاية‪،‬‬ ‫طةيشتن بة وةكيةكى بنةمايةكى سةرةكيى‬ ‫بةآلم خواستى (نيازى) رةتكردنةوةى ذيانة‪ ،‬ضونكة ذيان‬ ‫دادؤشينى ئةو َ‬ ‫خةلكانية كة الوازترن‪ .‬ذيان لةروانطةى‬ ‫نيضةوة خواستى طةيشتنة بةدةسةآلتء دادؤشينيش‬ ‫ثةيونديى بة هةناوى خودى ذيانةوة هةيةء ئةوةش‬ ‫كاركردنيَكى ريشةيانةى ئؤرطانيزمة‪ .‬ئةنجام ئةوةية‪،‬‬ ‫كة خواستى ذيان خواستى دةسةآلتة‪ ،‬كة دةبيَتة هؤى‬ ‫دروستبوونى خواستى دادؤشين‪.‬‬ ‫نيضة ئةخالق بةسةر دوو ج��ؤردا داب��ةش دةكات‬ ‫حوكمرانةكانء ئ��ةوى ديكةيان‬ ‫يةكيَكيان ئةخالقى‬ ‫ِ‬ ‫ئةخةالقى كؤيلةكان‪ ،‬يان ذيَر دةستةكانة‪ .‬ئةخالقى‬ ‫حوكمرانةكان باآلبوون دةستنيشان دةك��ات‪ ،‬بؤية‬ ‫ِ‬ ‫حوكمران بةهؤى ئةوةوة كة خؤى بة مرؤظى‬ ‫داتةثيوة‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫باآل دةزانيَت خؤيشى بة ثيَوةرى بةها دةزانيَت‪ ،‬بؤية‬ ‫حوكمران‬ ‫حوكمران بةها دةئافريَنيَت نةك كردةوةكانى‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دةستطيرؤيى ذيَر دةستةكانى دةك��اتء ثالثشتييان‬ ‫ِ‬ ‫ليَوة وةردةطريَت‪ ،‬ئةوةش نةك بة هؤى َ‬ ‫دلسؤز بوونء‬ ‫بةزةيى ثياهاتنةوةية‪َ ،‬‬ ‫بةلكو بةهؤى بةهيَز بوونييةوةية‪.‬‬ ‫حوكمران دذى ليَبوردةيىء نةرمخوويية‪ ،‬ئةوةش‬ ‫ِ‬ ‫بةهؤى لةخؤبايى بوونةكةيةتىء سةرتر لةخؤى كةسيتر‬ ‫حوكمران‬ ‫نابينيَت‪ ،‬كةسةكان بةخوارتر لةخؤى دةزانيَت‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫ثةيوةستة بة نةريتء لةميَذ َ‬ ‫سالييةوة‪ .‬لةبةرامبةر ئةو‬ ‫ئةخةالقةدا‪ ،‬ئةخالقى كؤيلةكان هةية‪ ،‬كة رةشبيننء‬ ‫دةسةآلتدارةكان ئيدانة دةكةن‪ .‬كؤيلةكان بؤ راكيَشانى‬ ‫ب��ارى ذي��ان ئةخالقى دان ب��ةخ��ؤدان��انء بةزةيىء‬ ‫سوودمةندن بوونء بةرةذةوةنديخواز بوونيان هةية‪.‬‬ ‫لةروانطةى كؤيلةكانةوة ئةوةى ترس وروذَي��ن بيَت‬ ‫خراثةية‪ ،‬كةواتة كةسيَكى بيَزيانء طةمذةيةكى باشن‪.‬‬ ‫جياوازيى ئةو دوو ئةخالقة تامةزرؤيية بؤ ئازادىء‬

‫‪78‬‬

‫‪friedrich-nietzsche‬‬ ‫خؤشييةكانى ئازادى‪ .‬نيضة خؤشةويستى بة فريودةر‬ ‫و تيَكدةر دةزانيَت نةك رزطاريدةر‪ .‬نيضة َ‬ ‫دةليَت بةهؤى‬ ‫قولى دةروونييةوة مرؤظ لة َ‬ ‫ئازارى َ‬ ‫خةلكانى ديكة جيا‬ ‫بلند دةبيَت‪ .‬مرؤظة ئازادةكان َ‬ ‫دةكريَتةوةو َ‬ ‫ثر‬ ‫دلة شكاو و ِ‬ ‫بروايةداية‬ ‫لة خؤ بةزل زانييةكةيان دةشارنةو‪ .‬نيضة لةو ِ‬ ‫ثاكيى دةروون جياوازى دروست دةكات‪ .‬نيضة هةر ثوانيَك‬ ‫بة ئةرك دةزانيَتء خؤ نةدزينةوة لة بةرثرسياريةتىء‬ ‫َ‬ ‫خةلكانى ديكة بة‬ ‫بةرثرسياريةتى نةخستنة ئةستؤى‬ ‫نيشانةكانى باآلبوون دةزانيَت‪ .‬ئةو ضوار ضاكييةى كة‬ ‫نيضة باسيان دةكات بريتين لة‪ :‬ئ��ازاى‪ ،‬دةروونبينى‪،‬‬ ‫َ‬ ‫هاودلىء تةنيايى‪ ،‬كة ئاراستة وةرطرتن بةرةو ئةو ضوار‬

‫كارضاكيية دةبيَتة هؤى ثاكى‪ .‬لة روانطةى نيضةوة ئةوةى‬ ‫كة باآلبوونى كةسيَك دةسةلميَنيَت كردةوةكانى ئةو كةسة‬ ‫نيية‪ ،‬ضونكة رةطء ريشةى ئةو كردةوانة ديار نيينء‬ ‫باوةرى ئةو كةسةش‬ ‫ماناى جؤراوجؤريان هةية‪ ،‬رةنطة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةليَت راستى لةكتيَبةكاندا‬ ‫خةلوةتكردة‬ ‫بيَت‪ .‬كةسى‬ ‫نييةء فةيلةسوف راستييةكان دةشاريَتةوة‪ .‬كةسى باآل‬ ‫لةوكةسانة دةترسيَت كة ليَى تيَدةطةن‪ ،‬نةك لةو كةسانة‬ ‫َ‬ ‫(بةهةلة) ليَى تيَدةطةن‪ .‬ضونكة دةزانيَت ئةو‬ ‫كة خراث‬ ‫كةسانةى كة لةو تيَبةطةن دووضارى ضارةنووسى ئةو‪،‬‬ ‫واتة ئازار ضةشتن لة دنيا دةبن‪.‬‬ ‫سةرضاوة‪:‬‬ ‫َرانى بؤ فارسى‬ ‫ئةو ديوى ضاكةء خراثة ‪ -‬وةرطي ِ‬ ‫داريوش ئاشورى – ضاثء ثةخشى خوارةزمى – َ‬ ‫سالى‬ ‫‪ – 1379‬تاران‪.‬‬ ‫َ‬ ‫�ةرةى خ��وارةوة‬ ‫�‬ ‫�ث‬ ‫�‬ ‫�ال‬ ‫�‬ ‫م‬ ‫�ةم‬ ‫�‬ ‫ل‬ ‫بابةتة‬ ‫�ةم‬ ‫�‬ ‫ئ‬ ‫ه��ةروةه��ا‬ ‫ِ‬ ‫وةرطيراوة‪.‬‬ ‫‪www.javanbakht.net‬‬ ‫َرانى بؤ كوردى‪ :‬رةزا مةنوضةهرى‬ ‫وةرطي ِ‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي‪2010‬‬

‫***‬


‫بؤ بينيني هةموو ذمارةكاني طؤظارى «سةرضاوة»‬ ‫سةرداني سايتى‬

‫‪www.serchwe.com‬‬ ‫بكةن‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي ‪2010‬‬

‫‪79‬‬


‫لة ديكتاتؤرييةوة بؤ ديموكراسيي‬ ‫ضوارضَيوةيةكي خةيالَيي بؤ ئازاديي‬ ‫‪-3-‬‬

‫َ‬ ‫دةسةالت‬ ‫ثراكتيزةكردني‬ ‫ِ‬

‫دكتؤر جين‬

‫شــــاربب‬

‫لة بةشي يةكةمدا باسمانكرد ئةطةري سةربازييء بةكارهيَناني‬ ‫ضةكء ئازووخةو تةكنؤلؤذياي سةربازيي دذ بة سيسستةمة‬ ‫ديكتاتؤرييةكان كاريطةيي نابيَت لةسةر َ‬ ‫خالة الوازةكاني ئةو جؤرة‬ ‫سيستةمانة بطرة دةبيَتة مايةي بةكارهيَناني هيَزة كويَرويذدانةكةييء‬ ‫َ‬ ‫جووالنةوة ديموكراتييةكانيش الواز دةكات بةشيَوةيةك حةسودي‬ ‫ثيَنةبريَت‪ ،‬ضونكة سيستةمة ديكتاتؤرييةكان زؤرجاران لةرووي‬ ‫سةربازييء تةكنؤلؤذياي سةربازييةوة َ‬ ‫باالترن‪ .‬هةر لةبةشي يةكةمدا‬ ‫باسمان لة خةتةرناكييةكاني ثشتبةستن بة هيَزة دةرةكييةكان كرد‬ ‫بؤ طةيشتن بة رزطاريي‪ ،‬لةبةشي دووةميشدا باسمان لة كيَشةكاني‬ ‫ثشتبةستن بة دانوستانةكان كرد بةمةبةستي سةرنخونكردنةوةي‬ ‫سيستةمة ديكتاتؤرييةكان‪.‬‬ ‫َ‬ ‫ئيدي ئةو ميكانيزمانة كامانةن لةبةردةم جووالنةوةي بةرطريي‬ ‫َ‬ ‫خالى الوازة دياريكراوةكاني سيستةمة‬ ‫ديموكراتيكدا بؤ ليَداني‬ ‫ديكتاتؤرييةكان؟ ئةو شيَوازي كارة كامةية كة فرة بةسوودة بؤ تيؤري‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتي سياسيي كة لة بةشي يةكةمدا طةنطةشةمان لةبارةيةوة‬ ‫َ‬ ‫ئةنجامدا؟ تاقة ئةطةري ئةلتةرناتيظ بةرةنطاربوونةوةي سياسيية‪.‬‬ ‫بةرةنطاربوونةوةي سياسيي ئةم تايبةتمةندييانة لةخؤ دةطريَت‪:‬‬ ‫• قايل نابيَت ئةو ميكانيزمانةي سيستةمة ديكتاتؤرييةكان دياريي‬ ‫دةكةن ئةنجامةكان دياريي بكات‪.‬‬ ‫فةرمانرةوا رووبةرووي ببيَتةوة‪.‬‬ ‫• قورسة لةسةر رذيَمي‬ ‫ِ‬ ‫• دةتوانريَت َ‬ ‫َ‬ ‫خالة الوازةكاني سيستةمي دةسةالتداري ديكتاتؤريي‬ ‫داببرن‪.‬‬ ‫دووضاري تةنطذة بكةنةوةو لةسةرضاوةكاني هيَزو تواناي‬ ‫ِ‬ ‫• قابيلي دابةشكردنة بةسةر بواريَكي بةرفراوانداء قابيلي ئةوةشة‬

‫‪80‬‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي‪2010‬‬


‫لةدةوري ئامانجيَكي دياريي كراودا خول بخوات‪.‬‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتدارة ديكتاتؤرةكان تووشي كارو حوكمي‬ ‫•‬ ‫َ‬ ‫هةلة دةكاتةوة‪.‬‬ ‫• طشت هاونيشتيمانيان سوودمةند دةبن لة كاري‬ ‫دامةزراوةو طرووثة مةدةنييةكان لةثيَناو لة بيَخهيَناني‬ ‫درندةية‪.‬‬ ‫ئةو كةمينة ِ‬ ‫• هاريكاريي دابةشكردني هيَزي كاريطةر دةكات لة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلي‬ ‫كؤمةلطةدا بةشيَوةيةك دامةزراندنء مانةوةي‬ ‫ديموكراتيك بةهيَزتر دةكات‪.‬‬ ‫كردارةكاني خةباتي ناتوندوتيذي‬ ‫بةرةنطاربوونةوةي سياسيي‪ ،‬بةهةمان شيَوةي‬ ‫توانا سةربازييةكان‪ ،‬دةكريَت بخريَتة خزمةت ضةندين‬ ‫ئامانجةوة بؤ ئةفراندني كاريطةريي لةسةر ركابةران‬ ‫َ‬ ‫ملمالنيء‬ ‫خولقاندني بارودؤخيَكي طونجاو بؤ‬ ‫لةثيَناو‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هةلوةشاندني رذيَمي دةسةالتداريي دوذمن‪ .‬شاياني‬ ‫باسة بةرةنطاربوونةوةي سياسيي لة ضةندين ريَطةوة‬ ‫بةبي ثةنابردن بؤ كاري توندوتيذييء‬ ‫كار دةكات‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هةردوو ميكانيزميش بةكاردةهيَنريَن بؤ هةاليساندني‬ ‫خةبات بةضةندين شيَوةو دةرةنجامي جوداوازةوة‪.‬‬ ‫وةك دةزانين ريَطةو دةرةنجامةكاني ملمالنيَي‬ ‫توندوتيذيي ضةك بؤ سووكايةتي ثيَكردنء ليَدانء‬ ‫كوشتنء ويَرانكاريي بةكاردةهيَنريَت‪.‬‬ ‫خةباتي ناتوندوتيذيي فرة َ‬ ‫ئالؤزةو بة بةراورد‬ ‫َ‬ ‫لةطةل توندوتيذيدا بةضةندين ريَطةي ج��وداواز‬ ‫بةكاردةهيَنريَت‪ ،‬بةشيَوةيةك ضةكي دةروونييء‬ ‫َ‬ ‫كؤمةاليةتييء ئابوورييء سياسيي بؤ هاونيشتيمانيانء‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطة بةكاردةهيَنيَت‪ .‬ئةم‬ ‫دام��ةزراوةك��ان��ي‬ ‫نارةزايةتيي‬ ‫ميكانيزمانةش ضةندين نيَويان ليَنراوة وةك ِ‬ ‫ء مانطرتنء هاريكاريي نةكردنء موقاتةعاتء‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتي طةل‪.‬‬ ‫ليَسةندنةوةى ئينتيماو‬ ‫�رادا ئاماذةمان ثيَدا‪ ،‬سةرجةم‬ ‫وةك لة س��ةرَي� ِ‬ ‫حكومةتةكان دةت��وان��ن دةس� َ‬ ‫�ةالت��ي��ان بسسةثيَنن‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتة‬ ‫ئةطةر بيَتو سةرضاوةي ثيَويست بؤ ئةو‬ ‫دةستةبةر بكريَت لةريَطةي هاريكارييء ماكةضبوونء‬ ‫َ‬ ‫َر َ‬ ‫كؤمةلطة‪،‬‬ ‫ايةليي هاونيشتيمانيانء دامةزراوةكاني‬ ‫طوي ِ‬ ‫لةبةرامبةريشدا بةرةنطار بوونةوةي سياسيي بة‬ ‫ثيَضةوانةي توندوتيذييةوة كاردةكات بؤ لة بندا‬ ‫وشككردني سةرضاوةكاني ئةو هيَزة‪.‬‬ ‫ضةكء ريَكخستني خةباتي ناتوندوتيذيي‬ ‫َ‬ ‫هةلمةتةكاني بةرةنطار بونةوةي سياسيي هاروذاو‬ ‫لة رابردوودا كةوتؤتة َ‬ ‫هةلةيةكي هاوبةشةوة ئةويش‬

‫ثشتبةستن بووة بة ريَطةيةك ياخود دوان لة ريَطةكاني‬ ‫بةرةنطار ب��ون��ةوةي سياسيي وةك مانطرتن ء‬ ‫خؤثيَشانداني جةماوةريي‪ .‬لةواقيعدا‪ ،‬ضةندين ميكانيزم‬ ‫لةبةردةستدان بؤ ستراتيذكاراني بةرطريي تاكو‬ ‫وثري بيَنة بةرطريكردن ياخود بةثيَي ثيَويست‬ ‫بةضر ِ‬ ‫ِ‬ ‫دابةشي بكةن‪.‬‬ ‫نزيكةي دووسةد ميكانيزمي دياريكراو هةية بؤ كاري‬ ‫ناتوندتيذييء ئةنجامي باشيش دةثيَكيَت‪ ،‬هةموو ئةم‬ ‫سي طرووثدا ريزبةندكراوة ئةوانيش‪:‬‬ ‫ميكانيزمانةش لة َ‬ ‫نارةزايةتيي ناتوندوتيذييء قةناعةت هيَنان‪،‬‬ ‫دةربريني ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫هاريكاريي نةكردنء شاالوبردن‪ .‬ميكانيزمةكاني‬ ‫نارةزايةتييء قةناعةت ثيَهيَناني ناتوندوتيذيي‬ ‫دةربريني ِ‬ ‫ِ‬ ‫بةشيَوةيةكي طةورة لة خؤثيَشانداني رةمزيدا خؤي‬ ‫دةبينيَتةوةء نمايشء ريَثيَوانء ئيعتيكاف دةطريَتةخؤ‪.‬‬ ‫كؤي ئةم ميكانيزمانةش دةكاتة ثةنجاو ضوار ميكانيزم‪.‬‬ ‫سي طرووثي بضوكدا‬ ‫هاريكاريي نةكردنيش بةسةر َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةاليةتيي‬ ‫دابةش دةبيَت ئةوانيش هاريكارنةكردني‬ ‫(شازدة ميكانيزم)‪ ،‬هاريكاريي نةكردني ئابووريي‬ ‫وةك بةشداريي نةكردن (بيستء شةش ميكانيزم)‪،‬‬ ‫هاريكاريي نةكردني سياسيي (سيء هةشت ميكانيزم)‪.‬‬ ‫َ‬ ‫شاالوبردني ناتوندوتيذيية‬ ‫هةرضي ميكانيزمةكاني‬ ‫َ‬ ‫ميكانيزمة دةروونييء جةستةييء كؤمةاليةتييء‬ ‫ئابوورييء سياسييةكان دةطريَتةوة بؤ بةرؤذوو‬ ‫بوونء دةستبةرسةرداطرتني ناتوندتيذييء حكومةتي‬ ‫يةكسانيخواز (ضلءيةك ميكانيزم) كؤتا طرووثة‪ .‬لة‬ ‫ثاشكؤي ئةم كتيَبةدا سةدو نةوةدو هةشت ميكانيزم‬ ‫ئاماذةي ثيَدراوة‪.‬‬ ‫بةكارهيَناني ذم��ارةي��ةك ل��ةم ميكانيزمانة كة‬ ‫َ‬ ‫هةلبذيَردريَنء سووربن لةسةر‬ ‫بة طرنطييةوة‬ ‫جيَبةجيَكردني بةشيَوةيةكي بةرفراوانء لكاندني‬ ‫بة رةوتيَكي ستراتيذيي حةكيمانةء تةكتيكطةليَكي‬ ‫طونجاء بةهؤي راهيَنةرانةوة سةد دةر سةد رذيَمي‬ ‫�رةواي ناشةرعيي سةرنخون دةكاتةوة‬ ‫ف��ةرم��ان� ِ‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتدارة‬ ‫ء‪ ،‬ئةمةش بةسةر سةرجةم رذيَمة‬ ‫ديكتاتؤرييةكاندا دةضةسثيَت‪.‬‬ ‫دةطونجيَت ميكانيزمةكاني خةباتي ناتوندتيذيي‬ ‫بةثيَضةوانةي ميكانيزمة سةربازييةكان بةشيَوةيةكي‬ ‫راستةوخؤ ثشت ببةستيَت بةو كيَشانةي رووبةروويان‬ ‫دةبيَتةوة‪ .‬بؤ نمونة‪ ،‬كيَشةى رذيَمة ديكتاتؤرييةكان‬ ‫بنةرةتدا كيَشةيةكي سياسييةء شيَوازةكاني‬ ‫لة‬ ‫ِ‬ ‫ناتوندتيذيي سياسيش ثتر زيندوون‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزى ‪2010‬‬

