sarchawa6

Page 1

‫ﻃﺆﻇﺎﺭﻳَﻜﻰ ﺳﻴﺎﺳﻰ ‪ ،‬ﻓﻜﺮﻯ ﻣﺎﻧﻄﺎﻧﺔﻳﺔ‬ ‫‪2‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫ﺫﻣﺎﺭﺓ )‪ (8‬ﺋﺎﺑﻲ ‪0‬‬

‫ﺋﺔﻣﺮﻳﻜﺎ ﻭ ﺋﻴَﺮﺍﻥ ﻛﺆﺗﺎﻳﻲ ﻳﺎﻥ ﺳﺔﺭﺓﺗﺎﻯ ﻃﺔﻣﺔﻛﺔ؟‬ ‫ﺛَﻴﺸِﺮﺓﻭ ﻣﺤﺔﻣﺔﺩ‬

‫ﻣﺔﺟﻴﺪ ﻋﺔﺯﻳﺰ‬

‫ﻓﺔﻟﺴﺔﻓﺔﻯ ﺳﻴﺎﺳﻲ‬

‫ﻛﻠﺘﻮﺭ‪ ،‬ﺣﻜﻮﻣﺔﺕ ﻭ‬

‫ﺗﺆﻣﺎﺱ ﻫﺆﺑﺰ‬

‫ﻛﻮﺷﺘﻦ‬

‫ﺋﻴﺴﻤﺎﻋﻴﻞ ﻛﺎﺭﺍ‬

‫ﺣﺔﺳﺔﻧﻲ ﻗﺎﺯﻱ‬

‫ﺋﻴﺴﻼﻣﻰ ﺭﺍﺩﻳﻜﺎ َ‬ ‫ﻝ‬

‫ﺳﺔﻓﺔﺭﻯ ﻗﺎﺯﻱ ﻣﺤﺔﻣﺔﺩ‬

‫ﻟﺔ ﺑﺔﺭﺍﻣﺒﺔﺭ ﺋﻴﺴﻼﻣﺪﺍ‬

‫ﺑﺆ ﺗﺎﺭﺍﻥ‬


‫ثةنجةرةى كراوة‬

‫تؤ ب َل َيي سه‌ره‌نجام نه‌وتي کوردستان نه‌ب َيت ‌ه هؤکاري کوشتني‬ ‫هه‌ستي نه‌ته‌وه‌يي ل ‌ه ناخماندا؟!‬

‫نوي له‌باره‌ي دؤزينه‌وه‌ و ههَ‌لکه‌ندن وفرؤشتن و‬ ‫هه‌موو اليه‌ک ئاگادارن که‌ ِرؤژان ‌ه ده‌نگوباسي َ‬ ‫َ‬ ‫‌ر نه‌وت و گازي سروشتيي کوردستان اَ‬ ‫کاناله‌کاني ِراگه‌ياندني‬ ‫بلو ده‌بيَته‌وه‌‪.‬‬ ‫کؤنتراکت به‌ستن له‌مه ِ‬ ‫کوردي ب ‌ه ئوميَد و شانازييه‌وه‌ باس له‌و يه‌ک ‌ه ده‌که‌ن و ئه‌وان و زؤربه‌ي خهَ‌لکي کوردستانيش‬ ‫بروايه‌ن که‌ زؤري و فراوانيي ئه‌ندازه‌ و ِرووبه‌ري سه‌رچاو ‌ه ژيَرزه‌وينييه‌کان ده‌بيَته‌ هؤي‬ ‫له‌سه‌ر ئه‌و ِ‬ ‫ِراکيَشاني سه‌رنجي بيانييه‌کان بؤ الي کورد و له‌و ِريَگايه‌شه‌وه‌ سه‌ره‌نجام کورد ئه‌وه‌نده‌ دؤست و‬ ‫پشتيواني بؤ په‌يدا ده‌بيَت که‌ له‌ داهاتوودا بيَباکانه‌ سه‌ربه‌خؤيي خؤي ِرابگه‌يه‌نيَت‪ .‬ئه‌م بؤچوون و‬ ‫ِرامانه‌ له‌ خؤيدا بيَبناغه‌ نييه‌ و ِريَي تيَده‌چيَت؛ بةآلم ئه‌گه‌ر وردتر و دوورتر سه‌يري بابه‌ته‌ک ‌ه بکريَت‬ ‫گوماني ئه‌وه‌يش په‌يدا ده‌بيَت ک ‌ه وه‌ها سه‌ربه‌خؤييه‌ک ببيَته‌ سه‌ره‌تا بؤ کوشتني هه‌ستي نه‌ته‌وه‌يي کورد‬ ‫َکدابراني هه‌تا هه‌تايي کوردستان‪.‬‬ ‫و لي ِ‬ ‫هه‌رچه‌نده‌ باشووري کوردستان له‌ دواي ِرووخاني ِريَژيمي سه‌ددامه‌وه‌ له‌اليه‌ن يه‌ک حکوومه‌ته‌وه‌‬ ‫‌ريَوه‌ده‌چيَت‪ ،‬بةآلم تا ئيَستايش نيشانه‌کاني دوو ئيداره‌يي و دوو ده‌سةآلتي پيَيه‌وه‌ دياره‌ و‬ ‫به ِ‬ ‫‌راي شکستي گه‌وره‌ي ينک له‌ کيَشه‌ نيَوخؤييه‌کانيدا هيَشتا‬ ‫‌مره‌وي ده‌سهآلتي زه‌رد و سه‌وز سه‌ره ِ‬ ‫قهَ‌له ِ‬ ‫َ‬ ‫لاَ‬ ‫َر و دؤ ره‌ي له‌‬ ‫وه‌ک خؤي ماوه‌ته‌وه‌‪ .‬دريَژه‌ کيَشاني ئه‌م مه‌سه‌له‌يه‌ و که‌له‌که‌ بووني ئه‌و هه‌موو زي ِ‬ ‫به‌رامبه‌ر فرؤشتني ناعادالنه‌ي نه‌وت و گازي کوردستاندا ده‌چيَت ‌ه گيرفاني جووته‌‬ ‫سه‌رکرده‌که‌‪ ،‬بؤي هه‌يه‌ سه‌ره‌نجام باشووري کوردستان بکاته‌ دوو ميرنشيني‬ ‫بچووکي وه‌ک ئه‌بوزه‌بي و دوبه‌ي‪ .‬له‌ ِراستيدا ئه‌و مؤديَله‌ له‌ حکوومه‌تداري ئامانجي‬ ‫تاله‌باني بووه‌ و به‌ ئاشکرايش هه‌موو هه َ‬ ‫‌ريَزان بارزاني و َ‬ ‫‌وليَکيان بؤ‬ ‫هه‌ردووک به ِ‬ ‫هيَنان ‌ه ديي ئه‌و مه‌به‌سته‌ داوه‌‪ .‬ديار ‌ه الساييکردنه‌وه‌ي ئه‌بوزه‌بي و دوبه‌ي ِره‌نگه‌‬ ‫ِره‌هه‌ندي جياوازي هه‌بيَت‪ .‬بؤ نموونه‌‪ :‬ده‌بينين هه‌ر ته‌الر و َ‬ ‫باله‌خانه‌و کؤشکي به‌رز‬ ‫و ِره‌نگاو ِره‌نگه‌ و له‌ هه‌وليَر و سليَماني به‌رز ده‌بيَته‌وه‌ بؤ ئاسمان‪ .‬دوا مؤديَله‌کاني‬ ‫ئؤتؤمؤبيل ب ‌ه نرخي خه َ‬ ‫‌يالي ده‌گه‌نه‌ کوردستان‪ .‬مؤبايل و کؤمپيوته‌ر و خؤراک و‬ ‫َ‬ ‫جل و پؤشاک و سه‌وزي و گؤشت و دانه‌ويَله‌ و هه‌رچي پيَداويستييه‌کاني ژيانن له‌‬ ‫ده‌ره‌وه‌ ده‌گه‌نه‌ کوردستان‪ ...‬به‌ کورتي له‌ بواري بازرگاني و ئابوورييه‌وه‌ ئيماراتيَکي‬ ‫تازه‌ ل ‌ه ناوچه‌که‌دا دروست بووه‌‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌ي مه‌به‌ستي ئه‌م باسه‌يه‌ پتر ِره‌هه‌ندي سياسيي مه‌سه‌له‌که‌يه‌ نه‌ک بازرگاني‬ ‫‌ريَز َ‬ ‫تاله‌باني دهَ‌ليَت «کوردستاني سه‌ربه‌خؤ‬ ‫و ئابوورييه‌که‌ي‪ .‬کاتيَک که‌ به ِ‬ ‫وريَنه‌يش ده‌کات؛‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ن‬ ‫و‬ ‫‌کات‬ ‫ه‬ ‫د‬ ‫‌ت‬ ‫ه‬ ‫سياس‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ن‬ ‫و‬ ‫‌کات‬ ‫ه‬ ‫خه‌وني شاعيرانه‌يه‌!»‪ ،‬نه‌ درؤ د‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫بهَ‌لکوو قسه‌که‌ ل ‌ه ناخي َ‬ ‫دليه‌وه‌ سه‌رچاوه‌ ده‌گريَت‪ .‬ئه‌وه‌ نييه‌تي ئه‌سليي ئه‌و‬ ‫َ‬ ‫کؤر و کؤمه‌له‌‬ ‫برشتيش کاري بؤ ده‌کات‪ .‬حيزب و اليه‌ن و ِ‬ ‫سياسه‌تمه‌داره‌يه‌ و ب ‌ه ِ‬ ‫ع‪ .‬و‪ .‬خه‌نده‌ ِره‌ش‬ ‫سياسي و کؤمةآليه‌تي و فه‌رهه‌نگييه‌کاني پارچه‌کاني ديکه‌ي کوردستانيش گه‌ره‌که‌ زؤر‬ ‫بنؤرن‪ .‬گريمان له‌ داهاتوويه‌کي نزيکدا‬ ‫به‌ وريايي له‌م بابه‌ته‌ نزيک ببنه‌وه‌ و به‌ وردي ليَي ِ‬ ‫ورؤژئاواي کوردستان سه‌ربه‌خؤيي يا نيمچه‌ سه‌ربه‌خؤييه‌ک‬ ‫باکوور و دواي ئه‌ويش ِرؤژهةآلت ِ‬ ‫به‌ده‌ست ده‌هيَنن؛ باش ‌ه چ گه‌ره‌نتييه‌ک هه‌يه‌ بؤ ئه‌وه‌ي ده‌سةآلتي دوو بنه َ‬ ‫‌ماله‌يي باشووري کوردستان‬ ‫ک ‌ه خاوه‌ني ئه‌و هه‌موو نه‌وت و گازه‌يه‌ وا سووک و ئاسان هه َ‬ ‫‌ولي يه‌کخستنه‌وه‌ي له‌گه َ‬ ‫‌ل پارچه‌کاني تر‬ ‫بدات که‌ هيچکاميان ب ‌ه ئه‌ندازه‌ي نيوه‌ي باشوور ده َ‬ ‫کي ده‌توانيَت گه‌ره‌نتيي ئه‌وه‌ بدات‬ ‫نين؟!‬ ‫‌وله‌مه‌ند‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫‌ريَزان بارزاني و َ‬ ‫تاله‌باني بؤ قازانج و به‌رژه‌وه‌نديي بنه‌ماله‌ي خؤيان بؤ تاهه‌تاي ‌ه کوردستان ئاوا‬ ‫که‌ به ِ‬ ‫َ‬ ‫به‌ پارچه‌کراوي ناهيَ​َلنه‌وه‌؟! وا ده‌بينين ئيماراتي عه‌ره‌بي له‌ حه‌وت ده‌وله‌تؤکه‌‪ ،‬که‌ هه‌ر کاميان شاريَکه‌‬ ‫پيَکهاتووه‌‪ .‬کووه‌يت و به‌حريَن و قه‌ته‌ر هه‌رکاميان سه‌رزه‌وينيَکي بچووکيان گرتووه‌ته‌ خؤ و ته‌نيا‬ ‫‌وله‌مه‌ندن توانيويانه‌ ببن به‌ ده َ‬ ‫له‌به‌رئه‌وه‌ي ب ‌ه نه‌وت ده َ‬ ‫‌وله‌ت و سه‌روه‌ريي سياسي وه‌ربگرن‪ .‬هيچ‬ ‫دوور نييه‌ نه‌وت و گازه‌ زؤر و زه‌وه‌نده‌که‌ي باشووريش کوردستانه‌که‌مان به‌و ِرؤژه‌ بگه‌يه‌نين‪.‬‬


‫ديزاين‬

‫خاوةنى ئيمتياز‬ ‫ئاوات جةناب نورى‬ ‫سةرنوسةر‬ ‫مةجيد سالَح‬ ‫بة ِريَوةبةرى نوسين‬

‫رابين‬

‫طؤظاريَكى سياسى‪ ،‬فيكرى مانطانةية‬ ‫ذمارى (‪ )8‬ئابي ‪2010‬‬

‫رةزا جةبار‬

‫كاروبارى تةكنيكى‬

‫ضاث‬

‫ضاثخانةى طةنج‬

‫‪www.serchawe.com‬‬

‫ثةيوةندييةكان‪sarchawa@gmail.com ، info@serchawe.com :‬‬

‫‪ 07701415468‬يان ‪07701571591‬‬

‫ذمارةى تؤماركردن لة سةنديكاى رؤذنامةنوسانى كوردستان (‪)198‬‬

‫ناوة ِرؤك‬ ‫ستارة عارف‬

‫سةركيَشى ئيَران و سزا نيَودةولَةتيةكان وفشارة ناوخؤيةكان ‪2......................................................‬‬ ‫مةهدي تاجيك‪:‬‬ ‫َروانينيى ئؤباما بؤ ئيَران‪ ،‬هيَرش يان هاوسةنطي‪6..........................................................................‬‬ ‫تي ِ‬ ‫ئازاد كةريمي‬ ‫بةرنامةى ناوكيي ئيَران‪ ..‬لة دؤكيؤمينت و ليَكؤلَينةوةكاندا‪10.............................................................‬‬ ‫رةزا مةنوضةهري‬ ‫ئيَران لة نيَوان قةيرانة ناوخؤييةكان و طةمارؤ جيهانيةكاندا‪18..........................................................‬‬ ‫هةردي مةهدي ميكة‪:‬‬ ‫حزبي كوردي‪ ،‬طوتاريَكي تاريك لة سةردةميَكي رووندا‪24.................................................................‬‬ ‫مةجيد عةزيز‪:‬‬ ‫كلتور‪ ،‬حكومةت و كوشتن‪30...................................................................................................................‬‬ ‫و‪ .‬حةسةني قازي‪:‬‬ ‫سةفةرى قازي محةمةد بؤ تاران‪38........................................................................................................‬‬ ‫دكتؤر خالد عيسا‪:‬‬ ‫َ‬ ‫جوآلنةوةى كورد لةبةلطةنامةكانى فةرةنسا ‪44.....................................................................................‬‬ ‫ئارمين نرسيان‬ ‫ملمالنيَى كورد و تورك‪51........................................................................................................................‬‬ ‫محةمةد حس َين‪:‬‬ ‫توندرةويةوة‪53.......................................................................................................‬‬ ‫ميانرةوي و‬ ‫لةوديوي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫هاشم ساَلح‬ ‫دةيروانيية ميَذوو‪56.............................................................‬‬ ‫هيطأل ئةو فةيلةسوفةى بةضاوى عةقأل ِ‬ ‫و‪ .‬حسةين سةيد ئةدهةم‬ ‫«ريَنيسانس»ةوة‪59....................................................................................................................‬‬ ‫لة بارةى ِ‬ ‫نيكوالس ثيرش‪:‬‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ثرؤفيسؤر ئيسماعيل كارا‪63.......................................................................................‬‬ ‫طفتوطؤ‬ ‫ث َيش ِرةو محةمةد‪:‬‬ ‫فةلسةفةى سياسيي تؤماس هؤبز‪66 ......................................................................................................‬‬ ‫جين شارث‪:‬‬ ‫لة ديكتاتؤرييةوة بؤ ديموكراسي‪74.........................................................................................................‬‬ ‫و‪ .‬جيهاد موحه‌مه‌د حه‌مه‌که‌ريم‬ ‫طفتوطؤيةكي كراو ‌ه له‌طه َ‬ ‫‌ل دکتؤر کازم حه‌بيب‌ سةبارةت بة چه‌پ و ئاسؤ وکيَشه‌کاني ‪82....‬‬


‫سةركَيشي ئَيرانء سزا نَيودةولَةتيء فشارة ناوخؤييةكان ‬ ‫رةوشي ئَيران لةنَيوان كورد‪،‬جيهان‪ ،‬بةرنامةي ئةتؤميدا!‬

‫ستارة عارف‬ ‫لة‪14‬ى شوباتى َ‬ ‫سالي‪ 2009‬دا ريَكةوتننامةيةك لةنيَوان‬ ‫حكومةتى هةريَمي كوردستانء كؤمارى ئيسالمى ئيَراندا‬ ‫مؤركرا‪ ،‬بؤ راوةستاندنى تؤثبارانكردنى خاكء سنوري‬ ‫هةريَمى كوردستان‪ ،‬بةآلم هةر دواى ضةند رؤذيَك ئةو‬ ‫ريَكةوتننامةية شكيَنراو بؤردومانكردن دةستيثيَكردةوة‪،‬‬ ‫َ‬ ‫بةليَنيدا كة ناوضة‬ ‫بةثيَى ريَكةوتننامةكة ئ�َي��ران‬ ‫َ‬ ‫لةسالي ‪2006‬وة‬ ‫طوندنشينةكان تؤثباران نةكات‪ ،‬بةآلم‬ ‫كة كؤماري ئيسالمي تؤثباراني هةريَمي كوردستان‬ ‫دةك��ات‪ ،‬زؤرب��ةى ئةو ناوضانةى تؤثباراني كردوون‪،‬‬ ‫طوندنشينء بةو هؤيةشةوة تائيَستا بةسةدان َ‬ ‫خةلك لة‬

‫‪2‬‬

‫مالء َ‬ ‫ئةو ناوضانة ئاوارةبونء َ‬ ‫حاليان سوتاوةو روخاوة‪،‬‬ ‫ئةمة جطة لةوةى زيانيَكى ماددى زؤر بةسةدان رةزو‬ ‫باخى هاوآلتيانء ذينطةي ناوضةكة طةيشتووة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫س��ةرةراي‬ ‫ئةمسالةوة‬ ‫* لةسةرةتاي مانطي‪6‬ي‬ ‫ِ‬ ‫بةزاندني سنورةكاني هةريَمي كوردستان بةقوآليي‬ ‫زالطةء َ‬ ‫دوو كيلؤمةترء جيَطيركردني َ‬ ‫مؤلطةي سةربازي‬ ‫تيايدا‪ ،‬رؤذانة بة بةردةوامي تؤثباراني سنورء َ‬ ‫خةلكي‬ ‫مةدةني ناوضة جياجياكاني هةريَمي كوردستان دةكات‪،‬‬ ‫مةردارةكاني‬ ‫هيَزة ئيَرانييةكان تةقة بةسةر شوانكارء‬ ‫ِ‬ ‫ناوضةكةشدا دةكةن‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي‪2010‬‬


‫* طوندنشينةكان خؤيان باس لةو كاتة ناهةموارانة‬ ‫مةرةكانياندا‬ ‫لةوةراندني‬ ‫دةك��ةن‪ ،‬كة ئيَران لةكاتي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫طوللةي دؤشكةيان بةسةردا باراندوون‪ ،‬هيَزة ئيَرانيةكان‬ ‫خؤشيان دانييان بةوةدا ناوة‪ ،‬كة هيَشتا هيَزةكانيان‬ ‫لةسنوري هةريَمي كوردستان نةكشاندؤتةوةء هيَزيَكي‬ ‫بةردةنازي هيَشتؤةتةوة‪.‬‬ ‫زؤري ثاسداريان لةناوضةي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫شلؤق بوني رةوشي ناوخؤيي‬ ‫َ‬ ‫هةلبذاردنة سةرؤكايةتيةكةي مانطي‪6‬ي‬ ‫* لةدواي‬ ‫‪2009‬ي كؤماري ئيسالمي‪ ،‬رةوش��ي ناوخؤي ئيَران‬ ‫َ‬ ‫شلةقا‪ ،‬كة دةرةنجام بة توندكردنةوةي‬ ‫بةجؤريَك‬ ‫سزاكاني بةسةر كورد بةتايبةتيء نةتةوةكاني تردا‬ ‫شكايةوة‪ ،‬ل���ةدةرةوةي كؤماري ئيسالميش سزاي‬ ‫قورستري بةسةردا سةثيَنرا‪ ،‬لةنمونةي سزا نويَيةكةي‬ ‫َ‬ ‫َودةولةتي كة وةك سةرضاوةكان‬ ‫ئةنجومةني ئاسايشي ني‬ ‫ئاماذةي ثيَدةكةن لةئيَستاوة كاريطةرييةكاني ئةو طةمارؤ‬ ‫َ‬ ‫َودةولةتيية بة ئيَرانةوة دةركةوتووة‪.‬‬ ‫ني‬ ‫َ‬ ‫* لةسةرةتاي س��ال��ي‪2010‬وة كؤماري ئيسالمي‬ ‫زؤر بة سةختي كةوتة لةسيَدارةداني ضاالكواناني‬ ‫سياسيء مةدةني كورد‪ ،‬لةنمونةي ئيحساني فةتاحيان‬ ‫َ‬ ‫ئةمساليشدا فةسيحي‬ ‫ل�����ة‪2010/11/11‬ء ل���ة‪1/6‬ي‬ ‫ياسةمةنيء لةمانطي‪5‬يشدا ‪ 5‬ضاالكوانيتر كة شيرين‬ ‫عةلةم ثوريشيان تيَدابوو‪ ،‬ئةم سزايانةش بوونة فشاري‬ ‫زياتر لةسةر كؤماري ئيسالمي‪ ،‬بيَجطة لةضاالكيةكاني‬ ‫بزووتنةوةي سةوزء طةلي كورد لةناوخؤداء ضاالكي‬ ‫َ��راي ئةشكةنجةدانيشيان‬ ‫سياسي لةزيندانةكاندا وي ِ‬ ‫َ‬ ‫دةولةت دروستكردووة‪.‬‬ ‫فشاريان لةسةر‬ ‫بازارةكاني‬ ‫* لةهةفتةكاني رابردووشدا دوكاندارء‬ ‫ِ‬ ‫شاري تاران‪ ،‬لةئةنجامي بةرزكردنةوةي ريَذةي باج‬ ‫لةسةر كاآلء كةلوثةلةكانيان مانيانطرتبوو هةر لةو‬ ‫بازارةش لةاليةن هيَزةكاني‬ ‫هةفتةيةدا دوكانداريَكي ئةو‬ ‫ِ‬ ‫ئيَرانةوة كوذرا‪.‬‬ ‫* ئيَران لة‪2010/6/20‬دا عةبدول مةليك ريطي سةرؤكي‬ ‫جوندوآلي سوننة مةزهةبي لةسيَدارةدا‪ ،‬لةكاتيَكدا‬ ‫سةرطةرمي تؤثباراني سنورةكاني هةريَم بوو‪ ،‬بؤية‬ ‫َ‬ ‫لةتؤلةي عةبدول مةليك ريطي سةرؤكي حزبوآلي سوننة‬ ‫مةزهةب‪ ،‬شةوي ثيَنجشةممة‪ ،2010/7/15‬دوو تةقينةوةي‬ ‫خؤكوذي لةشاري زاهيداني باشوري خؤرهةآلتي ئيَران‪،‬‬ ‫لةمزطةوتي جاميعة رووي��دا‪ ،‬دواتر طروثي ضةكداري‬ ‫جوندوآلي بةلوج بةرثرسياريَتي تةقينةوةكةيان طرتة‬ ‫ئةستؤ كة زياتر لة‪ 27‬كةسء ‪ 250‬برينداري ليَكةوتةوة‪.‬‬ ‫بةد طوماني ئيَران لة رؤذئاوا‬ ‫* ثيَش دياريكردني بكوذي تةقينةوةكاني شاري‬ ‫زاهيداني بلوجستان‪ ،‬ك��ؤم��اري ئيسالمي ل��ةزاري‬ ‫َ‬ ‫عةبدولآل جيَطري وةزي��ري ناوخؤي حكومةتي‬ ‫عةلي‬ ‫ئيَرانةوة‪ ،‬وآلتاني رؤذئاواي بة ئةنجامداني تةقينةوة‬

‫خؤ كوذييةكةي رؤذي ثيَنج شةممةي شاري زاهيدان‬ ‫تؤمةتبار كرد‪ ،‬ثيَيوابوو لةدةرةوةي سنورةكاني ئيَرانةوة‬ ‫سيخورييةكاني ئةمريكاء‬ ‫مةشقيان ثيَدةكريَت‪ ،‬دةزطا‬ ‫ِ‬ ‫ئيسرائيلء بةريتانياء ثاكستانيشي بة نانةوةي ثشيَوي‬ ‫لةئيَران تؤمةتبار كرد‪.‬‬ ‫* شاري زاهيدان سةر بة ثاريَزطاي بةلوجستاني‬ ‫ئيَرانة‪ ،‬هيالري كلنتؤني وةزيري دةرةوةي ئةمريكاش‬ ‫ئيدانةي تةقينةوةكاني كردء داواي كاريطةري وآلتاني‬ ‫َ‬ ‫رووبةروبونةوةي تيرؤر لةوآلتاني‬ ‫َودةولةتي كرد بؤ‬ ‫ني‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ناوضةكةء جيهاندا‪ ،‬تةقينةوةكة هاوكات بوو لةطةل يادي‬ ‫َ‬ ‫فةزل عةبباسي براي لةو‬ ‫لةدايكبوني ئيمام حسيَنء ئةبي‬ ‫مزطةوتةدا كة تةقينةوةكاني تيَدا ئةنجامدرا‪.‬‬ ‫سةركيَشيء بةردةوامي بةرنامة ئةتؤمييةكةي‬ ‫َ‬ ‫كؤمةليَك‬ ‫* لةم دوايةدا ئةمريكاء يةكيَتي ئةوروثا‬ ‫س��زاي نويَيان بةسةر ئيَراندا سةثاند‪ ،‬لةئةنجامي‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫بةردةوامبوني لةسةر بةرنامة ئةتؤمييةكةي‪،‬‬ ‫ئةمانةشدا حكومةتي ئيَران جؤريَكيتري لةيؤرانيؤمي‬ ‫َ‬ ‫سالحي سةرؤكي‬ ‫ثيتيَنراو بةرهةمهيَنا‪ ،‬عةلي ئةكبةر‬ ‫دةستةي ووزةي ئةتؤمي ئيَران رايطةياند‪ ،‬وآلتةكةي‪17‬‬ ‫كيلؤطرام يؤرانيؤمي بةثلةي طةرمي‪ %20‬ثيتاندوةء‬ ‫بةنيازيشة بةرنامة ئةتؤميةكةي ثةرةثيَبدات‪ ،‬هةرضةندة‬ ‫َ‬ ‫َودةولةتي نويَي لةسةرة‪ ،‬لةئيَستادا ئيَران‬ ‫سزاي ني‬ ‫بري‪ 5‬كيلؤطرام لةو جؤرة يؤرانيؤمة‬ ‫دةتوانيَت مانطانة ِ‬ ‫بةرهةم بهيَنيَت‪.‬‬ ‫َ‬ ‫* ئيَران دةليَت بةثيَي ثيَويست بةرهةمي ديَنين‪،‬‬ ‫لةرابردوشدا هةمان طوماني لةاليةن ئةم وآلتانةوة‬ ‫َ‬ ‫هةولي بةرهةمهيَناني ضةكي‬ ‫لةسةر هةبووة‪ ،‬بةوةي ئيَران‬ ‫ئةتؤمي دةدات‪ ،‬سةرؤكي روسياش داواي كرد ئيَران‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َودةولةتي‬ ‫كؤمةلطةي ني‬ ‫لةبةرنامة ئةتؤمييةكةيدا يارمةتي‬ ‫ملمالني لةنيَوان روسياء ئةمريكاء‬ ‫بدات‪ ،‬هةرضةندة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َودةولةتيشدا هةية‪ ،‬روسيا ثيَيوابوو راستة‬ ‫كؤمةلطةي ني‬ ‫ئيَران هاوكاريَكي كؤني بازرطانيانة‪ ،‬بةآلم بةو واتاية‬ ‫نايةت كة شيَوازي ثةرةثيَداني بةرنامة ئةتؤمييةكةي‬ ‫بةاليانةوة طرنط نةبيَـت‪.‬‬ ‫* هةر بؤ قايلكردني ئيَرانء دةست بةردان لة بةرنامة‬ ‫ئةتؤمييةكةي لة كؤنطرةيةكي رؤذنامةوانييدا وآلتاني‬ ‫َ‬ ‫َودةولةتيء‬ ‫ئةندامي هةميشةيي ئةنجومةني ئاسايشي ني‬ ‫َ‬ ‫ئةلمانيا رايانطةياند‪ ،‬ئامادةن لةبارةي كيَشةي بةرنامة‬ ‫َ‬ ‫ئةتؤمييةكةي ئيَرانةوة‪ ،‬طفتوطؤي لةطةلدا ئةنجام بدةن‪،‬‬ ‫لةوانةية دانوستاندني نيَوان ئةنجومةني ئاسايشي‬ ‫َ‬ ‫بةريَوةبضيَت‪.‬‬ ‫ني‬ ‫َودةولةتيء ئيَرانيش لةوةرزي ثايزدا ِ‬ ‫* ثيَشترين ئيَران بة نامةيةك مةرجةكاني بؤ دانوستاندن‬ ‫لةبارةي بةرنامةي ضةكة ئةتؤمييةكةيةوة باس كردبوو‬ ‫دةستثي كردنةوةي دانوستاندنةكانيش‬ ‫ئامادةيي بؤ‬ ‫َ‬ ‫ثيشاندابوو‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي ‪2010‬‬

‫‪3‬‬


‫َراي سةثاندني سزا نويَيةكة بةسةريدا‪ ،‬ئةحمةدي‬ ‫* وي ِ‬ ‫ن��ةذاد لةنايجيريا رايطةياند‪ ،‬سزاكاني ئةم دواييةي‬ ‫َ‬ ‫َودةولةتي هيض كاريطةرييةك‬ ‫ئةنجومةني ئاسايشي ني‬ ‫لةسةر بةرنامة ئةتؤميةكةي ناكات‪ ،‬ئ��ةوان سوورن‬ ‫َ‬ ‫َودةولةتي‬ ‫لةسةر بةرنامةكةيان‪ ،‬ئةنجومةني ئاسايشي ني‬ ‫َ‬ ‫كؤمةليَك سزاي نويَي بةسةر ئيَراندا سةثاند‪ ،‬لةبةر‬ ‫ئةوةي رؤذئاوا طوماني لةبةرنامةي ضةكي ئةتؤمييةكةي‬ ‫َ‬ ‫لةسالي‪ 1979‬سزاي جؤراوجؤرء‬ ‫هةيةء لةرابردووشداء‬ ‫بةم شيَوةيةي بةسةردا سةثيَنراوة‪ ،‬هةرضةندة ئيَران‬ ‫هةميشة جةخت لةوة دةكاتةوة كة بةرنامة ئةتؤمييةكةي‬ ‫بؤ مةبةستي ئاشتيية‪.‬‬ ‫* ثاش سةثاندني سزاكةي ئةنجومةني ئاسايشي‬ ‫َ‬ ‫َودةولةتي بةسةر ئيَرانداء طةمارؤداني‪ ،‬لةضةند‬ ‫ني‬ ‫رؤذاني رابردوودا رؤذنامةي نيويؤرك تايمزي ئةمريكي‬ ‫راثؤرتيَكي سةبارةت بةقاضاخبردني نةوتي هةريَمي‬ ‫سي َ‬ ‫خالي سنوري‬ ‫كوردستان بؤ ئيَرانء لةريَطةي هةر َ‬ ‫ثةرويَزخانء حاجي ئؤمةرانء باشماخ بآلوكردةوة‪،‬‬ ‫هةمان رؤذنامة نيطةراني بةرثرسة ئةمريكيةكانيشي‬ ‫لةبارةي بةقاضاخبردني نةوتي هةريَمي كوردستانةوة بؤ‬ ‫دةربريوة‪ ،‬ئاماذةي بةوة كردوة كة ئةم كارةيان‬ ‫ئيَران‬ ‫ِ‬ ‫بة شكاندني ئةو طةمارؤية ناساندوة‪ ،‬كة ئةنجومةني‬ ‫َ‬ ‫َودةولةتي لةماوةي رابردودا بةسةر ئيَرانيدا‬ ‫ئاسايشي ني‬ ‫سةثاند‪ ،‬مةسةلةي بةقاضاخبردني نةوتي كوردستان بؤ‬ ‫َ‬ ‫كةنالة عةرةبيء‬ ‫ئيَران‪ ،‬بوة بة بابةتي بةدواداضوني زؤر لة‬ ‫ناوخؤييء بيانيةكان‪ ،‬بؤية دواي ئاشكرابوني ئةم كارة‬ ‫نا ياساييةي بةرثرسة كوردةكانء هةريَمي كوردستان‪،‬‬ ‫ثيَدةضيَت كةليَني زياتر لةثةيوةنديةكاني ئةمريكا‪ ،‬كورددا‬ ‫دروست ببيَت‪.‬‬ ‫َ‬ ‫هةوليَكي تري فشار‬ ‫* لةكاتيَكدا هاتنةكةي جؤ بايدن‬ ‫خستنة سةر كورد بوو لة اليةن ئةمريكاوة لةثيَكهيَناني‬ ‫حكومةتي نويَي عيَراقدا‪ ،‬بةثيَضةوانةوة هاوكاري‬ ‫َ‬ ‫لةطةل مةسةلة‬ ‫زياتري بؤ ليستي عيَراقية ثيشاندا‪ ،‬كة‬ ‫َ‬ ‫هةلثةستراوةكاني نيَوان ناوةندء هةريَمء تةواوي ثرسة‬ ‫نةتةوةييةكاني طةلي كوردا ناكؤكء دذة‪.‬‬ ‫* ثيَش ئيَستاش بةتؤمةتي هةناردةكردني كةلوثةلي‬ ‫فرؤكةي ئيَف‪ 5‬بؤ ئيَران بةرثرساني‬ ‫ثةيوةنديدار بة ِ‬ ‫ئةمريكي دادطاييكردني كؤمثانياي م��ةك ئؤشيني‬ ‫َ‬ ‫لةسالي‪2005‬وة‬ ‫ئيَرلةندييان راطةياند‪ ،‬ضونكة ثيَيان وابوو‬ ‫هةتا ئيَستا ئةم كؤمثانياية كةرةستةي ثيَويست بة‬ ‫ماتؤري كؤثتةري لةئةمريكا‬ ‫فرؤكةي سةربازي ئيَف‪5‬ء‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫كريوةء هةناردةي ئيَراني كردوة‪ ،‬دواي ئاشكرابوني كاري‬ ‫ِ‬ ‫كؤمثانياكة دةبيَت لةدادطايةكي ئةمريكيدا دادطايي بكريَت‪،‬‬ ‫كة لةوانةية ثةيوةندي ئةمريكا بةهةريَمي كوردستانةوة‪،‬‬ ‫كة قاضاخبردني نةوتي هةريَم بؤ ئيَران ئاشكرابوة‪،‬‬ ‫بكةويَتة َ‬ ‫قالبيَكي بةم جؤرةي كؤمثانيا ئيرلةندييةكةوة‪.‬‬

‫‪4‬‬

‫ثةيوةندي ئيَرانء ئيسرائيل‬ ‫سرينةوةي ئيسرائيل‬ ‫* َئيَران ساآلنيَكة‬ ‫هةرةشةي ِ‬ ‫ِ‬ ‫لةسةر نةخشةي سياسي دةكاتء ناكؤكيةكانيان تا ديَت‬ ‫نارةزايي‬ ‫ضرتر دةبيَتةوة‪ ،‬ئيسرائيليش هةر لةسةرةتاوة ِ‬ ‫ِ‬ ‫بةرامبةر بةرنامة ئةتؤمييةكةي ئيَران نيشانداوة‪،‬‬ ‫بنيامين ناتانياهؤ سةرؤك وةزيراني ئيسرائيل‪ ،‬باسي‬ ‫لةمةترسييةكاني ضةكي ئةتؤمي ئيَران كردوةء وتويةتي‪،‬‬ ‫ئةطةر ريَطة بة ئيَران بدةين ئةو ضةكة بةرهةم بهيَنيَت‬ ‫زؤر ناعةقآلنيء نالؤذيكيية‪.‬‬ ‫* هيَرش بؤ سةر كةشتيطةلي ئازادي لة‪2010/5/31‬دا‬ ‫هاوسؤزي زياتري ئيَراني بةالي فةلةستينء توركياء‬ ‫وآلتاني عةرةبيدا دروستكردء هيَندةي تر لةئيسرائيلي‬ ‫دوور خستةوةء ناكؤكيةكانيان زياد كرد‪.‬‬ ‫نزيكبونةوةي ئيَرانء توركيا‬ ‫َ‬ ‫* نزيكبونةوةي ئيَستاي توركياء ئيَران كؤمةليَك‬ ‫بةرذةوةندي هةمةاليةنةي هةردوو الي تيَداية‪ ،‬لةكاتيَكدا‬ ‫َ‬ ‫هةوليَكي بؤ ئةوةية ببيَتة ئةندامي‬ ‫ئيَستا توركيا هةموو‬ ‫يةكيَتي ئةوروثا‪ ،‬بؤية نزيكبونةوة لةئيَران يةكيَكة لةو‬ ‫فاكتةرانةي بةكاري ديَنيَت بؤ ئةوةي لة ريَطةيةوة فشار‬ ‫بخاتة سةر يةكيَتي ئةوروثاء جيهانء ملكةضيان بكات بة‬ ‫ئةنداميَتييةكةي رازي بن‪ ،‬تا لةئيَران دوور بكةويَتةوة‪،‬‬ ‫َ‬ ‫لةطةل رؤذئاوادا دةخاتة‬ ‫هةرضةندة بةرذةوةنديةكاني‬ ‫مةترسييةوة‪.‬‬ ‫* ئةم نزيكبونةوةية لةئيَرانء وآلتاني رؤذهةآلت‪،‬‬ ‫مشتومريَكي طةرمي‬ ‫ماوةيةكي زؤرة لةتوركياشدا‬ ‫ِ‬ ‫بطؤريَتء‬ ‫َواز‬ ‫ي‬ ‫ش‬ ‫َت‬ ‫ي‬ ‫دةيةو‬ ‫دروستكردوة‪ ،‬كة ئايا توركيا‬ ‫ِ‬ ‫بطةريَتةوة بؤ رؤذهةآلت؟‪ ،‬بؤية هةر‬ ‫ثشت لةرؤذئاواء‬ ‫ِ‬ ‫لةو هةفتةيةدا كة هيَرش بؤ سةر كةشتيطةلي ئازادي‬ ‫روويدابوو‪ ،‬كؤبونةوةي وآلتاني ئاسياء رؤذهةآلتء‬ ‫كؤمكاري عةرةبي لةتوركيا بةسترا‪ ،‬توركيا تواني ئةم‬ ‫هةلة بؤ بةرذةوةندي خؤي بقؤزيَتةوةء لةكؤبونةوةكةدا‪،‬‬ ‫هاوثةيماني ضوار َ‬ ‫قؤلي بازرطاني لة َ‬ ‫طةل ئوردنء لوبنانء‬ ‫سورياو وآلتاني كؤمكاري عةرةبيدا بةست‪.‬‬ ‫َ‬ ‫* ثيَكهيَناني ئةم هاوثةيمانيية ض��وار قؤليية لة‬ ‫كؤبونةوةي ‪21‬وآلتدا لة توركيا رؤذي‪10‬حوزةيراني‪2010‬‬ ‫ثيَكهات‪ ،‬هةم بة مةبةستي وةآلمدانةوةي ئيسرائيلء هةم‬ ‫َ‬ ‫دةولةتي فةلةستيني‬ ‫ثشتطيري كردني دروستكردني‬ ‫بوو‪ ،‬بؤ راكيَشاني سؤزي عةرةبيء ئيَرانيش بةتايبةتي‬ ‫بوو بةالي توركياداء تواني ئةم كاريطةرييةش دروست‬ ‫بكات‪.‬‬ ‫طؤريني شيَوازي‬ ‫شرؤظةكردني‬ ‫توركيا‬ ‫بةرثرساني‬ ‫*‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫سياسي توركيايان بةهةلة تيَطةيشتن ليَكدايةوةء عةبدوآل‬ ‫طويل سةرؤك كؤماري توركيا ثيَيوابوو‪ ،‬ئيَستا ئةوان‬ ‫َ‬ ‫لةطةل رؤذئاوادا بةهيَزةء دةيانةويَت ببنة‬ ‫ثةيوةنديان‬ ‫ئةندامي يةكيَتي ئةوروثا‪ ،‬توركيا ماوةيةك ثيَش ئيَستا‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي‪2010‬‬


‫رايطةياندبوو‪ ،‬لةسةر‬ ‫َ‬ ‫َودةولةتي‬ ‫ئاستي ني‬ ‫ ‪ƾƃƺţ źţŚƿŻ ŵřŷŠƳ ƽŵŠưůŠŗ ƻŠƧŠţŠƯƺƨů şƹŠƿŠƧŠƿƹşƹŠƳ ŠƯŚƳŹŠŝ ƻŒƷ Šŝ ŢƿÈƹŠƿşŵ ƱřźǀÈŗ ŹŠſ ƾƳŚƧřżſ ƽƹŚƐƳŠƷ ƲǀƯşŹřƺƋ‬‬ ‫َرانء‬ ‫ي‬ ‫ئ‬ ‫َكةوتننامةي‬ ‫ري‬ ‫‪È‬‬ ‫‪ ŢǀÈŝşŵ ƭřƹşŵŹŠŝ ƹ ƾţŠǀƳŚƧŠƳřŻřƺŴǀŤƃŚŗ ŠǀŤƀƿƹřŶǀÈŧ ƾƳŵźƧ Ʋǀŝřŵ Œŝ ƻŠƧŠƿƹşƹŠƳ ŠƯŚƳŠŝ Šƫ ŪƳŚƯŚŗ ŢǀÈƫşŵ ƱřŹŚţ šŚƨŝ Ʊř‬‬ ‫ ‪źŝřŵ‬‬ ‫‪Ê‬‬ ‫ب��ةرازي��ل‬ ‫ت��ورك��ي��اء‬ ‫ِ‬ ‫·‪ ƾƀƳřŷŚŗ ƾƧőŹŠſ ƾưǀůşŹ ŵřƺū ƽƹŚƳ Ç Öf Ì‬‬ ‫ث��ةس��ن��د ن��ةك��راوة‪،‬‬ ‫ب�����ةآلم ئ���ةط���ةري ‪ƹŠŗ ƼŤƀǀƫ Šƿřźų ƱŚƷŠƠſŠŗ Šƫ ƽƹşƹŠƳ ƻŚƿŷŒƫŠƴƧŠţ‬‬ ‫‪È‬‬ ‫ ‪ƹ ƦƫƺƯ ƹ ƱŠƨŝ şƹşŹşŵ‬‬ ‫ ‪Œŝ ŹŠƟŠſ ŢǀÈŝŚƳ ŠƧ ƻŠƳŚǀƳřźǀÈŗ‬‬ ‫جيَبةجيَكردني هةية‪.‬‬ ‫‪È‬‬ ‫ ‪ şƹşŹşŵ Šƫ ŢƿÈźƧşŵ ŶǀưūŠţ ƱŚǀƫŚƯ‬‬ ‫م���ةب���ةس���ت���ي ‬ ‫‪È‬‬ ‫‪23 ƩŠƏ Šƫ ƱŵźƨƿŹŚƧƹ‬‬ ‫ث��ةي��وةن��دي ئيَران ‪ŚƷ ƾƳŵźƧŠƛşŵŠƣ ­È Ê»Y Q i‬‬ ‫ ‪ƼŤǀÈƧőŹ ƾƳŵźƨŤſƹŹŵ ƹ ƽƹşƹŠƳ ƻŠƯŚƳŹŠŝ Šƫ ŠƧ ŚǀƳŚŨƯŒƧ‬‬ ‫َ‬ ‫لةطةل توركيا‬ ‫‪È‬‬ ‫ ‪ƻŚǀƳŚŨƯŒƧ řŶƳŚƿƹŚƳ Šƫ şƹřŵ ƱŚǀƳřźǀÈŗ ƾţŠƯŹŚƿ řŶǀŤƀǀƫŚŝ‬‬ ‫ئ�����يَ�����ران ‪15 ƹ ƽŻŚſŚƴǀŝ ƹ ƻŹŚƿŻřŶƳŠŗ Œŝ øŚǀŞƳŠŗ ƹ ƭŠţŚųù‬‬ ‫*‬ ‫لةثال ئةم ‪ ƹ šŚŝşŵ şƺƿÈŹÊŠŝ ƱřźǀÈŗ ŠƧ ƱřŹřŶſŚŧ ƻŚŧƺſ Šŝ ŹŠſ ƻŠƨƿŵ ƻŚǀƳŚŨƯŒƧ‬‬ ‫َ‬ ‫َت‬ ‫ي‬ ‫دةيةو‬ ‫‪È‬‬ ‫‪2009 ƼƫŚſ Šƫ ƾţřźƧƺưƿŵ ƻ‬‬ ‫ ‪źƐƳŠƿLJ ƾƳřŹşŶƳŚƄǀŧŒų‬‬ ‫ه��اوث��ةي��م��ان�َي��ت��ي��ةدا ‪ ŵźƧ šƺƧŹŠſ‬‬ ‫َ‬ ‫ل���ةط���ةل ت��ورك��ي��ا‬ ‫«‪ Šŝ ƲŤƃőźƟ ƥŠƋ Œŝ ƱŚƳřŵ šŒƧ ­È Ê¿{ ¯ È£Ç{È‬‬ ‫بةرنامة ئةتؤمييةكةي ‪ ƹ ƦƳŚţ řŶǀƄƿƹŚƳ Šƫ şƹŠŤƿÈźƏşŵ Šƨƿŵ ƽŹŒū ŢƃŠƷ ƱřźǀÈŗ‬‬ ‫‪ŠƿŠƷ ƾųƹŹŚſ ƾưŤƀǀſ ƹ ƾƐƳŠū ƻƹŠƧőźƟ‬‬ ‫ث���ةرة ث��يَ��ب��دات‪ ،‬بؤ ‪Ê‬‬ ‫ئ���ةوةي ب��ةم ج��ؤرة‬ ‫‪ƱŚƧşƺţźƐƧŠƿ şƹŠţŠ‬‬ ‫‪Ƴ Šƫ ƭřŶƳŠŗ ƾƳŚţǁƹ ƾ‬‬ ‫‪ƳřŶƳŚƷ‬‬ ‫‪ ÈÀ° jÌ] ÁÈÀ‬‬ ‫‪Ì‬‬ ‫]‪f ÇÂÌ‬‬ ‫هةرةشةيةك لةسةر‬ ‫‪3‬‬ ‫ِ‬ ‫‪ŠƛşŵŠƣ ƾƧşŹşŵ ƽŹřŻƺƏ ŠƿŚƯŹŠſ‬‬ ‫‪ƱŚǀƳŚƯƺƏ ŠƧ ƻŠƳŚƧ‬‬ ‫‪ő‬‬ ‫‪źƟ ƹ ƼŤƃŠƧ ƹŠŗ Ƽǀ‬‬ ‫ ‪ƴǀƴƨƄŧ ƹ ƱŶƳŚŤſşƹ‬‬ ‫‪ Œŝ‬‬ ‫‪Ê‬‬ ‫‪ Šƫ ƱřźǀÈŗ ƾƳŵźƨƿŹřŶƃŠŝ ƾƳŵźƧ‬‬ ‫��ت‬ ‫�‬ ‫دروس‬ ‫����اوا‬ ‫�‬ ‫رؤذئ‬ ‫ ‪ ŠƯŚƳŠŝ Šŝ ŹřŶƿŶƳşƺƿŠŧ ƽŵřƹŠƯ ƹŠŤſşŹŠƧ ŢƿÈźƧşŶǀÈƫ‬‬ ‫‪ ŹřŶƿŶƳşƺƿŠŧ ƾƧşŹşŵ ƻŹřŻƺƏŠƿŚƯŹŠſ‬‬ ‫‪È‬‬ ‫‪ şƺţźƐƫŠƷ ƱŚǀƳřź‬‬ ‫ب���ك���ات‪ ،‬ه���ةروةه���ا ‪ǀÈŗ ƻŠƧŠƿƹşƹŠƳ‬‬ ‫‪ƻŚƿŷŒƫŠƴƧŠţ ƱŚƿ ƭŒǀƳřŹŒƿ ƾƳŶƳŚŤǀŧ Šŝ‬‬ ‫ ‪ ƻŠſőźŧ ŠƧŠƳŵźƧŠƛşŵŠƣ űƹŹŚſ ƽŻŚſŠƄǀŧ‬‬ ‫ك��يَ��ش��ةي ش� ِ‬ ‫���ةري ]‪ ƱŚƧşƺţźƐƧŠƿ şƹŠţŠƳ Šƫ ƭřŶƳŠŗ ƾƳŚţǁƹ Šƫ řƹřŵ ½Z¯È°¿Z‬‬ ‫‪Šƫ ƺţŚƷŠƳŹŚƧŠŝ ƾƯŒǀƳřŹŒƿ ƾƧşŵŠƿ ƻřƹŵ Šŝ ƱřŹÊŠƏ‬‬ ‫‪È‬‬ ‫ ‪ŠƨƳŚŝ ƹŠŗ‬‬ ‫‪ƩŠƏ Šƫ ƽŶƳşƺƿŠŧ ƾ‬‬ ‫لةسنوري‬ ‫ضةكداري‬ ‫‪ƳŶƳŚŤſşƹ Œŝ ŢƿÈźƨŝ‬‬ ‫‪È‬‬ ‫‪ŚƿŹƺſ ƩŠƏ Šƫ ƻŠƧŠƃŠŝƹ‬‬ ‫ ‪ŚƷ ŠƯřźƏőźŧ ƹ ƽŒŝŚŞưƿŻ‬‬ ‫خالي ‪ ƻŠƧŠƿƹşƹŠƳ ŠƯŚƳŹŠŝ Šƫ ŢƿÈźƧşŶǀÈƫ ƱŚǀƳŚƯƺƏ ŠƧ ƻŠƳŚǀƳřźǀÈŗ‬‬ ‫هةردوو وآلتدا َ‬ ‫ ‪ şƹŠŤƿÈźƏşŵ űƹŹŚſ ƾƳřŶǀÈŧşŹŠŧ Œŝ‬‬ ‫‪ ƲŝLjƏ şƺǀÈţ řŶƳřźǀÈŗ‬‬ ‫ليَكنزيك كردنةوةيانة‪،‬‬ ‫•‬ ‫• • • •• •• • • • • •• •‬ ‫‪śŏ ƱŚƧŠƴƿÈ ƹ‬‬ ‫لةكاتيَكدا توركيا بة‬ ‫دةخاتة‬ ‫سةختي فشار‬ ‫اليةني سوننة بةدةستتيَوةردةر‬ ‫سةر ئةمريكاء ئةوروثاء هةريَمي كوردستانء وآلتاني لةياساي َ‬ ‫هةلبذاردنةكاني عيَراق كة لةسةروبةندي وتويَذ‬ ‫عةرةبيش بؤ سنورداركردني بزووتنةوةي كوردي لةسةر كردن بوو تؤمةتباريان كرد‪ ،‬ئةمجارةش لةاليةن‬ ‫َ‬ ‫دةولةتي ياسا ء ئيئتالفي‬ ‫لةباكورء رؤذه��ةآلت��ي كوردستان بةتايبةتي‪ ،‬بؤية رةوتي سةدرةوة بةثيَضةوانةي‬ ‫دةردةكةويَتَ ليَك نزيكبونةوةي هةردوو وآلت لةسةر نيشتيمانييةوة رةتكرايةوة‪ ،‬هةرضةندة رةوتي سةدرء‬ ‫ثرةنسيب‪.‬‬ ‫بنةماي كؤمةليَك بةرذةوةندييء تاكتيكة نةك ِ‬ ‫دةولةتي ياسا لةهةمان زةمةندا لةسةر ضةند َ‬ ‫َ‬ ‫خاليَك‬ ‫كاريطةري ئيَران لةسةر عيَراق‬ ‫ثيَكهاتبون‪ ،‬وةك ئةوةي كة سةدرييةكان رازي دةبن‬ ‫َ‬ ‫الريجاني‬ ‫عةلي‬ ‫سةرداني‬ ‫هةوالي‬ ‫* دواي ئةوةي‬ ‫بة َ‬ ‫هةلبذاردنةوةي ماليكي بة سةرؤك وةزيران‪ ،‬ئةطةر‬ ‫سةرؤكي ئةنجومةني شوراي ئيَران بؤ عيَراق بآلوبويةوة‪ ،‬دةستطيركراوةكاني رةوتي سةدر كة بة فةرماني ماليكي‬ ‫بؤ قسةكردن لةبارةي ضؤنيةتي ِ‬ ‫بةريَوةضوني ثيَكهيَناني بةند كرابون ئازاد بكريَنء ماليكيش ئةمانةي بة مةرجي‬ ‫حكومةتي داهاتوي َعيَراق‪ ،‬راطةياندني ئةنجومةني زؤر ئاساني سةدرييةكان دانا‪.‬‬ ‫شوراي ئيَرانييش هةوالةكةيان رةتكردةوةء رايانطةياند‪،‬‬ ‫بريارداية دانوستاندن‬ ‫* ئيَستا ئيَران لة كةناري ِ‬ ‫لةبةرنامةي الريجانيدا نية سةردانيَ عيَراق بكات‪ ،‬هةر زوو بةمةرجةوة لة ئةنجومةني ئاسايش ثةسند دةكاتء‬ ‫رةوتي سةدر بةبيستني ئةم هةوالة دذي سةردانةكةي سوور دةبيَت لةسةر بةرنامة ئةتؤمييةكةي؟ يان ئامادةية‬ ‫وةستانةوةء رايانطةياند‪ ،‬ئةطةر بؤ قسةكردن بيَت‬ ‫بي مةرج بكةويَتة دانوستاندنةوةء داخوازيء طرفتةكاني‬ ‫َ‬ ‫لةبارةي ثيَكهيَناني حكومةتي نويَي عيَراقةوة ئةوان ريَطة ناوخؤش ضارةسةر بكاتء ثيالني لةناوبردني كوردء‬ ‫َ‬ ‫دةولةتاني‬ ‫نادةن‪ ،‬ضونكة ئةمة كيَشةي ناو عيَراقةء وآلتاني ناوضةكة هيَزة ئؤثؤزسيؤنةكان لةناوخؤداء بةهاوكاري‬ ‫بؤيان نية دةستي تيَوةردةن‪.‬‬ ‫وةك توركياء ناوضةكة رابوةستيَنيَتء رةوشةكة هيَور‬ ‫َ‬ ‫رؤذاني داديَن ئةم ثرسانة روون دةكةنةوة؟‪.‬‬ ‫* لةكاتيَكدا سالي ثار ل���ة‪2009/11/5‬دا‪ ،‬سةرؤكي بكاتةوة؟‪،‬‬ ‫َ‬ ‫ثةرلةماني ئيَران عةلي الريجاني طةيشتة بةغدادء‬ ‫***‬

‫‪ƱřźǀÈŗ ŹŠſ ƾƳŚƧřżſ ƼƿÈƺƳ ƾƨǀÈƫƺų‬‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي ‪2010‬‬

‫‪5‬‬


‫تيَ ِروانينى ئؤباما بؤ ئيَران‪،‬‬ ‫هيَرش يان هاوسةنطي؟‬

‫مةهدي تاجيك‬

‫‪6‬‬

‫ئؤباما ديموكراتيَكي كؤمارى خواز‬ ‫بة هاتنة سةركارى ثرزيدينت ئؤباما هةنديَك لة سياسةتمةداراني‬ ‫ئيَراني بؤ َ‬ ‫طالتة دةيانوت ( «او»‪« ،‬با ما»ست) واتة ئةو لة َ‬ ‫طةل ئيَمةداية‪.‬‬ ‫ئةوانة ثيَيان وابوو كة بة هاتنة سةركارى ديموكراتةكان و نةماني‬ ‫َثةربوني كات مةترسي جيوستراتيذي ئةمريكا لة‬ ‫كؤماريخوازةكان‪ ،‬بة تي ِ‬ ‫َثةربوني ضةند مانطيَك لة بوني‬ ‫دذي ئيَران كةم دةبيَتةوة‪ .‬بةآلم ثاش تي ِ‬ ‫ئؤباما لة كؤشكي سثي ئةو هةندة سياسةتمةدارانةى كة ذمارةكةيان‬ ‫كةم نةبووبؤيان رون بويةوة كة «ئةو» بةو سادةية «لة َ‬ ‫طةل ئيَمةدا»‬ ‫نيية‪ .‬لة ناوخنى ئةم َ‬ ‫ثر لة مانايةدا راستيةك خؤى شاردوةتةوة‬ ‫طالتةت ِ‬ ‫كة بريتية ل��ةوةى كة سياسةتي ئيدارةكاني ئةمريكا لة سةرةتاى‬ ‫ئةمرؤ هةميشة تةواوكةرى يةكتر بوون‪ ،‬واتة‬ ‫دامةزراندنيةوة تاوةكو‬ ‫ِ‬ ‫سياسةتي ئيَستاى باراك ئؤباما دريَذة ثيَدةرى هةمان ئةو سياسةتةية‬ ‫بي طومان ئةو دريَذة ثيَدانةش‬ ‫كة كة ئيدارةى جؤرج واشنتؤن هةيبوة و َ‬ ‫لة ثيَناوي بةها ئةمريكي و بةرذةوةندية نةتةوة و نيَونةتةوةيةكانى‬ ‫واليةتة يةكطرتوةكاني ئةمريكاداية‪ .‬لةاليةكي ديكةوة‪ ،‬بةدريَايي ميَذوو و‬ ‫طؤراني َ‬ ‫قوليان‬ ‫بة لة بةرضاوطرتني ثيَداويستيةكاني رؤذ‪ ،‬ئةو سياسةتانة ِ‬ ‫بةسةردا نةهاتوة واتة نةك لة (ستراتيذ)دا‪َ ،‬‬ ‫بةلكو لة ئاستى روكةشدا‬ ‫طؤراني بة خؤيةوة بينيوة‪)1(.‬‬ ‫(تاكتيك) ِ‬ ‫طؤرانانةى رادةطةيةنريَن لة‬ ‫هةر لةبةر ئةم هؤية نابيَت واتيَبطةين ئةو ِ‬ ‫طؤراني ريشةيي‬ ‫ثراكتيكدا‬ ‫سياسةتي واليةتة يةكطرتوةكاني ئةمريكادا لة‬ ‫ِ‬ ‫و بونياديني ليَدةكةويَتةوة‪ .‬لةوانةية هةر لةبةر ئةمةش بيَت جياوازيةكي‬ ‫طةورة و َ‬ ‫قول لة نيَوان هةردوو حزب (كؤمارى و ديموكرات) لة ئةمريكا‬ ‫َروانينة ثيَشينةيةكي ميَذوويي هةية‪ ،‬بؤ نمونة‬ ‫نابينريَت‪ .‬لة ئةمريكا ئةم تي ِ‬ ‫باوةرةدا بوو طةرضي خواستى زؤرينة هةردةم‬ ‫تؤماس جيفرسؤن لةو‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َبةجي بكريَت‪ ،‬بةآلم لة طةل ئةوةشدا‬ ‫ريَزي ليَدةطيريَت و دةبيَت جي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةليَك دةسكةوتيشى بؤ كةمينة دابين كردوةو نابيَت لةبةرضاو‬ ‫ياسا‬ ‫بيرورا نابيَتة هؤى جياوازي ريشةيي‪ .‬جيفرسؤن‬ ‫نةطيريَت و جياوازي‬ ‫ِ‬ ‫هةردةم دةيوت‪ :‬هةمومان «كؤماريخواز» و «فيدرال»ين (دوو حزبي‬ ‫سةرةكي ئةو سةردةمة بوون)‪)2( .‬‬ ‫ذمارة (‪ )8‬ئابي‪2010‬‬


‫هةروةها ثيَش َ‬ ‫هةلبذاردنةكاني سةرؤك كؤمارى ئةم‬ ‫دوايةى بينيمان ضؤن ملمالنيَيةكي بة روكةش ريشةيي‬ ‫هةية لة نيَوان رةقيبةكاندا‪« .‬ديظيد رمنيك» رؤذنامةنوس‬ ‫لة نيويورك تايمز لة كتيَبيَك كة بةم دوايانة لة ذيَر ناوي‬ ‫«ذيان و دةركةوتنى ئؤباما» بآلوي كردوةتةوة باسي‬ ‫لة هةنديَك وردةكارى سةرنجراكيَشي ئةو ملمالنيانة‬ ‫كردوة‪ .‬رمنيك لة بةشيَك لة كتيَبةكةيدا باس لة هةنديَك‬ ‫دةمةتةقيَى تايبةتي باراك ئؤباما دةكات و دةنوسيَت‪:‬‬ ‫تورة بوو لةوةى هيالرى كلنتؤن لة‬ ‫ئؤباما لة كاتيَكدا ِ‬ ‫ملمالنيَى حزبي وازي نةدةهيَنا دةيوت «ضؤنة ضةقؤيةك‬ ‫دليدا‪ ،‬بةآلم َ‬ ‫بكةم بة َ‬ ‫دلنيام ئةو نامريَت!» ‪ ،‬بةآلم دواى ضةند‬ ‫مانطيَك ئؤباما رةقيبة سةرسةختةكةى خؤى هيالرى‬ ‫كلنتؤني وةك وةزيرى دةرةوةى ئيدارةكةى َ‬ ‫هةلبذاردو‬ ‫دةريخست بة ئةمريكيةكان ضةندين قات طةورة ترن لة‬ ‫ملمالنيَى حزبي و َ‬ ‫هةلبذاردن‪.‬‬ ‫طؤران و كاريطةريان لةسةر سياسةتي‬ ‫دروشمةكاني ِ‬ ‫دةرةوةى ئةمريكا‬ ‫ئةمرؤ لة سياسةتي دةرةوةى‬ ‫تاوةكو‬ ‫ئيدارةى ئؤباما‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫هةولي ئةوةى داوة تاوةكو ميحوةرى سةرةكي‬ ‫خؤيدا‬ ‫ضاالكيةكاني لةو ناوضانةدا بهيَ‬ ‫َليَتةوة كة زؤرترين‬ ‫ثيَكداداني جيوثؤلةتيك و ستراتيذي تيَدا هةية‪ ،‬رؤذهةالتي‬ ‫ناوةراست يةكيَكة لةو ناوضانة‪ .‬راستيةكان ئةوة دةر‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤنترؤل كردني روداوة سياسيةكاني‬ ‫دةخةن ئؤباما بؤ‬ ‫ناوةراست تاوةكو ئيَستا َ‬ ‫كةلك لة تيَوريية‬ ‫رؤذهةآلتي‬ ‫ِ‬ ‫رياليستيةكان بة تايبةت رياليستى بةرطريكارى‬ ‫وةردةطريَت‪.‬‬ ‫َ‬ ‫تي َ‬ ‫َروانينةكاني ئؤباما لة‬ ‫َكةلوثيَكةلي هةنديَك لة تي ِ‬ ‫َ‬ ‫هةلسوكةوتةكاني ثيَشوترى سياسةتي‬ ‫بةرامبةر‬ ‫ناوةراست دؤخيَكي‬ ‫رؤذهةالتي‬ ‫لة‬ ‫ئةمريكا‬ ‫دةرةوةى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ئالؤزي دروستكردوة‪ .‬لةم ب��ارةوة «طري كاميا» لة‬ ‫بابةتيَكدا ئاماذةيةكي جوان بؤ ئةو دؤخة دةكات‪ .‬ئةو‬ ‫دةنوسيَت ثةيبردن بةو مةبةستانةى كة ئؤباما دةيةويَت‬ ‫ناوةراستدا جيَبةجيَي بكات لةو‬ ‫لة ناوضةي رؤذهةآلتي‬ ‫ِ‬ ‫هةوآلنة دةضيَت كة دةدريَن بؤ تيَطةيشتن لة ماناكاني‬ ‫تابلؤى «فنجاني ضاي جيكسؤن ثؤليك» ى ويَنةكيَش‬ ‫«ئيكسثرسيونستى»‪ .‬ئةم نمونة جوانة ئةوة دةردةخات‬ ‫ناوةراست َ‬ ‫ئالؤز و‬ ‫َروانيني ئؤباما بؤ رؤذهةآلتي‬ ‫ِ‬ ‫كة تي ِ‬ ‫سستة‪)3( .‬‬ ‫َ‬ ‫هةلبذاردني كلنتؤن كة اليةنطرى جةنطي عيَراق و‬ ‫يةكيَكة لةو سيناتؤرانةى كة ثشتيواني لة ئيسرائيل‬ ‫دةكات وةك وةزيرى دةرةوةى‪ ،‬ئةوةى دةرخست كةوا‬ ‫طؤرانيَكي ريشةيي لة سياسةتي‬ ‫ئؤباما مةبةستى نيية‬ ‫ِ‬ ‫دةرةوةى ئيدارةى ثيَشووى ئةمريكادا بكات‪ .‬هةروةها‬ ‫ئؤباما بة َ‬ ‫هةلبذاردنةوةى هةنديَك نويَنةرى ديثلؤماسي‬ ‫وةك هالبرؤك و جؤرج ميشيَل و دنيس رايس‪ ،‬ئةوةى‬

‫دةرخست لة ثةيوةنديةكاني دةرةوةى خؤيدا طرنطي زؤر‬ ‫ناوةراست دةدات‪ .‬ئؤباما لةو ماوةيةى‬ ‫بة رؤذهةآلتي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫هةولى داوة بة ثيَضةوانةى‬ ‫كة لة كؤشكي سثيدا بووة‬ ‫ئيدارةكاني ثيَشوو‪ ،‬سياسةتة ناوضةيةكاني خؤى لة عيَراق‬ ‫بة هاوكارى و لةبةرضاوطرتنى َ‬ ‫رؤلي وآلتة ئؤروثيةكان‬ ‫و ضين و روسيا ريَكخاتةوة‪ .‬ئةم مةسةلةية كاريطةرى‬ ‫هةبوو لة بةرقةراركردني ئاراميةكي ريَذةيي لة عيَراق‬ ‫و كةمكردنةوةى خةرجيية سةرسام هيَنةرةكاني جةنط‪.‬‬ ‫هةروةها ئؤباما َ‬ ‫كةلكي لة بةشداريكردني وآلتاني ناتؤ لة‬ ‫شةرى ئةفغانستان وةرطرت و لة ريَطةى دةرطيركردني‬ ‫ِ‬ ‫ناتؤ لةو وآلتة تواني ئةو طوشار و دةرهاويشتة خراثانةى‬ ‫كة بة هؤى نائاراميةكاني ئةفغانستانةوة دروست بوون‬ ‫و كاريطةريان هةبوو بؤ سةر هةذموني ئةمريكا لة‬ ‫ناوةراست‪ ،‬كةم كاتةوة‪ .‬هةروةها‬ ‫ناوضةى رؤذهةآلتي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫سةبارةت بة سياسةتي هةلسوكةوتكردن لة طةل ضين‬ ‫و روسيا ريَبازيَكي نويَى طرتةبةرو دةكريَت لةوةدا‬ ‫كؤ بكريَتةوة كةوا ئؤباما لة تاكتيكى ثةيوةنديةكاني‬ ‫طؤرانى بةرضاوي ئةنجامداوة و‬ ‫دةرةوةى ئةمريكادا‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫تواني ئاستى ناكؤكيةكاني ئةمريكا لة طةل ضين و روسيا‬ ‫زؤر كةمكاتةوة و هةموو سةرنجةكاني لةسةر ضارةسةر‬ ‫ناوةراست بة تايبةتي‬ ‫كردني كيَشةكاني رؤذهةآلتي‬ ‫ِ‬ ‫كيَشةى ئيَران كؤكاتةوة‪.‬‬ ‫َروانينةكاني بؤ ئيَران‬ ‫ئؤباماو تي ِ‬ ‫َروانينى ئؤباما بؤ سياسةتي دةرةوة لة‬ ‫ي‬ ‫دةكريَت ت ِ‬ ‫َ‬ ‫ضوارضيَوةى تيؤري رياليزمي بةرطري ستيفان والت‬ ‫(‪ )sephen walt‬شي بكريَتةوة‪ .‬ئؤباماو تيمي سياسةتي‬ ‫هةوليان داوة ئولطوي َ‬ ‫َ‬ ‫وال��ت‪ ،‬هاوكيَشةى‬ ‫دةرةوةى‬ ‫هةرةشة (‪ )balance of threat‬لة جيَطةى‬ ‫هاوسةنطي ِ‬ ‫هاوسةنطي هيَز (‪ )balance of power‬دابنيَن‪ .‬ئةم‬ ‫مةسةلةية بةو مانايةية كة وآلتان بة ئامانجي جياجيا و‬ ‫هةرةشة‬ ‫َروانيني ثيَضةوانةوة دةتوانن بة ثيَى ئولطوي ِ‬ ‫تي ِ‬ ‫ملمالني و جةنطدا دةستيان بطات بة هاوكارى‬ ‫لة ئاستى‬ ‫َ‬ ‫تاكتيكي – ناوضةيي‪)4( .‬‬ ‫بة ثيَى ئةم ئؤلطوية َ‬ ‫هةلويستى واليةتة يةكطرتوةكان‬ ‫بةرامبةر بة ئيَران بريتى دةبيَت لة دروستكردني‬ ‫بريار‪،‬‬ ‫ئيجماعيَكي جيهاني دذ بة ئيَران‪ ،‬دةركردني ِ‬ ‫هةرةشة (جةختكردنةوةى بةردةوام لة ئةطةرى هيَرشي‬ ‫ِ‬ ‫سةربازي)‪ ،‬طةمارؤى ئابورى‪ ،‬وتوويَذ و هاندان‪ .‬هةنديَك‬ ‫هةرةشةكان تاوةكو ئاستي ثيَكداداني سةربازي نزيك‬ ‫لة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دةبيَتةوة‪ ،‬بةآلم ناطاتة رادةى هةلطيرساني جةنط‪ .‬نابيَت‬ ‫َروانيني طشتى واليةتة يةكطرتوةكاني‬ ‫ئةوة لة بيركةين تي ِ‬ ‫�اوةراس��ت لة ضوارضيَوة‬ ‫ئةمريكا لة رؤذه��ةآلت��ي ن� ِ‬ ‫ستراتيذيةكةيدا بريتية لة ريَطرتن لة تةشةنةسةندني‬ ‫روبةروو بونةوةش لة َ‬ ‫طةل‬ ‫هيَزي ئةتؤمي لة ناوضةكة و‬ ‫ِ‬ ‫ئيَران لةو ضوارضيَوةدا ثيَناسة دةكريَت‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي ‪2010‬‬

‫‪7‬‬


‫َ‬ ‫خالة طرنطةكان لة تيؤرى هاوسةنطي‬ ‫يةكيَك لة‬ ‫شةرى ليَدةكةويَتةوة بريتية لة ئةطةرى‬ ‫هةرةشة كة‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫تيَطةيشتنى َ‬ ‫هةلةى ياريضي بةرامبةر كة ليَرةدا ئيَران‬ ‫ئةو َ‬ ‫رؤلة دةبينيَت‪ .‬بةآلم ئيَران بة دروستى لة سياسةتي‬ ‫هةرةشة» تيَطةيشتوةو‬ ‫ئيدارةى ئؤباما و «هاوسةنطي‬ ‫ِ‬ ‫سياسةتةكاني خؤيشى لةو ئاراستةدا ريَكخستوة‪ .‬هةر‬ ‫لةبةر ئةوةشة دةسةآلتداراني ئيَرانى لة وتارةكنياندا باس‬ ‫لة نةبوني ئةطةرى هيَرشي سةربازي ئةمريكا بؤ سةر‬ ‫ئيَران دةكةن‪ .‬بؤ نمونة رؤذي ‪ 30‬حوزيران ئةحمةدي‬ ‫نةذاد لة طفتوطؤيةكدا لة َ‬ ‫طةل ئاذانسى دةنطوباسي «كي‬ ‫يودو»ى ذاثؤنيدا وتي «هيض كةس ناتوانيَت و زاتي ئةوةى‬ ‫نيية هيَرش بكاتة سةر ئيَران‪ ،‬نةك هةر ئةمريكا َ‬ ‫بةلكو‬ ‫ئيسرائيليش‪ ...‬ئةوان ثيَيان واية ئةطةر كوتةكيان طرتة‬ ‫دةستةوة دةتوانن لة وتوويَذةكاندا دةسكةوتيان هةبيَت‪،‬‬ ‫بةآلم دةبيَت بزانن بة هيض جؤريَك شتي وا رونادات»‪.‬‬ ‫ئةو رستانةى ئةحمةدي نةذاد نيشانةى ئةوةن كة خؤى‬ ‫و راويَذكارةكاني بةباشي لةو هةلومةرجةى كة لةسةر‬ ‫هةرةشة بونياد نراوة تيَطةيشتوون‪.‬‬ ‫بنةماى هاوسةنطي ِ‬ ‫بةآلم جطة لة سياسةتة سست و ثيَشبيني نةكراوةكاني‬ ‫ناوةراست كة ثيَشتر ئيشارةتمان‬ ‫ئؤباما لة رؤذهةآلتي‬ ‫ِ‬ ‫ثيَكرد‪ ،‬لةم مانطانةى دواييدا هةنديَك ئاماذة هةن بؤ‬ ‫طورانكاري ف��راوان لة سياسةتي دةرةوةى ئةمريكا‬ ‫ِ‬ ‫ناوةراستدا و ئةوةى ئاشكراية ئؤباما‬ ‫لة رؤذهةآلتي‬ ‫ِ‬ ‫طةر لة طةيشتن بة دةرئةنجامة خوازراوةكاني خؤي‬ ‫ناوةراستدا بطاتة بنبةست‪ ،‬زؤر توندتر‬ ‫لة رؤذهةآلتي‬ ‫ِ‬ ‫لة بؤش دةست بة َ‬ ‫هةلطيرساني جةنط لة ناوضةكةدا‬ ‫دةكات‪.‬‬ ‫لةو راثؤرتةى كة مانطي رابردوو رؤذنامةى ئينطليزي‬ ‫َ‬ ‫هرالد» بآلوي كردوةتةوة باس لةوة كراوة‬ ‫«ساندي‬ ‫سةدان بؤمبي جؤري (‪ )bunker buster‬كة تايبةتة بة‬ ‫تيَكداني دامةزراوة ذيَر زةمينيةكان طواستراونةتةوة بؤ‬ ‫دورطةى «ديطؤ طارسيا»ى سةربازي و هةروةها باس‬ ‫لة هةنديَك جوآلنةوةى سةربازي ئيسرائيل كراوة لة‬ ‫سعودية و ذيَردةريايي دؤلفينى ئيسرائيليش لة كةنداوي‬ ‫َ‬ ‫هةلطري‬ ‫فرؤكة‬ ‫فارسدا لةنطةرى طرتووة و كةشتى ِ‬ ‫َ‬ ‫طةل يازدة كةشتى‬ ‫ئةمريكايي «هاری اس‪ .‬ترومن» لة‬ ‫َ‬ ‫ديكةدا كة لة ناوياندا كةشتى جةنطي ئةلماني «هسن»‬ ‫َ‬ ‫بريوةو بةرةو كةنداو هاتوون‬ ‫بينراوة‪،‬‬ ‫كةنالى سويَسيان ِ‬ ‫َ‬ ‫هةوالى جيَطيربوونى هيَزةكاني ئةمريكاو ئيسرائيليشي‬ ‫و‬ ‫لةسةر سنورة هاوبةشةكاني ئيَران و ئازةربايجان‬ ‫بآلوكردوةتةوة‪ .‬جطة لةوة ئةو هةواآلنة لة رؤذنامة‬ ‫ناوضةيي و جيهانيةكانيشدا بآلوكراونةتةوةو باس‬ ‫لةوة كراوة ناوي كؤرياى باكور لة ليستى ميحوةرى‬ ‫شةرئةنطيزي دةرهيَنراوةو حةتمةن نيطةراني طةورةى‬ ‫ِ‬ ‫لة دواوة دةبيَت‪.‬‬

‫‪8‬‬

‫لةو راثؤرتةى كة مانطي راب��ردوو رؤذنامةى‬ ‫ئينطليزي «ساندي هرالَد» بآلوي كردوةتةوة باس‬ ‫لةوة كراوة سةدان بؤمبي جؤري (‪)bunker buster‬‬ ‫كة تايبةتة بة تيَكداني دامةزراوة ذَير زةمينيةكان‬ ‫طواستراونةتةوة بؤ دورط��ةى «ديطؤ طارسيا»ى‬ ‫سةربازي و هةروةها باس لة هةنديَك جوآلنةوةى‬

‫سةربازي ئيسرائيل كراوة لة سعودية و ذيَردةريايي‬

‫دؤلفينى ئيسرائيليش لة كةنداوي فارسدا لةنطةرى‬ ‫فرؤكة هةلَطري ئةمريكايي‬ ‫طرتووة و كةشتى ِ‬ ‫َ‬ ‫«هاري اس‪ .‬ترومن» لة طةل يازدة كةشتى ديكةدا‬ ‫كة لة ناوياندا كةشتى جةنطي ئةلَماني «هسن»‬ ‫َ‬ ‫بريوةو بةرةو كةنداو‬ ‫بينراوة‪ ،‬كةنالى سويَسيان ِ‬ ‫هاتوون و هةوالَى جيَطيربوونى هيَزةكاني ئةمريكاو‬ ‫ئيسرائيليشي لةسةر سنورة هاوبةشةكاني ئيَران و‬ ‫ئازةربايجان بآلو كردوةتةوة‪.‬‬

‫سياسةتي تيَكشكاندني ناوخؤيي ئيَران‬ ‫لة اليةكي ديكةوة سياسةتةكاني حكومةتةكةى ئةحمةدي‬ ‫نةذاد تيَكشكانيَكي لة ئاسايشى ناوخؤيي ئيَراندا دروست‬ ‫كردوة ئةوةش بوةتة هؤى ئةوةى تةماعي سياسةتي‬ ‫هةرةشة»ى‬ ‫دةرةوةى ئةمريكا لة «سياسةتي هاوسةنطي ِ‬ ‫ئؤباما بؤ سياسةتي «راطرتن و هيَرشي ثيَشطيرانة»ى‬ ‫نوي ثاش‬ ‫جؤرج بؤش دوو ئةوةندة زياتر بيَت‪ .‬حكومةتى َ‬ ‫هةلبذاردنةكاني َ‬ ‫َ‬ ‫سالى رابردوو‪ ،‬جطة لة داخستني فةزاى‬ ‫سياسيي ناوخؤى وآلت دةستى داية تةسفيةى حساب لة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بةرهةلستكاران و ئةوةش بوة هؤى‬ ‫طةل ئؤثؤزسيؤن و‬ ‫درز كةوتنة نيَوان نوخبةكاني ئيَران و بة ثيَى ضاوديَراني‬ ‫بي ويَنة‬ ‫سياسي ئةو درزة لة ضةند دةيةى رابردوودا َ‬ ‫بووة‪ .‬لة اليةكي ديكةوة واديارة تةماحي ئةنجامداني‬ ‫ريفؤرمي ط��ةورةى ئابورى‪ ،‬لةم ئابوريية تيَكشكاو‬ ‫و نةخؤشةي ئيَران جطة لة ئاوسان و ثةرةسةندني‬ ‫نارةزايةتي طشتى و تيَكشكاني ستراكتؤرى حكومةت‬ ‫ِ‬ ‫لي ناكةويَتةوة‪.‬‬ ‫ديكةى‬ ‫َكي‬ ‫ي‬ ‫شت‬ ‫َ‬ ‫جطة لةوة ئةم حكومةتة لة جياتي ئةوةى سيستمي‬ ‫بطؤريَت بؤ سيستميَكي‬ ‫ئيدارى نيوة ميكانيكي حكومةت‬ ‫ِ‬ ‫طؤريويةتي بؤ سيستميَكي ئؤرطانيكي و‬ ‫ئةلكترؤني‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫نادلنياترين جؤرى سيستمي‬ ‫ئةمةش دواكةوتوترين و‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي‪2010‬‬


‫بةآلم لةم هةراوهوريايةدا مةسةلةيةك هةية هيَشتا‬ ‫لي َ‬ ‫َكؤلةران ثةيان ثيَى نةبردووة و ئةويش كؤتايي هاتني‬ ‫ئةو َ‬ ‫مؤلةتةية كة ئةمريكا بؤ ئيسرائيلي داناوة سةبارةت‬ ‫بة راطرتنى دروستكردنى شارؤضكة و لة ‪ 25‬ئةيلولدا‬ ‫كؤتايي ديَت‪ .‬حزبة راست رةوةكاني ئيسرائيل هةر لة‬ ‫ئيَستاوة رايانطةياندووة بة هيض شيَوةيةك ئةو َ‬ ‫مؤلةتةيان‬ ‫َ‬ ‫قةبول نيية‪ .‬بةم شيَوةية ئيسرائيل لة ثانتايي سياسةتي‬ ‫ثي‬ ‫َ‬ ‫دةرةوةى خؤيدا مةبةستى ئةوةية راي طشتى سةبارةت‬ ‫بةو مةسةلةية بة ئاراستةيةكي ثيَضةوانةدا ببات‪ ،‬لة اليةكي‬ ‫َ‬ ‫قةبولة هيَرش بكريَتة‬ ‫ثي‬ ‫ديكةوة ئيَستا راي طشتى ئةوةى َ‬ ‫سةرلةنوي سةركوتكردنةوةى طةلي‬ ‫سةر ئيَران تاوةكو‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫فةلةستين‪.‬‬ ‫بة طشتى وادةردةكةويَت ئةطةر حكومةتي ئيَستاى‬ ‫كؤمارى ئيسالمي ئيَران بةردةوام بيَت لة دريَذةثيَدان بة‬ ‫ملمالنيَكاني لة َ‬ ‫ضاوةرواني‬ ‫طةل رؤذئاوا‪ ،‬هاوينيَكي طةرم‬ ‫ِ‬ ‫ناوضةكة دةكات‪ ،‬هةمان ئةو هاوينة طةرمةى كة جؤرج‬ ‫بؤش لة َ‬ ‫سالةكاني كؤتايي دةسةآلتيدا باسي ليَوةدةكرد‪.‬‬

‫برياردانة‪ .‬لة خةوشةكاني سيستمي ئؤرطانيك دةكريَت‬ ‫ِ‬ ‫برياردةران و زؤرترين‬ ‫باس لة كةمبونةوةى ذمارةى ِ‬ ‫برياردان بكريَت و ئةوةش خراثترين َ‬ ‫بوني َ‬ ‫حالةتي‬ ‫هةلةى ِ‬ ‫ئيدارةى سياسةتي دةرةوةو ئيدارةى جةنطة‪ .‬بةطشتى‬ ‫َ‬ ‫دةكريَت َ‬ ‫سالى راب��ردوودا هةلومةرجي‬ ‫بليَين لة ‪50‬‬ ‫ئيَستاى ئيَران خراثترين هةلومةرجة بؤ دةست ثيَكردن‬ ‫يان ضونة ناوةوةى جةنطيَكى ناوضةيي و ئةو فةوزايةش‬ ‫نيَطةرانيةكي زؤرى الى نوخبةكاني ئيَران دروست‬ ‫كردوة‪.‬‬ ‫كردنةوةى وزةخانةى بوشهر شؤكيَك لةسةر كةشيَكي‬ ‫تيَكشكيَنةردا‬ ‫لة اليةكي ديكةوة لة ئاراستةى ئ��ةو سياسةتي‬ ‫هةرةشةيةيى كة واليةتة يةكطرتوةكاني‬ ‫هاوسةنطي‬ ‫ِ‬ ‫ثروثاطةندة‬ ‫َكي‬ ‫ي‬ ‫سيستم‬ ‫َطةى‬ ‫ي‬ ‫ر‬ ‫لة‬ ‫طرتويةتيةبةر‪،‬‬ ‫ئةمريكا‬ ‫ِ‬ ‫مةزن و بيَويَنةوة‪ ،‬توانيويةتي راي طشتى جيهاني بؤ‬ ‫هيَرش كردنة سةر ئيَران ئامادة بكات‪ .‬راثؤرتي يةكيَك‬ ‫لةو راثرسيانةى كة لة ضةند مانطي رابردوو لة رؤذئاوا‬ ‫* خو َيندكارى دكتؤرا لة كاروبارى ئةمريكا لة زانكؤى تاران‪.‬‬ ‫ئةنجامدراوة ئةوة دةردةخات زياتر لة نيوةى بةشداربوانى‬ ‫‪ .۱‬جزوه درسی سمینار مسائل روز آمریکا‪ ،‬دکتر کاظم سجادپور دانشیار‬ ‫ئةو راثرسية رازين لة بةكارهيَناني هيَزي سةربازي بؤ‬ ‫دانشگاه تهران‬ ‫ريَطرتن لة بةرنامةى ئةتؤمي ئيَران و ئةوةش نيشانةية‬ ‫‪ .۲‬نورایی‪ ،‬فرشته ‪ ،۱٣۵۶ ،‬تاریخ تحوالت اجتماعی سیاسی آمریکا‪ ،‬انتشارات‬ ‫دانشگاه تهران‬ ‫بؤ ئامادةكردني كةشو هةواى جيهاني‪ .‬لةم نيَوةندةشدا بة‬ ‫‪ .٣‬همکاری های نامتقارن ایران و آمریکا در دوران اوباما‪ ،‬فصلنامه بین المللی‬ ‫ويست بيَت يان نا سياسةتة دةرةكيةكاني حكومةتةكةى‬ ‫روابط خارجی‪ ،‬سال اول‪ ،‬شماره سوم‪ ،‬پائیز ‪ ،۱٣٨٨‬دکتر ابراهیم متقی دانشیار‬ ‫دانشگاه تهران‬ ‫ئةحمةدي نةذاد ريَطة بؤ ئةو كةشة خؤش دةكات‪ .‬بةو‬ ‫‪ .۴‬هةمان سةرضاوة‬ ‫ليَكدانةوةية كة هةر هةنطاويَك لةم كةشة تيَكشكيَنراوةدا‬ ‫َراني‪ :‬سةرضاوة‬ ‫وةرطي ِ‬ ‫دةتوانيَت بزويَنةرو مةترسيدار بيَت‪ .‬دةكريَت كردنةوةى‬ ‫***‬ ‫«راكتؤرى ئةتؤمي بوشهر» بة يةكيَك‬ ‫لةو مةترسيانة لة َ‬ ‫قةلةم بدريَت‪ .‬بة‬ ‫‪şƹşŵźƨǀƣŚţ ƻŒų ƻřŵƹŠƯ Źƹŵ ƾųƹŹŚſ ƭŠǀǀÈ ſ ƱřźǀÈ ŗ‬‬ ‫ثيَى سةرضاوة رةسميةكان ئيَران‬ ‫‪ źŤƯƺƬǀƧ 2.000 řŶƯŚŬƳŠŗ ƻřŵƹŠƯŹƹŵ ƻøƪǀŬſù ƻŹŒū ƾųƹŹŚſ ƼƴŤƄƿƹŚƷ Œŝ ƾƧŠƿşƹŠƳŵźƨǀƣŚţ ƱřźǀÈ ŗ‬‬ ‫ ‪ ŢƿÈ źƨŞǀÈ ŧ ŽŹŚƟ ƽƹřŶƳŠƧ Šƫ ƻŚƨƿźƯŠŗ ƾƳŚƧŠƿŻŚŝŹŠſ ŠƐƫÈŒƯ ƹ ƾƬǀŗřźƀǀŗ ƾƠſŠƣ şƹŠƿŠƐƿÈ Ź Šƫ ŢƿÈ źƧşŵ ŠƧ‬‬ ‫تا ضةند هةفتةيةكي ديكة راكتؤري‬ ‫‪È‬‬ ‫ ‪ŠųƹŹŚſ ƽşƹŠƳŵźƨǀƣŚţ Šƫ ŷőŹ ƥŠƿ ƻřƹŵ ƹ ø4 ƾƯşżƗŠŗ ƼƫÈƺſşŹù ƻŹŒƳŚƯ ƩŠƏŠƫ ŠţŚƧƹŚƷ ƁşƹŠƳŵźƨǀƣŚţ ƹŠŗ‬‬ ‫ئ��ةت��ؤم��ي بوشهر دةخ��ات��ةك��ار‪.‬‬ ‫‪.šŚƷ ƱřŹřŶſŚŧ ƻŚŧƺſ ƾƳŚƧřŵƹŠƯ şŶƳşƹŚƳ ƹřŵƹŠƯ šŹƺƧ‬‬ ‫لةوانةشة روسةكان وةك ضةند‬ ‫‪øƪǀŬſù ƾųƹŹŚſ‬‬ ‫‪ŚǀſƹŹ‬‬ ‫ج��ارى ثيَشوو خستنةكارةكة‬ ‫‪ƽƹřźƧŚƋ ƾƧŠƿŠŴſƺƳ‬‬ ‫‪ƱŚŤƀųřŻŚƧ‬‬ ‫‪3 śŚƷŠƃ ƾųƹŹŚſ‬‬ ‫دواب���خ���ةن‪ .‬ث�َي��ش��ت��ر ه��ةن��دَي��ك‬ ‫‪ƮƬƧ 2.000 řŵƹŠƯ‬‬ ‫سةرضاوةى رؤذئاوايي قسةكاني‬ ‫‪ŠƧźƋ 110 ƲţźƏźÊ ƏƼţŚƧ‬‬ ‫ئةحمةدي نةذاديان سةبارةت بة‬ ‫‪ŚǀƧŹƺţ‬‬ ‫دواخستنى وتوويَذةكاني ئيَران و‬ ‫‪ƚƬƧ 1.000 ƾƿŚſŹƺƣ‬‬ ‫وآلتة ئؤروثيةكان بةوة ليَكدايةوة‬ ‫‪ƪǀŗřźƀǀŗ‬‬ ‫‪ƱřźǀÈŗ‬‬ ‫‪źţŠƯ 16 ƻŸƿÈ Źŵ‬‬ ‫كة ئيَران دةيةويَت كات بةسةر ببات‬ ‫‪źţŠƯ 1.35 : ƾƳŚŧ‬‬ ‫تا ئةو كاتةى وزةخانةى بوشهر‬ ‫‪ƱŚŤſƹŶƴǀƷ‬‬ ‫‪ŠƿŵƺƘſ‬‬ ‫دةكاتةوة‪ .‬بة هةر شيَوةيةك بيَت‬ ‫‪ƱŵźƧŠŤſřŹŚŗ ŵƺų ƽźǀÈƯŚŗ‬‬ ‫‪ ƾƳŵźƨƿŹŚƿŵ ƻŚƳřƺţ ŠƧ‬‬ ‫باوةرةدان‬ ‫زؤربةى شارةزايان لةو‬ ‫ِ‬ ‫‪Šƫ ƹŠƿŠƷ ƾƳŚƧŠƴƿÈƺƃ‬‬ ‫ئيسرائيل ثيَش ئةوةى وزة بطاتة‬ ‫ ‪ řŵźţŠƯ 190 ƻřŵƹŠƯ‬‬ ‫‪ŠƿŠƷ ƻŠƤƿŵ‬‬ ‫ئةو كورةخانةية هيَرشى دةكاتة‬ ‫‪3 śŚƷŠƃ ƾųƹŹŚſ ƻřŵƹŠƯ‬‬ ‫س��ةر وات��ة ضةند رؤذَي���ك ثيَش‬ ‫‪È‬‬ ‫‪ŚƨƿźƯŠŗ ƾƳŚƿŚƳřŻ ƾŤ‬‬ ‫‪ǀ‬‬ ‫ ‪ƧŠƿ ƾţŹƺƨſ‬‬ ‫‪Ʃ‬‬ ‫‪ŚŝƺƬƏ ŽŚŝƺƐƳşŵ ƾƳŚƧŠƀƳřŷŚŗ şƹŚƋŹŠſ‬‬ ‫كةوتنةكارى وزةخانةى بوشهر‪.‬‬ ‫‪È‬‬ ‫• • • •• •• • • • • •• •‬ ‫ذمارة (‪ )8‬ئابي ‪2010‬‬

‫‪9‬‬


‫بةرنامةي ناوكيي ئيَران‪....‬لة دؤكيؤميَنت‬ ‫ئازاد كةريمي‬ ‫سالَذميَري بةرنامةي ناوكيي ئيَران‬ ‫* بةرنامةي ناوكيي ئيَران َ‬ ‫سالي ‪ 1974‬لة سةردةمي دةسةآلتداريَتي محةمةد رةزا شاي‬ ‫ثةهلةوي و بة دامةزراندني ريَكخراوي وزةي ئةتؤم و ئيمزا كردني طريَبةستي دروستكردني‬ ‫ثي كرد‪ ،‬ئيَران َ‬ ‫سالي ‪ 1958‬بو بة ئةندامي‬ ‫بنكةي ئةتؤمي بوشةهر بة شيَوةيةكي جدي دةست َ‬ ‫َودةولةتي وزةي ئةتؤم (‪ )I.A.E.E‬لة َ‬ ‫َ‬ ‫سالي ‪ 1986‬ثةيماننامةي بةرهةمنةهيَناني‬ ‫ئاذانسي ني‬ ‫َ‬ ‫ضةكي ناوكيي (‪ )N.P.T‬ئيمزا كرد و لة سالي ‪1970‬دا لة ثةرلةمان ثةسةندي كرد‪.‬‬ ‫شؤرشي ئيسالمي بة شيَوةي نهيَني دريَذةي ثيَدرا‪ .‬بةرنامةي‬ ‫* بةرنامةي ناوكيي ئيَران دواي‬ ‫ِ‬ ‫نهيَني ئةتؤمي ئيَران َ‬ ‫سالي ‪ 2002‬لة اليةن ريَكخراوي موجاهيديني خةلقي ئيَرانةوة لة قاو درا‬ ‫و بة دواي ئةوةدا ئةنجومةني ئاسايشي ريَكخراوي نةتةوة يةكطرتوةكان لي َ‬ ‫َكؤلينةوةي خستة‬ ‫َ‬ ‫سةرهةلداني قةيران لة ثيَوةندييةكاني نيَوان ئيَران‬ ‫بةرنامةي كاري خؤيةوة كة ئةمة بوة هؤي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َودةولةتيدا‪.‬‬ ‫كؤمةلطاي ني‬ ‫و‬ ‫َ‬ ‫لة ‪ 9‬فيَبريظةري ‪2003‬دا محةمةدي خاتةمي سةرؤك كؤماري ئةو كاتي ئيَران هةوالي‬ ‫دابينكردني سوتةمةني ئةتؤمي بؤ بنكة ناوكييةكان و بة دةستي شارةزاياني ئيَرانيي راطةياند‪،‬‬ ‫سةرئةنجام لة ئةثريلي ‪2006‬دا ئيَران رايطةياند توانيويةتي بة ريَذةي ‪ 3.5‬يؤرانيؤم بثيتيَنيَت‪.‬‬ ‫* مةسةلةي َ‬ ‫كةلك وةرطرتن لة وزةي ئةتؤم لة سةردةمي دةسةآلتداريَتي محةمةد رةزا شاي‬ ‫ثةهلةويدا هاتة ئاراوة ئةويش بة دامةزراندني ريَكخراوي وزةي ئةتؤمي ئيَران و دةستثيَكردني‬ ‫ثرؤذةي رياكتؤري ئةتؤمي بوشةهر و بةشداريكردني ئيٍَران لة ثالنة تةكنيكييةكاني سوتةمةني‬ ‫فةرةنسا‪.‬‬ ‫ئةتؤمي ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫* بةرنامةي ئيَران لة سالي ‪1974‬دا بريتي بو لةوةي كة لة ماوةي بيست سالدا خولي‬ ‫َ‬ ‫سي هةزار ميطاوات كارةبا لة‬ ‫تةواوةتي بةرهةمهيَناني سوتةمةني بة‬ ‫خؤمالي بكات و بيست و َ‬ ‫ريَطاي ‪ 22‬بنكةي ناوكييةوة دابين بكات‪.‬‬ ‫* طريَبةستي دامةزراندني بنكةي ئةتؤمي بوشةهر لة نؤظةمبةري ‪1974‬دا ئيمزا كرا و‬ ‫كؤمثانياي َ‬ ‫ئةلماني (‪ )KWU‬دةستي بة كارةكاني كرد‪ .‬لة ماي ‪1975‬دا لة ‪ 18‬كيلؤمةتري‬ ‫باشوري بةندةري بوشةهر لة نيَوان طوندي هةليلة و بةندةرطا شويَني دروستكردني بؤ‬ ‫َ‬ ‫ثي كرد لة ‪1976 – 4 – 7‬دا طريَبةستي‬ ‫هةلبذيَردرا‪ .‬لة جوالي ‪1975‬دا بيناسازييةكةي دةستي َ‬ ‫نيَوانيان ئيمزا كرا‪.‬‬ ‫* لة ‪ 8‬جؤنيظةري ‪1993‬دا طريَبةستي تةواو كردن و بةكار خستني يةكةي ‪1‬ي بنكةي ئةتؤمي‬ ‫بوشةهةر بة شيَوةي هاوبةش لة نيَوان ئيَران و روسيادا ئيمزا كرا و لة جوالي ‪1997‬دا ئةم‬ ‫طريَبةستة ثيَداضونةوةي تةواوةتي لة سةر كرا و دامةزراندني بنكةكة بة يةكجارةكي سثيَردرا‬

‫‪10‬‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي‪2010‬‬


‫ت و ليكؤلَينةوةكاندا‬

‫بريار‬ ‫بة كؤمثانياي ‪ Atom Story Export‬ي روسي و ِ‬ ‫بو تا سةرةتاي َ‬ ‫ثي بيَت‪ ،‬ئةم وادةية‬ ‫سالي ‪ 2000‬كؤتايي َ‬ ‫نزيكةي ‪َ 10‬‬ ‫سالة بةردةوام بة هؤكاري جؤراوجؤر دوا‬ ‫بريار‬ ‫دةخريَت‪ .‬بة ثيَي ليَدواني بةرثرساني رةسمي ئيَران ِ‬ ‫سالي ‪2009‬دا َ‬ ‫وا بو ئةم بنكةية لة ناوةراستةكاني َ‬ ‫كةلي‬ ‫لي وةر بطيريَت‪.‬‬ ‫ثيشةسازي َ‬ ‫َ‬ ‫* ئةمريكا لة سالي ‪1987‬دا يةكةمين رياكتؤري‬ ‫تويَذينةوةي ‪ 5‬ميطاواتي ئاوي سوكي بة ئيَران فرؤشت و‬ ‫كؤمثانياي ئةمريكي (‪ .)AMF‬ئةم رياكتؤرةي لة زانكؤي‬ ‫تاران دامةزراند و خستية كار‪ .‬لةم ثيَناوةدا رياكتؤري ‪5‬‬ ‫ميطاواتي زانكؤي تاران لة ناوضةي ئةمير ئاباد لة اليةن‬ ‫ئةمريكييةكانةوة دامةزرا‪.‬‬ ‫* َ‬ ‫سالي ‪ 1974‬محةمةد رةزا شاي ثةهلةوي ريَكخراوي‬ ‫وزةي ئةتؤمي ئيَران (‪ )A.F.O.I‬ي دامةزراند و دكتؤر‬ ‫ئيعتمادي كرد بة سةرؤكي‪.‬‬ ‫* لة َ‬ ‫شؤرش‪ ،‬ضاالكييةكاني‬ ‫سةركةوتني‬ ‫سالي ‪1979‬دا بة‬ ‫ِ‬ ‫دروست كردني ئةم بنكانة لة اليةن وآلتاني خؤرئاواوة‬ ‫شةري ئيَران و عيَراقدا ضةندينجار‬ ‫راطيرا و لة ماوةي‬ ‫ِ‬ ‫لة اليةن عيَراقةوة هيَرشيان كراية سةر‪ .‬كة بة هؤيةوة‬ ‫خةساريَكي زؤر بةر بينا و كةرةستةكاني كةوت‪.‬‬ ‫* بة ثيَي قسةكاني فةرةيدون سةحابي يةكةم سةرؤكي‬ ‫شؤرشي ‪.1979‬‬ ‫ريَكخراوي وزةي ئةتؤم لة دواي‬ ‫ِ‬ ‫نارةزايةتي زؤر بةرامبةر‬ ‫لة سةرةتاكاني‬ ‫شؤرشدا ِ‬ ‫ِ‬ ‫دروستكردني بنكةي بوشةهر هاتة ئ��اراوة و َ‬ ‫كةلكي‬ ‫ئاوةذوي زؤر لة كةرةستةكاني وةرطيرا بة شيَوةيةك‬ ‫كة دامةزراوةي (جهاد سازندطي) بؤ طواستنةوةي ئاو‬ ‫لة بةريَكي جادةكانةوة بؤ بةريَكي ديكة بؤريية طرانبةها‬ ‫و نايابةكاني كة لة تيتانيؤم دروست كرابون و لة َ‬ ‫دلي‬ ‫بنكةكاندا بةكار دةهيَنريَن لة بري بؤري ضةدةني بة كار‬ ‫هيَنا كة بة هؤي هاتوضؤي ئاميَرةكاني طواستنةوة بة‬ ‫سةرياندا زياني زؤريان بةر كةوت‪ .‬هةروةها محةمةد‬ ‫عةلي رةجايي سةرؤك كؤمار لةو قؤناغةدا داواي كرد‬ ‫كةرةستة و ئامرازة فيَركارييةكاني ريَكخراوي وزةي‬ ‫ئةتؤم بدريَت بة ثةروةردة و راهيَناني تاران‪.‬‬ ‫شةري ئيَران و عيَراقدا و لة كاتي كةمبوني‬ ‫لة طةرمةي‬ ‫ِ‬ ‫سةرضاوةكاني وزة لة وآلتدا ئيَران بة ثةنا بردنة بةر‬ ‫َ‬ ‫هةولي دا بؤ تةواو كردني ثرؤذةي‬ ‫ئيسثانيا و ذاثؤن‬ ‫بوشةهةر كة سةركةوتني بة دةستنةهيَنا‪ .‬دواتر لة طةلَ‬ ‫روسيا طريَبةستيَكي ئيمزا كرد بؤ تةواو كردني بنكةي‬ ‫دةدري و‬ ‫ثي‬ ‫َ‬ ‫بوشةهر كة كارةكاني تا ئيَستا درةيَذةيان َ‬ ‫وادةي تةواو كردني ثرؤذةكة ضةندينجار دوا كةوتوة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫سالي ‪1998‬دا بو بة ئةندامي ئاذانسي‬ ‫* ئيَران لة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫سالي ‪1968‬‬ ‫َودةولةتي وزةي ئةتؤم (‪ )I.A.E.A‬و لة‬ ‫ني‬ ‫ثةيماننامةي بةرهةمهيَناني ضةكي ئةتؤمي (‪ )N.P.T‬ئيمزا‬ ‫كرد و َ‬ ‫سالي ‪ 1970‬لة ثةرلةمان ثةسةندي كرد‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي ‪2010‬‬

‫‪11‬‬


‫ئامانجةكاني ئيَران لة بةرنامةي ناوكيي‬ ‫َ‬ ‫هةولةكاني ئيَران بؤ بة دةستهيَناني‬ ‫يةكةمين‬ ‫دةطةريَتةوة بؤ َ‬ ‫سالي ‪ .1956‬لة ‪5‬ي‬ ‫ناوكيي‬ ‫تةكنؤلؤذياي‬ ‫ِ‬ ‫فيَبريظةري ئةو َ‬ ‫سالةدا ريَكةوتننامةيةكي ‪ 11‬مادةيي لة‬ ‫نيَوان وياليةتة يةكطرتوةكاني ئةمريكا و ئيَراندا سةبارةت‬ ‫بة َ‬ ‫كةلك وةرطرتني ناسةربازي لة وزةي ناوكيي لة اليةن‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئةم‬ ‫نويَنةراني هةر دو حكومةتةوة ئيمزا كرا‪.‬‬ ‫ريَكةوتننامةية ئةنستيتوتي زانستي ناوكيي كة لة ذيَر‬ ‫ضاوديَري ريَكخراوي ناوةندي ثةيماني سيَنتؤدا بو لة‬ ‫بةغداوة طوازراوة بؤ تاران و زانكؤي تاران ناوةنديَكي‬ ‫لة ذيَر ناوي ناوةندي ئةتؤمي زانكؤي تاران بؤ فيَركاري‬ ‫و لي َ‬ ‫َكؤلينةوةي ئةتؤمي دامةزراند‪ .‬هةر لةم ثيَناوةدا‬ ‫ئايزنهاور سةرؤك كؤماري وياليةتة يةكطرتوةكان بة‬ ‫مةبةستي بةرةو ثيَشبردني سياسةتة ناوكييةكاني خؤي‬ ‫كة بة ئةتؤم بؤ ئاشتي ناوبانطي دةر كردبو رازي بو‬ ‫بة فرؤشتني رياكتؤريَكي تويَذينةوةي بضوك بة ئيَران‪.‬‬ ‫بةكار كةوتني ئةم رياكتؤرة ‪ 5‬ميطاواتيية لة َ‬ ‫سالي ‪1967‬‬ ‫بة سةرةتاي ضاالكيية ناوكييةكاني ئيَران دةذميَردريَت‬ ‫ئةم رياكتؤرة بة ‪ 584/5‬كيلؤ طرام سوتةمةني يؤرانيؤمي‬ ‫ثيتيَنراوي ‪ %93‬كاري دةكرد (كة تا َ‬ ‫سالي ‪ )1079‬لة اليةن‬ ‫ئةمريكاوة دابين دةكرا‪ .‬بة دواي ئةم هةوآلنةدا طريَبةستي‬ ‫زؤر لة نيَوان ئيَران و وياليةتة يةكطرتوةكان (ساآلني‬ ‫‪ ،1975 ،1974‬و ثيَنج طريَبةستيش لة ‪1976‬دا) لة نيَوان‬ ‫فيدرالي َ‬ ‫َ‬ ‫ئةلمانيا (‪ 1976 ،1975‬و لة ‪ 1‬ي‬ ‫ئيَران و كؤماري‬ ‫مارسي ‪ 1978‬بة مةبةستي دؤزينةوةي يؤرانيؤم) لةطةلَ‬ ‫فةرةنسا (‪ ،1969‬دو ريَكةوتننامة لة َ‬ ‫سالي ‪1975 ،1974‬‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل كةنةدا (‪ )1972‬هيند (‪ )1976‬ئوستراليا‬ ‫و ‪)1977‬‬ ‫(‪ )1977‬بريتانيا (‪ )1975‬بة ئامانجي دؤزي��ن��ةوةي‬ ‫كانزاكان‪ ،‬ث���ةروةردةي هيَزي مرؤيي‪ ،‬دابينكردني‬ ‫كةرةستة و دروستكردن و ثةرةثيَداني دامةزراوةكان و‬ ‫بنكة ناوكييةكان بة مةبةستي بةرهةمهيَناني وزةي ناوكي‬ ‫مؤر كرا‪.‬‬ ‫دةستراطةيشتني ئيَران بة تةكنؤلؤذياي ناوكيي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫لة ‪9‬ي فيَبريظةري سالي ‪ 2003‬محةمةدي خاتةمي‬ ‫سةرؤك كؤماري ئةو كاتي ئيَران رايطةياند سوتةمةني‬ ‫ناوكيي بة دةستي شارةزاياني ئيَراني دابين كراوة‪.‬‬ ‫لة ئةثريلي ‪ 2006‬ئيَران رايطةياند كة توانيويةتي بة‬ ‫ريَذةي ‪ 3.5‬يؤرانيؤم بثيتيَنيَت‪ .‬لة ئؤكتؤبةري ‪2006‬دا‬ ‫ئيَران رايطةياند كة تاظطةي دوةم��ي سانتريفيوذة‬ ‫َ‬ ‫سةرقالي ثيتاندني‬ ‫غازييةكاني خؤي خستوةتة كار و‬ ‫يؤرانيؤمة‪ .‬مةحمودي ئةحمةدي نةذاد ئيَوارةي رؤذي‬ ‫سيَشةممة ‪22‬ي خاكةليَوةي ‪ 2006‬لة َ‬ ‫هؤلي كتيَبخانةي‬ ‫زانكؤي زانستي رةزةوي لة مةشةهةد رايطةياند ئيَران‬ ‫خولي ت��ةواوي بةرهةمهيَناني سوتةمةني ئةتؤمي بة‬ ‫دةست هيَناوة‪:‬‬

‫‪12‬‬

‫ئيَستا لة سةروبةندي َ‬ ‫ساليادي لةدايكبوني ثيَغةمبةري‬ ‫ط��ةورةي ئيسالم (د‪.‬خ) و لة ب��ةردةم بارةطاي ئيمام‬ ‫رةزا (س‪ .‬خ) و لةم دةرفةتة ميذوييةدا رايدةطةييَنم لة‬ ‫َ‬ ‫هةولي‬ ‫بةرةكةتي حةزرةتي وةلي عةسر (عج) و بة‬ ‫بروادار و داهيَنةري ئيَراني و بة‬ ‫موجاهيدانةي زاناياني ِ‬ ‫دؤعاي نةتةوةي ئازا و هؤشمةند و هةميشة ئامادةي‬ ‫ئيَران خولي بةرهةمهيَناني سوتةمةني ئةتؤمي لة ئاستي‬ ‫البراتواردا تةواو بوة و يؤرانيؤمي ثيتيَنراوي ثيَويست لة‬ ‫َ‬ ‫ئةمسالدا واتة ‪ 2006‬بة دةستي طةنجاني‬ ‫‪20‬ي خاكةليَوةي‬ ‫ئيَمة هاتة بةرهةم‪.‬‬ ‫نارةزايةتي بةرامبةر بةرنامةي ناوكيي ئيَران‬ ‫ِ‬ ‫بة ثيَي رؤذنامةي واشنتؤن ثؤست يةكيَك لة هؤكارةكاني‬ ‫هةرةشة‬ ‫نارةزايبون بة بةرنامةي ئةتؤمي ئيَران (سياسةتة ِ‬ ‫ِ‬ ‫ئاميَزةكاني بؤ نمونة لة دذي ئيسرائيل)ة‪ .‬راثؤرتي‬ ‫ئاسؤي ساآلنةي سوثاي ئيسرائيل بة رةسمي ئيَراني‬ ‫هةرةشة لة بوني ئيسرائيل‬ ‫بة مةترسييةك زانيوة كة‬ ‫ِ‬ ‫دةكات‪ .‬بة وتةي دنيس بليَر سةرؤكي ريَكخراوي ناوةندي‬ ‫برياري تةواوي داوة‬ ‫زانياري ئةمريكا (‪ .)CIA‬ئيسرائيل ِ‬ ‫بؤ بةرطرتن بة ثيَشكةوتني بةرنامةي ئةتؤمي ئيَران‪ .‬لة‬ ‫مانطي ئوتي ‪2006‬دا دةستةي هةميشةيي َ‬ ‫هةلبذيَردراوي‬ ‫ئةنجومةني نويَنةراني ويآليةتة يةكطرتوةكاني ئةمريكا‬ ‫لة راثؤرتيَكدا بؤ كؤنطريَس بة ثشتبةستن بة قسةكاني‬ ‫سةرؤك كؤماري ئيَران‪ ،‬ئيَران و ئةحمةدي نةذادي بة‬ ‫هةرةشة زانيوة (لة سةر ئاسايشي نةتةوةيي ئةمريكا)‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫(هةلويَستي دذخوازانةي ئيَراني بةرامبةر ئةمريكا)‬ ‫و‬ ‫بة َ‬ ‫بةلطةيةكي بةهيَز زاني بؤ ثيَويستبوني بةرطرتن لة‬ ‫دةستراطةيشتني ئيَران بة تةكنؤلؤذياي ناوكيي‪ .‬لة ‪4‬ي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫خةزةلوةري ‪1384‬ي هةتاوي مةحمودي ئةحمةدي نةذاد‬ ‫بي ئةمريكا و‬ ‫لة سيميناريَكدا لة ذيَر ناوي (جيهان بة َ‬ ‫سةهيؤنيزم) وتبوي‪:‬‬ ‫بي هيض طومانيَك َ‬ ‫دةليَم كة ئةمة دروشم و ئامانجيَكي‬ ‫بة َ‬ ‫شويَني دةستكةوتنة و بة ثشتيواني ثةروةردطار بة زويي‬ ‫بي ئةمريكا و سةهيؤنيزم ئةزمون دةكةين و‬ ‫جيهاني بة َ‬ ‫لة سةردةمي درةوشاوةي حاكمييةتي ئيسالمي بة سةر‬ ‫ئيستادا هةناسة دةكيَشين‪.‬‬ ‫جيهاني َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئةمةيشدا بة وتةي طودان بوغات لة زانكؤي‬ ‫َ‬ ‫ثيَنسيلظانيا‪ ،‬زؤربةي ليَكؤلةرةوان لة سةر رونةداني‬ ‫هاوران‪،‬‬ ‫ثيَكدادراني سةربازي لة نيَوان ئيَران و ئيسرائيل‬ ‫ِ‬ ‫ئةو ثيَيواية بانطةشةي لةناوبردني ئيسرائيل بة مةبةستي‬ ‫َ‬ ‫كةلك ليَوةر طرتني ناوخؤيي و ناوضةيي لة اليةن‬ ‫بروايةداية كة ئيَران‬ ‫ئيَرانةوة ديَتة ئاراوة‪ .‬هةروةها لةو ِ‬ ‫هيض جؤرة بةرنامةيةكي بؤ هيَرش كردنة سةر ئيسرائيل‬ ‫نيية (ض بة ضةكي ئةتؤمي يا خود ضةكي ئاسايي) لةو‬ ‫ضوارضيَوةيةشدا ئاماذة بة قسةيةكي خامةنةئي رابةري‬ ‫ئيَران دةكات وةك خؤي َ‬ ‫دةليَت خامةنةئي سياسةتي‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي‪2010‬‬


‫رةسمي ئيَراني بةرامبةر كيَشةي عةرةب و ئيسرائيل‬ ‫بةمشيَوةية كؤبةند كردوة كة» مةسةلةي فةلةستين‬ ‫جيهادي ئيَران نيية»‪.‬‬ ‫َ‬ ‫هةروةها بة هؤي ئةطةري كةلك ليَوةرطرتني دواليةنة‬ ‫لةم تةكنؤلؤذيية بؤ بةرهةمهيَناني ضةكي ناوكيي‪ ،‬ئيَران لة‬ ‫اليةن وآلتاني ديكةوة بة تايبةت لة اليةن ئةنداماني ديكةي‬ ‫َ‬ ‫َودةولةتي وزةى ئةتؤمةوة كة خؤيشي تيَيدا‬ ‫ئاذانسي ني‬ ‫نارةزايةتي بةرامبةر ثيَشان درا كة بة مةبةستي‬ ‫ئةندامة ِ‬ ‫نارونييةك‬ ‫سرينةوةي هةر جؤرة ِ‬ ‫دروستكردني متمانة و ِ‬ ‫رازي بو بة ضاوديَريكردن و ثشكنيني بنكة ناوكييةكاني‬ ‫نارةزايةتي وآلتاني‬ ‫لة اليةن ئاذانسةوة‪ .‬سةبارةت بة ِ‬ ‫ئةمريكا و ئيسرائيل و هةنديَك لة وآلتاني خؤرئاوايي‬ ‫بة ثيَي طؤظاري (باشطاة خبرنطاران) كة طؤظاريَكي‬ ‫�اوةرةدان‬ ‫خويَندكاريية‪ ،‬هةنديَك لة شارةزايان لةو ب� ِ‬ ‫كة ئةمريكا لةم ب��وارةدا َ‬ ‫هةلسوكةوتيَكي دواليةنة و‬ ‫جياكارانةي بوة و وآلتاني خؤرئاوايي دةيانةويَت زانستي‬ ‫ثيتاندني يؤرانيؤم لة قؤرخي خؤياندا بيَت و بةر بطرن‬ ‫دةستراطةيشتني وآلتاني جيهاني سيَيةم بة زانستي‬ ‫بة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ثيتاندني يؤرانيؤم‪ .‬ئةمةيش لة حاليَكداية كة بةرامبةر‬ ‫دامةزراوة ئةتؤمييةكاني ئيسرائيل دريَذة بة بيَدةنطي‬ ‫اليةنطرانةي خؤيان دةدةن‪ .‬ئةم طؤظارة بةرطري لة ئيَران‬ ‫دةكات و َ‬ ‫دةليَت بة دريَذايي ئةو ماوةية ئيَران بة ثيَي‬ ‫َ‬ ‫ياسا نيَودةولةتي و ياداشتة جيهانيية ثيَوةنديدارةكان‬ ‫َ‬ ‫هةلسوكةوتي ك��ردوة كة ضاوديَريكردن و ثشكنيني‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ئازادانةي ليَكؤلةرةواني ئاذانسي نيَودةولةتي وزةي‬ ‫ئةتؤم و كاميَراكانيان سةلميَنةري ئةوةية‪.‬‬ ‫ئةمريكا‪ ،‬يةكيَتي ئةوروثا و ئيسرائيل ثيَيانواية كة ئيَران‬ ‫بة «هاوكاري نهيَني» اليةنة ثاكستانييةكان توانيويةتي‬ ‫ئةو ناوةندانة دابمةزريَنيَت كة بؤ بةرهةمهيَناني‬ ‫سوتةمةني ناوكيي ثيَويستن لةوانةيش ناوةندي ثيتاندني‬ ‫يؤرانيؤم‪ .‬ئيَران بةردةوام ئةمةي رةت كردوةتةوة و‬ ‫َ‬ ‫دةليَت هةمو بةرنامة ئةتؤمييةكةي ناوخؤيية و لة سةر‬ ‫بنةماي ثالني سةربةخؤيي تةواوي تةكنؤلؤذياي ناوكيية‬ ‫َبةجي‬ ‫شؤرشي ئيسالمييةوة دوبارة جي‬ ‫كة لة سةرةتاي‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫كراوةتةوة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫ئيَران بةردةوام جةخت لة سةر ياسايي بوني كةلك‬ ‫ليَوةرطرتني وزةي ناوكيي خؤي دةك��ات‪ .‬ئةم وآلتة‬ ‫بة ئيمزا كردني ثةيماننامةي بةرهةمنةهيَناني ضةكي‬ ‫سالي ‪1968‬دا مافي ئةوةي هةية َ‬ ‫ناوكيي (‪ )NPT‬لة َ‬ ‫كةلكي‬ ‫ئاشتيخوازانة لة وزةي ناوكيي وةربطريَت‪.‬‬ ‫َ‬ ‫سالي ‪ 2008‬محةمةد ئةلبةرادةعي لة راثؤرتةكةيدا كة‬

‫سةبارةت بة بةرنامةي ناوكيي ئيَران ثيَشكةشي ئاذانسي‬ ‫َ‬ ‫َودةولةتي وزةي ئةتؤمي كرد رايطةياند ئيَران ئةوةي‬ ‫ني‬ ‫َ‬ ‫قبول كردوة كة سةرضاوةي ئالودةبوني ثارضةكاني‬ ‫سانتريفيوذةكاني‪ ،‬ئةو اليةنة ثاكستانيانةية كة ليَي‬

‫َ‬ ‫هةولي ئةوةدا بو‬ ‫وةرطرتون‪ .‬بة هؤي ئةمة ئاذانس لة‬ ‫لي َ‬ ‫َكؤلينةوة لة دام��ةزراوة ناوكييةكاني ثاكستان بكات‬ ‫نارةزايةتي ثاكستان بويةوة‪َ .‬‬ ‫سالي ‪2005‬‬ ‫كة‬ ‫روبةروي ِ‬ ‫ِ‬ ‫شيَخ رةشيد ئةحمةد وةزيري طةياندني زانياري ثاكستان‬ ‫رايطةياند عةبدولقةديرخاني باوكي ئةتؤمي ثاكستان‬ ‫ئاميَري سانتريفيوذي يؤرانيؤمي بة ئيَران فرؤشتوة‪.‬‬ ‫ريَكخراوي (‪)CIA‬يش عةبدولقةديرخاني تؤمةتبار كرد بة‬ ‫طواستنةوةي تةكنؤلؤذياي ناوكيي بؤ ئيَران‪.‬‬ ‫هةولَةكاني ئيسرائيل لة دذي بةرنامةي ناوكيي‬ ‫ئيَران‬ ‫بة وتةي شارةزاياني دةزطاي زانياري ئةمريكا و يةكيَك‬ ‫لة بةرثرساني ثيَشوي (‪ )CIA‬ئيسرائيل بؤ دواخستن‬ ‫و زيانطةياندن بة بةرنامةي ناوكيي ئيَران جاسوسي‬ ‫دواليةنة و كؤمثانيا ساختةي بةكار هيَناوة ئةويش بة‬ ‫كريني‬ ‫تؤري ضاالكييةكاني ِ‬ ‫مةبةستي تةشةنة كردنة ناو ِ‬ ‫بةكري طرتني ثياو‬ ‫ناوكيي ئيَران‪ ،‬ئيسرائيل هةروةها بة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هةولي داوة بؤ‬ ‫كوذ و بة كوشتني زاناياني ناوكيي ئيَران‬ ‫كةمكردنةوةي بةهرة تةكنيكيية ضاالكاكةكاني ئيَران‪.‬‬ ‫بة دريَذةثيَدراني رةوتي ثيَشكةوتني زانستي ناوكيي‬ ‫ئيَران لة ئاستي ثيشةسازييدا‪ ،‬شارةزايان ثيَشبيني‬ ‫ئةوةيان دةكرد ئيسرائيل هيَرش بكاتة سة ردامةزراوة‬ ‫ناوكييةكاني ئيَران ئةويش هاوشيَوةي هيَرشي ئةثرا‬ ‫كة ئيسرائيل لة دذي دام��ةزراوة ئةتؤمييةكاني عيَراق‬ ‫ئةنجامي دا‪ .‬ديَني ئايالؤن َ‬ ‫(باليؤزي ثيَشوي ئيسرائيل‬ ‫نابي هيض‬ ‫بروايةداية كة‪»:‬ئيسرائيل‬ ‫َ‬ ‫لة ئةمريكا) لةو ِ‬ ‫ريَوشويَنيَك بةرامبةر ئيَران فةرامؤش بكات»‪.‬‬ ‫تازةترين راثرسييةكان لة َ‬ ‫سالي ‪ 2009‬ثيَشان دةدن كة‬ ‫‪ %66‬ي َ‬ ‫دةبي وآلتةكةيان‬ ‫بروايةدان‬ ‫َ‬ ‫خةلكي ئيسرائيل لةو ِ‬ ‫بؤ هيَرشكردنة سةر دامةزراوة ئةتؤمييةكاني ئيَران و‬ ‫بنكةي ئةتؤمي بوشةهر دةستثيَشخةري بكات‪.‬‬ ‫َ‬ ‫سالي ‪ 2007‬هةنديَك لة راطةياندنةكان بانطةشةي‬ ‫ئةوةيان كرد كة ئةردةشيَري حسيَن ثور زاناي ئةتؤمي‬ ‫ئيَراني بة هؤي ذةهرايبون بة راديؤئةكتيظ طياني‬ ‫لة دةست داوة‪ ،‬هةر ضةند ئةم بانطةشةية لة اليةن‬ ‫بةرثرساني ئيَرانييةوة رةت كرايةوة‪.‬‬ ‫بةرثرساني ثيَوةنديدار بة بةرنامةي ئةتؤمي ئيَران‬ ‫رايانطةياند كارطةي ‪UCF‬ي ئةسفةهان هةمو مةرجة‬ ‫ذينطةييةكاني تيَدا ثاريَزراوة‪ ،‬لة خةستةخانةي فارابي‬ ‫ئةسفةهانيش بةشيَكي تايبةت بؤ ئةو قوربانيية ناوكييانةي‬ ‫كة ثيَويستيان بة دةرمانكردني خيَرا هةية لة بةرضاو‬ ‫طيراوة هةروةها تا ئيَستا ضةندين سيمينار بؤ ثةروةردة‬ ‫بةريَوة ضوة بة‬ ‫كردني كارمةنداني ثزيشكي لة ئةسفةهان ِ‬ ‫مةبةستي ضونيةتي َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل قوربانياني‬ ‫هةلسوكةوت كردن‬ ‫ناوكيي‪.‬‬ ‫بة لةبةرضاوطرتني هةستياربوني رذيَمي كؤماري‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي ‪2010‬‬

‫‪13‬‬


‫ئيسالمي بة بةنهيَني هيَشتنةوةي ناوي كارمةندان‪،‬‬ ‫بةريَوةبةراني‬ ‫ئةندازياران‪ ،‬زانايان‪ ،‬شارةزايان و‬ ‫ِ‬ ‫ثرؤذةي ئةتؤمي ليستيَكي تةواو لة ناوي ئةو كةسانة‬ ‫دةست نةكةوتوة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫بةريَوةبةراني‬ ‫لة‬ ‫َك‬ ‫ي‬ ‫هةند‬ ‫ناوي‬ ‫ئةمةيشدا‬ ‫لةطةل‬ ‫بةآلم‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ث��رؤذةي ئةتؤمي كؤماري ئيسالمي لة سالي ‪2005‬‬ ‫بريتيية لة‪:‬‬ ‫* غوآلم رةزا ئاقازادة‪ ،‬سةرؤكي ريَكخراوي وزةي‬ ‫ئةتؤمي ئيَران‬ ‫* مةحمود جةنةتيان‪ ،‬جيَطري ريَكخراوي وزةي ئةتؤمي‬ ‫ئيَران‬ ‫* محةمةد قةناد‪ ،‬جيَطري ريَكخراوي وزةي ئةتؤمي‬ ‫ئيَران‬ ‫* محةمةد قةنادي مةراغة‪ ،‬سةرثةرشتياري سةنتةري‬ ‫لي َ‬ ‫َكؤلينةوةي زانستة ناوكييةكاني ئيَران‬ ‫�ةرَي��وةب��ةري جيَبةجيَكاري‬ ‫* جابر س��ةف��دةري‪ ،‬ب� ِ‬ ‫دامةزراوةي ثيتاندني نةتةنز‪.‬‬ ‫بةريَوةبةري جيَبةجيَكاري ‪UCF‬ي‬ ‫* سةولةت سةنا‪ِ ،‬‬ ‫ئةسفةهان‬ ‫بةريَوةبةري جيَبةجيَكاري‬ ‫محةمةدي‪،‬‬ ‫جةعفةر‬ ‫*‬ ‫ِ‬ ‫دابينكردني ئاميَرة ناوكييةكان‬ ‫َ‬ ‫سولتانيية‪ ،‬نويَنةري هةميشةيي ئيَران‬ ‫* عةلي ئةسغةر‬ ‫َ‬ ‫لة ئاذانسي نيَودةولةتي وزةي ئةتؤم‬ ‫* سةليم ئةلمةمتوح‪ ،‬يةكيَك لة هؤكارة كاريطةرةكاني‬ ‫َبةجي كردني ثرؤذة ئةتؤمييةكان‬ ‫جي‬ ‫َ‬ ‫* عةلي الريجاني سةرؤكي شاندي دانوستانكاري‬ ‫(ثيَشوي) ئيَران‬ ‫* جةواد وةعيدي‪ ،‬يةكيَك لة ئةنداماني باآلي شاندي‬ ‫دانوستانكاري ئيَران‬ ‫* ئةبولحةسةن عةليون‪ ،‬يةكيَك لة هؤكارة كاريطةرةكاني‬ ‫َبةجي كردني ثرؤذة ئةتؤمييةكان‬ ‫جي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫* محةمةد سةعيدي‪ ،‬جيَطري نيَودةولةتي ريَكخراوي‬ ‫وزةي ئةتؤمي ئيَران‬ ‫* عةينوآل زةينعةلي‪ ،‬يةكيَك لة هؤكارة كاريطةرةكاني‬ ‫َبةجي كردني ثرؤذة ئةتؤمييةكان‬ ‫جي‬ ‫َ‬ ‫* ناسر مةهدةوي‬ ‫ئيَران و ضةكي كؤمةلَكوذ‬ ‫حكومةتي ئيَران بةردةوام لة اليةن وآلتاني خؤرئاواييةوة‬ ‫بة بةرهةمهيَناني ضةكي مايكرؤبي‪ ،‬كيميايي و ناوكيي‬ ‫تؤمةتبار ك��راوة‪ .‬بةآلم حكومةتي ئيَران جطة لةوةي‬ ‫َ‬ ‫سةرةراي‬ ‫لةطةل عيَراقدا‬ ‫ئةوة ديَنيَتةوة ياد كة لة جةنطي‬ ‫ِ‬ ‫ئةوةي طةورةترين قورباني ضةكي كيميايي عيَراق بوة‬ ‫لة بةرامبةردا خؤي هيض جؤريَك لةو ضةكانةي بةكار‬ ‫نةهيَناوة و ئةو تؤمةتةيش رةت دةكاتةوة‪ .‬هةروةها‬ ‫ئايةتوآل خامةنةئي رابةري ئيَران بةرهةمهيَناني ضةكي‬

‫‪14‬‬

‫َ‬ ‫كؤمةلكوذي بة حةرامي شةرعي زانيوة‪.‬‬ ‫بة وتةي ئةسةدوآل ئةعلةم‪ ،‬شاي ئيَران بةردةوام (بة‬ ‫شيَوةي نهيَني) خوازياري ئةوة بوة وآلتةكةي ضةكي‬ ‫ئةتؤمي بة دةست بيَنيَت ئةويش بة مةبةستي تةيار‬ ‫كردني ئيَران بة َ‬ ‫قةلخاني بةرطري لة ناوضةكةدا‪ .‬محةمةد‬ ‫َ‬ ‫رةزا ثةهلةوي لة سالي ‪1975‬دا وتبوي ئيَران بة رةسمي‬ ‫نايةويَت ضةكي ناوكيي بةرهةم بيَنيَت‪ ،‬بةآلم ئةطةر بيَتو‬ ‫وآلتاني ناوضةكة دةست بدةنة دروستكردني ئةو جؤرة‬ ‫بطؤريَت‪.‬‬ ‫بريارةكةي خؤي‬ ‫ِ‬ ‫ضةكة‪ ،‬ثيَدةضيَت ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةليَك فةرمان‬ ‫شؤرشي ‪57‬دا‬ ‫سةرةتاي‬ ‫لة ساآلني‬ ‫ِ‬ ‫بة فةرةيدوني فشاركي يةكيَك لة بةرثرسان و زاناياني‬ ‫دةيطةريَننةوة بؤ محةمةدي بةهةشتي‬ ‫ئابوري درابو‪ ،‬كة‬ ‫ِ‬ ‫كة لةو سةردةمةدا يةكيَك بو لة راويَذكاراني ئايةتوآل‬ ‫خومةيني‪:‬‬ ‫«ئةركة لة سةر ئيَوة كة بؤمبي ئةتؤمي بؤ حزبي‬ ‫كؤماري ئيسالمي دروست بكةن»‪.‬‬ ‫لىالدا و ضو بؤ ئةمريكا‪ .‬هةروةها ثيَداني‬ ‫فشاركي خؤي َ‬ ‫شؤرشي‬ ‫ثاسداراني‬ ‫سوثاي‬ ‫(بؤ‬ ‫َوة‬ ‫فةرماني هاوشي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دةطةريَننةوة بؤ هاشمي‬ ‫ئيسالمي لة سالي ‪1988‬دا)‬ ‫ِ‬ ‫رةفسةنجاني‪.‬‬ ‫َ‬ ‫لة سيَثتةمبةري سالي ‪1985‬دا وةزيرةكاني دةرةوةي‬ ‫ئيَران‪ ،‬سوريا و ليبي رايانطةياند كة وآلتةكانيان بة‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئيسرائيل ثيَويستة ضةكي‬ ‫روبةروبونةوة‬ ‫مةبةستي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫شةري ئيَران‬ ‫دواي‬ ‫ةكاني‬ ‫سال‬ ‫لة‬ ‫َنن‪،‬‬ ‫ي‬ ‫ب‬ ‫بةرهةم‬ ‫ناوكيي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫و عيَراق كؤمةليَك راثؤرت بآلو كرايةوة كة باسيان لة‬ ‫هاوكاري ئيَران و كؤرياي باكور دةكرد بؤ بةدةستهيَناني‬ ‫تةكنؤلؤذياي ضةكي ناوكيي‪.‬‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئةمةيشدا زؤريَك لة مةرجةعةكان و رابةراني‬ ‫ئيَران ئةو تؤمةتانةيان رةت كردوةتةوة و بةرهةمهيَناني‬ ‫ئةو جؤرة ضةكانةيان بة ثيَضةوانةي ئاييني ئيسالم‬ ‫زانيوة‪.‬‬ ‫ئايةتوآل خامةنةئي رابةري كؤماري ئيسالمي ئيَران‬ ‫ضةندينجار ئةم بابةتةي رةت ك��ردوةت��ةوة و لة ‪30‬‬ ‫طةالويَذي ‪2005‬دا وتي‪:‬‬ ‫ئيَوة دةيبينن كة دوذمناني جيهاني ئيسالم لة سةر‬ ‫مةسةلةي وزةي ناوكيي ض فشاريَكيان بؤ سةر ئيَران‬ ‫دروس��ت ك��ردوة‪ ،‬ئ��ةوان دةزان��ن كة ئيَمة بة شويَن‬ ‫دروستكردني بؤمبي ئةتؤمييةوة نين‪ ،‬ئةوان لة ثيَشكةوتني‬ ‫زانست و تةكنؤلؤذيا لة وآلتيَكي ئيسالميدا بيَزارن‪.‬‬ ‫هةروةها لة ‪13‬ي سيَثتةمبةري ‪2004‬دا بة ثيَي قسةي‬ ‫وتةبيَذي ئةوكاتي وةزارةتي دةرةوةي ئيَران حةميد رةزا‬ ‫ئاسفي‪ ،‬ئايةتوآل خامةنةئي فةتوايةكي لة دذي بةكارهيَناني‬ ‫ضةكي ناوكيي دةركردوة‪.‬‬ ‫رابةري كؤماري ئيسالمي ئيَران لة ‪1‬ي خاكةليَوةي‬ ‫‪1384‬ي هةتاويدا سةبارةت بة ترسي دوذمناني ئيَران‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي‪2010‬‬


‫رابةري كؤماري ئيسالمي ئيَران‪:‬‬ ‫ئةوان بؤ خؤيان بة ضاكيي دةزانن كة مةسةلةي‬ ‫دروستكردني ضةكي ناوكيي ئةفسانةية و هيض‬ ‫راستييةكي تيَدا نيية‪ ،‬تةنها هةر ئةوةندةية كة ئةوان‬ ‫لة َ‬ ‫شكلطرتني ئيَرانيَكي بةهيَز و ثيَشكةوتو نيطةرانن ‪...‬‬ ‫هةرةشة كردن وزةي ناوكيية‪،‬‬ ‫ئةمرؤ بةهانةي ئةوان بؤ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ئةطةر ئةمةيش نةبيَت شتيَكي تر دةكةنة بةهانة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫لة َ‬ ‫شكلطرتني ئيَرانيَكي بةهيَز و بيانو طرتن بة هةولةكاني‬ ‫ئيَران بؤ بةدةستهيَناني تةكنؤلؤذياي ناوكيي لة‬ ‫ليَدوانةكاني جةذني نةورؤزيدا وتي‪:‬‬ ‫ئ��ةوان بؤ خؤيان بة ضاكيي دةزان��ن كة مةسةلةي‬ ‫دروستكردني ضةكي ناوكيي ئةفسانةية و هيض راستييةكي‬ ‫َ‬ ‫شكلطرتني‬ ‫تيَدا نيية‪ ،‬تةنها هةر ئةوةندةية كة ئةوان لة‬ ‫ئةمرؤ بةهانةي‬ ‫ئيَرانيَكي بةهيَز و ثيَشكةوتو نيطةرانن ‪...‬‬ ‫ِ‬ ‫هةرةشة كردن وزةي ناوكيية‪ ،‬ئةطةر ئةمةيش‬ ‫ئةوان بؤ ِ‬ ‫نةبيَت شتيَكي تر دةكةنة بةهانة‪.‬‬ ‫دةبر َي‬ ‫كيلؤمةتر‬ ‫‪2100‬‬ ‫موشةكي شةهاب ‪3‬ي ئيَران‬ ‫ِ‬ ‫و تواناي َ‬ ‫هةلطرتني كآلوةي ناوكيي هةية‪ .‬لة روانطةي‬ ‫وآلتاني خؤرئاواييةوة‪ ،‬ئةم تايبةتمةندييانة تةنيا‬ ‫ثيَشاندةري بوني ضةكي بةرطري نين‪.‬‬ ‫ئةمريكا‪ ،‬يةكيَتي ئةوروثا و ئيسرائيل ثيَيانواية كة ئيَران‬ ‫بة (يارمةتي نهيَني) اليةنة ثاكستانييةكان توانيويةتي‬ ‫ناوةندي ثيَويست بؤ بةرهةمهيَناني سوتةمةني ناوكيي‬ ‫بةرهةم بيَنيَت لةوانةش ناوةندي ثيتاندني يؤرانيؤم‪.‬‬ ‫هةلبةت ئيَران تا َ‬ ‫َ‬ ‫سالي ‪ 2002‬ضاالكيية ناوكييةكاني خؤي‬ ‫َ‬ ‫بة ئاذانسي نيَودةولةتي وزةي ئةتؤم رانةطةياندبو‪ ،‬كة‬ ‫ئةمةش طوماني زؤري خستةوة‪.‬‬ ‫هةرةشة ئاميَزةكاني ئيَران (وةكو‬ ‫بة هؤي سياسةتة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫هةرةشة لة ئيسرائيل) و بة هؤي ئةطةري كةلك وةرطرتني‬ ‫ِ‬ ‫دواليةنة لةم تةكنؤلؤذياية بؤ بةرهةمهيَناني ضةكي‬ ‫نارةزايةتي وآلتاني ديكة بة‬ ‫ناوكيي‪ ،‬ئيَران‬ ‫بةرةوروي ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َودةولةتي وزةي‬ ‫تايبةت ئةنداماني ديكةي ئاذانسي ني‬ ‫ئةتؤم بويةوة كة ئيَران خؤي تيَيدا ئةندامة و بة ناضاري‬ ‫ملي دا بة ثشكنينةكاني ئاذانس‪ .‬ئيَران ئةو بانطةشةية رةت‬ ‫دةكاتةوة و َ‬ ‫دةليَت هةمو بةرنامة ناوكييةكاني ناوخؤيية و‬ ‫لة سةر بنةماي ثالني سةربةخؤيي تةواوي تةكنؤلؤذياي‬ ‫شؤرشي ئيسالمييةوة دوبارة‬ ‫ناوكيية كة لة سةرةتاي‬ ‫ِ‬ ‫َيةجي كراوة‪.‬‬ ‫جي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هةر ضةند ئيَران لة روي ياساكاني ئاذانسي نيَودةولةتي‬ ‫وزةي ئةتؤم و هةروةها لة روي ثةيماننامةي قةدةغةي‬ ‫ثةرةثيَداني ضةكي ناوكيي مافي لي َ‬ ‫َكؤلينةوة و بةكارهيَناني‬ ‫ئاشتيخوازانةي تةكنؤلؤذياي ناوكيي هةية‪ ،‬وآلتاني‬

‫َ‬ ‫هةوليَكي شيَلطيرانةيان‬ ‫خؤرئاوا بة سةرؤكايةتي ئةمريكا‬ ‫دةست ثيَكردوة بؤ ئةوةي بؤ هةميشة ئيَران لة بةكار‬ ‫هيَناني هةر ضةشنة تةكنؤلؤذييةكي ناوكي بيَبةش‬ ‫َ‬ ‫َودةولةتي لة‬ ‫بكةن‪ .‬طةمارؤكاني ئةنجومةني ئاسايشي ني‬ ‫َ‬ ‫فةسلي حةوتةمي نةتةوة‬ ‫دذي ئيَران بة ثيَي بةندي ‪24‬‬ ‫بةرةوروبونةوةي ئةو وآلتانة‬ ‫يةكطرتوةكانة كة بؤ‬ ‫ِ‬ ‫هةرةشةن بؤ سةر ئاشتي جيهاني‪ ،‬ئيَران‬ ‫دان��راوة وا‬ ‫ِ‬ ‫هةرةشةي لة ناوبردني ئيسرائيلي كردوة‪ .‬لة‬ ‫بةردةوام ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫سالي ‪2005‬دا هةوليَكي زؤر درا و دواجار لة مارسي‬ ‫‪2006‬دا دؤسيةي ناوكيي ئيَران براية ئةنجومةني‬ ‫ئاسايشي نةتةوةيةكطرتوةكان‪.‬‬ ‫لة ذوني ‪2008‬دا ئيَران داني ب��ةوةدا نا كة ئاميَري‬ ‫جةنطيي هيَشويي دروست كردوة‪ ،‬ئةم جؤرة ئاميَرة لة‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلكوذةكاندا دادةنريَت‪ .‬لةم ثيَوةندةدا‬ ‫ريَزي ضةكة‬ ‫َ‬ ‫‪ 120‬وآلتي جيهان ئةندامي كؤنواسيؤني نيَودةولةتي‬ ‫قةدةغةي بةكارهيَناني ئاميَري جةنطيي هيَشويين و ‪111‬‬ ‫وآلت لة مانطي ماي ‪2008‬دا رةشنوسةكةيان ئيمزا كرد‪.‬‬ ‫هيضكام لة وآلتاني ئيَران‪ ،‬ئيسرائيل و ئةمريكا رةشنوسي‬ ‫ئةو ثةيماننامةيان ئيمزا نةكردوة و هةر سيانيشيان بةو‬ ‫جؤرة ضةكة تةيارن‪.‬‬ ‫ئةطةري هيَرشكردنة سةر ئيَران بة هؤي بةرنامة‬ ‫ناوكييةكةيةوة‬ ‫بة ثيَي رؤذنامةي ئيسرائيلي يةديعوت ئةخرونوت لة‬ ‫راثؤرتي ئاسؤي ساآلنةي سوثاي ئيسرائيلدا بؤ َ‬ ‫سالي‬ ‫‪ 2009‬بة رةسمي ئيَران بة مةترسييةك ناسراوة كة‬ ‫هةرةشة لة بوني ئيسرائيل دةكات‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫زؤربةي شارةزاياني سةربازي‪ ،‬ئيسرائيل بة هيَزيَكي‬ ‫ناوكيي دةزانن بةآلم ئةم وآلتة سةبارةت بة تواناي‬ ‫نارونبوني طرتوةتة‬ ‫سةربازيي _ ناوكيي خؤي سياسةتي ِ‬ ‫بةر و نة داني ثيَدا دةنيَت و نة رةتيشي دةكاتةوة‪.‬‬ ‫ئةم راثؤرتة كة لة اليةن فةرماندةيي طشتي سوثاي‬ ‫ئيسرائيلةوة ثةسةند كراوة‪ ،‬درا بة ئيهود باراكي وةزيري‬ ‫بةرطري ئةو وآلتة‪.‬‬ ‫رؤذنامةكة نوسيويةتي‪ :‬لةم راثؤرتةدا سوثاساالر طابي‬ ‫ئةشكنازي فةرماندةي طشتي هيَزةكاني ئيسرائيل‪ ،‬ئيَراني‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي ‪2010‬‬

‫‪15‬‬


‫هةرةشة زانيوة كة هيَزةكاني ئيسرائيل‬ ‫بة طةورةترين‬ ‫ِ‬ ‫روبةروبونةوةي ئامادة دةكةن‪.‬‬ ‫خؤيان بؤ‬ ‫ِ‬ ‫سوثاي ئيسرائيل دةيةويَت بة جةخت كردنةوة لة سةر‬ ‫هةرةشةي ئيَران قةناعةت بة حكومةتي ئيسرائيل‬ ‫طةورة بوني ِ‬ ‫بكات بؤ دابين كردني بودجةي ثيَويست‪ ،‬بة ثيَي ئةم راثؤرتة‬ ‫بودجةي ثةسةند كراوي كؤمسيؤني حكومةتيي ضاوديَري‬ ‫خةرجييةكاني سوثا نزيكةي ‪ 380‬مليؤن دؤالر كةمترة لةو‬ ‫بودجةيةي سوثاي ئيسرائيل بؤ هيَرشكردنة سةر ئيَران‬ ‫داواي دةكات‪.‬‬ ‫هةرةشةكاني‬ ‫كة‬ ‫كراوةتةوة‬ ‫لةوة‬ ‫جةخت‬ ‫راثؤرتةدا‬ ‫لةم‬ ‫ِ‬ ‫ئيَران رةهةندي جؤراوجؤريان هةية كة بة دةستهيَناني تواناي‬ ‫ناوكيي لة ماوةيةكي نزيكدا‪ ،‬هةبوني تواناي تاقيكراوةي‬ ‫بر و تواناي َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫هةلطيرساندني جةنط‬ ‫موشةكي كيشوةر ِ‬ ‫ئيسرائيل بة ريَطاي حةماس و حزبوآلوة لة خؤ دةطريَت‪.‬‬ ‫هةرةشةكاني ئيَران‪ ،‬بة ثيَي يةديعوت‬ ‫بؤ‬ ‫روبةروبونةوةي ِ‬ ‫ِ‬ ‫ضر‬ ‫ئةخرونوت هيَزي ئاسماني ئيسرائيل سةرنجي خؤي ِ‬ ‫بريني ئاسماني ض لة ضوارضيَوةي‬ ‫دةكاتةوة لة سةر تواناي ِ‬ ‫بي‬ ‫ؤكةي‬ ‫فر‬ ‫َوةي‬ ‫ي‬ ‫ضوارض‬ ‫لة‬ ‫ض‬ ‫فرؤكةي بة سةرنشينةوة‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫سةرنشين‪ ،‬هةروةها سوثاي ئيسرائيل داواي دابين كردني‬ ‫سيخوري‬ ‫بودجةيةكي فراواني كردوة بؤ ئةنجامداني ضاالكي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫هةوالطري سةربازي‪.‬‬ ‫و ثةرةثيَداني سيستةمي‬ ‫بة ثيَي راثؤرتة رؤذنامةوانييةكان ئيسرائيل هيواي وا بو‬ ‫كة لة سةردةمي سةرؤك كؤماريي جؤرج بوشدا ئةمريكا بؤ‬ ‫بؤردوماني دامةزراوة ناوكييةكاني ئيَران ضراي سةوزي بؤ‬ ‫داطيرسيَنيَت كة دواجار و بة ثيَي راثؤرتةكان بوش بةرامبةر‬ ‫بةوة رةزامةندي نةنواند‪.‬‬ ‫بةبوني ب��اراك ئؤباما بة س��ةرؤك كؤماري ئةمريكا‪،‬‬ ‫ئيسرائيل هةست بةوة دةكات لة كؤشكي سثيدا تةنانةت‬ ‫َ‬ ‫هةولة تازةكاني ئيسرائيل‬ ‫مةيليَكي كةميش لة ئارادا نيية بؤ‬ ‫لة ناوضةكةدا‪.‬‬ ‫لة هةمانكاتدا ئةنجامةكاني جةنطي ناسةركةوتوي لوبنان و‬ ‫بي بةرهةمي غةزة‪ ،‬هةستي الوازبوني لة ئيسرائيلدا‬ ‫جةنطي َ‬ ‫برواي زؤريَك‬ ‫بة‬ ‫و‬ ‫كردوةتةوة‬ ‫بةرز‬ ‫بةرضاو‬ ‫َوةيةكي‬ ‫بة شي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫لة لي َ‬ ‫كؤمةلطاي ئيسرائيل‬ ‫َكؤلةرةواني سياسي‪ ،‬وةرضةرخاني‬ ‫بة الي راست و لة دوايين َ‬ ‫هةلبذاردنةكاندا تا رادةيةكي زؤر‬ ‫سةرضاوةي لة هةمان هةستي الواز بونداية‪.‬‬ ‫هؤكاريَكي ديكةي هؤشداريداني سوثاي ئيسرائيل‬ ‫كاريطةري دةروني بةرفراواني تواناي ناوكيي ئيَرانة لة سةر‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ذةنةرالي خانةنشين كة‬ ‫كؤمةلطاي ئيسرائيل‪ .‬ئيبراهيم سةنة‬ ‫ساآلنيَك لة حكومةتي ئيسرائيلدا ئةندام بوة لة ضاوثيَكةوتنيَكيدا‬ ‫شثيطلي َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةتواني تةنانةت بة‬ ‫ئةلماني وتبوي‪« :‬ئيَران‬ ‫لةطةل‬ ‫َ‬ ‫بي دةست بردن بؤ هيض سويضيَك روئياي سةهيؤنيزم لة‬ ‫َ‬ ‫ناو بةريَت‪».‬‬ ‫بةبؤضوني ئةو و زؤريَك لة كةسايةتيية سياسييةكاني‬ ‫بةبي‬ ‫ئيسرائيل‪ ،‬ئيَرانيَكي ناوكيي وةك خؤي و تةنانةت‬ ‫َ‬ ‫دةتواني ببيَتة هؤي كؤضي بة‬ ‫بةرهةمهيَناني ضةكي ناوكيي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلي ضينة شارةزا و سةرمايةدارةكاني ئيسرائيل كة ئةمة‬ ‫ئةنجامطةلي كارةساتباري بؤ ئابوري و كلتوري ئيسرائيل‬ ‫ليَدةكةويَتةوة‪ ،‬ئةمةيش بة لةبةر ضاوطرتني ئةوةي كة بة‬

‫‪16‬‬

‫سي رؤذةي‬ ‫ثيَي دوايين ئامارةكان لة كاتي جةنطي سي و َ‬ ‫لوبنانةوة كاريطةرييةكاني ئةو جةنطة بة رادةيةكي زؤر لة‬ ‫سةر كةمبونةوةي بةرضاوي ذمارةي كؤضبةراني تازة بؤ‬ ‫ئيسرائيل دةركةوتوة‪.‬‬ ‫لة اليةكي ديكةوة رؤذنامةي دةيلي تةلطرافي بريتاني‬ ‫رايطةياند ئيسرائيل جةنطيَكي نهيَني بؤ تيَكداني بةرنامةى‬ ‫ثي كردوة‪.‬‬ ‫ناوكي ئيَران دةست َ‬ ‫ئةم رؤذنامةية لة زاري شارةزاياني ئةمني ئةمريكا و‬ ‫يةكيَك لة كارمةنداني ثيَشوي (‪)CIA‬ةوة كة ناوي نةهيَنراوة‬ ‫وتويةتي ئيسرائيل ثياو كوذ و خراثةكاراني بؤ لة ناوبردني‬ ‫سيخوري‬ ‫زاناياني ناوكيي ئيَران بةكار هيَناوة‪ .‬بة كارهيَناني‬ ‫ِ‬ ‫تؤري‬ ‫دواليةنة و كؤمثانياي ساختة بؤ تةشةنة كردنة ناو ِ‬ ‫كريني ناوكيي ئيَران يةكيَكي تر لةو ميتؤدانةية‬ ‫ضاالكييةكاني ِ‬ ‫َ‬ ‫لي وةر دةطريَت‪.‬‬ ‫كي‬ ‫كةل‬ ‫ئيسرائيل‬ ‫رؤذنامةية‬ ‫كة بة ثيَي ئةم‬ ‫َ‬ ‫شارةزاياني ئةمني بةرؤذنامةي دةيلي تةلطرافيان‬ ‫وتووة كة دواخستن و زيانطةياندن بة بةرنامةي ناوكيي‬ ‫ئيَران ئامانجي سةرةكي ئيسرائيل بوة كة ئةمة بةديلي‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئةمةيشدا وتةبيَذيَكي‬ ‫ثةرضةكرداري سةربازيية‪،‬‬ ‫ئيسرائيل رايطةياندوة كة وآلتةكةي لةمبارةيةوة هةرطيز‬ ‫هيض ليَدوانيَك نادات‪.‬‬ ‫َ‬ ‫هةلسوكةوتانة جؤريَكة لة‬ ‫بةثيَي دةيلي تةلطراف ئةم‬ ‫طؤرانكارييةك كة‬ ‫ثةرضةكرداري ئيسرائيل بةرامبةر هةر‬ ‫ِ‬ ‫لةوانةية لة جؤري َ‬ ‫َ‬ ‫هةلسوكةوتي ئةمريكا لةطةل ئيَران بيَتة‬ ‫ئاراوة ئةويش دواي هاتنة سةر كاري باراك ئؤباما‪ .‬ئةوان‬ ‫ثشتراست دةكةنةوة كة ثيَناضيَت‬ ‫بة شيَوةيةكي نهيَني ئةوة‬ ‫ِ‬ ‫ئيدارةي نويَي ئةمريكا بة هيَرشي ئاسماني بؤ سةر دامةزراوة‬ ‫ناوكييةكاني ئيَران رةزامةندي بنويَنيَت‪ .‬هةروةها ثيَشنياري‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئيَران‬ ‫ئؤباما بؤ بردنة ثيَشةوةي دةستي دؤستايةتي‬ ‫هةر ضةشنة هيَرشيَكي سةربازي راستةوخؤ لة بارودؤخي‬ ‫ئيَستادا بة نامومكين ثيَشان دةدات‪.‬‬ ‫َ‬ ‫بةثيَي ئةم رؤذنامةية ئامانجي سةرةكي ئةم هةلسوكةوتانةي‬ ‫ئيسرائيل بريتيية لةوةي كة بةرنامةي ناوكيي ئيَران خاو‬ ‫بي ئةوةي ريسكي‬ ‫بكاتةوة يا كؤسثي بخاتة ب��ةردةم‪ .‬بة َ‬ ‫روبةربونةوةي راستةوخؤ بكات كة جةنطيَكي بةربآلوي‬ ‫ِ‬ ‫بةدوادا بيَت‪ .‬كارمةنديَكي ثيَشوي (‪ )CIA‬لة ئيَران بة دةيلي‬ ‫تةلطرافي وتوة‪ »:‬كؤسث نانةوة بؤ بةرنامةي ناوكيي ئيَران بة‬ ‫مةبةستي خاو كردنةوةي رةوتي بةرةةوثيَشضوني طيراوةتة‬ ‫بةر ئةويش بة شيَوةيةك كة ئةوان ناتوانن بزانن ضي لة َ‬ ‫حالي‬ ‫رودانداية»‪.‬‬ ‫بةثيَي قسةكاني رووا بةهاال شرؤظةكاري دي��اري‬ ‫ئيستانفؤرد‪ ،‬كؤمثانياي تايبةتيي زانياري ئةمريكا‪« :‬بة‬ ‫هاوكاري ئةمريكا ضاالكيية ئةمنيية نهيَنييةكاني ئيسرائيل لة‬ ‫ضر بوةتةوة‪ :‬لة ناوبردني كةساني سةرةكي‬ ‫سةر دو ئامانج ِ‬ ‫و ضاالكي بةرنامةي ناوكيي و كؤسث نانةوة بؤ دابينكردني‬ ‫مادةي ناوكيي ثيَويستي ئيَران‪».‬‬ ‫بةثيَي قسةي شرؤظةكاراني ئةمني خؤرئاوا‪ ،‬تياضوني‬ ‫ئةم دواييةي كةسايةتيية طرنطةكاني ثرؤسةي دابينكردن‬ ‫و ثيتاندني يؤرانيؤم لة ئيَران و ئةوروثاش لة ئةنجامي‬ ‫َ‬ ‫بةتال كردني‬ ‫هيَرشةكاني ئيسرائيلةوة بوة كة بةمةبةستي‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي‪2010‬‬