‫‪81‬‬


‫ئ��ةو ش �َي��وازان��ةش بريتين لة رةت��ك��ردن��ةوةي‬ ‫شةرعييةتي رذيَمة ديكتاتؤرييةكانء هاريكاريي‬ ‫َبةجي‬ ‫نةكردنيان‪ .‬دةكريَت ئةو هاريكاريي نةكردنة جي‬ ‫َ‬ ‫بكريَت دذ بة سياسةتطةليَكي دياريكراوء دةشكريَت‬ ‫ئاستةنط دروستكردنء خاوةخاوكردن بة هيَورييء‬ ‫َ‬ ‫لةطةل مومارةسةكردني‬ ‫َبةجي بكريَت‬ ‫نهيَني جي‬ ‫َ‬ ‫ياخيبوونء خؤثيَشانداني جةماوةرييء مانطرتن كة لة‬ ‫بةرضاو هةمواندا ديارة‪.‬‬ ‫فةرمانرةواي‬ ‫َمي‬ ‫ي‬ ‫رذ‬ ‫ئةطةر‬ ‫لةبةرامبةريشدا‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ديكتاتؤريي رووب��ةرووي فشاري ئابووريي بؤوة‪،‬‬ ‫ياخود زؤرينةي فشارة ميللييةكان دذ بة سيستةمي‬ ‫ئابووريي ئةنجامدران‪ ،‬ئةوا ميكانيزمة ئابوورييةكاني‬ ‫نةكرينء مانطرتن ميكانيزمي طونجاويي‬ ‫وةك شمةك‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫بةرطريكارانةن‪ .‬دةتوانين رووب���ةرووي هةولي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫تةشقةلة‬ ‫دةسةالتدارة ديكتاتؤرييةكان ببينةوة لة رووي‬ ‫ثيَكردني سيستةمي ئابووريي بة مانطرتني طشتيي‬ ‫دياريكراوو مانطرتني لةسةرخؤء رةتكردنةوة ياخود‬ ‫ثسثؤرانةي كة رذيَم ثيَويستي‬ ‫خؤشاردنةوةي ئةو‬ ‫ِ‬ ‫ثةيرةو بكريَت لة كارطةو‬ ‫ثيَيانة‪ .‬دةطونجيَت مانطرتن‬ ‫ِ‬ ‫هؤكاني طةياندنء ئةو شويَنانةي سووتةمةنييان تيَدا‬ ‫دةفرؤشيَت ياخود ئةو شويَنانةي كة بةرهةكانيان تيَدا‬ ‫دابةش دةكريَت‪.‬‬ ‫هيَنديَك لة ميكانيزمةكاني خةباتي ناتوندتيذيي‬ ‫ئةوةية طةل بةخؤ هةستيَت بة كارطةليَك كة بةشيَك‬ ‫نةبيَت لة ذياني رؤذان��ةي��ان وةك دابةشكردني‬ ‫َ‬ ‫بالوكراوةو ضاثكردني نهيَنييء مانطرتن لة خواردنء‬ ‫دانيشتن لة سةر شةقامةكان‪ .‬هينديَك لةو ميكانيزمانة‬ ‫َبةجي دةكريَن‪.‬‬ ‫فرة قورسنء كةمجاران جي‬ ‫َ‬ ‫لةبةرامبةريشدا‪ ،‬ريَطةكاني تري خةباتي ناتوندتيذيي‬ ‫ئةوةية هاونيشتيمانيان لةسةر ذياني ئاسايي خؤيان‬ ‫وةلي بة ريَطةي جوداوازتر لة ثيَشوو‪،‬‬ ‫بةردةوام بن‬ ‫َ‬ ‫برؤن بؤ‬ ‫بؤ نمونة داوا لة هاونيشتيمانيان بكريَت ِ‬ ‫شويَني كارةكانيانء لةبري ئ��ةوةي مان بطرن بة‬ ‫ئةنقةست خاوةخاو بكةن لة ئيشكردنداو وةك جاران‬ ‫كارنةكةن‪ .‬هةمديسان ئةو ريَطايانة ثيَويستييان بة‬ ‫هةاليساندني َ‬ ‫َ‬ ‫هةلةطةليَكة بةشيَوةيةكي بةردةوام وةك‬ ‫خؤبةنةخؤش نيشاندان ياخود وازهيَنان لة كاركردن لة‬ ‫ضةند كاتيَكي دياريكراودا ياخود ئةطةر ثيَويست بكات‬ ‫هةر كارنةكةنء‪ ،‬ثةنابردن بؤ سرووتة ئايينييةكان‬ ‫بيروباوةرة ئايينييةكانء‬ ‫بةئامانجي طوزارشتكردن لة‬ ‫ِ‬ ‫تةنانةت سياسييةكانء‪ ،‬هةستان بة ثاراستني‬

‫‪82‬‬

‫َ‬ ‫هةلمةتةكاني بانطةشةكردن كة رذيَم‬ ‫زارؤك��ان لة‬ ‫ثيَي َ‬ ‫َ‬ ‫ماالندا ياخود‬ ‫هةلدةستيَت لةريَطةي خويَندن لة‬ ‫لة ريزي قوتابخانة ناياساييةكانء‪ ،‬رةتكردنةوةي‬ ‫بةئةندامبوون لة ريَكخراوة حكومييةكان ياخود ئةو‬ ‫ريَكخراوانةي داوايان ليَدةكريَت تيَيدا ببنة ئةندام‪،‬‬ ‫هةموو ئةم ضاالكيانة بةشيَكن لة خةباتي نيشتيمانيي‬ ‫لةثيَناو رزطاربوون بةئاسانترين شيَوة‪.‬‬ ‫خةباتي ناتونديذييء توندوتيذيي بةشيَوةيةكي‬ ‫طشتيي فرة جوداواز تيَدةكؤشن‪ ،‬بةكارهيَناني بةرطريي‬ ‫توندوتيذانة تةنانةت ئةطةر بةشيَوةيةكي دياريكراو‬ ‫بيَت لة سةروبةندي َ‬ ‫هةلمةتةكاني بةرةنطاربوونةوةي‬ ‫سياسيدا بة زةرةرو زي��ان دةشكيَتةوة بةسةر‬ ‫َ‬ ‫هةلمةتةكةدا ضونكة بةرطريي توندوتيذ هةل دةبةخشيَت‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتدارة ديكتاتؤرييةكان تاكو ضةندين ريَطة‬ ‫بة‬ ‫بطرنةبةر لةوانة جةنطي سةربازيي‪ .‬ليَرةدا دةطةينة‬ ‫ئةو ئةنجامطيرييةي ريَكخستني ناتوندوتيذيي كليلي‬ ‫َراي‬ ‫سةركةوتنةء ثيَويستة ثاريَزطاري ليَبكريَت وي ِ‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتدارة‬ ‫دنةدانء كارة وةحشييةكان كة لة اليةن‬ ‫َبةجي دةكريَن‪.‬‬ ‫سيخورةكانيانةوة جي‬ ‫ديكتاتؤرةكانء‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫ث��اراس��ت��ن��ي ريَكخستني ن��ات��ون��دي��ذي��ي لة‬ ‫بةسي‬ ‫بةرةنطاربوونةوةي توندتيذيي دوذمندا‬ ‫َ‬ ‫ميكانيزمي خةباتي ناتوندتيذيي هاسان دةبيَت‪،‬‬ ‫ثاشتر شرؤظةي دةكةين‪ .‬ريَكخستني ناتوندتيذيي‬ ‫فرة طرنطة لة ثرؤسةي جيؤ جيستؤي سياسيداء‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتي سياسيي دذ‬ ‫مومارةسة وةحشييةكاني‬ ‫بة هاونيشتيمانيان ئةوانةي خةباتي ناتوندتيذييان‬ ‫طرتؤتةبةر‪ ،‬ياخيبوون دروس��ت دةك��اتء دةبيَتة‬ ‫مايةي كوتكوتبووني ريزةكانييء دةبنة ثشتيواني‬ ‫َران ئةوانةي اليةنطري رذيَم‬ ‫سةرسةختي‬ ‫شؤرشطي ِ‬ ‫ِ‬ ‫َران ثشتيواني اليةنةكاني تر‬ ‫بوون بةمةش‬ ‫شؤرشطي ِ‬ ‫ِ‬ ‫وةدةست دةهيَنن‪.‬‬ ‫وةل��ي هيَنديَكجار بةكارهيَناني توندوتيذيي‬ ‫َ‬ ‫فةرمانرةوا ديكتاتؤرييةكان‬ ‫سيستةمة‬ ‫بة‬ ‫دذ‬ ‫دياريكراو‬ ‫ِ‬ ‫لي بة دوور بطريت‪ ،‬ناهوميَدييء‬ ‫ناتوانيت خؤتي َ‬ ‫َ‬ ‫توورةو تؤسني دذ بة دةسةالتي سياسيي تةقينةوةي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دةخولقيَنيَت‪ ،‬هيَنديَك لة طرووثةكان واز‬ ‫توندوتيذيي‬ ‫لة ميكانيزمةكاني توندوتيذيي ناهيَنن تةنانةت ئةطةر‬ ‫َ‬ ‫رؤلي خةباتي ناتوندتيذيي‪.‬‬ ‫ئاشناشبن بة طرنطيي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هةلمانناثيَضيَت دةس��ت��ب��ةرداري‬ ‫حالةتانة‬ ‫ئ��ةم‬ ‫وةلي ثيَويستة تا‬ ‫بةرةنطاربوونةوةي سياسيي ببين‬ ‫َ‬ ‫بكريَت جوداوازيي بكريَت لة نيَوان كاري توندوتيذييء‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي‪2010‬‬


‫ناتوندوتيذيي لةريَطةي جياكردنةوةي جوطرافييء‬ ‫طرووثة ئيتنييةكانء كاتء كيَشةكانةوة‪ .‬ئةطةر بةم كارة‬ ‫َ‬ ‫طورضكبر‬ ‫هةلنةستين دةرةنجامةكاني توندوتيذيي فرة‬ ‫ِ‬ ‫دةبن لةسةر بةكارهيَناني بةرةنطاربوونةوةي سياسيي‬ ‫كة باشترين هيَزة بؤ سةركةوتن‪.‬‬ ‫َراي‬ ‫تؤمارة ميَذوويةكان ئاماذة بؤ ئةوة دةكةن وي ِ‬ ‫كةوتنةوةى قوربانيي لة كوشتنء زاماربوون لة‬ ‫وةلي‬ ‫سةروبةندي بةرةنطاربوونةوةي سياسيدا‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫ذمارةي قوربانيان كةمتر دةبيَت بة بةراورد‬ ‫بةكارهيَناني جةنطي سةربازييدا‪ ،‬سةرباري ئةوةي ئةم‬ ‫جؤرة خةباتة نابيَتة مايةي وةستاندنء لةبةينبردني‬ ‫برينء كردةوة وةحشيطةرييةكان‪.‬‬ ‫كوشتنء ِ‬ ‫خةباتي ناتوندوتيذيي ت��رس لة كن حكومةت‬ ‫دروست دةكات ياخود مومارةسةكردني ئةو ترسة‬ ‫بةشيَوةيةكي طةورةتر دذ بة حكومةت دوو فاكتؤري‬ ‫َ‬ ‫سةرةكين بؤ رزطاربوون لة دةس� َ‬ ‫ضنطؤلةي‬ ‫�ةالتء‬ ‫ديكتاتؤران بةسةر هاونيشتيمانياندا‪.‬‬ ‫ئاشكرا‪ ،‬نهيَنيي‪ ،‬ثيَوةرة َ‬ ‫باالكان‬ ‫َ‬ ‫نهيَنيي‬ ‫َري‬ ‫نهيَنييء‬ ‫تةلةكةبازييء‬ ‫ثيَالنطي ِ‬ ‫َ‬ ‫جووالنةوة‬ ‫بةرةنطاربوونةوةيةكي خةتةرناكة لةسةر‬ ‫َريية ناتوندوتيذةكان‪ ،‬ئةمةش وا دةكات‬ ‫شؤرشطي ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫سيخورة هةوالطرةكان بة نيازو‬ ‫ثؤليسي سياسييء‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫جووالنةوة‬ ‫ثيَالنةكان نةزانن‪ .‬بةنهيَني كاركردن لةكن‬ ‫بةتةني لة ترسدا‬ ‫َريية ناتوندتيذةكان‬ ‫َ‬ ‫شؤرشطي ِ‬ ‫ِ‬ ‫�ي هاريكاريي ئةو ترسة دةكات‬ ‫�‬ ‫وةل‬ ‫كؤنةبؤتةوة‬ ‫َ‬ ‫َرييء ذمارةي‬ ‫ي‬ ‫شط‬ ‫شؤر‬ ‫رؤحي‬ ‫بؤ بيَهوميَدكردني‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫بةشداربووان لةكاريَكي دياريكراودا كةمدةكاتةوة‪.‬‬ ‫دردؤنطيي دروست دةكات تؤمةت‬ ‫بةنهيَني كاركردن ِ‬ ‫َ‬ ‫دروست دةكات لةنيَوخؤي جووالنةوةكةدا بةوةي‬ ‫سيخورة كيَش كار بؤ دوذمن دةكات‪ .‬هةمديسان‬ ‫كي‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كاريطةريي دةبيَت لةسةر تواناي جووالنةوةكة بؤ‬ ‫ثاراستني ناتوندتيذيي‪ .‬لةبةرامبةريشدا ئاشكرابوون‬ ‫دةرةنجامي ئاوةذووي دةبيَت لةسةر نيازو ثيَالنةكان‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫جووالنةوةي‬ ‫بةلكو دةبيَتة مايةي ئةفراندني ويَنةيةك كة‬ ‫وةلي كيَشةكة دذوارةكة‬ ‫َريي فرة بةهيَزة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫شؤرشطي ِ‬ ‫ِ‬ ‫ليَرةداية زؤر اليةني طرنط هةية ثيَويستي بةوةية‬ ‫ضاالكييةكان بةنيَني بميَننةوة‪ ،‬ئةمةش ثيَويستي بة‬ ‫َ‬ ‫هةلسةنطاندن هةية لةاليةن ئةو كةسانةي كاردةكةن‬ ‫لةسةر ديناميكييةتي خةباتي ناتوندتيذييء ئةو‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتدارة ديكتاتؤرةكان دةيطرنةبةر‬ ‫ميكانيزمانةي‬ ‫َ‬ ‫هةوالطرييةوة‪.‬‬ ‫لة رووي‬

‫باالكاني َ‬ ‫ثاراستني ثيَوةرة َ‬ ‫هةلسوكةوت كردن‬ ‫لةكاري ناتوندتيذيدا ف��رة ثيَويستة لةسةرجةم‬ ‫قؤناغةكاني خةباتء ملمالنيَدا‪ .‬فاكتؤري تريش هةن‬ ‫وةك نةترسانء ثاراستني ريَكخستني ناتوندتيذيي‬ ‫فرة ثيَويستن‪ ،‬طرنطيشة ذمارةيةكي بةرضاوو طةورةي‬ ‫طؤراني‬ ‫هاونيشتيمانيان طر بكريَنةوة لةثيَناو هيَنديَك‬ ‫ِ‬ ‫دياريكراو‪ .‬دةبيَت ثشت بة وةدةستهيناني ئةو ذمارة‬ ‫بةتةني لةثيَناو‬ ‫طةورةيةي هاونيشتيمانيان ببةستريَت‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ثاراستني ثيَوةرة َ‬ ‫جووالنةوةكة‪.‬‬ ‫باالكاني‬ ‫طؤراني َ‬ ‫باالنسي هيَزةكان‬ ‫ِ‬ ‫ثيَويستة ستراتيذكاران بة بةردةوامي دةرك بةو‬ ‫راستيية بكةن ئةو ملمالنيَيةي لة بةرةنطاربوونةوةي‬ ‫َوانريَذة‬ ‫سياسيدا بةكاردةهيَنريَت كايةيةكي خةباتةء لي ِ‬ ‫َ‬ ‫جووالنةوةو‬ ‫طؤراني بةردةوام ضونكة ئاويَتةبوونء‬ ‫لة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دذةكردارةء وةستاني تيَدا نيية‪ .‬باالنسي هيَز جا موتلةق‬ ‫طؤراني جيَطيرو‬ ‫بيَت ياخود ريَذةيي رووب���ةرووي‬ ‫ِ‬ ‫خيَرا دةبيَتةوة‪ ،‬ئةمةش بة ه��ؤي بةردةوامبووني‬ ‫َراي سةركةوتء‬ ‫َران لةسةر ناتوندونتيذيي وي ِ‬ ‫شؤرشطي ِ‬ ‫ِ‬ ‫سةركةوتكاريي‪ .‬ثيَويستيشة جوداوازييةكاني هيَز‬ ‫بةتايبةتيي لة سةرجةم اليةنةكاني ملمالنيَدا ثتر ورتر‬ ‫بيَت لةو ملمالنيَيانةي كة توندوتيذنء‪ ،‬دةبيَتة مايةي‬ ‫ئاكامطيريي فرة جؤرو ثتر كارطةريي دةبيَت لةرووي‬ ‫َرانيش‬ ‫سياسييةوة‪ .‬كارة سنووردارةكاني‬ ‫شؤرشطي ِ‬ ‫ِ‬ ‫ئاكامطيريي طةورةي دةبيَت لة رووي كاتء شويَنةوة‬ ‫كة ئاكامطيرييةكاني ئةو جوداوازييةي تيَدا روودةدات‪،‬‬ ‫هةروةها ئةو ئاكامطيرييانةش طاريطةريي بةشيَوةيةك‬ ‫دةبيَت اليةنيَك بةهيَز دةكاتء ئةويتريش الواز‪ .‬سةرباري‬ ‫ئةوةي طرووثي خةباتي ناتوندتيذيي كاريطةريي دةبيَت‬ ‫تارادةيةكي‬ ‫لةسةر زيادبوونء كةمبووني هيَزي دوذمن ِ‬ ‫طةورة‪ .‬بؤ نمونة‪ ،‬بةرطري ناتوندوتيذيي واليَدةكات كة‬ ‫ريَكخراوو ئازاو بزؤزة رووب��ةرووي َ‬ ‫هةلسوكةوتة‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتدارة ديكتاتؤرةكان ببيَتةوة‬ ‫وةحشييةكاني‬ ‫ئاراستةي نارازيبوونء متمانة ليَسةندنةوةء‬ ‫بة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتدارة‬ ‫ثشتنةبةستنء ياخيبوون لةنيَو سةربازاني‬ ‫هةمديسان‬ ‫هاونيشتيمانياندا‪.‬‬ ‫ديكتاتؤرةكانء‬ ‫ثرؤتستؤي‬ ‫ئةو بةطريية دةبيَتة هؤي زيادبووني ِ‬ ‫َ‬ ‫َودةولةتيي دذ بة حوكمي ديكتاتؤريي‪ .‬هةروةها‬ ‫ني‬ ‫وةطةرخستني بةرةنطاربوونةوةي سياسيي ليَهاتوو‬ ‫ِ‬ ‫ب��ةردةوام دةبيَتة مايةي بةشداربووني بةرطريي‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتداري ديكتاتؤر‬ ‫هاونيشتيمانياني رةدووكةوتي‬ ‫ياخود ئةو هاونيشتيمانيانةي لة سةروبةندي ملمالنيَدا‬ ‫بيَاليةن دةوةستنةوة‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزى ‪2010‬‬

‫‪83‬‬


‫طؤران‬ ‫ضوار ميكانيزم بؤ ِ‬ ‫خةباتي ناتوندتيذيي لة ضوار ريَطةوة تيَدةكؤشيَت‪،‬‬ ‫ميكانيزمي يةكةم هةرضةند كةمجاران روودةدات‬ ‫َ‬ ‫دةجووليَت‬ ‫وةختيَك هةستء سؤزي اليةني دوذمن‬ ‫مةينةتييةكانء‬ ‫بة‬ ‫كاريطةربوونيان‬ ‫لةريَطةي‬ ‫َرة ئازاكان كة ميكانيزمي‬ ‫سةركوتكردني‬ ‫شؤرشطي ِ‬ ‫ِ‬ ‫ناتوندتيذييان طرتؤتةبةر ياخود وةختيَك قةناعةت‬ ‫َران‬ ‫دةهيَنن بة دادث��ةروةري��ي كيَشةي‬ ‫شؤرشطي ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫قةبولدةكةن‪ .‬ئةمةش بة ميكانيزمي‬ ‫ئامانجةكاني‬ ‫َراي رووداني ئةم ميكانيزمة‬ ‫طؤران نيَو دةبريَت‪ .‬وي ِ‬ ‫ِ‬ ‫وةك دةرةنجامي بةكارهيَناني هؤيةكاني ناتوندتيذيي‬ ‫طؤرانة بة دةطمةن روودةدات‪،‬‬ ‫وةلي ئةم‬ ‫لة خةباتدا‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫هةمديسان لة زؤربةي ملمالنيَكاندا نابينريَت ياخود‬ ‫هيض طرنطييةكي ئةوتؤي نيية‪.‬‬ ‫طؤراني‬ ‫زؤرجاران خةباتي ناتوندوتيذيي لةريَطةي ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةوة كاردةكات بةشيَوةيةك‬ ‫ملمالنيء‬ ‫حالةتي‬ ‫َ‬ ‫دوذمن ناتوانيَت وةخؤبكةويَت وةك ئةوةي دةيةويَت‪.‬‬ ‫سي‬ ‫طؤرانة دةبيَتة هؤي دروستبووني ئةو‬ ‫ئةم‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫ميكانيزمةي تر ئةوانيش‪ :‬خؤطونجاندن‪ ،‬ناضاركردن بة‬ ‫َ‬ ‫لةبةريةكهةلوةشان‪ .‬رووداني هةريةك‬ ‫ناتوندوتيذيي‪،‬‬ ‫َ‬ ‫دةطؤريَت‬ ‫سي ميكانيزمةي ثيَشوو باالنسي هيَز‬ ‫لةم َ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لة بةرذةوةنديي جووالنةوة ديموكراتيي جا باالنسةكة‬ ‫َ‬ ‫موتلةق بيَت ياخو دريَذةيي‪.‬‬ ‫بروانة خواستةكاني ئؤثؤزيسيؤن لةسةروبةندي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫هةلمةتة سنووردارةكاندا وةك ئةوةي خواستطةليَكي‬ ‫بنةرةتيي‬ ‫ترسناك نةبن ئةطةر هاتوو ئةو كيَشةكان‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫نةبن‪ ،‬لةوكاتةدا كيَشمةكيَشي هيَزةكان باالنسي‬ ‫�ؤرَي��تء‪ ،‬دةطةينة‬ ‫هيَز ريَذةيةكي دياريكراو دةط� ِ‬ ‫ضارةسةريَكي خيَراي ملمالنيَكة لة ريَطةي ريَكةوتنةوة‬ ‫ياخود لةريَطةي كوتكوتكردني جوداوازييةكان ياخود‬ ‫لةريَطةي طةيشتن بةريَطةضارةيةكي طونجاو‪ .‬ئةمة‬ ‫ثيَي دةطوتريَت ميكانيزمي خؤطونجاندن‪ .‬شاياني باسة‬ ‫زؤريَك لة مانطرتنةكان بةم ميكانيزمة ضارةسةر‬ ‫كراون هةردوو اليةن سازشيانكردووة لة هيَنديَك لة‬ ‫بةبي ئةوةي هةموو ئامانجةكانيان‬ ‫ئامانجةكانيانء‬ ‫َ‬ ‫بيَتةدي‪ .‬ئةو حكومةتانةش سوودي ئةريَتيي لةو‬ ‫َ‬ ‫هةاليساني ثشيَوييء‬ ‫ريَطةضارانة دةبينن وةك‬ ‫َ‬ ‫لةمةر «دادبةروةريي»ء بريقةي‬ ‫َروانين‬ ‫ِ‬ ‫خولقاندني تي ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َودةولةتيي‪ .‬لة روانطةي‬ ‫دةسةالتداري ني‬ ‫ويَنةي رذيَمي‬ ‫ئةم ميكانيزمةوة فرة طرنطة زؤر بة هةستيارييةوة‬