‫دةستي ئيَران لة بةهرة تةكنؤلؤذي و كةسة ضاالكةكاني‬ ‫بةرنامة ناوكييةكةي ئةنجام دراوة‪.‬‬ ‫بةرثرسيَكي ئةمني ئةوروثا كة نةيويستوة ناوي ئاشكرا‬ ‫بكريَت بة دةيلي تةلطرافي وتوة‪« :‬ئيسرائيل لة رابردودا‬ ‫ئةوةي ثيَشان داوة كة لة تيرؤر كردني ئةو زانايانةي وا‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫لة خزمةتي دوذمنةكانيدا بون هيض خؤي نةبواردوة‪،‬‬ ‫دةتواني لةطةلَ‬ ‫عيَراقدا واي كردوة و هةر كاتيَكيش بيةويَت‬ ‫َ‬ ‫ئيَرانيشدا بيكات‪».‬‬ ‫بةرثرسيَكي ثيَشوي (‪ )CIA‬بؤ دةيلي تةلطرافي رون‬ ‫كردوةتةوة كة طروثة ئةمنييةكاني ئيسرائيل و ئةمريكا بة‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫ض شيَوةيةك ثيَكةوة هاوكارييان كردوة بؤ ئةوةي‬ ‫كؤمثانيا ضاالكةكاني ئةوروثا لة ئيَران ثيَوةندي دروست‬ ‫بكةن و ويَنة و زانياري نهيَني لة سةر شويَني ضاالكيية‬ ‫ناوكيي و موشةكييةكاني ئيَران بة دةست بيَنن‪.‬‬ ‫ئةم ثةرثرسة وتويةتي‪« :‬كؤمثانيايةكي راستةقينة هةبوو‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئةوةيشدا كة‬ ‫كة جار بة جار لة ئيَران ضاالكي دةكرد و‬ ‫خاوةني ناسنامةي ياسايي بو بؤ ضاالكيية ياساييةكاني خؤي‪،‬‬ ‫َ‬ ‫كؤمةليَك زانياريي لة سةر دامةزراوة جيَي طومانةكاني ئيَران‬

‫بة دةستهيَنا»‪.‬‬ ‫َ‬ ‫كؤمةليَك‬ ‫بة ثيَي قسةكاني ئةم بةرثرسة ئيسرائيل هاوكات‬ ‫كؤمثانياي ساختةي بةكار هيَناوة كة تةشةنة بكةنة ناو‬ ‫تؤريَكة وةك‬ ‫كريني ناوكيي ئيَران كة ِ‬ ‫تؤري ضاالكييةكاني ِ‬ ‫ِ‬ ‫دةوتريَت ئيَران بة مةبةستي قةرةبو كردنةوةي طةمارؤكاني‬ ‫ئةنجومةني ئاسايشي نةتةوة يةكطرتوةكان دروستي كردوة‬ ‫بؤ ئةوةي بتوانيَت ئةو ئاميَرانة بة دةست بيَنيَت كة دواتر وةك‬ ‫ئاميَريَك ناويان هات كة َ‬ ‫لي وةردةطيريَت‪.‬‬ ‫كةلكي دواليةنةيان َ‬ ‫بؤ نمونة ثليَت و سوثاث و ئاميَري ئةلةكترؤني و ئةو ضةشنة‬ ‫مةكينانةي كة بةرنامةي ناوكيي ئيَران ثيَويستي ثيَيانة‪.‬‬ ‫يوسي ميلمان ثةيامنيَري بةرجةستةي ئيسرائيلي كة لة‬ ‫سةر بابةتة ئةمني و زانيارييةكان بؤ رؤذنامةي ها ئارتس‬ ‫راثؤرت ئامادة دةكات‪َ ،‬‬ ‫بي هيَرشي سةربازيش هةر‬ ‫دةليَت بة َ‬ ‫ئيَستا ميتؤدي ديكة لة بةردةمدان بؤ راطرتن يا زيانطةياندن‬ ‫بة بةرنامة ناوكييةكةي ئيَران‪ ،‬ئةم كارةش تا رادةيةك بة‬ ‫شيَوةيةكي سةركةوتوانة ئةنجام دراوة‪.‬‬ ‫بة ثيَي دةيلي تةلطراف هيَزة ئةمنييةكاني موساد و‬ ‫خؤرئاوايش تةشةنةيان كردوةتة ناو بةرنامةي ناوكيي ئيَران‬ ‫َ‬ ‫كؤمةليَك زانيارييان لة زاناياني باآلي ئةتؤمي ئةو وآلتة‬ ‫و‬ ‫َ‬ ‫كؤمةليَك زانياريي وا كة ئيسرائيل دواتر هةنديَكياني‬ ‫كريوة‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫هةلبذارد و داي بة هاوثةيمانةكاني خؤي و راطةياندنةكان و‬ ‫َ‬ ‫لي َ‬ ‫َودةولةتي نةتةوة يةكطرتوةكان‪.‬‬ ‫َكؤلةرةواني ئاذانسي ني‬ ‫دةرئةنجام‬ ‫بةم ثيَية ئاشكراية كة ئيسرائيل بة لة ناوبردني زاناياني‬ ‫َ‬ ‫هةولدان بؤ خاو كردنةوةي‬ ‫ناوكيي ئيَران و كؤسثنانةوة و‬ ‫رةوتي بةرةو ثيَشضوني بةرنامةي ناوكي ئيَران جةنطي‬ ‫يةكاليةنةي دةست ثيَكردوة‪ ،‬وةك لة راثؤرتي ئاسؤي‬ ‫س��اآلن��ةي‪2009‬ي سوثاي ئةو وآلتةشةوة دةردةكةويَت‬ ‫لة ناوبردني دامةزراوة ناوكييةكاني ئيَران بة شيَوةيةكي‬ ‫برياري لة سةر‬ ‫يةكالكراوة النيكةم الي سوثاي ئةو وآلتة ِ‬ ‫ضاوةريَي ضراي سةوزي ئيدارةي‬ ‫دراوة‪ ،‬بةآلم وةك ديارة‬ ‫ِ‬

‫ئؤباما دةكات كة بة هيَرشي سةربازي بؤ سةر دامةزراوة‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئةمةيشدا ئيسرائيل‬ ‫ناوكييةكاني ئيَران رازي نيية‪،‬‬ ‫َ‬ ‫دةستي لة فشارةكاني بؤ سةر ئةمريكا هةلنةطرتوة بؤ ئةوةي‬ ‫ثي بدات بؤ سةر ئيَران‪ ،‬هةر ضةندة‬ ‫ريَطاي هيَرشي سةربازي َ‬ ‫َ‬ ‫هةولي ئةوةي دا قةناعةت بة ئيسرائيل‬ ‫ئةمريكا دواجار‬ ‫بيَنيَت كة ئيَران النيكةم تا َ‬ ‫ساليَكي تر ناتوانيَت ضةكي ناوكيي‬ ‫َ‬ ‫هةولةكاني بة دذي‬ ‫بةرهةم بيَنيَت بةآلم ئيسرائيل لة سةر‬ ‫بةرنامةي ناوكيي ئيَران بةردةوامة و دوايين راثؤرتةكان‬ ‫باس لة دروستكردني كرميَكي ئةلةكترؤني دةكةن كة تواناي‬ ‫تيَكداني ئاميَرة ثيشةسازييةكاني هةية و لة ريَطاي ئاميَرة‬ ‫ئةلةكترؤنييةكاني كؤمثانياي زيميَنسةوة طوازراوةتةوة بؤ‬ ‫روسيا بة شيَوةيةك كة تةشةنة دةكاتة ناو تةكنؤلؤذياي‬ ‫ناوكيي ئامادة كراوي روسيا بؤ ئيَران و لة ئةنجامدا دةتوانيَت‬ ‫نيَتؤرك و ثيشةسازي ناوكيي ئيَران بشيَويَنت‪.‬‬ ‫بةمجؤرة س��ةرج��ةم ئ��ام��اذةك��ان ثيَشان دةدةن كة‬ ‫ئيسرائيل هةرطيز بة ثيَشكةوتني ناوكيي ئيَران رازي نابيَت‬ ‫و لة بضوكترين دةرفةتي لةباردا طورزي خؤي لة ئيَران‬ ‫دةوةشيَنيَت‪.‬‬ ‫َ‬ ‫هاوتةريبي ئةم روداوانة هةولةكاني ئةنجومةني ئاسايشي‬ ‫نةتةوة يةكطرتوةكان بة ئامادةيي وآلتاني ‪ 1+5‬لة قؤناغي‬ ‫جؤراوجؤردا بؤ بةرطرتن بة بةرهةمهيَناني ضةكي ناوكيي‬ ‫لة اليةن ئيَرانةوة ‪ 4‬جار طةمارؤي قورسي ئابوري لة سةر‬ ‫ئيَران ليَكةوتوةتةوة و لة ئةنجامدا كاريطةري بةرضاوي‬ ‫كردوةتة سةر ئابوري ئةو وآلتة ئةمة جطةي لةوةي ئةمريكا‬ ‫َ‬ ‫كؤمةليَك ريَوشويَني تايبةتي بؤ طةمارؤي ئابوري‬ ‫وةك خؤي‬ ‫ئيَران طرتوةتة بةر و ئةوةيش فشاريَكي توندي ئابوري ديكةية‬ ‫بؤ سةر ثيشةسازي ناوكيي ئيَران‪ ،‬لة بةرامبةر ئةمانةدا تا‬ ‫ئيَستا هيض ثاشة كةشةيةكي جدي بة َ‬ ‫هةلويستةكاني ئيَرانةوة‬ ‫سةبارةت بة بةرنامة ناوكييةكةي ديار نيية‪ ،‬ئةمةش لةطةلَ‬ ‫ئةوةدا كة ئةم بةرنامةية تا ئيَستا جطة لة فشار و زةختي‬ ‫َ‬ ‫سةرنجراكيَشي بؤ ئةو وآلتة‬ ‫دةولةتي دةستكةوتيَكي‬ ‫نيَو‬ ‫ِ‬ ‫نةبوة تةنها ئةوة نةبيَت كة ثيَطةيةكي رةمزيي بؤ دروست‬ ‫كردوة و لة هةنديَك ئاست و لة ناوضةكةدا َ‬ ‫كةلكي ديثلؤماسي‬ ‫بي دةستكةوتيَكي تةكنؤلؤذي –‬ ‫لي وةردةطريَت ئةويش بة َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫زانستي بةرضاو كة وةك خؤي دةليَت بتوانيَت كةلكي زانستي‬ ‫لي وةر بطريَت‪.‬‬ ‫_ ئاشتيخوازانةي َ‬ ‫ليَرةوةية كة زؤريَك لة راظةكاراني ئابوري _ سياسي‬ ‫بروايةدان كة‬ ‫شارةزا لة بارودؤخي ميَذوي ئابوريي ئيَران لةو ِ‬ ‫ئةطةر تةنانةت ئيَران بيةويَت بة بةدةستهيَناني تةكنؤلؤذياي‬ ‫ناوكيي لة ئابوري تاك بةرهةميي نةوت رزطاري بيَت ئةوا‬ ‫بةمجؤرة سةركيَشيية سياسيانة نةك هةر ئامانجيَكي ئةوتؤ‬ ‫دةستةبةر ناكات‪َ ،‬‬ ‫بةلكو توشي جؤريَك لة نةهامةتي دةبيَت‬ ‫كة ضةند قاتي نةهامةتييةكاني ئابوري تاك بةرهةمي نةوتيي‪،‬‬ ‫َ‬ ‫لةطةل خؤي نةطبةتي بؤ ئةو وآلتة ديَنيَت‪.‬‬ ‫سةرضاوة‪:‬‬ ‫* ويكي ثيديا‬ ‫* بي بي سي فارسي‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي ‪2010‬‬

‫***‬

‫‪17‬‬


‫ئيَران لة نيَوان قةيرانة ناوخؤيةكان ء‬

‫رةزا مةنوضةهرى‬

‫شؤرشى ئيسالمى بة شيَوازيَكى دى‬ ‫* ناردنة دةرةوةى ِ‬ ‫شؤرشيان ك��ردء لة ئاكامدا‬ ‫كاتيَك طةآلنى ئ�َي��ران‬ ‫ِ‬ ‫دةسةآلتى ئيسالمى بوو بة هيَزى باآلدةست‪ ،‬ئةو دةسةآلتة‬ ‫دروشيَمكى بةرز كردبووة‪ ،‬كة بة تةواوةتى دةسةآلتى ئيَران‬ ‫براوى ثيَى بوو و‬ ‫لةضوارضيَوةى ئايدؤلؤذى و ستراتيذيدا ِ‬ ‫تةنها لة دروشميَكدا خؤى نةدةبينييةوة‪ ،‬ئةو دروشمة بريتى‬ ‫شؤرشى ئيسالمى بؤ دةرةوةى ئيَرانء‬ ‫بوو لة هةناردةكردنى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتى ئيسالميى ديكة‪ ،‬كة هاوشيَوةى ئيَران‬ ‫دروستكردنى‬ ‫بيَت‪ .‬طةرضى ثاش ماوةيةك بة هؤى كاردانةوةى وآلتانى‬ ‫دى ئيَران زؤر بة كةمى ئةو دروشمةى دةوت��ةوة‪ ،‬بةآلم‬ ‫هيَدى هيَدى كاريان لةسةر دةكردو لة بيَدةنطيدا خةريكى‬ ‫دروستكردنى ريَكخراو و حيزبى جؤراوجؤرى ئيسالمى بوون‬

‫‪18‬‬

‫لة وآلتانى ديكةدا‪ .‬زؤرن ذمارةى ئةو حيزب و ريَكخراوانة‬ ‫كة لة وآلتة جؤراوجؤرةكاندا بةهاوكارى و ثشتيوانيى ئيَران‬ ‫دروست بوون‪ ،‬هةنديَكيان بة ئاشكرا كار دةكةنء هةنديَكى‬ ‫ديكةيان بة شاراوةى‪ .‬ثيَناضيَت حيزبيَكى شيعة لة عيَراقدا بيَت‬ ‫كة كؤمارى ئيسالمى ئيَران هاوكارى لؤجستىء سةربازىء‬ ‫تةنانةت لة رووى ئايدؤلؤذى و دياريكردنى ستراتيذى‬ ‫كاركردنةوة يارمةتى نةدابيَت‪ ،‬هةروةها لة شيَوازى خؤ‬ ‫ريَكخستنةوةدا ثةروةردةى نةكردبن‪.‬‬ ‫جطة لةعيَراق هاوكاريى زؤريَك لة ريَكخراوةكانى لوبنانء‬ ‫فةلةستينى كردوةء خؤى طةياندوةتة وآلتانى كةنداو‪ ،‬ريَكخراو‬ ‫و حوسيَنيية و دةزط��اى جؤراوجؤرى دروستكردووة‪،‬‬ ‫ئةمة نةك تةنها لة الى وآلتانى كةنداودا‪َ ،‬‬ ‫بةلكو لة وآلتانى‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي‪2010‬‬


‫طةمارؤ جيهانييةكاندا‬

‫ئازةربايجان و ئةفغانستان و ثاكستان و لة بةشيَكى‬ ‫هيَندستاندا ئةو سيستمة ثةلءثؤى خؤى بآلكردوةتةوة‪.‬‬ ‫ئةنجام ئةوةية ئيَستا كؤمارى ئيَسالمى توانيويةتى ئةوةى كة‬ ‫شؤرشى ئيسالمى هةناردة بكاتء لة هةنديَك‬ ‫ثيَى دةوتريَت‬ ‫ِ‬ ‫شويَن ثيَطةيةك بؤ خؤى دروست بكات‪.‬‬ ‫لة عيَراقدا دواى جةنطى كويَت‪ ،‬الوازبوونى دةسةآلتى‬ ‫سةدامء بوونى ئابلوقةى ئابوورى لةسةر عيَراق‪ ،‬بووة‬ ‫هؤكاريَكى ب��اشء رةخساندنى بواريَكى طونجاو تاكو‬ ‫تؤر‬ ‫هةنديَك وآلت ض وةك هاوكارى و ض وةك فراوانكردنى ِ‬ ‫َ‬ ‫رايةلةكانى خؤيان لة عيَراقدا ثةل بهاويَن‪ .‬ئيَرانء توركيا‬ ‫و‬ ‫و سوريا و سعوديا لة كاتى جةنطى كويَت تاكو روخانى‬

‫سةدام كة بؤشايةكى طةورة دروستبوو بوو‪ ،‬بة وردى‬ ‫كاريان لةسةر عيَراق كردووةء ئيَستا هةر يةك لةو وآلتانة‬ ‫جةمسةريَكى ضارةنووسى عيَراقيان بةدةستةوةية‪ .‬ئيَستاش‬ ‫لةكاتى ثيَكهيَنانى حكومةتى نويَى عيَراقدا ئةو كةسايةتى و‬ ‫ريَكخراو حيزب و ميديانة زؤرن كة باس لة دةستيَوةردانى‬ ‫ئاشكراى ئةو وآلتانة لة عيَراقدا دةكةنء ئةو سةرضاوانةش‬ ‫ثيَيانواية بةشيَك لة هيَزة عيَراقييةكان ريَطة خؤشكةرن بؤ‬ ‫دةستيَوةردانى دةرةكى‪.‬‬ ‫هةنديَك لة اليةنةكان ثيَيانواية ئيَران هؤكاريَكى سةرةكيى‬ ‫دةستيَوةردانى عيَراقة‪ ،‬ضونكة لة اليةك ئةمريكا بووة بة‬ ‫درواسيَى ئيَرانء لة اليةكى دى بةشيَك لة هيَزة باآلدةستةكانى‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئةوةشدا‬ ‫عيَراق دؤستى زؤر باشى كؤمارى ئيسالمين‪،‬‬ ‫كيَشةى كورد لة هةر دوو وآلتى ئيَرانء عيَراق وادةكات ئيَران‬ ‫بةردةوام ضاوديَريى عيَراق و كوردستان بكات‪ .‬هةروةها‬ ‫َ‬ ‫لةطةل بةشيَك لةو هيَزانة كة كار بؤ‬ ‫هاورا بوونى ئيَران‬ ‫ِ‬ ‫لةناوبردنى ثاشماوةكانى بةعس دةكةن‪ ،‬بةتايبةت ئةوانةى‬ ‫كة ئيَران مةبةستيَيةتى َ‬ ‫خاليَكى ديكةى ضاوديَريكردنى عيَراقى‬ ‫دواى (‪)2003‬ية‪ .‬لة اليةكى ديكةوة ئيَران بةهؤى كردنةوةى‬ ‫ناوةندى بازرطانىء رؤشنبيرى بةشيَوةى ديكة خؤى بةسةر‬ ‫َكراى ئةو خاآلنة بوونةتة هؤكارى ئةوة‪،‬‬ ‫عيَراقدا سةثاندوة‪ .‬تي ِ‬ ‫كة ئاستى دةستيَوةردانةكانى ئيَران لةعيَراقدا ئاشكراتر و‬ ‫زياتر بن‪.‬‬ ‫َ‬ ‫شؤرش لةء خالةدا‬ ‫ئةطةر ئيَران لة ناردنة دةرةوةى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتى ئيسالميى هاوشيَوةى‬ ‫سةركةوتو نةبوبيَت‪ ،‬كة‬ ‫َ‬ ‫هةولى بؤ ئةوة داوة كة طةراكانى‬ ‫خؤى دروست بكات‪ ،‬بةآلم‬ ‫َ‬ ‫دةولةتيية لة ناوضةكة و جيهان بآلوبكاتةوةء‬ ‫ئةو ئايدؤلؤذيا‬ ‫ئةوةش لة ئيَستادا بة روونى دةبينريَت‪ .‬ليَرةدا ثرسيار‬ ‫ئةوةية ئةطةر هيَرشى دةرةكى بكريَتة سةر ئيَران لة ناوضةكة‬ ‫ضى روودةدات؟ ئايا ئالؤزى لة ناوضةكة زياتر دةبيَت‪،‬‬ ‫يان بةهؤى نةمانى ئيَرانةوة خؤرى زؤربةى ئةو دةستء‬ ‫ثيَوةنانة ئاوا دةبيَت و ئارامى بة شيَوةيةكى بةرضاوتر روو‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئةوةشدا كورد لةو هاوكيَشةيةدا‬ ‫لة ناوضةكة دةكات‪.‬‬ ‫َ‬ ‫رؤلى ضى دةبيَتء ضيى دةست دةكةويَت‪ .‬ئيَستا بةشيَك‬ ‫بروايةدان هيَرشى‬ ‫لةو هيَزة ئيَرانيانة كة لة دةرةوةن لةو ِ‬ ‫دةرةكى كردةيةكى باشة‪ .‬هةنديَكى ديكةيان دذى هيَرشى‬ ‫دةرةكين ء عيَراقء ئةفغانستانء تةنانةت يؤطؤسالظيا بة‬ ‫نمونة دةهيَننةوة‪ ،‬كة هيَرشى دةرةكةى زيانى زياتر دةبيَت‬ ‫لة دةستكةوتء لةئةنجامدا ئةو هيَرشة دةرةكيية بةوة‬ ‫َ‬ ‫دةولةتيَكى باآلدةستى وةك ئةمريكا زياتر‬ ‫ليَكدةدةنةوة‪ ،‬كة‬ ‫خؤى بةسةر ناوضةكةدا دةسةثيَنيَت‪.‬‬ ‫* طةمارؤى جوطرافيى سةر ئيَران‬ ‫لة دواى روخانى سؤظيةت رؤذ لة دواى رؤذ هيَزة‬ ‫رؤذئاواييةكان لة ناوضةكةدا روويان لة زيادبوون كردووة‪.‬‬ ‫َكراى ئ��ةو وآلتانة كة لةسةردةمى جةنطى س��ارددا‬ ‫تي ِ‬ ‫هاوثةيمانى رؤذئاوا بوون‪ ،‬ئيَستاش هاوثةيمانى ئةمريكان‪.‬‬ ‫َ‬ ‫نوىء زياترى بؤ‬ ‫جطة لةو‬ ‫دةولةتانة ئةمريكا هاوثةيمانى َ‬ ‫خؤى ثةيدا كردووة‪ ،‬كة ئةفغانستان‪ ،‬ئازةربايجان‪ ،‬جؤرجياء‬ ‫ئؤزبةكستان لة نمونة بةرضاوةكانن‪ .‬ئةمريكا توانيويةتى‬ ‫بة فراوانكردنى هاوثةيمانييةكةى طةمارؤى زياترى ئيَران‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي ‪2010‬‬

‫‪19‬‬


‫بدات‪ .‬لة هةر ضوار الى ئيَرانةوة هيَزى رؤذئ��اوا‪ ،‬يان‬ ‫ئةمريكى‪ ،‬يان ئةو وآلتانة كة بة هاوثةيمان دةناسريَن‬ ‫بوونيان هةية‪ .‬هةر دوو وآلتى عيَراق و ئةفغانستان كة‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫سنوورى زؤر بةرضاويان لة رؤذئاوا و رؤذهةآلت‬ ‫بةريَوة دةضنء بة ثيَى‬ ‫ئيَران هةية بةثيَى ثالنى ئةمريكا ِ‬ ‫ثالنى ئةمريكاش روخ��اون‪ .‬وآلتانى كةنداو ليَوانليَون لة‬ ‫هيَزى هاوثةيمانانء زياتر بة رووى رؤذئاوادا كراونةتةوة‪.‬‬ ‫سةربارى ئةوةى كة توركيا لةم ساآلنةى دوايدا هةنديَك‬ ‫هةنطاوى ثيَضةوانةى رؤذئاواى هاويَشتووة‪ ،‬بةآلم هيَشتا‬ ‫بة هاوثةيمانى رؤذئاوا دةناسريَت نةك ئيَرانء ئاشكراية‬ ‫بى رؤذئاوا ناتوانيَت دريَذة بة بوونى خؤى بدات‪.‬‬ ‫توركيا َ‬ ‫ثاكستانيش هاوثةيمانى ميَذينةى رؤذئاوايةء بةردةوام بؤ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫ضارةسةركردنى كيَشةكانىء ثاراستنى هاوسةنطى‬ ‫هيَندستاندا داواى يارمةتيى لةئةمريكا كردووة‪ .‬ئةمريكاش بة‬ ‫َ‬ ‫موسلمانة ئةتؤميية‬ ‫ئاشكرا و بة نهيَنى هاوكاريى ئةو وآلتة‬ ‫دةكات‪ .‬بةطشتى ئيَستا بةثيَى ئةو ديفاكتؤية كة دةبينريَت‬ ‫بة شيَوةيةكى كردارى ئيَران لة طةمارؤى ئةمريكاداية‪ .‬لة‬ ‫هةرةشةى دةرةكىء دراوسيَكان بوونةتة‬ ‫مانايةكةى ديكةدا ِ‬ ‫مؤتةكةى دةسةآلتى ئيَستاى ئيَران‪.‬‬ ‫* كيَشةى ناوخؤيى‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئةوةى كة ئيَران لةطةمارؤى جوطرافيداية‪ ،‬كيَشة‬ ‫ناوخؤييةكانى ئيَران رؤذ لة دواى رؤذ زياتر دةتةقنةوة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫هةلبذاردنى دةيةمين خولى سةرؤك كؤمارى‪،‬‬ ‫لة دواى‬ ‫كيَشةكانى ناخؤى سيستمى كؤمارى ئيسالميى زؤر زياتر‬ ‫نارةزايةتييةكانى كةروبىء‬ ‫و ئاشكراتر لة جاران تةقييةوةو ِ‬ ‫موسةوى بووة بة طةورةترين قةيرانى ناوخؤى سيستةم‪.‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫خةلكيش رذاونةتة‬ ‫لةطةل قةيرانى ناوخؤى سيستمدا‬ ‫َ‬ ‫سةرجادةكانء خؤثيشاندان لة دذى دةول��ةت دةكةنء‬ ‫دروشمى روخانى ئةو رذيَمة لة شةقامء كؤآلنةكاندا‬ ‫نارةزايةتييةكانى كةروبىء موسةوى‪،‬‬ ‫دةزرنطيَتةوة‪ .‬جيا لة ِ‬ ‫بزوتنةوةى خويَندكارى زانكؤكانى ئيَران‪ ،‬بزوتنةوةى ذنانء‬ ‫رؤلى بةرضاويان لة َ‬ ‫َ‬ ‫هةلطيرساندنى‬ ‫بزوتنةوةى كريَكاران‬ ‫َ‬ ‫نارةزايةتييةكانى ناوخؤى ئيَراندا هةية‪ .‬لةطةل ئةوةشدا‬ ‫ِ‬ ‫بزوتنةوةى رزطاريى طةالنى ئيَران لةطةشةسةندانء لةئيَستادا‬ ‫َ‬ ‫جموجولى بةرضاويان‬ ‫كورد و بةلوض و تارادةيةكيش عةرةب‬ ‫دةولةتيش بؤ ئةوةى‪ ،‬كة خؤى ثي َ‬ ‫َ‬ ‫َثةراندنى‬ ‫هةية‪.‬‬ ‫َدةليَت تي ِ‬ ‫قةيران‪ ،‬زؤر بة شيَوةيةكى دوور لة بنةماكانى ديموكراسىء‬ ‫نارةزايةتىء داواكارييةكانى ناوخؤى‬ ‫مافى مرؤظ وةآلمى ِ‬ ‫داوةتةوةء بةشيَوةيةكى بةربآلو دةستيكردووة بة طرتنء‬ ‫روانانء كوشتنء لةسيَدارةدان‪ ،‬كة لة بيست َ‬ ‫سالى رابردوى‬ ‫َ‬ ‫كؤمارى ئيسالميدا نمونةى نةبووة‪ .‬ضةندين بةلطةنامةء‬ ‫ريسوايى كاربةدةستانيش لة ناو زيندانةكانى ئيَران بآلو‬ ‫بووةتةوةء لةئيَستادا راى طشتيى جيهان زياتر ئاطادارى‬ ‫رووداوةكانى ناوخؤى ئيَرانة‪ .‬داثلؤسينء سةركوتكارييةكان‬ ‫بة رادةيةك زؤرن كة زؤر كةسايةتيى ناوخؤى سيستمء‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةت‬ ‫ئايةتولآلكان دةنطيان بةرز كردوةتةوةء رةخنةيان لة‬ ‫طرتووة‪ .‬كيَشةى ناوخؤييةكانى ئيَران بةرادةيةك قولَ‬ ‫نارةزايةتييانة‬ ‫بووةتةوة‪ ،‬كة كؤمارى ئيسالميى ئيَران ئةو ِ‬ ‫بة مةترسيةكى زؤر سةرةكى بؤ سةر خؤى دةزانيَت‪ ،‬بؤية‬

‫‪20‬‬

‫بة هةموو هيَزةييةوة بةرثةرضةيان دةداتةوةء سةركوتيان‬ ‫َ‬ ‫لةطةل طةمارؤى جوطرافىء نارةزايةتيية‬ ‫دةكات‪ .‬هاوكات‬ ‫َ‬ ‫ناوخؤييةكان ثيَدةضيَت ئيَران كاردانةوةى كؤنترؤل نةكراو‬ ‫لة خؤى نيشان بدات‪ ،‬يان وةك دةسةآلتدارة ديكتاتؤر و‬ ‫تاكرةوةكانى ديكةى جيهان خؤى بسثيَريتة ميَذوو‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫* طةمارؤى ئابوورى‬ ‫ل��ةو كاتةوة كؤمارى ئيسالمى دام���ةزراوة ئةمريكا‬ ‫لةطةل ئيَراندا َ‬ ‫َ‬ ‫هةلثةساردووةء ئةو‬ ‫ثةيوةندييةكانى خؤى‬ ‫ثارةو سةرمايانةى ئيَران‪ ،‬كة لة بانكةكانى ئةمريكادا بوون لة‬ ‫اليةن ئةمريكاوة دةستيان بةسةردا طيراوةء مةزةندة دةكريَت‬ ‫لةو كاتةدا زياتر لة ‪ 24‬ميليار دؤالر بوو بيَت‪ .‬طةمارؤى‬ ‫ئابوورى لة اليةن ئةمريكاو هاوثةيمانةكانييةوة يةكيَك بووة‬ ‫لةو ريَكارانة كة لة دذى كؤمارى ئيسالمى طرتويانةتة بةر‪.‬‬ ‫بةثيَى قؤناغةكان جؤرى طةمارؤ ئابوورييةكان جياواز بوونء‬ ‫هةنديَكيان تاكو ئيَستاش بةردةوامنء هةنديَكيشيان فراونتر‬ ‫كراوة‪ .‬يةكيَك لةو طةمارؤ ئابوورييانة كة خراوةتة سةر‬ ‫ئيَران طةمارؤى ثيَنةدانى تةكنةلؤذياى فرؤكةى طةشتيارى‬ ‫بووة‪ ،‬بةثيَى َ‬ ‫خالةكانى ئةو طةمارؤية ئيَران ناتوانيَت فرؤكةى‬ ‫بكريَت‪ ،‬يان كةرةستةء ئاميَرى طرنط بؤ‬ ‫طةشتيارى‬ ‫َ‬ ‫نوى ِ‬ ‫بكريَت‪ .‬ئةو طةمارؤية بووةتة هؤى ئةوة‬ ‫نؤذةنكردنةوةيان ِ‬ ‫كة سيستمى فرؤكة طةشتياريةكانى ئيَران لة ثاشةكشةدا‬ ‫بنء بةردةوام بة دةست كؤنييةوة ناآلندويانة‪ .‬ئيَرانيش بؤ‬ ‫كرينى فرؤكة‬ ‫ضارةسةركردنى ئةو قةيرانة دةستيكردووة بة ِ‬ ‫كؤنةكانى وآلتان دىء بةتايبةتى توركياء ئيمارات‪ .‬ئيَستاش‬ ‫بةهؤى كؤنيى فرؤكةكانةوة تةمةنى فرؤكةى طةشتيارى لة‬ ‫ئيَران زياد ئاستى ستاندةردى خؤيةتىء ئةوةش وايكردووة‬ ‫ساآلنة ضةند فرؤكةى طةشتيارى لة ئيَران بةهؤى كيَشةى‬ ‫تةكنيكييةوة بكةويَتة خ��وارةوة‪ .‬ئةو طةمارؤية لة اليةن‬ ‫ئةمريكاوة بةسةر ئيَراندا سةثاوة‪ ،‬ضونكة فرؤكةى بوينطى‬ ‫طةشتيارى لة اليةن ئةمريكاوة بةرهةم دَي��ت‪ .‬فرؤكةى‬ ‫طةشتيارى ئةير باس لة اليةن يةكيَتى ئةوروثاوة بةرهةم‬ ‫ديَت بة ثيَى ريَكةوتنى ئةمريكاء ئةورثا ئيَران ناتوانيَت ئةير‬ ‫بكريَت‪ .‬ئةوةى كة بؤ ئيَران ماوةتةوة فرؤكةى‬ ‫باسى َ‬ ‫نوى ِ‬ ‫تؤثؤلؤفء ئيلؤشينى رووسية‪ ،‬بةآلم روسياش بةهؤى‬ ‫نوى‬ ‫قةيرانى ئابوورييةوة ناتوانيَت وةك ثيَويست فرؤكةى َ‬ ‫بةرهةم بهيَنيَت يان تةكنةلؤذياى نويَيان تيَدا بةكار بهيَنيَت‪.‬‬ ‫طةمارؤ ئابوورييةكان لة رووى سةرمايةطوزاريى دةرةكىء‬ ‫تةكنةلؤذيا و بةرهةمهيَنانى نةوتء كةرتى ثيشةسازيية‬ ‫ستراتيذييةكانةوة كاريطةريى زؤريان لةسةر ئابوورىء‬ ‫َثةراندنى‬ ‫ذيانى سياسيى ئيَران دروستكردوة‪ ،‬ضونكة بؤ تي ِ‬ ‫ئةو قةيرانانة ضةند كةسايةتىء ناوةنديَكى ئيَران دةستيان‬ ‫بازار و ذيانى ئابووريدا طرتووةء زؤربةى كةرتةكان‬ ‫بةسةر‬ ‫ِ‬ ‫رادةستى سوثاى ثاسدرانء بونيادى موستةزعةفينء‬ ‫جانبازانء ضةند ريَكخراويَكى تر كراوةء ئةوانيش لة ريَطة‬ ‫ناوباوةكانةوة كار بؤ طةورةكردنى خؤيان دةكةن تاكو‬ ‫َ‬ ‫هةموو ذيانى سياسىء ئابوورى َ‬ ‫لةكؤنترؤلدا‬ ‫خةلكى ئيَرانيان‬ ‫تؤرى سةيرى ئابووى كة‬ ‫بيَت‪ .‬ئةوةش وايكردوة ضةندين ِ‬ ‫بة ثيَى ثيَورة جيهانيةكان بة مافيا دةناسريَن دةست بةسةر‬ ‫ئابوورى ئيَراندا بطرن‪ .‬لةئيَستادا زؤربةى داهاتى ئيَران بؤ‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي‪2010‬‬


‫كاروبارى سوثاو بةرهةمهيَنانى ضةكء موشةكء طةشة‬ ‫ثيَدانى بوارى سةربازى خةرج دةكريَت‪ .‬ئةوةش وايكردووة‬ ‫َ‬ ‫خةلكى ئيَران زؤر قورس بيَتء ريَذةيةكى‬ ‫كة طوزةرانى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بةرزى بيَكارى بالى بةسةر طؤمةلطاى ئيَراندا كيَشاوة‪ ،‬كة‬ ‫بيَطومان ثشكى زؤر بةر رؤذهةآلتى كوردستان كةوتووةء‬ ‫خةلكى ئةو شارانةى كة لةسةر سنوورن بة َ‬ ‫َ‬ ‫كؤلبةرى ذيانى‬

‫لى ناثاريَزيَت ساآلنة‬ ‫خؤيان دابين دةكةنء ئيَرانيش دةستيان َ‬ ‫كؤلبةرانة كة ناضارن بة َ‬ ‫ذمارةيةكى زؤر لةو َ‬ ‫كؤلبةرى ذيانى‬ ‫خؤيان دابين بكةن دةكوذيَت‪ ،‬هةر بةوةشةوة نةوةستاوةء‬ ‫كةمينى شةوانةيان بؤدادةنيَنء مةيدانى مينيان لةسةر‬ ‫داوى يةكيَك لةو‬ ‫سنورةكان بؤ دروست دةكةن تاكو بكةونة‬ ‫َ‬ ‫تؤرانة كة بؤ ليَسةندنةوةى ذيانى َ‬ ‫خةلكيان داناوة‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫طةمارؤى ئابووريى ئةمجارة لة دذى ئيَران قورسترين‬ ‫طةمارؤى ئابووريية‪ ،‬كة لةدذى كؤمارى ئيَسالمى ثةسةند‬ ‫دةطةريَتةوة‬ ‫كرابيَت‪ .‬هؤكارى طةمارؤى ئابوورى ئةمجارة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطى‬ ‫بؤ سةركيَشييةكانى ئيَران لة بةرامبةر داواكارى‬ ‫َ‬ ‫َودةولةتيدا بؤ راوةستاندنى ثيتاندنى يؤرانيؤم‪ .‬كاتيَك‬ ‫ني‬ ‫َ‬ ‫بريارةكةى ثةسةند كرد‬ ‫ة‬ ‫طةآلل‬ ‫ئةمريكا‬ ‫َسى‬ ‫ي‬ ‫كؤنطر‬ ‫ِ‬ ‫ئةرى كرا‪ .‬ثاش ئةوةش يةكيَتى‬ ‫يةكراست لة اليةن ئؤباماوة‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫َكراى دةنطى وةزيرانى دةرةوة‪ ،‬يةكيَتييةكةيان‬ ‫ئةوروثا بة تي ِ‬ ‫ثيَبةنديى خؤى بة طةمارؤ خستنة سةر ئيَران راطةياند‪ ،‬كة‬ ‫ئةمة قورسترين طةمارؤية لة اليةن ئةوروثييةكانةوة لة دذى‬ ‫بريارى ليَدرا بيَت‪ .‬جطة لةوةش روسياو ضين لة هةنديَك‬ ‫ئيَران ِ‬ ‫َ‬ ‫دةربريوة بؤ سةثاندنى طةرمارؤى‬ ‫خالدا ئامادةيى خؤيان‬ ‫ِ‬ ‫ئابوورى بةسةر ئيَرانداء ئةوةش نيشانةى جدى بوونى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َودةولةتيية بؤ تةنطاوكردنى ئيَرانء‬ ‫كؤمةلطةى ني‬ ‫ويستى‬ ‫َ‬ ‫ثاشةكشةكردن بة هةلويَستةكانى‪ .‬هةر ئةو طةمارؤ ئابوورية‬ ‫بةوة نةوةستاوة ذاثؤنيش ئامادةطيى خؤى راطةياندووة بؤ‬ ‫سةثاندنى طةمارؤى ئابوورى بةسةر ئيَراندا‪ .‬روسياو ضين‬ ‫هةمو كات ثشتيوانييان لة ئيَران كردووة‪ ،‬بةآلم ئةمجارة‬ ‫بةالى رؤذئ��اوادا شكانديانةوة‪ ،‬ذاثؤنيش لة زؤر بوارى‬ ‫بةرهةهيَنانى نةوتء طازدا زؤر هاوكاريى ئيَرانى كردووة‪،‬‬ ‫بةآلم تا ئيَستا ذاثؤن لة ضةند ثرؤذةيةكى ستراتيذى بوارى‬ ‫وةزةدا كشاوةتةوة‪.‬‬ ‫طةمارؤكانى ئةمجارة زؤر ب��وارى طرتووةتةوة‪ ،‬كة‬ ‫سةرمايةطوزراى بوارى وةزة بةتايبةتى بةرهةميَنانى نةوتء‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئةوةشدا هاتوضؤى ذمارةيةكى‬ ‫طاز دةطريَتةوة‪.‬‬ ‫بةرضاو لة كاربةدةستانى كؤمارى ئيسالميى ئيَران بؤ‬ ‫دةرةوةى ئيَران قةدةغة كراوةء خزمةتطوزاريى فرؤكةوانى‬ ‫بة فرؤكة طةشتياريةكانى ئيَران ثيَشكةش ناكريَتء ريَطا‬ ‫بة فرؤكة طةشتياريةكانى ئيَران نادريَت لة فرؤكةخانةكانى‬ ‫ئةوروثادا بنيشنةوةء هيض فرؤكةخانةيةكيش بةنزين بة‬ ‫فرؤكة ئيَرانييةكان نافرؤشيَت‪ .‬هةر ذمارة بانكييةك كة لة‬ ‫برى ثارةكةى‬ ‫اليةن ئيَرانييةكانةوة لة ئةورثا بكريَتةوة ئةطةر ِ‬ ‫لة ضل هةزار يؤرؤ زياتر بيَت ريَطاى ثيَنادريَتء لي َ‬ ‫َكؤلينةوةى‬ ‫َ‬ ‫كرينى بةرهةمة نةوتييةكانى ئيَران‬ ‫ليَدةكريَت‪،‬‬ ‫لةطةل ئةوةشدا ِ‬ ‫زؤر كةمبووةتةوةء ريَطا نادريَت هيض وآلتيَك بةنزين بة ئيَران‬ ‫بفرؤشيَت‪ ،‬ضونكة لةسةدا ضلى بةنزينى ئيَران لة دةرةوة‬ ‫َ‬ ‫لةطةل بةرفراون بوونى طةمارؤكاندا‬ ‫دةكردريَت‪ .‬هاوكات‬ ‫ِ‬

‫كؤمثانياى تويؤتاش رايطةياندوة ئيدى ئؤتؤمبيَل بة ئيَران‬ ‫نافرؤشيَت‪ ،‬ئةوةش لةكاتيَكداية كة داوا لة كؤمثانياكانى‬ ‫بةرهةمهيَنانى ئؤتؤمبيَل نةكراوة ئؤتؤمبيَل بةئيَران نةفرؤشن‪.‬‬ ‫َكراى ئةو طةمارؤ ئابووريانة لةئاستى ستراتيذيدا ئابوورى‬ ‫تي ِ‬ ‫سركردوةء لةئيَستاشةوة كاريطةرى لةسةر طوزرانى‬ ‫َرانى‬ ‫ئي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫خةلكى ئاساى داناوةء هةآلوسانى ئابوورى زياديكردووةء‬ ‫كةروبىء موسةوى رةخنةى‬ ‫ريَذةى بيَكارى بةرز بووةتةوة‪ِ .‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتى ئيَستاى‬ ‫دةولةت طرتوة‪ ،‬كة سياسةتةكانى‬ ‫زؤريان لة‬ ‫ئيَران هؤكارى سةرةكيى ئةو قةيرانةية‪.‬‬ ‫طؤرينى بالَيوزةكان‬ ‫* ِ‬

‫َ‬ ‫لةطةل رووداوةك��ان��ى ناوضةكةء كشانةوةى‬ ‫هاوكات‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫برياريدا باليَوز‬ ‫ئةمريكا‬ ‫ةتى‬ ‫دةول‬ ‫َراقدا‪،‬‬ ‫ي‬ ‫ع‬ ‫لة‬ ‫ئةمريكا‬ ‫هيَزةكانى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫بطؤريَتء لةو ضوارضيَوةيةشدا‬ ‫َراق‬ ‫ي‬ ‫ع‬ ‫لة‬ ‫َل‬ ‫ي‬ ‫ه‬ ‫َر‬ ‫ي‬ ‫كريستؤف‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫جيمز جيفرى وةك باليَوزى نويَى وياليةتة يةكطرتوةكانى‬ ‫ئةمريكا لة عيَراق دةست بةكاربوو‪ ،‬سةربارى ئةوةى‬ ‫كة جيمز جيفرى ديثلؤماتكاريَكى بةئةزمونةء ئاشنايى‬ ‫بةرضاوى لةسةر ناوضةكة هةية‪ ،‬يةكيَك لة بةرثرسياريةتيية‬ ‫ثيَشوةكانى سةرؤكايةتيكردنى ئةو تيمة بووة‪ ،‬كة كاريان‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئةوةى كة دانانى‬ ‫لةسةر سياسةتةكانى ئيَران كردووة‪.‬‬ ‫طؤرانكارييةكى ئاسايى سةير دةكريَت‬ ‫جيمز جيفرى وةك‬ ‫ِ‬ ‫لة ذيانى ديثلؤماسى وةزارةتى درةوةدا‪ ،‬بةآلم يةكيَك لة‬ ‫هؤكارةكانى دانانى كةسيَكى بة ئةزمون كة ثيَشتر ضاوديَريى‬ ‫دةطةريَتةوة كة ئاستى‬ ‫سياسةتةكانى ئيَران بووة بؤ ئةوة‬ ‫ِ‬ ‫دةستيَوةردانةكانى ئيَران لةعيَراق كةمبكاتةوةء ريَوشويَنى‬ ‫طؤرةثانى‬ ‫ثيَويست بةرامبةر بة كاريطةرى ئيَران لةسةر‬ ‫ِ‬ ‫سياسيى عيَراق بطريَتةبةر‪ ،‬ضونكة ئيَستا زؤر كةسايةتى‬ ‫طؤرةثانى عيَراق بةئاشكرا باسى‬ ‫و اليةنى سياسيى‬ ‫ِ‬ ‫دةستيَوةردانى ئيَران لةكاروبارى ناخؤى عيَراقدا دةكةن‪.‬‬ ‫طؤرينى َ‬ ‫َ‬ ‫باليَووزى ئةمريكا لة عيَراق‪،‬‬ ‫لةطةل‬ ‫هاوكات‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫طؤرى و لة جيَطةى كازمى قومى‬ ‫ئيَرانيش باليَوزى خؤى‬ ‫ِ‬ ‫فةر داناوة‪ ،‬كة بة يةكيَك لة سةركردةكانى‬ ‫حةسةن داناى ِ‬ ‫سوثاى قودس دةناسريَت‪ .‬سوثاى قودس ئةزمونيَكى زؤرى‬ ‫لة دروستكردنى ريَكخراوى سةربة ئيَرانء لةونابردنى‬ ‫فةر لة سةرةتاى دةست‬ ‫نةيارانى ئيَران لة دةروة هةية‪ .‬داناى ِ‬ ‫بةكار بوونيدا خواستى بة ليَدوانيَك بةشيَك لةنةيارةكانى‬ ‫كؤمارى ئيسالمىضاوترسيَن بكاتء وتى ئةوكةسةى َ‬ ‫بليَت‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي ‪2010‬‬

‫‪21‬‬


‫ئيَران دةست لةكاروباى عيَراق وةردةدات دةيدةمة دادطة‪.‬‬ ‫واتة نابيَت كةس َ‬ ‫بليَت ئيَران دةست لة كاروبارى عيَراق‬ ‫وةردةدات‪ ،‬لةراستيدا ئيَران زؤربةى عيَراق بة هى خؤى‬ ‫دةزانيَت‪ ،‬بؤية ئةوةى كة دةيكات بة دةستيَوةردانى نازانيَت‪،‬‬ ‫بةآلم سةربارى ئةوةش ضةند ثةرضةكرداريَك بةرامبةر ئةو‬ ‫طؤرانكارييةكانى‬ ‫فةر دروستبوو‪ .‬بيَطومان ِ‬ ‫ليَدوانةى داناى ِ‬ ‫عيَراق لةكاتى كشانةوةى هيَزةكانى ئةمريكا و ثاش‬ ‫كشانةوةى هيَزةكانى ئةمريكا ئامادةكارى زؤرى دةويَت‬ ‫كة ئيَرانء ئةمريكا‪ ،‬توركياء سوريا و سعوديا بة باشى‬ ‫طؤرانكاريانةش لةكاتيَكداية‬ ‫خؤيانى بؤ ئامادة دةكةن‪ .‬ئةو‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫هيَشتا حكومةتى عيَراق ثاش ثيَنج مانط لة هةلبذاردنةكان‬ ‫دةطةريَتةوة بؤ‬ ‫ثيَكنةهاتووةء هؤكاريَكى سةرةكيشى‬ ‫ِ‬ ‫سيخوريةكانى‬ ‫ة‬ ‫تور‬ ‫دةستيَوةردانى دةرةك��ىء ملمالنيَى‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫طؤرةثانى عيَراق‪ .‬جطة لة دةستيَوةردانى كاروبارى‬ ‫ِ‬ ‫ناوخؤى عيَراق‪ ،‬ئيَران بةنيازة لة عيَراقدا زيانى طةورة بة‬ ‫بةرذةوةنديةكانى ئةمريكا بطةيةنيَتء هاوكاتيش ثيَطةيةكى‬ ‫ئابوورى بؤ خؤى دروست بكات‪ ،‬ضونكة ئيَستا ئيَران لة‬ ‫رووى ئابوورييةوة لة قةيرانيَكى طةورةداية‪ .‬ثيَشتريش ئيَران‬ ‫دةستى بةسةر ضةند بيرة نةوتيَك لة ناوضةى فةكةى خوارى‬ ‫عيَراقدا طرتبوو‪ ،‬كة مةبةستى ئيَران ئةوةية ئةو بيرة نةوتيانة‬ ‫لةباتى قةرةبووى جةنطى ئيَرانء عيَراق وةربطريَت‪ ،‬ضونكة‬ ‫ئيَران قةرةبوى زيانةكانى جةنطى ئيَرانء عيَراق بة ميليارها‬ ‫دؤالر مةزةندة دةكات‪ ،‬ئةطةر ئيَران بتوانيَت وةك كويَت‬ ‫قةرةبوو وةربطريَتةوة ئةوة دةتوانيَت هةناسةيةك بةبةر‬ ‫ئابووريةكةيدا بكاتةوة‪ .‬تا ئيَستاش ضةند كاربةدةستيَكى‬ ‫ئيَرانى بؤضونى جؤراجؤريان سةبارةت بة وةرطرتنةوةى‬ ‫قةرةبو لة عيَراق باس كردووة‪ ،‬كة يةكيَك لةو بؤضوونانة‬ ‫ئةوةية عيَراق بؤ ماوةيةكى دوور و دريَذ رؤذانة يةك مليؤن‬ ‫بةرميل نةوتى خؤى بؤ ئيَران بفرؤشيَت‪ .‬طةرضى بةشيَك لةو‬ ‫ليَدوانانة وةك كارتيَكى طوشار لة دذى ئةمريكا و ئةو هيَزانة‬ ‫دةطوتريَت كة ملكةضى ئيَران نين‪ ،‬بةآلم ناكريَت داطيركردنى‬ ‫بيرة نةوتييةكانى فةكةء داواى قةرةبوو و دةستوةردانى‬ ‫ئيَران لة كاروبارى عيَراق بة وردى لةبةرضاو نةطيريَن‪.‬‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئةوانةشدا دو فاكتةرى ديكة بؤ ئيَران لة عيَراقدا‬ ‫طرنطة كة يةكيَكيان فاكتةرى شيعةيةء ئةوى ديكةيان فاكتةرى‬ ‫كوردة‪ .‬فاكتةرى شيعة بؤ ئيَران وةك هاوثةيمانييةء دةتوانيَت‬ ‫لةو فاكتةرة بؤ بةهيَزبوونى ثيَطةى خؤىء كاريطةرى لةسةر‬ ‫وآلتانى كةنداو و عةرةب سوود وةربطريَت‪ .‬فاكتةرى كورد‬ ‫بؤ ئيَران بة ثيَضةوانةية‪ ،‬ئيَران بةهيَزبوونى كورد لة عيَراق بة‬ ‫مةترسى بؤ سةر خؤى دةزانيَتء دةيةويَت كورد لة عيَراقدا‬ ‫بةالوازى بميَنيَتةوة‪ ،‬ضونكة كاتيَك كورد لة عيَراق مافى‬ ‫زياتر بة دةست بهيَنيَت ئةوة كاريطةرى لةسةر جوآلنةوةء‬ ‫هؤشيارى بةدةستهيَنانى مافى ك��ورد لة رؤذهةآلتى‬ ‫كوردستان بةرزتر دةبيَتة‪ .‬طةرضى ئيَران وةك توركيا بة‬ ‫روونى َ‬ ‫نةطةريَنةوة سةر‬ ‫دابراوةكان‬ ‫ِ‬ ‫ناليَت كةركوك و ناوضة ِ‬ ‫لةنةطةراندنةوةى ئةو ناوضانة بؤ‬ ‫هةريَمى كوردستان‪ ،‬بةآلم‬ ‫ِ‬ ‫سةر هةريَمى كوردستان سياسةتى ئيَران وةك بةريتانيا‬ ‫نةطةراندنةوةى ناوضة‬ ‫و سعوديا‪ ،‬كة لة ذَي��رةوة كار بؤ‬ ‫ِ‬ ‫دابراوةكانى كوردستان دةكةن‪ .‬بةو ثيَية بيَت ئيَران بةمزوانة‬ ‫ِ‬

‫‪22‬‬

‫دةستبةردارى عيَراق نابيَت‪.‬‬ ‫* كوردء داهاتوى طريمانى رووداوةكانى ئيَران‬ ‫بةثيَى ليَدوانى سياسييةكان بيَت ئيَران رؤذيَك لة رؤذان‬ ‫لةاليةن رؤذئاواوة ليَى دةدريَت‪ ،‬بةآلم بؤضوونى ليَدانى ئيَران‬ ‫ضةند ليَكدانةوةيةك َ‬ ‫هةلدةطريَـت‪ .‬ئةمريكا ئيَستا لة عيَراق و‬ ‫ئةفغانستاندا ضةقيوةء نةيتوانيوة ئةو دوو وآلتة جيَطير بكات‪،‬‬ ‫َ‬ ‫دةولةتيَكى تةواو دؤستى خؤى لةو دوو‬ ‫يان بةالنيكةمةوة‬ ‫وآلتةدا جيَطير بكات‪ .‬ئةطةر ئةمريكا بيةويَت لةئيَران بدات‬ ‫دراوسى يةك‪ ،‬ناجيَطير دةبن‪ .‬لةو‬ ‫سى وآلت‪ ،‬كة دةبنة‬ ‫َ‬ ‫ئةوة َ‬ ‫سى وآلتة قورس دةبيَت‪.‬‬ ‫ئةو‬ ‫ئاسايشى‬ ‫دابينكردنى‬ ‫كاتةدا‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئةوةشدا ئةمريكا بووة بة ذيَر خةرجييةكى زؤرةوة‪ ،‬كة‬ ‫ساآلنة بؤ مانةوةى هيَزةكانى لة عيَراق و ئةفغانستان دابينى‬ ‫دةكاتء تاكو ئيَستا نةيتوانيوة لة رووى ئابوورييةوة ئةوةى‬ ‫شةرانة خةرجى‬ ‫كة لة طيرفانى باجدةرانى ئةمريكى بؤ ئةو‬ ‫ِ‬ ‫بطةريَنيَتةو جيَطاى خؤى‪ ،‬هيض ئةوةى نةكردووة‪،‬‬ ‫كردووة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫بةلكو بةردةوام لة خزنةى وآلتةكةى ثارة بؤ سةقامطيركردنى‬ ‫ئةفغانستانء عيَراق خةرج دةكات‪ .‬ئةطةر باسى ئةوةش بكةين‬ ‫كة ئةمريكا زل ئابوورىء زلهيَزى ئيَستاى جيهانة لة رووى‬ ‫ئابوورييةوة تووشى قةيرانيكى ئةوتؤ نابيَت‪ ،‬ئةوة لة روى‬ ‫ئامادةكاريةكانى ئؤثؤزيسيؤنى ئيَرانيةوة هيض كاريَكى ئةوتؤ‬ ‫نابينريَت‪ ،‬كة ئاماذة بؤ دروستكردنى حكومةتيَكى جيَطرةوةى‬ ‫ئيَستاى ئيَران بكات‪ ،‬ضونكة ئؤثؤزيسيؤنى ئيَران لة دةورى‬ ‫يةك كؤنةبوونةوتةوة تاكو ثالنيَكى تؤكمة بؤ داهاتوى ئيَران‬ ‫ديارى بكةن‪ .‬ئيَستا ئؤثؤزيسيؤنى ئيَرانى بةسةر ضةند‬ ‫َ‬ ‫بالء بةرةيةكدا دابةش دةبنء كةمتر ثيَكةوة كار دةكةنء‬ ‫ئةو ب� َ‬ ‫�ةرى يةكتر دةك��ةن‪ .‬ئةوةش‬ ‫�الء طروثانة زياتر ش� ِ‬ ‫وايكردووة ثةرتةوازةييةك بة رووخسارى ئؤثؤزيسؤنى‬ ‫ئيَرانيةوة ديار بيَت‪ .‬ثيَدةضيَت هيَشتا ئةمريكاش بةنياز نةبيَت‬ ‫ئؤثؤزيسيؤنةكانى ئيَران لة دةورى يةك كؤبكاتةوة‪ ،‬ضونكة‬ ‫بريَك ثارةى وةك هاوكارى بؤ ئؤثؤزيسيؤنةكان‬ ‫تةنها ِ‬ ‫َ‬ ‫ديارى كردوة‪ ،‬كة ئةوةش نابيَتة خالى جيَطرةوة بوونى‬ ‫َ‬ ‫دةولةتى داهاتوو‪ .‬كاتيَك هاوثةيمانان خواستيان لةعيَراق‬ ‫طؤرةثانى‬ ‫بدةن‪ ،‬كؤبوونةوةيان بؤ هيَزة سةرةكييةكانى‬ ‫ِ‬ ‫عيَراق ريَكخستء تا رادةيةك نةخشةى حكومةتى دواى‬ ‫َ‬ ‫بةكى بسثيَردريَت‪ .‬لةو‬ ‫رؤل‬ ‫دارشت‪ ،‬كة ئةرك و‬ ‫َ‬ ‫سةداميان ِ‬ ‫كؤبوونةوةكةى بؤنى َ‬ ‫ئةلمانيا دوو هيَزةى سةرةكيى كورد‬ ‫لةو كاتةدا بةهاوكارى ئةمريكاو هاوثةيمانانء ئؤثؤزيسيؤنى‬ ‫ديكةى سةدام خؤيان بؤ دواى روخانى سةدام ئامادة كرد‪،‬‬ ‫بةآلم ئيَستا ريَكخستنى كؤبوونةوةى لةو شيَوة كة مةبةستى‬ ‫دروستكردنى جيَطرةوةيةك بؤ حكومةتى داهاتو لة ئيَراندا‬ ‫بيَت لة اليةن ئةمريكاوة كارى بؤ نةكراوة‪ .‬طرنطيى ئةو‬ ‫كؤبوونةوةية لةوةداية كة داهاتوى ئيَران بة ض شيَوةيةك‬ ‫بةريَوةببريَت‪ .‬طةالنى ئيَران لة ض ضوراضيَوةيةكةدا خؤيان‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتى ناوةندى لة اليةن ض هيَزطةليَكةوة‬ ‫بةريَوة ببةن‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫بةريَوة ببريَت‪ .‬سيستمى دواى كؤمارى ئيسالمى ضؤن بيَتء‬ ‫ِ‬ ‫ض بةرنامةيةك بؤ ضارةنووسى طةالنى ئيَران دابنريَتء كةم‬ ‫نةتةوةكانء ئايينء ئايينزاكان َ‬ ‫رؤليان ضى بيَت‪ .‬ئةطةر طريمانة‬ ‫لةسةر ئةوة بيَت‪ ،‬كة لة ئيَران بدريَت ئةوة دروست نةكردنى‬ ‫حكومةتى جيَطرةوة َ‬ ‫ئةلقةيةكى ونبووى زنجيرةكةية‪ ،‬يان‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي‪2010‬‬


‫ئةطةر حكومةتى جييَطرةوةش رانةطةيةنريَت‪،‬‬ ‫َ‬ ‫كؤمةليَك‬ ‫ئةوا ثيَويستة ئؤثؤزيسيؤن لةسةر‬ ‫َ‬ ‫خالى سةرةكى ريَكبكةون كة نةتةوةكانء‬ ‫َ‬ ‫هةموو الينةكان مافى يةكدى قبول بكةنء‬ ‫ئةوة نةهيَ‬ ‫َلنةوة بؤ دواى روخانى كؤمارى‬

‫ئيسالمى‪.‬‬ ‫طريمانةيةكى ديكة بؤ ليَدانى ئيَران‬ ‫نةروخيَت ئاراميى‬ ‫ئةوةية تاكو ئيَران‬ ‫ِ‬ ‫لة عيَراقء ئةفغانستاندا ناضةسثيَت‪ .‬بة‬ ‫ليَدانى ئيَران دةستيَوةردانةكانى ئيَران لة‬ ‫كاروبارى وآلتانى ديكة ناميَنيَتء دةستء‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئيَراندا خؤريان ئاوا‬ ‫ثيَوةنةكانيشيان‬ ‫دةبيَت‪ .‬ئةم طريمانةية زؤر طرنطةء ثيَدةضيَت‬ ‫بة ليَدانى ئيَران سةقامطيرى لة عيَراقء‬ ‫ئةفغانستان بضةسثيَت‪ ،‬يان دةستيَوةردةريَكى‬ ‫سةرةكى لة كاروبارى ئةو وآلتانةدا نةميَنيَت‪.‬‬ ‫بؤ ضةسثاندنى ئاشتى لة عيَراق و ئةفغانستان ثاش ئةوةى‬ ‫دةستيَوةردانى دةرةكى نةما ثيَويستة لةناوخؤى ئةو وآلتانةدا‬ ‫مافة ديموكراسييةكان بؤ ثيَكهاتةكانى ناوخؤيان بضةسثيَننء‬ ‫لةء رووةشةوة ئارامى جيَطير بكةن نةك اليةنيَك بيةويَت َ‬ ‫بال‬ ‫شةريَكى ناوخؤيى‬ ‫بةسةر هةموو وآلتةكةدا بطريَتء ئةوسا‬ ‫ِ‬ ‫دروست بيَتةوة‪ .‬بابةتى سةقامطيرى لة عيَراقء ئةفغانستان‬ ‫رةهةندنى دةرةك��ى ء ناوخؤيى هةية‪ ،‬كة ثيَويستة ئةو‬ ‫رةهةندانة لةبةرضاو بطيريَن‪ .‬ئةطةر سبةى كورد مافةكانى‬ ‫نةطريَنةوة سةر هةريَم‪،‬‬ ‫دابراوةكان‬ ‫كةمبكريَتةوةء ناوضة‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫طومانى تيَدا نيية كورد دةستبةردارى مافةكانى نابيَت‪.‬‬ ‫كورد وةك ثيَكهاتةيةكى سةرةكيى ئيَران‪ ،‬ئةطةر بتوانيَت‬ ‫َ‬ ‫لةطةل هيَزةكانى ديكةى ئيَرانيدا ريَبكةويَتء مافةكانى كورد‬ ‫طةرةنتى بكات‪ ،‬ئةوة لة كاتى ليَدانى ئيَراندا ئيَمة وةك كورد‬ ‫زةرةرمةند نابين‪ ،‬بةآلم ئةطةر كار بؤ ضارةنووسى داهاتوى‬ ‫َ‬ ‫دةولةتى ئيَستادا‬ ‫كورد نةكريَت ئةوة كورد لة ثاش روخانى‬ ‫رووب��ةرووى قةيرانى زؤر دةبيَتةوة‪ .‬بؤية ئةركى زؤر‬ ‫دةكةويَتة سةرشانى هيَزة كورديةكان كة خؤيان لة رووى‬ ‫ريَكخستنةوة زياتر ئامادة بكةن‪ ،‬بةرنامةء ثرؤذةيان ثيَبيَتء‬ ‫ضوارضيَوةى مافةكانى كورد ديارى بكةن‪ ،‬لة رووى سنوورى‬ ‫جوطرافييةوة كار لةسةر مافةكانى كورد بكةنء ثرؤذةيان بؤ‬ ‫ئةو ناضانة هةبيَت كة كورد و نةتةوةكانى ديكة ثيَكةوةن‪.‬‬ ‫كورد بة روخانى كؤمارى ئيسالمى هيض زيانيَكى ستراتيذيى‬ ‫ثيَناطات‪ ،‬ضونكة لة ئيَستادا هيض مافيَك بة كورد نةدراوة‬ ‫كة كورد دذى ليَدانى دةرةكى بيَت‪ .‬تاكو كؤمارى ئيسالمى‬ ‫بميَنيَت هيض ئاسؤيةك نابينريَت كة ناوضة كورديةكان‬ ‫طةشة بكةنء ثرؤذةى ستراتيذييان تيادا دروست بكريَت‪.‬‬ ‫ئةطةريش ئيَران بيةويَت طةشة بةناوضة كورد نشينةكان‬ ‫بداتء مافة سياسىء نةتةوةيةكانى كورد نةدات ئةوة كورد‬ ‫َ‬ ‫دةولةتة هةبيَت‪ ،‬ضونكة كورد لة‬ ‫ناتوانيَت هيض ئؤميَديكى بةو‬ ‫رووى نةتةوةيى‪ ،‬ئابوورى‪ ،‬سياسيى‪ ،‬كؤمةآليةتى‪ ،‬مةدةنىء‬ ‫كولتورييةوة مافةكانى خؤى دةويَت نةك تةنها يةك بوار‪.‬‬ ‫ئازاديى سياسى‪ ،‬ئازاديى حيزب‪ ،‬ئازاديى ريَكخراو دةزطاكانى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلى شارستانىء ئازاديى ميديا بةشيَكى سةرةكيى‬

‫داواكانى كوردة بؤ ثيَشةرؤذى كوردستانء ثيَشكةوتنى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى كوردستان بةرةو ديموكراسى‪ .‬بةثيَى ئةزمونى‬ ‫بنةرةتيية‬ ‫حوكمرانى كؤمارى ئيسالمىء ئةو دةستوورة‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫كة نوسراوة كورد ناتوانيَت لة ضوارضيَوةى ئةو سيستمةدا‬ ‫مافةكانى خؤى بةدةست بهيَنيَت‪ .‬طةرضى ئةو بؤضونة لة‬ ‫ئاراداية كة ليَدانى دةرةكى دةبيَتة هؤى قةيرانء ناسةقامطيرى‬ ‫ئاسايش لة ئيَران‪ ،‬بةآلم مانةوةى ئةو سيستمةش سةرتاثاى‬ ‫قةيرانء نةبوونى ئاسايشة بؤ كورد و طةالنى ديكةى ئيَران‪.‬‬ ‫ئةطةر باس لةسةر مانةوةء نةمانى ئةو سيستمة بيَت ئةوة‬ ‫طومانى تيَدا نيية نةمانى لةبةرذةوةنديى كوردة‪ ،‬بةآلم طرنط‬ ‫ئةوةية كورد خؤى ضؤن ريَكبخات بؤ رووبةرووبوونةوةى‬ ‫طؤرانكارى‬ ‫رووداوةكان‪ .‬ئةطةر لة روانطةيةكى ديكةوة باس لة ِ‬ ‫لة ئيَراندا بكريَتء ئةوة بخريَتة روو‪ ،‬كة بة هيَزى رزطارىء‬ ‫طؤرينى سيستم‬ ‫َرانة لة ناو خؤى ئيَران كار بؤ‬ ‫ِ‬ ‫شؤرشطي ِ‬ ‫ِ‬ ‫بكريَت‪ ،‬ئةوة طومانى تيَدا نيية بؤضوونيَكى طرنطةء ثيَويستة‬ ‫كؤمةلطايةك لة اليةن َ‬ ‫َ‬ ‫طؤرينى‬ ‫بريار بؤ‬ ‫هةر‬ ‫ِ‬ ‫خةلكةكةيةوة ِ‬ ‫ضارةنووسى خؤى بدات‪ ،‬بةآلم لة ئيَستادا ئؤثؤزيسيؤنى‬ ‫بنةرةتى سيستمةكة بكاتء‬ ‫طؤرينى‬ ‫ِ‬ ‫ئيَرانى دةتوانيَت كار بؤ ِ‬ ‫بةبى ئةوةى‬ ‫ئةو تواناية هةية كة بةرةنطارى سيستم بيَتةوة‬ ‫َ‬ ‫كة ثيَويستى بة ثشتيوانى دةرةكى بيَت؟‪ .‬ثيَمواية هيَزى‬ ‫ناوخؤى ئيَرانء ثشتيوانى جيهانى لة داواكانى طةالنى ئيَران‬ ‫ثيَكةوة َ‬ ‫رؤلى كاريطةريان دةبيَت بؤ دياريكردنى ضارةنووسى‬ ‫داهاتوى ئيَران‪.‬‬ ‫لةم هةلومةرجةى ئيَستادا كة لة باكورى كوردستان‬ ‫خةبات بة هةموو شيَوازةكانيةوة بةردةوامةء زؤرتر كيَشةى‬ ‫كورد بة جيهان ناسيَنراوةء لة باشوورى كوردستانيش‬ ‫كورد توانيويةتى بةشيَك لة مافةكانى بةدةست بهيَنيَت‪ ،‬ئةوا‬ ‫طؤرانكارييةك لة ئيَراندا كورد دةتوانيَت‬ ‫بة روودانى هةر‬ ‫ِ‬ ‫دةستكةوتى باش بؤ خؤى بة دةست بهيَنيَت ء زياتر ثيَداطرى‬ ‫لةسةر مافةكانى خؤى بكات‪ .‬هةلومةرجى ئيَستاى ناوضةكة‬ ‫َرينة كة‬ ‫بؤ كوردى رؤذهةآلت دةرفةتيَكى باشء تةنانةت زي ِ‬ ‫طؤرانكارى رووداوةكانى ئيَران ئامادة بكاتء تةنها‬ ‫خؤى بؤ ِ‬ ‫ضاوةروان نةبيَت‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫***‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي ‪2010‬‬

‫‪23‬‬


‫حزبي كوردي‬ ‫طوتاريَكي تاريك لة سةردةميَكي رووندا‬

‫(شيكار َيكي م َيذوويي زةمينة و ئايدؤلؤذيا و سنورةكاني ئازادية لة حزبي كورديدا)‬

‫هةردي مةهدي ميكة‬

‫‪24‬‬

‫زؤري ذمارةي حزب لة كوردستان هةرطيز ناكاتة ئةوةي فةزاي‬ ‫ئازادي ناو حزبةكان بةرهةميهيَناون‪ ،‬بة ثيَضةوانةوة ئةوة نائازادي‬ ‫َ‬ ‫َكةوةهةلكردني جياوازيةكان لة ناوخؤيدا‬ ‫ستورني ناو حزبةكانة كة ثي‬ ‫نوي بةرهةمديَنن‪،‬‬ ‫جيَناكاتةوة و ئةوسا ئيتر ئينشيقاقاتةكان حزبي‬ ‫َ‬ ‫ضونكة ئايدؤلؤذيا باوة بةسةرضوةكان و روخسارة دوبارةكان بة‬ ‫جؤريَك موقةدةس كراون كة ئينتيَ‬ ‫َلةجنسياي ناو حزب و بيري مؤديَرن‬ ‫َ‬ ‫ثاسيظكراون‪ ،‬ئةمة لة دنيايةكي نويَدا كة قسة لة ثيَكةوةهةلكردني ئاشتيانة‬ ‫و ريَذةطةرايي سياسي و بةسةرضووني ئايدؤلؤذياكان دةكريَت نةك بة‬ ‫حةقيقةت سةيركردني روخسار و ئايدؤلؤذيايةكي ديَرين وةك ئةوةي لة‬ ‫كوردستاندا دةطوزةريَت‪ ..‬ئةم ثةرةطرافة تةوةري سةرةكي ئةم باسةية و‬ ‫تةزويةك سةرجةم بابةتة كؤدةكاتةوة كة قسةكردنة لةسةر ثاسيظبووني‬ ‫َ‬ ‫تاكرةوي ويَناباوةكاني ناو حزبة كورديةكان‪.‬‬ ‫عةقل و ِ‬ ‫َ‬ ‫يةك لة قةيرانة سةرةكيةكاني حزب و ئينتيَلةجنسياكاني نةتةوةيةكي‬ ‫وةكو كورد خؤي لةوةدا دةبينيَتةوة لة دؤخيَكيدا ضةقيبةستووة و لةسةر‬ ‫َ‬ ‫بةستةلةكي فاكتةرةكاني رابردوو ضؤكي داداوة‪ .‬طوتاري ئةم حزبانة نةك‬ ‫هةر نةبوونةتة بةرهةمهيَنةري طوتاريَكي هاوضةرخانةي طةليَك‪َ ،‬‬ ‫بةلكو‬ ‫خودي طوتارةكان بةرهةمهيَنةري قةيراني َ‬ ‫قولي سياسي و كؤمةآليةتين‪.‬‬ ‫دةطةريَتةوة بؤ نويَنةكردنةوة‬ ‫هؤكاريَكي سةرةكي ئةم ضةقبةستوويةش‬ ‫ِ‬ ‫و خؤنةطونجاندني طوتاري حزب و ئؤرطانةكان لةاليةك و تةبانةبوونةوةي‬ ‫روبةروي ذينطةي كؤمةآليةتي‪-‬‬ ‫طؤراو و هاوضةرخةي كة‬ ‫ئةو دؤخة‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ئينتةلةجنسياي ئةم حزبانة نةك هةر طوتار‬ ‫سياسي كوردستان بووةتةوة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئةو زةمينة و بةرذةوةندي و بيرة‬ ‫و كار و ئؤرطانةكان تةباناكةنةوة‬ ‫سياسية هاوضةرخانةي كة َ‬ ‫جوليَنةري راستةقينةي ثرؤسة سياسيةكاني‬ ‫َودةولةتيةكانن‪َ ،‬‬ ‫َ‬ ‫بةلكو لةسةر دروشمطةليَكي ديَريني كؤن (كة‬ ‫ناوخؤ و ني‬ ‫ذمارة (‪ )8‬ئابي‪2010‬‬