‫‪84‬‬

‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئةو رووداوانةدا بكريَت كة ضارةسةري‬ ‫مامةلة‬ ‫بؤ دةدؤزريَتةوة‪ ،‬بؤنمونة ئةم ميكانيزمة ناسةثيَت‬ ‫بةسةر خةباتيَكدا لةثيَناو سةرنخونكردنةوةي‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتداري دياريكراودا‪.‬‬ ‫رذيَميَكي‬ ‫خةباتي ناتوندتيذيي فرة بةهيَزترة لةو شتانةي كة‬ ‫طؤرانء خؤطونجاندا باسمانكرد‬ ‫لة ميكانيزمةكاني‬ ‫ِ‬ ‫بةشيَوةيةك هاريكاريي نةكردنء بةرةنطاربوونةوةي‬ ‫َ‬ ‫كؤمةاليةتييء‬ ‫جةماوةريي دةتوانن رةوتي هةلومةرجة‬ ‫بطؤرن بةتايبةت َ‬ ‫باالنسي هيَزو دةشتوانيَت‬ ‫سياسييةكان‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫برشي جووالنةوة لة دةسةالتي حكومةتي ديكتاتؤريي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ببريَت لة ثرؤسةي ئابوورييء كؤمةاليةتييء سياسيدا‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ثةرطيركردني لة كؤمةلطة‪ .‬بةمشيَوةية سوثاي‬ ‫ثاشتريش ِ‬ ‫دوذمن ثشتي ثيَنابةستريَتء هةموو ئةو فةرمانانة‬ ‫َراي‬ ‫رةتدةكةنةوة بؤ سةركوتكردني‬ ‫َران‪ .‬وي ِ‬ ‫شؤرشطي ِ‬ ‫ِ‬ ‫مانةوةي سةركردةكاني دوذمن لة ثؤستةكانيانداء‬ ‫وةلي تواناو‬ ‫ثابةندبوونيان بة ئامانجة سةرةكييةكانين‬ ‫َ‬ ‫هيَزيان بةو شيَوة ناميَنيَتء ثةنادةبةن بؤ ناضاربوون‬ ‫بة ناتوندتيذيي‪.‬‬ ‫َ‬ ‫ل��ةزؤر حالةتدا دةطونجيَت ئةو هةلومةرجانة‬ ‫ثةرةي ثيَبدريَت كة لة دةرةنجامي ناضاربوون بة‬ ‫ناتوندتيذيي دةكةونةوة تا ئةو رادةيةي سةركردايةتي‬ ‫دوذمن سةرجةم تواناكاني لةدةستدةداتء هةيكةلي‬ ‫َ‬ ‫َرانء‬ ‫دةرميَت‪ .‬ئيدي تواناي زاتيي‬ ‫شؤرشطي ِ‬ ‫ِ‬ ‫دةسةالت ِ‬ ‫هاريكاريي نةكردنء بةرةنطاربوونةوة تةنانةت‬ ‫دةبيَتة هؤي ئ��ةوةي دوذم��ن نةتوانيَت َ‬ ‫جلةويان‬ ‫بكاتء‪ ،‬بيرؤكراتيةتي دوذم��ن هةر هاريكارييةك‬ ‫َ‬ ‫لةطةلياندا رةت دةكاتةوةء جؤريَك لة ياخيبوون لةنيَو‬ ‫سةربازو ثؤليسي دوذمندا دروست دةكاتء طةل لة‬ ‫دادةبريَتء مافي بةريَوةبردنء‬ ‫سةركردايةتييةكي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دةسةالت لة دوذمن دةسننةوة‪ .‬دواتر بةمشيَوةية‬ ‫طؤراني‬ ‫هةلومةرجةكان بةرةو ثيَطةيشتني ميكانيزمي ِ‬ ‫َ‬ ‫«لةبةريةكهةلوةشان»ي‬ ‫ض��وارةم دةض��ن ئةويش‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫برشي جووالنةوةي‬ ‫دةسةالتي دوذمنة بةشيَوةيةك ِ‬ ‫َدةبريَت هيَزي خؤبةدةستةوةدانيشي ناميَنيَتء‬ ‫لي ِ‬ ‫كوتكوت دةبيَت‪.‬‬ ‫ثيَويستة موراعاتي ئةو ضوار ميكانيزمة بكريَت كة‬ ‫َرادا ئاماذةمان ثيَدا لةعاني كاركردن بؤ داناني‬ ‫لة سةري ِ‬ ‫ثالنيَكي ستراتيذيي بؤ ئازاديي‪ ،‬كةمجار ريَدةكةويَت‬ ‫وةلي َ‬ ‫هةلبذاردني هةر يةكيَك لةو ضار ميكانيزمة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ستراتيذيَكي ضةسثاو ثيَكدةهيَنيَت‪ .‬هةلبذاردني هةر‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي‪2010‬‬


‫دةبةستي بة ضةندين‬ ‫يةكيَك لةم ضوار ميكانيزمة ثشت‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫موتلةقء ريَذةيي ئةو طرووثانةي‬ ‫فاكتؤر لةوانة هيَزي‬ ‫َ‬ ‫هةلويَستطةلء ئامانجةكاني طرووثي‬ ‫لةملمالنيَدانء‬ ‫خةباتي ناتوندوتيذيي‪.‬‬ ‫دي��م��وك��رات��ي��زة ك��ردن��ي كاريطةرييةكاني‬ ‫بةرةنطاربوونةوةي سياسيي‬ ‫تةكنؤلؤذياي خةباتي ناتوندوتيذيي بةثيَضةوانةي‬ ‫كاريطةريية نيَوةندييةكاني ك��ردةي توندو تيذيي‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةي سياسيي‬ ‫لةريَطةي ضةندين ريَطةوة‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةي ديموكراسيي‪.‬‬ ‫دةطؤر َست بؤ‬ ‫ِ‬ ‫يةكيَك لة بةشةكاني كاريطةريية ديموكراتييةكان‬ ‫نيَطةتيظة‪ ،‬ئ��ةم��ةش ب��ة ثيَضةوانةي ميكانيزمة‬ ‫سةربازييةكان‪ ،‬ئةمم تةكنؤلؤذياية ريَطةنادات بة‬ ‫فةرمانرةوا ميكانيزمي‬ ‫سةركردةيةتي طرووثي‬ ‫ِ‬ ‫ضةوساندنةوةو سةركوت بةكاربهيَنن دذ بة طةل‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتداري‬ ‫بة دام��ةزران��دنء مانةوةي رذيَمي‬ ‫ديكتاتؤريي‪ .‬ثيَشةنطة ريَبةرةكاني بةرةنطاربوونةوةي‬ ‫سياسيي دةتوانن كاريطةرييء فشار بخةنة سةر‬ ‫وةلي ريَطةش نةدةن بة بةندكردنيان‬ ‫هةوادارانيان‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ياخود لة قةنارةدانيان وةختيَك بةرهةلستيي كران‬ ‫ياخود سةركردايةتييةكي تريان َ‬ ‫هةلبذارد‪.‬‬ ‫كؤتابةشي كاريطةرييةكاني ديموكراسيي ثؤزةتيظة‬ ‫خةباتي ناتوندتيذيي ميكانيزمي وادةبةخشيَت بة طةل‬ ‫بتوانن بةكاريي بهيَنن بةمةبةستي وةدةستخستني‬ ‫َ‬ ‫دةس��ةالت��دارة‬ ‫ئ��ازادي��ي��ةك��انء ثاراستني دذ ب��ة‬ ‫ثاشةرؤذ‪ .‬ئةمةش ضةند‬ ‫ديكتاتؤرةكاني ئيَستاو‬ ‫ِ‬ ‫لةمةر خةباتي ناتوندتيذيي‪:‬‬ ‫كاريطةرييةكي ثؤزةتيظة‬ ‫ِ‬ ‫‪ .1‬هاونيشتيمانيان لةريَطةي ئةو ئةزموونةوة كة‬ ‫طؤر َي دةتوانن ثتر‬ ‫خةباتي ناتوندتيذيي دةيهيَنيَتة‬ ‫ِ‬ ‫متمانةيان بةخؤيان هةبيَت لة بةرةنطاربوونةوةي‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتدارداء هةروةها بةرةنطاربوونةوةي‬ ‫رذيَمي‬ ‫تواناكاني لةسةر ف��ةرزك��ردن��ي سةركوتكاريي‬ ‫توندوتيذدا‪.‬‬ ‫‪ .2‬خةباتي ناتوندتيذيي ميكانيزمي هاريكاريي‬ ‫ن��ةك��ردنء بةرةنطاربوونةوة دةستةبةر دةك��ات‬ ‫بةشيَوةيةك هاونيشتيمانيان بتوانن لةم ريَطةوة دذ بة‬ ‫َ‬ ‫كؤمةليَك ديكتاتؤريدا بضنةوة‪.‬‬ ‫هةر‬ ‫‪ .3‬دةطونجيَت بة طرتنةبةري خةباتي ناتوندتيذيي‬ ‫ثركتيزةكردني ئازاديية‬ ‫جةخت بكريَتةوة لةسةر ِ‬ ‫ديموكراتييةكان وةك ئ��ازادي��ي طوتنء ئازاديي‬

‫رؤذنامةوانييء ريَكخراوة سةربةخؤكانء ئازاديي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتي‬ ‫كؤمةلطة بة ئامانجي بةطذداضوونةوةي‬ ‫سةركوتكاريي‪.‬‬ ‫‪ .4‬خةباتي ناتوندوتيذيي بةهيَزةوة هاريكاريي‬ ‫َرانةوةي طروثة سةربةخؤكانء‬ ‫بووذاندنةوةء ذنؤ طي ِ‬ ‫َ‬ ‫َرادا‬ ‫دامةزراوةكاني‬ ‫كؤمةلطة دةكات وةك لة سةري ِ‬ ‫ئاماذةمان ثيَدا‪ ،‬هةموو ئةمانةش هاوشيَوةي‬ ‫دام��ةزراوةي زيندوون سةبارةت بة ديموكراسيي‬ ‫بةهؤي تواناكاني بؤ ه��اروذان��دنء خرؤشاندني‬ ‫تواناكاني هاونيشتيمانيانء فةرزكردني كؤتوبةندطةليَك‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتداريَكي ديكتاتؤر لة‬ ‫دةسةالتي هةر‬ ‫بةسةر‬ ‫ثاشةرؤذدا‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫‪ .5‬خةباتي ناتوندتيذيي ميكانيزمطةليَك دةستةبةر‬ ‫دةك��ات تاكو هاونيشتيمانيان بتوانن لةم ريَطةوة‬ ‫ضربكةنةوة بةمةبةستي بةطذداضوونةوةي‬ ‫هيَزيان‬ ‫ِ‬ ‫سةركوتكارييةكاني ثؤليسء سوثاي سيستةمة‬ ‫ديكتاتؤرييةكان‪.‬‬ ‫‪ .6‬خةباتي ناتوندتيذيي ريَطةطةليَك دةستةبةر‬ ‫دةكات هاونيشتيمانيانء دام��ةزراوة سةربةخؤكان‬ ‫لةم ريَطةوة بتوانن كؤتءبةند بخةنةسةر ياخود‬ ‫َ‬ ‫ببرنء‬ ‫سةرضاوةكاني هيَزي طرووثي‬ ‫دةسةالتدار ِ‬ ‫�ةرةش��ك��ردن‬ ‫لةبندا وشكي ب��ك��ةنء دوات��ري��ش ه� ِ‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتةكةي‪ ،‬ئةمةش‬ ‫لةتواناكاني بةردةوامبووني‬ ‫لةثيَناو خزمةتكردني ئامانجةكاني ديموكراسيي‪.‬‬ ‫دذوارييةكاني خةباتي ناتوندتيذيي‬ ‫وةك لةمةوثيَش لةريَطةي ئةم طةنطةشةيةوة‬ ‫تيَبينيمانكرد خةباتي ناتوندتيذيي تةكنؤلؤذيايةكي‬ ‫ئالؤزو َ‬ ‫دذوارو َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةاليةتيداء ضةندين‬ ‫بالؤزة لة كاري‬ ‫�ؤرانء‬ ‫ريَطةو شيَوازو زنجيرةيةك ميكانيزمي ط� ِ‬ ‫خواستي هةلسوكةوتي سنووردار لةخؤدةطريَت‪،‬‬ ‫ئيدي بؤئةوةى بةرةنطاربوونةوةى سياسيي ئةكتيظ‬ ‫بيَت بةتايبةت لة بةطذداضوونةوةى سيستةمة‬ ‫ديكتاتؤرييةكاندا‪ ،‬هةروةها ثيَويستي بة ئاطاداربوونة‬ ‫لة ثالنء ئامادةكارييةكاندا‪ ،‬هةمديسان ثيَويستة ئةو‬ ‫كةسانةي بةشداريي دةكةن لة بةرةنطاربوونةوةى‬ ‫سياسيدا بزانن ضييان لةسةر ثيَويستةء‪ ،‬هةروةها‬ ‫ثيَويستيشة سةرضاوة ثيَويستةكان دةستةبةركرابن‪،‬‬ ‫دواتر ثيَويستة ستراتيذكاران هةستن بة شرؤظةكاريي‬ ‫ريَطة ئةكتيظةكان بة ئامانجي جيَبةجيَكردني خةباتي‬ ‫ناتوندتيذيي‪ ،‬ئةمةش توخميَكي زيندووة كة ئايا‬ ‫ثيَويستمان بة ثالنيَكي ستراتيذيية؟‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزى ‪2010‬‬

‫‪85‬‬


‫بةشي شةشةم‬ ‫ئايا ثيَويستيمان بة ثالنيَكي ستراتيذيي هةية؟‬ ‫ضةندين رَي��ط��ة ه��ةي��ة ب��ؤ دةس��ت��وب��ردك��ردنء‬ ‫َ‬ ‫بةرةنطاربوونةوةي‬ ‫هةلمةتةكاني‬ ‫دةستثيَكردني‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتدارة ديكتاتؤرةكان‪،‬‬ ‫سياسيي دذ بة سيستةمة‬ ‫َ‬ ‫بةبي ثالنء بةشيَوةي‬ ‫لةرابردوودا ئةوجؤرة هةلمةتانة َ‬ ‫رَي��ك��ةوت ئةنجام دةدرا‪ ،‬س��ةرب��اري ئ��ةوةي ئةو‬ ‫هةاليساندني ئةو َ‬ ‫َ‬ ‫هةلمةتانة‬ ‫فاكتؤرانةي دةبوونة هؤي‬ ‫�ي زؤرج��اران بةهؤي كردةوة‬ ‫فرة جؤر بوون وةل� َ‬ ‫وةحشييةكانء طرتنء كوشتني هاونيشتيمانياني‬ ‫بةهةيبةت ياخود بةهؤي كردارة سةركوتكارةكان‬ ‫ياخود جيَبةجيَكردني فةرماني تونددةمارانة ياخود‬ ‫كةمبووني ئازووخة ياخود دةرةنجامي ريَزنىطرتن‬ ‫بوو لة ثيرؤزيية ئايينييةكان ياخود لةسةروبةندي‬ ‫ئاهةنطي رووداويَكي ميَذوويي طرنطدا دذ بة سيستةمة‬ ‫ديكتاتؤرييةكان ئةنجام دةدرا‪ .‬يان ريَكةوتووة رذيَمة‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتدارة ديكتاتؤرييةكان هةستاوة بةكاريَكي‬ ‫توورةيي هاونيشتيمانياني هاروذاندووةء‬ ‫دياريكراو‬ ‫ِ‬ ‫بةبي ئةوةي بزانيَت ثاشهاتةكاني ضي‬ ‫خرؤشاندووة‬ ‫َ‬ ‫دةبيَت‪ .‬هيَنديَك جاريش طرووثيَكي طضكة ياخود‬ ‫كةسانيَكي مةرد هةستاون بةكاريَكء جةماوةريش‬ ‫ثشتطيريي ليَكردوون‪ ،‬دواتريش خةلضكانيَكي تر‬ ‫َران دذ ب��ةو ك��ردةوة‬ ‫ضوونةتة ري��زي‬ ‫شؤرشطي ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫وةحشييانةي دذيان ئةنجامدراوة‪ .‬لة هيَنديَك حالةتي‬ ‫َ‬ ‫هةلمةتةكاني بةرةنطاربوونةوةي سياسيي‬ ‫تريشدا‬ ‫دةستيثيَكردووة وةك بةدةمةوةضووني داواي ضةند‬ ‫كةسيَك ياخود طرووثانيَك بؤ هةستان بة َ‬ ‫هةلمةتي‬ ‫خةباتء تيَكؤشان دذ بة رذيَمة ديكتاتؤرييةكان‪.‬‬ ‫بي ثالنانة كةضي بة تايبةتمةنديي‬ ‫َراي ئةو كردةوة َ‬ ‫وي ِ‬ ‫وةلي زؤرجاران سيفةتي‬ ‫ثؤزةتيظ وةسثداركراون‬ ‫َ‬ ‫َرة‬ ‫نيَطةتيظيشيان هةبووة‪ ،‬زؤرج���اران‬ ‫شؤرشطي ِ‬ ‫ِ‬ ‫ضاوةرواني ثةرضةكرداري رذيَمة‬ ‫ديموكراتخوازةكان‬ ‫ِ‬ ‫ديكتاتؤرييةكانيان نةكردووة وةك مومارةسةكردني‬ ‫َرانء‬ ‫ميكانيزمي وةحشييانة دذ بة‬ ‫شؤرشطي ِ‬ ‫ِ‬ ‫بةرطرييةكةشيان لةدةرنجامي ئةو ميكانيزمانةوة‬ ‫رماوة‪ .‬جاري واش هةبووة نةبووني ثالنيَكي تؤكمة‬ ‫َ‬ ‫جووالنةوة ديموكراتييةكاني سةرنخون كردؤتةوة‬ ‫َراي ئةوةي نةبووني ثالن بؤ ضؤنيَتي ئاسانكردني‬ ‫وي ِ‬ ‫طؤريني رذيَمي ديكتاتؤريي بؤتة هؤي ثشكوتني رذيَمي‬ ‫ِ‬ ‫ديكتاتؤريي تر تةنانةت دواي سةرنخونكردنةوةي‬

‫‪86‬‬

‫رذيَمة ديكتاتؤرييةكةي ثيَشوو‪.‬‬ ‫ثالني واقيعيي‬ ‫َ‬ ‫َرن لة‬ ‫ثرؤسة جةماوةرييةكان رؤلي طرنط دةطي ِ‬ ‫َ‬ ‫راثةرين دذ بة رذيَمة ديكتاتؤرييةكان لة‬ ‫هةاليساندني‬ ‫ِ‬ ‫وةلي دةطونجيَت ضةندين ريَطةي كارا ئامادة‬ ‫ئايندةدا‪،‬‬ ‫َ‬ ‫بكريَت بؤ لةنيَوبردني سيستةمة ديكتاتؤرييةكانء‬ ‫دياريكردني كات تاكو هةلومةرجة سياسييء تةوذمة‬ ‫جةماوةرييةكة لة ساتي خؤيدا ثيَبطاتء دواتريش‬ ‫دةستبكات بة َ‬ ‫هةلبذاردني ريَطةء ضؤنيَتي دةستكردن‬ ‫بة َ‬ ‫هةلمةتي خةباتي ناتوندوتيذيي‪ .‬ليَرةدا ثيَويستيمان‬ ‫بة بيركردنةوةي هةستيارانة هةية بةشيَوةيةك‬ ‫َ‬ ‫هةلسةنطاندنيَكي واقيعيي بؤ‬ ‫ثشتببةستيَت بة‬ ‫َ‬ ‫بارودؤخةكةو تواناكاني طةل بةمةبةستي هةلبذارجني‬ ‫ريَطةي كارا بة ئامانجي وةديهيَناني ئازاديي لةو‬ ‫هةلومةرجةدا‪.‬‬ ‫دابريَذين لةثيَناو وةدةستهيَناني‬ ‫باشترواية ثالنيَك‬ ‫ِ‬ ‫ئةو ئامانجانةي دةمانةويَت بةرجةستةي بكةين‪،‬‬ ‫طرنطيي ثالنةكة لة طرنطيي ئةو ئامانجةدا خؤي‬ ‫َ‬ ‫هةولي وةديهيَناني دةدةين‪ ،‬هةروةها‬ ‫دةبينيَتةوة كة‬ ‫دووركةوتنةوة لة دةرةنجامة خراثةكاني لة عاني‬ ‫شكستهيَنانيدا‪ .‬ثالني ستراتيذيي هةلي سةركةوتني‬ ‫َ‬ ‫كاملترين‬ ‫سةرجةم سةرضاوةكان دةستةبةردةكات بة‬ ‫َ‬ ‫شيَوة‪ .‬ئةمةش بةشيَوةيةكي تايبةت بةسةر جووالنةوة‬ ‫ديموكراتييةكاندا دةضةسثيَت كة سةرضاوةي مادديي‬ ‫سنوورداريان بةدةستةوةيةء هةوادارانيان دووضاري‬ ‫مةترسيي دةبنةوة لةكاتي دةستكردنيان بة طالندني‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتدارة ديكتاتؤرةكان‪ .‬لةبةرامبةريشدا‪،‬‬ ‫رذيَمة‬ ‫رذيَمة ديكتاتؤرييةكان هةميشة دةستينطرتووة بةسةر‬ ‫سةرضاوة مادييةكانء هيَزي ريَكخستنء تواناي‬ ‫ئةنجامداني كردةوةي وةحشيطةرانة‪.‬‬ ‫مةبةستمان لة «ثالني ستراتيذيي» ئامادةكردني‬ ‫كارنامةيةكة تاكو بتوانين ئةم هةلومةرجةي ئيَستا‬ ‫بطؤرين بة هةلومةرجيَكي ئايندةيي طونجاو‪ ،‬سةبارةت‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫طؤرين‬ ‫لة‬ ‫مةبةستمان‬ ‫ينةوةية‪،‬‬ ‫كؤل‬ ‫ئةم‬ ‫ئامانجةكاني‬ ‫بة‬ ‫بة‬ ‫ِ‬ ‫طؤريني ديكتاتؤريةت بؤ سيستةميَكي ديموكراتيي‬ ‫وات ِ‬ ‫َ‬ ‫لة ئايندةدا‪ .‬ئةو ثالنة زنجيرةيةك هةلمةتء ضاالكيي‬ ‫ريَكخراو لةخؤ دةطريَت بةئامانجي بةهيَزكردني طةلء‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ضنطؤلةي ديكتاتؤريةتدا سةركةوت‬ ‫كؤمةلطة كة لة ذيَر‬ ‫بةتةني‬ ‫دةكريَنء الواز دةكريَن‪ .‬تيَبيني بكة ليَرةدا ئامانج‬ ‫َ‬ ‫لة تاروماركردني ديكتاتؤريةتي ئيَستادا خؤي نابينيَتةوة‬ ‫وةلي لة دامةزراندني سيستةميَكي ديموكراتيدا خؤي‬ ‫َ‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي‪2010‬‬


‫دةبينيَتةوة‪ ،‬ئةو ستراتيذة سةرةكييةي كة ئامانجةكاني‬ ‫بةتةني لةسةر تاروماركردتي رذيَمي ديكتاتؤريدا‬ ‫َ‬ ‫كورت كردؤتةوة خؤي دووضاري خةتةرناكي طةورة‬ ‫دةكاتةوة ئةويش لة ثشكوتني ديكتاتؤري بةدكاري‬ ‫تازةدا خؤي دةبينيَتةوة‪.‬‬ ‫ئاستةنطةكاني بةردةم ثالني ستراتيذيي‬ ‫زؤرينةي ئةو كةسانةي َ‬ ‫هةلطري بيري ئازاديخوازين‬ ‫َ‬ ‫هةولي ضارةسةركردني كيَشةي وةديهيَناني‬ ‫لة جيهاندا‬ ‫ئازاديي نادةنء كةمجاران داندةنيَن بة طرنطيَتي ثالني‬ ‫ستراتيذيي لةثيَش دةستكردن بة كارةكانياندن‪ ،‬دواتر‬ ‫شكستدةهيَنن بؤ طةيشتن بة ئازاديي‪.‬‬ ‫َ‬ ‫هةلدةستن بة داناني ثالنيَكي‬ ‫كةسانيَكي كةم‬ ‫ستراتيذيي طشتطير بةئامانجي رزطاركردني سياسيي‬ ‫طالنيان تاكو بطةن بةو ئامانجة؟ زؤرينةي ئةو كةسانة‬ ‫َ‬ ‫بةرهةلستي ديموكراتيك ثيَكدةهيَنن‬ ‫كة طرروثانيَكي‬ ‫دةرك بة ثيَويستي ثالني ستراتيذيي ناكةن ياخود‬ ‫خوويان نةطرتووة يان خؤيان رانةهيَناوة بيركردنةوةيان‬ ‫ستراتيذيي بيَت‪ .‬ثالني ستراتيذيي ثرؤسةيةكي فرة‬ ‫َرييةكان هةميشة‬ ‫دذوارةء‪ ،‬ثيضشةنطة شؤرششطي ِ‬ ‫دووض��اري سووكايةتي ثيَكردن دةبنةوة لة اليةن‬ ‫رذيَمة ديكتاتؤرييةكانةوةء بةرثرسياريَتي راستةوخؤ‬ ‫دةك��ةوَي��ت��ة سةرشانيانء زؤرج��اران��ي��ش ك��اتء‬ ‫ئاسايشيان ثيَنادريَت برةو بة تواناني بيركردنةوةي‬ ‫ستراتيذيي بدةن‪ .‬لةبةرامبةريشدا ثةرضةكردرايان‬ ‫دةبيَت لةهةمبةر دةسثيَشخةرييةكاني ديكتاتؤريةتدا‪،‬‬ ‫دواتر لةباشترين َ‬ ‫حالوباردا هةميشة ئؤثؤزيسيؤن لة‬ ‫َ‬ ‫هيَ‬ ‫َلي بةرطريدا دةميَنيَتةوةء هةولدةدات ثاريَزطاريي‬ ‫بكات لة ئازاديية دياريكراوةكان ياخود خاوكردنةوةي‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتي ديكتاتؤريي ياخود ئةفراندني‬ ‫ثيَشكةوتني‬ ‫كيَشةطةليَك بؤ سياسةتةكاني رذيَمي تازة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫ه �َي��ن��دَي��ك ك���ةسء ط��رووث��ان��ي ج���ووالن���ةوة‬ ‫رزطاريخوازةكان ثيَيانواية ثيَويستييان بة ثالني‬ ‫بروايةكي‬ ‫بةرفراواني دوور مةدا نييةء‪ ،‬لةبةرامبةر ِ‬ ‫كويَرانةيان هةية بةوةي ئةطةر بتوانن بةتوندي دةست‬ ‫بطرن بة ئامانجةكانيانةوة بؤ ماوةيةكي دوورو دريَذ‬ ‫ئةوا بةشيَوةيةك لة شيَوةكان سةركةوتوو دةبن‪.‬‬ ‫هيَنديَكي تر ثيَيانواية ثابةندبوونيان بة ثرةنسيثةكانء‬ ‫خستنةطةري‬ ‫يؤتؤثياكان بةرووي ئاستةنطةكاندا واتة‬ ‫ِ‬ ‫ئةوةي لةتوانايانداية‪ .‬ثابةندبوون بة ئامانجة مرؤظانييء‬ ‫َ‬ ‫وةلي‬ ‫دلسؤزبوون بؤ يؤتؤثياكان كاريَكي فرة باشة‬ ‫َ‬ ‫نةطونجاوة بؤ هةستان بة لةنيَوبردني ديكتاتؤريةتء‬

‫وةديهيَناني ئازاديي‪.‬‬ ‫بروايانواية‬ ‫دوذمنةكاني ديكتاتؤريةت كويَرانة ِ‬ ‫بةكارهيَناني توندوتيذيي دةبيَتة مايةي وةديهاتني‬ ‫َرادا ئاماذةمان ثيَدا رذيَمة‬ ‫ئازاديي‪،‬‬ ‫َ‬ ‫وةلي وةك لة سةري ِ‬ ‫ديكتاتؤرييةكان زامني وةديهاتني سةركةوتن ناكةنء‬ ‫َراي‬ ‫بةهيض شيَوةيةك ريَطةي بؤ خؤش ناكةن‪ ،‬وي ِ‬ ‫لةوثةري‬ ‫ئةوةي زؤرجاران رذيَمة ديكتاتؤرييةكان‬ ‫ِ‬ ‫ئامادةباشيدان بؤ رووب��ةروو بوونةوةي خةباتي‬ ‫توندوتيذييء راستيية سةربازييةكانيش بةدةطمةن لة‬ ‫َ‬ ‫جووالنةوة ديموكراتخوازةكانداية‪.‬‬ ‫بةرذةوةنديي‬ ‫َ‬ ‫هيَنديَك لة جووالنةو ئازاديخوازةكان ضاالكييةكان‬ ‫بةثيَي هةستء سؤزيان ئةنجام دةدةنء ئةم كارانةش‬ ‫ثتر بيركردنةوةيان بةرةو خؤثةرستيي دةباتء بةالي‬ ‫طةشةثيَداني ستراتيذيي سةرةكيدا هةنطاو دةنيَت بؤ‬ ‫ئازاديي‪.‬‬ ‫ئةو كارانةي ثشتبةستوون بة «بيرة رؤشنةكان»‬ ‫بروايان ثيَيةتي سنووردارة‪ ،‬ئيَمة‬ ‫كة هيَنديَك كةس ِ‬ ‫ثيَويستيمان بة كاريَكة ثشتببةستيَت بة ئامادةكردني‬ ‫هؤشيارانةي «هةنطاوة ئايندةيية» طونجاوةكان‬ ‫بةئامانجي لةنيَوبردني ديكتاتؤريةت‪ .‬نةبووني‬ ‫شرؤظةيةكي ستراتيذيي دةبيَتة مايةي ريَبةرة‬ ‫ثيَشةنطةكان «هةنطاوة ئايندةييةكان» نةزانن كة‬ ‫دواجار سةركةوتن وةدةست دةهيَنيَت‪ .‬داهيَنانء بيرة‬ ‫وةلي ثيَويستيي بة‬ ‫وةلي‬ ‫رؤشنةكان شتطةليَطي طرنطن‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫وةطةرخستنة ئةمةش لةثيَناو ثيَشخستني ثيَشخستني‬ ‫ِ‬ ‫ستراتيذي هيَزة ديموكراتخوازةكان‪.‬‬ ‫هيَنديَك كةس داواي «طردكردنةوةي كارةكان‬ ‫وةلي‬ ‫دةكةن لة يةك ئانء ساتدا» دذ بة ديكتاتؤريةت‬ ‫َ‬ ‫بةبي ئةوةي َ‬ ‫خالي دةستثيَكردن بزانن‪ ،‬ئةمة بةسوود‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫وةلي مةحالة بةتايبةت ئةطةر بةرطرييةكي‬ ‫دةطةريَتةوة‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫لةطؤريَدا بيَت‪ ،‬سةرباري ئةوةي ئةم ميتؤدة‬ ‫الواز‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫بةخالي دةستثيَكردن ليَكنادريَتةوة ياخود بةماناي‬ ‫َ‬ ‫هةولةكان نايةت لة شويَنيَكدا ياخود‬ ‫وثركردنةوةي‬ ‫ضر ِ‬ ‫ِ‬ ‫وةطةرخستني سةرضاوةكان كة هةميشة‬ ‫َتي‬ ‫ي‬ ‫ضؤن‬ ‫ِ‬ ‫سنووردارن‪.‬‬ ‫هيَنديَك ثيَيانواية ثيَويستيمان بة وردة ثالن هةية‬ ‫وةلي تواناي بيركردنةوةيان لةم بوارةدا ياخود لة بنةما‬ ‫َ‬ ‫تةكتيكييةكاندا كورتبينة‪ ،‬ئةوان نازانن بووني ثالنيَكي‬ ‫دوورم��ةودا ضةندة طرنطء ثيَويستة‪ .‬بيركردنةوةو‬ ‫شرؤظةكاريي ئةوانة بةشيَوةيةكي ستراتيذيي نييةء‬ ‫دواتر دةكةونة َ‬ ‫َ‬ ‫وةالمي كارةكاني‬ ‫هةلةوة لة وةختيَكدا‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزى ‪2010‬‬

‫‪87‬‬


‫ضؤنيَتي داناني ليَكدراوة ج��وداوازةك��ان تاكو‬ ‫هاريكاريي وةديهاتني ئامانجةكان بكةن‪ .‬شاياني‬ ‫باسة ثالني ستراتيذيي ثيَويستي بة دابةشكردنيَكي‬ ‫شارةزايانة هةية بؤ طرووثةكاني كار تاكو هةستن‬ ‫بة ثرؤسةي طضكة‪ .‬ثالني ستراتيذيي حةكيمانةيةء‬ ‫لةمةر‬ ‫ثيَويستة ثيَداويستييةكاني سةركةوتن‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫هةلبذاردني باشترين جؤري خةبات بةهةندةوة‬ ‫وةلي رةتكردنةوةي ثيَداويستييةكان‬ ‫تةماشا بكريَت‪،‬‬ ‫َ‬ ‫سةركةوتن مسؤطةر ناكاتء فاكتؤري تر هةنة‬ ‫لةثيَناو وةديهيَناني ئامانجةكان‪.‬‬ ‫ثيَويستة ديموكراتخوازان ئامانجةكان بةرووني‬ ‫بزانن لةسةروبةندي دان��ان��ي ستراتيذةكاندا‪،‬‬ ‫بةشيَوةيةك زانينء شرؤظةكردن ستراتيذكاران‬ ‫بطةيةنيَت بة ثيَداويستييةكاني وةديهيَناني هةر‬ ‫َراي ئةوةي زانينء روونء‬ ‫ئامانجيَك بةورديي‪ ،‬وي ِ‬ ‫ئاشكرايي بةسةر ثالني ستراتيذيدا دةضةسثيَن‪.‬‬ ‫تةكتيكء ريَطةكاني كاركردن بةكاردةهيَنريَن‬ ‫لةثيَناو جيَبةجيَكردني ستراتيذةكان‪ ،‬تةكتيك‬ ‫ثةيوةستة بة شارةزايي بةكارهيَناني هيَز بةباشترين‬ ‫شيَوةء لةهةلومةرجيَكي دياريكراودا‪ ،‬بةشيَوةيةك‬ ‫تةكتيك كاريَكي دياريكراوة لةثيَناو وةديهيَناني‬ ‫ئامانجيَكي دياريكراو بةكاردةهيَنريَت‪ .‬ضةمكي‬ ‫باشترين بةكارهيَنان‪ ،‬لة هةلومةرجيَكي دياريكراودا‪،‬‬ ‫شةر لةثيَناو جيَبةجيَكردني‬ ‫بؤ ميكانيزمةكاني‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ستراتيذيةت ئةمة تةكتيك هةلدةبذيَريَت‪ ،‬بؤئةوةي‬ ‫تةكتيك لةباشترين ح� َ‬ ‫�ال��وب��اردا بيَت ثيَويستة‬ ‫تةكتيكء ميكانيزمي طونجاو بطرينةبةرء بةردةوام‬ ‫ضاوديَريي بكةين بةئامانجي وةديهيَناني ئامانجة‬ ‫ستراتيذييةكان‪.‬‬ ‫ئةو تةكتيكةي ئامانجة ستراتيذييةكان وةدةست‬ ‫ناهيَنيَت دواجار دةبيَتة بةهةدةرداني وزةو تواناكان‪.‬‬ ‫دوات��ر تةكتيك بة تيشك دةخاتة سةر كاريَكي‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ستراتيذيةتدا بيَتةوةء‬ ‫دياريكراو بةشيَوةيةك‬ ‫ً‬ ‫َكرا طريَبدريَنةوة‪.‬‬ ‫لةطةل ستراتيذيةتي سةرةكيشدا ثي ِ‬ ‫شةرةوةء ستراتيذيةتيش‬ ‫تةكتيك ثتر ثةيوةستة بة‬ ‫ِ‬ ‫ب��وراي بةرفراوانتر دةط��رَي��ت��ةوة‪ .‬دةطونجيَت‬ ‫بةشيَوةيةك لة تةكتيك تيَبطةين كة بةشيَكة لة‬ ‫كامل بؤ جةنطيَك ياخود َ‬ ‫َ‬ ‫هةلمةتيَكء‪،‬‬ ‫ستراتيذيَكي‬ ‫َبةجي دةبيَت‬ ‫ثتر بةسةر قؤناغة كةمخايةنةكاندا جي‬ ‫َ‬ ‫ياخود بةهؤي ذمارةيةك كةسةوة ياخود ثتر بؤ‬

‫ئامانجطةليَكي دياريكراو‪ .‬ئيدي بؤ ئةوةي بتوانين‬ ‫جوداوازيي بكةين لةنيَوان ئامانجة تةكتيكييةكانء‬ ‫ئامانجة ستراتيذييةكان لة كردةوة توندوتيذييةكاندا‬ ‫دةبيَت ب��ةوة جيايان بكةينةوة داخ��وا ئامانجي‬ ‫كاركردنيان طذكةية ياخود طةورةية‪.‬‬ ‫َ‬ ‫ثيَكداداني تةكتيكيي هيَرشكردن بؤ ثالثشتيي‬ ‫وةديهيَناني ئامانجة ستراتيذييةكان بةكاردةهيَنريَت‪،‬‬ ‫ثيَكدادانة تةكتيكييةكان ئاميَري دةستي ستراتيذكارانة‬ ‫َ‬ ‫خولقاندني هةلومةرجيَكي ئ��ةوت��ؤ ك��ة لة‬ ‫ب��ؤ‬ ‫ئاراستةكردني هيَرشي يةكالكةرةوةدا‬ ‫بةرذةوةنديي ِ‬ ‫بيَت بؤ سةر دوذمن‪ ،‬دواتر لةهةمووشي طرنطتر‬ ‫ئةوةية ئةندازياراني ثالنء جيَبةجيَكاراني ثرؤسة‬ ‫تةكتيكييةكان شارةزاو ليَهاتوو بن لة َ‬ ‫هةلسةنطاندني‬ ‫َ‬ ‫هةلبذاردني ميكانيزمة طونجاوةكان‪.‬‬ ‫ب��ارودؤخء‬ ‫ثيَويستيشة هةستين بة راهيَناني ئةو كةسانةي‬ ‫بةشداريي دةكةن لة بةكارهيَناني تةكنؤلؤذياي‬ ‫َ‬ ‫هةلبذاردةو ميكانيزمة دياريكراوةكان‪.‬‬ ‫ريَطةكان وات��ة ضةكوتةقةمةنييء ميكانيزمي‬ ‫دياريكراو بؤ كاركردنء‪ ،‬دةيان شيَوةي كاركردن‬ ‫لةخؤ دةطريَت وةك مانطرتنء بةشداريي نةكردنء‬ ‫هاريكاريينةكردني سياسيي وةك ئةوةي لةبةشي‬ ‫ثيَنجةمدا باسمانكرد‪ ،‬ثةرةثيَداني ثالنيَكي ستراتيذيي‬ ‫بةرثرسيارء ئةكتيظ بؤ خةباتي ناتوندوتيذيي ثشت‬ ‫دةبةستيَت بة طرنطيان بة ثيَكهاتنء َ‬ ‫هةلبذاردني‬ ‫ستراتيذيةتي سةرةكييء ستراتيذطةلء تةكتيكء‬ ‫ميكانيزمة طونجاوةكان‪.‬‬ ‫خستنةطةري‬ ‫وانةي سةرةكيي لةم طةنطةشةيةدا‬ ‫ِ‬ ‫زيرةكي مرؤيية لة ثالني ستراتيذيدا بةمةبةستي‬ ‫رزطاربوون لة ديكتاتؤريةت‪ ،‬ضونكة شكستهيَنان لة‬ ‫لةو ثالنة زيرةكانةيةدا هةذةندة (كارثة) روودةدات‪،‬‬ ‫لةبةرامبةريشدا بةكارهيَناني ئةكتيظي توانان‬ ‫َ‬ ‫ئةقلييةكاني مرؤظ دةبيَتة هؤي داناني ميتؤديَكي‬ ‫َ‬ ‫طؤمةلطة بةرو ثيَش‬ ‫ستراتيذييء لةم ريَطةشةوة‬ ‫دةبات بةرةو وةديهاتني ئامانجةكاني ئازادييء‬ ‫ديموكراسيي‪.‬‬ ‫وةرط َي ِراني لةعةرةبيةوة‪:‬‬ ‫بةرزاني مةال تةها‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزى ‪2010‬‬

‫***‬ ‫‪89‬‬


‫نةوتراوةكاني ذياني‬ ‫رةحمان قاسملو‬ ‫د‪ .‬عةبدول ِ‬ ‫لة زماني خاتوو «نةسرين قاسملو»وةوة‬

‫طفتوطؤي‬

‫فةرزاد ميران‬

‫‪13‬ى ت��ةم��وزي ‪ 1989‬ي��ادي ت��ي��رؤرة ث�لان بؤ‬ ‫َ‬ ‫سال‬ ‫داريَذراوةكةي نةمساية‪ ،‬ئةو تيرؤرةى بؤ ضةند‬ ‫ِ‬