‫دةطةريَنةوة بؤ زياتر لة نيو سةدة ثيَشتر) و رةفتارطةليَكي‬ ‫ِ‬ ‫شؤرش نوستوون‪ ،‬دةشيانةويَت بةو دروشمة‬ ‫سةردةمي‬ ‫ِ‬ ‫ديَرينانةوة بة جةماوةريبوونيانةوة قؤناغي نويَش‬ ‫َبثةريَنن‪ ،‬لة كاتيَكدا ماكي ئةم حزبانة وةآلمدةرةوةي‬ ‫تي ِ‬ ‫دؤخيَكي تايبةتي كوردستان بوون نةك زياتر)‪.‬‬ ‫طةرانةوة بؤ‬ ‫دةكريَت لةم باسةدا بة ثشتبةستن و‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫سي ئاست لة كلؤلي حزبي‬ ‫ثيَدراوة ميَذووييةكان لة َ‬ ‫كوردي لة قؤناغة ميَذووييةكاندا بوةستين‪ ،‬كة ئةوانيش‬ ‫شؤرش‬ ‫ئاستةكاني‪( :‬زةمينةي دةركةوتن وةك حزب و‬ ‫ِ‬ ‫ن��ارون و‬ ‫ناوشؤرشةكان‪ ،‬طوتاريَكي‬ ‫شؤرشي‬ ‫يان‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ئايدؤلؤذياي قةتيساو‪ ،‬تاكي كورد وةك فةرامؤشكراويَكي‬ ‫ناو تارمايي ئايدؤلؤذيا)‪.‬‬ ‫َ‬ ‫شؤ ِرشي ناوشؤ ِرش (دنيايةك بيئازادي)‬ ‫شؤرشةكان يةكةمين ثاساويان بؤ جةنطان‬ ‫طةرضي‬ ‫ِ‬ ‫نائازادية و لة ثيَناوي ئازاديدا يةكةمين فيشةكيش‬ ‫شؤرش‬ ‫بةرامبةر ستةمكار دةتةقيَنن‪ ،‬بةآلم ئةوةي لة‬ ‫ِ‬ ‫و دواي سةركةوتندا بةديديَت زؤرك��ات نائازادية و‬ ‫�ؤرش و‬ ‫كؤتكردني مرؤظةكانة بةناوي ثاراستني ش� ِ‬ ‫شؤرشي ضةكداري‬ ‫ئ��ازادي��ةوة‪ .‬لةبةرئةوةي دؤخي‬ ‫ِ‬ ‫دؤخيَكي نائاسايية و لة ثةنا ئةوةشدا ئةوةي دةبيَتة رةفتار‬ ‫شؤرش بة هةمانشيَوة‬ ‫و بةرهةمهاتووي ياريكردني‬ ‫ِ‬ ‫َرةكان بةو ثيَيةي كة هةمان‬ ‫نائاسايية‪ ،‬حزبة‬ ‫شؤرشطي ِ‬ ‫ِ‬ ‫ضةكي دوذمنةكانيان (كة توندوتيذية) بةكاردةهيَنن‬ ‫و دةست بؤ هةموو ثاساويَكيش دةبةن بؤ شةرعيةت‬ ‫وةرطرتن و رةواييثيَداني جةنطان دذي دوذمن‪ ،‬بؤية‬ ‫شؤرشيش‬ ‫شؤرشدا بةرهةمديَت دواي‬ ‫ئةوةي لة كاتي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫دريَذةي دةبيَت‪ ،‬هةمان دياردةكاني ضةوساندنةوة خؤيان‬ ‫دوبارة دةكةنةوة‪ .‬دواجاريش ئةوةي بةرهةمديَت دوبارة‬ ‫توندوتيذية‪.‬‬ ‫كيَشةيةكي سةرةكي حزبة كورديةكان وةك سةرةتاي‬ ‫دةطةريَتةوة بؤ ئةو دؤخةي كة لةاليةك‬ ‫دةركةوتنيان‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتي داطيركةر هةموو ثاساويَك دةداتةخؤي‬ ‫ستةمي‬ ‫سرينةوةي شوناسي كةسيَتي كورد‪ ،‬لة اليةكيتريشةوة‬ ‫بؤ ِ‬ ‫ناوةراست لة ماوةي ميَذووي نيَوان‬ ‫ناوضةي رؤذهةآلتي‬ ‫ِ‬ ‫دوو جةنطي جيهانيدا‪ ،‬لة تةنيشتي كوردستانةوة لة روي‬ ‫نةخشةي سياسي و بيري ناسيؤناليستي تورك و عةرةب و‬ ‫ثرضاالكي بة خؤوةدةبينيَت‪،‬‬ ‫فارسةوة طةشةيةكي سةير و ِ‬ ‫َ‬ ‫ئةوان خةريكي ثيَكهيَناني دةولةتي نةتةوةيي خؤيانن‪.‬‬ ‫بةآلم هةر لةو ساتانةدا ئينتيَ‬ ‫َليَجنسياكاني سياسةتي‬ ‫كورد دةكةويَتة دؤخيَكةوة كة هيض ئامادةطيةكي تةواوي‬ ‫َ‬ ‫طةآللةكردني بيري ناسيؤناليستي تيَدانية تا بوانيَت‬ ‫بؤ‬ ‫لة ضوارضيَوةي قةوارةيةكدا خؤي كؤبكاتةوة‪ ،‬بؤية دوو‬ ‫ئةركي سةرةكي تي َ‬ ‫َكةل دةبن و هيضكاميشيان ناطةنة‬ ‫ئةنجاميَكي َ‬ ‫قول‪ ،‬ضونكة لةاليةك ئاسؤييانة دةبيَت ببنة‬ ‫َ‬ ‫قةلغانيَك بؤ كاركردن لة ثيَناو رزطاربوون لة داطيركاري‬

‫تورك و عةرةب و فارس‪ ،‬لةاليةكيتريشةوة لة رووي‬ ‫َ‬ ‫لةطةل خةبات‬ ‫ستونيةوة دةبواية بيريَك ثةرةثيَبدةن‬ ‫و طوتاري هاوضةرخدا تةبابيَت و تواناي بةرطري و‬ ‫كؤكردنةوةي نةتةوةيةكي ثةرتةوازةي كةم ئاستي (لة‬ ‫رووي هوشياري كؤمةآليةتيةوة) هةبيَت‪.‬‬ ‫دوريانيَك‪،‬‬ ‫ليَرةداية رؤشنبيري ك��ورد دةكةونة‬ ‫ِ‬ ‫هةنديَكيان دةضنة َ‬ ‫شؤرشةكةي باشوري كوردستان‪،‬‬ ‫ثال‬ ‫ِ‬ ‫ئةواني ديكةش بةرامبةر ناسيؤناليزمي تورك دةبنة‬ ‫شؤرش‪،‬‬ ‫اليةنطري بةريتانيا‪ .‬ئةوانةي نزيكبونةوة لة‬ ‫ِ‬ ‫كة شيَخ مةحمودي سةركردةي وةك واقيعيَك خؤي‬ ‫ضةسثاندوة‪ ،‬بةآلم وةك طوتار نة حزبيَكي هاوضةرخ و‬ ‫نة ئايدؤلؤذيايةكيش جةماوةرةكةي كؤنةكردوةتةوة‪.‬‬ ‫بؤية روناكبيرةكاني كورد لةو سةردةمةدا ئةوةندةي بة‬ ‫َبرينة سياسيةكاني شيَخ مةحمود كاريان‬ ‫ئاراستةي ضاوتي ِ‬ ‫كردوة و بؤ ئامانجةكةي ئةو جوآلونةتةوة(‪ ،)1‬ئةوةندة‬ ‫وةك نوخبةيةكي ئاراستةكةر و خاوةن هزر دةرنةكةوتوون‬ ‫َ‬ ‫طةآللةكردني حزبيَك يان طربودنةوةيةك لةسةر‬ ‫بؤ‬ ‫بنةمايةكي هوشيارانة و ئايدؤلؤذيايةكي هاوضةرخ‪،‬‬ ‫لةبةرئةوةية روناكبيري كورد وةك كارةكتةريَكي نويَي‬ ‫شؤرش شكست دةهيَنيَت و دةبيَتة رةطةزيَكي‬ ‫ئةزموني‬ ‫ِ‬ ‫بريار‪.‬‬ ‫ثةراويَزخراو و دور لة ِ‬ ‫ليَرةوة دةردةكةويَت ضؤن لةاليةك سةركوتكاري‬ ‫شؤرش‬ ‫دةرةكي و لةاليةك دؤخي ناو كوردستان و‬ ‫ِ‬ ‫بةرثاكردن كاريطةر دةبن لةسةر يةكةم جيَثيَطرتني‬ ‫طردبونةوةي كوردي وةك بةرهةمهيَنةري طوتاريَكي‬ ‫ناسيؤناليستي‪ ،‬هةربؤية لة سةردةمي شيَخ مةحموددا‬ ‫سةرةتايةكي ناتةبا دةست ثيَدةكات لة ثةيوةندي نيَوان‬ ‫ئينتيَ‬ ‫شؤرش‬ ‫َليَجنسياي ك��وردو دةسةآلتداراني ناو‬ ‫ِ‬ ‫و حزب كة دوات��ر ئةم ئةزمونة ضةندبارة دةبيَتةوة‬ ‫(ئةويش ثاسيظي روناكبيرة لة قةوارة سياسيةكاندا)‬ ‫هةر ئةم ئةزمونة ضةثيَنراوة َ‬ ‫رؤلي كاريطةريشي دةبيَت‬ ‫لةاليةك بؤ بةرهةمنةهيَناني طوتاريَكي هاوضةرخانة و‬ ‫لةاليةكيتريشةوة هةر ئةركة ئةو ثةراويَزيةي روناكبيري‬ ‫كوردة كة دواتر َ‬ ‫َريَت لةثةرتكردن و ئينشيقاقاتي‬ ‫رؤلدةطي ِ‬ ‫َ‬ ‫ئةمرؤشي لةطةلدا بيَت‪،‬‬ ‫سةرجةم حزبة كورديةكان تا‬ ‫ِ‬ ‫راستة رةنطة رةفيق حيلمي وةك بةرجةستةترين نمونةي‬ ‫روناكبيري كورد لةناو كيانة سياسيةكةي ئةو دةمةدا‬ ‫نزيكترين كةس بووبيَـت لة شيَخ مةحمودةوة‪ ،‬بةآلم‬ ‫ئةوةش ئاشكراية ئةوة رةفيق حيلمي بووة كة لةاليةن‬ ‫شيَخةوة ئاراستةكراوة نةك حيلميةك كة وةك روناكبير‬ ‫تيؤريزةكةري واقيع و رةخنةطر و بةرهةمهيَنةري طوتاري‬ ‫سياسي خةباتي ئةو سةردةمة بيَت‪ ،‬ضونكة رةفيق حيلمي‬ ‫«زؤر ريَزي شيَخ مةحمودي دةطرت و هيض كاريَكي‬ ‫بيَثرس و ئاطاداري ئةو ئةنجامنةدةدا» (‪ )2‬راشكاوانة ئةم‬ ‫دةربريوة‪.‬‬ ‫دةستةواذةيةيشي‬ ‫ِ‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي ‪2010‬‬

‫‪25‬‬


‫ديارة طردبوونةوةي ئينتيَ‬ ‫َلجنسيا لةدةوري هةر خةبات‬ ‫و قةوارةيةكي سياسي بؤ ئةوة نية كة دواي سةركردة‬ ‫َر َ‬ ‫ايةلبن ئةوةندةي ثيَويستة ئةرك و كاريان‬ ‫بكةون و طوي ِ‬ ‫لة ئاراستةكردني طوتار و خويَندنةوةي واقيع هةبيَت‬ ‫َرةواني خةبات‪ ،‬هةر ئةم مؤديَلةية كة‬ ‫بؤ سةركردة و ثي ِ‬ ‫دوبارةبوونةوةي يان ئينشيقاقي ليَكةوتؤتةوة ياخود‬ ‫َر َ‬ ‫ايةلي و ثاشكةوتويي روناكبيراني لة حزبةكاني‬ ‫طوي ِ‬ ‫كوردستاندا بةرهةمهيَناوة‪.‬‬ ‫ئةمة لة كاتيَكدا لة هةنطاوي يةكةم و ئةركي يةكةمي‬ ‫روناكبير لة هيَزيَكي سياسي و حزبيَكي هاوضةرخدا‬ ‫تةنها ئةوةندةي بؤ دةميَنيَتةوة كة كاريطةر بيَت لة‬ ‫بةرهةمهيَناني طوتار و تيؤريزةكردني واقيعيَك كة حزبةكة‬ ‫بؤي بةرهةمهاتووة نةك بة ثيَضةوانةوة خودي روناكبير‬ ‫ئاراستةكراو و ثاسيظ بيَت‪ .‬تا هةنووكةش لة مؤديَ‬ ‫َلي‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫حزبي كوريدا ئةم نمونة ثةيوةندية ديَرينة ناتةباية‬ ‫ئةركي روناكبيردا و دوبارةش دةبيَتةوة‪ ،‬لةويَوةية كة‬ ‫دةوتريَت روناكبيران ثةراويَزخراواني ناو حزبن و ئةو‬ ‫تويَذةن كة نةك سةركردةكان طويَيان بؤ ناطرن َ‬ ‫بةلكو‬ ‫بيريشيان ليَناكةنةوة‪.‬‬ ‫نارون و ئايدؤلؤذياي قةتيسماو‬ ‫طوتاري ِ‬ ‫ح��زب��ة ك��وردي��ةك��ان ب��ةوث �َي��ي��ةي ل��ة ساتةكاني‬ ‫َ‬ ‫سةرهةلدانيانةوة كاردانةوة و وةآلميَك بووة بؤ ستةميَك‪،‬‬

‫هةرةشة‬ ‫بةو ثيَيةش لة دؤخيَكي وادا لة ذيَر كاريطةري ِ‬ ‫و تؤقاندندا طوتارةكانيان بةرهةمهيَناوة‪ ،‬تا ئيَرة ئاسايية‬ ‫و دؤخي نائاساييش طوتاري نائاسايي بةرهةمدَييَنيَت‪،‬‬ ‫بةآلم تازةنةكردنةوة و ثةرةنةدان بؤ هاوضةرخكردني‬ ‫طوتار ئةو ساتةية كة حزبي تيَدا قةتيس دةكريَت و لة‬ ‫دةطؤريَت بؤ «ئايدؤلؤذيايةكي‬ ‫ئايدؤلؤذيايةكي ئاساييةوة‬ ‫ِ‬ ‫طري و طوتاري‬ ‫درؤزن»‪ ،‬ضونكة هةر قؤناغة و ثرسيار و َ‬ ‫خؤي دةوَي��ت‪ ،‬طةر طوتاريَك‪ ،‬ئايدؤلؤذيايةك لة ناو‬ ‫حزبيَكدا وةآلمي ثرسيارة هاوضةرخةكاني ثيَنةما ئةوا‬ ‫دةطةريَتةوة بؤ موقةدةسكردن و بة حةقيقةت سةيركردن‬ ‫ِ‬ ‫و باآلكردني رابردوو و ئةدةبياتي حزب و سيمبولةكاني‪،‬‬ ‫َ‬ ‫ئؤسوالد شثنطلةري فةيلةسوفي ميَذوو‬ ‫بةمجؤرة وةك‬ ‫َثةريَني زةمةن ئةم هيَزة دةبيَتة‬ ‫ي‬ ‫ت‬ ‫َدةكاتبة‬ ‫ئاماذةي ثي‬ ‫ِ‬ ‫رابردووثةرست و ثيَشينةثةروةر‪.‬‬ ‫لة ميَذوودا كاتيَك ئايدؤلؤذيا وةآلمي ثيَناميَنيَت ياخود‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطة‪ ،‬ئةوسا‬ ‫َشرةواني‬ ‫دةبيَتة‬ ‫هةرةشة لةبةردةم ثي ِ‬ ‫ِ‬ ‫دوروييةكي تيَدا دروست دةبيَت‪،‬‬ ‫َوة‬ ‫ي‬ ‫ش‬ ‫ئايديا‬ ‫و‬ ‫طوتار‬ ‫ئةو‬ ‫ِ‬ ‫فرانسيس ثيكؤني ئينطليزي (‪.1629-1561‬ز) هةرزوو‬ ‫لة سةدةي حةظدةهةمدا لة ذيَرناوي «ديدطا َ‬ ‫هةلةكان»‬ ‫و «وةهمةكان»دا سةرنجي خؤي لةسةر ئةو دياردةية‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلة‬ ‫دةربري‪ ،‬كة تيايدا هيَرشي توندي كردة سةر ئةو‬ ‫ِ‬ ‫باوةر و ويَنا باوانةي كة زةيني مرؤظيان كؤيلةكردووة‬ ‫ِ‬ ‫و زياتريش ديدطاي سةروو مرؤيين و ئةفسانةيين و‬

‫‪26‬‬

‫رفيق حيلمي‬ ‫بارطاوين بة خورافات و دةمارطيري و لة نةريتةكاندا‬ ‫َ‬ ‫فيودالةكان‬ ‫خؤيان ح��ةش��ارداوة‪ ،‬دةس��ةآلت��داران و‬ ‫باوةر و نةريتانة دةكةن‪ ،‬ثيكؤن دةيوت‪:‬‬ ‫ثاريَزطاري لةو‬ ‫ِ‬ ‫«هةر ئةم ثياوة ثيَطةخوازانةن كة طةورةترين زيان بة‬ ‫فةلسةفة و زانستةكان دةطةيةنن»‪ ،‬دواتريش ناثليؤن‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئايدؤلؤذياطةراكاني سةردةمي خؤي‬ ‫ثؤناثارت‬ ‫َ‬ ‫ليبرال و كؤماريخوازةكان كة بة مةترسي لةبةردةم‬ ‫لة‬ ‫ثيَشكةوتني فةرةنسادا دةبينين ناوي «ئايدؤلؤطةكان»ي‬ ‫برين‪ ،‬رةنطة لة ميَذوودا ئةمة ديارترين و‬ ‫بةسةردا ِ‬ ‫مةيدانيترين بةكارهيَناني نيَطةتيظانة بيَت كة ناثليؤن بؤ‬ ‫ئايدؤلؤذياطةراكاني بةكارهيَنابيَت‪) 3(.‬‬ ‫لة كوردستاندا زؤرب��ةي طوتار و ئايدؤلؤذيا و‬ ‫شؤرشيَك لة سةردةميَكدا‬ ‫دروشمةكان بؤ سةردةمي‬ ‫ِ‬ ‫بةرهةمهاتوون‪ ،‬ب��ةآلم تا هةنوكةش بيرناكريَتةوة‬ ‫و كويَرانة ئايدؤلؤطةكان طةرميان دةكةنةوة و بة‬ ‫اليةنطرانيان دةفرؤشنةوة‪.‬‬ ‫شؤرشي ضةكداري بارطاوية‬ ‫ديارة ئةدةبياتي ناو‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫بة دؤخيَك كةمتر فةزاي ديموكراسي تيَدا خولقاوة‪،‬‬ ‫بيركردنةوة لة دة‪-‬رةوةي حزب و بةرهةمهيَناني‬ ‫طوتاري جياواز زؤركات بة حةرام و الدان وةسفكراوة‪،‬‬ ‫ئةمرؤش لة حزبةكاني كوردستاندا ئةم نةريتة هةر ماوة‬ ‫ِ‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي‪2010‬‬


‫قازي محةمةد‬ ‫و دوبارة دةبيَتةوة‪ ،‬ئينشيقاقاتي حزبةكان بةرهةمي ئةم‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل رةخنة و جياوازي و بيركردنةوةي‬ ‫هةلنةكردنةن‬ ‫نويَن‪ ،‬ضونكة بيركردنةوة و نةفةسة تازةكاني ناو‬ ‫حزبةكان و دةرةوةي حزبةكان دةيانةويَت ئايدؤلؤذيا‬ ‫نوي بؤ واقيعي‬ ‫َثةريَنن و وةآلمي َ‬ ‫و دروشمي ثيَشين تي ِ‬ ‫نوي بةرهةمبهيَنن‪ ،‬بةآلم ئايؤلؤطةكاني ناو حزبةكان و‬ ‫َ‬ ‫باآلدةستي ئةو سةركردانةي كة مةيل و هزري خؤيان‬ ‫حزب ئاراستة دةكةن نةك روناكبيرةكاني حزب‪ ،‬ريَطة‬ ‫نادةن بة بيركردنةوةيةك لةدةرةوةي هيَ‬ ‫َلةطشتيةكاني‬ ‫بيري خؤيانةوة‪ ،‬بؤية ئايدؤلؤذيا دةبيَتة موقةدةس و‬ ‫َثةراندنيشي دةبيَـتة ئةستةم تا ئةوةي تةنها ئينشيقاق‬ ‫تي ِ‬ ‫دادي ئةوانة دةدات كة دةيانةويَت جياواز بيربكةنةوة‪.‬‬ ‫ليَرةوة دةبيَت راشكاوانة ئةوة َ‬ ‫بليَين كة زؤري ذمارةي‬ ‫حزبةكان بةماناي ئةوة نايةت كة زؤرترين كةشي ئازاد‬ ‫لة كوردستاندا فةراهةمة‪ ،‬بة ثيَضةوانةوة َ‬ ‫بةلكو نائازادي‬ ‫ناو حزبةكانة كة جيَطةي ديدطاي نويَناكةنةوة بؤية‬ ‫نوي لة‬ ‫بؤ ئةوةي بةياني ئةو ديدطايانة بكريَت حزبي َ‬ ‫ريَطةي ئينشيقاق و وازهيَنانةوة دروست دةبيَت‪ ،‬طةرنا‬ ‫طةر فةزاي ئازادي ناو حزبةكان زياتر بواية ذمارةي‬ ‫حزبةكانيش كةمتر و فةزاي ناوخؤي حزبةكانيش ئازادتر‬ ‫دةبوو‪ .‬هةروةك ضؤن لة وآلتة ديموكراسةكاندا دةبينريَت‬

‫كة ذمارةي حزبة ديارة كيَبركيَكارةكان لة ثةنجةكاني‬ ‫دةطةريَتةوة بؤ ئةو ئازادية‬ ‫َناثةرن‪ ،‬ئةمةش‬ ‫ِ‬ ‫دةستيَك تي ِ‬ ‫ستونيةي لةناو حزبةكاندا هةية‪.‬‬ ‫َثةريَنريَت‬ ‫ئةو بيركردنةوةيةي كة نابيَت تاكة حزبيَك تي ِ‬ ‫فرديادرةسة‪ ،‬لة ئةزموني حزبايةتي‬ ‫و هةر تاقانة حزب‬ ‫ِ‬ ‫كوردستاندا بةجيَماوي كلتوري حزبي ديموكراتي‬ ‫كوردستاني ئيَرانة‪ ،‬ئةو حزبة لة يةكةم بةياننامةيدا بؤ‬ ‫دامةزراندني حزبةكة دةنوسيَت‪« :‬حزبي ديموكراتي‬ ‫كوردستان ريَبةر و ريَنويَني ئيَوةية‪ ،‬تةنيا لة ذيَر ئاآلي‬ ‫ئةوة كة نةتةوةي كورد لة مةترسي تةفروتونا بون‬ ‫دةبي و هةبون و ناموس و شةرةفي نةتةوةيي‬ ‫رزطار‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتي ئيَراندا‬ ‫دةتواني لة سنوري‬ ‫َزي و‬ ‫خؤي دةثاري َ‬ ‫َ‬ ‫َني»(‪) 4‬‬ ‫خودموختاري نةتةوةيي خؤي وةدةست بي َ‬ ‫طةر ديققةت لةو ثةرةطرافةي بةياننامةكةي حزبي‬ ‫َ‬ ‫خالة‬ ‫ديموكرات بدةين دةبينين يةكةم‪ :‬هيض يةك لة‬ ‫َثةر نةكراوة‪ ،‬لةوةدا‬ ‫وردةكاني ئةو طوتار و دروشمانة تي ِ‬ ‫تاكةفريادةرةس دةزانيَت و خؤي‬ ‫كة خؤي بة هةقيقةت و‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫لةقةلةمدةدات‪ ،‬دووةم‪ :‬داوا و‬ ‫بة «طؤضانةكةي موسا»‬ ‫دروشمي ئؤتؤنؤمي بؤ كوردستان و ديموكراسي بؤ‬ ‫ئةمرؤش حزبةكاني كوردستان‬ ‫ئيَراني بةرزكردؤتةوة‪ ،‬تا‬ ‫ِ‬ ‫طؤريوة و نة دةتوانن‬ ‫نة دورشمةكةيان وةك طوتار‬ ‫ِ‬ ‫هاورييانةياندا َ‬ ‫َ‬ ‫نوي‬ ‫لةطةل ئةو‬ ‫هةلبكةن كة بيركردنةوةي َ‬ ‫ِ‬ ‫و تةرزةهزري نويَيان ثيَية بؤ جؤري بةشداري سياسي‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ثرؤسةي سياسي هاوضةرخدا‪.‬‬ ‫و بةرخورد‬ ‫ديارة هؤكاري بةرهةمهيَناني ئةو طوتار و مؤديَلةي‬ ‫سي َ‬ ‫خالدا خؤي دةبينيَتةوة‪ :‬يةكةم‪،‬‬ ‫حزبي ديموكرات لة َ‬ ‫ثيَكهاتةي دؤخي حزبةكاني كوردستان و كؤبونةوةي‬ ‫َ‬ ‫خيل و ثشتبةستوو بة نةريتيَك‬ ‫سةرؤك عةشيرةت و‬ ‫كة كةسي يةكةم و دووةم تيَيدا كاردةكات و ئةوانيتريش‬ ‫ئاراستةكراوةكاني ئةو يةكة كؤمةآليةتيةن‪ ،‬بؤية خؤي بة‬ ‫ريَبةر و خاوةن حةق دةزانيَت‪ .‬دووةم‪ ،‬حزبي ديموكرات‬ ‫َ‬ ‫مؤديلي‬ ‫لةذيَر ساية و ئةدةبياتي سؤظيةتي شيوعي و‬ ‫ستالينيدا ثةروةردة دةبيَت بؤية ئاسايية بؤ حزبيَك كة‬ ‫ئةوة طوتار و دروشمي بيَت‪ .‬سيَيةم‪ ،‬ئةوسةردةمةي‬ ‫حزبي ديموكراتي تيَدا دروست دةبيَت طةرمةي جةنطي‬ ‫جيهاني دووةم و لة سايةي دةسةآلتيَكي ئيَراني‬ ‫هةذمونكار و فارسي سةثيَن و داطيركةرداية‪ .‬لةبةرئةوة‬ ‫ئةو خاآلنة دةبنة ثاساو و فاكتةر لة بةرهةمهيَناني‬ ‫طوتاريَكي لةوجؤرةدا‪.‬‬ ‫بةآلم سةير لةوةداية كة حزبةكان دواتر لة بةشةكاني‬ ‫تري كوردستانيشدا هةمان دؤخ و طوتار بةرهةمدةهيَننةوة‪،‬‬ ‫طؤراني ريشةيي‬ ‫لةكاتيَكدا زةمان و زةمينةي روداوةكان ِ‬ ‫بةسةردا هاتووة‪.‬‬ ‫دةطةريَين كة خؤي قورباني ئةم‬ ‫لة حزبي ديموكرات‬ ‫ِ‬ ‫بيركردنةوةية هةر لةسةردةمي قازي محةمةددا بةهؤي‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي ‪2010‬‬

‫‪27‬‬


‫َ‬ ‫قبولنةكردني جياوازيةوة ذمارةيةكي ديار لة نوخبةي‬ ‫سياسي ئةو حزبة دةبنة قورباني و سةردةمةكاني‬ ‫دواتريش هةمان كارةسات دوبارة دةبيَتةوة‪.‬‬ ‫لة كوردستاني باشوريش ثارتي ديموكرات تا ريَكةوتني‬ ‫َ‬ ‫َثةرناكات و‬ ‫جةزاير بة هيض شيَوةية لةم‬ ‫ستايلة كارة تي ِ‬ ‫شؤرشطيَر و ضةتر دةزانيَت هةر‬ ‫خؤي بة تةنها حزبي‬ ‫ِ‬ ‫لةبةر ئةوةية كة لة ثةنجاكاندا «جةناحي تةقةدومي» و لة‬ ‫شةستةكاندا َ‬ ‫«بالي مةكتةب سياسي»و لة حةفتاكانيشدا‬ ‫َ‬ ‫«كؤمةلة»ي ليَجيادةبيَتةوة‪ ،‬زياتر لةوةش ثارتي سةراني‬ ‫َ‬ ‫شؤرش‬ ‫«شؤرشي ناو‬ ‫كؤمةلةي بةوة تؤمةتبار دةكرد كة‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫دةكةن»‪ .‬لة ئةزموني يةكيَتي نيشتماني كوردستانيشدا‬ ‫هةمان كارةسات لة هةشتاكاندا «سؤسياليست و‬ ‫شؤرش» ليَي جيادةبنةوة‪.‬‬ ‫زةحمةتكيَشان و ئاآلي‬ ‫ِ‬ ‫لة حزبة ئيسالميةكانيشدا كة قةيرانةكانيان َ‬ ‫قولتر‬ ‫و زياترة لة حزبة نةتةوةييةكان بةو ثيَيةي لة اليةك‬ ‫مؤديَليَكي طشتطيري ستاليني بؤ حزبيَكي ئايني ثيادةكةن‬ ‫قةيرانيَكي سةرةكيانة و لةاليةكيتريشةوة جطة لةوةي‬ ‫وةك حزب هةمان كلتوري ك��وردي حزبةكانيتريان‬ ‫بةسةردا َ‬ ‫زالة ئةوان ضةقيَكي ديكةي ئاينيشيان هةية‬ ‫كة بريتية لة خودا و شةريعةت و لة حزبايةتياندا دةبنة‬ ‫هيَ‬ ‫َرةو مةولةوي وتةني‬ ‫َلي سور و الدان ليَي الدانة لة ثي ِ‬ ‫دةبريَتةوة))‪ ،‬ئةمةش طؤمةكةي‬ ‫((‪...‬ك��ة وتيان خودا‬ ‫ِ‬ ‫بؤ ئةوان َ‬ ‫قولتر كردووة‪ .‬بؤية بةهانشيَوة ئينشيقاقي‬ ‫ئةوانيش لة ئاست تةمةني كورتياندا جيَطةي سةرنجة و‬ ‫دوبارةبونةوةي هةمان ئةزموني حزبة نةتةوةييةكاني‬ ‫كوردستانيشة‪ .‬ضونكة سةرجةم حزبة ئيسالميةكاني‬ ‫كوردستان هي َ‬ ‫منالداني ئيخوان موسليمينن‪ ،‬بةآلم وةك‬ ‫ضةند حزب و ئاراستةيةكي جياواز بةرهةمي ئينشيقاق و‬ ‫ثيَكةوة َ‬ ‫هةلنةكرديانن نةك جياوازي طوتار‪.‬‬ ‫تاكي كورد وةك فةراموشكراويَكي ئايدؤلؤذيا‬ ‫َريةي لة كوردستاندا‬ ‫دؤخي ئةو ثةشيَوية‬ ‫شؤرشطي ِ‬ ‫ِ‬ ‫بةرهةمهاتووة و حزبة كورديةكان ثراكتيزةي دةكةن لة‬ ‫مةيداندا‪ ،‬بة جؤريَكة كة سةر لةبةر كاردانةوةي ئةو دذة‬ ‫حكومةتيةية لة سةردةمي شاخدا ثاساوي هةبووة‪ ،‬بةآلم‬ ‫لة دؤخي دواي روخاني رذيَمي بةعسدا ئيتر ئةو ثاساوة‬ ‫نانبرين‬ ‫لة دةست دةضيَت‪ ،‬كةضي حزبة كورديةكان لة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطة بؤ هاوآلتي ثلةيةك و ثةلةدوو‬ ‫و ثؤليَنكردني‬ ‫َ‬ ‫َنةطةران لة موتلةقي ضارةسازي حزب و ضةتري‬ ‫و لي‬ ‫ِ‬ ‫نةتةوةيي و ثاريَزةري كورد و لةمجؤرة دروشمانة‬ ‫َ‬ ‫كؤلنادةن‪ ،‬بةجؤريَك كةوتؤتةوة هاوآلتي كورد وةك‬ ‫هةرةشة و هةيمةنةي حزبةوة‪ ،‬لةوةدا‬ ‫تاك بكةويَتة ذيَر ِ‬ ‫َ‬ ‫كة وةك «هاوآلتي» الي حزب بيرليَنةكراوةية‪ ،‬بةلكو‬ ‫وةك ئينتيما و ئةندام بيرليَكراوةية‪ ،‬ئةمةش بة ئاراستةي‬ ‫َر َ‬ ‫ايةلي و جيَبةجيَكارة نةك طفتوطؤكار‪.‬‬ ‫رادةي طوي ِ‬ ‫رةنطة ئةوةي لة ثيَناو حزبدا هةموو شتيَك رةواية و‬

‫‪28‬‬

‫ثاساودارة‪ ،‬ثةراويَزخستني روناكبير و رةخنةكانيشي‬ ‫ديسانةوة كاريَكي رةواب�َي��ت‪ ،‬ضونكة لة «مةزهةبي‬ ‫َري»يةوة‬ ‫سةنديكايي» يان «سةنديكايي‬ ‫شؤرشطي ِ‬ ‫ِ‬ ‫ئيستيعارة كرابيَت‪ ،‬ئ��ةوةش ديسانةوة بارطاوية بة‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلية سؤسياليستةكان‪ ،‬كة لة فةرةنسا‬ ‫ثةشيَوطةرا‬ ‫�ؤرش و بةكارهيَناني‬ ‫و ئيتاليا و ئيسثانيا داواي ش� ِ‬ ‫َ‬ ‫توندوتيذيان دةكرد‪ ،‬بؤ ليَداني دةولةت‪ .‬سةنديكاييةكان‬ ‫دذي ك��ارك��ردن ب��وون بة تيؤر و فةلسةفة و هزر‪،‬‬ ‫ئةوان ريَطةي هيَز و توندوتيذيان بة تاكة ضارةسةر‬ ‫دةزاني‪ ،‬طرنطترين بيرمةندي ئةم ريَبازة جؤرج سوريلة‬ ‫َرامان بة‬ ‫(‪ )1922-1847‬كة دانةري كتيَبيَكة بةناوي «تي ِ‬ ‫توندوتيذي»‪)5(.‬‬

‫زؤري ذم��ارةي حزبةكان بةماناي ئةوة‬ ‫نايةت كة زؤرترين كةشي ئازاد لة كوردستاندا‬

‫فةراهةمة‪ ،‬بة ثَيضةوانةوة بةلَكو نائازادي ناو‬ ‫حزبةكانة كة جَيطةي ديدطاي نويَناكةنةوة بؤية‬ ‫بؤ ئةوةي بةياني ئةو ديدطايانة بكريَت حزبي‬ ‫َ‬ ‫نوي لة ريَطةي ئينشيقاق و وازهَينانةوة دروست‬ ‫دةبَيت‪ ،‬طةر فةزاي ئازادي ناو حزبةكان زياتر‬ ‫بواية ذمارةي حزبةكانيش كةمتر و فةزاي‬ ‫ناوخؤي حزبةكانيش ئازادتر دةبوو‬

‫رةنطة تةنها جياوازي سةرةكي نيَوان حزبي كوردي‬ ‫و سةنديكاييةكان لةوةدا بيَت كة سةنديكاييةكان دذي‬ ‫حكومةت بوون و حزبة كورديةكان لةناو حكومةتيشدا‬ ‫شؤرشي‬ ‫ئةو مومارةسةية دةكةن‪ ،‬طةرضي ميَذووي‬ ‫ِ‬ ‫حزبي كورديش لة ثيَشتردا ئةو جياوازيةشي نةبووة‪.‬‬ ‫ئةم رادةي ثاريَزطارية لة ئايدؤلؤذيا بة هيَز و دور‬ ‫لة ديالؤط و بةرهةمهيَناني طوتاري هاوضةرخ دؤخيَكي‬ ‫ترسناكي بؤ تاكي كورد بةرهةمهيَناوة‪ ،‬هةر ئةمةش‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي‪2010‬‬


‫دؤخي َ‬ ‫هةلبذاردني حزب بؤ تاكي كورد «بيَزاركةريَكي‬ ‫َ‬ ‫ناضارية» ضونكة هةلبذاردني حزب الي تاكي كورد‬ ‫َ‬ ‫طةندةلي و‬ ‫تؤرةكاني‬ ‫لةوةدا ناضارية كة لةم وآلتةدا‬ ‫ِ‬ ‫بووني ثلةبةنديةكاني هاوآلتيبوون وايانكردوة نان و‬ ‫بذيَوي و ئازادي بضيَتة طيرفاني حزبةكانةوة‪ ،‬بؤية دةبيَت‬ ‫ناضارانة ئةو دؤخة َ‬ ‫هةلبذيَردريَت نةك بةرمةبناي فيكر و‬ ‫بيركردنةوةي كادري حزب‪.‬‬ ‫ئةمرؤ ثرسياري طةورة‬ ‫َت‬ ‫بةآلم هةر جؤريَك بي‬ ‫ِ‬ ‫لةسةر ئايدؤلؤذيا و شيَوةي كاري حزبة كورديةكان‬ ‫دروستبووة‪ ،‬بةتايبةت لة دؤخيَكدا دةذين كةوا ئةو‬ ‫َ‬ ‫طةآللة دةكريَت كة ئيدي ئةو شيَوة ذيانة حزبية‬ ‫تةرزة‬ ‫داخراوة ئايدؤلؤذيةي نيوةي يةكةمي سةدةي رابردوو‬

‫حزبة كورديةكان تا هةنوكةش هةيكةل و‬ ‫بةرنامة و دروشمةكانيان و ثراكتيكيان لة‬ ‫مامةلَةي سياسي و حزبياندا هي سةردةمةكاني‬ ‫نيوةي يةكةمي س��ةدةي بيستةمن‪ ،‬وةآلمة‬ ‫ناضاريةكاني خةلَك بؤ نان و بذيَوي وايكردوة‬ ‫قبولَبكريَن‪،‬‬

‫بؤية‬

‫بونةتة‬

‫ئايدؤلؤذياي‬

‫«درؤزن��ان��ة»‪ ،‬طةرنا وةآلم��ي دروستيان بؤ‬

‫َ‬ ‫نوي و ثةيوةنديةكانيان‬ ‫ثرسياري رؤذطاري‬

‫بؤ ثَينية‪ ،‬لةويَوةية ئايدؤلؤذيا و ثَيرةوي‬ ‫حزبةكان جؤريَك لة موقةدةسيان لةخؤطرتووة‬ ‫و دةموضاوي سةركردةكانيش هةر دةموضاوة‬

‫يانثةريَنن‪.‬‬ ‫دوبارةكانن و حزبةكان ناتوانن تَي‬ ‫ِ‬

‫َ‬ ‫سالي راب��ردوودا‬ ‫لة هةرةسداية‪ ،‬بةتايبةت لة ثةنجا‬ ‫نزيكبونةوةي سةير لة هاوثةيمانيَتي حكومداري و‬ ‫َ‬ ‫ليبرالةكان روي��داوة كة‬ ‫ئيئتالفات لة موحافيكار و‬ ‫سنوري توندي جياوازية ئايدؤلؤذيةكاني َ‬ ‫كالكردؤتةوة‪،‬‬ ‫لةاليةكيتريشةوة كؤتايهاتني نازيزم و فاشيزم و‬ ‫كؤمؤنيزم‪ ،‬ئيتر ريَطةي بؤ سؤسيال ديموكراتةكان‬ ‫َ‬ ‫َثةراندني‬ ‫و‬ ‫ليبرالةكان خؤشكرد كة هاوكاربن لة تي ِ‬ ‫ملمالنيَي توندي ئايدؤلؤذياكان‪ ،‬بةمةش هاوآلتياني لةو‬

‫طشتطيرية(شموليةت) حزبية‪-‬ئايدؤلؤذية رزطاركرد كة‬ ‫بوبوية قورباني يةكةم‪.‬‬ ‫تيؤرةي كؤتايي ئايدؤلؤذياكان لةسةرضةند بنةمايةك‬ ‫ئةمرؤ بوونةتة واقيعي سياسي لةوانةش‪:‬‬ ‫بنياتنراوة‪ ،‬كة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةيةكدا طةشةكردني خيَراي ئابوري هةية‪،‬‬ ‫‪.1‬لة‬ ‫مةوداي دذبةيةكي سياسي كةمدةبيَتةوة‪ ،‬ديموكراسية‬ ‫خؤرئاواييةكان ئةو واقيعة دةردةخةن كة ئابوري َ‬ ‫رؤلي‬ ‫هةية لةناوبردني ئايدؤلؤذياكاندا‪.‬‬ ‫‪.2‬ئةمرؤ زلهيَزةكان باس لة طونجاني ئاشتيانة دةكةن‬ ‫ِ‬ ‫نةك ئايدؤلؤذيايةك‪ ،‬ضونكة مةترسي جةنطة جيهانيةكان‬ ‫كارةساتة بؤ هةموو جيهان‪.‬‬ ‫‪.3‬دةستطةيشتني هاوآلتي بة زانياري زؤر لة روةكاني‬ ‫سياسي و ئابوري و كؤمةآليةتيةوة‪ ،‬ئاسانتر بووة‪ ،‬ئةو‬ ‫ثرسانةي ثيَشتر بة ئايدؤلؤذيا دةهاتنة ئةذمار و دواتر‬ ‫ئةمرؤ‬ ‫ملمالني و ناكؤكي لة نيَوان حزبةكان‪،‬‬ ‫دةبوونة هؤي‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫ئيتر بابةتي ئايدؤلؤذياكان نين و ضونكة ئيتر هاوآلتي‬ ‫بةهؤي زانستة كؤمةآليةتيةكانةوة دةزانيَت سةرضاوةي‬ ‫ثرسةكان و ضارةسةرةكان لةكويَوة ديَن‪) 6(.‬‬ ‫ئةم كةمئةركبوونةي ئايدؤلؤذيا و واقيعي تازة‬ ‫ثرسياري ت��ازةش لةسةر ئايدؤلؤذياكان دروست‬ ‫دةك��ات‪ ،‬حزبة كورديةكان تا هةنوكةش هةيكةل و‬ ‫َ‬ ‫مامةلةي‬ ‫بةرنامة و دروشمةكانيان و ثراكتيكيان لة‬ ‫سياسي و حزبياندا هي سةردةمةكاني نيوةي يةكةمي‬ ‫سةدةي بيستةمن‪ ،‬وةآلمة ناضاريةكاني َ‬ ‫خةلك بؤ نان و‬ ‫َ‬ ‫قبولبكريَن‪ ،‬بؤية بونةتة ئايدؤلؤذياي‬ ‫بذيَوي وايكردوة‬ ‫«درؤزنانة»‪ ،‬طةرنا وةآلمي دروستيان بؤ ثرسياري‬ ‫نوي و ثةيوةنديةكانيان بؤ ثيَنية‪ ،‬لةويَوةية‬ ‫رؤذطاري‬ ‫َ‬ ‫ئايدؤلؤذيا و ثيَرةوي حزبةكان جؤريَك لة موقةدةسيان‬ ‫لةخؤطرتووة و دةم��وض��اوي سةركردةكانيش هةر‬ ‫َيانثةريَنن‪.‬‬ ‫دةموضاوة دوبارةكانن و حزبةكان ناتوانن تي‬ ‫ِ‬ ‫‪Hardi_mahdi@yahoo.com‬‬ ‫‪ .1‬جةعفةر عةلي(‪ :)2004‬ناسيؤناليزم و ناسيؤناليزمي‬ ‫كوردي‪ ،‬ضاثخانةي رةنج‪،‬سليَماني‪ ،‬ل‪.309‬‬ ‫‪ .2‬شاخوان عبداهلل صابر(‪ :)2007‬رفيق حلمي‪ ،‬بنكةي ذين‪،‬‬ ‫سليَماني‪،‬ل‪.42‬‬ ‫‪ .3‬الن كسلز(‪ :)1380‬ايدولوذي و روابط بين المللى در دنياي‬ ‫مدرن‪ ،‬ترجمة‪ :‬محمود عبداهلل زادة‪ ،‬تهران‪،‬ص‪10‬و‪.12‬‬ ‫‪ .4‬ن��ةوش��ي��روان مستةف ئ��ةم��ي��ن(‪ :)2006‬حكومةتي‬ ‫كوردستان(كورد لةطةمةي سؤظيةتدا)‪ ،‬سةنتةري ستراتيذيي‬ ‫كوردستان‪،‬سليَماني‪ ،‬ل‪.87‬‬ ‫‪ .5‬فايز صالح اب��وج��اب��ر(‪ :)1985‬الفكر سياسي الحديث‪،‬‬ ‫دارالجيل‪-‬بيروت و مكتبة المحتسب‪-‬عمان‪ ،‬ص‪.253‬‬ ‫‪ .6‬سظيَن ئةريك ليدمان(‪:)2009‬ميَذووي فةلسةفةي سياسي‪،‬‬ ‫و‪:‬عةبدوآل رةسولي‪ ،‬خانةي ضوارضرا‪ ،‬سليَماني‪ ،‬ل‪.353‬‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي ‪2010‬‬

‫***‬

‫‪29‬‬


‫کة‌لتوورو‪ ،‬حكومة‌ت و كوشتن‬ ‫بؤ سة‌ردة‌شت عوسمان‬

‫مة‌جيد عة‌زيز‬

‫‪30‬‬

‫پرسياري مرؤڤ‪ ،‬ئة‌گة‌ر پرسيارة‌کاني َ‬ ‫منال و گة‌ورة‌کانيش بيَت نزيکي‬ ‫‌ريَتة‌وة‌ بؤ َ‬ ‫حالة‌تي مرؤڤ لة‌ناو جيهان‬ ‫لة‌نيَوانياندا زؤرة‌‪ ،‬ديارة‌ ئة‌مة‌ ئة‌گة ِ‬ ‫و پة‌يوة‌ندية‌ کؤمةآلية‌تي و فة‌لسة‌في و دة‌رووني و سياسية‌کاني‌‌‌‬ ‫کاتيَک پرسيارو بيرکردنة‌وة‌و تة‌عبيرکردن و خة َ‬ ‫‌يال‪ ،‬لة‌جياتي وةآلم و‬ ‫زانياري و پرؤسة‌ي بة‌شداريکردن وة‌کو چاالکية‌کي جة‌وهة‌ري‪ ،‬دة‌بيَتة‌‬ ‫جيَگاي‌ئازاردان و ترس و گرتن و كوشتن‪ ،‬ئيتر ئة‌وة‌ي ئاشکراية‌ ئة‌وة‌ية‌‬ ‫ئة‌و سيستمة‌ كوشتن بة‌ئاسايي دة‌زانيَت‪ ،‬و َ‬ ‫حالة‌تي ئاساييش بووني‬ ‫َني‪ .‬پرسيار ليَرة‌دا ِرة‌نگة‌ ئة‌وة‌بيَت‪ ،‬ئايا ئة‌و سيستمة‌ چة‌ند لة‌ئازادي‬ ‫نامي َ‬ ‫دة‌ترسيَت؟ و ‌ئيَمة‌ چة‌ند لة‌وجؤرة‌ سيستمة‌ بترسين؟ ئايا لة ‌بة‌ردة‌م‬ ‫َ‬ ‫حالة‌تيَکي وادا‪ ،‬ئة‌زمووني سة‌ردة‌شت عوسمان چيمان پيَدةَ‌ليَت و چيمان‬ ‫َ‬ ‫فيَردة‌کات؟ چيمان پيَدة‌ليَت لة‌بة‌ردة‌م ئازادي وة‌کو چاالکية‌کي سياسي‪ ،‬و‬ ‫‌لتووري‬ ‫‌چيمان فيَردة‌کات لة‌ بة‌ردة‌م دة‌سةآلت و حکومة‌ت و غة‌زة‌بي کة‬ ‫َ‬ ‫كوشتن بة‌ ئاسايي دة‌زانيَت؟‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫‌پرسي «بؤچي پة‌پوولة‌ بالي هة‌ية‌؟»‬ ‫منال لة‌دايکي دة‬ ‫بؤنموونة‌‪ ،‬کاتيَک‬ ‫َ‬ ‫بفريَت» َ‬ ‫َ‬ ‫دايکي ِرة‌نگة‌ َ‬ ‫منالة‌کة‌ش‬ ‫َي‬ ‫ي‬ ‫پ‬ ‫‌‬ ‫ي‬ ‫‌‬ ‫ة‬ ‫‌و‬ ‫ة‬ ‫ئ‬ ‫بؤ‬ ‫‌‬ ‫‪،‬‬ ‫‌ية‬ ‫ة‬ ‫ه‬ ‫ي‬ ‫بال‬ ‫‌‬ ‫ة‬ ‫‌پوول‬ ‫ة‬ ‫«پ‬ ‫بليَت‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ِرة‌نگة‌ َ‬ ‫‌فريَت»‪ ،‬دايکيشي ِرة‌نگة‌ بة ‌بيَزاريية‌وة‌ بليَت‪،‬‬ ‫بلَيت‌‪« ،‬بةآلم بؤچي ئة ِ‬ ‫بفرَيت‌» پرسياري ِرؤحي َ‬ ‫منال‬ ‫بفريَت» ‪« ،‬ئة‌توانيَت پيَي ِ‬ ‫«ضونكة‌ ئة‌توانيَت ِ‬ ‫پي ناية‌ت‪.‬‬ ‫بة ‌سروشتي خؤي‪ ،‬بة‌و وةآلمانة‌ کؤتايي َ‬ ‫‌رحال‪ ،‬بؤچي منداآلن َ‬ ‫َ‬ ‫حالة‌تيَکي بيَکؤتاي هة‌ية‌‪ ،‬خؤبة‌دة‌ست‬ ‫بة هة‬ ‫َ‬ ‫ن �ة‌دان �ة‌وة‌ي ِرؤح��ي منالة‌‌ لة ‌ب��ة‌ردة‌رم نة‌شکاندني تينووية‌تية‌کي‬ ‫َ‬ ‫‌رسورمان و حة‌پة‌سانيَکي ميتافيزيکي‬ ‫منال‪ ،‬سة‬ ‫ميتافيزيکيدا‪ ،‬ضونكة‌‬ ‫ِ‬ ‫هة‌ية‌‌ دة‌ربارة‌ي دة‌وروبة‌رة‌کة‌ي تيايدا دة‌ژي‪ .‬لة‌ بة‌رئة‌وة‌ي شتيَک هة‌ية‌‬ ‫بة‌ئاساني ناتوانيَت هة‌زمي بکات‪ ،‬ئيتر دة‌بيَت پرسياربکات‪ ،‬ئة‌مة‌ تة‌نانة‌ت‬ ‫بؤ گة‌ورة‌کانيش ِراستي خؤي هة‌ر هة‌ية‪.‬‬ ‫ذمارة (‪ )8‬ئابي‪2010‬‬


‫‌براوة‌ية‌‌‪ ،‬زيرة‌کي و‪ ،‬هيواي‬ ‫بؤچية‌تي منداآلن بة‌وشيَوة‌ نة ِ‬ ‫پيَگة‌يين و‪ ،‬هةروةها ئازاري هزرڤاني مرؤڤي منداآلنمان‬ ‫َني‪ .‬لة ‌گةَ‌ليدا ئاگاداري ئة‌وة‌شمان‬ ‫پي دة‌ناسي َ‬ ‫پيَدةَ‌ليَت و َ‬ ‫دة‌کاتة‌وة‌ منداآلن زؤر زؤر لة‌وة ‌زيرة‌کترن‪ ،‬گة‌ورة‌کان‬ ‫حسابيان بؤدة‌کة‌ن‪َ .‬‬ ‫حالة‌تيَکي شة‌رعي منداآلنة‌‌ بة‌رامبة‌ر‬ ‫َ‬ ‫جيهان و دياردة‌کاني ناوي بپرسن‪ ،‬ضونكة‌‌جيهانيَکي ئالؤز‬ ‫ديَتة‌بة‌رچاويان‌ بة‌وهة‌موو دياردة‌و شتانة‌ي لة ‌ناويدان‪،‬‬ ‫و ‌ئارة‌زوکردني زانين لة‌و پرسيارانة‌وة‌ لة ‌دايکدة‌بن‪.‬‬ ‫(خيَزاني تة‌ندروست و کراوة‌‪ ،‬وة‌کو کؤمةَ‌لگاي کراوة‌‬ ‫دة‌توانيَت ببيَتة‌ هيواي دروستکردني هاوآلتي کراوة‌)‬ ‫پرسياري مناآلن‪ ،‬سروشتي مناآلنة‌ لة‌توخمة‌ زؤر‬ ‫مرؤڤبوونة‌ فة‌لسة‌في و دة‌رووني و کؤمةآلية‌تية‌‌کة‌يدا‪،‬‬ ‫کة‌ ئة‌مة‌ بووني بة‌رامبة‌ر بة‌دياردة‌و ِرووداوة‌کاني ناو‬ ‫خيَزان و کؤمةَ‌لگا‌کة‌ي تؤخدة‌کاتة‌وة‌‪ ،‬ئة‌مة‌ش‌ هة‌رگيز لة‬ ‫‌دة‌رة‌وة‌ي کاريگة‌ري دة‌رووني و کؤمةآلية‌تي و چيناية‌تي‬ ‫و کة‌لتوري و خيَزانية‌کانيدا نية‪.‬‬ ‫بةهة‌مان شيَوة‌ش هاوآلتي لة‌بة‌ردة‌م حکومة‌تة‌کة‌يدا‬ ‫هةَ‌لگري گومان و پرسيارکردنة‌‪ ،‬و ‌حکومة‌تة‌کة‌ي دة‌بيَت‬ ‫بة‌ئة‌رکي خؤي بزانيَت بة‌شداري لة‌و پرؤسة‌ية‌دا بکات و‪،‬‬ ‫هة َ‬ ‫‌ولي وةآلمدانة‌وة‌و ِراستية‌کاني بؤ دابين بکات‪( ،‬ئة‌م‬ ‫َ‬ ‫حالة‌تة‌ داواي هة‌ستي ئازاية‌تي دة‌کات لة‌پرسة‌کانيدا‪،‬‬ ‫َ‬ ‫حالة‌تي عة َ‬ ‫َ‬ ‫منالة‌کة‌ واية‌‬ ‫‌قلي‬ ‫وة‌کو ناسانسؤرکردني‬ ‫بة‌رامبة‌ر شتة‌کاني دة‌وروبة‌ري)‪.‬‬ ‫هاوآلتي لة‌ژياني سياسي و کؤمةآلية‌تي و فيکريدا‬ ‫وة‌کو ئة‌و َ‬ ‫منالة‌ واية‪ ‌،‬بةآلم لة‌تة‌مة‌نيَکي ترو جياوازتردا‪،‬‬ ‫مرؤڤبوون هة‌ميشة‌ ب�ة‌زم��ان و کردارة‌کانمانة‌وة‌‬ ‫دة‌مانبة‌ستيَتة‌وة‌‪( ،‬چي دةَ‌ليَين و چي دة‌کة‌ين)‪.‬‬ ‫کاتيَک هاوآلتي زيرة‌ک و ئازاو ِرة‌خنة‌گرمان هة‌بوو‪،‬‬ ‫َ‬ ‫حالة‌تيَک دروس��ت دة‌ب�َي��ت ي��ان حکومة‌ت‬ ‫ئة‌وکاتة‌‬ ‫‌راستية‌کان ِرانة‌کات‪ ،‬پيَچة‌وانة‌ي ئة‌مة‌‬ ‫ملکة‌چ دة‌کات لة ِ‬ ‫بة‌رهة‌مهيَناني ترس و بيَدة‌نگي و گرتن و «كوشتنة» ‪.‬‬ ‫بةهة‌مان شيَوة‌ کاتيَک منال ملکة‌چي کؤدة‌کاني ئؤردة‌ريَکي‬ ‫ستة‌مکارانة‌بوو‪ ،‬ئة‌وا پرسيارو گومانة‌کاني کةپتدة‌کريَن‬ ‫و‪ ،‬سياسة‌تي ترس دة‌بيَتة‌ واقيعي َ‬ ‫حالي‪.‬‬ ‫پرسياري منداآلن زؤرن و جؤراو جؤريشن‪ ،‬بؤ نمونة‌‬ ‫َ‬ ‫‌ريَگاي دة‌وروبة‌رو‬ ‫مناليَک ئة‌گة‌ر خواشي ناسيبيَت لة ِ‬ ‫کي‬ ‫خيَزانة‌کة‌ية‌وة‌‪ِ ،‬رة‌نگة‌ هة‌ر بپرسيَت‪ ،‬نة‌ک ئة‌وة‌ي َ‬ ‫خواي دروستکردوة‌‪ ،‬يان بؤچي هة‌ر هة‌ية‌‪ ،‬بةَ‌لکو‪« ،‬ئايا‬ ‫خوا بؤچي دونياي دروستکردوة‌؟»‌ ئة‌مة‌ش‪ ،‬وة‌کو‬ ‫پرسيارة‌کاني تري‪ ،‬پرسياريَکي بيَوةآلمي ليَبيَت وةهاية‌‪.‬‬ ‫ئة‌گة‌رچي پرسياري بة‌وجؤرة‌‪ ،‬خودي جيهاني فة‌لسة‌فة‌‬ ‫َ‬ ‫‌شغولکردوة‪.‬‬ ‫و زانست و کة‌الم ناسي بة‌تة‌واوة‌تي مة‬ ‫بپرسي «باشة‌ ئة‌گة‌ر خوا ژياني پيَبة‌خشيبيَتين‪،‬‬ ‫ِرة‌نگة‌‬ ‫َ‬ ‫ئايا بؤچي مردني داناوة‌؟» ئة‌مة‌ ميتافيزيکية‌تي عة‌قأل و‬ ‫هة‌ستي مرؤڤة‌ بة‌رامبة‌ر بوون‪ ،‬بةآلم واقيعية‌تي خؤي‬

‫سةردةشت عوسمان‬ ‫هة‌ية‌و‌ تياداية بة‌رامبة‌ر ژياني دياريکراومان لة‌سة‌ر‬ ‫زة‌وي لة‌ديدة‌ زؤر وجودية‌کة‌ية‌وة‌‪( .‬سروشت و جيهان‬ ‫بة‌وشيَوة‌ية‌ي هة‌ية‌‪ ،‬وامان ليَدة‌کة‌ن بة‌وشيَوة‌ية‌ پرسيار‬ ‫بکة‌ين و بيربکة‌ينة‌وة‌)‪.‬‬ ‫َ‬ ‫مندالة‌کة‌‪ ،‬وة‌کو هاوآلتية‌ک‌ دة‌پرسيَت «ئة‌گة‌ر حکومة‌ت‬ ‫بة‌رپرس بيَت لة ‌واقيعي ِرؤژانة‌و ژيان و ئاسايشي ناو‬ ‫کؤمةَ‌لگا‪ ،‬ئايا بؤچي دة‌کوژيَت؟»‪« ،‬ئايا کة‌ دة‌مانکوژيَت‪،‬‬ ‫کي بة‌رگري لة‌ ژيانمان دة‌کات لة‌دواي كوشتنة‌کة‌وة‌؟‪،‬‬ ‫َ‬ ‫ئايا «جؤرة‌ تة‌عويزيَک هة‌ية‌ بدريَتة‌ کة‌سي مردوو؟»‪،‬‬ ‫کي‬ ‫کي هة‌ست بة‌تاوان دة‌کات و‪َ ،‬‬ ‫«کي دة‌چيَتة‌ دادگاو َ‬ ‫َ‬ ‫لة‌بة‌ردة‌م حة‌قي مرؤڤاية‌تيدا خؤي بة‌تاوانبار دة‌زانيَت‬ ‫و سزاي خؤي وة‌ردة‌گ��رَي��ت؟» بةآلم ل�ة‌دواي كوشتن‬ ‫سزادان َ‬ ‫حالة‌تيَکي سة‌يري دة‌بيَت‪ ،‬بؤ نموونة‌ «کة‌ بکوژين‬ ‫ئيتر تة‌عويز کردن چي جؤرة‌ ماناية‌کي دة‌بيَت؟» ‪« ،‬نا‬ ‫ئامادة‌ بووني کووژراوة‌کة‌ وة‌کو خؤي‪ ،‬تة‌واوي قة‌يراني‬ ‫دادپة‌روة‌ري و حة‌قيانة‌ت بة‌رزدة‌کاتة‌وة‌ لة ‌ئاستي مافي‬ ‫‌بي هيض وةآلمدانة‌وة‌ية‌ک‪.‬‬ ‫ژياندا» بة َ‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي ‪2010‬‬

‫‪31‬‬


‫ئة‌گة‌ر َ‬ ‫بپرسي‪« ،‬ئايا‬ ‫منالي ناو ِرؤحي هاوآلتي كوردي‬ ‫َ‬ ‫بؤچي كوشتني ِرؤژنامة‌نووس ئاسايية لة‌وآلتي ئيَمة‌دا؟»‬ ‫دايکو‪ /‬باوک يان حکومة‌ت چؤن وةآلمي ئة‌م پرسيارة‌‬ ‫(راکردن‬ ‫دة‌دة‌ن �ة‌وة‌؟ يان چؤن دة‌توانن ليَي ِرابکة‌ن؟ ِ‬ ‫لة‌پرسيارة‌کة‌ هةَ‌لبژاردني بيَدة‌نگيية‌‪ ،‬بيَدة‌نگي هة‌بيَت‬ ‫ئة‌وا ترسيشمان هة‌ية لة‌گةَ‌ليدا‌‪ ،‬ئة‌مة‌ نة‌بووني ئاساييش‬ ‫حة‌تمي دة‌کات)‬ ‫كوشتن ئاسايية کاتيَک دة‌س��ةآلت هيض ترسيَکي‬ ‫کي‬ ‫کي َ‬ ‫‌لة‌بووني ‌ياسا نية‌‪ .‬لة‌بة‌رئة‌وة‌ي کة‌س نازانيَت َ‬ ‫دة‌کوژيَت‪ ،‬بةآلم ئة‌وة‌ي دة‌يزانين ئة‌وة‌ية‌ لة‌سة‌رچي‬ ‫دة‌کوژريَن‪ .‬كوشتن لة‌‌سة‌رقسة‌کردن‪ ،‬لة‌سة‌ر نووسين‬ ‫و تة‌عبير لة‌خؤ‪-‬کردن كوشتني سياسيية‪ ،‬پة‌نجة‌ خستنة‌‬ ‫زران��دن��ي ناويَکة‌ خؤي بة‌قورس‬ ‫سة‌رحة‌رامة‌کانة‌‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫گرتووة‌‪ ،‬يان کة‌شفکردني نهيَنية‌کة‌ قابيلي کة‌شفکردنة‬

‫ماکياڤيلي‬ ‫(ئايا نهيَني چؤن هة‌ية‌‪ ،‬لة‌ کاتيَکدا کة‌ هة‌ميشة‌ پيَويست بو‬ ‫گوي ليَگرتن بيَت؟) بةآلم سياسية‌کان‬ ‫کؤدي ‌باسکردن و َ‬ ‫لة‌بة‌رئة‌وة‌ي خؤيان لة‌کة‌ساني ناسياسي بة‌زياتر دة‌زانن‬ ‫ئيتر نهيَنية‌کانيان دة‌بيَت پاريَزراوبيَت!!‬ ‫ئة‌مة‌ کيَشة‌ية‌کي جة‌وهة‌ري و گة‌ورة‌ية‌‪ ،‬لة‌بة‌رئة‌وة‌ي‬ ‫ِريَزگرتن لة‌ياساو ئاسايش نابيَتة‌ نؤرميَک‪ ،‬ئيتر نؤرمي‬ ‫كوشتني سياسي دة‌بيَتة‌ کة‌لتوور‪ .‬نة‌بووني ياساو‬ ‫ئاسايش‪ ،‬تة‌واوي پة‌يوة‌ندية‌کان لة‌ناو َ‬ ‫حالة‌تي ترس و‬ ‫بيَدة‌نگي دادة‌نيَت‪ .‬دة‌سةآلتة‌کة‌ ترس وة‌کو ميکانيزميَک‬ ‫بة‌کاردةهيَنيَت لة‌پيَناوي مانة‌وة‌ي ميرو دة‌ستوداية‌رة‌کة‌يدا‬ ‫(ماکياڤيلي)‪ ،‬يان کة‌سي س�ة‌ري س��ة‌رة‌وة‌‪ ،‬وة‌ک��و لة‌‬

‫‪32‬‬

‫ڤاية‌سة‌ني (هؤبز) هة‌موو ئيرادة‌ية‌ک لة‌ کة‌ساني خوارة‌وة‌‬ ‫‌رة‌زامة‌ندي خؤيان‪.‬‬ ‫وة‌ردة‌گريَتة‌وة‌ بة ِ‬ ‫قسة‌کردن لة‌سة‌ر كوشتن‪ ،‬بؤخؤي قسة‌کردنة‌ لة‌سة‌ر (ترس و‪،‬‬ ‫ب َيدة‌نگي و‪ ،‬سزادان و‪ ،‬حة‌ق و ياساو‪ ،‬سروشت و خواوة‌نديش)‪.‬‬ ‫ئة‌گة‌ر مة‌کياڤيللي دة‌نگدانة‌وة‌ية‌کي زؤر ترسناکي‬ ‫سياسي تيادابيَت‪ ،‬ئة‌وا هؤبز ئة‌مة‌ندة‌ تؤخ نيية (بة‌الي‬ ‫‌بي‬ ‫منة‌وة‌)‌‪ ،‬ضونكة‌ ميرة‌کة‌ي مة‌کياڤيلي دة‌توانيَت بة َ‬ ‫هةَ‌لبژاردن و ديموکراسي دابنر‌يَت‪ ،‬بة‌حکومي هة‌بووني‬ ‫کة‌رة‌ستة‌ي زيرة‌کي خؤي بؤدة‌سةآلت‪ ،‬تة‌نيا بة‌مة‌بة‌ستي‬ ‫بردنة‌وة‌ي گة‌مة‌ي دة‌سةآلت‪ .‬ميکانيزمي ترسيش وة‌کو‬ ‫شة‌رعية‌تي دة‌سةآلت بة‌کارديَنيَت بؤمانة‌وة‌ية‌کي ئة‌بة‌دي‬ ‫لة‌بة‌ردة‌م خاتري دة‌سةآلت خؤي‪ .‬بةآلم هؤبز جياوازة‌‬ ‫لة‌مة‌‪ ،‬هؤبز ديموکرسي ترة‌‪ ،‬ئة‌گة‌رچي بؤخؤي ئاماژة‌‬ ‫بة‌تايرؤني لة ‌ڤاية‌سة‌نة‌کة‌ي دة‌ک��ات‪ ،‬هةروةها ترس‬ ‫ميکانيزميَک نية‌ لة‌پيَناوي سياسة‌تي مانة‌وة‌دا بة‌وشيَوة‌ية‌‪،‬‬ ‫بةَ‌لکو پابة‌ندة‌ بة‌کؤدي ياساو شارستانية‌وة‌‪ ،‬ضونكة‌ ترس‬ ‫لة ‌بة‌رئة‌وة‌ي بوونة‌وة‌ري عة‌قآلني هةَ‌لگريَتي‪ ،‬ئيتر‬ ‫ترسة‌ لة ‌مردن و لة‌ ناوچوون‪.‬‬ ‫‌ري كوشتني گة‌نجيَک‪ ،‬کة‌ گة‌نجاية‌تي خؤي لة ‌ناو‬ ‫شة ِ‬ ‫پراکتيزة‌ي ِرؤژنامة‌گة‌ري و سياسة‌تدا تة‌رخاندة‌کات‪،‬‬ ‫زؤر نزيکة‌ لة‌و کچة‌ گة‌نجة‌ي لة‌ چة‌قؤي دة‌ستي باوک‬ ‫ِرادة‌ک��ات يان خؤي دة‌سووتيَنيَت لة‌دة‌ست َ‬ ‫زالميَتي‬ ‫سيستة‌مة‌ تؤقيَنة‌رة‌کة‌ي‪ .‬ترسي گة‌نجة‌کة‌ شکاندني‬ ‫کؤدي ئاغا‌ سياسية‌کانة‌و فيَرکردني ئازاديية‌‪ِ ،‬راکردن و‬ ‫سووتاني کچة‌کة‌ دريَژة‌پيَداني ئاغاية‌تية‌‪ ،‬بةآلم كوشتن لة‬ ‫هة‌ردوو الية‌ندا بووني هة‌ية‌‪ ،‬ئة‌وة‌ي بووني نيية‌ ئازادي‬ ‫و ديموکراسية‌و‪ ،‬ياساية‌و‪ ،‬خواية‌و ويژدانيشة‌‪.‬‬ ‫‌ري باوکيَکي‬ ‫‌ري ئاغاي سياسي‌ زؤر زؤر نزيکة‌ لة‌شة ِ‬ ‫شة ِ‬ ‫‌ري نامووس پة‌رستيدا‪ ،‬ترسي‬ ‫ة‬ ‫ش‬ ‫‌م‬ ‫ة‬ ‫‌رد‬ ‫ة‬ ‫ب‬ ‫‌‬ ‫ة‬ ‫ل‬ ‫‌قليدي‬ ‫تة‬ ‫ِ‬ ‫زراندن هة‌ية‌و‪ ،‬بة‌رگة‌ي واقعيَک ناگريَت کة‌‬ ‫زؤري لة‌ناو ِ‬ ‫لة‌ناو ميَشكي خؤيدا بة‌ستووية‌تية‌وة‌ بة‌نامووسة‌وة‌‪ .‬ترسي‬ ‫ئاغاى سياسي‪ ،‬عة‌قآلنية‌تي كوردة‌ لة‌ئاست نامووسدا‪،‬‬ ‫نامووسي حزب لة‌ناو کانگاي ترسة‌وة دَيت‌و‪ ،‬نيگة‌رانة‌‬ ‫لة‌بة‌ردة‌م لة‌دة‌ستداني خؤي و ميَژووة‌کة‌ي بؤدة‌سةآلت‪.‬‬ ‫لة‌ بة‌رئة‌وة‌ي ترس لة ‌ئازادي هة‌ية‌‪ ،‬ئيتر عة‌قآلنية‌ت‬ ‫ترسي لة‌دة‌ستداني هيَزو دة‌سة‌التي خؤي بيردة‌کة‌ويَتة‌وة‌‪،‬‬ ‫بةآلم عة‌قآلنية‌تي كوردي بةهةموو شيَوة‌ية‌ک لة ‌ناو‬ ‫فؤرمة‌ عة‌شاية‌رية‌کة‌يدا‪ ،‬کة‌لتووري كوشتن لة ‌ناو‬ ‫سياسة‌ت کردن تيَکةآلو دة‌کات و پة‌رة‌پيَدة‌دات‪ ،‬ئة‌مة‌ش‬ ‫عة‌قآلنية‌تي مة‌کياڤيليية‌‪ .‬عة‌شاية‌ري ك��وردي وة‌کو‬ ‫سياسة‌تة‌کة‌ي‪ ،‬مؤديَرنيشة‌ تاوة‌کو ئة‌وکاتة‌ي دونياي‬ ‫مؤديَرن شمة‌ک و کة‌رة‌ستة‌کاني بؤدة‌خاتة‌ بة‌ردة‌ست‬ ‫و بة‌رگري لة‌خؤي پيَدة‌کات و خؤيشي پيَدادة‌پؤشيَت‬ ‫وة‌کو دة‌مامکيَک و‪ ،‬هةروةها ميکانيزمي شؤردنة‌وة‌ي‬ ‫ميَشكي خةَ‌لکيش‪ .‬تيرؤريزميش هة‌ر وادة‌کات‪ ،‬دة‌چيَت‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي‪2010‬‬


‫َ‬ ‫کاپيتاليزم و‬ ‫بة‌گژ تة‌کنة‌لؤجياشدا‪ ،‬لة‌بة‌رئة‌وة‌ي بة‌رهة‌مي‬ ‫سکوالريزم و زانست و کؤنسيومة‌ريزمة‌‪ ،‬بةآلم هة‌موو‬ ‫‌رو بة‌حة‌قکردني‬ ‫شتة‌کانيشي بة‌کاردةهيَنيَت بؤ ب��اوة ِ‬ ‫َ‬ ‫مة‌بة‌ستة‌کاني‪( ،‬عة َ‬ ‫پرمة‌ترسيداريش هة‌لگري‬ ‫‌قلي ديني ِ‬ ‫‌ري بة‌م‬ ‫ئة‌و دواليزمة‌ زؤر کوشندة‌‌ية‌‪ ،‬لة‌الية‌کة‌وة‌ باوة ِ‬ ‫َ‬ ‫دونياية‌ نية‌‪ ،‬لة‌الية‌کي تريشة‌وة‌ َ‬ ‫تؤلة‌ لة‌ َ‬ ‫مال و مندالي‬ ‫خؤي دة‌کاتة‌وة‌ لة‌بيَدة‌سةآلتي لة‌ناو ئة‌مدونياية‌دا)‪.‬‬ ‫َ‬ ‫دووحالة‌تة‌دا‪ ،‬کاتيَک لة‌جة‌ستة‌ي ژيان و حة‌ق‬ ‫لة‌م‬ ‫دة‌دريَت‪ ،‬كوشتن تيرؤرة‌ هة‌رچؤنيَک تة‌ماشاي بکة‌ين‪.‬‬ ‫ئة‌گة‌ر كوشتني گة‌نج َيک بة‌ل َيبوردن ه َينانة‌وة‌و پينة‌کردن‬ ‫و ‌ب َيدة‌نگي تة‌واوب َيت‪ ،‬ئة‌وا ية‌کسانة‌ بة‌ تيرؤريزم خؤي‪.‬‬ ‫تيرؤريزميش دة‌توان َيت چة‌ندين چيرؤکمان بؤ به َين َيتة‌وة‌ بؤ‬ ‫بة‌حة‌قکردني كوشتنة‌کاني‌‪.‬‬ ‫ئة‌وة‌ي ليَرة‌دا ماية‌ي ئاماژة‌بؤ کردنة‌‪ ،‬ئة‌وة‌ية‌ سياسة‌ت‬ ‫و حکومة‌تي كوردي‪ ،‬نة‌ک هة‌ر ترس بآلودة‌کاتة‌وة‌‪ ،‬بةَ‌لکو‬ ‫بؤخؤي هة‌ر لة‌گة َ‬ ‫‌ل ترسيشدا دة‌ژي‪ ،‬ضونكة‌ تاوة‌کو‬ ‫َ‬ ‫ئيَستاکة‌ش نة‌يتوانيوة‌ بيرؤکة‌ي کؤنترؤل کردن لة‌بة‌ردة‌م‬ ‫واقعي «تاوان وسزادا» بخويَنيَتة‌وة‌و‪ ،‬ليَي تيَبگات و‪،‬‬ ‫کاري پيَبکات لة‌پيَناوي هاوآلتياندا‪ .‬بة‌مانا هؤبزية‌کة‌ي‬ ‫تاوة‌کو ئة‌وکاتة‌ي ياسامان لة‌بة‌ردة‌مدا نية‌و نة‌بيَت‪ ،‬ئة‌وا‬ ‫َ‬ ‫حالة‌تي سروشتي بة‌ربة‌رية‌تدا دة‌ژين‪ ،‬كوشتن‬ ‫لة‌ناو‬ ‫و جة‌نگ ئاسايي ترين و‪ِ ،‬رؤتيني ناو ئة‌و َ‬ ‫حالة‌تة‌ية‌ لة‬ ‫هةمووالية‌کة‌وة‌‪ ،‬ليَرة‌دا ترس لة‌ياسا ترسة‌ لة‌نة‌فة‌وتانيش‬ ‫(مردن)‪.‬‬ ‫َ‬ ‫حالة‌تي عة‌قآلنية‌تي ك��وردي لة ئاستة‌ حکومي و‬ ‫سياسية‌کة‌يدا‪ ،‬تة‌نيا لة‌بة‌ردة‌م ديويَکي ترسدا عة َ‬ ‫‌قل‬ ‫پراکتيزة‌ دة‌ک��ات‪ ،‬ئة‌ويش ترسة‌ لة ‌فة‌وتاني خؤي‪.‬‬ ‫باشترين بةَ‌لگة‌ش بؤ ئة‌مة‌ سياسة‌تي ية‌ک جة‌مسة‌رية‌و‬ ‫بةكارهيَناني زمان و بة‌رگ و ماسکة‌کانيشة‌ بة‌ناوي‬ ‫ديموکراسية‌تة‌وة‪ .‬بة‌م ليَکدانة‌وة‌ية‌ بيَت‪ِ ،‬رؤحي كوردي‬ ‫لة‌سياسة‌تدا‪ ،‬ئة‌مة‌ندة‌ي ِرؤحيَکي ماکياڤيليانة‌ية‌‌‪ ،‬ئة‌وة‌ندة‌‬ ‫نزيک نيية‌ لة هؤبزة‌وة‌‌‪( ،‬زياتريشي دة‌ويَت لة هؤبز تيَبگات‬ ‫لة هة‌ستة‌ ياسايية‌کة‌يدا بؤ ِرؤشنگة‌ري)‪.‬‬ ‫‌رؤک��ي‬ ‫ئة‌گة‌رچي ت��رس لة‌فة‌وتان بؤ هؤبز‪ ،‬ن��اوة ِ‬ ‫حالة‌تي سروشتة‌وة‌ بؤ َ‬ ‫چوونة‌ دة‌رة‌وة‌ية‌ لة‌ناو َ‬ ‫حالة‌تي‬ ‫شارستاني‪ ،‬بةآلم فة‌وتاني دة‌سةآلتي كوردي ترس نية‌‬ ‫لة‌بة‌ردة‌م ياسادا‪ ،‬بةَ‌لکو ترسة‌ لة‌فة‌وتاني خؤي‪ ،‬ترس‬ ‫لة‌ياسا هاوتة‌ريب دة‌بيَتة‌وة‌ لة‌گة َ‬ ‫‌ل سة‌بة‌بدا‪.‬‬ ‫ئة‌م کردارو تة‌کنيکة‌ سياسية‌‪ ،‬وة‌کو باوکي پة‌يرتريارک‬ ‫‌ناوزراندن و نامووس هة‌ية‌‪ ،‬کاتيَک‬ ‫واية‌و ترسي لة‬ ‫ِ‬ ‫دة‌شکوژيَت ئة‌مة‌ندة‌ي بة‌دة‌سةآلتة‪ ‌،‬بير لة‌سزادان و‬ ‫کؤتايية‌کة‌ي ناکاتة‌وة‌‪ .‬ئة‌وة‌ي هؤبز ئاماژة‌ي بؤدة‌کات‬ ‫ياساية‌و دواييش سايکؤلؤجية‌تي مرؤڤيشة‌ لة‌ناو دونيادا‬ ‫َ‬ ‫ئيمؤرتاليَتي‪ ،‬ئة‌مة‌ش بؤ حزب و‬ ‫بة‌رامبة‌ر ژي��ان و‬ ‫حکوومة‌تي كوردي ناکؤکة‌‪.‬‬