‫نةمساو دادط��اى ئةو وآلتةى لة ضةندين رةهةندي‬ ‫جياجياوة بة خؤيةوة سةر َ‬ ‫قال كرد‪ .‬ئيَستا زياتر لة‬ ‫َ‬ ‫َثةر دةبيَت‪ ،‬بةآلم‬ ‫بيست‬ ‫سال بةسةر ئةو تيرؤرةدا تي ِ‬ ‫هيَشتا ماوة ماوة كاردانةوةو كاريطةريةكاني ئةو‬ ‫كارةساتة لة راطةياندنةكان و راى طشتى ئؤروثا بة‬ ‫ئاشكرا دةبينريَت ‪ ،‬هةروةها ئةو روداوة كاريطةرى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫خةلكي كوردستان لة ئيَران‬ ‫قولى لة سةر خةباتي‬ ‫بةجيَهيَشت‪.‬‬ ‫دكتؤر عةبدولرةحماني قاسملو لة ‪ 22‬كانوني‬ ‫«ورمي» يةكيَك لة شارةكاني‬ ‫يةكةمي ‪ 1930‬لة شارى‬ ‫َ‬

‫‪90‬‬

‫َ‬ ‫هةلهيَناوة‪.‬ثاش‬ ‫كوردستاني ئيَران ضاوي بة دونيا‬ ‫ورمي و تاران‪ ،‬لة‬ ‫خويَندني سةرةتايي و ناوةندي لة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫سالى ‪ 1947‬بؤ دريَذة ثيَداني خويَندن ضوو بؤ فةرةنسا‪.‬‬ ‫بةرهةلستكاريةكاني لة َ‬ ‫َ‬ ‫طةل حكومةتي شاى‬ ‫بة هؤى‬ ‫ئيَران كة لة دةرئةنجامي طياني دذ بة جةور و ستةم و‬ ‫فةزايي ضةثخوازي ئةو كاتةوة بوو‪ ،‬هةروةها بة هؤى‬ ‫برينى مينحةى خويَندنى زؤربةى خويَندكارة ئازادة‬ ‫بة ِ‬ ‫ئيَرانيةكان لة ناويشياندا قاسملو‪ ،‬بة ناضارى فةرةنساى‬ ‫لةوي‬ ‫جيَهيَشت و ضوو بؤ وآلتي ضيكؤسلوظاكيا و‬ ‫َ‬ ‫لةوي قاسملوي بيست ساآلن‬ ‫خويَندنى تةواو كرد‪ .‬هةر‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لة زانكؤ لة َ‬ ‫طةل «هيلن»ى ‪ 17‬سالي كة خةلكي ضيك‬ ‫بوو ئاشنايي ثةيدا كرد‪ .‬هيلنة كضيَكي هؤشيارو خاوةن‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي‪2010‬‬


‫بؤضوني سؤسياليستى بوو‪ ،‬حةزي بة مةسةلةكاني‬ ‫ناوةراست هةبوو‪ .‬ثاش ماوةيةكي كةم‬ ‫رؤذهةآلتي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ضوة ذياني هاوبةش لة طةل عةبدولرةحماني قاسملو‬ ‫و بوو بة خاوةن ناسنامةى ئيَراني‪ .‬ئةوة سةرةتاي‬ ‫ثر لة مةترسي و لة هةمان كاتدا‬ ‫ثر لة كيَشةو ِ‬ ‫ذيانيَكي ِ‬ ‫سةرنج راكيَش بوو‪ .‬دكتؤر عةبدولرةحماني قاسملو لة‬ ‫نزيكةوة ئاشناى بارودؤخ و ميَذووى ئيَران بوو‪ .‬ثاش‬ ‫َ‬ ‫طةرايةوة بؤ‬ ‫هاتنةوةى سةركارى‬ ‫دةولةتي موسةديق ِ‬ ‫ئيَران‪.‬‬ ‫ثاش كودةتاى ‪ 28‬ى موردادي َ‬ ‫سالى ‪)1953( 1332‬‬ ‫بة هؤى ئةوةى ئةندامي حزبي تودةى ئيَران بوو بؤ‬ ‫سال بة نهيَنى لة َ‬ ‫َ‬ ‫طةل هاوسةرةكةيدا ذياني‬ ‫ماوةى ‪5‬‬ ‫بةسةربرد‪ .‬هيلين قاسملو زؤر بة خيَرايي تواني‬ ‫زماني فارسي فيَر بيَت و ئيَستا زؤر بة رةواني قسة‬ ‫بة فارسي دةكات و تا رادةيةكيش زماني كوردي‬ ‫دةزانيَت‪ .‬ئةو لة ماوةى ئةو ساآلنةى كة لة ئيَران ذيا‬ ‫و لةبةر هةلومةرجةكان بة ناوي جياجياي ئيَراني‬ ‫و كوردي ناسراوة‪ .‬نةسرين ناويَكةو يةكيَكة لةو‬ ‫ناوانةى تاوةكو ئيَستا بؤى ماوةتةوة‪ .‬ئةوان دواى‬ ‫َ‬ ‫سال بردنةسةرى ذياني نهيَنى لة ئيَران‬ ‫ضةندين‬ ‫طةرانةوة بؤ ضيكوسلؤظاكيا‪ .‬دكتؤر قاسملو لة زانكؤى‬ ‫ِ‬ ‫ثراط دكتؤراى لة ئابوريدا وةرطرت و لة سةرةتاى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫سةرقالى‬ ‫سالى ‪ 1976‬ماوة ماوة لة هةمان زانكؤدا‬ ‫وانةوتنةوة بوو‪ .‬ضةندين وتارى زانستى سةبارةت‬ ‫بة ئابورى‪ ،‬سياسةت و كؤمةآليةتي نووسي‪ .‬كتيَبة‬ ‫بةناوبانطةكةى «كوردستان و كورد» لة سةرةتادا بة‬ ‫زماني ضيكي نوسراوة و تا ئيَستاش وةرطيَراوةتة سةر‬ ‫مةجةري‪ ،‬عةرةبي‪،‬‬ ‫زمانةكاني ئينطليزي‪ ،‬سلؤظاكي‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫َراوةتة سةر‬ ‫فارسي‪ ،‬كوردي و ضةند بةشيَكيشى وةرطي ِ‬ ‫زماني فةرةنسي‪.‬‬ ‫خودي قاسملو زمانةكاني كوردي‪ ،‬ئازةرى‪ ،‬فارسي‪،‬‬ ‫عةرةبي‪ ،‬ئينطليزي‪ ،‬ضيكيو روسي دةزاني‪ .‬لة كؤنفرانسي‬ ‫سيَيةميدا لة َ‬ ‫سالى ‪ 1973‬حزبي ديموكراتي كوردستان‬ ‫دكتؤر قاسملويى وةك سكرتيَري طشتى ثيَشنيار كرد‬ ‫و لة كؤنطرةى سيَيةميشدا وةك سكرتيَرى طشتى‬ ‫حزب َ‬ ‫هةلبذيَرا ‪ .‬تا ئةو رؤذةى لة ‪13‬ى تةموزي ‪1989‬‬ ‫دةزطاى تيرؤر كؤتايي بة ذياني هيَنا‪ .‬بة ثيَى راثؤرتة‬ ‫رةسميةكاني حزبي ديموكراتي كوردستاني ئيَران‪ ،‬لة‬ ‫َ‬ ‫هاور َي لة َ‬ ‫عةبدولآل‬ ‫طةل‬ ‫رؤذي رووداوةكةدا قاسملو‬ ‫ِ‬ ‫قادري ئازةر‪ ،‬نويَنةرى حزب لة ئؤروثا و دكتؤر فازيل‬ ‫َ‬ ‫رةسول بة مةبةستى كؤتايي هيَنان و دؤزينةوةى‬

‫ريَطةضارةيةكي مةنتيقي بؤ كيَشةى كوردستان لة‬ ‫َ‬ ‫طةل نويَنةري كؤمارى ئيسالمي‬ ‫كؤبونةوةيةك لة‬ ‫لة سةر ميَزي وتويَذ لة شارى ظيةنا تيرؤركران‪.‬‬ ‫َ‬ ‫سال‪ ،‬هيَشتا زؤرن ئةو كةسانةى كة بة‬ ‫ثاش بيست‬ ‫شةوقةوة دةيانةويَت لة روانطةى زياترةوة ئاشناي‬ ‫ذياني شةخسي و خةباتي ئةو ثياوة ناودارةى ميَذوى‬ ‫كورد ببن‪.‬‬ ‫دور لة هةر حوكميَكي ثيَش وةخت و يان ليَكدانةوةي‬ ‫قسةو باسي كةساني ديكة لة ‪4‬ى جوالى ‪ 2009‬لة‬ ‫ئؤسلؤي ثايتةختى نةرويذ هةليَكمان بؤ رةخسا تاوةكو‬ ‫راستةوخؤ نةسرين قاسملؤ ببينين كة بة مةبةستى‬ ‫بةشداريكردن لةو سيمينارةى كة بة بؤنةى بيستةمين‬ ‫َ‬ ‫ساليادي تيرؤر كردني قاسملو ئةنجامدرابوو هاتبوو‪.‬‬ ‫هاور َي و يارو‬ ‫لة طفتوطؤيةكي دؤستانةدا لة زماني‬ ‫ِ‬ ‫طوي بيستى‬ ‫ياوةرى رؤذاني خةباتي دكتؤر قاسملو‬ ‫َ‬ ‫ضؤنيةتى دروست بوون و طةشةسةندني و بةربآلوي‬ ‫زيهني ئةو طةورة ثياوة ببين‪ .‬بةآلم هةرضةندة طوزةرى‬ ‫زمان سيَبةرى خؤى بة روخساري خاتوو قاسملودا‬ ‫دابوو‪ ،‬بةآلم بة هيض شيَوةيةك لة كةسايةتية بةرزةكةى‬ ‫ئةوي كةم نةكردبوةوة‪ .‬ذنيَكي عاشق كة عيشقةكةى‬ ‫بؤ هاوسةرةكةى هيَشتا لة ضاوةكانى و رةفتاريدا‬ ‫خؤشروو‪ ،‬بة ويقار‪ ،‬ميهرةبان‪ ،‬خاوةن‬ ‫شةثؤل دةدا‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫رةفتاريَكى دؤستانةو تيذ بين و خاوةن بؤضون‪ ،‬زؤر‬ ‫وردو ريَكوثيَك لة وتوويَذةكاندا بةشدارى دةكات‪.‬‬ ‫يةكيَك لة ديارترين سيفةتةكاني ئةو ئةو عيشقةبوو‬ ‫كة هيَشتا لة ناخ و َ‬ ‫دليدا هةيبوو بؤ دكتؤر قاسملو‪ .‬لةم‬ ‫َ‬ ‫وطؤر كردن بة هةنديَك وشة‬ ‫ضاوثيَكةوتنةدا جطة لة ئال‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دارشتنةوة هةول دراوة‬ ‫و دةستةواذةى نةبيَت لة كاتي ِ‬ ‫كةمترين دةست تيَوةردان لة مانا و شيَوةى طوفتارى‬ ‫خاتو قاسملودا بكريَت‪.‬‬ ‫* ثاش سآلو ر َيز و بةخ َيرهاتن خاتو نةسرين قاسملو‬ ‫هاوسةرى خوال َيخؤشبوو دكتؤر قاسملو‪ ،‬خؤشحاَلم ئةم‬ ‫هةلةرةخسا بؤئةوةى لة خزمةتاندا بم بؤ قسةكردن‬ ‫سةبارةت بة ذياني قاسملو‪ ،‬هةستةكان و رؤذة سةختةكاني‬ ‫ثاش تيرؤركردني ئةو لة طةَلتاندا‪ .‬ئةطةر بكر َيت‬ ‫خؤتان بناس َينن و بفةرموون ضؤن ضؤني لة َ‬ ‫طةل دكتؤر‬ ‫عةبدولرةحمان قاسملودا ئاشنايةتيتان ثةيدا كرد؟‬ ‫َ‬ ‫ نةسرين قاسملو‪ :‬من تاوةكو ‪َ 18‬‬‫سالى خةلكي‬ ‫ضيكؤسلؤظاكي بووم و بة شوكردنم بة قاسملو بووم‬ ‫بة ئيَراني و ئةو كاتةى يةكترمان ناسي هيَشتا دكتؤر‬ ‫نةبوو‪َ ،‬‬ ‫بةلكو خويَندكاريَكي سادة بوو‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي ‪2010‬‬

‫‪91‬‬


‫ئيَمة لة ئاهةنطيَكي خويَندكاران كة هي ثرؤفيسؤريَكي‬ ‫زانكؤ بوو لة كؤليذي ئابورى يةكترمان ناسي‪ .‬واتة‬ ‫َر بؤ‬ ‫بؤيةكةم جار يةكترمان بينى‪ ،‬من وةك وةرطي ِ‬ ‫ضوار كةسي خارجي نيَردرابووم‪ .‬دواى تيَطةيشتم‬ ‫سيانيان زماني ضيكيان دةزاني و تةنها عةرةبيَكي‬ ‫سوري زماني ضيكي نةدةزاني و ئةوان ثيَويستيان بة‬ ‫َر نةبوو‪ .‬ئةو شةوة بؤ من خؤش و لةبيرنةضوني‬ ‫وةرطي ِ‬ ‫بوو‪ .‬سةبارةت بة مةسةلة جيهانيةكان و بة تايبةتي‬ ‫ناوةراست قسةوباسيَكي زؤركرا‪ .‬دواجار‬ ‫رؤذهةآلتي‬ ‫ِ‬ ‫هةمويان دةيانويست تاوةكو بةردةرطي َ‬ ‫مالي خؤمان‬ ‫رةوانةم بكةن و عةبدولرةحمان قاسملو وتي يةكيَك‬ ‫بةسة بؤ ئةوةى بمطةيةنيَتة َ‬ ‫مالةوة‪ .‬ئةوةبوو خؤى‬ ‫خؤى َ‬ ‫هةلبذارد‪( .‬بة ثيَكةنينةوة دريَذةى بة قسةكانيدا)‪.‬‬ ‫َ‬ ‫َرامةوةو ضيرؤكةكة زؤر‬ ‫هةلبةت من بة كورتي طي ِ‬ ‫درَي��ذت��رة‪ .‬ثاش ئاشنايي هةليَك رةخسا تاوةكو‬ ‫سةبارةت بة كوردستان و ميلةتي كورد قسةم بؤ‬ ‫بكات و لة َ‬ ‫طةلمدا باسي ئارةزووةكاني بكات‪ ،‬يةكيَك‬ ‫لة طةورةترين ئارةزوةكاني بريتى بوو لة خةبات لة‬ ‫ثيَناوي ميلةتةكةي‪ .‬دواتر ليَي ثرسيم ئاخؤ ئامادةييم‬ ‫تيَداية لةو ريَطةية لة َ‬ ‫هاوريَيةتي بكةم و وةآلمي‬ ‫طةليدا‬ ‫ِ‬ ‫منيش بة َ‬ ‫بةل َي بوو‪ .‬ئيتر لةو كاتةوة بووم بة بةشيَك‬ ‫لة ميلةتي كورد و ئيَران و هيض كاتيَكيش ثةشيمان‬ ‫نةبومةوة‪.‬‬ ‫* ئةو فةزاي سياسيةى كة ئ َيوة ت َيدا طةورة بوون ضؤن‬ ‫بوو؟‬ ‫ َ‬‫سالى ‪ 1952‬ضيكؤسلؤظاكيا وةك وآلتاني ديكةى‬ ‫دراوسيَى سؤفيةت وآلتيَكي كؤمةنيستى بوو و بة‬ ‫ثروثاطةندةى كؤمةنيزمةوة زؤرب��ةى الواني‬ ‫هؤى ِ‬ ‫وآلت ريَطةى ضةثيان طرتبوةبةر و ثشتيوانييان لة‬ ‫فكري كؤمةنيزم دةك��رد‪ .‬ئةوة ئةو فةزا َ‬ ‫زال��ة بوو‬ ‫كةبةسةر زؤربةى ئيَمةى الودا َ‬ ‫زال بوو‪ .‬لةو كاتةدا‬ ‫دكتؤر قاسملو ئةندامي حزبي تودةى ئيَران بوو‪ .‬من‬ ‫ئةندامي حزب نةبووم‪ ،‬بةآلم ئةندامي ريَكخراوي‬ ‫الواني ضيكؤسلؤظاكيا بووم‪ .‬بؤية لة بيروبؤضوندا‬ ‫جياوازيمان نةبوو‪ .‬بة ئاساني لة يةك تيَدةطةيشتين و‬ ‫دةمانزاني ضيمان دةويَت‪.‬‬ ‫* ئ َيوة لة ضي بةش َيكدا دةتانخو َيند؟‬ ‫ من يةكةمجار ضووم بؤ ئيَران و دواى ثيَنج سالَ‬‫َ‬ ‫شارل‬ ‫طةرامةوة بؤ ثراط ضومة زانكؤ‪ .‬لة زانكؤى‬ ‫كاتيَك ِ‬ ‫َ‬ ‫(كارل) لة كؤليذى فةلسةفةى ئةو زانكؤية «فةلسةفةو‬ ‫ئةدةبياتي زماني ئينطليزي و ضيكي»م خويَند‪.‬‬

‫‪92‬‬

‫* تا ض ئاست َيك خو َيندت؟‬ ‫َ‬ ‫ثاش تةواوكردني قؤناغي ثيَنج سالة‪ ،‬حكومةت‬ ‫بروانامةى دكتؤراى لةو زانكؤية َ‬ ‫هةلطرت و بة كردةوة‬ ‫ِ‬ ‫بي بةش بووم‪.‬‬ ‫دكتؤرا‬ ‫وةرطرتنى‬ ‫لة‬ ‫َ‬ ‫* ث َيش ضاوث َيكةوتنةكة باسي جؤرى سةيركردن‬ ‫و ضاوةكاني قاسملوتان كرد‪ ،‬ئةكر َيت دووب��ارة ئةو‬ ‫قسانةببيستمةوة؟‬ ‫ (ب��ة ثيَكةنينيَكي ج��وان��ةوة وآلم��ي دام��ةوة)‬‫سةيركردنةكاني قاسملو‪ ،‬لةوانةية ئيَوةش بيناسن‪ ،‬زؤر‬ ‫زيندو َ‬ ‫قولبوو‪ .‬جؤرى سةيركردنةكةى بة شيَوةيةك‬ ‫بوو يةكسةر تيَطةيشتم منى خؤش دةويَت‪ ،‬هةرضةندة‬ ‫سةيركردني‬ ‫باش نةمدةناسي ب��ةآلم لة راستيدا‬ ‫َ‬ ‫راستطؤيانةى هةبوو‪ ،‬متمانةم ثيَكرد‪.‬‬ ‫* دواتر ئ َيوة زةماوةندتان كرد؟‬ ‫ َ‬‫بةل َي ثاش شةش مانط‪.‬‬ ‫* بةرهةمي ئةو زةواجةى ئ َيوة ضةند منداَلةو ئ َيستا‬ ‫لة كو َين؟‬ ‫ ئيَمة دوو كضمان هةيةو هةردوكيان لة ثراط‬‫دةذين‪ .‬ئةوان ثاش ماوةيةك ذيان لة ضيكؤسلؤظاكيا‬ ‫طؤراني‬ ‫ضون بؤ سويد و‬ ‫َ‬ ‫لةوي زةواجيان كرد و ثاش ِ‬ ‫لةوي دةذين‪.‬‬ ‫طةرانةوة بؤ ثراط و ئيَستا‬ ‫َ‬ ‫رذيَم ِ‬ ‫* منداَلةكانتان سةبارةت بة باوكيان زياتر ثرسيارى‬ ‫ضيتان ل َيدةكةن؟‬ ‫ زؤر ناثرسن‪ .‬باوكيان وةك ضؤن هةبوو دةناسن‪.‬‬‫َ‬ ‫هةلبةت دةبيَت َ‬ ‫َ‬ ‫مندالةكانمان سياسيي نين‪ .‬لة‬ ‫بليَم‬ ‫بيرمة رؤذَي��ك لة كضة طةورةكةم كة تةمةني ئةو‬ ‫كاتة ‪ 13-12‬ساآلن بوو ثرسيم كاتيَك طةورة بيت‬ ‫حةزدةكةى ببي بةضي؟ هيَشتا نازانم‪ ،‬بةآلم ئةوةى‬ ‫نامةويَت بيكةم سياسةتة‪ .‬ثرسيم بؤ؟ وتى ئيَوة هةر‬ ‫خةريكي كاركردنن و من نامةويَت بةو شيَوةية بذيم‪.‬‬ ‫(بة ثيَكةنينةوة دريَذةى بة قسةكاني دا) بةآلم خؤشى‬ ‫ئيَستا كار دةكات‪.‬‬ ‫* دكتؤر قاسملو زياتر نيطةراني ضي مةسةلةيةكي‬ ‫كوردستان بوو؟‬ ‫ دةبيَت ئةوة َ‬‫بليَم من زؤر نيطةرانيةكاني دكتؤر‬ ‫بريارى جيدي‬ ‫قاسملوم نةبينيوة‪ .‬ئةوةى لةوم بينيوة ِ‬ ‫ئةوبوو لة ثيَناوي يارمةتيداني رزطارى و ئازادي‬ ‫طةلي ك��ورد‪ .‬ئ��ةوةش دةبيَت َ‬ ‫بليَم ئةو هيض كاتيَك‬ ‫لة بيرى جيابونةوةى كوردستان لة ئيَران نةبوو‪.‬‬ ‫هةميشة وآلتثةروةريَكى ئيَراني بووة و لةبةرامبةر‬ ‫ثروثاطةندةى سةراني كؤمارى ئيسالمي ئيَران‬ ‫ِ‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي‪2010‬‬


‫رايدةطةياند بة تةواوي ويذدانمةوة دةتوانم َ‬ ‫بليَم لة ئيَوة‬ ‫ئيَرانيترم‪ .‬ئةو مةسةلةية بؤ ئةو رون و ئاشكرا بوو‪.‬‬ ‫دةيويست كوردستاني ئيَران ئازاد بيَت‪َ ،‬‬ ‫خةلك بتوانن‬ ‫بة ئازادي لة ضوارضيَوةى ئيَراندا بذين‪ .‬بةالى ئةوةوة‬ ‫زياتر كاركردن طرنطي هةبوو تاوةكو نيطةراني‪ .‬هةر‬ ‫لةبةر ئةوةشة‬ ‫َ‬ ‫لة ضواردة ساليةوة تا مردني لة خزمةتى ئامانجةكانيدا‬ ‫بوو كة ئازادي كوردستان و طةلى كورد بوو‪ .‬ثياويَكى‬ ‫كارامة بوو‪ .‬لةبةر ئةوة زياتر كارى دةكرد تاوةكو‬ ‫نيطةران بيَت‪ ،‬بؤية من هيض نيَطةرانيةكي تايبةتم ليَى‬ ‫نةدةبينى‪ .‬دةتوانم َ‬ ‫بليَم دكتؤر قاسملو هةموو ذيان و‬ ‫هةموو بيركردنةوةكاني لة ثيَناوي سياسةت و كاكردن‬ ‫بؤ كوردستان خةرج كرد‪ .‬ثيَم واية هةر لةبةر ئةوةش‬ ‫بيَت تا ئةو رادة لة نيَو َ‬ ‫خةلكدا ناسراوو خؤشةويستة‪.‬‬ ‫* ئةوان ضؤن ثةيوةندي ن َيوان كلتور و سياسةتيان‬ ‫هةَلدةسةنطاند؟‬ ‫ لة هةنطاوي يةكةمدا دةبيَت لة كلتور تيَبطةي دواى‬‫ئةوة بضيتة ناو سياسةتةوة‪ .‬ئةوة ئةو شيَوازة بوو كة‬ ‫هةميشة دكتؤر قاسملو لةبةرضاوي بوو‪ .‬ئةو لة َ‬ ‫ثال‬ ‫ئةوةى زؤر طرنطي بة خويَندنةوة دةدا‪ ،‬حةزي دةكرد‬ ‫ئاشنايةتي لة َ‬ ‫طةل اليةنة جياجياكاني كلتوريش ثةيدا‬ ‫بكات‪ .‬زؤر طرنطي بة شانؤ و سينةماو كؤنسيَرت دةدا‪.‬‬ ‫ئةوةش َ‬ ‫بليَم خؤشةويستيةكي تايبةتي بؤ مؤسيقاى‬ ‫كوردي هةبوو‪ .‬زؤرج��ار لة َ‬ ‫مالةوة لة ذيَر ليَوةوة‬ ‫طؤراني كوردي دةطوت‪ ،‬لة روانطةى ئةوةوة كلتور‬ ‫بةشيَك بوو لة سياسةت‪ ،‬ئةوة بؤضوني منيشة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫ثةيرةو بكةيت‬ ‫ئةطةر بتةويَت سياسةتيَك لة‬ ‫كؤمةلطا ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاية بناسيت بة شيَوةيةك‬ ‫دةبيَت كلتورى ئةو‬ ‫كلتورةكة بهيَنيتة ناو سياسةتةوة‪ .‬من ثيَم واية دكتؤر‬ ‫قاسملو تا ئةو رادةيةى ثيَى كرا ئةو كارةى كرد‪ .‬بةآلم‬ ‫سةبارةت بة كلتورى طشتى كوردستان دةبيَت ئةو َ‬ ‫خالة‬ ‫بة بير بهيَنمةوة بة هؤى كةمي ئاستى خويَندةوارى‬ ‫كلتورى كوردي زياتر لة شيَوةى َ‬ ‫كي و طؤراني‬ ‫ثةر َ‬ ‫هةل ِ‬ ‫دةركةوتوة‪َ .‬‬ ‫هةلبةت تا رادةيةك شيعر و دةق بةرضاو‬ ‫دةكةون‪ ،‬بةآلم ئةوةى وةك ئؤروثا كلتورى سينةما‪،‬‬ ‫لةوي شتى وا بةرضاو‬ ‫شانؤ يان كؤنسيَرت هةبيَت‬ ‫َ‬ ‫ناكةويَت‪ .‬زياتر لة ضوارضيَوة سونةتيةكةيدا ماوةتةوة‪.‬‬ ‫هةلبةت دةبيَت ئةوةش َ‬ ‫َ‬ ‫بليَن لة كاتي بةراورد كردني‬ ‫كلتورةكاندا دةبيَت ئةوة لةبةرضاو بطرين كة ض شتيَك‬ ‫ئيمكاني هةيةو ض شتيَك ئيمكاني نيية و ئيمكانيةتة‬ ‫بةردةستةكانيش لة ض ئاستيَكدان‪ .‬لة كوردستان‬

‫َ‬ ‫خةلك وةك ئؤروثايةكان رةفتار‬ ‫ئيمكانيةتي ئةوةى‬ ‫بكةن زؤر كةمة‪ .‬كةواتة بة ثيَى ئيمكانيةتةكاني‬ ‫لةوي ئةو‬ ‫بةردةست رةفتار دةكةن كة بةداخةوة‬ ‫َ‬ ‫ئيمكانيةتانة سنوردار و كةمن و تةنانةت هةنديَك جار‬ ‫لة مةركةزيش كةمة‪ .‬من ثيَم واية سياسةتمةداريَكى‬ ‫خويَنةوار و واقع بين ئةو َ‬ ‫خالة بضوكانة لةبةرضاو‬ ‫دةطريَت و ثاشان كاردةكات‪.‬‬ ‫* ديدطا و بةرنامةى دكتؤر قاسملو بؤ مةسةلةى ذن‬ ‫ضؤن بوو؟ بة بؤضونى ئةو مةسةلةى ذن بة فراوان‬ ‫كردني ئاستى كلتورى طشتى كؤمةَلطا ضارةسةر دةب َيت يان‬ ‫ئةوةية دةب َيت مةسةلةى ذنان بة ش َيوةيةكي تايبةت و جيا‬ ‫لة سياسةت و بةرنامةي طشتى ضارةسةر بكر َيت؟‬ ‫ثيَم واي��ة مةسةلةى ذن لة رادةى ئاستى‬ ‫ ‬‫َ‬ ‫كلتورى طشتى كؤمةلطا جيانابيَتةوة و هةردوكيان‬ ‫ثيَكةوةن‪ .‬مةسةلةى ذنان لة هةموو دونياو بة تايبةتي‬ ‫لة جيهاني سيَيةم زؤر توندة‪ .‬بةدريَذايي ميَذوو هةميشة‬ ‫ذن لة ذيَردةستى ثياودا بووة‪ .‬نة ئاين‪ ،‬نة حكومةت و‬ ‫نة خيَزان ئةو مافة بة ذنان نادةن كة خاوةني ذيانيَكى‬ ‫يةكسان بيَت‪ .‬لةمالو ئةوال هةنديَك ذن دةبينريَن كة بة‬ ‫هةندي ئازادي سنوردار‬ ‫ثشت بةخؤبةستن توانيويانة‬ ‫َ‬ ‫و نوقسان بة دةست بهيَنن‪ .‬بةآلم بة طشتى ذنان لة‬ ‫ئيَران و زؤربةى وآلتان لة ئازادي بيَبةشن‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي ‪2010‬‬

‫‪93‬‬


‫َ‬ ‫بةبي رزطاربوني نيَوةى‬ ‫كؤمةلطاية و‬ ‫ذن نيَوةى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا طةيشتن بة ديموكراسييةكي ثايةدار تةقريبةن‬ ‫مومكين نيية و ثيَويستة ثيَش هةر شتيَك ثياوان‬ ‫هةست بةوة بكةن‪ .‬ئةطةر دةيانةويَت بطةن بة ئازادي‬ ‫و ديموكراسي دةبيَت َ‬ ‫كةلك لة هةموو تويَذةكاني‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا وةرب��ط��رن بؤ ئ��ةوةى لة ذيَ��ر سيَبةرى‬ ‫بيركردنةوةيةكي لةو ضةشنة ذن و ثياو بطةن بة‬ ‫مافيَكى يةكسان‪ .‬ديموكراسي ثرؤسةيةكي دورودريَذة‬ ‫َ‬ ‫هةولى بؤ بدةن و فيَرى ببن بؤ‬ ‫و دةبيَت هةردوو ال‬ ‫ئةوةى ثيَي بطةن‪ .‬بةآلم ئةوةى بةالى منةوة وةك‬ ‫هةنطاوي يةكةم ثيَويستة ئةوةية بة شيَوةى رةسمي و‬ ‫ياسايي ئةو مافة بة ذنان بدريَت بؤ ئةوةى هةركةسةو‬ ‫بة ثيَى بؤضونةكاني خؤى ليَكي نةداتةوة و مافةكان‬ ‫ثيَشيَل نةكريَن‪.‬‬ ‫حزبي ديموكراتي كوردستان لة ذيَر رابةرايةتي‬ ‫دكتؤر قاسملو لة بةرنامةى خؤيدا داني بة مافي ذناندا‬ ‫نابو‪ ،‬بةشيَوةيةك ئيَستا لةبةرنامةى حزبي ديموكراتدا‬ ‫ذناني كوردستان مافي يةكسانيان هةية و وةك ثياو‬ ‫مافي ئازاديان هةية‪.‬بةآلم ئيَوة دةبينن تا ئةوةى ئةمة‬ ‫ثراكتيزة بكريَت دةبيَت ريَطةيةكي دريَذ تةى بكريَت‪ .‬ئةو‬ ‫بابةتة لة اليةك ثةيوةندي بة حزبي ديموكراتةوة هةية‬ ‫كة تا ض رادةيةك دةيةويَت لة ثيَناوي هؤشيارى ذناندا‬ ‫بريارداندا‬ ‫تيَبكؤشيَت و ريَطةيان بؤ خؤش بكات لة ِ‬ ‫بةشداري بكةن و لة اليةكي ديكةوة ثةيوةندي بة‬ ‫َ‬ ‫هةول و تيَكؤشان و هاوكارى ذنان و ثياواني‬ ‫رادةى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاوة هةية‪ ،‬ضى لة ناوخؤى كوردستان و ض لة‬ ‫دةرةوةى كوردستان كة تا ض رادةيةك دان بة مافي‬ ‫يةكتردا دةنيَن‪.‬‬ ‫ئيَستا كة بة ثيَى بةرنامةى حزبي ديموكرات ذنان‬

‫‪94‬‬

‫مافي يةكسانيان هةية بؤية دةكريَت َ‬ ‫بليَن زةمينةى‬ ‫لةبار هةية و دةكريَت لةسةر ئةم زةمينةية كار بكريَت‪.‬‬ ‫ناتوانم َ‬ ‫بليَم خؤشبةختانة يان بةدبةختانة دكتؤر‬ ‫قاسملو ذنيَكي وةك منى هيَنا‪ .‬من ذنم و ساآلنيَكي‬ ‫َ‬ ‫برواتان‬ ‫دريَذ لة‬ ‫طةل دكتؤر قاسملو كارم كردوة‪ِ ،‬‬ ‫هةبيَت كارةكانم زؤر سةخت بوو‪ .‬شيَوةى طةروة‬ ‫رؤليَكى تايبةتي ثيَدابوو‪ .‬ئةكريَت َ‬ ‫َ‬ ‫بليَن‬ ‫بوني ئةو‬ ‫تارادةيةكيش ئاسايي بوو‪ .‬ضونكة ئةو لة ذينطةيةكي‬ ‫فيودال طةورة ببوو لة خيَزانيَكى طةورة كة ذنان مافيان‬ ‫كورةكان دةضونة قوتابخانةو كضةكانيش لة‬ ‫نةبوو‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ضيَشتخانة يارمةتيان دةدا‪ .‬ئةوة ئةو كؤمةلطاية بوو كة‬ ‫ئةوى بةرهةم هيَنابوو‪ .‬لة هةلومةرجيَكى وادا دةبيَت‬ ‫زؤر هؤشيار بيت بؤ ئةوةى دةرك بةوة بكةى كة ئةوة‬ ‫تةنيا دايك يان خوشكى تؤ نين كة َ‬ ‫كؤليَكى طةورةيان‬ ‫لةسةرشانة‪.‬‬ ‫ئةوة تيَطةيشتنيَكى تايبةتي دةويَ��ت‪ .‬ئةطةريش‬ ‫بةراستى هةست بكريَت كة كاركردن بةو مةرجة‬ ‫َ‬ ‫سال لةوةو ثيَش‬ ‫ئةساسيية‪ .‬لة ئؤروثاشدا دةيان‬ ‫تةقريبةن دؤخيَكى وا لة ئارادا بوو بة شيَوةيةك ذناني‬ ‫ئؤروثا لةو هةلومةرجةى ذناني كوردستاندا دةذيان‪.‬‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا‬ ‫طؤرينى ثيَكهاتةى رذيَمة ئؤروثيةكان‪،‬‬ ‫ثاش‬ ‫ِ‬ ‫بةرةو ديموكراسيةت ضوو‪ ،‬ذنان تيَطةيشتن كة ئةوان‬ ‫َ‬ ‫سةرةراى‬ ‫طةل ثياواندا‪.‬‬ ‫خاوةني مافي يةكسانن لة‬ ‫ِ‬ ‫ئةوةش هةرضةندة بة يةكساني كار دةك��ةن‪ ،‬بةآلم‬ ‫هيَشتا ذنان لة َ‬ ‫طةل ثياواندا لة رووي موضةوة يةكسان‬ ‫نين‪ .‬واتة دةمةويَت َ‬ ‫بليَم دةبيَت ذناني كورد هؤشيار‬ ‫بن‪ ،‬نمونةى سةركةوتو لة خةباتي ذناني ئؤروثادا‬ ‫هةية و دةريدةخات ذناني ئؤروثايي ض كاريَكيان‬ ‫كردوةو ضيان نةكردوة‪ .‬لةوانةية ريَطةكة بةم شيَوةية‬ ‫كورت بيَتةوة‪ ،‬بةآلم هيَشتا ريَطةكة ئاسان نابيَت‪ .‬من‬ ‫ليَرةدا نابم‪ ،‬بةآلم ئوميَدوارم هةرضي زوترة بطةن بة‬ ‫مافةكاني خؤيان‪.‬‬ ‫بطةر َينةوة بؤ ئةو ساآلنةى كة ضوونة ئ َيرانة و‬ ‫*‬ ‫ِ‬ ‫دؤخي ئةو َيت ضؤن بينى و ضؤن‬ ‫نوي‪.‬‬ ‫سةرةتاى ذيان َيكي َ‬ ‫َ‬ ‫توانيت زماني فارسي و دواتر كوردي ف َير بيت؟‬ ‫عةبدول ِرةحمان فارسي بؤ َ‬ ‫َ‬ ‫هةلبذاردم و تةنانةت‬ ‫‬‫َ‬ ‫داواى لة برادةرةكاني كردبوو كة بة فارسي لة طةلمدا‬ ‫بدويَن ضونكة لة تاران بة نهيَني دةذياين‪ .‬بؤية دةبوو بة‬ ‫زمانيَك بدويَم كة ئاشكرا نةبم‪ .‬بؤية دةبوو يةكةمجار‬ ‫من فارسي فيَر ببم‪ .‬ئةطةر باسي بينين و هةستةكاني‬ ‫خؤم لة سةرةتاى ضونة ئيَران بكةم دةكريَت َ‬ ‫بليَم زؤر‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي‪2010‬‬


‫تازةو هةيةجان بوو‪ .‬لةسةرةتادا هةستم بة دوو َ‬ ‫دلى‬ ‫بي رةنط ديار‬ ‫دةكرد‪ .‬ضونكة من لة وآلتيَكةوة هاتبووم َ‬ ‫بوو‪ ،‬كةمترين تةنةوعي تيَدا هةبوو بة مانايةكي ديكة‬ ‫هةموو شتيَك يةك رةنط بوو‪ .‬لةبيرمة لة كاتي ضونة‬ ‫فرؤكةخانةوة بؤ َ‬ ‫مالةوة دةضوين‬ ‫ئيَرانةوة كاتيَك لة ِ‬ ‫�اوةرم نةدةكرد‪ .‬بة‬ ‫تةماشاى كؤآلنةكانم دةك��رد‪ ،‬ب� ِ‬ ‫شيَوةى شانؤيةك دةهاتةبةرضاووم‪ .‬خؤرةتاو‪ ،‬هةمو‬ ‫شويَنيَك و هةموو شتيَك روناك بوو‪َ ،‬‬ ‫خةلكانيَكى شيك‬ ‫ثؤش و هةذار‪ ،‬بازرطانةكان لةمالوئةوال بانطةوازيان‬ ‫دةكرد‪ ،‬هؤيةكاني طواستنةوة جؤراوجؤر بوون لة‬ ‫ئؤتؤمبيلى مؤديَرنةوة تا كةرو طويَدريَذ‪ .‬بة كورتي‬ ‫هةموو شتيَك تيَكةآلو بوو‪ .‬ئةم يةكةم ئةزمونة بؤ‬ ‫سةرسورهيَنةر بوو‪ .‬ضونكة من‬ ‫من سةرنج راكيَش و‬ ‫ِ‬ ‫ذيانيَكى يةك رةنطم بةسةر بردبوو‪ .‬بةآلم هةستم‬ ‫لةوي ذيان بوني هةية و ئةوةش راستى ذيان‬ ‫دةكرد‬ ‫َ‬ ‫بوو‪.‬‬ ‫ئةوة لة كاتيَكدا بوو ئةو سةردةمة من اليةنطرى‬ ‫َ‬ ‫خؤشحال‬ ‫كؤمةنيزم بووم بةآلم بةو ئةزمونة نويَية‬ ‫بووم‪ .‬ثاش دوو هةفتة مانةوة لة ناوضةى شميران لة‬ ‫بةجي بهيَ‬ ‫عةبدولرةحمان ناضار بوو ئةو َ‬ ‫َليَت‪.‬‬ ‫مالة‬ ‫تاران‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫مانطي ثيَش لة ثراك لة‬ ‫بؤية لة طةل كضةكةم كة ضةند‬ ‫َ‬ ‫دايك ببو لة َ‬ ‫كوريَكي تةمةن ‪ 11- 10‬ساالن بة‬ ‫طةل‬ ‫ِ‬ ‫تةنيا مامةوة‪ .‬ئةوة يةكةم مامؤستاى زماني فارسي‬ ‫من بوو‪ .‬لةبةر ئةوةى لة طونديَكى باشورى ئيَرانةوة‬ ‫هاتبوو بؤية لةهجةى فارسيةكةى من الديَيانة بوو (بة‬ ‫ثيَكةنينةوة) دواتر باشتر بوو‪.‬‬ ‫* لةو ماوةيةى لة تاران بويت سةرداني كوردستانتان‬ ‫كرد؟‬ ‫ بؤ ماوةى ثيَنج مانط لة تاران بة ئاشكرا ذياين‪.‬‬‫ب��ةآلم زؤر زوو لة رةفتارةكانى دكتؤر قاسملو‬ ‫تيَطةيشتم كة خؤى بؤ ذيانيَكى نهيَنى ئامادة دةكات و‬ ‫منيشى بؤ ثةناطايةك ئامادةدةكرد‪ .‬ثاش كودةتاى ‪28‬‬ ‫موردادي ‪ 1332‬و مانةوة بؤ ماوةى ضةند مانطيَك لة‬ ‫(ورمي)‪ .‬يةكيَك لة هؤكارةكان‬ ‫تاران ضوين بؤ رةزاية‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ئةوةبوو كةسوكارى قاسملو لة طةلمدا ئاشنا بن و‬ ‫سي مانط مامةوة‪ .‬لةو‬ ‫لة نزيكةوة من بناسن ‪.‬‬ ‫َ‬ ‫لةوي َ‬ ‫ماوةيةدا تيَطةيشتن فرمانيَكى ديكة بة قاسملودراوة‪.‬‬ ‫طةراينةوة بؤ تاران و بة كردةوة‬ ‫بؤية ثاش ماوةيةك ِ‬ ‫ذياني نهيَنيمان دةست ثيَكرد‪.‬‬ ‫* لة َ‬ ‫ثال ناوي قاسملو هاوشاني خةباتةكةى هةميشة‬ ‫ناوي تؤ د َيتة ناوانةوة و ناوتان طر َيدراوة بة خةباتي‬