‫بة‌ماناية‌کي تريش‪ ،‬ترسي عة َ‬ ‫‌قلية‌تي كوردي لة‌ کردنة‌وة‌ي‬ ‫َ‬ ‫مؤراليَتي و پة‌يرتريارکي حزبي و کؤمةآلية‌تي‪،‬‬ ‫کؤدي‬ ‫ترسة لة ‌سووک کردني حکومة‌تي ِراستة‌قينة‪ ‌/‬حزبي‬ ‫ِراستة‌قينة‌‪ /‬پياوي ِراستة‌قينة‌‪ ،‬لة‌بة‌رئة‌وة‌ هة‌موو‬ ‫الپيَچيَکيش دة‌کات بة‌ياساوة‌‪ ،‬بؤ مانة‌وة‌و بة‌رزبوونة‌وة‌ي‬ ‫هة‌ستکردن بة‌شانازي کردن بة‌و‌ پياوة‌تية‌وة‌‪ .‬ليَرة‌دا گريَي‬ ‫هة‌موو پياوساالري‪ /‬حزب ساالري دة‌کة‌ويَتة‌ ناو کؤدي‬ ‫َ‬ ‫کؤنترؤلکردنة‌وة‌‪.‬‬ ‫ترس و‬ ‫کيَشة‌ي پة‌يرتريارکي بة هة‌موو شيَوة‌ية‌ک ئيشي‬ ‫پياوة‌ بة هيَزة‌کانة‌ دژ بة‌ية‌کتري‪( ،‬پة‌يوة‌ندي بة‌ژنانة‌وة‌‬ ‫نية بة‌وشيَوة‌ية‌‌)‪ ،‬بةآلم ژنان وة‌کو باجيَک بة‌کارديَنن‬ ‫و‪ ،‬و هةروةها دة‌کة‌ونة‌ ژيَر عة‌زة‌مة‌ي پياوبوونة‌وة‌ بؤ‬ ‫َ‬ ‫کؤنترؤل کردن‪( .‬خؤسوتاندني‬ ‫ترساندن و ِرامکردن و‬ ‫ژنان ئازارو نيگة‌رانية‌کي زؤرة‌‪ ،‬و ترسيَکي گة‌ورة‌ية‌ لة‬ ‫‌پياوان‪ ،‬بةآلم پياوة‌کان ناخاتة‌ بة‌ردة‌م ياساو سزادان‬ ‫بة‌وشيَوة‌ية‌‌‪‌ .‬ئة‌مة‌ کيَشة‌ية‌کي تة‌نيا خودي نيية‪ ‌،‬بةَ‌لکو‬ ‫کيَشة‌ي سيستمة‌کة‌ية‌)‬ ‫لة‌ بة‌رئة‌وة‌ي كوشتن لة ‌ئاراداية‌‪ ،‬دة‌بيَت ترسيش‬ ‫لة ‌ئ��ارادا بيَت‪ .‬ئة‌م ترسة‌ ية‌ک الية‌نة‌ش نية‌‪ ،‬بةَ‌لکو‬ ‫دووالية‌نة‌ية‌‪ ،‬ضونكة‌ ئة‌گة‌ر ترسي لة‌بة‌رامبة‌رة‌کة‌ي‬ ‫نة‌بيَت‪ ،‬ناچيَت لة‌ناوي بة‌ريَت بة‌وشيَوة‌ية‪ .‬ترسي ليَي‬ ‫هة‌ية‌‪ ،‬ضونكة‌ بة‌شيَوة‌ية‌کي عة‌قالني ترسيَنة‌رانة‌ بيري‬ ‫ليَدة‌کاتة‌وة‌ وة‌کو مة‌ترسية‌ک لة‌سة‌ري‪ .‬بةآلم ئة‌م ترسة‌‬ ‫جؤرة‌ ترسيَک نيية‌ لة‌ياسا بؤ ئة‌وة‌ي شتيَک نة‌کات و‬ ‫بي ياسايية‌ بةهة‌موو‬ ‫سزاو باجة‌کة‌ي نة‌دات‪ ،‬بةَ‌لکو خودي َ‬ ‫شيَوة‌ية‌ک‪ .‬بة‌ليَکدانة‌وة‌ي هؤبزيانة‌ بيَت‪ ،‬ئة‌مة‌جؤرة‌‬ ‫ترسيَکة‌ پيَش َ‬ ‫‌بي ياسايي و‬ ‫حالة‌تي شارستاني‪ ،‬لة‌ناو َ‬ ‫نة‌بووني دة‌سةآلتي رةهاش‪ ،‬بةآلم ئة‌گة‌رچي ترس بؤ‬ ‫هؤبز هة‌رگيز وون نابيَت لة‌ ژيان و مرؤڤاية‌تي‪ ،‬بةآلم‬ ‫ئة‌وة‌ية‌ کة‌ ترسيَکي تر کة‌ مرؤڤ لة‌ گياني خؤي هة‌ية‌تي‬ ‫و ‌ياساش ناچاري دة‌کات زياتر بيربکاتة‌وة لة‌بة‌ردة‌م‬ ‫ئاشتي‪ ،‬دة‌بيَت َ‬ ‫پالي پيَوة‌بنيَت بة‌رة‌و حوکمي ياساو‬ ‫َ‬ ‫شارستاني و دواييش دلنيايي لة ‌پة‌يماني کة‌سة‌کان بة‌‬ ‫(لة‌ڤاية‌سة‌ن)‪.‬‬ ‫‌ري براکوژي وة‌کو ئة‌و َ‬ ‫حالة‌تة‌ سروشتية‌‬ ‫ة‬ ‫ش‬ ‫ئة‌توانين‬ ‫ِ‬ ‫تة‌ماشا بکة‌ين کة‌ هؤبز لة‌ ميَشکيداية‌تي (ئة‌گة‌رچي‬ ‫هؤبز وة‌کو خة َ‬ ‫‌يال و تيؤري ئة‌مة‌ باسدة‌کات)‪ ،‬ضونكة‌‬ ‫‌ري براکوژيدا ياساو سزادان نيية‌‪ ،‬ئة‌وة‌ي هة‌ية‌‬ ‫لة ‌شة ِ‬ ‫«جة‌نگي هة‌مووة‌ دژي هة‌موو‌» وة‌کو دةَ‌لَيت‌‪ .‬ئة‌م ترسة‌‬ ‫لة‌الي هؤبز بة‌ وردي باس دة‌کريَت و جة‌وهة‌رية‌ بؤ‬ ‫چوونة‌ناو َ‬ ‫حالة‌تي شارستانية‌وة‌و‪ ،‬هؤکاري پؤزة‌تيڤي‬ ‫‌راي من)‌‌‪ ،‬ديارة‌ ئة‌مة‌ هة‌مان‬ ‫خؤشي هة‌ية‌ لة‌م ديوة‌وة (بة ِ‬ ‫ترس دة‌گريَتة‌وة‌ کة‌ تة‌واوي بووني مرؤڤاية‌تي ئيفليج‬ ‫َ‬ ‫‌کؤنترؤل کراوي بة‌حوکمي ياساو چاوي‬ ‫دة‌کات بةآلم بة‬ ‫رةهاگة‌ريَتي‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي ‪2010‬‬

‫‪33‬‬


‫بؤ هؤبز ترس و شارستاني پة‌يوة‌نديان هة‌ية‪َ ‌،‬‬ ‫حالة‌تي‬ ‫سروشت َ‬ ‫بي ياسايية‌و دواييش ِرامکردنيَتي لة‬ ‫حالة‌تي َ‬ ‫‌چوونة ‌دة‌رةوة‌م��ان بة‌رة‌و ياساو دونياي شارستاني‪.‬‬ ‫بةآلم هؤبز ليرة‌دا وة‌کو مة‌کياڤيلي نية‌‪ ،‬بةَ‌لکو قورسايي‬ ‫دة‌خاتة‌ سة‌ر بووني ياساو هةروةها هةَ‌لبژاردني کة‌سي‬ ‫ئارتيفيشال (لة‌ ڤة‌ياسة‌ن)‪ ،‬لة‌ ئاقاري هونةرو کة‌لتوورو‬ ‫شارستانية‌تة‌وة دَيت‌و هةروةها لة‌ َ‬ ‫دلنيايي هة‌موانة‌وة‌ية‌‬ ‫بؤ ئة‌و‌کةسة‌‪ ،‬يان چة‌ند کة‌سة‌‪.‬‬ ‫لة ‌بة‌رئة‌وة‌ي لة‌ َ‬ ‫حالة‌تي سروشتدا هة‌رکة‌س بؤخؤي‬ ‫هة َ‬ ‫‌ولدة‌دات (لة‌پيَناوي خؤيدا)‪ ،‬ئيتر ژيان لة‌ ناو جة‌نگيَکي‬ ‫هة‌ميشة‌ييداية‌‪ ،‬لة‌بة‌رئة‌وة‌ية‌ چاوي ياسا نة‌کراوة‌ية‌و کة‌س‬ ‫نابينيَت (کويَرة‌)‪ ‌.‬ژيان وة‌کو ژياني جة‌نگة َ‬ ‫‌ل واية‌‌‪ ،‬بةآلم ئة‌مة‌‬ ‫َ‬ ‫‌ري‬ ‫مافي هة‌موو‬ ‫ئينديڤيواليَکيشة‌ بة‌وشيَوة‌ية‌ (وة‌کو شة ِ‬

‫دونياي سياسة‌تي ئيَمة‌ بةهةموو شيَوة‌ية‌ك دونياية‌كي‬ ‫ثياوطة‌رايانة‌ية‌‪ ،‬حزبي كوردي سيستميَكي عة‌شاية‌ري‬ ‫هة‌ية‌‪ ،‬وة‌كو ثياويَكي ثة‌يرترياركي كة‌ ناية‌ويَت جياوازي‬ ‫و فرة‌شوناسي بناسيَت (مؤنتيسيكؤ ئاماذة‌ بة‌جياوازي‬ ‫و فرة‌شوناسي دة‌ك��ات وة‌ك��و حالَة‌تيَكي طرنط بؤ‬ ‫كؤمة‌لَطاية‌كي ناديسثؤتيك و ناتيرؤر)‪ ،‬لة ‌بة‌رئة‌مة‌ية‌‬ ‫ئيَمة‌ تاوة‌كو ئيَستاكة‌ش‌ لة‌ ديموكراسي دة‌ترسين‪،‬‬ ‫‌ريَتة‌وة‌ بؤ ِرؤحة‌ مة‌كياظيلةكة‌ي كورد‪،‬‬ ‫ئة‌مترسة‌ دة‌طة ِ‬

‫كة‌ ِريَطابةكراوة‌يي و جياوازي نادات‪ .‬عة‌قآلنية‌تي‬ ‫ترساو‪ ،‬ليَرة‌دا تة‌نيا بة‌لَطة‌ي ئة‌وة ‌نيية‌ كة‌ سزا نة‌دريَن‬

‫بة‌ياسايي‪ ،‬بة‌لَكو بة‌لَطة‌ي ئة‌وة‌ية‌ كة‌ لة‌ دة‌سةآلت دوور‬ ‫نة‌خريَنة‌وة‌‪.‬‬

‫َ‬ ‫ئينديڤيدوال دة‌بيندريَن‬ ‫براکوژي‪ ،‬حزبة‌کان وة‌کو حزبي‬ ‫دژي ية‌کتري)‪ .‬ضونكة‌ لة ‌ڤايسة‌ن (حکومة‌تي رةهاي‬ ‫دلنيايي هة‌مووان لة‌ناو عة َ‬ ‫دروستکراو‪ ،‬کة‌ َ‬ ‫‌قلي کة‌سيَکداية‌‬ ‫وة‌کو پاشاية‌کي دة‌ستکرد) بووني نية‌ جاريَکا‪ ،‬کة‌وابيَت‬ ‫ئة‌وة‌ي گة‌رة‌نتي نيية‌ ژيانة‪ ،‬بةآلم ئة‌مة‌ بؤ هة‌مووان‬ ‫وة‌کو ية‌کي ليَدَيت‌‪ .‬بةآلم کاتيَک مرؤڤ بير لة‌بووني‬ ‫خؤي دة‌کاتة‌وة ‌ (ترسي مردن)‪ ،‬ئيتر ترسي ليَدة‌نيشيَت و‬ ‫ياساشي ديَتة‌ بير بؤئة‌وة‌ي کة‌س نة‌کووژيَت‪.‬‬ ‫لة‌بة‌رئة‌وة‌ مرؤڤ باشترة‌ ژياني بويَت و‪ ،‬نة‌مردن‬

‫‪34‬‬

‫َري نة‌وة‌ک بة‌پيَچة‌وانة‌وة‌‪ .‬مة‌کياڤيلي ئة‌م شتانة‌‬ ‫هةَ‌لببژي َ‬ ‫باس ‌ناکات‪ ،‬ترس بؤ (ميرة‌کة‌ي) ميکانيزميَکة‌ تة‌نيا‬ ‫بؤ مانة‌وة‌و تؤقاندني خةَ‌لکي لة‌بة‌ردة‌م ئة‌وة‌ي بير لة‌‬ ‫شؤرشکردن و ِرووخاندني نة‌کة‌نة‌وة‌‪ .‬ترس لة‌ياسا‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫چوونة ‌دة‌رة‌وة‌ية‌ لة‌ناو بة‌ربة‌رية‌تي َ‬ ‫حالة‌تي سروشت‬ ‫بة‌رة‌و شارستاني بؤ هؤبز (بة‌پيَضة‌وانة‌ي ِرؤسؤوة‌ية‌‌)‪،‬‬ ‫َ‬ ‫ناوحالة‌تي جة‌نگي بة‌ردة‌واميدا‬ ‫ئة‌گة‌رچي چونة‌دة‌رة‌وة‌ لة‌‬ ‫(سروشت بؤ هؤبز) پيَويستي بةهاوپة‌يماني کؤمةآلية‌تي‬ ‫هة‌ية‌‪ ،‬ئيرادة‌ي خؤمان دة‌دة‌ين ب ‌لة‌ڤاية‌سة‌ن‪.‬‬ ‫ترسي عة َ‬ ‫زران��دن‬ ‫ناو‬ ‫‌قلية‌تي ك��وردي ترسيَکة‌ لة‌‬ ‫ِ‬ ‫وة‌کو باوکي پة‌يرتريارکي هة‌ية‌تي‪ ،‬کة‌ لة‌سة‌ر نامووس‬ ‫هةَ‌لدة‌سيَت بة‌كوشتني کچة‌کة‌ي خؤي‪ ،‬نة‌وة‌ک ترس‬ ‫لة‌ياسا‪ ،‬يان بووني هاوثةيماني کؤمةآلية‌تي و شتي‬ ‫وا‪ .‬ئة‌م جؤرة‌ عة َ‬ ‫‌قل و سياسة‌تة‪ ‌،‬تة‌نانة‌ت ترسي لة‌‬ ‫سروشت و ‌خواوة‌نديش نية‪ .‬كوشتني بة‌ناحة‌ق هة‌موو‬ ‫‌بريَت‪ ،‬ضونكة‌ ئامانجة‌کة‌ية‌ تة‌نيا كوشتنة‌‌‪.‬‬ ‫سنووريَک دة ِ‬ ‫عة َ‬ ‫‌قلية‌تي سياسة‌تي كوردي‪ ،‬بة‌م هة‌ستة‌ هؤزيانة‌ية‌ بيَت‪،‬‬ ‫نة‌گة‌شتؤتة‌ ئاستي تيَگة‌شتني ئة‌وة‌ي ترسي لة‌کؤدة‌کاني‬ ‫ياسا هة‌بيَت تاوة‌کو ئيَستاکة‌ش‪ ،‬لة‌بة‌رئة‌وة‌ سياسة‌تي‬ ‫ترسي نيية‌ لة‌سة‌ر هيَ‬ ‫َلي ياساو شارستاني‪ ،‬لة‌بة‌رئة‌وة‌‬ ‫دة‌کوژيَت و ترس وة‌کو مة‌کياڤيلي بة‌کاردةهيَنيَت وة‌کو‬ ‫تاکتيک و ميکانيزم لة‌بة‌ردة‌م نيگة‌رانية‌کانيدا‪.‬‬ ‫ئة‌مة‌ عة‌زةآلتي پياوگة‌راييانة‌ي حزب و حکومة‌تي‬ ‫كورديية‌ لة‌بة‌ردة‌م حزبة‌ بچووکة‌کانيشدا‪ ،‬کة‌ تواناي‬ ‫موونافة‌سة‌و تة‌حة‌دا کردني ئة‌ويان نيية‌‪ .‬بةآلم کيَشة‌ي‬ ‫سياسي بة‌وشيَوة‌ية‌‪ ،‬لة‌الي مؤنتيسکيؤ بة‌شيَوة‌ية‌کي تر‬ ‫دة‌بيندريَت‪ ،‬جياوازتر لة هؤبز و مة‌کياڤيليش‪ ،‬بةآلم نزيکة‌‬ ‫لة ‌بابة‌تة‌کة‌وة‪ ،‬نة‌بوني ئاساييش هة‌موو شتيَک دة‌کات بة‬ ‫‌تيرؤر‌‪.‬‬ ‫بؤ مؤنتيسکيؤ دونياي سياسة‌تي ديسپؤتيزم دونياي‬ ‫سياسة‌تي تيرؤرة‌‪ ،‬کة‌ بة‌جؤريَک لة‌جؤرة‌کان ترس‬ ‫دة‌گريَتة‌وة‌‪ .‬کاتيَک تيرؤر بووني هة‌بيَت‪ ،‬عة َ‬ ‫‌قل و هة‌ستي‬ ‫مرؤڤ ئيفليج دة‌کات‪ ،‬ليَرة‌دا لة‌ گة َ‬ ‫‌ل هؤبزدا کؤک نابيَت و‬ ‫ِراستيش لة‌مة‌دا هة‌ر هة‌ية‌‪ .‬چونکة‌ بآلوکردنة‌وة‌ي تيرؤر‬ ‫ِرانة‌گرتني ئاساييش و َ‬ ‫دلنيايية‌‌‪ ،‬بةآلم هؤبزيش وة‌کو‬ ‫ئامادة‌يي هة‌بيَت واية‌‪ ،‬ضونكة‌ ئة‌گة‌ر ترسمان لة‌ياساو‬ ‫سزادان نة‌بيَت‪ ،‬ئايا چيمان بة‌سة‌رديَت؟ ئيشي حکومة‌ت‬ ‫وة‌کو َ‬ ‫حالة‌تيَکي فة‌ندة‌مة َ‬ ‫‌نتال ئة‌وة‌ية‌ ئاساييش بپاريَزيَت‬ ‫بؤئة‌وة‌ي ئازادي هة‌بيَت (بؤ مؤنتيسکيؤ)‪.‬‬ ‫بة هةر َ‬ ‫حال دونياي سياسة‌تي ئيَمة‌ بة هةموو شيَوة‌ية‌ک‬ ‫دونياية‌کي پياوگة‌رايانة‌ية‌‪ ،‬حزبي كوردي سيستميَکي‬ ‫عة‌شاية‌ري هة‌ية‌‪ ،‬وة‌کو پياويَکي پة‌يرتريارکي کة‌ ناية‌ويَت‬ ‫جياوازي و فرة‌شوناسي بناسيَت (مؤنتيسيکؤ ئاماژة‌‬ ‫بة‌جياوازي و فرة‌شوناسي دة‌کات وة‌کو َ‬ ‫حالة‌تيَکي گرنگ‬ ‫بؤ کؤمةَ‌لگاية‌کي ناديسپؤتيک و ناتيرؤر)‪ ،‬لة ‌بة‌رئة‌مة‌ية‌‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي‪2010‬‬


‫ئيَمة‌ تاوة‌کو ئيَستاکة‌ش‌ لة‌ديموکراسي دة‌ترسين‪ ،‬ئة‌م‬ ‫‌ريَتة‌وة‌ بؤ ِرؤحة‌ مة‌کياڤيلة‌کة‌ي كورد‪ ،‬کة‌‬ ‫ترسة‌ دة‌گة ِ‬ ‫ِريَگابة‌کراوة‌يي و جياوازي نادات‪ .‬عة‌قآلنية‌تي ترساو‪،‬‬ ‫ليَرة‌دا تة‌نيا بةَ‌لگة‌ي ئة‌وة‌نية‌ کة‌ سزانة‌دريَن بة‌ياسايي‪،‬‬ ‫بةَ‌لکو بةَ‌لگة‌ي ئة‌وة‌ية‌ کة‌ لة دة‌سةآلت دوورنة‌خريَنة‌وة‌‪ .‬بؤ‬ ‫نموونة‌ ئة‌گة‌ر هة‌مان عة‌زةآلتي كوردي لة‌گة َ‬ ‫‌ل حکومة‌تي‬ ‫دراوسي و جيهاندا بة‌راورد بکة‌ين‪ ،‬کاراکتة‌ريَکي‬ ‫پياواني‬ ‫َ‬ ‫زؤر جياوازمان ديَتة‌ پيَش چاو‪ .‬کاراکتة‌ريَکي گوناح‪،‬‬ ‫نة‌رمتر‪ ،‬شة‌رم ئاميَزو دة‌ستة‌مؤتر‪ ،‬بة‌حساب ديموکراسي‬ ‫تريش (وة‌کو خؤي پيشاندة‌دات)‪ ،‬ضونكة‌ عة‌زةآلتي پياويَتي‬ ‫خؤي وة‌کو سيستمي پة‌يرتريارکي ئة‌مة‌ندة‌ ماسوولکاوي‬ ‫و جة‌ربة‌زة ‌ئاسايانة‌‌ نية‪ ‌،‬لة‌بة‌ردة‌م پياوة‌کاني ديکة‌دا‬ ‫کة‌ لة‌و بةهيَزترن‪ِ .‬رة‌نگة‌ ترسيَکي هة‌بيَت‪ ،‬بةآلم ئة‌م‬ ‫ترسة‌ي هةَ‌لگري سة‌بة‌ب و عة‌قالنية‌ت نية‌ بة‌وشيَوة‌ية‌ي‌‬ ‫َ‬ ‫حالة‌تة‌کة‌ي لة‌ناو شارستاني و ديموکراسيدا ببينرَيت‌‪،‬‬ ‫بةَ‌لکو ية‌کسان نة‌بوونة‌وة‌ي دة‌سةآلتة‌‪.‬‬ ‫ترسي زؤرو گة‌ورة‌ي حزب و حکومة‌تي كوردي‪ ،‬ترسة‌‬ ‫لة ‌بوون و ژياني هاوبة‌شي و پيَکة‌وة‌ بوني ديموکراسي‪،‬‬ ‫ئة‌مة‌ ناوسکي سيستمي پة‌يرتريارکيية بة‌الي منة‌وة‌‪.‬‬ ‫ئة‌گة‌ر بشـمانة‌ويَت لة ‌پة‌يرتريارکي تيَبة‌گة‌ين‪ِ ،‬رة‌نگة‌‬ ‫تيَگة‌شتن لة‌ جة‌وهة‌رگة‌رايي َ‬ ‫کؤلة‌کة‌ي ئة‌و سيستمة‌بيَت‪.‬‬ ‫بؤ نموونة‌‪ ،‬لة‌ناو جة‌وهة‌رگة‌راييدا پياو سة‌ربة‌خؤية‌ لة‬ ‫‌ژنان و مناآلن‪ ،‬لة‌بة‌رئة‌وة‌ پياو خؤي وة‌کو بوونة‌وة‌ريَکي‬ ‫َ‬ ‫عاقلترو‪،‬‬ ‫جياوازتر‪ ،‬بةهيَزتر‪ ،‬عة‌نتيکة‌تر‪ ،‬بة‌ئيمکانترو‬ ‫کة‌شخة‌و جوانتريش‪ ،‬دواييش ئ��ازادو سة‌ربة‌خؤتر‬ ‫پيشان دة‌دات‪ .‬حکوومة‌تي كوردي تة‌مسيلي ئة‌و جؤرة‌‬ ‫پياوة‌ دة‌ک��ات‪ ،‬ئ��ازدو سة‌ربة‌خؤية‌ لة‌پة‌يوة‌نديةکاني‬ ‫بة هاوآلتية‌کان و‪ ،‬هة‌روةها دونياي سياسة‌تي حزبة‌‬ ‫بچووکة‌کان و سروشتي موعارة‌زة‌‌وة‌‌‌‌‪ ،‬ضونكة‌ لة‌سيستمي‬ ‫پياوبووني ِراستة‌قينة‌دا‪ ،‬گوايا پياو ئازادو سة‌ربة‌خؤية ‌و‬ ‫‌قلي َ‬ ‫عة َ‬ ‫کاملترة‌ لة‌ گة‌نجان و ژنان‪ ،‬حزبي كورديش خؤي‬ ‫لة هاوآلتية‌کاني جياکردؤتة‌وة‌و تة‌مسيلي ئة‌و سرووشتة‌‬ ‫دة‌کات‪ ،‬وة‌چة‌مکي ياساو هاوآلتيبووني پة‌راويَزکردوة‌‬ ‫(ئة‌مة‌ندة‌ خؤي بة‌پياوي ِراستة‌قينة‌ دة‌زانيَت‪ ،‬هة‌ر پيَي‬ ‫عة‌يبة‌ باسي شتي وابکات)‪ ،‬تاوة‌کو ئاستي كوشتني‬ ‫گة‌نجاني ِرؤژنامة‌نوسانيش‌‪.‬‬ ‫لة ‌سيستمي پة‌يرتريارکي كوشتن ئاسايية‌‪ ،‬ضونكة‌‬ ‫قة‌يراني نامووس بةهةموو شيَوة‌ية‌ک هيَ‬ ‫َليَکي تة‌قليدية‌و‬ ‫پاريَزراوة‌و هة‌موو سنووريَکي کؤمةآلية‌تي گومرگ‬ ‫ک��ردوة‌‪ ،‬خؤسووتاندني ژنان کتوومت ئة‌م کردارة‌ية‌‬ ‫بةآلم لة‌ فؤرميَکي تردا‪ ،‬کة‌ ژنان بة‌دة‌ستي خؤيان بؤ‬ ‫سيستة‌مة‌کة‌ي ‌بة‌ ئة‌نجام دة‌گة‌ية‌نن‪.‬‬ ‫لة‌ بة‌رئة‌وة‌ي كوشتن هة‌ية‌و بة‌شيَوة‌ية‌کي ئاساييش‬ ‫ِروودة‌دات‪ ،‬ئيتر بووني كوشتن ويَنة‌ية‌کي يان‬ ‫شانؤگة‌رية‌کي ئاسايية‌‪ ،‬دة‌ردةهيَنريَت و بة‌سة‌رماندا‬

‫‌روات و دووبارة‌ش دة‌بيَتة‌وة‌‪ .‬ترسناکترين‬ ‫‌ريَت و دة ِ‬ ‫تيَدة‌پة ِ‬ ‫شت ئة‌وة‌ية‪ ‌،‬کة‌ ئة‌مة‌ دة‌بيَت بة‌جؤرة‌ کة‌لتووريَک و‬ ‫دة‌رهيَنة‌ري ئة‌و شانؤگة‌ري و واقيعة‌ش سيستمي‬ ‫پة‌يرترياکية‌ت خؤية‌تي‪ .‬سة‌دام حسيَن‪ ،‬باشترين ويَنة‌ي‬ ‫پة‌يرتريارکي ناو شانؤگة‌ري سياسي بوو‌ لة ‌ناوچة‌کة‌دا‪،‬‬ ‫بؤ نموونة‌ بؤ زؤر َيک لة ‌وآلتاني عة‌رة‌بي‪ ،‬سة‌دام حس َين وة‌كو‬ ‫«پياوي ِراستة‌قينة»‌ دة‌بينرا‪ ،‬لة‌ئاستي تة‌حة‌دا كردنة‌کاني‬ ‫ئة‌مة‌ريكاو ئة‌ورپاو جيهاندا‪ .‬سة‌دام وة‌كو پياوي نموونة‌و‪ ،‬قؤزو‪،‬‬ ‫كة‌شخة‌و كة‌َلة‌طة‌ت و ئازاو سيفاتي تريش دة‌بينرا لة‌الية‌ن‬ ‫خة‌َلكاني عامة‌شة‌وة‌‪ .‬دة‌ركة‌وتني ِروخساري سة‌دام وة‌کو «ش َيخي‬ ‫عة‌شيرة‌و»‌‪ ،‬وة‌كو عة‌رة‌ب َيکي ِراستة‌قينة‌ش‪ ،‬وة‌کو ش َيري ناو‬ ‫َروانينة‌‬ ‫دارستان دة‌بينرا لة‌بة‌ردة‌م دونياي ناعة‌رة‌بدا (ئة‌م تي ِ‬ ‫‌ري‬ ‫بؤ زلهيَزيَکي وة‌کو ئة‌مة‌ريکاش هة‌ر ِراستة‌‪ ،‬کاتيَک شة ِ‬ ‫سارد لة‌گة َ‬ ‫‌ل دوژمنة‌ جؤراوجؤرة‌کانيدا بة‌سة‌رکة‌وتوترين‬

‫سة‌دام حس َين‬ ‫و تة‌نيا ستراتيجي دة‌زانيَت‪ .‬ضونكة‌ خؤي لة‌و دووژمنانة‌‬ ‫بة ‌گة‌ورة‌تر و پياوترو بة‌دة‌سةآلتريش دة‌بينيَت و‬ ‫دةتوانيَت َ‬ ‫‌ردابني) کاتيَک باس لة‌كوشتن‬ ‫ئابلؤقة‌يان لة‌ سة‬ ‫َ‬ ‫و‪ ،‬زة‌رورة‌تي ئازادي و‪ ،‬هةروةها سياسة‌تيش دة‌کة‌ين‪،‬‬ ‫َ‬ ‫خاليَکي جة‌وهة‌ري هة‌ية‌ بؤباسکردن‪ ،‬ئة‌ويش‬ ‫ديارة‌‬ ‫َ‬ ‫دونياي لة‌دة‌ستداني مؤرالة‪ .‬ئة‌م خالة‌‌ بةهةموو شيَوة‌ية‌ک‬ ‫مة‌کياڤيليزمان بؤ دةهيَنيَتة‌ ناو داية‌لؤگة‌وة‌‪( .‬مؤراليش‬ ‫بؤخؤي پة‌يوة‌ندي هة‌ية‌ لة‌گة َ‬ ‫‌ل بابة‌تيَکي وة‌کو ترسدا)‬ ‫ئة‌م ترسة‌ شکاندني هة‌موو سنووريَکة‌ لة‌خؤشة‌ويستي و‬ ‫‌رپيَکردن و َ‬ ‫دلنيايي هاوآلتيان (حکومة‌ت و سيستمي‬ ‫باوة ِ‬ ‫‌ري)‪.‬‬ ‫ة‬ ‫‌وپ‬ ‫ة‬ ‫ئ‬ ‫‌کو‬ ‫ة‬ ‫تاو‬ ‫‌ري‬ ‫ة‬ ‫رةهاگ‬ ‫ِ‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي ‪2010‬‬

‫‪35‬‬


‫مير بؤي هة‌ية‌ هة‌موو مة‌بة‌ستيَک بة‌کاربهيَنيَت لة‌پيَناوي‬ ‫ئامانجة‌کانيدا‪ /‬کؤتايية‌کاني (دة‌بيَت ئة‌وة َ‬ ‫‌بلَييَن‪ ،‬ئة‌م‬ ‫تيَگيشتنة‌ لة کتيَبي ميردا‪ ،‬زؤرجياوازة‌ لة‌ ديدي لة‌کتيَبي‬ ‫ديسکؤرسة‌کة‌يدا‪ ،‬وة‌کو دوو نوسة‌ري جياواز بن‪ ،‬وة‌کو‬ ‫«برتاند ِرة َ‬ ‫‌سل» لة ‌کتيَبي ميَژووي فة‌لسة‌فة‌ي ِرؤژئادا‬ ‫دةَ‌ل َي)‪.‬‬ ‫ئة‌وکاتة‌ سياسة‌ت دة‌بيَتة‌ سياسة‌تي ِروت بؤ پاراستني‬ ‫دة‌سةآلتي رةهاي مير و حزب و حکومة‌ت لة‌بة‌ردة‌م‬ ‫نامووس‪ ،‬بةآلم عة َ‬ ‫‌بي هزرڤاني و‬ ‫‌قليَکي ترساويشة‌ بة َ‬ ‫زراندن و لة‌دة‌ستداني‬ ‫ويژداني مرؤڤاية‌تي‪ ،‬ترسي لة‌ناو ِ‬ ‫َ‬ ‫‌هيَزة‌کة‌ي‪ ،‬هة‌ميشة‌ لة‌ خة َ‬ ‫‌ياليداية‌تي‪ ،‬ترس حالة‌تيَکي‬ ‫بة‌ردة‌وامة‌و بةآلم ِريَزگرتني ياسا کاري پيَناکريَت‌‌‪.‬‬ ‫َ‬ ‫خاليَکي گرنگ بؤ هؤبز ئة‌وة‌ية‌ کة‌ تيؤرية‌کاني‬ ‫ِرة‌ن��گ��دان�ة‌وة‌ي ژياني سياسي سة‌ردة‌مة‌کة‌ي خؤي‬ ‫كككوشتني‬

‫ِرؤذنامة‌نووسيَكي‬

‫وة‌كو‬

‫طة‌نجي‬

‫«سة‌ردة‌شت عوسمان»‪ ،‬كوشتني مرؤظي مناأل و طة‌نج و‬ ‫طة‌ورة‌شة‌ لة‌ية‌ك كاتدا‪ ،‬ضونكة‌ بة‌رثة‌رضدانة‌وة‌ي طوولة‌و‬ ‫ضة‌قؤي باوك و حكوومة‌تي كورديية‌ بة‌رامبة‌ر دونياي‬ ‫ثرسيارو طومان و خة َ‬ ‫‌رسورمان و بيركردنة‌وة‌ي‬ ‫‌يال و سة‬ ‫ِ‬ ‫ناو دونياي ئازادو ِرؤذنامة‌نوو‌سية‌كي ئازادة‌‪ .‬ئايا ضؤن‬ ‫لة ‌حكومة‌تيَكي وا نة‌ترسين كة‌ ِرة‌نطة‌ بمانكوذيَت‪ ،‬ئة‌ي‬ ‫ضؤن دة‌توانين بيَدة‌نط ‌بين لة‌ بة‌ردة‌م تاواندا؟‬ ‫‌ري ناوخؤ وآلت��ي بة‌ريتانياي‬ ‫لة‌ س�ة‌رب��ووة‌‪ ،‬کة‌ ش��ة ِ‬ ‫‌ري‬ ‫شلؤقکردبوو‪ ،‬ترسي زؤري هة‌بووة‌ ل �ة‌وة‌ي شة ِ‬ ‫ناوخؤ هة‌مووشتيَک ِر َ‬ ‫ابماليَت بة‌تة‌واوة‌تي‪ .‬بؤنموونة‌ لة‬ ‫‌بايؤگرؤفية‌کة‌يدا‪ ،‬دةَ‌ليَت «من و ترس پيَکة‌وة‌ وة‌کو دووانة‌‬ ‫لة‌ دايک بووين»‬ ‫بةهةر َ‬ ‫حال کاتيَک باسمان لة ‌مؤراليشة‌‪ ،‬ليرة‌دا بووني‬ ‫«ياسا» وة‌کو کارو رةهةنديَکي خودايي بيَت وةهاية‬ ‫(باوا تة‌ماشاي بکة‌ين)‪ ،‬ضونكة‌ ئاماژة ‌کردنة‌ بة ‌پيرؤزي‬ ‫بووني مرؤڤ لة‌بة‌ردة‌م مردن و فة‌وتاندا بة‌شيَوة‌ية‌کي‬ ‫ناسروشتي و ناحة‌قيانة‌ت‪ .‬ياسا رةهةندة‌کاني ئيتيک‬ ‫و م��ؤراأل (بةهة‌ستي ديني) دة‌پاريَزيَت لة ‌کؤديَکي‬ ‫دستة‌جة‌معيانة‌دا‪ /‬گة‌ردونگة‌راييدا لة‌ سة‌رو كوشتنة‌وة‌‬ ‫ئة‌گة‌ر پيَي بکريَت‪ .‬ضونكة‌ كوشتني مرؤڤ بة‌وشيَوة‌ية‌‪،‬‬

‫‪36‬‬

‫كوشتني مة‌خلووقيَکة‌ هونةري ئة‌و خوداية‌ خؤية‌تي‪،‬‬ ‫کة‌ بة‌رهة‌مي هيَناوة‌ (دينة‌ ئاسمانية‌کان) بة‌گشتي‌‪.‬‬ ‫لة‌بة‌رئة‌وة‌ي خودا لة‌سة‌ر زة‌وي نية (يان نة‌ماوة‌‌)‪،‬‬ ‫ئيتر ئة‌وة‌ ياساية‌ دة‌ية‌ويَت جيَگاي ئة‌و ميسالية‌تة‌ي‬ ‫(خوا)‌ بگريَتة‌وة‌و‪ ،‬هة َ‬ ‫‌ولي سزاداني تاوانبارة‌کان بدات‬ ‫و ترس دادةهيَنيَت‪ ،‬نة‌بووني ياسا نة‌بووني ئؤردة‌رو‬ ‫َ‬ ‫حالة‌تي سروشتي دة‌ک��ات کة‌‬ ‫کؤمةَ‌لگاشة‌‪ ،‬بؤ هؤبز‬ ‫جة‌نگيَکي بة‌ردة‌وامة‌‪ .‬لة ‌ڤاية‌سانة‌کة‌ي هؤبزيش لة ‌جؤرة‌‬ ‫َ‬ ‫ئارتيفيشالي (دة‌ستکردي) بة‌وشيَوة‌ية‌ دة‌چيَت‪،‬‬ ‫خواية‌کي‬ ‫بةآلم بة‌ناوي ياساو شارستانية‌وة‌ ترس دادة‌گريَت و‪،‬‬ ‫داواي تة‌واويشي ئة‌وة‌ية‌ هاوآلتيان ملکة‌چي بن بةهةموو‬ ‫شيَوة‌ية‌ک (پة‌يماني کؤمةآلية‌تي)‪ .‬بةآلم لة‌ ڤاية‌سة‌ني‬ ‫‌رة‌مة‌کو كوشتارکار نيية‌‪ ،‬بةَ‌لکو بة‌حساب‬ ‫هؤبز هة ِ‬ ‫ياسا پة‌روة‌رو هونةردؤست و شارستانية‌‪ ،‬ماکياڤيلي‬ ‫َ‬ ‫واناليَت‪ .‬تيَگة‌شتن و قسة‌کردن لة‌سة‌ر ترس و سياسة‌ت‬ ‫پرباية‌خة‌‪ ،‬بةآلم جياوازيشن‬ ‫بؤ هة‌ردووکيان بابة‌تيَکي ِ‬ ‫لة‌ية‌کتري‪.‬‬ ‫سرينة‌وة‌ي بووني بة‌رامبة‌رة‌ بةهةموو‬ ‫كوشتن‬ ‫ترسي‬ ‫ِ‬ ‫شيَوة‌ية‌ک‪ ،‬ئيدي ئايا ئة‌مة‌ چية‌؟ ترسة‌ لة ‌بة‌رامبة‌رة‌کة‌ي‬ ‫يان ئازاية‌تي کوشتنيَتي؟‌ (لة‌بة‌رئة‌وة‌ي ليَکدانةوة‌‌ي زياتر‬ ‫بؤ ترس هة‌ية‌‪ ،‬ئيتر ئازاية‌تيش تة‌نيا بة‌ماناي چاوقايمي و‬ ‫تواناي كوشتن ناگة‌ية‌نيَت‪ ،‬ماناي زؤرتريشي هة‌ية‌)‪.‬‬ ‫بةآلم ئة‌گة‌ر مرؤڤ بة‌وتة‌وسيفة‌ تيؤلؤگية‌ بة‌رهة‌مي‬ ‫خوداوة‌ند بيَت چؤن چؤني شايستةى كوشتنة‌؟ بؤنموونة‌‬ ‫‌ري بةهيَزيان بة‌مردني دة‌ستکرد‬ ‫دينة‌ ئاسمانية‌کان باوة ِ‬ ‫نية‌ (خؤکوژي)‪ ،‬ضونكة‌ دژاية‌تي ئيشي خواوة‌ند دة‌کات‪،‬‬ ‫ضونكة‌ کاريَکي دروست و سروشتي نية‌‌‪( .‬بةآلم لة‌ناو‬ ‫برگة‌ي گووتني‬ ‫خوودي دينة‌ ئاسمانية‌کاندا‪ ،‬دة‌توانين ِ‬ ‫دياريکراو بدؤزينة‌وة‌ بؤ كوشتني ئة‌وانة‌ي بة‌دووژمن‬ ‫تة‌ماشادة‌کريَن‪ِ .‬رة‌نگة‌ بووني ئاينة‌کان لة‌ميَژووي بووني‬ ‫جة‌نگة‌کانة‌وة‌ زؤر نزيکبن‪ ،‬ئة‌گة‌ر ‌ديوة‌کة‌ي تري خواش‬ ‫توورة‌ية‌ لة ‌کافران‪،‬‬ ‫ليَکبدة‌ينة‌وة‌‪ ،‬هة‌ميشة‌ تاقانة‌ية‌‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫کارة‌سات و ئاشووبي گة‌ورة‌ بة‌سة‌ر مرؤڤاية‌تي و جيهاندا‬ ‫دةهيَنيَت‪ ،‬دؤزة‌خي هة‌ية‌‪ ،‬هانو فيتي براية‌ک دة‌دات بؤ‬ ‫كوشتني براية‌کة‌ي تري‪ ،‬بةآلم ئة‌مة‌ باسيَکي ترة‌)‪.‬‬ ‫‌خشي‪ ،‬لة‌بة‌رئة‌وة‌ ئة‌وة‌ي دژاية‌تي‬ ‫خوداوة‌ند ژيان دة‌بة‬ ‫َ‬ ‫‌بيندري‪،‬‬ ‫‌رق ئة‌ستووري شة‌يتان دة‬ ‫َ‬ ‫ئة‌مة‌ بکات‪ ،‬ب��ة ِ‬ ‫ناحة‌زي مرؤڤ و ژيانة‌‌‪ ‌.‬بة‌وليَکدانة‌وة‌ية‌ بيَت‪ ،‬كوشتني‬ ‫مرؤڤ وة‌کو كوشتني خوداش واية‪( ‌‌،‬ليَڤيناس)‪ ،‬ضونكة‌‬ ‫لة‌ کاتي كوشتندا مرؤڤمان بيردة‌چيَتة‌وة‌ کة‌ چية‌و‬ ‫(روخساري مرؤڤ)‪ .‬بةآلم دة‌زانين کيَن ئة‌وانة‌ي‬ ‫چؤنة‌‌ ِ‬ ‫دة‌يانکوژين‪ ،‬ضونكة‌ بة‌رة‌نگاري ديدو سنوورو سياسة‌ت‬ ‫و ژياني ئيَمة‌ دة‌بنة‌وة‌و‪ ،‬ئيتر بة‌دوژمنيان وة‌ردة‌گرين‪.‬‬ ‫کاتيَک بة‌وشيَوة‌ية‌ دة‌کوژين‪ ،‬نمرة‌ي مؤرالمان دة‌گاتة‌‬ ‫سة‌ر ئاستي سفرو‪ ،‬پة‌الماري بيچمي مرؤڤ دة‌دة‌ين‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي‪2010‬‬


‫ئيتر ئة‌وکاتة‌ ياساو خواشمان لةهزرو هة‌ستدا ناميَنيَت‪،‬‬ ‫(روخساري مرؤڤ) لة‌ ناوة‌وة‌يدا هةَ‌لگري‬ ‫ضونكة‌ بيچمي ِ‬ ‫بيرو بؤچووني جياوازن‪ ،‬بةآلم هة‌موو ية‌ک بيچميان‬ ‫هة‌ية‌‪ ،‬و‌ ئةو ‌بيچمة‌ش مرؤڤة‌و شايستة‌ي كوشتن نيية‌‬ ‫لة‌سة‌ر جياوازية‌کانيان‪.‬‬ ‫كوشتني م��رؤڤ‪ ،‬بة‌وليَکدانة‌وة‌ية‌ي س��ة‌رة‌وة‌ بيَت‬ ‫كوشتني هونةري قة‌داستي خواية‌کة‪ ‌،‬کة‌ ِروخساري‬ ‫مرؤڤي لة‌سة‌ر ِروخساري خؤي دروستکردوة‪ ،‬لة‬ ‫‌بة‌رئة‌مة‌ كوشتن گة‌ورة ‌ترين تاوانة مرؤڤ دة‌يکات دژي‬ ‫قة‌داسة‌ت و خواوة‌ند‪ .‬بةآلم ئايا چؤن خودا دة‌خويَنينة‌وة‌‪،‬‬ ‫‌ريَنينة‌وة‌ بؤداناني ياسا لة‌بري‬ ‫ديارة‌ ئة‌گة‌ر ئة‌مة‌ بگة ِ‬ ‫شة‌ريعة‌ت و ئاين‪ ،‬وة‌کو پرةنسيپة‌کاني ياساخوازي لة‌‬ ‫‌رپة‌رستي‪ ،‬ئيتر هة‌موو کة‌سيَک ِرووتو‬ ‫جياتي خوداو باوة ِ‬ ‫ئاشکراو بيَديفاعة‌ لة‌بة‌ردة‌م كوشتن و تاوانة‌کانيدا‌‪.‬‬ ‫ئة‌گة‌ر ليَرة‌دا ترسمان لة‌ياسا هة‌بيَت بؤ ئة‌وة‌ي‬ ‫نة‌کوژين (دي��ارة‌ ئة‌بيَت بيريشمان لة‌الي سزادانيش‬ ‫بيَت وة‌کو کؤتايي)‪ .‬هةروةها ئة‌گة‌ربيريشمان لة‌الي‬ ‫خوداوة‌ند بيَت‪ ،‬ئة‌وا (بيريشمان لة‌الي تة‌حة‌دانة‌کردني‬ ‫ئيشي خواية‌)‪ ،‬خواهة‌ية‌ بؤ ئة‌وة‌ي ئؤردة‌ري سروشت‬ ‫هة‌بيَت‪ ،‬بؤئة‌وة‌ي دووبارة‌ نة‌کووژين‪ .‬ئة‌وانة‌ي بة‌ناوي‬ ‫خواوئاينة‌وة‌ كوشتارکاري دة‌کة‌ن‪ ،‬نة‌خواناسن و نة ‌لة‌‬ ‫ئاينيش‌ تيَدة‌گة‌ن‪.‬‬ ‫َ‬ ‫ئة‌وة‌ي ماوة‌ بيليَين ئة‌وة‌ية‌ بکوژاني گة‌نجاني وة‌کو‬ ‫«سة‌ردة‌شت عووسمان»و «سؤراني مامة‌حة‌مة» نة ‌لة‬ ‫‌ياسا دة‌ترسن و ‌نة ‌لة ‌خواوة‌نديش دة‌ترسن‪ ،‬ئايا ئة‌مة‌‬ ‫دة‌يانخاتة‌ ناو چي جؤرة‌ َ‬ ‫حالة‌تيَکة‌وة‌و دة‌يانکات بة‌چي؟‬ ‫ديارة‌ َ‬ ‫سرينة‌وة‌ي جوگرافياي ئيتيک و مؤراأل‌‪،‬‬ ‫حالة‌تي ِ‬ ‫ئة‌گة‌ر ئة‌مة‌ش بةهة‌ستة‌ هؤبزية‌کة‌ تة‌ماشابکة‌ين‪ ،‬ئيتک و‬ ‫مؤرال ئة‌گة‌ر ِرامانبگريَت لة‌بة‌ردة‌م كوشتندا‪ ،‬ئة‌وا وة‌کو‬ ‫ترس بيَت لة ‌ياسا بؤ نة‌كوشتن‪ ،‬بةآلم لةهة‌ستة‌ زؤر‬ ‫سکوالرة‌کة‌يدا بؤتاوانکردن‪.‬‬ ‫َ‬ ‫ئة‌وة‌ي ليَرة‌دا زؤر بة‌قوولي تيَفکريني مرؤڤ کاري‬ ‫‌روون���ة‌وة‌ي ئيتيکة‌‬ ‫لة ‌س �ة‌ردة‌ک��ات‪ ،‬دونياي ِرووب���ة ِ‬ ‫لة‌ناو جيهان و بووندا‪ ،‬لة‌ دة‌ستداني ئة‌و ِرة‌گة‌زة‌ زؤر‬ ‫َ‬ ‫خاليبونة‌وة‌ية‌ لة‌ئة‌خالق‌‌‪ .‬لة‌بة‌رئة‌مة‌ية لة‌‬ ‫مرؤڤانة‌ية‌ية‌‪،‬‬ ‫يؤنانة‌وة‌ هة‌تاوة‌کو ئيَستاش‪ ،‬فکرو فة‌لسة‌فة‌ هة‌ميشة‌‬ ‫‌ريَنيَت‪ ،‬و‌ نة‌ دة‌شتوانيَت پشت بکاتة‌‬ ‫نة‌دة‌توانيَت ئيتيک تيپة ِ‬ ‫ياساو شارستاني‪ ‌.‬بؤ نموونة‌‪ ،‬عة‌مانؤئيل ليَڤيناس ئة‌وة‌لَ‬ ‫و ئاخيري فة‌لسة‌فة‪ ‌،‬بة‌کيَ‬ ‫َلگة‌ي ئيتيکة‌وة‌ دة‌بة‌ستيَتة‌وة‌‪ .‬و‬ ‫‌ئة‌گة‌ر فة‌لسة‌فة‌ية‌ک لة‌ دة‌رة‌وة‌ي ئيتيکة‌وة‌ بفة‌لسة‌فيَنيَت‪،‬‬ ‫نابيَتة‌‌ فة‌لسة‌فة بؤ ئة‌و‌‪ .‬بؤ نموونة‌‪ ،‬ئة‌مة‌ َ‬ ‫خاليَکي گرنگ و‬ ‫جة‌وهة‌رية‌ بؤ بيَدة‌نگي خةَ‌لکاني وة‌کو مارتن هايديگة‌ر‪،‬‬ ‫لة‌بة‌ردة‌م ئيتيکي فة‌يلسووفدا‪ ،‬ضونكة‌ هايديگة‌ر تاوة‌کو‬ ‫مرد نة‌داواي ليَبوردني لة‌ مرؤڤاية‌تي کرد بؤ پة‌يوة‌ندية‌‬ ‫نازية‌کاني هة‌يبوو‌‪‌ ،‬هةروةها بة‌بيَدة‌نگي ماية‌وة‌و‬

‫ئاماژة‌ي بة‌كوشتني جووة‌کانيش نة‌کرد‪ ‌،‬وة‌کو ديارترين‬ ‫فة‌يلة‌سووفي سة‌دة‌ي بيست لة‌ناو َ‬ ‫دلي ِروداوة‌کاني‬ ‫تؤتاليتاريزم لة ئةَ‌لماندا‪« .‬بوون» لة ‌ناو خويَني نازيزمدا‬ ‫سورببو‪ ،‬بةآلم شايستة‌ي باسکردن نة‌بووة‌‌ وة‌کو ميَژووي‬ ‫فة‌لسة‌فة‌ لة‌الي يؤنانية‌کان بؤ هايديگة‌ر‪( .‬بيَدة‌نگ بونيَکي‬ ‫ِرة‌ش وة‌کو نهيَنية‌کي ترسناک‪ ،‬وة‌کو دارستانة‌ ِرة‌شة‌کة‌ي‬ ‫َ‬ ‫(ئالپ) واية‪ ‌،‬هة‌رکاتيَک باسي كوشتني جووة‌کان و‬ ‫فة‌لسة‌فة و ئة‌خالق دة‌کريَت بة ‌ئازارة‌کانية‌وة‌‌‪ ،‬ئة‌مة‌ندة‌ي‬ ‫ئة‌وة‌ش بيَدة‌نگية‌کة‌ي هايديگة‌رمان ديَنيَتة‌وة‌ بير)‪.‬‬ ‫توورة‌يي بيرمة‌ندو شاعيرة‌‬ ‫ئيتر تيَگة‌شتن لة‌نيگة‌راني و‬ ‫ِ‬ ‫جووة‌کاني وة‌کو ئة‌دؤرنؤ‪ ،‬هؤرک هايمة‌رو‪ ،‬مارکوزة‌و‪،‬‬ ‫َ‬ ‫(کار َل ياسپة‌رزيش کة‌ جوونية‌)‪،‬‬ ‫پؤل سيالنو‪ ،‬هةروةها‬ ‫ِ‬ ‫ئاريَنت (بةآلم نة‌وة‌ک‬ ‫تة‌نانة‌ت تاکو ِرادة‌ية‌کيش هانا ِ‬ ‫بة‌ئاشکرايي وة‌کو ئة‌واني تر) حة‌قي خؤيانة لة‌بة‌ردة‌م‬ ‫ئة‌و بيَدة‌نگية‌ زؤر ساردة‌ي هة‌يبوو تاوة‌کو مردنيشي‌‌‌‪.‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫کؤلة‌كة‌ي قسة‌کردنيش‬ ‫خاليبونة‌وة‌ لة‌ترس‪ِ ،‬رة‌نگة‌‬ ‫بيَت لة‌سة‌ر جيهانبيني گاندي سة‌بارة‌ت بة‌دونياي‬ ‫ناتوندوتيژي‪َ ،‬‬ ‫خاليبوونة‌وة‌ لة‌ترس وة‌کو هة‌ستيَک کة‌‬ ‫مرؤڤ هة‌ية‌تي بؤخؤي َ‬ ‫حالة‌تيَکي قة‌يران ئاميَزو گرنگة‌‌‌‪.‬‬ ‫بؤ نموونة‌‪ ،‬بةآلم َ‬ ‫خاليکردنة‌وة‌ي مرؤڤاية‌تي لة‌ترس‪ ،‬لة‬ ‫‌بة‌ردة‌م هيَزيَکي وة‌کو نازيزمدا‪ ،‬مرؤڤاية‌تي لة‌بة‌ردة‌م‬ ‫شؤرشي ناتوندوتيژي پاسيڤ ناکات؟ ئة‌گة‌رچي گاندي‬ ‫ِ‬ ‫گؤري‪ ،‬بةآلم َ‬ ‫خاليبونة‌وة‌ لة ‌ترس‬ ‫ناتوندوتيژي پاسيڤي‬ ‫ِ‬ ‫‌روي‬ ‫واتاية‌کي يؤتؤپيشي هة‌ية‌‪ ،‬بة‌تايبة‌تي لة‌کاتيَکدا ِروبة ِ‬ ‫ئاريَنت ئاماژة‌ية‌کي‬ ‫هة‌ست و سؤزة‌کانمان دة‌بينة‌وة‌‌‌‪( .‬هانا ِ‬ ‫َ‬ ‫بة‌م َ‬ ‫‌ئيسرائيلة‌)‪ .‬ئاسايي‬ ‫خالة‌ کردوة‌ لة‌ کتيَبي ئيچمان لة‬ ‫کردني كوشتن‪ ،‬ئاسايي کردني کة‌لتووري كوشتنة‌‬ ‫‌ريَگاي سياسة‌تة‌وة لة ‌ناو کؤمةَ‌لگة‌دا‌‪ ،‬ئة‌مة‌ ئيشي‬ ‫لة ِ‬ ‫هيتلة‌رو ستالين و مؤسؤليني و سة‌دام بوو‪ .‬بة‌ کة‌لتور‬ ‫کردني سياسة‌تي توندوتژي‪ ،‬جياکردنة‌وة‌ي خيَزان و‬ ‫کؤمةَ‌لگاية‌ بؤ دؤست و دوژمن‪ ،‬لة‌ ناوبردني چة‌مکي‬ ‫َ‬ ‫منال و گومانة‌کاني هاوآلتيانيشة‌‌‪ ،‬ضونكة‌‬ ‫پرسيارکردني‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫مامةَ‌لة کردني لة ‌گة‌ل مرؤڤدا وة‌کو مامة‌لة ‌کردنيَتي‬ ‫لة‌گة َ‬ ‫‌داتي‪،‬‬ ‫‌ل ئاژةآلنداو هيضي تر‪ .‬هة‌رکاتيَک نانيان دة َ‬ ‫دة‌بيَت کلکي بؤ بلة‌قيَنن و سوپاسي بکة‌ن‪ ،‬ئة‌گينا سزايان‬ ‫دة‌دات‪.‬‬ ‫لة‌ کؤتاييدا ئة‌وة‌ي ماوة‌ بووتريَت‪ ،‬ئة‌وة‌ية‌ كوشتني‬ ‫ِرؤژنامة‌نووسيَکي گة‌نجي وة‌کو «سة‌ردة‌شت عوسمان»‪،‬‬ ‫كوشتني مرؤڤي مناأل و گة‌نج و گة‌ورة‌شة‌ لة‌ية‌ک‬ ‫کاتدا‪ ،‬ضونكة‌ بة‌رپة‌رچدانة‌وة‌ي گولة‌و چة‌قؤي باوک و‬ ‫حکومة‌تي كوردية‌ بة‌رامبة‌ر دونياي پرسيارو گوومان‬ ‫و خة َ‬ ‫‌رسورمان و بيرکردنة‌وة‌ي ناو دونياي‬ ‫‌يال و سة‬ ‫ِ‬ ‫ئازادو ِرؤژنامة‌نو‌سية‌کي ئازادة‌‪ .‬ئايا چؤن لة‌حکومة‌تيَکي‬ ‫وا نة‌ترسين کة‌ ِرة‌نگة‌ بمانکوژيَت‪ ،‬ئة‌ي چؤن دة‌توانين‬ ‫بيَدة‌نگ ‌بين لة‌ بة‌ردة‌م تاواندا؟‬ ‫***‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي ‪2010‬‬

‫‪37‬‬


‫سه‌فه‌ري‬ ‫قازي محه‌مه‌د بؤ تاران‬

‫وه َ‬ ‫‌رطي ِران له‌ زماني فارسييه‌وه‌‪ :‬حه‌سه‌ني قازي‬ ‫سه‌فه‌ري قازي محه‌مه‌د سه‌رؤک کؤماري کوردستان‬ ‫بؤ تاران له‌ ِرووداوه‌ گرينگه‌کاني زه‌ماني حکومه‌تي «قه‌وام‬ ‫وسهَ‌لته‌نه‌» بوو‪ .‬ئيَمه‌ بؤ ئاگاداري له‌ هؤي ئه‌و سه‌فه‌ره‌‬ ‫و شيَوه‌ي هاتني قازي بؤ تاران و ِره‌وتي چاوپيَکه‌وتن‬ ‫و وتوويَژه‌کاني له‌ گه َ‬ ‫َري‬ ‫‌ل قه‌واموسه‌لته‌نه‌ و ِره‌زمارا پي َ‬ ‫‌وي له‌ َ‬ ‫مالي يه‌کيَک له‌ نويَنه‌راني مه‌جليس که‌ ژماره‌يه‌ک‬ ‫شه َ‬ ‫له‌ نويَنه‌راني کوردستان و ئازه‌ربايجان که‌ ئه‌و ده‌مي‬ ‫‌وي بوون‪ ،‬پيَوه‌نديمان کرد‬ ‫ئاگايان له‌و ديدارانه‌ بووه‌‪ ،‬له َ‬ ‫‌رن‬ ‫و ئه‌م زانيارييانه‌مان وه‌رگرت که‌ به‌ته‌واوي جيَي باوه ِ‬ ‫و بؤ يه‌که‌مين جار چاپ و بآلو ده‌کريَنه‌وه‌‪:‬‬ ‫«دواي ئه‌وه‌ي که‌ پيشه‌وه‌ري و ئه‌نداماني ميسيؤنه‌که‌ي‬ ‫له‌ تاران ِرؤيشتن «قه‌وام و سهَ‌لته‌نه‌» بيري ليَکرده‌وه‌‬ ‫بي بؤ تاران بؤ ئه‌وه‌ي له‌بير و‬ ‫داوا له‌ قازي محه‌مه‌د بکا َ‬

‫‪38‬‬

‫بي‪ .‬تازه‌ چه‌ند ِرؤژيَک بوو سه‌دري‬ ‫بؤچوونه‌کاني ئاگادار َ‬ ‫قازي براي قازي محه‌مه‌د که‌ نويَنه‌ري خولي چاره‌ده‌يه‌مي‬ ‫مه‌جليس بوو له‌ کوردستانه‌وه‌ هاتبووه‌ تاران‪ .‬سه‌دري‬ ‫قازي تا دوايين ده‌مه‌کاني مه‌جليسي چارده‌يه‌م که‌‬ ‫ِرؤژي ‪20‬ي ِره‌شه‌مه‌ي ‪ 1324‬ئه‌و خوله‌ کؤتايي هات‬ ‫بيروراي براکه‌ي قازي محه‌مه‌د بوو و زؤر جار‬ ‫دژي‬ ‫ِ‬ ‫ئه‌و بابه‌ته‌ي وه‌بير نويَنه‌راني مه‌جليس‪ ،‬وه‌زيره‌کان و‬ ‫‌رته‌ش ده‌هيَناوه‌‪ ،‬به‌آلم له‌ دواي کؤتايي‬ ‫کاربه‌ده‌ستاني ئه ِ‬ ‫هاتني خولي مه‌جليس‪ ،‬کؤماري ئازه‌ربايجاني شؤره‌وي‬ ‫بانگهيَشتني کرد له‌ ژماره‌يه‌ک له‌ که‌سايه‌تييه‌کاني ئيَران و‬ ‫له‌وانه‌ «مه‌ليکوشوعه‌راي به‌هار» و «مه‌شکوتي» بؤ ئه‌وه‌ي‬ ‫چه‌ند ِرؤژيَک سه‌رداني باکؤ بکه‌ن و سه‌ر له‌ دامه‌زراوه‌‬ ‫کولتوورييه‌کاني ئه‌و کؤماره‌ بده‌ن‪ .‬يه‌ک له‌و که‌سانه‌ي‬ ‫که‌ بانگهيَشتن کرابوو هه‌ر هه‌مان سه‌دري قازي بوو‬ ‫‌رانه‌وه‌ي له‌ سه‌فه‌ري باکؤ‌ به‌ ته‌واوي بيرو‬ ‫که‌ دواي گه ِ‬ ‫گؤر َي و هه‌تا ده‌هات زياتر له‌ برا‌که‌ي نزيک‬ ‫ِراي خؤي ِ‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي‪2010‬‬


‫ده‌بووه‌وه‌‪.‬‬ ‫َ‬ ‫قه‌وام وسه‌لته‌نه‌ له‌ يه‌كيَک له‌ ِرؤژه‌کاني جؤزه‌رداني‬ ‫‪ 1325‬سه‌دري قازي بانگ کرد بؤ کؤشکي وه‌زاره‌تي‬ ‫کاروباري ده‌ره‌وه‌ و ِرايگه‌ياند خراپ نييه‌ قازي بؤ‬ ‫‌جي کردني مه‌سه‌له‌ي کوردستان بيَته‌ تاران و ليَره‌‬ ‫جيَبه َ‬ ‫دژايه‌تييه‌کان چاره‌سه‌ر بکا‪.‬‬ ‫سه‌دري قازي ئه‌و فکره‌ي په‌سند کرد و له‌وباره‌يه‌وه‌‬ ‫تيَلگرافيَکي بؤ براي خؤي نارد و قازي محه‌مه‌د دواي‬ ‫ئاماده‌کردني سه‌ره‌تاکاني کاره‌که‌ چووه‌ ته‌وريَز و دواي‬ ‫ديدار له‌ گه َ‬ ‫فرؤکه‌ي شيرکه‌تي ِريَبوار‬ ‫‌ل پيشه‌وه‌ري به‌ ِ‬ ‫شؤره‌وي که‌ ده‌وان ساآلندا له‌ خه‌تي ته‌وريَز‬ ‫گواستنه‌وه‌ي‬ ‫ِ‬ ‫و تاراندا هات و چووي ده‌کرد‪ ،‬نزيک سه‌عات ده‌ي به‌ياني‬ ‫‌ر) گه‌يشته‌‬ ‫ِرؤژي چوارشه‌مؤ پيَنجه‌مي تير مانگ (پوشپه ِ‬ ‫تاراني (‪28‬ي ژووه‌ن)‪.‬‬ ‫َ‬ ‫فرؤکه‌خانه‌ي‬ ‫قازي محه‌مه‌د له‌ کاتي گه‌يشتني بؤ ِ‬ ‫ميهرئاباد‪ ،‬چلوبه‌رگي کوردي ده‌به‌ردانه‌بوو‪ ،‬بهَ‌لکو‬ ‫جلوبه‌رگي شاريي ده‌به‌ردابوو و کراواتي ليَدابوو‪ .‬ئه‌و‬ ‫هاوريَيه‌تييان ده‌کرد بريتي بوون له‌ سه‌عيدي‬ ‫که‌سانه‌ي‬ ‫ِ‬ ‫هومايوون ناسراو به‌ فه‌يزوآلبه‌گي که‌ پله‌ي ئاجوداني‬ ‫قازي محه‌مه‌دي هه‌بوو و جلوبه‌رگي ئه‌رته‌شي کؤماري‬ ‫کوردستاني ده‌به‌ر دابوو و که‌سه‌که‌ي ديکه‌ مسته‌فاي‬ ‫َ‬ ‫سولتانيان ِراويَژکاري تايبه‌تي سه‌رؤک کؤمار بوو‪.‬‬ ‫ئه‌وانه‌ هه‌ردووکيان له‌ دواي ِرزگاري ئازه‌ربايجان و‬ ‫کوردستان گيران و ماوه‌يه‌ک له‌ به‌نديخانه‌دا بوون و‬ ‫دواي ليَبوردني گشتي ده‌ستيان کرد به‌ کاري ئازاد‪.‬‬ ‫َ‬ ‫ئه‌وه‌ي يه‌که‌ميان خاوه‌ن َ‬ ‫سولتانيان له‌ مهاباد‬ ‫مولکه‌ و‬ ‫بازرگاني ده‌کا‪.‬‬ ‫َ‬ ‫دابه‌زيني قازي محه‌مه‌د له‌ هؤتيل ده‌ربه‌ند‬ ‫فرؤکه‌خانه‌ي ميهرئاباد سه‌دري قازي پيَشوازي له‌‬ ‫له‌ ِ‬ ‫براکه‌ي خؤي کرد و به‌ پيَي به‌رنامه‌يه‌کي دياري کراو‬ ‫‌وي‬ ‫قازي محه‌مه‌ديان برد بؤ ميوانخانه‌ي ده‌ربه‌ند و له َ‬ ‫دابه‌زي‪ .‬يه‌که‌م که‌سي که‌ چووه‌ ديداري قازي محه‌مه‌د‪،‬‬ ‫ئيَلخانيزاده‌ نويَنه‌ري هه‌نووکه‌ي مهاباد له‌ مه‌جليس بوو که‌‬ ‫ئه‌و ده‌مي پيشه‌ي پيَوه‌نديکاري نيَوان «قه‌وام و سهَ‌لته‌نه»‌‬ ‫«ره‌زم ئارا»ي هه‌بوو‪ .‬ئيَلخانيزاده‌ له‌ دؤستاني نزيکي‬ ‫و ِ‬ ‫قازي محه‌مه‌د بوو و به‌ر له‌ ِرووداوه‌کاني کوردستان‬ ‫تاراني و پيَوه‌ندي خؤي له‌ گه َ‬ ‫‌ل قازي محه‌مه‌د‬ ‫هاتبووه‌‬ ‫َ‬ ‫بريبوو‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫ئيَلخانيزاده‌ له‌ يه‌کيَک له‌ ديوه‌کاني نهؤمي سه‌ره‌وه‌ي‬ ‫«هؤتيَل ده‌ربه‌ند» چاوي به‌ قازي محه‌مه‌د که‌وت‪ .‬قازي‬ ‫‌ل ده َ‬ ‫محه‌مه‌د ده‌يزاني ئيَلخانيزاده‌ له‌ گه َ‬ ‫‌وله‌تي نيَوه‌ندي‬ ‫َ‬ ‫هاوکاري ده‌کا و له‌ به‌ر ئه‌وه‌ي له‌ تافي الوه‌تييه‌وه‌ له‌گه‌لي‬ ‫لي نه‌ديتبوو‪،‬‬ ‫دؤست بوو و له‌ ژيان دا هيچ خراپه‌يه‌کي َ‬ ‫‌وي‪ .‬له‌و ديداره‌دا‬ ‫ئيزنيدا ئيَلخانيزاده‌ چاوي پيَي بکه َ‬ ‫بي ِرووده‌ربايستي به‌ قازي گوت هه‌تا زووه‌‬ ‫ئيَلخانيزاده‌ َ‬

‫بؤ ِرزگار کردني خؤت له‌و گرفته‌ گرينگه‌ چاوت به‌ شا‬ ‫‌وي و ده‌ستي هاوکاري بده‌ به‌ ده َ‬ ‫‌وله‌تي نيَوه‌ندي و‬ ‫بکه َ‬ ‫ئه‌گه‌ر ده‌ترسيَي له‌ کوردستان له‌ اليه‌ن کاربه‌ده‌ستاني‬ ‫جاري له‌ تاران نه‌چييه‌‬ ‫پي بگا ده‌تواني‬ ‫َ‬ ‫بيَگانه‌وه‌ ئازاريَکت َ‬ ‫ده‌ره‌وه‌ يان به‌پيَي مه َ‬ ‫‌سله‌حه‌تي شا سه‌فه‌ر بکه‌ بؤ ئه‌مريکا‬ ‫‌ريَوه‌‬ ‫و دواي ئه‌وه‌ي که‌ کوردستان هاته‌وه‌ نيَو ئيَران بگه ِ‬ ‫مهاباد‪.‬‬ ‫قازي محه‌مه‌د له‌ سه‌ره‌تاوه‌ به‌و قسه‌يه‌ هه‌ژاو پيَي دهَ‌ل َي‬ ‫کاري کوردستان ته‌واو بووه‌‪ ،‬سه‌ربه‌خؤيي بؤ ده‌سته‌به‌ر‬ ‫کراوه‌و مه‌به‌ست له‌ سه‌فه‌ري تاران بؤ وه‌سه‌رخستنه‌وه‌ي‬ ‫سه‌قزو سه‌رده‌شت و بانه‌ له‌ کؤماري کوردستانه‌‪،‬‬ ‫ئابروو و حه‌يسييه‌تي خؤم‬ ‫چما ده َ‬ ‫‌کري من ده‌ست له‌ ِ‬ ‫بچي‪ .‬داوات ليَده‌که‌م‬ ‫ههَ‌لگرم و هه‌موو زه‌حمه‌ته‌کانم به‌ با َ‬ ‫جاريَکي ديکه‌ ئه‌م قسه‌يه‌ دووپات‌ نه‌که‌يه‌وه‌ که‌ من ئاماده‌‬

‫هوت َيل دةربةند شو َينى حةسانةوةى ث َيشةوا لة تاران‬

‫نيم بيبيستم‪.‬‬ ‫‌روا و قازي محه‌مه‌دي‬ ‫ه‬ ‫د‬ ‫‌ري‬ ‫ه‬ ‫س‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ل‬ ‫ديسان‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫َلخانيزاد‬ ‫ئي‬ ‫ِ‬ ‫نابي‪ .‬سه‌عاتيَک دواتر ئيَلخانيزاده‌ به‌ هيواي‬ ‫پي پيَمل‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫‌چي‬ ‫ه‬ ‫د‬ ‫قازي‬ ‫الي‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ل‬ ‫‌م‬ ‫ه‬ ‫دووي‬ ‫ديداري‬ ‫‌جي ده َ‬ ‫‌روا و ده‌ستبه َ‬ ‫ِ‬ ‫‌رؤکي ديداري‬ ‫«ره‌زم ئارا» له‌ نيَوه ِ‬ ‫‌رته‌ش و ِ‬ ‫بؤ ستادي ئه ِ‬ ‫خؤي له‌ گه َ‬ ‫‌جي‬ ‫ه‬ ‫‌ستب‬ ‫ه‬ ‫د‬ ‫ئارا‬ ‫‌زم‬ ‫ه‬ ‫ر‬ ‫‌کا‪.‬‬ ‫ه‬ ‫د‬ ‫ئاگادار‬ ‫قازي‬ ‫‌ل‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫ته‌له‌فؤني تايبه‌تي «قه‌وام و سهَ‌لته‌نه»‌ که‌ له‌ سه‌فاره‌تي‬ ‫کويَستاني َ‬ ‫‌گري و سه‌رؤک وه‌زير‬ ‫ئالمان ههَ‌لکه‌وتبوو ده َ‬ ‫ئاگادار ده‌کا ئيَلخانيزاده‌ ههَ‌لگري زانياري گرينگه‌‬ ‫بي‬ ‫سه‌باره‌ت به‌ قازي محه‌مه‌د ‪ ،‬ريَگه‌ بده‌ن با هه‌ر ئيَستا َ‬ ‫بؤ ديده‌نيتان‪ .‬قه‌واميش دهَ‌ل َي باشه‌ و ئيَلخانيزاده‌ به‌ره‌و‬ ‫‌وي‪.‬‬ ‫‌ر َي ده‌که َ‬ ‫پردي ِروس وه ِ‬ ‫ِره‌زم ئارا له‌به‌ر ئه‌وه‌ کاتي چاوپيَکه‌وتني له‌ قه‌واقم‬ ‫وسه‌لته‌نه‌ وه‌رگرتبوو ضونكو ده‌يزاني تا چه‌ند سه‌عاتي‬ ‫برياري پيَشوو قازي محه‌مه‌د له‌گه َ‬ ‫‌ل برايه‌که‌ي‬ ‫ديکه‌ به‌ پيَي ِ‬ ‫‌چي بؤ ديداري «قه‌وام و سهَ‌لته‌نه»‌‪.‬‬ ‫ه‬ ‫د‬ ‫قازي‬ ‫سه‌دري‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫«قه‌وام و سه‌لته‌نه»‌ پرسياري کرد گه‌لؤ ِراسته‌و ِراست‬ ‫پيَوه‌ندييان له‌ گه َ‬ ‫‌ل ِروسه‌کان هه‌يه‌؟‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي ‪2010‬‬

‫‪39‬‬


‫قةوقه‌وام وسه‌ َلته‌نه‬ ‫ئيَلخانيزاده‌ چووه‌ کؤشکي سه‌رؤک وه‌زيري‪ ،‬له‌ ديوي‬ ‫‌ر و‬ ‫‌روانکردن «سپه‌هبود ئه‌حمه‌دي» وه‌زيري شه ِ‬ ‫چاوه ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫‌ريَي ديداري قه‌وام وسه‌لته‌نه‌‬ ‫دوکتور ئيقبالي دي که‌ چاوه ِ‬ ‫بوون‪« .‬سپه‌هبود ئه‌حمه‌دي» هؤي ديداري ئيَلخانيزاده‌‬ ‫‌پرسي و ئيَلخانيزاده‌ش کورته‌ي بابه‌ته‌که‌ به‌ ئاگاداري‬ ‫ده‬ ‫َ‬ ‫َني‪ .‬نيو سه‌عات‬ ‫ي‬ ‫‌ي‬ ‫ه‬ ‫‌گ‬ ‫ه‬ ‫د‬ ‫‌وام‬ ‫ه‬ ‫ق‬ ‫‌ي‬ ‫ه‬ ‫کابين‬ ‫ي‬ ‫‌ر‬ ‫ه‬ ‫ش‬ ‫‌زيري‬ ‫ه‬ ‫و‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫دواتر «محه‌مه‌دي قه‌وام» سه‌رؤکي ده‌فته‌ري سه‌رؤک‬ ‫وه‌زير ريَگه‌ي چوونه‌ ژووره‌وه‌ به‌ ئيَلخانيزاده‌ ده‌دا و‬ ‫ئه‌ويش ده‌چيته‌ ديوي کاري قه‌وام وسهَ‌لته‌نه‌ و ِره‌وتي‬ ‫ديداري خؤي له‌ گه َ‬ ‫‌ل قازي محمه‌د موو به‌ موو بؤ قه‌وام‬ ‫َ‬ ‫گوي له‌‬ ‫َريَته‌وه‌‪ .‬قه‌وام وسه‌لته‌نه‌ به‌ وردي َ‬ ‫وسهَ‌لته‌نه‌ ده‌گي ِ‬ ‫‌پرسي؟‬ ‫قسه‌کاني ئيَلخانيزاده‌ ههَ‌لده‌خا و ده‬ ‫َ‬ ‫پي َ‬ ‫بل َي ئه‌تؤ بؤت ده‌رکه‌وت قازي‬ ‫«خان‪ِ ،‬راستييه‌که‌م َ‬ ‫َ‬ ‫محه‌مه‌د ِراسته‌وخؤ پيَوه‌ندي له‌گه‌ل ِروسه‌کان هه‌يه‌ يان‬ ‫‌گري؟»‬ ‫به‌ ِريَگه‌ي که‌سيَکي سيَيه‌مه‌وه‌ په‌يام وه‌رده َ‬ ‫بگري وةآلم ده‌داته‌وه‌‪:‬‬ ‫بي ئه‌وه‌ي ئيست‬ ‫َ‬ ‫ئيَلخانيزاده‌ َ‬ ‫‌شره‌ف ِراسته‌وخؤ پيَوه‌ندي له‌‬ ‫ه‬ ‫ئ‬ ‫‌تي‬ ‫ه‬ ‫‌زر‬ ‫«به‌ سه‌ري حه‬ ‫ِ‬ ‫گه َ‬ ‫فرؤکه‌‬ ‫‌ل ِروسه‌کان هه‌يه‌ و جاروباريش بؤ خؤي به‌ ِ‬ ‫‌ريَته‌وه‌»‪.‬‬ ‫ده َ‬ ‫‌چي بؤ باکؤ و دواي چه‌ند ِرؤژ مانه‌وه‌ ده‌گه ِ‬ ‫َ‬ ‫َشي ده‌ل َي‪:‬‬ ‫قه‌وام ده‌ستيَک به‌ ده‌موچاوي خؤيدا ده‌کي َ‬ ‫«من هه‌ر ده‌مه‌ويست ئه‌وه‌ بزانم‪ ،‬زؤر باش تيَگه‌يشتم چ‬ ‫بکه‌م»‪.‬‬ ‫بروا و قه‌وام پيَي‬ ‫‌خوازي‬ ‫ه‬ ‫د‬ ‫ئيزن‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫َلخانيزاد‬ ‫ي‬ ‫ئ‬ ‫دا‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫کات‬ ‫له‌و‬ ‫َ‬ ‫ِ‬

‫‪40‬‬

‫دهَ‌ل َي به‌ياني زوو بيَته‌وه‌ بؤ ديداري‪ .‬ئيَلخانيزاده‌ له‌کاتي‬ ‫ده‌رکه‌وتن له‌ ديوه‌که‌ وه‌بيري ديَته‌وه‌ که‌ مه‌به‌ستيَکي‬ ‫گرينگي به «ق��ه‌وام و سهَ‌لته‌نه»‌ نه‌گوتووه‌ ديسان‬ ‫‌ريَته‌وه‌ ديوه‌که‌ و ديَته‌ پيَش ميَزي نووسيني قه‌وام‬ ‫ده‌گه ِ‬ ‫‌شره‌ف ئه‌وه‌يه‌ کاتي‬ ‫ه‬ ‫ئ‬ ‫‌تي‬ ‫ه‬ ‫‌زر‬ ‫ه‬ ‫ح‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ل‬ ‫«داوخوازم‬ ‫‪:‬‬ ‫ي‬ ‫و دهَ‌ل َ‬ ‫ِ‬ ‫ديداري قازي محه‌مه‌د ئيزني هاتني سه‌دري قازي نه‌ده‌ن‪،‬‬ ‫له‌ پيَشدا قازي محه‌مه‌د وه‌ربگرن و بؤخؤتان وتوويَژي‬ ‫له‌گه َ‬ ‫بيروراکاني قازي ئاگادار‬ ‫‌ل بکه‌ن و دواي ئه‌وه‌ي له‌‬ ‫ِ‬ ‫ژووري‪ ».‬قه‌وام ئه‌و‬ ‫بوون ئيزن بده‌ن سه‌دري قازي بيَته‌‬ ‫َ‬ ‫‌بي و دهَ‌ل َي هه‌ر وا ده‌که‌ين‪.‬‬ ‫فکره‌ي ال په‌سند ده َ‬ ‫کاتيَک ئيَلخانيزاده‌ له‌ خانووي يه‌ک نهؤمي کؤشکي‬ ‫‌ري له‌ پيَش خانووي ده‌فته‌ري‬ ‫کويَستاني ديَته‌ ده َ‬ ‫‌بيني قازي محه‌مه‌د به‌ جلوبه‌رگي‬ ‫موزه‌فه‌ري فيرووز ده َ‬ ‫کوردييه‌وه‌ له‌ گه َ‬ ‫‌ل براکه‌ي ب�ه‌ره‌و خانووي شويَني‬ ‫نيشته‌جيَي «قه‌وام وسهَ‌لته‌نه‌» ده‌چن‪ .‬قازي محه‌مه‌د هه‌ر‬ ‫‌وي به‌ زماني کوردي دهَ‌ل َي‪:‬‬ ‫که‌ چاوي به‌ ئيَلخانيزاده‌ ده‌که َ‬ ‫«فآلنه‌که‌س چووبوي بؤمان تيَچيَني!؟» ئيَلخانيزاده‌ وةآلم‬ ‫ده‌داته‌وه َ‬ ‫‌«دلنيا به‌ هه‌موو قسه‌کانم به‌ قازانجي تؤ بوون‪،‬‬ ‫ئيَستا ده‌چي و ده‌بيني»‪ .‬قازي محه‌مه‌د به‌ توندي ده‌ستي‬ ‫‌گوشي و دهَ‌ل َي‪:‬‬ ‫ئيَلخانيزاده‌ ده‬ ‫َ‬ ‫« َ‬ ‫دلنيام ضونكو تايفه‌ي کورد درؤ ناکه‌ن»‪.‬‬ ‫ئه‌کبه‌ر خان پيَش به‌ هاتنه‌ ژووري سه‌دري قازي‬ ‫‌گري‬ ‫ده َ‬ ‫‌بيني سه‌عيدي هومايوون ئاجوداني قازي‬ ‫ه‬ ‫د‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫َلخانيزاد‬ ‫ئي‬ ‫َ‬ ‫محه‌مه‌د به‌ جلوبه‌رگي ئه‌فسه‌ري کوردستانه‌وه‌ به‌ دواي‬ ‫دي‪ ،‬به‌ قازي دهَ‌ل َي شايسته‌ي تؤ نييه‌ ئه‌و که‌سه‌‬ ‫قازي دا َ‬ ‫بي ضونكة قه‌وام و سه‌لته‌نه‌‬ ‫به‌و جلوبه‌رگه‌وه‌ له‌ته‌ک تؤدا َ‬ ‫پياويَکي يه‌کده‌نده‌ و سه‌خته‌‪ ،‬بؤ ِراکيَشاني خؤشه‌ويستي‬ ‫وي نه‌که‌ي سه‌عيد ببةيتة‌ ژووري س �ه‌رؤک وه‌زير!‬ ‫‌داتي و هه‌ر له‌ويَوه‌ «سه‌عيد‬ ‫قازي محه‌مه‌د بهَ‌ليَني ده َ‬ ‫هومايون» ده‌نيَريَته‌وه‌ ده‌ره‌وه‌ي باغ که‌ ئؤتؤمؤبيلي‬ ‫‌وي ِراگيرابوو‪ .‬قازي محه‌مه‌د دواي‬ ‫قازي محه‌مه‌د له َ‬ ‫ماآلوايي له‌ ئيَلخانيزاده‌ ده‌چيَته‌ نيَو خانووي سه‌رؤک‬ ‫‌جي «قه‌وام و سهَ‌لته‌نه»‌‬ ‫وه‌زير‪ .‬محه‌مه‌دي قه‌وام ده‌ستبه َ‬ ‫له‌ هاتني قازي محه‌مه‌د ئاگادار ده‌کا‪« .‬قه‌وام و سهَ‌لته‌نه»‌‬ ‫زه‌نگ ليَده‌دا‪ ،‬ئه‌کبه‌رخان که‌ پيَشخزمه‌تي تايبه‌تي «قه‌وام‬ ‫و سهَ‌لته‌نه»‌ بوو‪ ،‬بانگ ده‌کا و ئيزني هاتنه‌ ژووري قازي‬ ‫محه‌مه‌د ده‌دا و کاتيَک سه‌دري قازي به‌ دوواي براکه‌ي دا‬ ‫‌گري و دهَ‌ل َي چه‌ند ده‌قيقه‌يه‌ک‬ ‫دي‪ ،‬ئه‌کبه‌رخان پيَشي ده َ‬ ‫َ‬ ‫بي تاکوو ئيزن وه‌ربگرم‪،‬‬ ‫‌رواني َ‬ ‫ته‌شريفتان له‌ ديوي چاوه ِ‬ ‫نابي‬ ‫‌کي‬ ‫ه‬ ‫‌ي‬ ‫ه‬ ‫چار‬ ‫و‬ ‫‌بي‬ ‫ه‬ ‫د‬ ‫‌ير‬ ‫ه‬ ‫س‬ ‫پي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫سه‌دري قازي زؤري َ‬ ‫‌رواني و ‪ 20‬ده‌قيقه‌ دواتر بانگ‬ ‫ده‌چيَته‌ ژووري چاوه ِ‬ ‫‌کري‪ .‬له‌و ديداره‌ دا قه‌وام و سه‌لته‌نه‌ وا به‌ سه‌دري‬ ‫ده َ‬ ‫َ‬ ‫َني که‌ ئاماده‌ي هاوکارييه‌ له ‌گه‌ليان ضونكو‬ ‫قازي ده‌نوي َ‬ ‫َ‬ ‫شووره‌وييه‌وه‌يه‌‪.‬‬ ‫‌تي‬ ‫ه‬ ‫دلي به‌ سياس‬ ‫ِ‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي‪2010‬‬


‫هه‌ر وه‌ک له‌ س �ه‌ره‌وه‌ ئاماژه‌مان پيَکرد‪ ،‬ق�ه‌وام و‬ ‫سه‌لته‌نه‌ له‌ ئيَلخانيزاده‌ي پرسيبوو گه‌لؤ قازي ِراسته‌وخؤ‬ ‫‌ريَگه‌ي نيَونجي؟ و‬ ‫‌ربووته‌ يان به ِ‬ ‫به‌ شؤره‌وييه‌کانه‌وه‌ مه ِ‬ ‫له‌ به‌ر ئه‌وه‌ي قه‌وام نه‌يده‌ويست له‌ ديدار و وتوويَژه‌کاني‬ ‫‌ل قازي محه‌مه‌د‪ ،‬به‌ دژي شؤره‌وي هيچ َ‬ ‫دا له‌گه َ‬ ‫بل َي که‌‬ ‫لي ئاگادار که‌ن و به‌و‬ ‫‌جي شؤره‌وييه‌کاني َ‬ ‫ئه‌وان ده‌ستبه َ‬ ‫شيَوه‌يه‌ ِره‌وتي سياسه‌تي قه‌وام و سه‌لته‌نه‌ سه‌باره‌ت‬ ‫چي‪ ،‬په‌يتاپه‌يتا به‌ قازي‬ ‫به‌ ئازه‌ربايجان ئاو و ئاو َ‬ ‫محه‌مه‌د دهَ‌ل َي ئاماده‌ي هه‌موو جؤره‌ وتوويَژ و البردني‬ ‫دژايه‌تييه‌کانمان له‌ گه َ‬ ‫‌ل ئيَوه‌م‪.‬‬ ‫ئه‌و دي��داره‌ ته‌قريبه‌ن اليه‌ني ته‌شريفاتي هه‌بوو و‬ ‫بگري و‬ ‫بريار درا دوو ِرؤژ دواتر ديداري دووه‌م سه‌ر‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫هه‌ر وه‌ها قه‌وام و سه‌لته‌نه‌ سه‌دري قازي ئاگادار ده‌کا‪،‬‬ ‫دوکتور جاويد که‌ تازه‌ بووه‌ته‌ ئو‌ستانداري ئازه‌ربايجان‬ ‫‌جي کردن و ته‌رتيبي ته‌شکيالتي‬ ‫له‌ تارانه‌ و ئه‌و بؤ جيَبه َ‬ ‫کوردستان پيَوه‌نديتان له‌گه َ‬ ‫‌ل ده‌ک��او چ��اوي پيَتان‬ ‫‌وي‪.‬‬ ‫ده‌که َ‬ ‫ئه‌و ِرؤژه‌ ِرابرد‪ ،‬بؤ به‌ياني زوو ئيَلخانيزاده‌ ده‌چيَته‌‬ ‫ديداري قه‌وام و سهَ‌لته‌نه‌ و قه‌وام به‌ ئيَلخانيزاده‌ دهَ‌ل َي‪:‬‬ ‫�ي له‌گه َ‬ ‫‌ل کوردستانييه‌ به‌نيَوبانگه‌کاني‬ ‫‌مرؤه‌ ده‌ب� َ‬ ‫له ِ‬ ‫دانيشتووي ت��اران وه‌ک��و «حاجي عيَزولمه‌ماليکي»‬ ‫ئه‌رده‌آلن و ئاسه‌ف پيَوه‌ندي بگري و کاريَکي وا بکه‌ي‬ ‫بچنه‌ ديده‌ني قازي محه‌مه‌د و له‌ ِراستييه‌کاني بارودؤخ‬ ‫‌داتي و پاشان دهَ‌ل َي‪:‬‬ ‫ئاگاداري که‌ن‪ .‬ئيَلخانيزاده‌ بهَ‌ليَني ده َ‬ ‫َني شتيَکم له‌ بيرچووبو به‌ عه‌رزتان بگه‌ييَنم و ئه‌ويش‬ ‫دوي َ‬ ‫ئه‌وه‌يه‌ که‌ قازي محه‌مه‌د گوتبوي مه‌به‌ست له‌ سه‌فه‌ري‬ ‫بؤ تاران بؤ داگيرکردني سه‌رده‌شت و سه‌قز و بانه‌يه‌ که‌‬ ‫ئيَستا به‌ ده‌ست هيَزه‌ ده َ‬ ‫‌وله‌تييه‌کانه‌وه‌ن‪.‬‬ ‫َ‬ ‫‌بي و ده‌ل َي ئه‌و قسانه‌ چييه‌‪،‬‬ ‫توره‌ ده َ‬ ‫قه‌وام و سهَ‌لته‌نه‌ ِ‬ ‫‌وي گشت ئه‌و کارانه‌ له‌ بن سه‌ري سه‌دري قازي‬ ‫ده‌رده‌که َ‬ ‫ببر سه‌فه‌ري قازي بؤ ئه‌و شتانه‌ نه‌بوو‪ ،‬داوامان‬ ‫ببر ِ‬ ‫دايه‌‪ِ ،‬‬ ‫‌جي کردن و ته‌رتيبي ته‌شکيالتي ئيداري‬ ‫بي بؤ جيَبه َ‬ ‫ليَکرد َ‬ ‫برياره‌ بخريَته‌ سه‌ر ئازه‌ربايجان و مهاباد‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ک‬ ‫کوردستان‬ ‫ِ‬ ‫ببي به‌ فه‌رمانداري و له‌و باره‌يه‌وه‌ وتوويَژ بکه‌ين‪.‬‬ ‫َ‬ ‫َني ديداري وي له‌ گه َ‬ ‫‌ل من اليه‌ني ته‌شريفاتي‬ ‫ي‬ ‫دو‬ ‫ضونكو‬ ‫َ‬ ‫هه‌بوو‪ ،‬هه‌ر ئيَستا بچؤ‌ الي قازي و دؤستانه‌ پيَي َ‬ ‫بل َي‬ ‫سه‌باره‌ت به‌ سه‌رده‌شت و سه‌قز وبانه‌ وشه‌يه‌کيش چييه‌‬ ‫نهَ‌ل َي که‌ نه‌ک هه‌ر قه َ‬ ‫ناکري بهَ‌لکو ده‌شبيَته‌ هؤي‬ ‫‌بوول‬ ‫َ‬ ‫بريني وتوويَژه‌کان‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دوويه‌مين ديدار و وتوويذ له‌ طه‌أل قازي محه‌مه‌د‬ ‫‌چي و کاتيَک‬ ‫‌جي به‌ره‌و ده‌ربه‌ند ده َ‬ ‫ئيَلخانيزاده‌ ده‌ستبه َ‬ ‫ده‌چيَته‌ نيَو هؤتيَل که‌ دوکتور «سه‌الموآلي جاويد»‬ ‫ئو‌ستانداري ئازه‌ربايجان خه‌ريکي وتوويژي خؤمانه‌‬ ‫‌بي له‌ گه َ‬ ‫‌ل قازي محه‌مه‌د‪ .‬ئيَلخانيزاده‌ بؤ ئه‌وه‌ي‬ ‫ده َ‬ ‫َشي خؤي‬ ‫ي‬ ‫‌ک‬ ‫ه‬ ‫ان‬ ‫ر‬ ‫خؤي‬ ‫الي‬ ‫‌و‬ ‫ه‬ ‫‌ر‬ ‫ه‬ ‫ب‬ ‫جاويد‬ ‫دوکتور‬ ‫سرنجي‬ ‫َ‬ ‫ِ‬

‫عةلي رةزم ئارا‬ ‫له‌ ته‌له‌فؤخانه‌ي هؤتيَل ده‌ربه‌ند ده َ‬ ‫َني‪.‬‬ ‫‌غافلي َ‬ ‫‌کري‬ ‫نيو سه‌عات دواتر له‌اليه‌ن پيَشخزمه‌ته‌وه‌ ئاگادا ده َ‬ ‫‌جي له‌ پليکانه‌کان‬ ‫که‌ دوکتور جاويد ِرؤيشتووه‌ ده‌ستبه َ‬ ‫‌وي و ده‌چيَته‌ ديوي قازي محه‌مه‌د‪.‬‬ ‫سه‌رده‌که َ‬ ‫‌بيني سه‌رتاش‬ ‫ه‬ ‫د‬ ‫‪،‬‬ ‫�وي‬ ‫�‬ ‫ب‬ ‫�داري‬ ‫�‬ ‫دي‬ ‫ئيزني‬ ‫‌ي‬ ‫به‌رله‌وه‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫‌وي سه‌ر و ده‌موچاوي قازي‬ ‫چووه‌ته‌‬ ‫ژووري و ده‌يه َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ئاواله‌ بووه‌‬ ‫ئيسآلحکا‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ي ده‌رگه‌ي ژووره‌که‌‬ ‫‌بيني و داواي ليَده‌کا بيَته‌‬ ‫قازي محه‌مه‌د ئيَلخانيزاده‌ ده َ‬ ‫ژووري‪ .‬دواي ئه‌وه‌ي ئيسالحي قازي محه‌مه‌د ته‌واو‬ ‫َ‬ ‫‌بي‪ ،‬ئيَلخانيزاده‌ پاشماوه‌ي قسه‌کاني دويَنيَي دريَژه‌‬ ‫ده َ‬ ‫پيَده‌دا‪ ،‬و قازي له‌ وةآلمي دا دهَ‌ل َي ئيَوه‌ له‌ گويَي گا دا‬ ‫َني «قه‌وام و سهَ‌لته‌نه»‌ نيشانيدا به‌ته‌واوي‬ ‫نوستوون‪ ،‬دوي َ‬ ‫‌ل ئيَمه‌يه‌ و به‌ ده‌ردي َ‬ ‫له‌ گه َ‬ ‫دلمان ئاشنايه‌‪.‬‬ ‫َ‬ ‫ناتواني له‌ وتوويَژ له‌ گه‌ل قازي‬ ‫‌بيني‬ ‫َ‬ ‫ئيَلخانيزاده‌ ده َ‬ ‫‌ربگري‪ ،‬بؤيه‌ پاشماوه‌ي قسه‌ي‬ ‫محه‌مه‌د چ ئاکاميَک وه‬ ‫َ‬ ‫َني و دهَ‌ل َي بؤ ئه‌وه‌ي کاره‌کان به‌‬ ‫سه‌ره‌کي داده‌کوژي َ‬ ‫سوور َي له‌ ديداري قه‌وام و سه‌لته‌نه‌دا‬ ‫مه‌يلي ئيَوه‌ ههَ‌ل‬ ‫ِ‬ ‫باسي وه‌سه‌رخستنه‌وه‌ي سه‌قز و بانه‌ بؤ سه‌ر مهاباد‬ ‫بؤچي؟ ئيَلخانيزاده‌ وةآلم‬ ‫‌پرسي‬ ‫مه‌که‌ن‪ .‬قازي محه‌مه‌د ده‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫‌بي‬ ‫ده‌داته‌وه‌ هيَشتا کاري گريَنگتان له‌ سه‌ر ِريَيه‌‪ ،‬ئيَوه‌ ده َ‬ ‫له‌ پيَشدا کاريَک بکه‌ن ده َ‬ ‫‌وله‌تي نيَوه‌ندي کوردستان‬ ‫بناسري‪،‬‬ ‫بناسي و بيَتوو به‌ ِره‌سمييه‌ت‬ ‫به‌ ِره‌سمييه‌ت‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ئه‌وجار سه‌باره‌ت به‌ شويَنه‌کاني ديکه‌ وتوويَژ بکه‌ن‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي ‪2010‬‬

‫‪41‬‬


‫قازي محه‌مه‌د دهَ‌ل َي‪ ،‬دنيا کؤماري کوردستاني ئازادي‬ ‫َني‬ ‫به‌ ِره‌سمييه‌ت ناسيوه‌ و حه‌زره‌تي ئه‌شره‌فيش دوي َ‬ ‫ِرووي مووافيقي نيشان داوه‌‪.‬‬ ‫ئيَلخانيزاده‌ ضونكو ِرؤحييه‌ي ق��ازي محه‌مه‌دي‬ ‫به‌ته‌واوي ده‌زان��ي و ده‌يزاني ئه‌و ناسياوي له‌ گه َ‬ ‫‌ل‬ ‫‌ني زانيني هيَنديَک‬ ‫بارودؤخي نيَونه‌ته‌وه‌يي نييه‌ و ته َ‬ ‫زماني ئينگليسي و ِروسي بؤ سياسه‌تمه‌داري به‌ به‌س‬ ‫‌زاني‪ ،‬هيچ َ‬ ‫نال َي و پيَي دهَ‌ل َي بؤچي ديداري سه‌رله‌شکر‬ ‫ده َ‬ ‫ِره‌زم ئارات وه‌دوايه‌ خست؟ خراپ نييه‌ بچييه‌ ديده‌ني‬ ‫‌ني و دهَ‌ل َي‬ ‫ئه‌ويش‪ .‬قازي به‌و قسه‌يه‌ نيَوچاواني تيَک ده َ‬ ‫‌بي بيَته‌ ديتني من ‪ ،‬ئه‌گه‌ر چوومه‌ ديداري‬ ‫ِره‌زم ئارا ده َ‬ ‫قه‌وام و سه‌لته‌نه‌ له‌به‌ر ئه‌وه‌ بوو قه‌وام و سه‌لته‌نه‌ دوو‬ ‫دراندووه‌ و له‌ باري ته‌مه‌نه‌وه‌ له‌ من‬ ‫کراسي له‌ من زياتر ِ‬ ‫گه‌وره‌تره‌‪.‬به‌ کورتي دواي چايي خواردنه‌وه‌ ئيَلخانيزاده‌‬ ‫بروا‪ ،‬قازي‬ ‫جي ده‌هي َ‬ ‫هوتيَل ده‌ربه‌ند به‌ َ‬ ‫َلي‪ ،‬به‌ر له‌وه‌ي ِ‬ ‫‌وي ئوتؤمؤبيلي‬ ‫�ي ده‌ي��ه َ‬ ‫محه‌مه‌د به‌ ئيَلخانيزاده‌ دهَ‌ل� َ‬ ‫نازاني کامه‌ مارک باشتره‌‪ .‬ئيَلخانيزاده‌‬ ‫بکر َي و‬ ‫َ‬ ‫سواري ِ‬ ‫بکر َي‪ ،‬ضونكو فؤرد بؤ ِريگه‌‬ ‫دهَ‌ل َي ئؤتؤمؤبيلي فؤرد ِ‬ ‫سه‌خته‌کاني کوردستان له‌باره‌‪.‬‬ ‫ئيَلخانيزاده‌ له‌ هؤتيَل ده‌ربه‌نده‌وه‌ ده‌چيته‌ ستادي‬ ‫‌وي و سه‌رؤکي‬ ‫‌رته‌ش و چاوي به‌ ِره‌زم ئارا ده‌ک�ه َ‬ ‫ئه ِ‬ ‫َ‬ ‫ستاد دواي بيستني نيَوه‌رؤکي ديداري وي له‌ گه‌ل قازي‬ ‫‌وي‬ ‫محه‌مه‌د بؤ ئه‌وه‌ي ئاکاميَک بؤ وآلت وه‌ده‌ست که َ‬ ‫‌بي له‌ شويَنيَکي سيَيه‌م له‌گه َ‬ ‫‌ل قازي محه‌مه‌د‬ ‫ئاماده‌ ده َ‬ ‫‌کري و دواي‬ ‫ديدار بکا‪ ،‬و ههَ‌لبه‌ت ئه‌و شويَنه‌ دياري ده َ‬ ‫مووافه‌قه‌تي قازي‪ ،‬ئه‌و گه َ‬ ‫‌ل براکه‌ي سه‌دري قازي زياتر‬ ‫له‌ دوو سه‌عات له‌گه َ‬ ‫‌ل ِره‌زم ئارا داده‌نيشن و ِره‌زم ئاراش‬ ‫وه‌کو قه‌وام و سهَ‌لته‌نه‌ له‌ وتوويَژه‌کاندا پاي ِروسه‌کان‬ ‫گؤر َي و ته‌نيا شتيَکي که‌ ده َ‬ ‫‌يل َي ئه‌وه‌ بوو‪ ،‬قازي‬ ‫ناهيَنيَته‌ ِ‬ ‫محه‌مه‌د له‌ الي پيشه‌وه‌ري خؤي به‌پچووک نيشان نه‌دا‪.‬‬ ‫‌چي ئه‌و قسه‌يه‌ به‌ َ‬ ‫دلي قازي محه‌مه‌د بووه‌ ضونكو‬ ‫ثيَده َ‬ ‫قازي محه‌مه‌د سويَند ده‌خوا له‌ جيَدا دژي پيشه‌وه‌رييه‌ و‬ ‫چروچاويشي نايه‌‪ ،‬ضونكو نويَژ ناکا‪ ،‬و جگه‌‬ ‫خؤشي له‌ ِ‬ ‫له‌ نويَژ نه‌کردنيش هه‌رکاتيَک يه‌کتري ده‌بينين فه‌رمانم‬ ‫پيَده‌دا و په‌يتا پةيتا داواي باج له‌ کوردستان ده‌کا و به‌‬ ‫ماليات کؤکه‌ينه‌وه‌ و حه َ‬ ‫ناردني نامه‌ داوا ده‌کا َ‬ ‫‌واله‌ي‬ ‫ته‌وريَزي که‌ين‪.‬‬ ‫َ‬ ‫‌بي و نه‌خشه‌ي کار ئاماده‌‬ ‫ِره‌زم ئارا زؤر‬ ‫خؤشحال ده َ‬ ‫ده‌کا و دواي ئه‌و ديداره‌ به‌ ئيَلخانيزاده‌ دهَ‌ل َي‪ ،‬وه‌دووي‬ ‫‌وي و‬ ‫‌جي کردني پيَشنياري قه‌وام و سهَ‌لته‌نه‌ که َ‬ ‫جيَبه َ‬ ‫دي��داري که‌سايه‌تييه‌ کوردستانييه‌کان له‌ گه َ‬ ‫‌ل قازي‬ ‫ِريَکبخا‪.‬‬ ‫فه‌هيمولمولك بانطهيَشتني قازي محه‌مه‌دي كرد بؤ‬ ‫‌رؤ‬ ‫ناني نيوه ِ‬ ‫له‌ کوردستانييه‌کاني دانيشتووي تاران زؤريان چوونه‌‬ ‫هؤتيَلي ده‌ربه‌ند و به‌ شيَوه‌ي خسوسي چاويان به‌ قازي‬

‫‪42‬‬

‫‌وي له‌ سه‌رووي ئه‌وجؤره‌ که‌سايه‌تييانه‌ دا ئاسه‌في‬ ‫ده‌که َ‬ ‫کوردستاني ‪ ،‬حاجي عيَزولمه‌ماليکي ئه‌رده‌آلن و دوکتور‬ ‫زه‌نگه‌نه‌ بوون‪.‬‬ ‫فه‌هيمولمولکيش جه‌ندجار به‌ شه‌خسه‌ دي��داري له‌‬ ‫‌رؤ‪ .‬و‬ ‫قازي کرد و ِرؤژيَک قازي بانگ کرد بؤ ناني نيوه ِ‬ ‫قازي محه‌مه‌د له‌ «پارکي ئه‌مينوده‌وله»‌ که‌ فه‌هيمولمولک‬ ‫‌ل ده‌خوا‪ ،‬و گؤيا سه‌ر له‌ َ‬ ‫به‌ کريَي گرتبوو ناني له‌ گه َ‬ ‫مالي‬ ‫حاجي عيَزولمه‌ماليکيش ده‌دا له‌ «ديَزئاشيب»‪.‬‬ ‫وتوويَژه‌کاني کوردستانييه‌کاني دانيشتووي تاران له‌‬ ‫گه َ‬ ‫‌ني‬ ‫‌ل قازي محه‌مه‌د زياتر اليه‌ني دؤستانه‌ي هه‌بوو و ته َ‬ ‫ئاسه‌ف و ئه‌رده‌آلن و فه‌هيمولمولک قازي تيَده‌گه‌ييَنن‬ ‫پيَڤاژؤ ئه‌و جؤره‌ نييه‌ که‌ ئه‌و پيَي وايه‌ و وه‌زعي وي‬ ‫‌ل پيشه‌وه‌ري جياوازه‌‪ .‬پيشه‌وه‌ري خاوه‌ني َ‬ ‫له‌گه َ‬ ‫مال و‬ ‫َ‬ ‫هيَالنه‌ و بنه‌ماله‌ نييه‌ له‌ ئازه‌ربايجان‪ ،‬به‌آلم قازي خاوه‌ني‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بنه َ‬ ‫مندالييه‌وه‌ له‌ مهاباد‬ ‫ساله‌يه‌ و له‌‬ ‫‌ماله‌ي چوارسه‌د‬ ‫بووه‌ و کارو پيشه‌ي قه‌زاوه‌تي شه‌رعه‌ که‌ به‌پيَي فه‌رماني‬ ‫‌تي‪،‬‬ ‫ِره‌سمي شاي خوداليَخؤشبوو ئه‌و پله‌ گرينگه‌ي دراوه َ‬ ‫جا بؤيه‌ وا باشتره‌ بؤ ئه‌وه‌ي کاره‌که‌ بگاته‌ جيَيه‌ک ديده‌ني‬ ‫شا بکا و له‌و چاوپيَکه‌وتنه‌ دا خؤي له‌ به‌ر ده‌ست ده َ‬ ‫‌وله‌ت‬ ‫بني و له‌ هه‌موو کاره‌کان دا به‌ قازانجي ده َ‬ ‫‌وله‌تي نيَوه‌ندي‬ ‫َ‬ ‫ئه‌ويش به‌ نهيَني هه‌نگاو هه‌لهيَنيَته‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌و ديدارانه‌ دا قازي محه‌مه‌د به‌ هيض جؤر ئه‌و فکره‌‬ ‫قه َ‬ ‫�ي ئه‌و به‌ شه‌خسه‌ پياويَکي‬ ‫‌بوول ناکا و ته‌نيا دهَ‌ل� َ‬ ‫َ‬ ‫کؤمؤنيست نييه‌ و نيَوانيشي له‌ گه‌ل پيشه‌وه‌ري نييه‌‬ ‫و مه‌به‌ست له‌ نزيکي وي له‌ ِروسه‌کان و دامه‌زراندني‬ ‫کؤماري کوردستان ته‌نيا و ته‌نيا‪ ،‬ناره‌زايه‌تي خهَ‌لکه‌‬ ‫و له‌ اليه‌کي ديکه‌شه‌وه‌ ئيَستا مه‌ال مسته‌فاي بارزاني‬ ‫به‌ دووه �ه‌زار س��واره‌ي چه‌کدار و فيدايي خؤيه‌وه‌ له‌‬ ‫شاره‌کاني کوردستانه‌ و ته‌نيا ئاسايشي ح��دوود و‬ ‫سه‌راوه‌ردي کوردستانيان به‌ ئه‌ستؤوه‌يه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر ئه‌و‬ ‫خؤي له‌ به‌ر ده‌ست ده َ‬ ‫بني‪ ،‬کاري ئه‌و سواره‌‬ ‫‌ول �ه‌ت َ‬ ‫َ‬ ‫دووسال‬ ‫لي بکا و له‌ اليه‌کي ديکه‌وه‌‬ ‫په‌نابه‌ره‌ عيَراقييانه‌ چ َ‬ ‫تاراني هيَشتا ِريَبه‌ري‬ ‫له‌مه‌وبه‌ر کاتيَک هاتبوومه‌‬ ‫َ‬ ‫«کؤمهَ‌له‌» (وشه‌ي کؤمهَ‌له‌ به‌ زماني کوردي به‌ واتاي‬ ‫‌بوول نه‌کردبوو‪ ،‬ئه‌و َ‬ ‫جه‌معييه‌ت و حيزبه‌) م قه َ‬ ‫سالي له‌‬ ‫گه َ‬ ‫‌ل براکه‌م سه‌دري قازي چووينه‌ خزمه‌ت ئه‌عالحه‌زره‌ت‬ ‫ناره‌زايه‌تي خهَ‌لک و سرنجنه‌داني ده َ‬ ‫‌وله‌تي‬ ‫و له َ‬ ‫‌وي باسي ِ‬ ‫نيَوه‌نديم بؤ کرد و ئه‌عالحه‌زره‌ت به‌ باشي ئاگايان له‌وه‌يه‌‬ ‫و ئه‌من ناتوانم ده‌ست له‌ خهَ‌لک ههَ‌لگرم و کاريَکي که‌‬ ‫‌پر له‌به‌ر يه‌ک ههَ‌لوه‌شيَنم‪.‬‬ ‫گه‌ياندومانه‌ته‌ ئيَره‌ له ِ‬ ‫که‌سايه‌تييه‌ کوردستانييه‌کان به‌تايبه‌تي ئاسه‌ف‬ ‫ده‌بينن قازي محه‌مه‌د له‌ جيَدا ئاماده‌ نييه‌ قسه‌کاني‬ ‫َني و هه‌ست پيَده‌که‌ن سه‌دري قازي زياتر‬ ‫ئه‌وان بسه‌لمي َ‬ ‫هانده‌ري قازي محه‌مه‌ده‌ و له‌ ِرؤژه‌کاني دوايي مانه‌وه‌ي‬ ‫قازي محه‌مه‌د له‌ تاران ئيتر له‌ ديدار و وتوويَژ له‌ گهَ‌لي‬ ‫ده‌ست ده‌پاريَزن‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي‪2010‬‬


‫سةدرى قازي‬

‫ث َيشةوا قازي محةمةد‬

‫پيَوه‌ندييه‌کاني دوکتور جاويد له‌ گه َ‬ ‫‌ل قازي محه‌مه‌د‬ ‫هه‌روا به‌رده‌وام بوو‪ .‬دوکتور جاويد بؤ جيَبه‌جيَکردني‬ ‫کاره‌کاني ئه‌ستانداريي [ئازه‌ربايجان] له‌ تاران مابووه‌وه‌‪،‬‬ ‫زؤربه‌ي رؤژان له‌ هؤتيَلي ده‌ربه‌ند و يان له‌ َ‬ ‫مالي سه‌دري‬ ‫َ‬ ‫‌رؤي‬ ‫قازي که‌ له‌ «موعي‬ ‫َزولسولتان» هه‌لکه‌وتبوو‪ ،‬ناني نيوه ِ‬ ‫‌ل قازي محه‌مه‌د ده‌خوارد و وتوويَژي سياسي له‌ گه‌لَ‬ ‫له‌ گه َ‬ ‫ده‌کرد‪ .‬دوکتور جاويد هه‌ر ئه‌و ده‌مي که‌وتبووه‌ خزمه‌تي‬ ‫ده َ‬ ‫هوي ِراستيي ئه‌وه‌ي دوکتور جاويد‬ ‫‌وله‌تي نيَوه‌ندي و‬ ‫َ‬ ‫َرا له‌ به‌ر چاالکي و حه‌ولي‬ ‫ده‌وريَکي دوواليه‌نه‌ي ده‌گي ِ‬ ‫جؤرج ئاله‌ن َ‬ ‫بالويَزي ئه‌مريکا له‌ تاران بوو که‌ به‌ هيَنديَک‬ ‫ريَگه‌ي تايبه‌تي که‌ دواتر ده‌ينووسين و له‌ زمان دوکتور‬ ‫َرينه‌وه‌‪.‬‬ ‫جاويد خؤيه‌وه‌ ده‌يگي ِ‬ ‫دوکتور جاويد ئيَستا له‌ شه‌قامي شاپووري تاران‬ ‫مه‌ته‌بي هه‌يه‌ ‪ .‬دوکتور جاويد و شه‌بوسته‌ري ئاماده‌ بوون‬ ‫به‌ نهيَني داوخوازه‌کاني ده َ‬ ‫‌وله‌تي تاران له‌ ئازه‌ربايجان‬ ‫بي ئه‌وه‌ي که‌ پيشه‌وه‌ري و هاوکاراني ليَي‬ ‫پيَکبهيَنن به‌ َ‬ ‫ئاگادار بن‪ .‬به‌ کورتي چاالکي دوکتور جاويد له‌ جلکي‬ ‫دژايه‌تي له‌ گه َ‬ ‫‌ل حکوومه‌تي تاراندا ‪ ،‬بووه‌ هؤي ئه‌وه‌‬ ‫بي کوردستان بخريَته‌ سه‌ر‬ ‫که‌ قازي محه‌مه‌د ئاماده‌ َ‬ ‫کؤماري ئازه‌ربايجان و له‌ مهاباد به‌ پيَي پيَشنياري قازي‪،‬‬ ‫فه‌رمانداريَک دياريي کرا و به‌ ِره‌سمي ده‌ست به‌کار بوو‪.‬‬

‫سةيفي قازي‬

‫وه‌ک فه‌رمانداري مهاباد‪ ،‬سه‌يفي قازي وه‌زيري هيَزي‬ ‫‌جي له‌ اليه‌ن‬ ‫کابينه‌ي قازي محه‌مه‌د داندرا و ده‌ستبه َ‬ ‫‌زارتي کيشوه‌ر [نيَوخؤ] ناسيَندرا‬ ‫دوکتور جاويده‌وه‌ به‌ وه ِ‬ ‫و حوکمي فه‌رمانداري وي به‌ ئيمزاي فه‌ره‌يدووني که‌فيلي‬ ‫‌زاره‌تي کيشوه‌ر ده‌رکرا و ِراگه‌ييَندرا‪.‬‬ ‫وه ِ‬ ‫قازي محه‌مه‌د له‌ سه‌ر يه‌ک بيست ِرؤژ له‌ تاران بوو‪.‬‬ ‫ئؤتؤمؤبيلي فؤردي به‌ دووسه‌د هه‌زار ِر َ‬ ‫يال له‌ کؤمپاني‬ ‫‌را‬ ‫کري و ِرؤژانه‌ له‌ شه‌قامه‌کاني تاران پيَي ده‌گه ِ‬ ‫فؤرد ِ‬ ‫تا ئه‌وه‌ي که‌ چه‌ند ِرؤژ به‌ر له‌ چوونه‌وه‌ي خؤي به‌‬ ‫فرؤکه‌ ‪ ،‬ئؤتؤمؤبيله‌که‌ي به‌ ِريَگه‌ي زه‌نگاندا نارده‌وه‌ بؤ‬ ‫ِ‬ ‫کوردستان‪ .‬قازي پيَنج جار چاوي به‌ قه‌وام و سهَ‌لته‌نه‌‬ ‫که‌وت و ‪ 3‬جار به‌ ِره‌زم ئارا‪ .‬له‌و ديدارانه‌ دا قازي محه‌مه‌د‬ ‫َني‬ ‫‌بي ئاکاميَک به‌ ده‌ست بهي َ‬ ‫نه‌يتواني ئه‌وجؤره‌ي که‌ ده َ‬ ‫و ته‌نيا کاريَکي که‌ تواني بيکا وه‌رگرتني حه َ‬ ‫‌واله‌ي سيگار‬ ‫بوو که‌ له‌ بري وي سه‌د تؤن توتني سه‌وزي ئيداره‌ي‬ ‫دوخانيياتي که‌ له‌ بؤکان ِراگيرابوو له‌ سه‌قز ِراده‌ستي‬ ‫کاربه‌ده‌ستاني ده َ‬ ‫‌وله‌تي نيَوه‌ندي کرد‪.‬‬ ‫سةرضاوة‪:‬‬ ‫نامه‌ي دونيا‪ ،‬ژماره‌ي ‪26 – 385‬ي ئازه‌رمانگي ‪18( 1334‬ي‬

‫ديسامبري ‪)1955‬‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي ‪2010‬‬

‫***‬

‫‪43‬‬


‫جوآلنةوةى كورد‬ ‫لة بةلَطةنامةكانى فةرةنسا‬

‫سةرنج‬ ‫برطانةى‪ ،‬كةلةبآلوكراوةى زانياريةكانى هؤبةى سياسى دةزطاى هةواَلطرى فةرةنسا‬ ‫لةو‬ ‫بريتية‬ ‫ةتدا‬ ‫لةبنةر‬ ‫بابةتة‬ ‫ئةم‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫لةسوريا هاتوةء ثةيوةستة جوآلنةوةى نةتةوةيي كورد لةباكورء رؤذئاواي كوردستان‪ ،‬بةتايبةت لةكاتى هاتنةسةر كارى‬ ‫خراوةتةرو‪،‬‬ ‫مستةفا كةمال ئةتاتورك ء لة ضوارض َيوةى(‪ 76‬ئةَلقة)دا لةاليةن نوسةرء مافناسى بةتواناى عةرةب (د‪.‬خاليد عيسا)‬ ‫ِ‬ ‫بؤية وةك ئةرك َيكى زانستىء روناكبيري بةث َيويستمانزانى بؤخو َينةرى كوردى بكةينة كوردىء دواتر لةميانةى كت َيب َيكدا‬ ‫ث َيشكةشى كت َيبخانةى كوردى دةكةين‪ .‬و‪.‬ك‪.‬‬ ‫لةفةرةنسيةوة بؤعةرةبى‪ :‬د‪.‬خاليد عيسا‬ ‫لةعةرةبيةوة بؤكوردى‪ :‬سةالم عةبدولكةريم*‬

‫‪44‬‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي‪2010‬‬


‫ئةلَقةى(‪)1‬‬ ‫نويَنةرايةتى فةرةنسا‬ ‫َ‬ ‫لةدةولةتى سوريا‬ ‫هؤبةى سياسى‬ ‫زانيارى‬ ‫ديمةشق‪ ،‬ديرؤكى ‪5‬ى تشرينى يةكةمى ‪1926‬‬ ‫نهيَنى‬ ‫بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة ‪198‬‬ ‫بةشى يةكةم‬ ‫الثةرةيةك دةربارةى بارودؤخى طشتى‬ ‫ِ‬ ‫ئةلف‪ -‬دةرةوة‪:‬‬ ‫توركيا‬ ‫‪ -1‬تائيَستا ج��وآلن��ةوةى ك��وردى لةوياليةتةكانى‬ ‫رؤذهةآلت ضاالكة‪.‬‬ ‫‪ -2‬بةشيَك لةسوثا لةسياسةتى مستةفا كةمال رازى‬ ‫دردؤنط كردوة‪.‬‬ ‫نين‪ ،‬ئةمةش ديكتاتؤرى ِ‬ ‫‪ -3‬ئيمزاكردن لةسةر ريَكةوتنامةى توركيا‪ -‬يؤنان‬ ‫نزيكة‪.‬‬ ‫(‪)...‬‬ ‫ئةلف‪ -‬زانيارى سياسةتى دةرةوة‪.‬‬ ‫توركيا‬ ‫‪-1‬دةربارةى جوآلنةوةى كورد‪:‬‬ ‫بآلوكراوةى زانيارى ذمارة ‪ 198‬ديرؤكى(‪)1926/10/5‬‬ ‫َ‬ ‫هةوالطرى‪ .‬جةرابلوس)‪.‬‬ ‫يةكةم(بةريَوةبةرايةتى‬ ‫بةشى‬ ‫ِ‬ ‫‪ -1‬ثرؤسةى راطواستنى كوردةكان لةناوضةى ماردين‬ ‫بةردةوامة‪ .‬راطواستن لةقةزاى ساجور تةواو نةبوة‪،‬‬ ‫مةطةر دواى ضنينةوةى بةروبومى دانةويَ‬ ‫َلة نةبيَت‪.‬‬ ‫(سةرضاوة‪ :‬ثؤليسيَكى تورك لةماردين)‪.‬‬ ‫‪ -2‬يةكيَك لةو ريش سثيانةى ثيراجيك‪ ،‬كةبؤ دياربةكر‬ ‫رؤيشتوة‪ ،‬بؤئةوةى لةبةردةم ئةنجومةنى جةنطدا‬ ‫شايةتى بدات‪َ ،‬‬ ‫دةليَت‪»:‬تةنها هةردو ريَطةى ئورفةو‪-‬‬ ‫دياربةكرء سيوراك‪ -‬دياربةكر) نيمضة ئارامن‪ .‬ريَطةى‬ ‫نيَوان دياربةكرء خاربوت لةاليةن ثارتيزانةكانى‬ ‫هةرةشةى لةسةرةء‬ ‫كوردةوة بةشيَوةيةكى بةردةوام‬ ‫ِ‬ ‫بةبي ثاسةوانيكردنى طرنط لةاليةن جةندرمة‬ ‫طةشتياران‬ ‫َ‬ ‫يان مةفرةزةكانةوة ناتوانن هاتوضؤ بكةن»‪.‬‬ ‫بةريَوةبةريى توركى ناوضةى جةرابلوس(عةبدولقادر‬ ‫‪ِ -3‬‬ ‫ئةفةندى)‪ ،‬لةرؤذى ‪19‬ى ئةيلول(مةبةست ئةيلولى ‪-1926‬‬ ‫و‪.‬ك)‪ ،‬لةكاتى مانةوةى لةشارى دياربةكر َ‬ ‫دةليَت‪3000»:‬‬ ‫َثةريون»‪.‬‬ ‫سةرباز بةشارةكةدا بةرةو خاربوت تي ِ‬ ‫لةناوضةى وان كوردةكان هيَرشدةكةنة سةر ثاسطةء‬ ‫َ‬ ‫مةلبةندة سةربازيةكانى ت��ورك‪ .‬بةهؤى سروشتى‬ ‫َ‬ ‫مةحالة بةشيَوةيةكى‬ ‫ناوضةكةء الوازى لةروى ذمارةوة‪،‬‬ ‫كاتي هيَزةكانى توركيا شويَنى كوردةكان بكةون‪.‬‬

‫ئةم فةرمانبةرة ئ��ةوةش لةقسةكانيدا زياد دةكات‪،‬‬ ‫كةبارودؤخى توركيا لةرؤذهةآلتى روبارى فوراتةوة‬ ‫نيمضة ئارامة‪ ،‬لةكاتيَكدا لةوياليةتةكانى رؤذه��ةآلت‬ ‫بةبي وةستان‬ ‫َطةبرينء كوشتارطة‬ ‫َ‬ ‫ثرؤسةكانى ري ِ‬ ‫بةردةوامة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫طةرانةوة‪،‬‬ ‫هةل‬ ‫بةتؤمةتى‬ ‫لةئةنقةرة‬ ‫سةربةخؤ‬ ‫دادطاى‬ ‫‪-4‬‬ ‫ِ‬ ‫لةدادطاييكردنى كوردةكان بةردةوامة‪ .‬لةرؤذى ‪21‬ى‬ ‫طؤرةثانى(ساعة) لةسيَدارة‬ ‫ئةيلول دو تؤمةتبار لةبةردةم ِ‬ ‫َ‬ ‫هةوالطرى‪ .‬حةلةب‪-6-29-‬‬ ‫(بةريَوةبةرايةتى‬ ‫دران‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫‪.)1926‬‬ ‫‪ -2‬ئؤثؤزيسيؤنى دذ بةمستةفا كةمال‪:‬‬ ‫ب��ل�آوك����راوةى زان���ي���اري���ةك���ان ذم�����ارة ‪198‬‬ ‫يةكةم(بةريَوةبةرايةتى‬ ‫ديرؤكى(‪ -)1926/10/5‬بةشى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫هةوالطرى‪ .‬جةرابلوس)‪.‬‬ ‫‪ -1‬ماوةيةكى نزيكة لةكةستةنتينؤثؤل(مةبةست‬ ‫َ‬ ‫ئةستةمبولة‪ -‬و‪.‬ك) ليذنةى ئةستيَرةى سثى دامةزراوة‪،‬‬ ‫َ‬ ‫ل��ةس��ةرةوةى ئةم ثارتة بةرهةلستكارة ذمارةيةك‬ ‫طؤرينى سيستمى‬ ‫ئةفسةرانى سوثا هةن‪ .‬ئامانجى ليذنةكة ِ‬ ‫ئيَستاية‪ .‬بةشيَك لةسوثا لةسياسةتةكانى مستةفا كةمال‬ ‫نارازيةء ئةمةش ئةوى زؤر نيطةران كردوة‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫تيَبينى‪ :‬بةثاريَزةوة(واتة ئةو زانيارية َ‬ ‫دلنيانية‪ -‬و‪.‬ع)‪.‬‬ ‫‪ -2‬مستةفا كةمال بةكريَطيراوة نهيَنيةكانى بؤهةمو‬ ‫سةرانسةرى توركيا بةنهيَنى بؤضاوديَريكردنى دانيشتوان‬ ‫َ‬ ‫جموجولء ئاراستةيةكى‬ ‫ن��اردوة‪ ،‬بؤئةوةى لةهةر‬ ‫َ‬ ‫بدةني‪ .‬هةمو زانياريةكانى لةريَطةى‬ ‫هةوالى‬ ‫دانيشتوان‬ ‫َ‬ ‫ئاسايشةوة بؤدةطوازريَتةوة‪.‬‬ ‫(‪)...‬‬ ‫‪ -16‬دانوستانةكانى سوريا‪ -‬توركيا‪ ،‬ئةلف‪ -‬طومرك‪:‬‬ ‫ب��ل�آوك����راوةى زان���ي���اري���ةك���ان ذم�����ارة ‪198‬‬ ‫يةكةم(بةريَوةبةرايةتى‬ ‫ديرؤكى(‪ -)1926/10/5‬بةشى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫هةوالطرى‪ .‬حةلةب‪.)1926/9/30-‬‬ ‫تؤرى يةنيجة‪-‬‬ ‫بةريَز قةدرى بةط‪ ،‬مفةوةزى سةرؤكى ِ‬ ‫ِ‬ ‫نوسةيبين‪ ،‬وةك راويَذكارى هونةرى ليذنةى تيَكةآلوى‬ ‫طومرك دياريكراء بؤحةلةب هات‪ ،‬بؤدةستثيَكردنى‬ ‫تويَذينةوةى مةسةلة طومركيةكانى نيَوان سوريا‪ -‬توركيا‪،‬‬ ‫كة بةطويَرةى دةقةكانى مادةى هةشتى ريَكةوتنامةى‬ ‫دراوسي باشى‪ ،‬كة لةرؤذى(‪30‬ى ئايارى‬ ‫هاوريَيةتىء‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫‪ )1926‬ئيمزا كراوة‪.‬‬ ‫(‪)...‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫‪ -20‬جموجولى هيَزةكان لةنزيك هيَلى ئاسنين‪:‬‬ ‫ب�ل�آوك���راوةى زان��ي��اري��ةك��ان ذم����ارة ‪198‬‬ ‫ديرؤكى(‪ -)1926/10/5‬بةشى يةكةم(سوثا‪ .‬كاتما)‪.‬‬ ‫لة‪26‬ى ئةيلول‪ 8 ،‬ئةفسةرء ‪ 61‬سةرباز لةماردينةوة‬ ‫بؤئةدةنة طوازرانةوةء لةويَشةوة ‪ 8‬ئةفسةرء ‪ 40‬سةرباز‬ ‫بؤماردين طوازرانةوة‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي ‪2010‬‬

‫‪45‬‬


‫ئةلَقةى ذمارة‪-2-‬‬ ‫ ‬ ‫نويَنةرايةتى فةرةنسا‬ ‫َ‬ ‫لةدةولةتى سوريا‬

‫هؤبةى سياسى‬ ‫زانيارى‬ ‫ديمةشق لةرؤذى ‪ 7‬ى تشرينى يةكةمى ‪1926‬‬ ‫نهيَنى‬ ‫بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة ‪199‬‬ ‫بةشى يةكةم‬ ‫الثةرةيةك دةربارةى بارودؤخى طشتى‬ ‫ِ‬ ‫ئةلف‪ -‬دةرةوة‪:‬‬ ‫توركيا‪:‬‬ ‫‪-1‬جوآلنةوةى كورد‪:‬‬ ‫‪ -2‬كوردةكانى عيَراق نيطةرانى توركةكانن‪ ،‬كة لة‬ ‫ثروثاطةندةى‬ ‫رةفتارةكانيان ضاكبونةتةوة بةهؤى‬ ‫ِ‬ ‫ئينطليزةوة‪.‬‬ ‫ريء شويَن‬ ‫حكومةتى توركيا بةردةوامة لة طرتنةبةرى َ‬ ‫راثةرين‪ ،،‬وةك راطواستنء دةستطير كردنء‬ ‫دذى‬ ‫ِ‬ ‫لةسيَدارةدانء ضةكداركردنى طوندة سنوريةكانء‬ ‫طواستنةوةى هاوآلتيان‪.‬‬ ‫راثةرين ضاالكةء‬ ‫‪ -2‬تائيَستا لةدذى مستةفا كةمال‬ ‫ِ‬ ‫هةرةشةى تةقينةوة لةشارى كةستةنتينؤثؤل‬ ‫ثشيَويةكان ِ‬ ‫دةكةن‪ .‬جاريَكيتر ئاماذة بؤدامةزراندنى ليذنةيةكى نهيَنى‬ ‫دةروات‪.‬‬ ‫خاوةن ئارةزويةكى‬ ‫توندرةوانة ِ‬ ‫ِ‬ ‫عيَراق‪:‬‬ ‫دةكري‬ ‫شنطار‬ ‫بةدانيشتوانى‬ ‫راكردن‬ ‫لةثرسء‬ ‫باس‬ ‫َ‬ ‫لةثيَناوى دياريكردنى رةطةزنامةيان‪)...( .‬‬ ‫بي‪ -‬ناوةوة‪)...( :‬‬ ‫َ‬ ‫فورات‪:‬‬ ‫بارودؤخ دةربارةى نوسةيبين باشة‪.‬‬ ‫طةرانة ثةيطيريةكة‪ ،‬كةلةنيَوان رؤذانى ‪18‬ء ‪23‬ى ئةيلول‬ ‫ِ‬ ‫لةناوضةى عامودا جيَبةجيَكراوة‪ ،‬شويَنةواريَكى ئاسودةى‬ ‫الى سةرؤك هؤزةكان دروستكردوة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫هةولدةدةن ئةو هؤزانةى‬ ‫دةسةآلتدارانى توركيا تائيَستا‬ ‫َرنةوة‪،‬‬ ‫ي‬ ‫بط‬ ‫بؤناوضةكانيان‬ ‫ثةنايان(‪ )1‬بؤسوريا بردوة‬ ‫ِ‬ ‫وادةركةويَت توركيا ثاريَزطارى بةو رقء كينةيةى هؤزى‬ ‫ميلليةكانةوة بكات‪ ،‬كةدذ بةفةرةنسا هةيانة‪ ،‬بةهؤى‬ ‫رةتكردنةوةى ثيَشنيازةكانيانةوة‪ ،‬واش دةردةكةويَت‬ ‫ريء شويَن لةدذى َ‬ ‫كورى ئيبراهيم‬ ‫ئةوان َ‬ ‫مولكء دارايي ِ‬ ‫ثاشا دةطرنةبةر‪.‬‬ ‫ئةلف‪ -‬يةكةم‪ -‬زانيارى سياسةتى دةرةوة‬ ‫توركيا‪:‬‬ ‫جوآلنةوةى كورد‪:‬‬ ‫‪ -1‬‬ ‫ب�لآوك��راوةى زانياريةكان ذم��ارة ‪ 199‬ديرؤكى‬ ‫َ‬ ‫هةوالطرى‪.‬‬ ‫(بةريَوةبةرايةتى‬ ‫(‪ -)1926/10/7‬بةشىيةكةم‬ ‫ِ‬

‫‪46‬‬

‫حةسةكة‪.)1926/9/24 -‬‬ ‫ضاوةريَي دةستثيَكردنةوةى ئةو‬ ‫ئةلف‪ -‬توركةكان‬ ‫ِ‬ ‫هيَرشانةى كوردةكان دةك��ةن‪ ،‬كةلةعيَراقيةوة ديَت‪.‬‬ ‫ئينطليز بةمةبةستى جيَبةجيَنةكردنى بةندة ئابوريةكانى‬ ‫سةرلةنوي‬ ‫ريَكةوتننامةى ئينطليز‪ -‬توركيا‪ ،‬بؤية‬ ‫َ‬ ‫ث��ةن��ادةب��ات��ةوة ب��ةر وروذان��دن��ى ئ���اذاوةء ثشيَوى‬ ‫باوةرواية ك��ة‪ 35000‬ثياو لةهيَزةكانى‬ ‫لةكوردستان‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫توركيا بةرةو سنورى توركيا‪ -‬عيَراق رؤيشتبن‪.‬‬ ‫َ‬ ‫هةوالطرى‪ .‬خيرؤ‪)1926/9/24-‬‬ ‫(بةريَوةبةرايةتى‬ ‫َ‬ ‫بي‪ِ -‬‬ ‫باوةرواية ئةو ليذنةيةى‪،‬‬ ‫خرؤشاوة‪.‬‬ ‫دةرسيم‬ ‫َستا‬ ‫ي‬ ‫تائ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫بؤهةوالثرسينى زةمينةى‬ ‫كةبةم تازةييانة لةئةنقةرةوة‬ ‫َ‬ ‫لةطةل سةركردةكانى كورد نيَردرا‪ ،‬شكستى‬ ‫ريَكةوتن‬ ‫هيَنابيَت‪ .‬كوردةكان تةسليمكردنةوةى ضةكةكانيان‬ ‫رةتكردؤتةوة‪ .‬ئاماذة بؤئةوة دةضيَت ذمارةيةك كردةى‬ ‫ثارتيزاني لةسةرجةم ناوضةكاندا رويدابيَت‪.‬‬ ‫راطواستن‪ :‬‬ ‫‪ -2‬‬ ‫ب�لآوك��راوةى زانياريةكان ذم��ارة ‪ 199‬ديرؤكى‬ ‫َ‬ ‫هةوالطرى‪.‬‬ ‫(بةريَوةبةرايةتى‬ ‫(‪ -)1926/10/7‬بةشى يةكةم ِ‬ ‫حةسةكة‪.)1926/9/24 -‬‬ ‫شةست خيَزان‪ ،‬كةئةندامانى هةنديَكيان لةنيشتةجيَبونى‬ ‫َ‬ ‫لةئةنادؤلدان‪ ،‬ماردينء ناوضةكانى دراوسيَيان‬ ‫جةبري‬ ‫جيَهيَشتوةء لة تاراوطة بةكةسة نزيكةكانيان طةيشتون‪.‬‬ ‫دواى ئةو كؤضكردنة‪ ،‬حكومةت لةماردين وادةبينيَت‬ ‫متمانةى بةدانيشتوانةكة هةية‪.‬‬ ‫‪ -3‬ضةكداركردنى طوندة سنوريةكان‪:‬‬ ‫ب�لآوك��راوةى زانياريةكان ذم��ارة ‪ 199‬ديرؤكى‬ ‫َ‬ ‫هةوالطرى‪.‬‬ ‫يةكةم(بةريَوةبةرايةتى‬ ‫(‪ -)1926/10/7‬بةشى‬ ‫ِ‬ ‫خيرؤ‪.)1926/9/24-‬‬ ‫ديسان ئاماذة بؤئةوة دةضيَت‪ ،‬كةراطةياندنيَكى فةرمى‬ ‫لةماردين بآلوكراوةتةوة‪ ،‬بةطويَرةى ئةو راطةياندنة‬ ‫ريَطة دةدريَت بةدانيشتوانى طوندة سنوريةكان ضةك‬ ‫َ‬ ‫دامالين ضاالكانة‬ ‫بكرن‪ ،‬تاوةكو ئيَستا ثرؤسةكانى ضةك‬ ‫ِ‬ ‫بةردةوامة‪.‬‬ ‫ثروثاطةندةى ئينطليز‪:‬‬ ‫‪ِ -4‬‬ ‫ب�لآوك��راوةى زانياريةكان ذم��ارة ‪ 199‬ديرؤكى‬ ‫َ‬ ‫هةوالطرى‪.‬‬ ‫يةكةم(بةريَوةبةرايةتى‬ ‫(‪-)1926/10/7‬بةشى‬ ‫ِ‬ ‫حةسةكة‪.)1926/9/24 -‬‬ ‫ئاماذة بؤئةوة دةوضيَت‪ ،‬كةنيَردراوى ليذنةى كورد‪-‬‬ ‫َ‬ ‫لةموسل‪ ،‬دكتؤر ئةحمةد سةبرى لةناوضةى‬ ‫ئةرمةن‬ ‫ب��اوةر واي��ة ثيَش دةرضونى زانيارى‬ ‫عامودا بيَت‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫هةوالطرى ئينطليز لةبةغدا‬ ‫بةريَوةبةرايةتى‬ ‫لةسةرؤكى ِ‬ ‫وةرطرتبيَت‪ .‬الى حاجو ئةندامانى ترى ليذنةى كورد‪-‬‬ ‫ئةرمةن هةن‪)2(.‬‬ ‫بةريَوةبةرايةتى‬ ‫ئاندرس لةشنطارةء دةبيَت لةاليةن‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫هةوالطرى ئينطليزةوة راسثيَردرابيَت‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي‪2010‬‬


‫‪ -5‬دةربارةى جوآلنةوةى كورد‪:‬‬ ‫ب��ل�آوك����راوةى زان��ي��اري��ةك��ان ذم����ارة ‪199‬‬ ‫يةكةم(بةريَوةبةرايةتى‬ ‫ديرؤكى(‪-)1926/10/7‬بةشى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫هةوالطرى‪ .‬جةرابلوس)‪.‬‬ ‫يةكيَك لةدانيشتوان (ئةليف ئؤغلو) نامةيةكى لةبرا‬ ‫سةربازةكةيةوة ثيَطةيشتوة‪ ،‬كةلةدةوروبةرى دياربةكرة‪.‬‬ ‫بةطويَرةى ئةو نامةية‪ ،‬لةو رؤذانةدا شيَخ شةمسةدينء‬ ‫مامى (يان َ‬ ‫خالى‪ -‬و‪.‬ع)‪ ،‬كةماوةى ‪ 10‬مانطة لةطرتوخانةى‬ ‫ثرة‬ ‫دياربةكرن لةسيَدارة بدريَن‪ .‬طرتوخانةى دياربةكر ِ‬ ‫لةطيراوى كورد‪ ،‬هةمو هةفتةيةك دو تا سيَيان لةسيَدارة‬ ‫دةدريَن‪.‬‬ ‫‪ -6‬فةرمانبةرة توركةكان‪:‬‬ ‫ب�لآوك��راوةى زانياريةكان ذم��ارة ‪ 199‬ديرؤكى‬ ‫َ‬ ‫هةوالطرى‪.‬‬ ‫(بةريَوةبةرايةتى‬ ‫(‪ -)1926/10/7‬بةشى يةكةم ِ‬ ‫حةسةكة‪.)1926/9/24 -‬‬ ‫كؤتا ل��ةو فةرمانبةرة ماردينيانةى لةنوسينطة‬ ‫كارطيَريةكانيان لة وياليةتةكةدا كةماون‪ ،‬بةم نزيكانة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫وطؤر دةكريَن(ليَرةدا‬ ‫ئال‬ ‫ئةنادؤليةكان‬ ‫بةفةرمانبةرة‬ ‫ِ‬ ‫ريء‬ ‫مةبةست سياسةتى بةتورك كردنة‪-‬و‪.‬ك)‪ .‬ئةم َ‬ ‫َ‬ ‫لةخةلكى بيَزار دةكات‪ ،‬بةآلم هيض يةكيَك‬ ‫شويَنة زؤريَك‬ ‫لةبيروراى خؤى بكات‪.‬‬ ‫ناويَريَت بةئاشكرا طوزارشت‬ ‫ِ‬ ‫َرى عةرةبى‪:‬‬ ‫تيَبينيةكانى وةرطي ِ‬ ‫(‪ )1‬فةرةنسيةكان دةستةواذةى (ئةو كوردانةى بؤ‬ ‫هةندي سةرؤك‬ ‫سوريا ثةنايان بردوة) وةك ئاماذةيةك بؤ‬ ‫َ‬ ‫هؤزة كورديةكان بةكاردةهيَنن‪ ،‬كة لةناوضة كورديةكان‬ ‫لةسةر ئةمبةرء ئةوبةرى هيَ‬ ‫َلى ئاسنين هاتوضؤ دةكةن‪،‬‬ ‫َ‬ ‫دواى ئةوةى ئةو هيَآلنة هؤزة كورديةكانء مولكء‬ ‫َ‬ ‫مالي دابةشكردن‪ .‬ئ��ةوةى جيَطةى باسة ئةو ناوضة‬ ‫َ‬ ‫كورديانةى بةدةولةتى سورياوة نوساون‪ ،‬ثيَش ئةوةى‬ ‫ئةوي‪ ،‬بةطوندة كورديةكان ئاوةدان‬ ‫فةرةنسيةكان بيَنة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كةبةلطةنامةكانى فةرةنسا خؤيان‬ ‫بون‪ .‬ئةمةش ئةوةية‬ ‫َ‬ ‫هةوليدةدا‬ ‫جةختى ليَدةكةنةوة‪ .‬توركيا لةو ماوةيةدا‬ ‫ريَذةيةكى طةورة لةسةرؤك هؤزةكانى كورد لةباكورى‬ ‫َ‬ ‫هيَ‬ ‫كؤنترؤلى‬ ‫َلى ئاسنين ريز بكات‪ ،‬بؤئةوةى بيانخاتة ذيَر‬ ‫خؤيةوة‪.‬‬ ‫(‪ )2‬لةكؤنداء تائيَستاش ئةو هيَزانةى كوردستانيان‬ ‫دابةشكردوة‪ ،‬ريَكةوتننامة ط��رَي��دةدةنء ثةيوةندى‬ ‫لةنيَوانياندا هةية بةئامانجى رزطاربون لةبونى كوردء‬ ‫مافةكانى‪ .‬هةر جوآلنةوةيةكى كورديش بةثةيوةندىء‬ ‫بةكريَطيراوى بؤهيَزة بيانيةكان تؤمةتبار دةك��ةن‪.‬‬ ‫َ‬ ‫هةول بدات خؤى‬ ‫ئةو هيَزانة وادادةنيَن هةر كةسيَك‬ ‫لةخراثةيان لةريَطةى سازشكردنةوة الب��دات‪ ،‬ئةوا‬ ‫َر َ‬ ‫سةرشؤرى دةبيَت‪ ،‬هةروةها‬ ‫ايةلىء‬ ‫ِ‬ ‫ئاكامةكةى طوي ِ‬ ‫�ؤرش بةسةرياندا بكات يان‬ ‫وادادةن�َي��ن هةركةس ش� ِ‬ ‫دذيان بوةستيَتةوة تاوانبارء تيرؤريستة‪ .‬ئةمة ئةوةية‬

‫الثةرةى َ‬ ‫بةلطةنامة‬ ‫خستنةروى‬ ‫كةخويَنةر بةدريَذايي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫نهيَنيةكان تيَبينى دةكات‪.‬‬ ‫بليَين‪ ،‬ئةوةى لة َ‬ ‫دةبي ئةوة َ‬ ‫بةلطةنامةكاندا هاتوةء‬ ‫َ‬ ‫لةبيروراء طؤشةنيطاى‬ ‫َرين‪ ،‬بريتين‬ ‫ِ‬ ‫ئيَمة وةرياندةطي ِ‬ ‫ئةوانةى نوسيويانةء ئيَمة الى خؤمانةوة ئةمة بةضاوى‬ ‫َ‬ ‫بةلطةنامةى‬ ‫هةندي‬ ‫ئيعتيبار وةردةطرين‪ .‬كاتيَكيش‬ ‫َ‬ ‫َرينء بآلوى دةكةينةوة‪ ،‬ماناى ئةوة‬ ‫فةرةنسا وةردةطي ِ‬ ‫َ‬ ‫بيرورا نوسراوانةى تيايدايةتى‬ ‫ئةو‬ ‫لةطةل‬ ‫نية ئيَمة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫هاوراين‪ .‬ئةوةش دةليَين دةسةآلتدارانى فةرةنسا لةكاتى‬ ‫ِ‬ ‫ويَنةكيَشانء جيَبةجيَكردنى سياسةتةكانيان لةناوضةكةدا‬ ‫ئةم زانيارية هاتوانةيان وةرطرتوة‪ ،‬لةم ثيَطةيةوة‬ ‫وادةبينين ثيَويستة ئةو كةسانةى بايةخ بةكيَشةى كورد‬ ‫دةدةن‪ ،‬طرنطى بةشويَنى ثةيطرى بدريَتء تويَذينةوةى‬ ‫لةسةر بكريَت‪.‬‬ ‫َ‬ ‫ئةلقةى ذمارة‪-3-‬‬ ‫نويَنةرايةتى فةرةنسا‬ ‫َ‬ ‫لةدةولةتى سوريا‬ ‫هؤبةى سياسى‬ ‫زانيارى‬ ‫ديمةشق لةرؤذى ‪ 7‬ى تشرينى يةكةمى ‪1926‬‬ ‫نهيَنى‬ ‫بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة ‪199‬‬ ‫بةشى يةكةم‬ ‫الثةرةيةك دةربارةى بارودؤخى طشتى (‪)...‬‬ ‫ِ‬ ‫‪ -9‬ئؤثؤزيسيؤنى دذ بةمستةفا كةمال‪:‬‬ ‫ب�لآوك��راوةى زانياريةكان ذم��ارة ‪ 199‬ديرؤكى‬ ‫َ‬ ‫هةوالطرى‪.‬‬ ‫(بةريَوةبةرايةتى‬ ‫(‪ -)1926/10/7‬بةشى يةكةم ِ‬ ‫جةرابلوس‪ .‬وتويَذ لة َ‬ ‫طةل ذمارةيةك كةس)‬ ‫ئةلف‪ -‬بارودؤخى نيَوخؤى توركيا دورة لةوةى باش‬ ‫شؤرش‬ ‫راثةرينء‬ ‫ببيَت‪ .‬لةهةمو شويَنيَك دةنطى وشةى‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫دةبيستريَت‪ .‬بةشيَكى طةورة لةدانيشتوان ضاالكانة كارى‬ ‫طةرانةوةى‬ ‫ثروثاطةندة لةدذى مستةفا كةمالء داواى ِ‬ ‫ِ‬ ‫سيستةمى كؤن دةكةن‪.‬‬ ‫بي‪ -‬ماوةيةكى نزيكة باج لةتوركيا زياد كراوةء ميللةت‬ ‫َ‬ ‫نارازية‪.)...(.‬‬ ‫ِ‬ ‫جيم‪ -‬كوردةكانى وياليةتةكانى رؤذه��ةآلت خؤيان‬ ‫بؤراثةرينى طشتى ئامادة دةك��ةن‪ .‬ثيَدةضيَت ليذنةى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫سةربةخؤيي كوردستان لةسةر ئةم بابةتة‬ ‫ئينطليزء ئؤثؤزيسيؤندا ريَكةوتبيَت‪.‬‬ ‫ثروثاطةندةى‬ ‫دال‪ -‬ثارتةكان بةئامانجى ريَكخستنى ِ‬ ‫كارا لةدذى مستةفا كةمال دام��ةزراون‪ .‬بةم نزيكانة‬ ‫ثشيَويةكان لةكةستةنتينؤثؤل دةتةقنةوة‪ .‬ئيَستا مستةفا‬ ‫بؤروبةروبونةوةى هةر روداويَك‬ ‫كةمال هيَزةكانى خؤى‬ ‫ِ‬ ‫كؤدةكاتةوة‪)...( .‬‬ ‫شةشةم‪ -‬ناوضةى فورات‪:‬‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي ‪2010‬‬

‫‪47‬‬


‫‪ -26‬ناوضةى حةسةكة‪:‬‬ ‫ ‬ ‫ب�لآوك��راوةى زانياريةكان ذم��ارة ‪ 199‬ديرؤكى‬ ‫َ‬ ‫هةوالطرى‪.‬‬ ‫(بةريَوةبةرايةتى‬ ‫(‪ - )1926/10/7‬بةشى يةكةم ِ‬ ‫خيرؤ‪.)1926/9/24-‬‬ ‫‪.1‬ناوضةى نوسةيبين ئارامة‪ .‬ثرؤسة ثةيطيريةكان‪ ،‬كة‬ ‫لةنيَوان ‪23-18‬ى ئةيلول لة ناوضةى عامودا‪ -‬دةرباسية‬ ‫جيَبةجيَكراوة‪ ،‬سةرنجى هيَزء َ‬ ‫دلنيايي بةخشيوةء تواناى‬ ‫يةكالكةرةوةى ئيَمةى بةدابينكردنى سيستم بؤهةموان‬ ‫خستؤتةرو‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫‪ .2‬تا ئيَستا حاجؤء ئةمين ئاغا لة دوكر‪ -‬دوكرا (‪6‬كم‬ ‫َ‬ ‫جةنرال‬ ‫رؤذهةآلتى بياندور)ن‪ ،‬لةكاتى ضاوثيَكةوتنى‬ ‫بسلوت ل��ةرؤذى ‪7‬ى ئةيلول‪ ،‬هيض دةستدريَذيةك لة‬ ‫اليةنى ئةوانةوة لةباكورى سنور تيَبينى نةكراوة‪.‬‬ ‫‪.27‬بارودؤخ لة رؤذهةآلتى نوسةيبين‪:‬‬ ‫ب�لآوك��راوةى زانياريةكان ذم��ارة ‪ 199‬ديرؤكى‬ ‫َ‬ ‫هةوالطرى‪.‬‬ ‫(بةريَوةبةرايةتى‬ ‫(‪ - )1926/10/7‬بةشى يةكةم ِ‬ ‫حةسةكة‪.)1926/9/24-‬‬ ‫بارودؤخ بةباشى ماوةتةوة‪ .‬لةكاتى ثرؤسةى ثةيطيرى‬ ‫لةنيَوان ‪23-18‬ى ئةيلول لةعامودا‪ ،‬سةرؤك محةمةد‬ ‫َ‬ ‫هةوالطرى‬ ‫بةريَوةبةرايةتى‬ ‫عةبدورةحمان بؤئةفسةرى ِ‬ ‫َ‬ ‫دةليَت‪ :‬ئامادةية س��ةدان لة‬ ‫لة خيرؤ نوسيويةتىء‬ ‫ضةكدارةكانى بخاتة ذيَر رةفتارء فةرمانى ئيَمةوة‪.‬‬ ‫‪.28‬كوردة ثةنابةرةكان لةزةويةكانى سوريا‪)1(:‬‬ ‫ب�لآوك��راوةى زانياريةكان ذم��ارة ‪ 199‬ديرؤكى‬ ‫َ‬ ‫هةوالطرى‪.‬‬ ‫(بةريَوةبةرايةتى‬ ‫(‪ -)1926/10/7‬بةشى يةكةم ِ‬ ‫خيرؤ‪.)1926/9/24-‬‬ ‫بةهؤى جيَبةجيَكردنى ثرءسةى ثةيطيرى‪ ،‬كةلةنيَوان‬ ‫‪23-18‬ى ئةيلول لةناوضةى عامودا لةاليةن مةفرةزةيةكى‬ ‫ثيَكهاتو لةبةشى جوآلوى ذمارة‪32‬ء بةشى ذمارة‪2‬ى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلةى ذم��ارة‪1‬ء‬ ‫س��ةر بةسوثاى رؤذه���ةآلتء‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلةى رةشاشى سةر بةسريةى يةكى كةتيبةى‬ ‫شةشى سةر بةسوثاى رؤذهةآلت‪ ،‬دواى ئةو ثرؤسةية‬ ‫ضوار لةمةترسيدراترين خرؤشاو ناضار بون ناوضةكة‬ ‫جيَبهيَ‬ ‫َلن‪ .‬ئةوانيتريش تيَطةيشتن‪ ،‬كةلةوكاتةوة ثيَويستة‬ ‫بةشيَوةيةكى رةها بةو فةرمانانةوة ثابةندبن‪ ،‬كة لةاليةن‬ ‫دةسةآلتدارانى ميريةوة ثييَان دةدريَت‪.‬‬ ‫َ‬ ‫هةلسوكةوتى توركةكان ل��ةط� َ‬ ‫�ةل ثةنابةرة‬ ‫‪.29‬‬ ‫كوردةكاندا‪:‬‬ ‫ب�لآوك��راوةى زانياريةكان ذم��ارة ‪ 199‬ديرؤكى‬ ‫َ‬ ‫هةوالطرى‪.‬‬ ‫(بةريَوةبةرايةتى‬ ‫(‪ -)1926/10/7‬بةشى يةكةم ِ‬ ‫خيرؤ‪.)1926/9/24-‬‬ ‫َ‬ ‫تائيَستا دةسةآلتدارانى توركيا هةولدةدةن ثةيوةندى‬ ‫بةو سةرؤكانةى ك��وردةوة بكةن‪ ،‬كةثةنايان بردؤتة‬ ‫بةر زةويةكانى سوريا (ناوضةى كوردى باشورى هيَ‬ ‫َلى‬ ‫ئاسنين‪-‬و‪.‬ع)‪ ،‬بؤئةوةى قةناعةتيان ثيَبكةن بؤزةويةكانى‬