‫ئازاديخوازانةى كوردةكانةوة‪« .‬دايكى كوردستان»‬ ‫ئةو ناوةية كة خةَلكى كوردستان وةك ر َيز َيك بؤ‬ ‫ت َيكؤشانةكانتان بة ئ َيوةيان بةخشيوة‪ .‬كات َيك بؤ يةكةمين‬ ‫جار ئةو ناوةت بيست هةستت بة ضى كرد؟‬ ‫َ‬ ‫ لة راستيدا هةموو ذياني خؤم لة ‪ 17‬ساليةوة‬‫تاوةكو ئيَستا لة ثيَناوي كوردو كوردستاندا بووةو‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫طةل‬ ‫هةلبةت لة‬ ‫خةلكى كوردستانم‪.‬‬ ‫هاوخةباتي‬ ‫َرة ئيَرانيةكانيشدا ذياوم‪ .‬ذيان و ضارةنوسي‬ ‫شؤرشطي ِ‬ ‫ِ‬ ‫من بةم شيَوة نوسراوة و منيش نةمويستوة ليَي‬ ‫َ‬ ‫هةلبيَم‪ .‬هةميشة ئارةزووم ئةوةبوو لة ذياندا كةسيَكى‬ ‫بة َ‬ ‫كةلك بم و ئةو ضارةنوسةشم بوة هؤى ئةوةى‬ ‫بطةم بةو ئارةزوةم‪.‬‬ ‫دايكى كوردستان ئةو ناوةية كة شانازيةكي مةزنى‬ ‫بةدواوةية و ثيَم واية دةبيَت زؤر كار بكةيت بؤ ئةوةى‬ ‫ثي بدريَت‪ .‬ثيَم واية زؤرى ماوة تا شايستةى‬ ‫ئةو ناوةت َ‬ ‫ثرشانازيترة‬ ‫ئةو ناوة بم و ئةو ناوة زؤر طةورةتر و ِ‬ ‫لةو كارانةى من كردومن‪ .‬بؤية نةمدةزاني شايستةى‬ ‫ئةو ناوةم يان نا‪ .‬ئةوة راستة كة َ‬ ‫دلسؤزي من بؤ‬ ‫بي ئةندازةية بةآلم من‬ ‫كوردستان و طةلى كورد و ئيَران َ‬ ‫شؤرشيَكم كردبيَت‬ ‫كاريَكى طةورةم نةكردوة‪ .‬بؤ نمونة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫يان وةك دكتؤر قاسملو كارم كردبيَت‪ .‬هةلبةتة ئةوةى‬ ‫ثيَم كرابيَت و لة توانامدا بيَت كارم كردوة‪ .‬ئيَستاش كة‬ ‫َثةريوةو لة َ‬ ‫طةل ئيَوةدا دةدويَم‪ ،‬لةو شويَنةى‬ ‫تةمةنم تي ِ‬ ‫لةوي دةبم ثيَم‬ ‫ثيَويست بة بؤضون و قسةى من بكات‬ ‫َ‬ ‫واية ئةوةش جؤريَكة لة هاوكاري كردن بة طةلى كورد‪،‬‬ ‫َرانةوةى تةقةالكاني دكتؤر‬ ‫ضونكة طي ِ‬ ‫* لة خةباتي طةلى كوردا كةسان َيك هةبوون كةمترين‬ ‫رؤَليان بينيوةو هةند َيك جاريش لة سةنطةرى بةرامبةردا‬ ‫بوون‪ ،‬ئ َيوة لةو بارةوة ضى دةَل َين؟‬ ‫َ‬ ‫هةلبةتة ئةوانةى كاريَكيان نةكردوة لةوانةية‬ ‫‬‫لةبةر ئ��ةوة بوبيَت توانايان نةبوة‪ .‬سةبارةت بة‬ ‫من ئ��ةوة ضارةنوس بوو منى راكيَشاية ئيَرة‪ .‬بة‬ ‫زةواجكردنم لة َ‬ ‫عةبدولرةحمان بة سود بونم هاتة‬ ‫طةل‬ ‫ِ‬ ‫ثيَشةوة‪.‬زؤركةس ضارةنوسيان ئةو ئيمكانيةتةى بؤ‬ ‫نةرةخساندوون‪ .‬بؤية نابيَت طلةييان ليَبكريَت‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫* ئ َيوة تةسةورى ئةوةتان دةكرد رؤذ َيك لة رؤذان‬ ‫دكتؤر قاسملو تيرؤر بكر َيت؟‬ ‫ لة سةرةتادا من ئةو تسةوةرةم هةبوو‪ ،‬هةنديَكجار‬‫زؤر و هةنديَكجار كةم‪ .‬بةآلم كاتيَك دةمبينى دكتؤر‬ ‫كةمتةرخةمي دةكات بةبيرم دةهيَنايةوة كة ئةركي‬ ‫ئةو لةم هةلومةرجةدا ثاراستنى طياني خؤيةيتى‪،‬‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي ‪2010‬‬

‫‪95‬‬


‫ضونكة بةرثرسياريَتى حزبيَكى لة ئةستؤداية‪.‬‬ ‫سوربوني من بؤ ئةوةبو ئاطاى لة مةترسييةكان بيَت‪،‬‬ ‫بةآلم كاتيَك ثيَم دةوت ئةو بة جيدي وةرى نةدةطرت‪.‬‬ ‫باوةر بكةم كة‬ ‫كاتيَك ئةو روداوة قةوما نةمدةويست‬ ‫ِ‬ ‫ئةم مةترسية ثراكتيزة بووة‪.‬‬ ‫* دكتؤر قاسملو حةزي لة وةرزش هةبوو؟ ئ َيوة باسى‬ ‫ئةوةتان كرد كة مةلةواني دةكرد؟‬ ‫ (بة ثيَكةنينةوة) تكاتان ليَدةكةم لةمبارةوة ليَم‬‫مةثرسن‪ .‬ئةطةر دةتبينى ضؤن مةلةواني دةكرد! بة‬ ‫شيَوةيةكي حيرفةيي حةزي لة وةرزش نةدةكرد بةآلم‬ ‫َ‬ ‫مندالى ئاشناي كيَوةكاني‬ ‫دةرؤيشت‪ ،‬بة‬ ‫زؤر بة َ‬ ‫ثي ِ‬ ‫كوردستان بوو‪ .‬بة ثيَضةوانةى من ئةو شاخةوانيَكي‬ ‫بة توانا بوو‪ .‬كاتيَك ثيَكةوة بة شاخةكاني كوردستاندا‬ ‫َثةر دةبوين ثيَم وابوو ضيتر ناتوانم بةردةوام بم‪.‬‬ ‫تي ِ‬ ‫بةآلم ئةو وزةيةكي جةستةيي باشى هةبوو و ماندوو‬ ‫نةدةبوو‪ .‬دكتؤر قاسملو لة َ‬ ‫ثال خويَندنةوةى كتيَب‬ ‫و ك��ارى سياسي‪ ،‬زياتر ح��ةزي ل��ةوة بوو لة َ‬ ‫طةل‬ ‫دؤستةكانيدا دانيشيَت و وتوويَذ بكات و زياتريش‬ ‫باسي سياسةتيان دةكرد‪ ،‬ميوان ثةروةر بوو حةزي لة‬ ‫ميواني هةبوو‪ .‬كاتيَكيش لة ئؤروثا دةبوو دةضوين بؤ‬ ‫شانؤ و سينةما‪ ،‬بة زؤرى من ئةو كارانةم ريَك دةخست‬ ‫و بةرنامةم بؤى دادةنا‪ .‬بة كورتي ئةو ثياويَكى تةواو‬ ‫سياسيي بوو‪ .‬يادي بة خيَر دةيوت لة ذيانيدا حةزي لة‬ ‫دوو شتة يةكيَكيان سياسةت و ئةوى ديكةيان شيعر‪.‬‬ ‫* بة ش َيوةيةكي سيستماتيك رؤذانة ضةند سةعات‬ ‫دةيانخو َيندةوة؟‬ ‫ كاتيَك ئ��ةو دةيخويَندةوة سةيرى سةعاتم‬‫نةدةكرد بةآلم كاتي خويَندنةوةى ثةيوةندي بة بونى‬ ‫دةرؤيشتة زانكؤ‬ ‫كاتي خؤيةوة هةبوو‪ .‬ئةطةر بةياني ِ‬ ‫نيوةروان‬ ‫نيوةرؤ دةيخويَندةوة‪ .‬ئةطةر دواى‬ ‫بؤ دوا‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫برؤيشتباية بؤ زانكؤ بةيانيان رؤذنامةو كتيَبي‬ ‫ِ‬ ‫دةخويَندةوة‪.‬‬ ‫* بةو هةموو سةرقاَليةوة ضةندة كاتي هةبوو لة َ‬ ‫طةل‬ ‫ئ َيوةدا ب َيت؟‬ ‫َ‬ ‫ ئةو كاتةى لة مالةوة دةبوو ثيَكةوة دةبوين‪.‬‬‫ئةوةى ضةند كاتي هةبوو نةيبوو‪ ،‬ثيَكةوة دةذيان‪.‬‬ ‫بليَم زؤر لة َ‬ ‫دةبيَت ئةوة َ‬ ‫مالةوة نةدةبوو‪ .‬لة راستيدا‬ ‫َ‬ ‫مندالةكان زؤر بة تةنهايي دةماينةوة‪.‬‬ ‫من و‬ ‫َ‬ ‫* ئ َيوة لة ثراط رؤذانة سةرقالى ض كار َيك دةبوون؟‬ ‫ لة َ‬‫مالةوة كارمان زؤر بوو و لة زانكؤش كارم‬ ‫دةك��رد‪ .‬شةوانةش طؤظارى كوردستانمان ئامادة‬

‫‪96‬‬

‫دةكرد‪ .‬ئةو نوسينانةى كة دكتؤر قاسملو بة زماني‬ ‫ضيكي دةينوسين ضاكمان دةكرد و دواتر تايثمان‬ ‫دةكرد ئةو كاتانة كؤمثيوتةر نةبوو‪ .‬لة راستيدا ئةو‬ ‫َ‬ ‫مندالةكانمان دةخةواند كارةكاني من دةستى‬ ‫كاتةى‬ ‫ثيَدةكرد‪.‬‬ ‫* ئ َيستا لة ساَلرؤذى تيرؤركردني دكتؤر قاسملو لة‬ ‫‪ 13‬تةموز نزيك دةبينةوة‪ .‬ث َيش بيست َ‬ ‫سال لة ظيةناى‬ ‫ثايتةختى نةمسا لةو كاتةى كة دكتؤر قاسملو سةرقاَلى‬ ‫وتوو َيذ بوو بؤ ضارةسةركردني ك َيشةى كورد لة َ‬ ‫طةل‬ ‫نو َينةراني كؤمارى ئيسالمي ئ َيران تيرؤركرا‪ ،‬ه َيشتا‬ ‫دؤس َيي تيرؤرةكةى لة نةمسا دانةخراوة‪ .‬هؤى بة كراوةيى‬ ‫مانةوةى ئةو دؤس َيية ضيية؟ ئايا ئوم َيد َيك هةية بؤ‬ ‫بةدواداضوونى؟‬ ‫َ‬ ‫ ثاش ئةو كوشتنة ناجواميَرانةية‪ ،‬دةولةتي نةمسا‬‫يان ثؤليسى نةمسا دوو لة ثياوكوذةكاني لةبةردةستدا‬ ‫بوو و دواى ضةند رؤذيَك ريَطةى ثيَدان لة نةمسا بضنة‬ ‫بطةريَنةوة‬ ‫دةرةوة واتة توانيان بةشيَوةيةكي رةسمي‬ ‫ِ‬ ‫بؤ ئيَران‪ .‬لة راستيدا ئةو كارةى ثؤليس كارةكاني‬ ‫دادطاى ثةك خست‪.‬واتة كاتيَك دادطا تاوانبارةكةى‬ ‫كي بكات‪ .‬لة َ‬ ‫طةل دكتؤر‬ ‫لةبةردةستدا نةبيَت دادطايي َ‬ ‫شةرةفكةندي سكرتيَرى ئةو كاتةى حزبي ديموكراتي‬ ‫بريارماندا دةست بةردارى ئةو مةسةلةية نةبين‬ ‫ئيَران ِ‬ ‫تي بطات ض رويداوة و ئةطةر‬ ‫و كاريَك بكةين دونيا َ‬ ‫ثيَمان بكريَت ئةنداماني حكومةتى نةمسا كة لةم‬ ‫روداوةدا كةمتةرخةم بوون بكيَشينة بةردةم دادطا‪.‬‬ ‫لة روي قةزايي و ياساييةوة من تةنيا كةسيَك‬ ‫بووم كة دةمتواني دذي حكومةتى نةمسا شكات بكةم‪.‬‬ ‫ضونكة هةم حزب حزبيَكى رةسمي نةبوو‪ ،‬هةميش خزم‬ ‫و خويَشةكاني كة لة ئيَران دةذيان كةسيَك نةبوو تا‬ ‫َ‬ ‫مندال بوون‪ .‬بؤية‬ ‫بتوانيَت ئةو كارة بكات‪ ،‬كضةكانيشى‬ ‫من تةنيا كةسيَك بووم كة دةمتواني بةدواداضوون بؤ‬ ‫كةيسةكةى بكةم‪ .‬بؤية تا من ريَطة نةدةم ئةو كةيسة‬ ‫بةريَز ظايدنطر لة نةمسا ثاريَزةريَتى ئةو‬ ‫داناخريَت‪ِ .‬‬ ‫كةيسةى لة ئةستؤ طرتوة‪ .‬ثيَاويَكى نةترس بوو‪.‬‬ ‫ثاريَزةرةكاني ديكة نةياندةتواني لة َ‬ ‫طةلمدا كار بكةن‬ ‫و ئةو كةيسةيان رةت دةكردةوة ضونكة هةم ثيَيان‬ ‫وابوو ئةنجامي نابيَت و هةميش مةترسيدارة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫قةبولى كرد و ضوار سالَ‬ ‫بةآلم دكتؤر ظايدنطر‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هةولماندا تاوةكو هةموو بةلطةنامةكان كؤكةينةوة و‬ ‫َ‬ ‫دةولةتيةكانمان دةكرد‪.‬‬ ‫هاوكارى رؤذنامةنوسة نيَو‬ ‫دةبيَت ئةوة َ‬ ‫بليَم لة نةمسا جطة لة ضةند رؤذنامةنوسيَك‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي‪2010‬‬


‫نةبيَت هةموو رؤذنامةنوسان اليةنطرى ئيَمة بوون و‬ ‫بة باشى مةسةلةكةيان رون دةكردةوة‪.‬لة فةرةنساو‬ ‫َ‬ ‫ئةلمانياو سويديش بة هةمان شيَوة بوو‪ .‬واتة لة‬ ‫طةياندني زانياريةكان ئيَمة سةركةوتوو بوين‪ .‬ئةوةبوو‬ ‫كة دونيا لة راستيةكان ئاطادار كرايةوة‪ .‬بةآلم سةبارةت‬ ‫بة دادطايي كردني بةرثرسان دةبيَت َ‬ ‫سي‬ ‫بليَم دةبيَت َ‬ ‫لةوي‬ ‫َثةريَنين ئينجا دةطاتة دادطاى باآل‬ ‫َ‬ ‫دادطاى ديكة تي ِ‬ ‫برياردةدريَت كة ئاخؤ تؤ مافي ئةوةت هةية سكاآل لة‬ ‫ِ‬ ‫دذي ئةنداماني حكومةت بكةيت يان نا‪ .‬هةموو ئةو‬ ‫َثةراند و دؤسيةكةمان طةياندة دادطاى‬ ‫قؤناغانةمان تي ِ‬ ‫باآل‪ ،‬بةآلم ريَك ثاش تيرؤر كردني دكتؤر سادق‬ ‫شةرةفكةندي دادطاى باآلى نةمسا ثيَي راطةياندم كة‬ ‫من مافي سكاآل كردنم نيية؟‬ ‫َ‬ ‫ضاوةريَي ئةوة دةك��را دادط��ا ريَطة بةو‬ ‫هةلبةت‬ ‫ِ‬ ‫كارة نةدا و تا رادةيةك لةو مةسةلةية ئاطادار بوين‬ ‫بةآلم هؤى ئةوةى كة ئيَمة سور بوين لةسةر ئةو‬ ‫َ‬ ‫دةولةتي‬ ‫مةسةلةية ئةوةبوو كة هةموو دونيا ببينن كة‬ ‫نةمسا نايةويَت بؤ ئاشكرا بوونى دؤسيَكة هاوكارى‬ ‫بكات و َ‬ ‫رؤلى هةية لة كثكردنةوةى مةسةلةكة و لةو‬ ‫زةمينةيةشدا ئيَمة سةركةوتوو بوين‪.‬‬ ‫َثةراندني ئةو ثرؤسة‬ ‫ئةو ئوميَدةشم هةبوو ثاش تي ِ‬ ‫دوورو دريَذة كةيسةكة ببةمة دادطاي نيَونةتةوةيي‬ ‫لةوي دريَذة بة سكاآلكةم بدةم‪ .‬بةآلم‬ ‫ستراسبؤرط و‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫عةبدولالى حةسةنزادة ثيَى وتم حزب دةيةويَت بة‬ ‫دواى دؤسيةى دكتؤر شةرةفكةنديدا بضم و واز لة‬ ‫مةسةلةى ظيةنا‪ .‬هةمومان دةزانين بؤ بةدواداضوني‬ ‫بريَك ثارة‬ ‫دادطاى ظيةنا يان هةر دادطايةكي ديكة ِ‬ ‫ثيَويستة‪ .‬من قةناعةتم بة دكتؤر ظايدنطر هيَنابوو‬ ‫كة كةمترين ثارة لة حزب داوا بكات‪ ،‬بةآلم من ئةو‬ ‫ثارةيةشم نةبوو‪ ،‬بؤية دةبوو حزب يارمةتيم بدات‪.‬‬ ‫َ‬ ‫بريارى دابوو بة‬ ‫لةوكاتةدا‬ ‫عةبدولال حةسةنزادة ِ‬ ‫دواى دؤسيةى كاك سادقدا بضيَت و مةسةلةى ظيةنا‬ ‫لةبير بكريَت‪ .‬بةآلم من بة بةردةوامي سةرداني ظيةنام‬ ‫لةوي كؤنفرانسي رؤذنامةوانيم ساز دةكرد و‬ ‫دةكرد و‬ ‫َ‬ ‫كاتيَك زانياري نويَم دةست دةكةوت ثيَم رادةطةياندن‪.‬‬ ‫بة شيَوةيةك ئيَمة هةركاريَكمان لةوبارةوة بكردباية لة‬ ‫رؤذنامةكاندا تؤمار و بآلودةكرايةوة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫سالى ‪ 1995‬بة ك��ردةوة مةسةلةى ظيةنا‬ ‫بةآلم‬ ‫نوي و كردنةوةى‬ ‫ثةكي كةوت و بؤ بةدواداضوونى َ‬ ‫َ‬ ‫خالة تاريكةكاني دادطاكة و دؤسيةكة ثيَويست بة‬ ‫ديكؤميَنت و َ‬ ‫نوي و ثتةو هةية‪.‬لةو‬ ‫بةلطةى جيدي و َ‬

‫سةفةرةى كة كردم بؤ ئةمريكا ئةنداماني ئةنجومةنى‬ ‫سناى ئةمريكا ثةيوةنديان ثيَوةكردم و وتيان ئيَمة‬ ‫دةمانةويَت هاوكاريتان بكةين بؤ ئةوةى ئةو دؤسيةية‬ ‫َ‬ ‫سةرهةلداتةوة‪ ،‬منيش ثيَم باش بوو وتم‬ ‫جاريَكى ديكة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫زؤر خؤشحالم بةو ثيَشنيارةتان وتم ئايا ئيَوة بةلطةى‬ ‫بةريخستنةوةى دؤسيَكة‪،‬‬ ‫تازةو جديتان هةية بؤ‬ ‫ِ‬ ‫وآلمةكةيان نيَطةتيظ بوو‪ .‬دةبينين كاريَكى ئاسان‬ ‫نيية‪ ،‬ضونكة حكومةتى نةمسا زؤر تةقالى ئةوة دةكات‬ ‫ثي‬ ‫هةموو شتيَك ئينكار بكات و مةسةلةكة بة كؤتايي َ‬ ‫ضاوةروانين تاوةكو رؤذيَك‬ ‫هاتوو دةزانيَت‪.‬بؤية ئيَمة‬ ‫ِ‬ ‫كةسيَكى جةربةزة لة ئيَران بيَت يان لة حكومةتى نةمسا‬ ‫دةركةويَت و زانيارى تةواوي سةبارةت بة تيرؤرةكة‬ ‫باوةر سةبارةت بة َ‬ ‫رؤلى‬ ‫هةبيَت و ديكؤميَنتى جيَطةى‬ ‫ِ‬ ‫رةفسةنجاني و وةزارةتةكاني ناوخؤ و دةرةوةى ئيَران‬ ‫و نةمسا و سوثاى ثاسداران و ئيتالعات لةبةردةستدا‬ ‫بيَت بيخاتة بةردةستى ئيَمةو دادط��اى نةمسا بؤ‬ ‫بةريَخستنةوةى ئةم دؤسيية‪ .‬من خةمبارم و هيَوادارم‬

‫تا زيندووم بتوانم ئةو مةسةلةية بطةيةنمة ئةنجام‪.‬‬ ‫* ث َيت واية ثاش تيرؤركردني سادق شةرةفكةندي‬ ‫ئةطةر حزب بةدواى مةسةلةكةدا دةضوو و هةوَلى زياترى‬ ‫دةدا دةيتواني ثرؤسةى دادطايكردنةكة بةرةو سةركةوتنى‬ ‫زياتر ببات؟ يان كاريطةرى دةبوو؟‬ ‫ حزب لةوبارةوة هيض كاريَكي ثيَناكريَت تةنها‬‫دةتوانيَت ثاريَزةر بطريَت و خةرجيةكاني بدات تاوةك‬ ‫َ‬ ‫هةلبةت‬ ‫مةسةلةكة دةطاتة دادط��اى ستراسبؤرط‪.‬‬ ‫دادطاى ستراسبؤرطيش ناتوانيَت حكومةتي نةمسا‬ ‫تاوانبار بكات‪ ،‬بةآلم دةتوانيَت زؤر طؤشةى كةيسةكة‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي ‪2010‬‬