‫‪48‬‬

‫بطةريَنةوة‪ .‬ناوضةى ك��وردى باكورى هيَ‬ ‫َلى‬ ‫توركيا‬ ‫ِ‬ ‫َرى‬ ‫ئاسنين‪ -‬و‪.‬ع)‪( .‬ئةم زانيارية لة تيَبينيةكانى وةرطي ِ‬ ‫عةرةبي لة َ‬ ‫بةلطةنامةى ذمارة ضواردا راستكراوةتةوة‪،‬‬ ‫َ‬ ‫ضونكة ليَرةدا باشورى هيَلى ئاسنين نوسراوة‪ -‬و‪.‬ك)‪.‬‬ ‫لةكاتى ئةو ضاوثيَكةوتنةى‪ ،‬كةلةماردين لةرؤذى‬ ‫َ‬ ‫جةنرال عيزةدين‬ ‫‪16‬ى ئةيلول ئةنجامدرا‪ ،‬بةشيَوةيةك‬ ‫َ‬ ‫جةنرال نةزمى ثاشاء عةقيد عةبدى بةطء هةردو‬ ‫ثاشاء‬ ‫كاربةدةستى ماردينء ئورفة ئامادةبون (ئةم زانيارية‬ ‫َ‬ ‫الى نوسةرى بآلوكراوةكة َ‬ ‫عةبدولآل‬ ‫دلنيانية‪ -‬و‪.‬ع)‪،‬‬ ‫سليَمان لةهؤزى ئومةريان (هؤزيَكى طةورةى كوردية‬ ‫دةكةويَتة باشورى رؤذهةآلتى ماردين) ماوةيةكى‬ ‫ثةريوةتةوة‪ ،‬راسثيَردراوة‬ ‫نزيكة بةرةو باكورى سنور ِ‬ ‫ئاسايشء هيَمنى لةناوضةى ماردين‪ -‬نوسةيبين دابين‬ ‫بكاتء لةبةرامبةردا ديارى طرنطى بةدةست هيَناوة‪.‬‬ ‫ثيَدةضيَت ضةكء زةخيرة خرابيَتة ذيَر دةسةآلتيةوة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫عةبدولآل لةتوبز الى هؤزى‬ ‫تائيَستا ئةحمةدى براى‬ ‫ميرسينيةكانة‪.‬‬ ‫يوسف ئوسمان‪ ،‬يةكيَك لةسةرؤكةكانى هؤزى‬ ‫ئؤمةريان‪ ،‬كةثةناى بردؤتة بةر زةويةكانى سوريا لة‬ ‫طوندى جورنك (لةسةر نةخشة نية‪ ،‬دةكةويَتة دورى ‪ 5‬كم‬ ‫رؤذئاواى باكورى عاموداوة)‪ ،‬بةهؤى ئةو ثيَشنيازةى كة‬ ‫دةسةآلتدارانى توركيا خستويانةتة بةردةمى‪ ،‬لة رؤذى‬ ‫طةراوةتةوة زةويةكانى توركيا‪ ،‬لةكاتيَكدا‬ ‫‪21‬ى ئةيلول‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫هةلدةستن بةثرؤسةكانى خؤيان‬ ‫مةفرةزةى مونديللى‬ ‫لةعامودا‪.‬‬ ‫َ‬ ‫هةوالطرى لةخيرؤ‪،‬‬ ‫بةريَوةبةرايةتى‬ ‫ئةفسةرى‬ ‫ئيَوارة‬ ‫ِ‬ ‫َرانةوةى ئةو ثارانةى‪ ،‬كةلةباكورى‬ ‫بانطى كردوة بؤطي ِ‬ ‫َريَتةوة‪.‬‬ ‫سنور بةتاآلنى بردوة‪ ،‬بيطي ِ‬ ‫‪ -30‬ئةلف‪ /‬س‪ :‬نةوةكانى ئيبراهيم ثاشا‪:‬‬ ‫ب�لآوك��راوةى زانياريةكان ذم��ارة ‪ 199‬ديرؤكى‬ ‫َ‬ ‫هةوالطرى‪.‬‬ ‫(بةريَوةبةرايةتى‬ ‫(‪ -)1926/10/7‬بةشى يةكةم ِ‬ ‫حةسةكة‪.)1926/9/24-‬‬ ‫بةطويَرةى دةسةآلتدارانى توركيا‪ ،‬هؤزى ميلليةكان‬ ‫هيَرش دذى ثاسطةكانى توركيا لةسةر هيَ‬ ‫َلى ئاسنين‪،‬‬ ‫دةوروب����ةرى سةريكانى دةستثيَكردوة‪ ،‬تاكاتى‬ ‫ثروثاطةندةكانى‬ ‫بةدةستهيَنانى زانيارى زياتر‪ ،‬ثيَويستة ِ‬ ‫ناراست دابنريَت‪.‬‬ ‫توركيا ِ‬ ‫َ‬ ‫بةطويَرةى ليَدوانيَكى نادلنياى يةكيَك لةدانيشتوانى‬ ‫سةرى كانى‪ ،‬فةرمانبةرانى تورك لة ناوضة سنوريةكان‬ ‫ثروثاطةندة دذى‬ ‫زانياريان ثيَطةيشتوة بؤ بآلوكردنةوةى ِ‬ ‫نةوةكانى ئيبراهيم ثاشا‪.‬‬ ‫طةران الى هؤزى ميلليةكان لةسةرى كانى‪،‬‬ ‫لةكاتى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫هةوالطرى لةحةسةكة باسى‬ ‫بةريَوةبةرايةتى‬ ‫َكى‬ ‫ي‬ ‫ئةفسةر‬ ‫ِ‬ ‫سةرؤكةكانى ئةو هؤزةى كردوة‪ ،‬بةوةى دةسةآلتدارانى‬ ‫فةرةنسا ريَطريان ليَدةكةن تيَكةآلوى هةر كاريَكى‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي‪2010‬‬


‫دوذمنكارانة ببن لةباكورى هيَ‬ ‫َلى ئاسنينةوة‪ .‬مةحمود بةط‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بةليَنى تازة كردؤتةوة‪ ،‬كةثيَشتر دايبو‪ ،‬هةروةها بةليَنيش‬ ‫دةدات‪ ،‬كةمافى ثةنابةريَتى دةداتة هةرخرؤشاويَكى‬ ‫كورد بةتايبةت بؤ هةر يةكيَك لةكةسة نزيكةكانى شيَخ‬ ‫سةعيد‪.‬‬ ‫‪ -31‬ناكؤكى هؤزى ميلليةكانء بةكارة‪:‬‬ ‫ب�لآوك��راوةى زانياريةكان ذم��ارة ‪ 199‬ديرؤكى‬ ‫َ‬ ‫هةوالطرى‪.‬‬ ‫(بةريَوةبةرايةتى‬ ‫(‪ -)1926/10/7‬بةشى يةكةم ِ‬ ‫حةسةكة‪.)1926/9/24-‬‬ ‫َ‬ ‫لةطةل هؤزى بةكارةى ضيا‬ ‫ناكؤكى هؤزى ميلليةكان‬ ‫ضارةسةركرا‪ .‬مةحمود بةطء عيسا سليَمان ريَكةوتنء‬ ‫جاردا‪.‬‬ ‫ئارةزوى ثيَكةوة ذيانيان ِ‬ ‫‪ -32‬هؤزى تةى‪)2(:‬‬ ‫ب�لآوك��راوةى زانياريةكان ذم��ارة ‪ 199‬ديرؤكى‬ ‫َ‬ ‫هةوالطرى‪.‬‬ ‫(بةريَوةبةرايةتى‬ ‫(‪ -)1926/10/7‬بةشى يةكةم ِ‬ ‫حةسةكة‪.)1926/9/24-‬‬ ‫ثيَدةضيَت (واتة َ‬ ‫دلنيا نية‪ -‬و‪.‬ع) سةرؤكى هؤزى تةى دو‬ ‫نيَردراوى بؤهةمو هؤزة كورديةكان لةناوضةى جةزيرةى‬ ‫سوريا ناردبيَت‪ ،‬بؤئةوةى ثارتيزانةكان ريَكبخةن‬ ‫بةئامانجى هيَرشكردنة سةر مةفرةزة فةرةنسيةكان‪.‬‬ ‫‪ -35‬رةقة‪)3( :‬‬ ‫ب�لآوك��راوةى زانياريةكان ذم��ارة ‪ 199‬ديرؤكى‬ ‫َ‬ ‫هةوالطرى‪.‬‬ ‫(بةريَوةبةرايةتى‬ ‫(‪ -)1926/10/7‬بةشى يةكةم ِ‬ ‫رةقة‪.)1926/9/25 -‬‬ ‫بريارى غيابى بةسةر دو‬ ‫ماوةيةكى نزيكة دراوة ِ‬ ‫كورد بةتؤمةتى كوشتنى يةكيَك لةعاشيريةكان لةرةقة‬ ‫َ‬ ‫سالى ‪ 1925‬درا‪ .‬ئةم فةرمانة دوذمنايةتى كؤنى لةنيَوان‬ ‫هةردوال زيندوكردةوة‪ ،‬واتة لةنيَوان كوردء عاشيريةكاندا‪.‬‬ ‫خرؤشانيَكى ترسناك لةشارةكةدا دةبينريَت‪ .‬هةردوال‬ ‫ئاطادار كراوةنةتةوة‪ ،‬كة لةهيض كاريَكى توندوتيذى‬ ‫خؤشنابن‪.‬‬ ‫َرى عةرةبى‪:‬‬ ‫تيَبينيةكانى وةرطي ِ‬ ‫(‪ )1‬فةرةنسيةكان دةستةواذةى (ئةو كوردانةى بؤسوريا‬ ‫هةندي سةرؤك‬ ‫ثةنايان بردوة) وةك ئاماذةيةك بؤ‬ ‫َ‬ ‫هؤزة كورديةكان بةكاردةهيَنن‪ ،‬كة لةناوضة كورديةكان‬ ‫لةسةر ئةمبةرء ئةوبةرى هيَ‬ ‫َلى ئاسنين هاتوضؤ دةكةن‪،‬‬ ‫َ‬ ‫دواى ئةوةى ئةو هيَآلنة هؤزة كورديةكانء مولكء‬ ‫َ‬ ‫مالي دابةشكردن‪ .‬ئ��ةوةى جيَطةى باسة ئةو ناوضة‬ ‫َ‬ ‫كورديانةى بةدةولةتى سورياوة نوساون‪ ،‬ثيَش ئةوةى‬ ‫ئةوي‪ ،‬بةطوندة كورديةكان ئاوةدان‬ ‫فةرةنسيةكان بيَنة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كةبةلطةنامةكانى فةرةنسا خؤيان‬ ‫بون‪ .‬ئةمةش ئةوةية‬ ‫َ‬ ‫هةوليدةدا‬ ‫جةختى ليَدةكةنةوة‪ .‬توركيا لةو ماوةيةدا‬ ‫ريَذةيةكى طةورة لةسةرؤك هؤزةكانى كورد لةباكورى‬ ‫َ‬ ‫هيَ‬ ‫كؤنترؤلى‬ ‫َلى ئاسنين ريز بكات‪ ،‬بؤئةوةى بيانخاتة ذيَر‬ ‫َ‬ ‫هةولياندةدا بةترسء‬ ‫خؤيةوة‪ .‬لةكاتيَكدا فةرةنسيةكان‬

‫تؤقاندن ثشتطيري س��ةرؤك هؤزةكانى ك��ورد ضنط‬ ‫بخةن‪ .‬بةتايبةت كةزانيمان هؤزة كورديةكان لةناوضةى‬ ‫نيشتةجي بوبون‪ .‬لةو ماوةى نوسينى ئةو‬ ‫جةزيرةى باآل‬ ‫َ‬ ‫بآلوكراوةدا بةردةوام ناوضةى رؤذهةآلتى نوسةيبين‬ ‫بنةرةتيانةبوة‪ ،‬كة لةنيَوان فةرةنساء توركيا‬ ‫لةو بابةتة‬ ‫ِ‬ ‫جيَي ناكؤكى بوة‪ .‬هةروةها ناوضةى ضياى شنطارء‬ ‫ناوضةكانى تر بابةتى جيَناكؤك بون لةنيَوان فةرةنساء‬ ‫ئينطليزدا‪.‬‬ ‫برطةيةدا هاتوة‪،‬‬ ‫(‪)2‬‬ ‫َ‬ ‫دةتوانري بةراوردى ئةوةى لةو ِ‬ ‫َ‬ ‫بكري‪.‬‬ ‫لةبرطةى (‪ )27‬دا هاتوة بةراورد‬ ‫ئةوةى‬ ‫لةطةل‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫برطةيةدا بةبايةخةوة تيَبينى بونى كورد لةشارى‬ ‫(‪ )3‬لةو ِ‬ ‫رةقة دةكةين‪.‬‬ ‫تيَبينى وةرطيَرى كوردى‪:‬‬ ‫َرى عةرةبى‪.‬‬ ‫‪( -1‬و‪.‬ع) تيَبينى وةرطي ِ‬ ‫َرى كوردى‪.‬‬ ‫‪( -2‬و‪.‬ك)‪ ،‬تيَبينى وةرطي ِ‬ ‫ئةلَقةى ذمارة‪-4-‬‬ ‫نويَنةرايةتى فةرةنسا‬ ‫َ‬ ‫لةدةولةتى سوريا‬ ‫هؤبةى سياسى‬ ‫زانيارى‬ ‫ديمةشق لةرؤذى ‪ 7‬ى تشرينى يةكةمى ‪1926‬‬ ‫نهيَنى‬ ‫بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة ‪199‬‬ ‫بةشى يةكةم‬ ‫الثةرةيةك دةربارةى بارودؤخى طشتى (‪)...‬‬ ‫ِ‬ ‫‪ -37‬ثةيوةنديةكانى فةرةنسا‪ -‬توركيا لةسةر سنور‪:‬‬ ‫ب�لآوك��راوةى زانياريةكان ذم��ارة ‪ 199‬ديرؤكى‬ ‫َ‬ ‫هةوالطرى‪.‬‬ ‫(بةريَوةبةرايةتى‬ ‫‪ -1926/10/7‬بةشى يةكةم‬ ‫ِ‬ ‫حةسةكة‪.)1926/9/24 -‬‬ ‫‪.1‬تائيَستا ثةيوةنديةكان دؤستانةن‪ .‬لةم ماوةيةى دواييدا‪،‬‬ ‫َ‬ ‫هةوالطرى لةخيرؤء‬ ‫ذمارةيةك ثةيام لةنيَوان ئةفسةرى‬ ‫َ‬ ‫بةريَوةبةرايةتى‬ ‫موالزم روشدى ئةفسةرى‬ ‫هةوالطرى ِ‬ ‫لةنوسةيبين َ‬ ‫وطؤركرا‪.‬‬ ‫ئال‬ ‫ِ‬ ‫بةريَوةبةرايةتى‬ ‫‪.2‬ل��ةرؤذى ‪ ،1926/9/20‬ئةفسةرى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل نةقيب شةوقى بةط‬ ‫هةوالطرى لةحةسةكة‬ ‫فةرماندةى م��ةف��رةزةى ت��ورك لةويَستطةى سةرى‬ ‫كانى بةيةك طةيشتنء بةهاى هةمو ئةو كارة تاآلنء‬ ‫برؤييانةى‪ ،‬كةهاوآلتية سوريةكان لةزةويةكانى توركيا‬ ‫ِ‬ ‫بردوبويان بةروشدى بةط دا‪ ،‬كةمةفرةزةى جوآلوى‬ ‫تورك لةناوضةى سةرى كانى داوايكردبو‪.‬‬ ‫�ري��اردرا ناكؤكى نيَوان قةركيتجيةكان (هؤزيَكى‬ ‫ب� ِ‬ ‫كوردية‪ -‬و‪.‬ع)ء هؤزى شةمةر لةضاوثيَكةوتنى داهاتودا‬ ‫طةرانةوةى مةشعةل ثاشا‬ ‫ضارةسةر بكريَت‪ ،‬كةدواى‬ ‫ِ‬ ‫وادةكةى دياريدةكريَت‪ .‬نةقيب روشدى بةط كةسيَكى‬ ‫وانابينري كةهيض ثةلةيةك بكات بؤ‬ ‫نةرمء نيانة‪ ،‬بةآلم‬ ‫َ‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي ‪2010‬‬

‫‪49‬‬


‫كم باشوزرى نوسةيبينةوة)‪ ،‬بةشيَوةيةك ثيَشتر يوسف‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ثارةكانيدا بؤباكورى سنور‬ ‫قاسوى ليَبوة‪ ،‬كة‬ ‫ثةريوةتةوة‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫دانيشتوانى هؤزى بوبالنى‪ ،‬كة لةناوضةكانى سوريا‬ ‫َ‬ ‫لةطةل هؤزى ميرسينىء بينار‬ ‫نيشتةجيَن‪ ،‬ناكؤكيان‬ ‫َ‬ ‫هةوالطرى‬ ‫بةريَوةبةرايةتى‬ ‫ئةفسةرى‬ ‫عةليدا هةية‪ ،‬بةآلم‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ريَكيخستونء ئاشتيكردونةتةوة‪ .‬بةليَنيشيان داوة ثيَكةوة‬ ‫بةئاشتي بذينء بةو فةرمانانةوة ثابةند بن‪ ،‬كةلةاليةن‬ ‫دةسةآلتدارانى سوريا ثيَيان دةدرَي��ت‪ .‬لةدواى ئيَستا‬ ‫موختارةكانى هؤزى بوبالن ثابةندن بةوةى ثيَشوازى‬ ‫لةيوسف قاسوء خزمء كةسء كارء كةسة نزيكةكانى‬ ‫ثةريونةتةوة‪.‬‬ ‫نةكةن‪ ،‬كةبؤناوضةكانى توركيا ِ‬ ‫مةفرةزةكة ل��ةرؤذى ‪23‬ى ئةيلول كاتذميَر (‪)9.30‬‬ ‫طةرانةوة‪.‬‬ ‫خولةك بؤزةهرةى خانة ِ‬ ‫ئةو سةرنجةى لةم ثةيطيريةوة بةرهةم هات نايابة‪.‬‬ ‫بةجؤريَك كارايي هيَزةكانمانء تواناى زؤرى لةبةرز‬ ‫راطرتنى سيستم لةناوضةكةدا دةرخست‪ ،‬كةماوةيةكى‬ ‫دريَذة وةك خؤى ماوةتةوة‪.‬‬ ‫طةرانى جيَطرى نويَنةر لةديَر‪:‬‬ ‫‪ِ -55‬‬ ‫ب�لآوك��راوةى زانياريةكان ذم��ارة ‪ 199‬ديرؤكى‬ ‫َ‬ ‫هةوالطرى‪.‬‬ ‫(بةريَوةبةرايةتى‬ ‫‪ -1926/10/7‬بةشى يةكةم‬ ‫ِ‬ ‫ديَر‪ -1926/9/25 -‬فةرمى)‪.‬‬ ‫موقةدةم جيَطرى نويَنةر لةسنجةقى ديَر‪ ،‬لةرؤذى‬ ‫‪23‬ى ئةيلول بؤناوضةى نوسةيبين رؤيشت‪ .‬لةدةرباسية‬ ‫راوةس��ت��ا‪ ،‬ثاشان لةثاسطةى باشورى نوسةيبين‬ ‫رؤذةك��ةى بردة سةر‪ .‬بةسةر ناوضةكانى بياندورء‬ ‫سورايةوةو ناوضةكة زؤر ئارامة‪.‬‬ ‫دوكوردا‬ ‫ِ‬ ‫ل���ةرؤذى ‪26‬ى ئ��ةي��ل��ول‪ ،‬لةحةسةكة ثيَشوازى‬ ‫هةندي ريش سثى كرد‪ .‬مسلةت ثاشاى‬ ‫لةفةرمانبةرانء‬ ‫َ‬ ‫سورما لةدواكةوتنى ئينطليز‬ ‫ه��ؤزى جبور س��ةرى‬ ‫ِ‬ ‫لةضارةسةركردنى مةسةلةى ناوضةى بيزة(بيضة)‪.‬‬ ‫َ‬ ‫دةجوليَت بةمةستى‬ ‫دةوريةك لةنيَوان بيزةء فدطانيدا‬ ‫لةوي‪.‬‬ ‫هةستان بةكارى ثؤليس‬ ‫َ‬ ‫هيَشتا دةست نةكراوة بةدروستكردنى هةردو ثاسطةى‬ ‫دةرباسيةء عامودا‪.‬‬ ‫ئيمزا‬ ‫َ‬ ‫بةريَوةبةرايةتى هةوالطرى‬ ‫رائيد مورتية‪ ،‬سةرؤكى ِ‬ ‫َ‬ ‫لةدةولةتى سورياء ضياى دروز‪.‬‬ ‫َرى عةرةبى‪:‬‬ ‫تيَبينيةكانى وةرطي ِ‬ ‫َ‬ ‫لةبةلطةنامةى سيَدا راستكردؤتةءةء‬ ‫(‪ )1‬ئةم تيَبينيةمان‬ ‫َرى عةرةبى‬ ‫ي‬ ‫وةرط‬ ‫َبينيةكانى‬ ‫ي‬ ‫لةت‬ ‫كة‬ ‫َكردوة‪،‬‬ ‫ئاماذةشمان ثي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫لةبةلطةنامةى ذمارة ضواردا هاتوة‪(.‬و‪.‬ك)‪.‬‬ ‫�ةرون��ى دي��ارة‪ ،‬ك��ةدةس��ةآلت��داران��ى فةرةنسا‬ ‫(‪ )2‬ب� ِ‬ ‫َ‬ ‫بةشيَوةيةكى ك��ارا لةطةل دةس��ةآلت��داران��ى توركيا‬ ‫لةمةسةلةى سةركوتكردنى كوردةكاندا هاوكارى‬ ‫كةراثةرينى كوردان زيندويَتى‬ ‫يةكتريان كردوة‪ .‬لةوكاتةى‬ ‫ِ‬ ‫َرايةوة‪ ،‬دةسةآلتدارانى‬ ‫خؤى لةباكورى كوردستان طي ِ‬

‫‪50‬‬

‫توركيا ثشتيان بةكارئاسانيةكانى دةسةآلتدارانى فةرةنسا‬ ‫لةريَطةى‬ ‫دةبةست لةطواستنةوةى هيَزة سةربازيةكانيان ِ‬ ‫هيَ‬ ‫َلى ئاسنينةوة لةاليةكء لةاليةكيتريشةوة بؤريَطة طرتن‬ ‫لةهةر جوآلنةوةيةكى كوردى لةباشورى كوردستان‪.‬‬ ‫(‪ )3‬دةبينين دةسةآلتدارانى فةرةنسا لةروى سةربازيةوة‬ ‫شويَن ئةو سةرؤك هؤزانة دةكةوتن‪ ،‬كةلةباكورةوة‬ ‫بؤباشورى كوردستان ثةنايان بردبو‪ .‬دةسةآلتدارانى‬ ‫فةرةنسا ئةو تؤمةتة َ‬ ‫هةلبةستراوانةى توركيان لةدذى‬ ‫ئةو سةرؤك هؤزانة رةواج ثيَدةدا‪ .‬ئةو دةسةآلتدارانة‬ ‫دراوسي‬ ‫لةضوارضيَوةى ريَكةوتننامةى هاريكارىء‬ ‫َ‬ ‫باشيدا خزمةتطوزاريان ثيَشكةشى دةسةآلتدارانى توركيا‬ ‫دةكردء هيوايان دةخواست توركيا َ‬ ‫هةلويَستى زؤر نةرم‬ ‫بةرامبةر بةو مةسةالنةى‪ ،‬كةجيَى ناكؤكى بون بطريَتةبةر‪،‬‬ ‫بةتايبةت لةمةسةلةى ناوضةى رؤذهةآلتى نوسةيبين‪ ،‬كة‬ ‫َ‬ ‫كؤنترؤلى هةردو هيَزةكةدا‬ ‫لةو ماوةيةدا لةدةرةوةى‬ ‫سةرسورمانة‪ ،‬ئةوةية‬ ‫َطةى‬ ‫ي‬ ‫بو‪ .‬هةروةها ئةوةى ج‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كةدةسةآلتدارانى ئيَستاى سوريا لةطةل دةسةآلتدارانى‬ ‫توركيا لةسةر حسابى ميللةتى كورد بةهةمان ريَطة‬ ‫َرن‪ ،‬كة لةوماوةيةدا دةسةآلتدارانى فةرةنسا‬ ‫ثيالن دةطي ِ‬ ‫دةيانطرتةبةر‪.‬‬ ‫َ‬ ‫(‪ )4‬ئامانج لةو َ‬ ‫هةوالطريةى سةر‬ ‫هةلمةتة سةربازية‬ ‫ناوضةى نوسةيبين‪ -‬دةرباسية‪ ،‬لةاليةك رازيكردنى‬ ‫دةسةآلتدارانى توركيابو‪ ،‬لةاليةكيتريشةوة دةستكردن‬ ‫بو بةئامادةكردنى زةمينةيةكى طونجاو بؤدامةزراندنى‬ ‫َريةك لةناوضةكةء ئامادةكردنى وةك ناوةنديَك‬ ‫كارطي ِ‬ ‫بؤجيَبةجيَكردنى ثرؤسة سةربازيةكان‪ ،‬كةدواتر‬ ‫داطيركردنى باشورء رؤذهةآلتى نوسةيبين دةيخواست‪.‬‬ ‫(‪ )5‬هةروةها لةوماوةيةدا ئةو كاروبارة طرنطانةى‬ ‫ضرى كوردة‬ ‫تر‪ ،‬طةجيَطةى تيَبينية‪ ،‬بونء ئامادةيي ِ‬ ‫لةناوضةى جةزيرةى باآل ‪ ،‬هةمو طونديَطى ناوبراو‬ ‫َ‬ ‫مولكى هؤزة كورديةكان بو‪ ،‬لةكاتيَكدا‬ ‫لةراثؤرتةكةدا‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫مةرء ماآلتةكانياندا‬ ‫هؤزة عةرةبيةكان لةطةل ئاذةلء‬ ‫ِ‬ ‫شةركردندا هاتوضؤيان‬ ‫لةثيَناوى شوانكارةيى يان‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دةكردء كؤضء رةويان دةكرد‪ .‬بةلطةنامةكانى فةرةنسا‬ ‫بةرونى ئاماذة بؤئةو هاتنء ضونء جةنطة َ‬ ‫وطؤرانة‬ ‫ئال‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫بةبرواى ئيَمة ئةمة بؤسروشتى شارستانىء‬ ‫دةكةن‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫شارنشينى كوردةكاءن ناضاربونى سةرؤك هؤزةكانى‬ ‫َ‬ ‫روالةتى‬ ‫دةطةريَتةوة‪ ،‬بؤئةوةى بةشيَوةيةكى‬ ‫كورد‬ ‫ِ‬ ‫جارى دؤستايةتى خؤيان بؤ فةرةنسيةكان بدةن‪ ،‬ئةطةر‬ ‫ِ‬ ‫ئةوة راست بيَت‪ ،‬كةلةراثؤرتةدا هاتوة‪ .‬لةاليةكيتريشةوة‬ ‫بيَتوانايي فةرةنسيةكان لةطرتنى ئةو سةرؤك هؤزانةى‬ ‫لةسةر داواى توركةكان شويَنيان كةوتبون‪ ،‬رةنطة‬ ‫َ‬ ‫بةلطة بيَت لةسةر ئارةزونةكردنى جدى تورطةطان‬ ‫لةهاريكاريكردنى دةسةآلتدارانى فةرةنسا‪.‬‬ ‫نويء هاوضةرخ‪-‬زانكؤى سليَمانى‬ ‫* ماستةر لةميَذوى َ‬ ‫***‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي‪2010‬‬


‫ملمالنَيي كورد و تورك ‪..‬‬ ‫كي براوةية؟‬ ‫َ‬

‫ئارمن نرسيان‬ ‫بةريَز ئةردؤغان‬ ‫هةرضةندة حكومةتةكةى ِ‬ ‫دةيويست بة ريَطةضارةى سياسيانة كيَشةى‬ ‫كوردةكان ضارةسةر بكات‪ ،‬بةآلم هةموو‬ ‫دامودةزطا سياسيةكاني توركيا ثشتطيريان‬ ‫ل��ةوة نةكرد‪ .‬حزبي دادوطةشةثيَدان بة‬ ‫ريَبةرايةتي رةجةب تةيب ئةردؤغان سةرؤك‬ ‫َ‬ ‫هةلبذاردنة‬ ‫وةزيراني توركيا لة دواي��ن‬ ‫سةرتاسةريةكةى ئةو وآلتة كة لة ‪2007‬‬ ‫ئةنجامدرا تواني لة ناوضة كوردنشينةكاني‬ ‫باشورى رؤذهةآلتي توركيا لة حزب و‬ ‫ريَكخراوة كوردييةكان بباتةوةو زؤرترين‬ ‫دةنط بةدةست بهيَنيَت‪.‬‬ ‫هؤكارى سةرةكي ئةوةى كوردةكان رويان كردة‬ ‫شةخسي ئةردؤغان و حزبةكةي‪ ،‬ئةو َ‬ ‫بةليَنانةبوو كة‬ ‫دايبو بؤ باشكردني بارودؤخي كوردةكان كة ضةندين‬ ‫َ‬ ‫سالة لة مافة سةرةكيةكاني خؤيان بيَبةش كراون‪ .‬ئةوة‬ ‫سال بةسةر ئةو َ‬ ‫َ‬ ‫َثةر‬ ‫ضةندين‬ ‫بةليَنانةى ئةردؤغاندا تي ِ‬ ‫َ‬ ‫دةبيَت‪ ،‬بةآلم تاوةكو ئيَستا هيض لة بةليَنة طةورةكاني‬ ‫َبةجي نةكردوة‪.‬‬ ‫جي‬ ‫َ‬ ‫لة ضةند هةفتةى راب���ردودا هيَرشى طةريالكاني‬ ‫سةربة ثارتي كريَكاراني توركيا ‪ PKK‬بؤ سةر سوثاى‬ ‫توركيا قةيرانيَكى نويَي بؤ حكومةتةكةى ئةردؤغان‬ ‫َ‬ ‫هةوالى ثيَكدادان و مةرطي‬ ‫دروست كردوة‪ .‬رؤذيَك نيية‬ ‫سةربازةكاني توركيا و طةريالكاني كورد بآلونةكريَتةوة‪.‬‬ ‫هيَزةكاني توركيا لةبةرامبةر ئةم هيَرشانةدا دةستيان‬ ‫َرة كوردةكان‬ ‫داوةتة بؤمبارانكردني بارةطاى‬ ‫شؤرشطي ِ‬ ‫ِ‬ ‫لة شاخةكاني باكورى عيَراق‪.‬‬ ‫َ‬ ‫ساليَك و ضةند مانطي راب��ردوو بارودؤخةكة‬ ‫تا‬ ‫ئةوةندة تاريك نةبوو‪ ،‬هةم لة نيَو كوردةكان و هةم لة نيَو‬ ‫ضاوةروان دةكرا بؤ‬ ‫توركةكاندا كةشيَكى ئوميَدبةخشانة‬ ‫ِ‬

‫طؤرينى ئةو دؤخة ئةمنيةتيةى كة لة ثةيوةندي كوردةكان‬ ‫ِ‬ ‫و حكومةتى ئةو وآلتةدا هةبوو‪.‬‬ ‫َ‬ ‫كؤمةليَك نةخشةى بؤ باشكردني‬ ‫بةريَز ئةردؤغان‬ ‫بارودؤخي كوردةكان راطةياندبوو‪ ،‬ئوميَديَك (با كةميش‬ ‫بيَت) لةئارادابوو كة لة ريَطةى «كرانةوةى ديموكراسي»‬ ‫َ‬ ‫شةرو ثيَكدادان كة‬ ‫سال لة‬ ‫كؤتايي بهيَنريَت بة ضةندين‬ ‫ِ‬ ‫طياني دةيان هةزار كةسي سةندبوو‪ .‬كردنةوةى يةكةمين‬ ‫تةلةفزيؤن بة زماني كوردي‪ ،‬ئاسانكارى بؤ فيَركردن‬ ‫و خويَندن بة زماني كوردي لة اليةك و راطةياندني‬ ‫َ‬ ‫ئةثرةلى ‪2009‬‬ ‫ئاطربةستي يةك اليةنةى ‪ PKK‬لة‬ ‫تروسكايةكي بةخشي بة ئوميَدي ضارةسةركردني ئةم‬ ‫كيَشة كؤنةيةى توركيا‪.‬‬ ‫ئةمرؤ ئةو كآلورؤذنةيةى «كرانةوة» ئةطةر بة‬ ‫بةآلم‬ ‫ِ‬ ‫تةواوةتي دانةخرابيَت ئةوا بةالى كةمةوة طةيشتوةتة‬ ‫بنبةست‪ .‬بةشيَك لة كوردةكان َ‬ ‫باوةريان‬ ‫دةليَن ضيتر‬ ‫ِ‬ ‫بة راستطؤيي حكومةت بؤ ضارةسةركردني ئاشتيانةى‬ ‫كيَشةى كوردةكان نةماوة‪.‬‬ ‫ئاراستةى دوو اليةنة؟‬ ‫ئةطةرضي ئةردؤغان رايطةياندبوو كة بةريَطةيةكــــي‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي ‪2010‬‬

‫‪51‬‬


‫ئاشتيانة كيَشةى كوردةكان ضارةسةر دةكات‪ ،‬بةآلم‬ ‫حكومةتةكةى لة اليةن هةموو قوتبةكاني سيستمي سياسي‬ ‫توركياوة ثشتيواني ليَنةدةكرا‪ .‬نةتةوةثةرةستةكان‬ ‫و بةشيَكي زؤرى سكؤالرةكاني توركيا كة هةميشة‬ ‫لة دةرط��اى دذايةتي كردني ريفؤرمةكاني حكومةتي‬ ‫نارةزايي بةرامبةر بة‬ ‫دادوطةشةثيَدانةوة ديَنةذورةوة‪ِ ،‬‬ ‫هةموو ئةو ئاراستانةى كة دةيانةويَت كيَشةى كورد بة‬ ‫ئاشتيانة ضارةسةر بكةن دةوةستنةوة و َ‬ ‫دةليَن ئةوكارة‬ ‫نارةزاكان لة‬ ‫ناسنامةى نةتةوةيي توركيا الواز دةكات‪ِ .‬‬ ‫ناوياندا حزبي طةلي كؤمار كة لةسةرةتاى دامةزراندني‬ ‫توركياى نويَوة دةسةآلتي ئةو وآلتةى لة دةستدابووة‪،‬‬ ‫َ‬ ‫دةليَن ثيَداني هةر ئيمتيازيَك بة كوردةكان دةبيَتة هؤى‬ ‫درزتيَكةوتنى نةتةوةيي لة توركيا‪.‬‬ ‫لة ثيَطةيةكي سةربازي لة بةشى كوردنشينى توركيا‬ ‫ئةم دروشمة نوسراوة «بةختةوةر ئةو كةسةية َ‬ ‫دةليَت‬ ‫توركم»‪ .‬لة اليةكي ديكةوة لةوكاتةى كة حكومةتي توركيا‬ ‫باسي لة ثيَداني ماف بة كوردةكان دةك��رد‪ ،‬سوثاى‬ ‫توركيا لة ناوضة كورد نشينةكاندا ئؤثراسيؤني سةربازي‬ ‫ئةنجام دةدا‪ .‬دادطاى دةستورى توركياش ضاالكيةكاني‬ ‫حزبي ‪ BDP‬كة ديارترين حزبي كوردةكانة لةو وآلتةدا‬ ‫و خاوةني ‪ 19‬كورسية لة ثةرلةماني توركيا قةدةغةكرد‪،‬‬ ‫َ‬ ‫شةرو ثيَكدادان لة نيَوان‬ ‫سةرهةلداني‬ ‫ئةمة بوةهؤى‬ ‫ِ‬ ‫كوردةكان و هيَزةكاني ثاراستنى ئاسايش لة توركيا‪.‬‬ ‫دواى ئةو ثيَكدادانانة ئةردؤغان داواى يةكيَتى نةتةوةيي‬ ‫دةكرد لة وآلتةكةدا‪.‬‬ ‫كوردةكاني توركيا دةيانةويَت حكومةتي توركيا لة َ‬ ‫طةل‬ ‫َ‬ ‫عةبدولآل ئؤض ئاالني ريَبةريي زينداني كراوياندا وتويَذ‬ ‫بكات‪ ،‬كاربةدةستةكاني توركيا ئةو كارة رةت دةكةنةوة‪.‬‬ ‫ئةوة بوة هؤى ئةوةى دوو مانط ثيَش ئيَستا ئؤض ئاالن‬ ‫طوي‬ ‫هةرةشةى ئةوة بكات طةر توركيا‬ ‫لة زيندانةوة‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫بةوة نةدات ئةوا ثيَشنيارةكةى بؤ وتويَذ دةكيَشيَتةوة‪.‬‬ ‫طؤراني‬ ‫كوردةكان دةيانةويَت لة دةستورى توركيادا‬ ‫ِ‬ ‫بنةرةتى بكريَت و هةموو هاوآلتياني توركيا بة تورك‬ ‫ِ‬ ‫حسيَب نةكريَن‪ .‬هةروةها دةيانةويَت لة قوتابخانة‬ ‫رةسميةكاندا زماني كوردي بخويَنريَت‪.‬‬ ‫ئةردؤغان تاى هةلَبذاردني طرتوة؟‬ ‫ئةو ثيَكدادانانةى كة بةم دوايانة رويانداو تيَدا دةيان‬ ‫سةربازي توركيا ك��وذران بوة هؤى ئ��ةوةى طوشار‬ ‫بؤسةر رةجةب تةيب ئةردؤغانى سةرؤك وةزيراني‬ ‫توركيا زياتر بيَت تاوةكو وةآلميَكي توندي طةريالكاني‬ ‫كورد بداتةوة‪ .‬سةرؤكي طةروةترين حزبي ئؤثؤزسيؤني‬ ‫بريارى‬ ‫توركيا داواى كرد لة ناوضة كوردنشينةكاندا ِ‬ ‫قةدةغةكردني هاتوضؤ رابطةينريَت‪ ،‬بةآلم سوثا ئةمةى‬ ‫رةت كردةوة‪ .‬رةجةب تةيب ئةردؤغان َ‬ ‫سةرةراى‬ ‫دةليَت‬ ‫ِ‬ ‫ئةو توندوتيذيانة‪ ،‬ريفؤرمةكان بةردةوام دةبن‪ ،‬بةآلم‬

‫‪52‬‬

‫َ‬ ‫نزيكبونةوة لة َ‬ ‫سالى ئايندةى توركيا‪،‬‬ ‫هةلبذاردنةكاني‬ ‫دةستى سةرؤك وةزيراني ئةو وآلتة بؤ ئةنجامداني‬ ‫ريفؤرم بة ركاوةيي ناهيَ‬ ‫َليَتةوة‪ .‬ئةردؤغان ثاش زياتربونى‬ ‫طؤرى و رايطةياند‬ ‫هيَرشى طةريالكاني كورد زماني خؤى ِ‬ ‫كة دةيةويَت ‪ PKK‬لة رةطةوة َ‬ ‫هةلكيَشيَت‪.‬‬ ‫زؤربوني زيانة طيانيةكاني هيَزةكاني توركيا بوة‬ ‫هؤى زؤربوني هةستى نةتةوة ثةرةستى لة نيَو ضين‬ ‫و تويَذةكاني طةلي تورك‪ .‬ئةو مةسةلةية بة تايبةت بة‬ ‫َ‬ ‫هةلبذاردنةكان‪ ،‬كاري ئةردؤغان و‬ ‫نزيك بونةوة لة‬ ‫حكومةتةكةى سةخت دةكات‪ .‬بةلةبةرضاو طرتنى دؤخيَكى‬ ‫وا زؤر دورة حكومةتى توركيا بيةويَت هيض ئيمتيازاتيَك‬ ‫لةوبارةوة بة كوردةكان بدات‪.‬‬ ‫ئامانج لةو توندوتيذيانة ضيية؟‬ ‫لة َ‬ ‫حالةتيَكدا ئةطةر توندوتيذى لة توركيا دريَذةى‬ ‫هةبيَت و ريَطةضارةيةكي بؤ نةدؤزريَتةوة‪ ،‬ئةو مةسةلةية‬ ‫دةتوانيَت زيان بة تةقةالكاني توركيا بؤ ثتةوكردني ثيَطةى‬ ‫خؤى لة ناوضةكةو لةسةر ئاستى جيهان بطةيةنيَت‪.‬‬ ‫مةترسي ئةوةش هةية قةيرانةكة بؤ ناوضةكاني ديكةى‬ ‫توركيا لة ناويشياندا ثايتةخت تةشةنة بسيَنيَت و‬ ‫َ‬ ‫روبةرووى كيَشةى سةرةكي‬ ‫كؤمةلطاو ئابورى توركيا‬ ‫ِ‬ ‫بكاتةوة‪.‬‬ ‫بةآلم ض ريَطةضارةيةك دةتوانيَت كؤتايي بةم‬ ‫قةيرانةى كة دةيان سالَة دريَذةى هةية بهيَنيَت؟‬ ‫بةشيَك لة كوردةكان َ‬ ‫باوةريَكيان‬ ‫دةليَن ضيتر هيض‬ ‫ِ‬ ‫بة ضارةسةركردني ئاشتيانةى كيَشةى كوردةكان و‬ ‫نيية حكومةتة يةك لةدواى يةكةكاني توركيا جطة لة‬ ‫هةنديَك ماوةى كورت نةبيَت ئةطينا هةميشة ضارةسةرى‬ ‫ثةيرةو ك��راوةو كوذراني ه��ةزاران كةسى‬ ‫سةربازي‬ ‫ِ‬ ‫ليَكةوتوةتةوة‪ ،‬ئةو كيَشةيةشي ضارةسةر نةكردوة‪.‬‬ ‫لةوانةية حكومةتةكةى ئةردؤغان يةكةمين حكومةت‬ ‫َ‬ ‫هةولى ئةنجامداني‬ ‫بيَت بة شيَوةيةكي جيدي لةو بوارةدا‬ ‫ريفؤرمي دابيَت و بيةويَت كؤتايي بةو كيَشة ديَرينية‬ ‫بهيَنيَت‪ .‬بةآلم ريَطرية سياسيةكان لة توركيا بونة هؤى‬ ‫ئةوةى تةنانةت ئةم حكومةتةش كة زؤرترين ريفؤرمي‬ ‫َ‬ ‫هةولةكةيدا سةركةوتو نةبيَت‪.‬‬ ‫لةو وآلتةدا ئةنجامداوة لة‬ ‫دريَذةثيَداني ئةم دؤخةى ئيَستاو ضارةسةرنةكردني‬ ‫ئةو كيَشةية لة دورمةودادا دةبيَتة هؤى الوازبوني ئةو‬ ‫حكومةتانةى كة لة ريَطةى ديموكراسييةوة ديَنة سةر كار‬ ‫و دةبيَتة هؤى دوبارة بةهيَزبوني دةسةآلتةكاني سوثا كة‬ ‫لة سةردةمي حزبي دادو طةشةثيَداندا الواز ببوو‪.‬‬ ‫ثرسيارى سةرةكي ئةوةية كة طةريالكاني كورد‬ ‫بروخيَنن‬ ‫دةيانةويَت لة ريَطةى هيَرشةكانيانةوة حكومةت ِ‬ ‫يان بةالى كةمةوة لة ئةنجامداني ريفؤرمةكاني ثةشيماني‬ ‫كاتةوة‪ .‬طةر ئةوة ئامانج بيَت ئةوا هةم كورد و هةم‬ ‫دةدؤريَن‪.‬‬ ‫توركةكانيش‬ ‫ِ‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي‪2010‬‬


‫لةوديوي ميان ِرةوي و توند ِرةويةوة‬ ‫ويَنةيةكي فةرامؤشكراوي عيلمانيةتي ئيسالم‬

‫محةمةد حسيَن‬

‫َ‬ ‫سالي راب��ردوودا ئةوةى لة ثةيوةندي نيوان بزوتنةوة‬ ‫لة بيست‬ ‫ئيسالميةكان و عيلمانيةتدا لة ناو رؤشنبيرى كورديدا طفتوطؤى لةسةر‬ ‫كراوة ‪ ،‬هةميشة ئةطةرى ناكؤكي و بةريةككةوتن و يةكتر رةتكردنةوة‬ ‫بووة ‪ ،‬وةك ئةوةى هةردوو ثرؤذةكة تةنها لةسةر حسابي يةكتر بتوانن‬ ‫بذين و دريَذة بةخؤيان بدةن‪ ،‬هةركاتيَكيش لة هةر بةرةيةكياندا دةنط و‬ ‫ميانرةو دروست بوبيَـت (بةتايبةتي الى ئيسالميةكان)‬ ‫ئاراستةى نةرم و‬ ‫ِ‬ ‫نةرمرةوية كراوةتة بةشيَك لة شوناسي هيَزةكةو وةكو‬ ‫ئيتر ئةم‬ ‫ِ‬ ‫تايبةتمةندييةكي زؤر ديارو دةركةوتووتر لة تايبةتمةندييةكاني ترى‬ ‫َ‬ ‫خةسلةتيَكي زؤر سةرنجراكيَش‬ ‫ميانرةو بوون‬ ‫لةبةرضاوطيراوة‪ ،‬ياخود‬ ‫ِ‬ ‫و بةبايةخ بووة لة هةموو شويَن و كاتةكاندا‪ ،‬ض الى ئةوانةى بة باشيان‬ ‫بي َ‬ ‫هةلويَستي و الوازي و‬ ‫زانيوة‪ ،‬ض ئةوانةيش وةك خويَنساردي و َ‬ ‫‪...‬هتد‪ ،‬ناويانبردووة‪.‬‬ ‫لةم نيَوةدا ضةمكي عيلمانيةت بة هةموو ئةو ناكؤكي و جياوازي و‬ ‫َ‬ ‫هةلطري بووة‪،‬‬ ‫تةمومذو ليَكدانةوة طرفت ئاميَزانةى ‪problematic‬‬ ‫مشتومرانةى كردؤتةوة‬ ‫جيَطاى بةشيَكي زؤرى ئةو بةريةككةوتن و‬ ‫ِ‬ ‫كة لة نيَوان ئيسالميةكان و داكؤكيكاراني ثرؤذةى عيلمانيةتدا هةبووة‪،‬‬ ‫َ‬ ‫لؤكالى هةية لةم بوارةدا‬ ‫كةم بيريار و نوسةرى جيهاني و ئيسالمي و‬ ‫قسةيةكي كردبيَـت و بيرو بؤضونةكاني بةكار نةهيَنرابيَت‪ ،‬ئيتر بؤ‬ ‫اليةنطيرى و ثاساوداني بؤضونيَكي ديارى كراوبيَت‪ ،‬ياخود بؤدذايةتي‬ ‫كردني‪ ،‬هةميشة بةهؤى ئقتيباسكردن و تيؤريزةكردنةوة ئاشناى ديد‬ ‫وتيَطةيشتني بةشيَكي زؤرى ئةو كةسانة بووين كة لةم بوارةدا كاريَكيان‬ ‫كردووة‪.‬‬ ‫َرامانة ديدو بؤضونةكاني‬ ‫بةلاَ م ئةوةى زؤر جيَطاى سةرنج و تي ِ‬ ‫بيريارى لبناني (عةلى حةرب)ة دةربارةى ئةو ناكؤكي و جياوازيانةى‬ ‫لة سةر ضةمكي عيلمانيةت هةية‪ .‬لة سةرةتاى سالاَ ني نةوةتةكاندا ئةم‬ ‫نوسةرة كتيَبي (نقدالحقيقة) * ى نوسي كة بةشى دووةمي ثرؤذةيةكي‬ ‫فكري بوو بة ناونيشاني (نقدالنص) ئةوةى لــــةناو ئةم ثرؤذة فكريةدا‬ ‫ذمارة (‪ )8‬ئابي ‪2010‬‬

‫‪53‬‬


‫سةرنجراكيَشى ئةم ديدةى عةلى حةرب‬ ‫خالَى‬ ‫ِ‬

‫لةويَوة ديَت كة لةدةرةوةى ليَكدانةوة و راظةكردنة‬

‫جياوازةكانى ناو طروث و ريَباز و تايفة جياوازةكاني‬

‫ئيسالمدا بوار و ئةطةرى بةعيلمانيكردني ئيسالمي‬ ‫دؤزيوةتةوة‪ ،‬وةك جةمال بةنا و محةمةد ئارطؤن‬ ‫و‪ ...‬نةهاتووة لةناو ئيسالم و تيَكستة ثيرؤزةكانيدا‬ ‫هةلَكؤلَين و ثشكنيني َ‬ ‫قول بكات و هةر لة ويَوة بوارى‬

‫ليَكدانةوة و راظةكردني تر بدؤزيَتـةوة‪ ،‬بةلَكو بة‬

‫ميتؤديَكي شيكارى و ديديَكي رةخنة طرانةوة ميَذوو‬

‫كةلةثورى ئيسالمي ئةخويَنيَتةوة و لةويَشةوة ئةو رةط‬ ‫وريشة عيلمانيانة دةست نيشان ئةكات‪..‬‬

‫‪Ali harb‬‬

‫زؤر بة سادةيى و هيَمنيةوة نوسةر كارى لةسةر‬ ‫ك��ردووة‪ ،‬ياخود وردتر َ‬ ‫بليَين‪ ،‬وةك دؤزينةوةو ثةي‬ ‫ثي نيشانداوين‪ ،‬هةبووني رةط‬ ‫ثي بردن شتيَكي نويَى َ‬ ‫َ‬ ‫و ريشةيةكي عيلمانيانةية لةناو هةموو ئةو سيستةم و‬ ‫اَ‬ ‫دةسةلتداريانةى بة ناوي ئاين و شةرعيةتيَكي‬ ‫ئةزمونة‬ ‫َ‬ ‫ئيالهيةوة حوكميان كردووة‪ .‬ضونكة ئةوةى موسولمانان‬ ‫بةطويَرةى ثيَداويستية ذيانيةكاني خؤيان و لة سةردةمة‬ ‫جياوازةكاندا كردويانة لة بوارةكاني بةرهةمهيَناني‬ ‫(فيقهو شةريعةت‪ ،‬دروست كردني ريَبازةكاني عيلمي‬ ‫كةالم‪ ،‬قبولكردني سةرضاوة جياوازةكاني شةريعةت‪،‬‬ ‫جيابونةوةى خةليفةكان و زاناكان لةيةكترى‪ ،‬ريَطةدان‬ ‫بةضةند ريَبازيَكي فقهي جياواز) بؤ خؤى َ‬ ‫هةلطرى رةط و‬ ‫بناغةيةكي بةهيَزي عيلمانيةتة‪.‬‬ ‫ئ��ةو ث��يَ��وةرةى ل��ة ن��او ئ��ةم ث���رؤذة فكريةدا بؤ‬ ‫جياكردنةوةى سيستةميَكي عيلماني لة سيستمة ئايني و‬ ‫تايفيةكان بةكارهيَنراوة بريتيية‪ :‬لة بناغةى ئةو شةرعيةت‬ ‫َ‬ ‫اَ‬ ‫دةسةلتيَك لة‬ ‫كؤمةلطايةك يان‬ ‫و رةوايةتيةى هةر‬ ‫ثي ئةبةستيَت‪ ،‬دواتريش‬ ‫ثشتي‬ ‫خؤيدا‬ ‫ويَناكردني شوناسي‬ ‫َ‬ ‫بةريَوةبةرايةتي‬ ‫ئةو شةرعيةتةى لة بونيادناني سيستةم و ِ‬ ‫كاروبارى رؤذانةيدا بةكارى ئةهيَنيَت‪ .‬بؤنمونة لة‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا ئايني و ناعيلمانيةكاندا شةرعيةت لةدةرةوةى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا و لةسةرضاوةيةكي موفاريقي اَ‬ ‫بالى ثيرؤزةوة‬ ‫َ‬ ‫اَ‬ ‫سةرضاوة ئةطريَـت‪ ،‬بةلم لة كؤمةلطا عيلمانيةكاندا بة‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاكة خؤيةوة سةرضاوة‬ ‫ثيَضةوانةى ئةمةوة لة ناو‬ ‫ئةطريَت‪ ،‬اَ‬ ‫بةلم ئةم دوو سةرضاوة جياوازو ناكؤكةى‬ ‫شةرعيةت كة لةئةنجامدا دوو ئةزموني جياوازي سياسي‬ ‫اَ‬ ‫كؤمةليةتي و رؤحي دروست ئةكات بةو رةهايية‬ ‫و‬

‫‪54‬‬

‫جياواز و ناكؤك نين كة بة ِروكةش دةرئةكةويَت‪ ،‬طرنطي‬ ‫ئةم ديدةى عةلى حةربيش لةوةداية هةموو ئةو ئةطةر‬ ‫و بوارانةمان نيشان ئةدات كة وةك بناغةى عيلمانيةت و‬ ‫لةناو ئاراستة دنياخوازيةكاني خةالفةت و شةريعةت و‬ ‫َ‬ ‫دةولةمةند و جؤراوجؤرةكاني ئيسالمدا هةية‪،‬‬ ‫ئةزمونة‬ ‫ضونكة لةم ثرؤذةيةدا ئيسالم تةنها لة واتا ئاينيةكةيدا‬ ‫كورت ناكريَتـةوة‪َ ،‬‬ ‫بةلكو فراوانتر لةمة و وةك جيهانيَكي‬ ‫َ‬ ‫كولتوري و روبةريَكي ذيارى و كؤمةليَك ئةزموني‬ ‫فةرمانرةوايةتي ئةبينريَـت كة بؤضةندين سةدة‬ ‫سياسي و‬ ‫ِ‬ ‫زانستة عةقلاَ نيةكان بةهاوتايى زانستة ئاينيةكان تيايدا‬ ‫طةشةى كردووة‪ .‬هةر بؤية ئةم ناوة (ئيسالم) َ‬ ‫هةلطرى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةليَك واتاو دةاللةتي جياوازة‪ ،‬بيَطومان لةهةناوي‬ ‫َ‬ ‫خؤيشيدا شتيَك لة عيلمانيةتي هةلطرتووة ‪ ،‬طةربيَـتوو‬

‫لة روانطةيةكي وةها فراوانةوة تةماشا بكريَت و هةموو‬ ‫ئةو ضاالكية مرؤيية رؤشنطةرانة ببينريَت كة بة دريَذايى‬ ‫ميَذووي ئةم شارستانيةتة كارى لةسةركراوة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫سةرنجراكيَشى ئةم ديدةى عةلى حةرب لةويَوة‬ ‫خالى‬ ‫ِ‬ ‫ديَت كة لة دةرةوةى ليَكدانةوةو راظةكردنة جياوازةكانى‬ ‫ناو طروث و ريَباز و تايفة جياوازةكاني ئيسالمدا بوار‬ ‫و ئةطةرى بةعيلمانيكردني ئيسالمي دؤزيوةتةوة‪ ،‬وةك‬ ‫جةمال بةنا و محةمةد ئارطؤن و‪ ...‬نةهاتووة لةناو‬ ‫هةل َ‬ ‫ئيسالم و تيَكستة ثيرؤزةكانيدا َ‬ ‫كؤلين و ثشكنيني‬ ‫َ‬ ‫قول بكات و هةر لة ويَوة بوارى ليَكدانةوة و راظةكردني‬ ‫تر بدؤزيَتـةوة‪َ ،‬‬ ‫بةلكو بة ميتؤديَكي شيكارى و ديديَكي‬ ‫رةخنة طرانةوة ميَذو و كةلةثورى ئيسالمي ئةخويَنيَتةوة‬ ‫و لةويَشةوة ئةو رةط وريشة عيلمانيانة دةست نيشان‬ ‫اَ‬ ‫كؤمــــةليةتي و‬ ‫ئةكات كة بةهؤى ثراكتيكة سياسي و‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي‪2010‬‬


‫بةشيَكي زؤرى طرفتةكة لةهةناوي كؤمةلَطا‬ ‫ئيسالميةكان خؤيانداية‪ ،‬هةموو كؤمةلَطايةك‬ ‫بة طويَرةى ئاستي طةشةكردن و خويَندةوارى‬

‫ثةرةسةندنة مرؤييةكةى تواناى وةرطرتني ديد و‬ ‫اَ‬ ‫كؤمةليةتيةكاني هةية ‪،‬‬ ‫بؤضونة فكري و سياسي و‬

‫ئةم ثرؤذةى عةلى حةرب بة ثلةى ئمتياز بؤ ضيني‬ ‫َ‬ ‫موسلمانة شارنشينانةى‬ ‫ناوةراست نوسراوة‪ ،‬بؤ ئةو‬ ‫ِ‬ ‫اَ‬ ‫بازار و ثةيوةندية ئابورى وكؤمةليةتيةكاني‬ ‫كة‬ ‫ِ‬

‫ذياني بؤرجوازيانةى شار و بةدةستهيَناني ثةروةردة‬ ‫و فيَربونى مؤدَيرن بةشيَكي زؤرى‪ Mentality‬و‬ ‫تارادةيةكي باش تةكنؤلؤجياى‬ ‫طؤريوة‪ِ ،‬‬ ‫هؤشيارياني ِ‬

‫راطةياندن و ليَشاوي زانياريةكاني ئةم سةردةمة‬ ‫هاتؤتة ناو َ‬ ‫مال و ذياني تايبةتيانةوة‪..‬‬

‫شةرعيةكانةوة دروست بوون‪ .‬لة ناو ئةو روبةر و‬ ‫كردة ذيانيانةى لة ميَذووى شارستانيةتي ئيسالمدا تؤمار‬ ‫كراون عيلمانيةت ئةدؤزيَـتةوة ‪ ،‬نةك لةدووتويَى تيَكستة‬ ‫ثيرؤزةكان و بةهؤى راظةو ليَكدانةوة جياوازةكانييةوة‪.‬‬ ‫ئيَستا با ثرسيارى ئةوة بكةين ضؤن ئةم ديدةى‬ ‫على حةرةب بؤ ئيسالم تا ئيَستا دةنطدانةوةى خؤى‬ ‫نةدؤزيوةتةوة لة جيهاني عةرةبي و ئيسالميدا‪ ،‬بؤضى‬ ‫ناكريَتـة تةوةرى هيض طفتوطؤ و ديبةيتيَكي رؤشنبيرى‬ ‫و سياسي‪ ،‬بؤ لةاليةن ميديا عةرةبي و جيهانيةكاني‬ ‫لي ن��ةدراوةت��ةوة‪،‬‬ ‫خةمخؤر بؤئةم ثرسانة‬ ‫ئ��اورى َ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫بيَطومان ئةم فةرامؤشكردنة ئةشيَت مايةى هةلوةستة‬ ‫لة سةركردنى هةريةكةمان بيَـت‪ ،‬ضونكة ئةوةندةى‬ ‫ناوةرؤكي فكرى و فةلسةفي تيَزةكة خؤى طرنطة‪،‬‬ ‫كة‬ ‫ِ‬ ‫ئاورليَنةدانةوةى جيَطةى‬ ‫و‬ ‫فةرامؤشكردني‬ ‫َندةيش‬ ‫هي‬ ‫ِ‬ ‫بي مانايى‬ ‫ثرسيار و طومانة‪ ،‬ضونكة ئةم تيَزة ثرسياري َ‬ ‫َ‬ ‫توندرةوية سياسية‬ ‫بريَكي زؤرى ئةو‬ ‫و‬ ‫ِ‬ ‫ناماقولي لةسةر ِ‬ ‫دروست ئةكات كة لة نيوسةدةى راب��ردوودا لة ذيَر‬ ‫شؤربوةتةوة ناو‬ ‫ناونيشانةكاني (ئيسالمي – عيلماني)دا‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫هةموو ثيَض و كةليَنيَكي ذياني كؤمةلطا ئيسالميةكان‪.‬‬ ‫هةر ئةمةيش واى ك��ردووة لةو فةرامؤشكردنة َ‬ ‫قولة‬ ‫تيَبطةين كة توشى بؤضون و ديدي لةم جؤرة ئةبيَت و‬ ‫َ‬ ‫هةلويَستيَكي وةهاوة كة نةخويَنريَـتةوةو لة‬ ‫دةيخاتة‬ ‫بةرضاونةطيريَت‪ ،‬وةك ئةوةى كة سةيد قوتب و حةسةن‬ ‫بةنا ئةخويَنريَـتةوة ‪ ،‬يان تارق عةزةدين و يوسف‬ ‫قةرزاوي دةبنة تةوةرى طفتوطؤ فكرى و سياسيةكان ‪.‬‬ ‫بيَطومان وةلاَ مي ئةم ثرسيارة تارادةيةكي زؤر ثةيوةندي‬ ‫داروخانة رؤشنبيرى و سياسي و رؤحيةوة هةية‬ ‫بةو ِ‬

‫كة جيهاني ئيسالمي و عةرةبي طيرؤدة كردووة‪ ،‬ضونكة‬ ‫هةموو هزر و ثرؤذةيةكي رؤشنطةرانة ثيَويستى بة‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطايةكي كراوة و سةقامطيريةكي سياسي باش‬ ‫و طةشةكردنيَكي مرؤيى بةرز هةية تا وةربطيريَت و‬ ‫َ‬ ‫طؤمةلطا عةرةبي و ئيسالميةكان بةهؤى‬ ‫بخويَنريَتـةوة‪،‬‬ ‫ئةو سةركوتكارية سياسيةى بةدةست كؤلؤنياليزم و‬ ‫َ‬ ‫دةولةتة ديكتاتؤرة ثاشكؤلؤنياليزمةكانةوة‬ ‫دواتريش‬ ‫بينيويانة ‪ ،‬بة هؤى ئةو ناسةقامطيرية سياسيةى لةئةنجامي‬ ‫ئةم سةركوتكارية دورودريَ��ذةوة دروست بووة‪ ،‬ئةو‬ ‫هةذارى و نةخويَندةواري و برسيَتيةى كة ثةرةثيَداني‬ ‫دوارادة كةم و بضوك و نابوت كردووة‪ ،‬هيض‬ ‫مرؤيى تا‬ ‫ِ‬ ‫بواريَكى نةهيَشتؤتةوة بؤ ئةوةى هاوشيَوةى ئةم ديدةى‬ ‫عةلى حةرب خويَنةر و وةرطرى خؤى دةست كةويَـت‪.‬‬ ‫(ئافيا شيَربانؤ) ** كة نوسةريَكي ثاكستانية و شارةزاى‬ ‫بوارى طروثة ئيسالميةكانة‪ ،‬زؤر واقعيانة وةلاَ مي ئةم‬ ‫طرفتةمان ئةداتةوة‪ ،‬ئةو ثيَي واية نوسةر و ئاكاديميستة‬ ‫ميانرةوةكان لة ولاَ تاني خؤياندا‪ ،‬يان لةو ولاَ تانةى كة‬ ‫ِ‬ ‫زؤرينةيان ئيسالمة زؤر بةكةمي طويَيان ليَدةطيريَت و‬ ‫دةخويَنريَنةوة‪ ،‬ضونكة جةماوةرى ئةم ولاَ تانة بايةخ‬ ‫بة طفتؤطؤو نوسينة زانستيةكان نادةن‪ ،‬ئةوةندةى كة‬ ‫بايةخيان بؤ خواثةرستي و سروتة ئاينيةكان هةية‪.‬‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا‬ ‫كةواتة بةشيَكي زؤرى طرفتةكة لةهةناوي‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطايةك بةطويَرةى‬ ‫ئيسالميةكان خؤيانداية‪ ،‬هةموو‬ ‫ئاستي طةشةكردن و خ��ويَ��ن��دةوارى ثةرةسةندنة‬ ‫مرؤييةكةى تواناى وةرطرتني ديد و بؤضونة فكري و‬ ‫سياسي و كؤمةلاَ يةتيةكاني هةية‪ ،‬ئةم ثرؤذةى عةلى‬ ‫ناوةراست نوسراوة‪،‬‬ ‫حةرب بة ثلةى ئمتياز بؤ ضيني‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫بازار و ثةيوةندية‬ ‫موسلمانة شارنشينانةى كة‬ ‫بؤ ئةو‬ ‫ِ‬ ‫لاَ‬ ‫ئابورى وكؤمة يةتيةكاني ذياني بؤرجوازيانةى شار‬ ‫و بةدةستهيَناني ثةروةردةو فيَربونى مؤديَرن بةشيَكي‬ ‫تارادةيةكي‬ ‫طؤريوة‪ِ ،‬‬ ‫زؤرى‪ Mentality‬و هؤشيارياني ِ‬ ‫باش تةكنؤلؤجياى راطةياندن و ليَشاوي زانياريةكاني‬ ‫ئةم سةردةمة هاتؤتة ناو َ‬ ‫مال و ذياني تايبةتيانةوة ‪ ،‬طةر‬ ‫تةماشاى ئةودؤخة ئابورى و كؤمةلاَ يةتية ثةشيَوة بكةين‬ ‫َ‬ ‫َثةر ئةبيَـت‪،‬‬ ‫كؤمةلطا ئيسالميةكاني‬ ‫كة‬ ‫ئةمرؤى ثياتي ِ‬ ‫ِ‬ ‫تي‬ ‫هةر لة ئةندؤنوسياوة تا ئةطاتة مةغربي عةرةبي‪َ ،‬‬ ‫توندرةوي دةمارطيرى و هةذارى‬ ‫ئةطةين لةو هةموو‬ ‫ِ‬ ‫ميانرةوي سياسي‬ ‫ونةهامةتيةى ِريَطرة لة دروستبوني‬ ‫ِ‬ ‫و رؤشنطةرى فكرى‪.‬‬ ‫* على ح��رب‪ ،‬نقد الحقيقة‪ ،‬المركز الثقافي العربي‪،‬‬ ‫دارالبيضاء – مغرب ص ‪55‬‬ ‫‪** The News :The moderate Muslim ،By‬‬ ‫‪Afiya Shehrbano ،Monday، April 2010 ،12 .‬‬ ‫***‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي ‪2010‬‬

‫‪55‬‬


‫هيطأل‬ ‫ئةو‬ ‫فةيلةسؤفةى‬ ‫بةضاوى عةقأل‬ ‫دةي ِروانيية‬ ‫ميَذوو‬

‫هاشم سالَح‬ ‫نوسةرى ئةم كتيَبة لي َ‬ ‫َكؤليار «جاك دون��دوت»ة و‬ ‫َ‬ ‫هيطل‬ ‫ثسثؤرة فةرةنسيية طةورةكان لةفيكرى‬ ‫يةكيَكة لة‬ ‫ِ‬ ‫و فةلسةفةى َ‬ ‫ئةلمانيدا‪ ،‬ليَرةدا دةروازةيةكى زؤر ناياب بؤ‬ ‫فةلسةفةى ئةو بيرمةندة طةورةية دةخاتةروو كة لةدواى‬ ‫َ‬ ‫خةلكى سةرقاأل كردووةو‬ ‫دوو سةدةو بةئيَستاشةوة‬ ‫دنيايش ماندو نابيَت لةباسوخواسكردنى‪.‬‬ ‫بةشيَوةيةك لةشيَوةكان فكرى ه��اوض��ةرخ وةك‬ ‫َ‬ ‫دةليَت بةرهةمى‬ ‫هاوريَى سارتةر‬ ‫«موريس ميرلو»‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫«هيطل»ة‪ .‬ئةم فةيلةسوفة بليمةتة توانيويةتى سيستميَكى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫فةلسةفى تةواو كامل دابريَذيَت و تيَيدا ليَكؤلينةوةى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطة» قسةى‬ ‫دةولةت‪،‬‬ ‫كردووة لةسةر «ئاكار‪ ،‬ئايين‪،‬‬ ‫لة سةر هةموو شتيَك كردووةو رةنطة دواين فةيلةسوفى‬ ‫طشتطيرخواز بوبيَت لةميَذوودا‪ .‬ئةو ئةرستؤى سةردةمى‬ ‫نويَية‪ ،‬ه��ةروةك ضؤن مامؤستاكةى يةكةم قسةى‬ ‫لةبارةى فيزيك و ميتافيزيك و لؤذيك و رةوانبيَذى و‬ ‫َ‬ ‫«هيطل»يش‬ ‫شيعرو سياسةت و ئاكار و ئايين دةكرد‪،‬‬

‫‪56‬‬

‫هةمان شتى لة نيوةى يةكةمى سةدةى نؤزدةهةمدا‬ ‫دوبارة كردةوة‪ ،‬لةبةرئةوة هةنديَك وايدةبينيَت لوتكةى‬ ‫فةلسةفةى ئايدياليزمى َ‬ ‫ئةلمانيية كة جطة لةو «كانت و‬ ‫لةخؤدةطرى‪ .‬نوسةر َ‬ ‫دةليَت‪ :‬بيَطومان‬ ‫فيختة و شلينط»يش‬ ‫َ‬ ‫كةوتؤتة ذيَركاريطةرى «كانت»ةوة ضونكة كانت لةو‬ ‫زةمةنةدا مامؤستاى تةواوى رؤشنبيرانى َ‬ ‫ئةلمانيا بووة‪،‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َثةريَنيَت لةزؤر شتدا‪.‬‬ ‫بةالم‬ ‫هةوليشيداوة مامؤستاكةى تي ِ‬ ‫َ‬ ‫هيطل ليَرةداية‪ ،‬دةطمةنة لةيةك ماوةدا دوو‬ ‫طةورةيى‬ ‫َ‬ ‫هيطل هاوسةردةمى كانت‬ ‫فةيلةسؤفى طةورة دةركةويَت‪،‬‬ ‫بووة‪ ،‬ئةطةرضى بةتةمةن لةو َ‬ ‫منالتر بووة‪.‬‬ ‫لةو روداوة بنةرةتييانةى كة كاريطةرى كردؤتة‬ ‫َ‬ ‫شؤرشى فةرةنسيية كة لةكاتى‬ ‫هيطل‬ ‫فيكرو فةلسةفةى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫هةلطيرسانيدا تةمةنى نؤزدة َ‬ ‫سال بووة‪ ،‬دواتر كةسايةتى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫«ناثليؤن»ى ثالةوان كة ئةلمانياى داطيركردو بؤجارى‬ ‫َ‬ ‫هيطل ئةوى بينى لةسةر ثشتى ئةسثيَك هةموو‬ ‫يةكةم‬ ‫رؤحى ميَذوو لةوكاتةدا لةودا بةرجةستة بوو بوو‪ ،‬ثاشان‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي‪2010‬‬


‫طؤرى‪.‬‬ ‫شؤرشى ثيشةسازى ئينطليزى كة روطةى جيهانى ِ‬ ‫ِ‬ ‫«هيطل»ةوة َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هيطل لة‪27‬ى‬ ‫دةليَت‪:‬‬ ‫نوسةر لةبارةى ذيانى‬ ‫َ‬ ‫سالى ‪1770‬دا لة خانةوادةيةك كة لةضينى‬ ‫ئؤطةستى‬ ‫مامناوةندى بضوك بوون لةدايك بووة‪ ،‬باوكى فةرمانبةر‬ ‫َ‬ ‫�ةدةول��ةت‪ ،‬دواى ئ��ةوةى خويَندنى ئامادةيى‬ ‫ب��ووة ل�‬ ‫لةشارةكةى خؤى شتوتقارت ت��ةواو دةك��ات دةضيَتة‬ ‫لةوى زمانةوانى‬ ‫كؤليَجى تيؤلؤذيا لةشارى «توبنفين»‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل «هؤلدرين»‬ ‫ئةلمانياو ميَذوو‪ ،‬ماتماتيك دةخويَنيَت‪،‬‬ ‫كة لةدواييدا دةبيَتة شاعيريَكى طةورةو لةنيَوانياندا واتة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫توندوتؤل دروست‬ ‫هاوريَيةتى‬ ‫هيطل ثةيوةندييةكى‬ ‫ئةوو‬ ‫ِ‬ ‫شؤرشى‬ ‫لةوى لةبةر رؤشنايى روداوةكانى‬ ‫دةبيَت‪ ،‬هةر‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫فةرةنسيدا «جان جاك رؤسؤ»و «كانت» دةخويَنيَتةوة‪،‬‬ ‫دواتر «شلينط»ى الو ثةيوةندييان ثيَوة دةكات‪ ،‬ئةويش‬ ‫َبركيَكردن‬ ‫دةبيَتة فةيلةسوفيَكى طةورةو جؤريَك لة كي ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هةندى‬ ‫سةرهةلدةدات و‬ ‫«هيطل»دا‬ ‫لةنيَوان ئةو الوةو‬ ‫َ‬ ‫جاريش دةطاتة ئاستى رقابةركردنى يةكتر و خراث‬ ‫لي َ‬ ‫َكحاليبون‪.‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بروانامةى ديار لةفةلسةفةدا‬ ‫لة سالى ‪1790‬دا‬ ‫هيطل ِ‬ ‫َ‬ ‫وةردةطريَت و دواى ئةوة دةبيَتة فيَركةرى منداالن الى‬ ‫َ‬ ‫دةولةمةندى شارى «بيَرن» لةسويسراو‬ ‫خانةوادةيةكى‬ ‫َ‬ ‫لةوى تا َ‬ ‫سالى ‪1796‬دةميَنيَتةوة‪ ،‬لةسالى ‪1795‬دا يةكةم‬ ‫َ‬ ‫دةنوسى بةناونيشانى «ذيانى مةسيح»‪ ،‬دواتر‬ ‫َبى‬ ‫كتي‬ ‫َ‬ ‫بةشيَوةيةكى ميتؤدى و ريَكوثيَك دةستدةكات بة‬ ‫لي َ‬ ‫َكؤلينةوةى دانراوةكانى «كانت» و «فيختة» لةشارى‬ ‫َ‬ ‫فرانكفؤرت لةنيَوان ساالنى ‪.1800-1797‬‬ ‫َ‬ ‫نوسةر بةردةوام دةبيَت و َ‬ ‫َ‬ ‫هيطل‬ ‫لةسالى ‪1801‬دا‬ ‫دةل َى‬ ‫دةضيَتة شارى «بيسنا» كة زانكؤيةكى طرنطى تيَدايةو‬ ‫لةوى شلينط جيَطةى «فيختة» دةطريَتةوة وةك مامؤستاى‬ ‫َ‬ ‫سةرقالى نوسين و لي َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َكؤلينةوة و‬ ‫«هيطل»يش تةواو‬ ‫زانكؤ‪،‬‬ ‫مشتومرى فةلسةفى دةبيَت‪ ،‬دواتر لةهةمان زانكؤ دةبيَتة‬ ‫ِ‬ ‫مامؤستاى ياريدةدةر‪َ ،‬‬ ‫بةالم موضةكةى كةم دةبيَت‪ ،‬لة‬ ‫َ‬ ‫سالى ‪1807‬دا كؤتايى بةكتيَبةكةى «فينؤمينؤلؤذياى رؤح»‬ ‫دةهيَنيَت و ثاشان دةبيَتة سةرنوسةرى يةكيَك لةرؤذنامة‬ ‫بةالم دواى َ‬ ‫َ‬ ‫ئةلمانييةكان‪َ ،‬‬ ‫ساليَك لةبةر هؤكارى سياسى‬ ‫لةو ثؤستة دةريدةكةن‪ ،‬بيروبؤضونةكانى زياد لةثيَويست‬ ‫َرى بةسةريدا َ‬ ‫زال‬ ‫مؤركى ثيَشكةوتنخوازى و‬ ‫شؤرشطي ِ‬ ‫ِ‬ ‫بوو‪ .‬دواى ئةوة كتيَبيَكى مةكتةبى لةضةند بةرطيَكدا‬ ‫َ‬ ‫ساالنى ‪ 1816-1812‬لةذيَرناونيشانى‬ ‫دةنوسيَت لةنيَوان‬ ‫«زانستى لؤذيك»‪.‬‬ ‫َ‬ ‫سالى ‪ 1811‬دةضيَتة ذيانى هاوسةرييةوةو دوو‬ ‫لة‬ ‫�ورى دةبيَت‪ ،‬يةكيَكيان دةبيَتة مامؤستاى ميَذوو‪،‬‬ ‫ك� ِ‬ ‫َ‬ ‫ئةويتريان دةبيَتة قةشةيةكى ثرؤتستانتى‪ ،‬لة سالى‬ ‫َ‬ ‫هيطل دةطاتة ثلةيةكى زانستى زؤر طرنط لة‬ ‫‪1816‬‬ ‫َ‬ ‫زانكؤى «هايدبيَرط»‪ .‬لةسالى ‪1817‬كتيَبيَكى تر بةناوى‬ ‫«ئةنسكلؤثيدياى زانستى فةلسةفى» َ‬ ‫بالودةكاتةوة‪ ،‬كاتيَك‬