‫‪97‬‬


‫ئاشكرا بكات‪ .‬من ثيَم واية حزب لة رووى داراييةوة‬ ‫تواناى ئةوةى نييةو نايةويَت ئةو كارة بكات‪.‬‬ ‫* هؤى ضيية لةو ماوة دؤرودر َي��ذةدا ئ َيوة دةرنةكةوتن و‬ ‫دواب��ةدواى تيرؤركردني دكتؤر قاسملو ئةوة يةك دوو جارة‬ ‫دةردةكةون هؤى ئةوة ضيية؟‬ ‫ هةميشة ئامادةيم تيَدا بووة ئةوةى ثيَم بكريَت ئةنجامي‬‫بدةم‪ ،‬بةآلم لة راستيدا هةميشة تةنيا بووم‪ .‬تا ئةم يةك دوو‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫(خةلكي نةرويذ) ثةيدا بوو‬ ‫سالةدا خاتوو مةريةمي عةليثور‬ ‫و توانيمان ثةيوةندي زياتر ثةيدا بكةين‪.‬ثيَش ضةند َ‬ ‫ساليَك‬ ‫روداويَكى سةير رويدا‪ .‬كةسيَك لة حزبي شاهةنشاهي رةزا‬ ‫(سةلتةنةت َ‬ ‫َ‬ ‫تةلةبةكان) لة ئةمريكاوة تةلةفوني‬ ‫ثةهلةوي‬ ‫َ‬ ‫بؤم كرد! دةيويست داوةتم بكات و ضاوثيَكةوتنيَكم لة طةليدا‬ ‫بؤ سازبكات‪ .‬يةكةم جار ثيَكةنيم و وتم داواى ليَبوردن‬ ‫دةكةم بة ئاقاى رةزا ثةهةلةوي َ‬ ‫بليَن من بة دريَذايي تةمةنم‬ ‫دذي باوكي خةباتم كردوة ضؤن ثيَم دةكريَت هاوكاري‬ ‫سياسةتيَك بكةم كة دذي بووم‪( ،‬بة ثيَكةنينةوة دريَذةى بة‬ ‫قسةكانيدا) بةآلم ئةوان دةيانويست قةناعةتم ثيَبهيَنن كة ئةو‬ ‫طؤراوةو زؤر ديموركاتة! لة كؤتاييدا وتم‪« :‬ببورن بةراستى‬ ‫ِ‬ ‫من بة َ‬ ‫كةلكي ئيَوة نايةم»‪ .‬لةوة بةدواوة نةهاتن بةدوامدا!‬ ‫َ‬ ‫خؤشحالم كة دةتوانم بة هةمان شيَوة بؤ طةلى كورد‬ ‫ئيَستا‬ ‫بة سود بم‪ ،‬بةآلم نازانم تا ض رادةيةك ثيَويستيان بة من‬ ‫دةبيَت‪ ،‬بةآلم تا هةبن منيش هةم‪.‬‬ ‫* خو َيندكاران لة ثرؤسةى ديموكراسيدا ض رؤَل َيك دةتوانن‬ ‫بط َي ِرن ث َيطةى ئةوان لة كو َيداية؟ بة لةبةرضاوطرتنى ئةوةى ئ َيوة‬ ‫لةو ر َيطايةدا ئةزمون َيكي زؤرتان هةية؟‬ ‫ من سةبارةت بة طةلى كورد هةست بة هاودةردي‬‫هاوريَيةتي تايبةت دةكةم‪ .‬خويَندكاران و الواني كورد‬ ‫و‬ ‫ِ‬ ‫ئايندةى كوردستانن‪ .‬بؤية داوا لة خويَندكارة كوردةكاني‬ ‫ئيَران دةكةم بة باشى لة ريَبازي دكتؤر قاسملو تيَبطةن‪،‬‬ ‫بخويَننةوةو ثيَشكةون‪ .‬لة هةمانكاتدا دةمةويَت بابةتيَك رون‬ ‫بكةمةوة كة خةباتي ئةو دةمةى ئيَمة بة ثيَى ئةو ئيمكانياتانة‬ ‫بوو كة هةمانبوو‪ .‬شيَوازي خةباتي ئيَمة بة شيَوةيةك بوو‬ ‫كة بة ثيَى ئيمكانيةتةكانمان خةباتمان دةكرد‪ .‬ئيَستا دونيا‬ ‫طؤراوة و رؤذانةش لة َ‬ ‫دةطؤريَت‪.‬‬ ‫طؤرانداية و‬ ‫ِ‬ ‫حالةتي ِ‬ ‫ِ‬ ‫نةطؤراوةيي دةميَنيَتةوة بةها مرؤيي و بةهاكاني‬ ‫بة‬ ‫ئةوةى‬ ‫ِ‬ ‫زانست و زانين و بةهاكاني عيشق و ذيانة‪ .‬بؤية نابيَت‬ ‫برؤن‪َ ،‬‬ ‫بةلكو‬ ‫بةدواى يةك شيَوة لة ئينسرتروماني خةباتدا ِ‬ ‫برؤن كة لة ريَبازةكةى دكتؤر قاسملودا‬ ‫بة دواى بةهاكاندا ِ‬ ‫هةية و نوسراوة‪ .‬ئةركي ئةوان ئةوةية بة خويَندنةوةى زؤر‬ ‫َ‬ ‫دةولةمةند بكةن‪ .‬لة رابردوودا ئيَمةو نةوةى‬ ‫ئةو ريَبازة‬ ‫ئيَمة كارو خةباتمان كردوةو بؤ هةتاهةتايةش لةم دونيايةدا‬ ‫ناميَنين‪ .‬ئايندة هي ن��ةوةى نويَية بؤية بؤ دابينكردني‬ ‫َ‬ ‫هةول بدةن‪.‬‬ ‫ئايندةيةكي باشتر دةبيَت ئةوانيش كار بكةن و‬ ‫طؤرانيَك دروست‬ ‫ئةطةر ئةوان كارو تةقةال نةكةن هيض‬ ‫ِ‬ ‫ناطؤريَت و‬ ‫خؤيةوة‬ ‫نابيَت‪ .‬دةسةآلتي كؤمارى ئيسالمي لة‬ ‫ِ‬

‫‪98‬‬

‫تا ئةبةد دةميَنيَتةوة‪ .‬بة تايبةتي هةميشة من ثيَم وابووة كة‬ ‫تا َ‬ ‫خةلك خويَنةوار نةبن و هؤشيارى تةواويان نةبيَت بؤ‬ ‫َ‬ ‫بةدةست هيَناني مافةكانيان كؤمةلطا ثيَش ناكةويَت و ناطاتة‬ ‫كوي‪.‬‬ ‫هيض َ‬ ‫بريار بوو ئ َيوة كت َيب َيك بنوسن‪ .‬ئةو‬ ‫نةسرين‬ ‫خاتوو‬ ‫*‬ ‫ِ‬ ‫كت َيبة لة ض زةمينةيةك نوسراوة و لة ذ َير ض ناونيشان َيك دةكةو َيتة‬ ‫بازارةوة؟‬ ‫ِ‬ ‫ هيَشتا ضاث نةبووة و خةريكي ثيَداضونةوةم و هيَشتا‬‫ناوم بؤي ديارى نةكردوة‪ .‬سةبارةت بة خةباتي قاسملو‪،‬‬ ‫كةسايةتي‪ ،‬روداوي كوشتنةكةى و زؤر شتى ديكةش زؤر‬ ‫َ‬ ‫هةوالى وادةطات‬ ‫بابةت نوسراوة‪ .‬تةنانةت هةنديَك جار‬ ‫ناراستيةكى بسةلميَنم‪.‬‬ ‫ناتوانم راستى و ِ‬ ‫تواناي ئةوةشم نةماوة سةفةر بؤئةمالوئةوال بكةم بؤ‬ ‫َ‬ ‫ضاوةريَى‬ ‫خةلك‬ ‫ئةوةى راستيةكان بدؤزمةوة‪ .‬لةوانةية‬ ‫ِ‬ ‫لي بكات من ميَذووي كوردستان و ميَذووي‬ ‫ئ��ةوةم َ‬ ‫خانةوادةى قاسملو بنوسمةوة‪ .‬بةآلم ئةم كتيَبة سةبارةت‬ ‫بة ذياني تايبةتي خؤم و ئةو سةفةرانةى كة بؤ ئيَران و‬ ‫كوردستان كردون‪ .‬ضونكة َ‬ ‫خةلك زؤر جار ثرسيارى ذياني‬ ‫ئيَمة دةكةن‪.‬‬ ‫* ساَلى رابردو خةَلكي كوردستان لة ساَليادي تيرؤري دكتؤر‬ ‫نارةزايةتي بةرامبةر بة‬ ‫قاسملو لة كاردانةوةيةكي طشتيدا وةك ِ‬ ‫بازارةكانيان داخست و شةوةكةشى‬ ‫تيرؤكردني ئةو‪ ،‬دوكان و‬ ‫ِ‬ ‫نارةزايةتية مةدةنية‬ ‫بةو‬ ‫سةبارةت‬ ‫كوذاندةوة‪.‬‬ ‫ضراى ماَلةكانيان‬ ‫ِ‬ ‫بةرفراوانة ضي دةَل َين و هةستى ئ َيوة لةو بارةوة ضيية؟‬ ‫ ئةم كارةى َ‬‫خةلكي كوردستان بةالى منةوة مايةى‬ ‫َ‬ ‫نارةزايي ئةو‬ ‫دةستخؤشى ليَكردنة‪ .‬ئةو‬ ‫خةلكةى كة ِ‬ ‫َ‬ ‫هةرةشةى مردندان‪ ،‬هةر لة خةلكي‬ ‫حكومةتةن و لة ذيَر‬ ‫ِ‬ ‫بازارةوة تا َ‬ ‫خةلكى ئاسايي و كريَكاران و جوتياران ثيَكةوة‬ ‫ِ‬ ‫برياردةدةن بة داخستنى دوكانةكانيان و كوذانةوةى ضراى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دةربرن‪ .‬ئةوة ثةياميَكي طةورةية‬ ‫نارةزايي‬ ‫ِ‬ ‫مالةكانيان‪ ،‬زماني ِ‬ ‫بؤ دةسةآلتداراني ئيَران و ئةو كارة ئةوة دةردةخات نةك‬ ‫دةردةبرن‪َ ،‬‬ ‫بةلكو هيَشتا‬ ‫نارةزايي بؤ تيرؤرى قاسملو‬ ‫ِ‬ ‫هةر ِ‬ ‫باوةريان بة زيندو هيَشتنةوةى‬ ‫قاسملو‬ ‫َبازةكةى‬ ‫ي‬ ‫ر‬ ‫بة‬ ‫ثابةندن‬ ‫ِ‬ ‫ثي دةدةن‪ .‬بةراستى ئةوة مايةى‬ ‫خةبات هةية و دريَذةى َ‬ ‫َ‬ ‫خؤشحالى بوو بؤ من و هةستي دةستخؤشيكردن لة طةلى‬ ‫كوردى الى من دروست كرد و زؤر بة باشى َ‬ ‫كةلك لة‬ ‫خةباتي مةدةني وةرطيرا‪.‬‬ ‫سةرةراى هيالكي و ماندوبوني‬ ‫بة سوثاسةوة خاتو قاسملو كة‬ ‫ِ‬ ‫ريطاكة كاتي بةنرخي خؤتان ث َيمان بةخشى و بةشدارى ئةم‬ ‫ئةوثةرى ر َيز و سوثاسم هةية بؤتان و لة‬ ‫ضاوث َيكةوتنةتان كرد‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ناخي دَلةوة سةالمةتي و تةمةن در َيذيتان بؤ دةخوازم‪.‬‬ ‫ داواي ليَبوردن دةك��ةم و منيش زؤر سوثاستان‬‫دةكةم‪.‬‬ ‫لةبةر طرنطي ضاوثيَكةوتنةكة سةرضاوة لة فارسيةوة‬ ‫كردويةتي بة كوردي‬ ‫***‬

‫ذمارة (‪ )7‬تةموزي‪2010‬‬


‫ثةرةثيَداني سياسي ‪ political development‬ضيية؟‬

‫فةرهةنطى‬

‫َ‬ ‫كؤمةليَك وآلتي‬ ‫ضةمكي «ثةرةثيَداني سياسي» ضةمكيَكى نويَيةو لة ثاش جةنطي جيهاني دووهةم و دةركةوتنى‬ ‫هةرةشةيةى كة وآلتةكاني بلؤكي سؤسياليستى بؤ وآلتاني سةرمايةدارى دروستيان‬ ‫تازةدامةزراو لة اليةك و ئةو ِ‬ ‫كردبوو هاتة ئاراوة‪ ،‬لة سةرةتاى ثةنجاكاني سةدةى رابردوودا ئةم ضةمكة وةك لقيَك لة زانستى سياسي لة اليةن‬ ‫تيؤريزانة رؤذئاواييةكان بة تايبةتي تيؤريزانة ئةمريكيةكانةوة خراية روو‪ .‬ئامانج لة داهيَناني ئةم لقةى زانستى‬ ‫نوي بونةوة‬ ‫طؤران و ثةرةثيَدان و َ‬ ‫سياسي ئةوةبو وآلتاني جيهاني سيَيةم ريَطةضارةيةك بطرنةبةر بة مةبةستى ِ‬ ‫ئةويش لة ريَطةى بةشدارى ثيَكردني َ‬ ‫خةلك لة ذياني سياسي و كؤمةآليةتى و فةرهةنطيدا‪ .‬وآلتة رؤذئاواييةكان‬ ‫دةيانويست لة ريَطةى لي َ‬ ‫َكؤلينةوةو ثيَشكةشكردني راويَذةوة ريَطة لة تةشةنةسةندني نفوزي بلؤكي سؤسياليستى‬ ‫بطرن لة وآلتة تازة ثيَطةيشتوةكاندا‪.‬‬ ‫ئيَستا «ثةرةثيَداني سياسي» وةك لقيَكي زانستى سياسي رةطي خؤى داكوتاوةو بة هةزاران لي َ‬ ‫َكؤلينةوةو باس‬ ‫بيرورا هةية‬ ‫لةوبارةوة خراوةتةروو‪ ،‬لة هةمانكاتدا وةك هةموو زانستيَكى مرؤظايةتي ديكة شيكردنةوةو جياوازي‬ ‫ِ‬ ‫لة سةر ئةم ضةمكةو بؤضونيَكى هاوبةش لة سةري نيية‪ .‬هةر قوتابخانةيةك ثيَناسةو ثيَوةرى خؤى هةية بؤ «ثةرة‬ ‫ثيَداني سياسي»‪.‬‬ ‫كؤمةليَك هؤ ضةمكي «ثةرةثيَداني سياسي» ضةمكيَكي زؤر َ‬ ‫َ‬ ‫ئالؤزة‪ ،‬ضونكة زؤر جار لة مانادا تي َ‬ ‫َكةل و‬ ‫لةبةر‬ ‫ثي َ‬ ‫َ‬ ‫َكةليَك دروست دةبيَت لة طةل ضةمكةكاني ديكةى وةك نويَكردنةوةى سياسي و كرانةوةى سياسي و ريفؤرمي‬ ‫سياسي و طواستنةوةى سياسي و تةنانةت لة َ‬ ‫طةل ضةمكي ديموكراتيةتيش‪ .‬هؤكاريَكي ديكةش ئةوةية هةر‬ ‫روانطةيةكي سياسي و ئايدؤلؤذيايةك ليَكدانةوةو ثيَناسةى تايبةتي خؤى بة ئةم ضةمكة هةية‪.‬‬ ‫واذةى ثةرةثيَداني سياسي لة دوو وشةى «ثةرةثيَدان» و «سياسةت» ثيَك هاتوة‪ .‬ثةرةثيَدان ‪development‬‬ ‫بة ماناى باشكردن‪ ،‬طةشة و فراوانبوني هةموو هةلومةرجيَكي مادي و مةعنةوي ذياني كؤمةآليةتي ديَت‪ .‬هةروةها‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا وةك ئاسايشى‬ ‫ثةرةثيَدان بةوة ثيَناسة دةكريَت كاركردنة لة ثيَناوي بةدةست هيَناني ثيَداويستيةكاني‬ ‫نةتةوةيي‪ ،‬ئازادي تاك‪ ،‬بةشدارى سياسي‪ ،‬يةكساني كؤمةآليةتي‪ ،‬طةشةى ئابورى‪ ،‬ئاشتى و ثاراستنى ذينطة‪ .‬بةآلم‬ ‫سياسةت ‪ politic‬ضةندين ثيَناسةى جياجياى بؤ كراوة‪ .‬يةكيَك لةو ثيَناسانة بريتية لةوةى «ئةو ريَوشويَنانةية‬ ‫بةريَوةبردني كاروبارى وآلت دةيطريَتةبةر‪ .‬ئةو ريَوشويَنانة دةبن بة دوو بةشةوة‪ :‬سياسةتي‬ ‫كة حكومةت بؤ ِ‬ ‫برياردان‬ ‫بة‬ ‫ثةيوةندي‬ ‫سياسي‬ ‫زانستى‬ ‫هونةر‪.‬‬ ‫هةميش‬ ‫زانستةو‬ ‫هةم‬ ‫سياسةت‬ ‫دةرةكي‪.‬‬ ‫سياسةتي‬ ‫ناوخؤيي و‬ ‫ِ‬ ‫لةسةر هةموو مةسةلة كؤمةآليةتيةكانةوة هةيةو لةم روانطةوة دةكريَت باس لة سياسةتي ئابورى و سياسةتي‬ ‫كلتورى و سياسةتي دارايي حكومةت بكةين‪.‬‬ ‫نوي واتة ‪political development‬‬ ‫لة كاتي ليَكداني هةردوو واذةى « ‪ « development‬و « ‪ « politic‬واذةيةكي َ‬ ‫دةست دةكةويَت كة بة ماناى ثةرةثيَداني سياسي ديَت‪ .‬تيؤيزانةكاني بوارى سياسةت هةريةكةو الى خؤيةوة بة‬ ‫بؤضوني خؤى ثيَناسةى ثةرةثيَداني سياسي كردوة‪ ،‬واباشة ثيَش خستنةرويةكي ورد لة سةر ثةرةثيَداني سياسي‬ ‫بؤضونى ئةوان بخةينةروو‪:‬‬ ‫هانتينطتؤن‪ ،‬بةثيَى رادةي ثيَشكةوتنى ثيشةسازي و كؤمةآليةتى و طةشةى ئابورى و بةشدارى سياسي‬ ‫َ‬ ‫ثةرةثيَداني سياسي َ‬ ‫نوي لة‬ ‫لةوباوةرةداية لة رةوتي ثةرةثيَداني سياسي‬ ‫هةلدةسةنطيَنيَت و‬ ‫كؤمةليَك خواستى َ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫نوي و كاريطةر دةردةكةويَت‪ .‬بؤية دةبيَت سيستمى سياسي تواناى ئةوةى‬ ‫شيَوةى بةشداريكردن و بينينى رؤلي َ‬ ‫بطؤريَت‪ ،‬بة ثيَضةوانةى ئةوة سيستم توشي قةيران و هةل و مةرج و نا سةقامطيري‬ ‫هةبيَت خؤى دؤخةكةى خؤى‬ ‫ِ‬ ‫دةبيَت‪.‬‬ ‫َثةريَنيَت كة بريتين لة قةيراني‬ ‫ي‬ ‫ت‬ ‫قةيران‬ ‫َنج‬ ‫ي‬ ‫ث‬ ‫َت‬ ‫ي‬ ‫دةب‬ ‫بكات‪،‬‬ ‫طةشة‬ ‫َت‬ ‫ي‬ ‫بيةو‬ ‫َك‬ ‫ي‬ ‫وآلت‬ ‫طةر‬ ‫ةداية‬ ‫باوةر‬ ‫لةو‬ ‫بايندر‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫باوةرةداية‬ ‫ناسنامة‪ ،‬قةيراني بةشدارى‪ ،‬قةيراني كاريطةرى‪ ،‬قةيراني رةوايةتي و قةيراني دابةشكردن‪ .‬ئةو لةو‬ ‫ِ‬ ‫جياوازي نيَوان وآلتاني ثًيشكةوتوى ثيشةسازي و وآلتاني تازة ثيَطةيشتوو لةوةداية وآلتة ثيَشكةوتوةكان لة‬ ‫َثةراندووة‪.‬‬ ‫رابردوودا ئةو ثيَنج قةيرانة بة تايبةتي قةيراني ناسنامةو قةيراني رةوايةتيان تي ِ‬ ‫«لوسيان باي» بةم شيَوةية ثةرةثيَداني سياسي ثيَناسة دةكات‪« :‬بةرفراوان كردني تواناكاني سيستمي سياسي‬ ‫َ‬ ‫كؤنترؤل كردني ملمالنيَكان و دابينكردني خواستةكان و بةرزكردنةوةى‬ ‫بةريَوةبردني كاروبارة طشتيةكانيدا و‬ ‫لة ِ‬ ‫ئاستى يةكساني لة ريَطةى دادثةروةرى و بةشداري سياسي و طواستنةوة لة كلتورى ملكةض كردنةوة بؤ كلتورى‬ ‫بةشداري كردن ئةويش يان لة ريَطةى ديموكراسي (بةشداري كردن لة َ‬ ‫هةلبذاردنةكان) يان لة ريَطةى فراوان‬ ‫كردني كاري سياسيدا‪ .‬هةروةها ثلةو ثاية طشتيةكان لةسةر بنةماى كةسي شياو بؤ شويَني شياو بيَت‪ ،‬نةك لة‬ ‫ريَطة تةقليديةكانةوة»‪.‬‬


Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.