‫فيختة دةمريَت‪ ،‬ئةو دةضيَتة شويَنى و دةبيَتة خاوةنى‬ ‫كورسى فةلسةفة لة َ‬ ‫سالى ‪1818‬دا‪ ،‬ئةمةش طةورةترين‬ ‫دةكرى فةيلةسوف خةونى ثيَوة ببينيَت لةو‬ ‫ثلةيةكة‬ ‫َ‬ ‫سةردةمةدا‪ ،‬واتة ببيَتة مامؤستاى فةلسةفة لةزانكؤى‬ ‫َ‬ ‫هيطل زياددةكات و تا‬ ‫«بةرلين»‪ .‬ئيتر ليَرةوة ناوبانطى‬ ‫َ‬ ‫رادةيةكى زؤر دةبيَتة كةسايةتييةكى جيهانى‪ ،‬بةالم‬ ‫َ‬ ‫لةهةلويَستى موحافيزكارانةى دةطرت‬ ‫هةنديَك رةخنةيان‬ ‫و بةبيرمةندى فةرمى سيستمى «ثرؤسيا» يان دادةنا‪ ،‬بةو‬ ‫َ‬ ‫ليبرالةكان هيَرشى تونديان‬ ‫شيَوةية ثيَشكةوتوخوازو‬ ‫دةكردة سةر‪َ ،‬‬ ‫بةالم دواى ماوةيةك خودى سيستمةكةش‬ ‫َ‬ ‫لةسالى ‪1821‬‬ ‫ليَيكةوتة طومان و لة هةردوالوة ليَيدةدرا‪،‬‬ ‫هيطل كتيَبيَكى نويَى َ‬ ‫َ‬ ‫بالوكردةوة بةناوى «بنةماكانى‬ ‫َ‬ ‫لةسالى ‪ 1827‬سةفةر دةك��ات بؤ‬ ‫فةلسةفةى ياسا»‪،‬‬ ‫لةوى «طؤتة» ثيَشوازى ليَكرد‪ ،‬ثاشان‬ ‫ناوضةى فايمار‬ ‫َ‬ ‫لةوى «فيكتوكوزان» مامؤستاى‬ ‫رويكردة ثاريس و‬ ‫َ‬ ‫فةلسةفة لةزانكؤى سؤربؤن و ضةند رؤشنبيريَكى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هيطل لةتةمةنى‬ ‫لةسالى ‪1831‬‬ ‫تر ثيَشوازييان ليَكرد‪.‬‬ ‫َ‬ ‫‪61‬ساليدا بةنةخؤشى كؤليَرا دةمريَت‪ ،‬بةرهةمةكانى لة‬ ‫بارةى ستاتيكاو فةلسةفةو ئايين و فةلسةفةى ميَذوو‬ ‫لةدواى خؤى َ‬ ‫بالوكرايةوة‪.‬‬ ‫بروايةداية كة ثوختةكردن و كورتكردنةوةى‬ ‫نوسةر لةو ِ‬ ‫َ‬ ‫«هيطل»‬ ‫فةلسةفةيةكى طةورةو قةبةى وةك فةلسةفةى‬ ‫بدرى‬ ‫دةترسى لةوةى فيكرى تيَكوثيَك‬ ‫كاريَكى ئةستةمة‪،‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫برواى‬ ‫هيطل‬ ‫َتةوة‪.‬‬ ‫ي‬ ‫بكر‬ ‫سانا‬ ‫َويست‬ ‫ي‬ ‫ث‬ ‫ئةطةر زياد لة‬ ‫ِ‬ ‫وابو ئةوةى لةريَطةى ملمالنيَى خويَناوى و ئةنطيَزةى‬ ‫دذبةيةكى مرؤظ و شيَتطيربووةوة لةميَذوودا بةديديَت‬ ‫«فيكرو رؤحة»‪.‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ئةقالنيةتيَكى قولة‪ ،‬ميَذوو ئةقالنيية‪ ،‬لةطةل ئةوةى‬ ‫واتة‬ ‫بةشةر و ستةم‬ ‫َت‬ ‫ي‬ ‫ب‬ ‫َو‬ ‫ي‬ ‫ل‬ ‫َوان‬ ‫ي‬ ‫ل‬ ‫ئاذاوةو‬ ‫كة‬ ‫بةرضاو‬ ‫واديَتة‬ ‫ِ‬ ‫و سةركوتكردن و دذيةكبون بةبؤضونى طةشبينانةى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫«ئةقل» تةحةكوم بةميَذووةوة دةكات‪.‬‬ ‫هيطل‬ ‫س��ةرةراى بونى دي��اردة فريودةرةكان‬ ‫لةبةرئةوة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةئةقلى‬ ‫ئةقالنييةو هةروايش دةميَنيَتةوة جطة‬ ‫ميَذوو‬ ‫َ‬ ‫فةيلةسوف هيض كةسى ديكة لةميَذوو تيَناطات‪ .‬هيطل زؤر‬ ‫َ‬ ‫بروانينة ميَذوو‪،‬‬ ‫بةكورتى دةيوت ثيَويستة بةضاوى‬ ‫عةقل ِ‬ ‫َ‬ ‫ئةقلة دةتوانيَت روتةختى روداوةكانى‬ ‫ضونكة بةتةنها‬ ‫َ‬ ‫هيطل ميَذوو بةرةو‬ ‫ببريَت‪ ،‬بةثيَى بؤضونةكانى‬ ‫رؤذانة ِ‬ ‫دةروات‪ ،‬ئةو بةشيَوةيةكى‬ ‫ئاراستةيةكى دياريكراو‬ ‫ِ‬ ‫فةلسةفى ثيَى دةوت فكرةى َ‬ ‫باال يان رؤحى رةها‪ .‬واتة‬ ‫هؤشيارى بةخود ئةو هؤشيارييةى كة وادةكات مرؤظ‬ ‫َ‬ ‫ئةقالنيةت و ئاكارو ئازادى زياتر‬ ‫ئازاد بيَت‪ ،‬ميَذوو بةرةو‬ ‫دةروات و هةر ئةمةش دوايين ئامانجى ميَذووة‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫ئامانجى ميَذوو بةديهيَنانى خؤشبةختيية بؤ مرؤظ‬ ‫لةسةر زةوى‪ ،‬هةروةها طةيشتنة بةثيَشكةوتنى مادى‬ ‫و مةعنةوى‪ ،‬ئايا ثيَويستة لةم بؤضونة ئةوة تيَبطةين كة‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي ‪2010‬‬

‫‪57‬‬


‫َ‬ ‫َ‬ ‫ئةقالنى و ئةخالقى و ئازادترة‬ ‫خةلك لةم سةردةمةدا زياتر‬ ‫لةضاو سةردةمةكانى ثيَشودا؟ نةخيَر َ‬ ‫بةالم ئةوةى كة دذى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫«ئةقالنيةت»ة تواناى ئةوةيان نةماوة قبولى بكةن‬ ‫ئازادى‬ ‫َ‬ ‫وةك ئةوةى لةثيَشودا بةديدةكرا‪ ،‬بةلكو زياتر سةرزةنشتى‬ ‫دةكةن‪ .‬با بؤئةمةش نمونةيةك بهيَنينةوة‪ :‬كاتيَك َ‬ ‫كليَساى‬ ‫كاسؤليكى دادطايى بيرمةندانى دةكرد لةسةردةمةكانى‬ ‫ناوةراست تةنانةت لةسةردةمى رابونيشداو لةسيَدارةى‬ ‫ِ‬ ‫دةدان‪ .‬هةروةك ئةوةى بةسةر جيوردان و برين و ئةوانى‬ ‫تردا هات‪ ،‬كةس لةدذى ئةو تاوانة نةوةستاو بةشتيَكى‬ ‫َ‬ ‫ئاساييان دةزان��ى‪ .‬ضونكة َ‬ ‫لةهةلةو‬ ‫كليَسا ث��ارَي��زراوة‬ ‫َ‬ ‫بةالم كاتيَك لةسةدةى هةذدةهةمدا‬ ‫ناكرى‪،‬‬ ‫ضةنوضونى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بيرمةندانيان دةكوشت ظؤلتيَرو كؤمةليَكى تريش لة‬ ‫رؤشنبيران لة َ‬ ‫دةردةبرى‪ .‬كةواتة ميَذوو‬ ‫نارةزاييان‬ ‫ِ‬ ‫طةليدا ِ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ثيَشوتردا طةشةكردنى بةخؤيةوة بينيوةو‬ ‫بةبةراورد‬ ‫هةنطاويَك ضؤتة ثيَشةوة‪ .‬لةسةدةى نؤزدةهةمدا كاتيَك‬ ‫«دريفوس»ى سةربازيان بةتؤمةتى خيانةتكردنى طةورة‬ ‫نارةزايى‬ ‫ئيدانةكرد‪ ،‬لةكاتيَكدا بيَتاوانيش بوو «ئةميل زؤال» ِ‬ ‫كؤمةلى رؤشنبير‪َ ،‬‬ ‫َ‬ ‫بةلكو راى طشتيش‬ ‫دةرب��رى‪ ،‬نةك‬ ‫ِ‬ ‫ثشتطيرى َ‬ ‫هةلويَستةكةيان كرد‪ ،‬ليَرةشدا ميَذوو بةبةراورد‬ ‫لةطةل سةردةمى َ‬ ‫َ‬ ‫ظؤلتيَر ثلةيةكى زياتر ضووةثيَش‪ ،‬ضونكة‬

‫راى طشتيش بةرةو رؤشنطةرى هةنطاوى ناوةو بةتةنها‬ ‫رؤشنبيران نين كة ثشتطيرى «زوال» دةكةن‪ .‬بةو شيَوة‬ ‫تيَبينى دةكةين كةثيَشكةوتن بةدريَذايى ميَذوو بونى هةية‬ ‫لةسةدةيةكةوة بؤ سةدةيةكى تر‪.‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بةرادةيةك‬ ‫دةسةالتداران‬ ‫لةئةمرؤدا‬ ‫لةوالتانى ثيَشكةوتودا ِ‬ ‫ِ‬ ‫ناكرى‪ ،‬ئةطةر شاكانى ثيَشو‬ ‫كةباوةر‬ ‫دةترسن‬ ‫طشتى‬ ‫لةراى‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫كة لةو كاتةدا ِراى طةل هيض سةنطى نةبووة ئةمة ببيستن‬ ‫شيَت دةبن‪ .‬كةواتة ئةوانةى َ‬ ‫دةليَن ثيَشكةوتن لةميَذوودا‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هيطل زياتر‬ ‫بةهةلةداضون‪ ،‬ئةمة ماناى ئةوة نيية كة‬ ‫بونى نيية‬ ‫َ‬ ‫ئةقالنى و ئةخالقى تر بووة لةسوكرات و ئةرستؤ‪ ،‬تةنها‬ ‫َ‬ ‫ئةوةية كة سةردةمى هيطل جياوازة لةسةردةمى سوكرات‬ ‫َ‬ ‫هيطل‪.‬‬ ‫و سةردةمى ئيَمةش زياتر ثيَشكةوتوترة لةسةردةمى‬ ‫َ‬ ‫بروايةدا بوو كة ميَذووى جيهان يان طةردونى‬ ‫هيطل لةو ِ‬ ‫َ‬ ‫طرنطى نادات بة تاكةكةس‪ ،‬بةلكو طرنطى دةدات بة «تاكى‬ ‫طةردونى» ياخود بة طةل بةطشتى و رؤحى ئةو طةلة‪ .‬ئةمة‬ ‫دةليَن تايبةتمةندى طةلى َ‬ ‫كة لةئيَستةدا ثيَى َ‬ ‫ئةلمانى يان‬ ‫فةرةنسى يان عةرةبى هةموو طةليَك رؤحى دةستةجةمعى‬ ‫َ‬ ‫لةثالةوانةكانى و كةسايةتيية نائاساييةكان‬ ‫هةية‪ ،‬جطة‬ ‫كةسى دى هةستى ثيَناكات و نابينريَت‪ ،‬لةبةرئةوة ثيَيان‬ ‫دةليَين َ‬ ‫َ‬ ‫ثالةوان‪ ،‬ئةوان ليَوان ليَون لةطيانى طةل و خاوةنى‬ ‫ثيَشبينيكردنى ناوةكين و سنور دةبةزيَنن‪ ،‬بةثيَضةوانةى‬ ‫كةسانى ترةوة ئةمانةشن دةبنة سةركردةى مرؤظايةتى‪.‬‬ ‫كةواتة َ‬ ‫ثالةوانى ميَذوويى ئةو كةسةية هةست بةوة دةكات‬ ‫كة هؤشيارى مرؤظ لةسةردةمةكةيدا حةزى ليَدةكات و بؤى‬ ‫بةديديَنيَت و ئةوان بةشيَوةيةكى ناديارو َ‬ ‫ئالؤز ئارةزوى‬ ‫َ‬ ‫دةكةن‪َ ،‬‬ ‫دةزانى ئةو شتة ناديارو ئالؤزة‬ ‫بةالم بةتةنها ئةو‬ ‫َ‬ ‫ضييةو ئةو ريَطاية كامةية كة ثيَى دةطات‪ ،‬لةبةرئةوة ريَنمايى‬ ‫َ‬ ‫خةلك دةكات بؤ ئةو ريَطاية لةثيَناوى بةديهيَنانى ئاواتةكانى‬

‫‪58‬‬

‫َ‬ ‫ضةرضل و‬ ‫طةلةكةى‪ .‬بؤنمونة لؤسةرو ناثليؤن و ديطؤل و‬ ‫عةبدولناسر دةهيَنينةوة لةضركةيةك لةضركةساتةكاندا‪:‬‬ ‫ئةمة شيكاريى ئةو كؤدةنطييةمان بؤدةكات لةبارةى‬ ‫ثياوى طةورة يان َ‬ ‫بةبى طةل‬ ‫ثالةوانةكان‪ ،‬ثياوى طةورة‬ ‫َ‬ ‫هيض نيية‪َ ،‬‬ ‫بةبى ثياوى طةورة نازانيَت بةرةو‬ ‫بةالم طةليش‬ ‫َ‬ ‫كوى ريَبكات و ضؤن بطاتة سةرةتاى ريَطة كة دةيطةيةنيَتة‬ ‫َ‬ ‫ئازادى و ضارةسةرو كازيوة‪ .‬كةواتة طةل ثيَويستى بةثياوى‬ ‫طةورةية بؤ هةستكردن بةئوميَد و ئاواتةكانى و بؤئةوةى‬ ‫بةدييان بهيَنيَت‪ ،‬هةموو طةليَكيش تايبةتمةندى خؤى هةية‬ ‫بةرةو رووى هةنطاو دةنيَت و طةوهةرو ئامانجى َ‬ ‫باالى‬ ‫لةذياندا ثيَكدةهيَنيَت‪ .‬نوسةر وايدةبينيَت كة بةنيسبةت‬ ‫َ‬ ‫�رةوى رؤحى جيهان لةكؤتاييدا ئامانجى‬ ‫«هيطل»ةوة رَي� ِ‬ ‫َ‬ ‫بنياتنانى دةولةتة كة ئازادى و خؤشطوزةرانى بؤ هةموو‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةدةولةتدا ئازادى بةشيَوةيةكى‬ ‫هاوالتيانى دابيندةكات‪،‬‬ ‫َ‬ ‫بابةتى بةرجةستة دةبيَت‪ .‬كةواتة ئامانجى ميَذوو دةولةتةو‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫عةقل تةحةكوم بكات‬ ‫دةولةتيش ئازاديية‪ ،‬ئةطةر‬ ‫ئامانجى‬ ‫َ‬ ‫روالةتى‬ ‫بةجيهانةوةو لةميَذوودا بةرجةستة ببيَت ئةوا‬ ‫روتةختى ميَذوو وامان ثيشان دةدات ئاذاوةو توندوتيذى‬ ‫َ‬ ‫نةئةقالنيةتيش‪ .‬ليَرةوة‬ ‫و شيَتيَتيية‪ ،‬نةئامانجمان هةيةو‬ ‫ثيَويستة جياوازى بكةين لةنيَوان ميَذووى َ‬ ‫قول و راستةقينة‬ ‫طةل ميَذووى َ‬ ‫كة بةئاسانى نابينريَت لة َ‬ ‫روالةتى روتةخت كة‬ ‫َ‬ ‫شةر هةمووى‬ ‫هةموو رؤذيَك دةبينريَت‪ .‬بة بؤضونى هيطل‬ ‫ِ‬ ‫شةر نةبواية ئةو كةسانةى ميَذوو‬ ‫شةر نيية‪ ،‬ئةطةر‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫دروست دةكةن ماناى خيَريان بؤ دةرنةدةكةوت‪ .‬كةواتة‬ ‫شةر يان كاراكتةرى نيَطةتيظ‬ ‫وةزيفةيةكى ئيجابى هةية بؤ‬ ‫ِ‬ ‫ناكرى سوكايةتى ثيَبكةين‪ ،‬ئةطةر نيَطةتيظ نةبواية لة‬ ‫كة‬ ‫َ‬ ‫َروانينة فراوانة‬ ‫ثؤزةتيظ نةدةطةيشتين‪ ،‬لةناواخنى ئةم تي ِ‬ ‫َ‬ ‫شةر ماناى دةبيَت و شتيَكى هةوانتةو طؤترةبازى‬ ‫هيطليةوة‬ ‫ِ‬ ‫نةشاز نيية‪َ ،‬‬ ‫بةلكو شتيَكى ثيَويستة بؤ بةديهيَنانى ثيَشكةوتن‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةميَذوودا‪ ،‬لةوكاتةدا قبولى ئةوة دةكةين كة قبول ناكريَت‪،‬‬ ‫بةرطةى ئةوة دةطرين كة لةتوانادا نيية‪.‬‬ ‫ئةمة هيَ‬ ‫َ‬ ‫هيطل‪ ،‬ئةمة‬ ‫َلة ثانةكانى فةلسةفةى ميَذووة الى‬ ‫فةلسةفةية كة شايةنى ليَوردبونةوةو طرنطيثيَدانة‪ ،‬ضونكة‬ ‫بةسةر جيهانى عةرةبى و ئيسالميدا دةضةسثيَت‪ ،‬ئةطةر‬ ‫لةمرؤدا‬ ‫باش ليَى تيَبطةين و ثراكتيكى بكةين‪ .‬ئةوةى كة‬ ‫ِ‬ ‫روودةدات لةكارةسات و مةينةتى لةعيَراق و فةلةستين و‬ ‫زؤربةى شويَنةكان رةنطة ثيَويست بيَت بؤ ئةوةى ضاومان‬ ‫َ‬ ‫هةولى‬ ‫بكةينةوة بؤ بينينى فاكتةرة نيَطةتيظةكان لةميَذووداو‬ ‫دذة زيندوةكانى ثيَكبهيَنين‪ ،‬مةبةستم دياريكردنى فةلسةفةى‬ ‫َ‬ ‫قول و رؤشنة بؤ واقيعى خؤمان بةكردةيى‪ ،‬ئيَمة ثيَويستمان‬ ‫َ‬ ‫بة هيطليَكى عةرةبيية تا تويَكارى حةقيقةتى ئةوةمان بؤ‬ ‫لةمرؤدا‪ ،‬بؤئةوةى يارمةتيدةرمان‬ ‫بكات كة روودةدات‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫قبولناكريَت و لةكيَشدا نيية‪َ ،‬‬ ‫بةالم‬ ‫لةقولكردنى ئةوةى‬ ‫بيَت‬ ‫ئةتوانم طرةو بكةم كةئازارو ناسؤريةكانى طةلى عيَراق و‬ ‫ناروات‪.‬‬ ‫فةلةستين‬ ‫بةخؤرايى ِ‬ ‫ِ‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي‪2010‬‬

‫و‪ :‬طةيالن محةمةد‬

‫سةرضاوة‪ :‬ثاشكؤى الشرق االوسط‬

‫***‬


‫لة بارةى‬ ‫« ِريَنيسانس»ةوة‬

‫ثى‬ ‫ئةنديَشةى نويَى رؤذئاوا بة ِريَنيسانس دةست َ‬ ‫سى كةسايةتى مةزن بةرضاو‬ ‫دةكات‪ ،‬لةو سةردةمةشدا َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلةيةك‬ ‫دةكةويَت كة هةر يةك لةوان بةشيَكة لة ويَنةى‬ ‫بنةرةتيشدا سيَكوضكةيةكى‬ ‫و نيشاندةرى ميللةتيَكن لة‬ ‫ِ‬ ‫ثيَكةوة ليَك َ‬ ‫طرى دراوى يةكترن‪ ،‬هةر بؤية دياردةى‬ ‫ئاالوو َ‬ ‫ريَنيسانسيان هيَناية كايةوة ِروونتر َ‬ ‫بليَين دامةزريَنةرى‬ ‫َ‬ ‫ريَنيسانسن و بةهؤى ئةوانةوة ريَنيسانس سةرى هةلداو‬ ‫هاتة كايةوة‪ ،‬بة ديويَكى تر ثايةكانى ريَنيسانس ئةم‬ ‫َ‬ ‫مايكل‬ ‫سى كةسايةتييةن ئةوانيش‪( :‬طاليلؤ وماكياظيللى و‬ ‫َ‬ ‫ئةنجيلو»ة‪،‬‬ ‫طاليلؤ دةستثيَكةرى ريَضكةيةكة كةسانى وةكو (نيوتن و‬ ‫كؤثةرنيك) ثةسةنديان كردووة‪ ،‬ئةوةبوو تا سةدةى ‪19‬ى‬ ‫زاينى و قؤناغ و سةردةمى (داروين) بةردةوام بوو‪ ،‬لةضوار‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلة‬ ‫ضيَوةو كارو ضاالكيية زانستييةكانيدا داروين بة‬ ‫سةرقال بوو كة دياردة طةل و َ‬ ‫َ‬ ‫حالةتيَكى‬ ‫باس و بابةتيَكةوة‬ ‫َ‬ ‫كؤمةاليةتى بة دواى خؤيدا هيَنا‬ ‫مةزن و طرنطى سياسى و‬ ‫كؤمةلطاى رؤذئاوايى‪ ،‬لي َ‬ ‫َ‬ ‫بنةرةتييةكانى‬ ‫بؤ‬ ‫َكؤلينةوةو باسة ِ‬ ‫طاليلؤ لة سةرةتادا بةتةواوى جيهانناسييانة بوو بةدوور‬ ‫لة لي َ‬ ‫طةران بةدواى بابةت طةلى سياسى‬ ‫َكؤلينةوةو بةدوادا ِ‬ ‫َ‬ ‫بوضوونةكانى‬ ‫و كؤمةاليةتيدا‪ ،‬بةو ئةندازةيةو بةئاراستةى َ‬ ‫خؤى دذى ئاراستة جيهانناسى َ‬ ‫كليَسا ياخود ِروانينى‬

‫َ‬ ‫ثىثةسةندو طونجاو نةبوو‪ ،‬جيهانناسى‬ ‫كليَساى بؤ جيهان َ‬ ‫َ‬ ‫كليَسا لةسةر هةمان ِريتم و بيروبؤضوونى ئةرستؤ بوو كة‬ ‫زةوى يان بةناوةندو خولطةى جيهان دادةنا‪ ،‬ثيَيان وابوو‬ ‫ئةسوريَنةوة‪ ،‬لةم‬ ‫باقى هةسارةكانى تر بةدةورى ئةودا‬ ‫ِ‬ ‫سؤنطةيةوة َ‬ ‫كليَسا بةم ديدطايةوة بؤ جيهان ثرسة سياسى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫و فةلسةفىو كؤمةاليةتييةكانى دةداية ثال جيهان و ثيَى‬ ‫سى قوتابخانةية لةم ريَطايةوة سةرضاوة ئةطرن‪،‬‬ ‫وابوو ئةم َ‬ ‫سورانةوةى هةسارةكان بةدةوريدا‬ ‫بةضةق زانينى زةوى و‬ ‫ِ‬ ‫سى زانستةيان دةزان��ى‪ ،‬ليَرةوة بوو‬ ‫بة بزويَنةرى ئةم َ‬ ‫زةوى ثيرؤزى وةرطرت ياخود ثيرؤز كرا ئةمةش لةوةوة‬ ‫سةرضاوةى طرتووة كة َ‬ ‫كليَسا لةسةر زةويية ياخود ثيَيةكى‬ ‫لةسةر زةوييةو ئةوى تريشى لة ناو بةهةشتى خواوةندى‬ ‫طةردوونداية‪ ،‬ليَرةدا بوو ثيَيان وابوو مرؤظ دةتوانيَت‬ ‫ثةيوةندى ببةستيَت بة خواى خؤى و جيهانى ثشت سروش‬ ‫(ميتافيزيك) هةر بؤية َ‬ ‫كليَساش تةنها هؤكارى سةرفرازى‬ ‫ية بؤ هةموو ئادةميزاد‪ ،‬ليَرةوة بوو جيهانناسى ئةرستؤ‬ ‫بنةرةتى هةبوو بؤ َ‬ ‫كليَسا ‪ ،‬ئةو سةردةمةى‬ ‫طرنطييةكى زؤرو ِ‬ ‫طاليلؤى تيَدا دةذيا‪ ،‬ليَرةوة ناوبراو ِراكانى تةواو ثيَضةوانة و‬ ‫دذى َ‬ ‫كليَسا بوو‪ ،‬بةو ئةندازةيةش ئةم جيهانبينيةى ئةرستؤ‬ ‫بيروباوةرى‬ ‫ئاراستةى‬ ‫ِ‬ ‫بو بة ويَستطةيةك و هؤكاريَك بؤ ِ‬ ‫َ‬ ‫كليَسا لةو سةردةمةدا‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي ‪2010‬‬

‫‪59‬‬


‫طاليلؤ تيؤرى زةوى سةنتةرى وةالنا ئةوةبوو لة‬ ‫كتيَبة ناودارةكةيدا بة ناوى (ضةند طفتوطؤيةك لةبارةى‬ ‫دووسيستمى جيهانى)يةوة لة ثرس طةليَكى زؤر مةزن‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤلييةوة‪ ،‬تيَيدا نووسيويةتى‪ :‬ئةطةر زةوى‬ ‫باالى‬ ‫و‬ ‫بةو شيَوةيةى كة ئةرستؤ بانطةشةى بؤ ئةكات بنكة‬

‫طاليلؤ طاليلي‬ ‫و خولطةى جيهان بيَت‪ ،‬ئةوا ثيَويستة نيَوان هةسارةو‬ ‫َ‬ ‫سال يةكسان بيَت‪ ،‬لة كاتيَكدا وانيية‪،‬‬ ‫زةمين بةدريَذايى‬ ‫بؤنموونة‪ :‬دوورترين ماوةى نيَوان هةسارةى ظينؤس و‬ ‫زةوى بةو ثيَيةى كة نزيكترين هةسارةية لة َ‬ ‫طةل زةويدا‬ ‫ئةبينين شةش بةرامبةرة‪ ،‬لة كاتيَكدا هةسارةى مةريخ ئةم‬ ‫ثيَوانةية ئةكات بة هةشت بةرامبةر لة ئةنجامدا ئةبينين‬ ‫ثيَوةرى ئةرستؤ بؤ جيهانناسى تةواو َ‬ ‫هةلة و نادروستة‪.‬‬ ‫ب��ةب��رواى طاليلؤ ئ��ةم ويَنةية تةنها لة ِريَطةى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ثوضةلكردنةوةى تيؤرى زةوى سةنتةرييةوة جيَى‬

‫‪60‬‬

‫ِرونكردنةوةية‪ ،‬لةم ِرووةوة جةخت لةسةر سةنتةرى‬ ‫بوونى خؤر ئةكات‪َ ،‬‬ ‫ئةلبةتة ئةم بابةتة ثيَش طاليلؤ الى‬ ‫َ‬ ‫بةالم ثيَشنيازةكةى طاليلؤ‬ ‫(كؤثةرنيك)ثيَشنياز كرابوو‪،‬‬ ‫باوةرةدا بوو كة خؤر سةنتةرى‬ ‫فراوانتر بوو‪ ،‬طاليلؤ لةو‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ئةسوريَتةوة‪،‬‬ ‫بةدةوريدا‬ ‫َك‬ ‫ي‬ ‫سال‬ ‫جيهانة زةويش هةموو‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫هةروةها ويَنايةكى تةواوى بؤ كؤمةلةى خؤر كيَشا‬ ‫َ‬ ‫لةطةل خؤردا ديارى‬ ‫بةهةمان شيَوة ثيَطةى ئةستيَرةكانى‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئةوةشدا ِروون��ى ك��ردةوة كة زةوى بة‬ ‫ك��رد‪،‬‬ ‫ئةسوريَتةوة هاوكات بةدةورى خؤيشيدا‬ ‫دةورى خؤردا‬ ‫ِ‬ ‫ئةسوريَتةوة ئةوةش وائةكات شةو و ِرؤذ دروست‬ ‫ِ‬ ‫ببيَت‪ ،‬سةلمانديشى ئةطةر وانةبيَت ئةوا زةوى شةش‬ ‫مانطى ِرؤذو شةشيشى شةو دةبيَت‪.‬‬ ‫بةم شيَوةية طاليلؤ تيؤرةكةى ئةرستؤ و شويَنكةوتوانى‬ ‫لة كليَسادا سةبارةت بة زةوى بردة ذيَر ثرسيارةوة و‬ ‫ووبةرووى وةستايةوة‪َ ،‬‬ ‫بةالم لةوانةية طرنطتر لةوة بؤ‬ ‫ِر‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كليَسا ئةوة بوبيَت كة طاليلؤ بؤ يةكةمجار لة ِرؤذئاواى‬ ‫مةسيحييةتدا نةيويست زانستى تةجروبى سةربةخؤ‬ ‫بيروباوةرى َ‬ ‫كليَسا و بيخاتة‬ ‫جيابكاتةوة لة دةستوورو‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دايبنى‪ ،‬جيَى خؤيةتى بليَين كة كليَسا‬ ‫شويَنى و بةجيَطيرى‬ ‫َ‬ ‫ناوةراستدا سةرجةم زانستةكانى بةئاينى و‬ ‫لة سةدةكانى‬ ‫ِ‬ ‫نا ئاينييةوة تةنانةت فيَرطةكانيش بةدةر لة ضةند اليةنيَكى‬ ‫جياواز هةمووى خستبوية ذيَر ِركيَفى خؤيةوة‪ ،‬لةو‬ ‫شويَنةى كة زانست و فيَرخوازى ئةبيَتة بةشيَك لة هيَزى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا ‪ ،‬دةستبةسةراطرتنيشى ئةبيَتة هؤى بةهيَزى و‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بالوبوونةوةى هيَزى اليةنيَك لة كؤمةلطادا‪ ،‬لةم نيَوةندةدا‬ ‫طاليلؤ دةست بةسةر ِراطرتنى زانستى لةاليةن َ‬ ‫كليَساوة‬ ‫ِرةت كردةوة‪ ،‬ثاش ئةويش بزووتنةوة طةلى تر سةريان‬ ‫َ‬ ‫هةلدا هةمان ِراى طاليلؤيان هةبوو و بانطةشةيان دةكرد‬ ‫َ‬ ‫كة زانستى تةجروبى سةربةخؤو ئازاد بيَت لة كليَسادا لةم‬ ‫ِرووةوة زانايانى زانستى تةجروبى لة كاتيَكدا ئةيانتوانى‬ ‫ديندار بن َ‬ ‫بةالم كارة زانستييةكانيان سةربةخؤ ئةنجام‬ ‫ئةداو وابةستةى ئاين َ‬ ‫وكليَسا نةدةبوون‪ ،‬ئةوةبوو بةم‬ ‫شيَوةية دةست بةسةراطرتن و ثاوانكردنى زانست و‬ ‫حةقيقةت لةاليةن َ‬ ‫كليَساوة شكستى هيَنا‪.‬‬ ‫دي��ارة هةركات كاريَك س��ةرى نةطرت و تيَكشكا‬ ‫ئةوسا ِريَطا خؤشتر ئةبيَت بؤ شكستى زياترو طةورةتر‬ ‫َ‬ ‫واال ئةكات بةرةو ِرووى‬ ‫لة بوارةكانى ترداو دةرطا‬ ‫هاوشيَوةى َ‬ ‫كليَسادا‪.‬‬ ‫َ‬ ‫كليَسا ِريَطاى سةركةوتنى خؤى لة ثاوانخوازيدا‬ ‫ئةبينييةوةو ثيَى وابوو دةست بةسةراطرتنى حةقيقةت‬ ‫تةنها لةدةستى ئةودايةو حةقيقةتى ِراستةقينة تةنها لة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتى ئةودا ديَتة بةرهةم نةوةك‬ ‫كليَسادا و لة ذيَر‬ ‫لة جيَطاى تر‪ ،‬هةربؤية طاليلؤ بة تيؤرى ترةوة طورزيَكى‬ ‫ترى وةشاندو داى لةم ِراو بؤضوونةى َ‬ ‫كليَسا‪ ،‬تا ئةوة‬ ‫كليَسايى َ‬ ‫بوو سةلماندى كة زانستى جيؤلؤجى َ‬ ‫هةلةية‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي‪2010‬‬


‫و زانست و حةقيقةتى ِراستةقينة ناكةونة ناو سنوورو‬ ‫فةرمانرةوايى َ‬ ‫كليَساوة‪ ،‬ئةوة بوو بةثلةبةندى ئةم‬ ‫ِ‬ ‫بؤضوونةى طاليلؤ بوبة جيَى ثرسيارو باس و خواس‬ ‫طؤرةثانةكانى ترى سياسى‬ ‫كة ئاخؤ حةقيقةت لة باقى‬ ‫ِ‬ ‫كؤمةاليةتى دا لة ذيَر ضاوديَرى َ‬ ‫َ‬ ‫كليَساداية يان نا؟‬ ‫و‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ئةوة بوو كليَسا وةالمى توندى طاليلؤى دايةوة ئةويش‬ ‫لةراكةى خؤى ثاشطةز‬ ‫بةدادطايى كردنى تا ناضاريان كرد ِ‬ ‫بيَتةوة‪ ،‬طةرضى طاليلؤ لة ِراكةى خؤى كشايةوة‪َ ،‬‬ ‫بةالم‬ ‫سةربةخؤيى لة َ‬ ‫كليَسادا بةرثا بوو و بةردةواميش بوو‪.‬‬ ‫دووةمين كةسايةتى سةردةمى ِريَنيسانس ياخود‬ ‫دامةزريَنةرى ريَنيسانس (ماكياظيللى)ية‪ ،‬ناوبراو لة‬ ‫طؤرةثانى زانستى سياسيدا هةمان كارى ئةنجامدا كة‬ ‫ِ‬ ‫طاليلؤ لةمةيدانى خؤى واتة زانستى تةجروبى دا كردى‪،‬‬ ‫َ‬ ‫هةوليدا تا زانستى سياسى جيا بكاتةوةو سةربةخؤى‬ ‫بكات لة َ‬ ‫كليَسا‪ ،‬دةوتريَت كة ماكياظيللى ثةيامهيَنةرى‬ ‫ضةمكى مؤديَرنةية‪ ،‬بةو مانايةى كة داب ونةريت سازى‬ ‫لة رؤذئاوادا لة ثاشةكشةو مؤديَرن خوازيش لة ساتى‬ ‫شيَوةسازى دا بوو‪.‬‬ ‫َ‬ ‫بةو مانايةى كة ثاشتر مؤديَرنة لة ذيَر ناوى (دةولةت)‬ ‫دا ناوى دةركردبوو و ناسراوبوو‪ ،‬ماكياظيللى ثيَش بينى‬ ‫َ‬ ‫حالةتةى كردبوو‪ ،‬بةم شيَوةية خويَندنةوةى بؤ‬ ‫ئةم‬ ‫داهاتوو لةسةر مؤديَرنة بؤية ثةيامهيَنةرى مؤديَرنة‪،‬‬ ‫ئةوةبوو لة ئيتاليادا بةهؤى كارى سياسى ثةرتةوازةوة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةسةالت‬ ‫سةرقال بوو ئةيويست بيخاتة ذيَر ِركيَف و‬ ‫بةريَطاى‬ ‫و طةورةيى خؤيةوة‪ ،‬بةم كارةشى ثشتى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتيَكى بةهيَزو طونجاو بةست‪،‬‬ ‫دروستكردنى تاك‬ ‫بةواتايةكى تر دةيويست ب��ةدوورة ثةريَزى لةداب و‬ ‫نةريت و ِروةو نان لة مؤديَرنيزم ئةم كارةى ال ئةنجام‬ ‫َ‬ ‫دةولةتيَكى ثشت بةستوو بة ميللةت‬ ‫باوةرى وابوو‬ ‫بدات‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫نوى‬ ‫ئةم كارةى ديَتة دى‪ ،‬لةو‬ ‫باوةرةدا بوو ئةم كارة َ‬ ‫ِ‬ ‫يةى بةهاى جياوازو ئاينى هةية و دةبيَتة جيَى بايةخ‪،‬‬ ‫طؤرةثانى سياسةتدا بةها ئاينييةكان هيض‬ ‫ثيَى وابوو لة‬ ‫ِ‬ ‫كاريَكيان لة دةست نايةت‪ ،‬ئةبيَت بةناضارى بةهاى‬ ‫نائاينى كاريان لةسةر بكريَت و لي َ‬ ‫َكؤلينةوةيان بؤ بكريَت‪،‬‬ ‫تةنانةت ئةطةر بةها ئةخالقييةكانى ئاينى مةسيحى‬ ‫بتوانيَت دروستكةرى ذيانى تايبةتى تاكةكةسى بيَت‬ ‫َ‬ ‫طؤرةثانى‬ ‫كؤمةاليةتيةكانيش بكات لة‬ ‫و زامنى سامانة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتدارى دا ناتوانيَت ئةم كارة ئةنجام بدات‪ ،‬تةنانةت‬ ‫دذيشى ئةوةستيَتةوة‪ ،‬لةبةرئةوةى بنةما ئةخالقى يةكانى‬ ‫ئاينى مةسيح ِرابووردون و بةسةرضوون هةر بؤية بة‬ ‫ميهرةبانى و خؤشةويستى نواندن و‪....‬هتد‪.‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتدارى ناكريَت و ناتوانريَت بةم كؤمةلة ضةمك‬ ‫َ‬ ‫فةرمانرةوا لة‬ ‫دةولةت دابمةزريَت‪ ،‬ضونكة‬ ‫و بةهايةوة‬ ‫ِ‬ ‫طؤرةثانى سياسةتدا ناضارة لة ثيَناو ثاراستنى ياساى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لى بدات‪،‬‬ ‫َل‬ ‫ي‬ ‫ف‬ ‫يان‬ ‫بكات‬ ‫درؤ‬ ‫نةتةوةيدا‬ ‫سوودى‬ ‫و‬ ‫ةت‬ ‫دةول‬ ‫َ‬

‫َ‬ ‫دةسةالتدار ناتوانيَت بةرذةوةندى ميللةتةكةى‬ ‫هةر بؤية‬ ‫دراوسي و يارمةتيدا و‪..‬هتد‪ ،‬مؤنؤثؤلَ‬ ‫َ‬ ‫بةضاكةكردن لةطةل‬ ‫َ‬ ‫بكات ياخود بةراورديان بكات‪ ،‬ديارة ئةم ِرايانةش‬ ‫دةطةريَنيَتةوة كؤمارى خوازيَتيى‪.‬‬ ‫ماكياظيللى‬ ‫ِ‬ ‫بؤ ثاريَزطارى و ثاسةوانى كردنى سنوورةكانى َ‬ ‫والت‬ ‫فةرمانرةوا بةردةوام بير بكاتةوةو خةم بخوات‬ ‫ثيَويستة‬ ‫ِ‬

‫ئيسحاق نيوتن‬ ‫َ‬ ‫دةولةتةكةى بةهيَزبكات و‬ ‫َذى و بونيادى‬ ‫و نةخشة داري َ‬ ‫بيثاريَزيَت نةبادا هيَرش و دةستدريَذى بكريَتة سةرى و‬ ‫ئامادةسازى بكات بؤ هةر هيَرش و ِروبة ِروبوونةوةيةك‪،‬‬ ‫هاوكات ئاطايشى لةمافى ميللةتةكةى بيَت‪ ،‬بؤية‬ ‫لةبةرامبةر ئةمةدا بةها ئةخالقييةكانى ئاينى مةسيحييةت‬ ‫طؤرةثانى سياسةتدا ضاالك بيَت و ِر َ‬ ‫ؤلى‬ ‫نةك ناتوانن لة ِ‬ ‫خؤى بنويَنيَت‪َ ،‬‬ ‫بةلكو خةريكى تان و توانج ليَدانة لة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫فةرمانرةوايى‬ ‫دةسةالتداران و شيَوازى‬ ‫دةولةتةكةى و‬ ‫ِ‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي ‪2010‬‬

‫‪61‬‬


‫كردن‪ ،‬ض جاى ئةوةى بتوانيَت ئةم كارانة ئةنجام بدات‬ ‫ياخود بتوانيَت بةو شيَوةية طةل و نيشتيمان بثاريَزيَت‪.‬‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى‬ ‫ب��رواى ماكياظيللى دوو جؤر بةها لة‬ ‫بة ِ‬ ‫ِرؤذئ��اواي��دا ئامادةيى هةية‪ ،‬يةكيَكيان بةهاكانى ئاينى‬ ‫مةسيحةيةتة ئةوى تريشيان بةهاكانى ِرؤمى كؤنة‪ ،‬الى‬ ‫رؤميية كؤنةكان فيداكارى بؤ نيشتيمان و خؤشويستنى و‬ ‫ثاراستنى سوودى نةتةوةيى تيا بةدى ئةكريَت‪ ،‬بةم شيَوةية‬ ‫ماكياظيللى سةربةخؤيى سياسى لة َ‬ ‫كليَسادا ِراطةياند‪ ،‬ئةم‬ ‫نارةزايى َ‬ ‫كليَسا تا ئةوةبوو وةستان‬ ‫كارةشى بوية هؤى ِ‬ ‫َ‬ ‫لة دذى و بةرةنطارى بوونةوة‪ ،‬تةنانةت تا ئيَستاش كليَسا‬ ‫َ‬ ‫ماكياظيللى بة فيَ‬ ‫خةلةتيَنةرى دذبة مرؤظايةتى لة‬ ‫َلبازو‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةراستيدا ئةم تؤمةتانة‬ ‫قةلةم ئةدات و ناوى ئةبات‪،‬‬ ‫بةالم ِ‬ ‫نارةوان و ِرووى ِراستةقينةى ناوبراو بةم شيَوةية نةبوو‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫طؤرةثانى‬ ‫لة‬ ‫بةنرخة‬ ‫بةهايةكى‬ ‫ة‬ ‫كؤمةل‬ ‫دةرخةرى‬ ‫كو‬ ‫بةل‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتى مؤديَرنةية وةطةر نا‬ ‫سياسةتدا و دامةزريَنةرى‬ ‫طؤرةثانى سياسةتدا ثةسةند نةكةين‬ ‫ئةطةر بةها نويَكان لة ِ‬ ‫َ‬ ‫كةدةولةتى مؤديَرنةمان ناويَت‪ ،‬بةمانايةك‬ ‫واتاى ئةوةية‬ ‫َ‬ ‫نوى هةية و جيَطرةوةى نيية ئةوا حةق بة‬ ‫كاتيَك‬ ‫دةولةتى َ‬ ‫َ‬ ‫ماكياظيلليية‪ ،‬هةر بؤية ناتوانين بةهاو هةول و تةقةالكانى‬ ‫ماكياظيللى بخةينة بةرامبةر ئاينى مةسيحة يةوة ياخود‬ ‫َ‬ ‫لةطةل يةكتريدا‪.‬‬ ‫طونجاو نيية بةراورديان بكةين‬ ‫سى يةمين ِرةمزى سةردةمى ِريَنيسانس كة ئةتوانين بة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةرووى‬ ‫ئانجيلو)‪،‬‬ ‫(مايكل‬ ‫بةرين‬ ‫ناوى‬ ‫َرنةش‬ ‫ي‬ ‫مؤد‬ ‫سومبولى‬ ‫ِ‬ ‫سى هونةرمةندى بةرجةستة لةهةناوى‬ ‫ميَذوويشةوة‬ ‫َ‬ ‫سى مةزنة‬ ‫لةو‬ ‫َكة‬ ‫ي‬ ‫يةك‬ ‫ناوبراو‬ ‫َن‬ ‫ي‬ ‫ئةكر‬ ‫بةدى‬ ‫ِريَنيسانسدا‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ئةوانيش بريتين لة‪( :‬مايكل ئانجيلو‪ ،‬داوينضى‪ِ ،‬رافائيل) كة‬ ‫هةريةكةيان ئاويَنةيةكة بؤ سةردةمةكةى خؤى‪ ،‬رافائيل‬ ‫َ‬ ‫«ريَنيسانس»داية‪ ،‬لةبةرئةوةى‬ ‫لةدوانةكةى تر زياتر‬ ‫لةطةل ِ‬ ‫لة ويَنةكانيدا كارى سةرةكى هةماهةنطيية و ِرةنطى داوةتةوة‬ ‫لة نيَو بةرهةمةكانيدا و َ‬ ‫كاملى لة كارةكانيدا بةدى ئةكريَت‪،‬‬ ‫بةهةمان شيَوةش سةنتةرى ئةنديَشةى ِريَنيسانس بةو‬ ‫شيَوةية بوو ئةويش لة تابلؤو ويَنةو ثةيكةرو بيناسازيدا‬ ‫سى طؤشةو‬ ‫بةدى ئةكرا بةشيَوةيةكى سادة لة شيَوةى َ‬ ‫ضوارطؤشةدا بةدى ئةكرا هةر بؤية ئةو نازناوةى ثيَدرا‪،‬‬ ‫يةكيَك لة ويَنة ناسراوةكانى قوتابخانةى ئاتنى كيَشاوة‬ ‫َ‬ ‫هةوليداوة تا هةماهةنطيةك لة نيَوان فةيلةسوفة مةزنةكانى‬ ‫يؤنان نمايش بكات‪ ،‬هةربؤية هةماهةنطى و يةكسانى‬ ‫لةئةنديَشةو كاريدا بةرضاو دةكةويَت و ِروونى كردؤتةوة‪،‬‬ ‫ئةم كارةى ِرافائيل ئةتوانيَت ببيَتة سةرمةشق بؤ هونةرو‬ ‫ذيانى مرؤظايةتى‪ ،‬ب� َ‬ ‫�ةالم بةداخةوة ِر َ‬ ‫ؤل و كاريطةرى‬ ‫هونةرةكاني لة ِرؤذئاوادا بةرةو الوازى و نةمان ضوون‬ ‫لةبةر ئةوةى بيرى تاريك و لي َ‬ ‫َل لة ميَذووى هونةردا سةرى‬ ‫َ‬ ‫باوةر و ئاين شويَنى طرتةوة‪.‬‬ ‫هةلداو بيرو‬ ‫ِ‬ ‫داوينضى‪ -‬ش بةهةمان شيَوة ثيَطةى فراوانى لة نيَو‬ ‫هونةرى ِرؤذئاواييدا داطيركرد‪ ،‬ئةتوانين وةكو ثةيامهيَنةرو‬ ‫سةرمةشقى فيَرطةى زانستى تةجروبى ناوى بةرين‪،‬‬ ‫لةبةرئةوةى خوازيارى لي َ‬ ‫َكؤلينةوةى ووردو زانستى و‬

‫‪62‬‬

‫سرووشت و جةستةى ئادةميزاد بوو‪ ،‬هةر بؤية نازناوى‬ ‫َ‬ ‫سةرقافلةى زانستى (ئاناتؤمى) هةية‪ ،‬بةم هؤيةشةوة‬ ‫ئةتوانين بةسةر مةشقى مؤديَرنة ناوى بةرين‪.‬‬ ‫َ‬ ‫(مايكل ئانجيلو) بةئةندازةى ِرافائيل سومبول‬ ‫هةرضةندة‬ ‫و نويَنةرة بؤ ِريَنيسانس‪ ،‬طاليلؤ وماكياظيللى – ش هةمان‬ ‫َ‬ ‫مايكل ئانجيلويان هةية هةرسيَكيان‬ ‫تايبةتمةندى وسيفاتى‬ ‫َ‬ ‫ميكل ئانذ خوازيارى سةربةخؤيى‬ ‫ثةيامهيَنةرى مؤديَرنةن‪،‬‬ ‫كليَسادا‪ ،‬باشترين ويَنةو َ‬ ‫هونةرة لة ضوارضيَوةى َ‬ ‫بةلطةش‬ ‫بؤ ئةم قسةيةثةيكةرى داود ثيَغةمبةرة لة شارى (وينز)دا‪.‬‬ ‫كاتيَك حكومةتى خانةدانى مؤديضى لة شارى فلورانس‬ ‫لة َ‬ ‫سالى ‪1492‬دا ِرووخا فلورانس لة ياساى ثادشاهييةوة و‬ ‫طؤرا بؤ سيستمى كؤمارى‪ ،‬ويستيان بيسةلميَنن ئةوةبوو‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫مايكل ئانجيلو ئةويش ئةو كارةى ئةنجامدا‪،‬‬ ‫داوايان كرد لة‬ ‫نارةزايى َ‬ ‫كليَسا بؤ دروستكردنى ثةيكةرى حةزرةتى‬ ‫َراى ِ‬ ‫وي ِ‬ ‫َ‬ ‫بنةرةتى دانا‪:‬‬ ‫َكى‬ ‫ي‬ ‫خال‬ ‫ضةند‬ ‫داود‬ ‫ِ‬ ‫‪ .1‬خويَندنةوةو ِراظةيةكى نويَى بؤ هونةرو جوانى‬ ‫بيروباوةرى‬ ‫بةدةستهيَنا بةجؤريَك سةربةخؤ بوو لة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هةوليدا نيشانيبدات كة نابيَت ويَنايةكى‬ ‫كليَسا‪ ،‬ئةم ثةيكةرة‬ ‫ناجيَطيرمان ببيَت بؤ سرووشت و جةستةى ئادةميزاد‪،‬‬ ‫جوانى جةستة دذى جوانييةكانى ِرؤح نيية َ‬ ‫بةلكو ثيَويستة‬ ‫هةماهةنطى نيَوانيان بناسين ياخود ثيَكةوة طريَيان بدةين و‬ ‫ئاشتيان بكةينةوة‪.‬‬ ‫َريَتةوة بؤ بةها ئةخالقييةكان‪،‬‬ ‫ي‬ ‫ئةمانط‬ ‫ثةيكةرة‬ ‫‪ .2‬ئةم‬ ‫ِ‬ ‫قارةمانيَتى و فيداكارى بةرجةستة بووة لة ِرؤحى كؤندا‬ ‫ئةوة بوو وةكو طرنطترين بةها ناسيَنرا‪ ،‬ماكياظيلليش جةختى‬ ‫َ‬ ‫دةولةت‪َ ،‬‬ ‫بةالم‬ ‫كردةوة و دةيويست ببيَتة هيَزيَكى مةعنةوى بؤ‬ ‫َ‬ ‫بةداخةوة ئةم ِراو بؤضوونة نابيَتة جيَى ِرةزامةندى كليَسا‪،‬‬ ‫ضونكة توخمى قارةمانيَتى بوونى نةبوو لة نيَوياندا‪ ،‬ثيَيان‬ ‫وابوو سةردارى ئةبيَتة هؤى لةدةستدانى ئارامى و شادى‬ ‫َ‬ ‫خؤشحالى‬ ‫و ثشوو هةرضةندة ئاسايش جيَى ِرةزامةندى و‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل قارةمانيَتى ئةم فةيلةسوفةشدا‬ ‫بةالم‬ ‫يان نةبوو‪،‬‬ ‫َ‬ ‫ناتةبا بوون‪ ،‬جةخت كردنةوةى كليَسا و سةردارانى لةسةر‬ ‫دةبى َ‬ ‫خةلكى ليَيان بترسيَت و‬ ‫بةندايةتى بوون ثيَيان وابوو‬ ‫َ‬ ‫شويَنيان بكةويَت‪.‬‬ ‫سى كةسايةتيية سيماى سةرةتاو طشتى‬ ‫بةم شيَوةية ئةم َ‬ ‫طرى بدةين‬ ‫ثرؤذةى مؤديَرنةن‪ ،‬كاتيَكيش هةرسيَكيان ثيَكةوة َ‬ ‫َ‬ ‫و كؤيان بكةينةوة و كارةكانيشيان بةهاوبةشى لةقةلةم‬ ‫بدةين و لةبةرضاو بطرين ئةوا يةكةو ثيَكهاتةيةكى جوان‬ ‫لى َ‬ ‫هةلئةجةنريَت‪،‬‬ ‫نيشان ئةدةن كةلة كؤتاييدا مؤديَرنةى َ‬ ‫توخمى هاوبةشى ثيَكةوةيييان واتاى (خود) ئةبةخشيَت‬ ‫ئةويش لة س��ةدةى ‪18‬ى زاييندا ئةو (خ��ود)ةش ئةبيَت‬ ‫سةربةخؤ و ئازاد بيَت لة ثاشكؤيى و ثاشطرى بةتايبةتى‬ ‫لة ئاين و َ‬ ‫كليَسا‪.‬‬ ‫سةرضاوة‪:‬‬ ‫كتيَبى (ازادى و تاريخ) تأمالتى در ديالكتيك هطل – على صادقى‬ ‫نشر ثرسش – ضاث أول ‪ -1384‬ص ‪13‬‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي‪2010‬‬

‫لةفارسى يةوة ‪ /‬حسةين سةيد ئةدهةم‬ ‫***‬


‫طفتوطؤي‬

‫«نيكوالس ثيرش»‬ ‫لة َ‬ ‫طةل‬

‫ثرؤفيسؤر ئيسماعيل كارا‬

‫ئيسالمي سياسي‬ ‫لةبةرامبةر‬ ‫ئيسالمدا‬ ‫ئةم طفتوطؤية لة اليةن نيكوالس بيرش بة تايبةت بؤ طؤظارى "المجلة" لة َ‬ ‫طةل ثرؤفيسؤر ئيسماعيل كارا سازدراوة‪،‬‬ ‫كارا ئوستادي م َيذووي كلتورى توركيايةو لة طفتوطؤكةدا قسة لةسةر ثةيوةندي ن َيوان ئيسالم و مؤد َيرنةو دةوَلةت دةكات‪.‬‬ ‫هةروةها باس لة ئيسالمي سياسي و بناغةو هؤكارةكاني دةركةوتنى لة توركيا و زؤر مةسةلةى ديكة دةكات‪ .‬بؤ ناسينى‬ ‫ت َي ِروانينةكاني ئيسماعيل كارا و بيروبؤضونةكاني طؤظارى"سةرضاوة" بة ث َيويستى زاني دةقي ضاوث َيكةوتنةكة لة زمانى‬ ‫عةرةبيةوة وةرط َي ِر َين َيتة سةر زماني كوردي‪.‬‬ ‫ئيسماعيل كارا لة دايك بوى ساَلى ‪ 1955‬لة ثار َيزطاى "ريزة" و باوكي ثياو َيكي ئاينى بووة‪ .‬ئ َيستا كارا ئوستادي م َيذووي‬ ‫َ‬ ‫ئةستةمبول‪ .‬هةروةها كارا وةك نوسةر لة " ديرغه‬ ‫مةرة لة‬ ‫مةر ِ‬ ‫كلتورى توركية لة كؤليذى زانستة ئاينيةكاني زانكؤى ِ‬ ‫يانيالري" كة خانةيةكي بآلوكردنةوةي بةناوبانطة لة توركيا كار دةكات‪ .‬تا ئ َيستا ‪ 14‬كت َيبي هةية‪ ،‬لةوانة "بيرى ئيسالمي لة‬ ‫توركيا"‪ ،‬سةبارةت بة زماني فةلسةفة"‪ ،‬بةم دوايانةش "دؤزي ئيسالم لة توركياى كؤماريدا"‪ .‬ئةم ضاوث َيكةوتنة لة نوسينطةكةى‬ ‫مةرة لة طةَليدا ئةنجام دراوة‪.‬‬ ‫مةر ِ‬ ‫خؤى لة زانكؤى ِ‬ ‫َ‬ ‫ئةستةمبول ‪ 15‬حوزةيراني ‪2010‬‬

‫* لة رؤذئ��اوا‪ ،‬خةَلك ث َييان واية ئيسالم ئاراستةيةكي‬ ‫سياسيية‪ ..‬ئةوة ضؤن روندةكةنةوة؟‬ ‫ دةكريَت تارادةيةك ئيسالمي سياسي بة ثيَضةوانةى‬‫ئيسالمي تةقليدي‪ ،‬ي��ان ئيسالمي شةعبي تةماشا‬ ‫بكةين‪ .‬لة سةرةتاى سةدةى نؤزدةيةم‪ ،‬جوآلنةوةيةكي‬ ‫رؤشنبيرةكان دةبينين‪ ،‬ئ��ةوةش بةرادةيةكي زؤر‬ ‫دةطةريَتةوة بؤ ئةو كةسانةى كة لة رؤذئاوا‬ ‫هؤكارةكةى‬ ‫ِ‬ ‫طةرا بة دواى‬ ‫خويَندبويان‪ .‬لة راستيدا‪ ،‬ئةم ئاراستةية ِ‬ ‫وةآلمي ئةم ثرسيارةدا " جؤري ئةو ثةيوةنديةى كة‬ ‫ثيَويستة لة نيَوان ئيسالم و مؤديَرنةدا هةبيَت‪ ،‬دةبيَت‬ ‫ضؤن بيَت؟"‪ .‬ئةوة َ‬ ‫خالى دةسثيَكردن بوو‪.‬‬ ‫بنةرةتيانةى كة ئيسالمية سةرةتايةكان‬ ‫* ئةو تةناقوزاتة‬ ‫ِ‬ ‫دةيانبينى لة ن َيوان ئيسالم و مؤد َيرنة ضي بوون؟‬

‫ ثيَم واية كيَشةيةك هةية لةوانةية زانا ئؤروثييةكان‬‫بة ثيَى ثيَويست ليَي تيَنةطةن‪ .‬بيرؤكةى سكؤالريزم –‬ ‫َ‬ ‫بي دين – بةالى ئيسالمية تةقليدييةكانةوة‬ ‫دةولةتيَكى َ‬ ‫َ‬ ‫تيَطةيشتنى رون نيية‪ .‬دةولةت بة الى توركةكانةوة بة‬ ‫شيَوةيةكي تايبةت‪ ،‬لة ناو رؤحانيةت و ئايندا تواوةتةوة‪.‬‬ ‫* ضؤن تةعبير لة ماناى رؤحانيةت دةكر َيت؟‬ ‫ يةكيَك ل��ةو زاراوان���ةى كة لة الى بيرؤقراتية‬‫َ‬ ‫دةولةت"ة‪.‬‬ ‫عوسمانيةكاندا زؤر دوبارة دةبيَتةوة "دين و‬ ‫ناكريَت ئةو دوانة ليَك جيا بكريَنةوة‪ .‬لة هةمان كاتدا‪،‬‬ ‫يةكيَك لةو زاراوان��ةى كة بةزؤرى لة الى رؤشنبيرة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةت‬ ‫ئةسلةو‬ ‫عوسمانيةكاندا بةكارديَت ئةمةية "دين‬ ‫َ‬ ‫يةكيَكة لة بةشةكاني"‪ .‬ئةو بؤضونة لة نيَو خةلكى سادةدا‬ ‫باوي هةبووةو تا ئيَستاش بةردةوامة‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي ‪2010‬‬

‫‪63‬‬


‫* كةواتة ئيسالمي سياسي نةيتواني لةو سةردةمةدا رؤَلى‬ ‫ثركردنةوةى ئةو درزة ببين َيت؟‬ ‫ِ‬ ‫ َ‬‫بةل َي‪ ،‬تارادةيةك‪ .‬ئيسالمي سياسي بؤية دةركةوت‪،‬‬ ‫ضونكة ئةو جوآلنةوة مؤديَرنانةى لة رؤذئاواوة هاتبوون‪،‬‬ ‫بخةنةروو‪.‬‬ ‫طؤران‬ ‫نةيانتواني رةوايةتييةكي دينى بؤ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ئةوةش واى دةكرد جيهاني ئيسالمي روو لة مؤديَرنة‬ ‫بكات‪ ،‬ضونكة ئةو تيَطةيشتنة ئيسالمية باوانة طونجاو‬ ‫نةبون بؤ مؤديَرنة‪ ،‬هةروةها شيَوازيَكي سكؤالريشيان‬ ‫هةبوو‪.‬‬ ‫* ئةو ضؤن بوو؟‬ ‫ با نمونةيةكى زيندوت بؤ بهيَنمةوة‪ .‬لة حةفتاكاني‬‫سةدةى رابردودا‪ ،‬يةكيَك لةو دروشمانةى كة ئيسالمية‬ ‫َ‬ ‫راديكالةكاني توركيا بةرزيان كردبوةوة بريتى بوو‬ ‫لة "قورئان دةستورمانة"‪ ،‬ئةوة دروشميَكي دوو رووة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫موسلمانةكانةوة‪.‬‬ ‫هةنديَك وشة هةية زؤر طرنطن بة الى‬ ‫وشةى دةستور ضةمكيَكي سةرةكي فكري سياسي‬ ‫سكؤالريزمي نويَية‬ ‫* دةكر َيت نمونةى ديكة به َينيتةوة؟‬ ‫ طرنطرترين ضةمكى كؤمارى بريتية لة سيادةى‬‫نيشتماني‪ .‬ضةمكي سيادةى نيشتماني لة فكري سياسي‬ ‫سكؤالرى رؤذئ���اواوة وةرط��ي��راوة‪ .‬وش��ةى ميللةت‬ ‫"‪ "millet‬لة زماني توركيدا دوو ماناى هةية‪ ،‬هةم بة‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى دينى‬ ‫واتاى نيشتمان و هةميش بة ماناى‬ ‫ديَت‪ .‬بؤ نمونة كاتيَك توركيَكي خاوةن بؤضوني مؤديَرن‬ ‫باس لة سيادةى نيشتماني دةكات‪ ،‬رستةكةى هةردوو‬ ‫طؤران بؤ مؤديَرنة لة جيهاني‬ ‫ماناكة دةبةخشيَت‪ .‬ضةمكي ِ‬ ‫ئيسالمدا لة ضوارضيَوةيةكي ئاينيدا دانراوة‪ .‬لةوانةية‬ ‫ئةوة هؤكار بيَت بؤ دةركةوتنى ئيسالم لة َ‬ ‫ثال زؤربوني‬ ‫دةركةوتنى "مؤديَرنة" لة وآلتة ئيسالميةكاندا‪.‬‬ ‫* لةوانةية هةَلة ب َيت وا بزانين دةركةوتنى ئيسالمى سياسي‬ ‫لة توركيا‪ ،‬كاردانةوةيةكى درةنط وةختة لة بةرامبةر ريفؤرمة‬ ‫سكؤالرة راديكاَلةكاني مستةفا كةمال ئةتاتؤرك‪ ،‬تؤ رات‬ ‫ضيية؟‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫طؤرانى‬ ‫َكراى ثرؤسةى ِ‬ ‫ بةل َي ئةوة خةسلةتي سةرةكي تي ِ‬‫جيهاني ئيسالمية بؤ مؤديَرنة‪ .‬جطة لةوة‪ ،‬طومان لةوة هةية‬ ‫َ‬ ‫راديكال وةسف‬ ‫كؤماري توركيا بة كؤماريَكي سكؤالرى‬ ‫بكريَت‪ .‬راستة بةشيَوةيةكي جيدي خؤى جياكردةوة‬ ‫لة بزوتنةوة ريفؤرمخوازةكاني ثيَش خؤى‪ ،‬بة تايبةتي‬ ‫ثاش ‪( 1924‬كاتيَك خةالفةت َ‬ ‫هةلوةشايةوةو قوتابخانة‬ ‫تةقليدية ئاينيةكان داخران و تةكيةى دةرويَشةكانيش‬ ‫داخران)‪ .‬بةآلم ئةويش لة هةنديَك مةسةلةدا لة ئيسالمي‬ ‫سياسي دةضيَت‪.‬‬ ‫* سروشتى ئةو مةسةلة هاوش َيوانة ضؤنن؟‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫موسلمانةكان‬ ‫هةولدةدات‬ ‫ ئاراستةى ئيسالمي سياسي‬‫َشي بؤ الى ئةو تةفسيرةى كة خؤى هةيةتي بؤ‬ ‫راكي َ‬

‫‪64‬‬

‫ئيسالم و لة َ‬ ‫طةل جيهاني نويَدا بيطؤنجيَنيَت‪ ،‬ئةويش لة‬ ‫ريَطةى كرانةوة بةرةو رووى بؤضونة هاوضةرخةكان‪.‬‬ ‫َ‬ ‫هةولدةدةن‬ ‫طةرانةوة بؤ سةرضاوةكان‪،‬‬ ‫ئةويش لة ريَطةى ِ‬ ‫َ‬ ‫بطةريَن بؤ ئيسالم‪.‬‬ ‫بة دواى تةفسيريَكي "خالس"دا‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫هةوليدا شتيَكى هاوشيَوةى‬ ‫بيرى كؤماريش تارادةيةك‬ ‫ئةوة بكات‪ .‬دذي ئيسالمي شةعبي وةستايةوةو بة‬ ‫ثر لة خورافاتي داية َ‬ ‫قةلةم‪ .‬هةر لة دواى‬ ‫كؤنةثةرةست و ِ‬ ‫دامةزراندني و َ‬ ‫هةلوةشانةوةى خةالفةت‪ ،‬دةستةى ئاينى‬ ‫خستةروو كة ثشتى بة‬ ‫توركيا تةفسيريَكي بؤ ئيسالم‬ ‫ِ‬ ‫قورئان و حةديسةكاني ثيَغةمبةر درودي خواى لةسةر‬ ‫بيَت دةبةست‪.‬‬ ‫* ئايا باس لةو جةختكردنةوانةى دةسةآلتي كؤمارى دةكةيت‬ ‫َ‬ ‫عةقل و عيلمة"؟‬ ‫كة دةيوت ئيسالم "دينى‬ ‫ ئةوة بةشيَكى مةسةلةكةية‪ ،‬بةآلم مةسةلة راستةقينةكة‬‫ئةوةية نويَخوازة ئيسالميةكان ثيَيان واية ئةو دؤخة‬ ‫نيَطةتيظةى جيهاني ئيسالم دةرهاويشتةى خودي ئيسالم‬ ‫موسلمانةكاني ئةم سةردةمة بة َ‬ ‫َ‬ ‫نيية‪َ ،‬‬ ‫هةلة لة‬ ‫بةلكو‬ ‫تةعاليمي ئيسالم تيَطةيشتوون‪ .‬ئةو نويَخوازانة ئةو‬ ‫دواكةوتنة دةخةنة ئةستؤى ئةو نةريتانةى كة بة دريَذايي‬ ‫ميَذوو َ‬ ‫َ‬ ‫ئسول‬ ‫طةرانةوة بؤ‬ ‫كةلةكة بوون‪ .‬واتة خواستى ِ‬ ‫دابراني ئيسالم ديَت لة هةموو ميَذوةكةى‪.‬‬ ‫بة ماناى ِ‬ ‫* تؤ بة ئاشكرا دذي بزوتنةوة ئيسالميةكانيت‪ ،‬ئاخؤ ئةوة‬ ‫هؤكارى رةخنةكانتة بؤى؟‬ ‫جياوازي من و ئيسالميةكاني تورك ئةوةية من طرنطي‬‫طؤرين‪ ،‬بةآلم ئةوان‬ ‫بة ديناميكية ناوخؤييةكان دةدةم بؤ ِ‬ ‫طرنطي بةوة نادةن‪ .‬لة اليةني ئايدؤلؤذيشةوة‪ ،‬ئةوان‬ ‫اليةنطرى ئيسالمي دةولين بة مانا ماركسيةكةى‪ .‬بةرطرى‬ ‫لةو بؤضونة ئيسالمية دةك��ةن كة رةط و ريشةكةى‬ ‫دةطةريَتةوة بؤ دةرةوةى توركيا‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫* ث َيم واية تؤ ئ َيستا باسي ئةو ئيسالمية سياسيية راديكاآلنة‬ ‫دةكةيت كة لة ذ َيركاريطةرى جةماعةتي ئيخوان موسلميندان‪.‬‬ ‫مةطةر وانيية؟‬ ‫ ب� َ‬‫�ي‪ ،‬باسي ئ��ةوان دةك���ةم‪ ،‬ب��ةآلم باسي ئةو‬ ‫�ةل� َ‬ ‫ئاراستةيةش دةكةم كة زؤربةى دةرضواني دامةزراوة‬ ‫ئاينيةكاني حكومةتى توركياو خاوةن ثلةو ثاية ئاينيةكان‬ ‫تيَدا هاوبةشن‪.‬‬ ‫* ئةو ت َي ِروانينة كةى طةيشتة توركيا؟‬ ‫شةرى جيهاني دووهةم ئيخوان‬ ‫ لة ميسر‪ ،‬ريَك دواى‬‫ِ‬ ‫َ‬ ‫راديكالةكةيان‪ .‬لةو‬ ‫موسلمين دةستيان داية ئاراستة‬ ‫كاتةدا ميسر لة يةكيَتى سؤفيةت نزيكتر بوو تاوةكو‬ ‫رؤذئ��اوا‪ ،‬وةك دةزانيت ئيخوام موسلمين هةنديَك لة‬ ‫تيَطةيشتنةكانيان لة ماركسيزمةوة وةرطرتبوو‪ ،‬بؤية لةوان‬ ‫َرتر بوون‪ .‬لة هةمان كاتدا‪ ،‬توركيا‬ ‫زياتر ياخي و‬ ‫شؤرشطي ِ‬ ‫ِ‬ ‫هاوثةيماني ئةمريكا بوو‪ .‬لة ضلةكاني سةدةى رابردوودا‪،‬‬ ‫طوتاريَكى هاوشيَوةى ئةوةى ئيخوان موسلمينى ميسر لة‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي‪2010‬‬


‫توركيادا وجودي نةبوو‪ .‬ئةو طوتارة ثاش كودةتاى َ‬ ‫سالى‬ ‫‪ 1960‬لة توركيا طةشةى سةند‪.‬‬ ‫َ‬ ‫ناراستةوخؤى لةو بؤضونة‬ ‫* ئيسالمي‬ ‫راديكال رةخنةى ِ‬ ‫تةقليدية هةية كة دةَل َيت دةوَلةت دين دةثار َيز َيت‪ ،‬ضةمكي‬ ‫"دين و دةوَلةت"‪ ،‬ئايا ئةوة بوة هؤى ئةوةى ماوةيةكي در َيذ‬ ‫بخايةن َيت تاوةكو لة توركيا رةط داكوت َيت؟‬ ‫ َ‬‫تارادةيةك‪ .‬بةآلم وةك ئيشارةتمان ثيَدا‪ ،‬هؤى‬ ‫بةل َي‪ِ ،‬‬ ‫َروانينيى ئيسالميةكان‬ ‫ئةوة‬ ‫دةطةريَتةوة بؤ ئةوةى تي ِ‬ ‫ِ‬ ‫بؤ ئيسالم‪ ،‬ثيَضةوانةى ئةو ئيسالمةية كة زؤربةى‬ ‫َ‬ ‫ثةيرةوي دةكةن‪ .‬ريَبازي سؤفيزم‬ ‫موسلمانةكاني تورك‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫راديكالةكان‬ ‫لة توركيا نفوزيَكي زؤرى هةية‪ ،‬ئيسالمية‬ ‫بة خراث ترين شيَوازي ئاينى دةزان��ن‪ .‬لةو ريَبازةدا‬ ‫ثةيرةوي‬ ‫شويَنكةوتوةكان وةك سةردةمي بوت ثةرةستى ِ‬ ‫لة شيَخةكانيان دةكةن‪.‬‬ ‫* مةبةستت ئةوةية بَل َيت ر َيبازي سؤفيزم زياتر لة ئيسالمي‬ ‫شةعبي دةض َيت تا ئةوةى لة ئيسالمي سياسي بض َيت؟‬ ‫ َ‬‫بةل َي‪ ،‬ئةوةى ثةيوةندي بة ستراكتؤر و تقوسةكانيانةوة‬ ‫هةية‪ .‬ئةوة بة تةواوةتي روونة‪ .‬ئةوانة جوالنةوةيةكن‬ ‫دةض��ن��ة ن��او ج���ةم���اوةرةوةو لةبةرامبةر بؤضونة‬ ‫دةطمةنةكاندا ناكريَنةوة‪َ ،‬‬ ‫بةلكؤ بةدواى هةمان ئةوجؤرة‬ ‫َ‬ ‫دةطةريَت‪ ،‬بؤية واى ليَدةكات لة بؤضوني توركة‬ ‫خةلكانةدا‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫موسلمانة سادةكانةوة نزيك بيَت‪.‬‬ ‫ئةمرؤكة بةه َيزترين طروثي ئيسالمي لة توركيا طروثي‬ ‫*‬ ‫ِ‬ ‫"فتح اهلل طولن"ى موحافيزكارة‪ ،‬كة دذي ئيسالمي سياسيية‪ .‬ئايا‬ ‫ئةو شعةبيةتةى كة هةيانة نيشانةن بؤ ئةوةى ئيسالمي سياسي‬ ‫َ‬ ‫دةثةر َيت و توركيا‬ ‫راديكال تةنيا بزوتنةوةيةكي كاتيية و ت َي‬ ‫ِ‬ ‫دةطةر َيتةوة بؤ ر َيبازة تةقليدية موحافزكارانةكةى خؤى؟‬ ‫ِ‬ ‫ ئيسالمي سياسي كاتيَك دةركةوت كة ئايدؤلؤذيةكان‬‫هةموو شتيَك بوون‪ .‬دواى كودةتاى َ‬ ‫سالى ‪ 1960‬طةشةى‬ ‫سةند‪ ،‬هةنديَك ئايدؤلؤذياى ديكةش لةو سةردةمةدا‬ ‫َ‬ ‫هةلدا‪ ،‬وةك سؤسياليزم و ناسيؤناليزمي‬ ‫سةريان‬ ‫�رةو‪ .‬دواى ‪ 12‬ئةيلولي ‪( 1980‬سيَيةم دةست‬ ‫راس��ت� ِ‬ ‫تيَوةرداني سةربازي لة توركيا)‪ ،‬ئةو ئايدؤلؤذيانة‬ ‫ئةمرؤ‬ ‫ثيَكةوة هةرةسيان هيَنا‪ .‬بةآلم موحافيزكارةكانى‬ ‫ِ‬ ‫لةبنةرةتةوة‬ ‫وةك سةردةمي ‪ 1960‬نين‪ .‬لة راستيدا‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫طومان ل��ةوة دةكريَت ئ��ةوان هةر موحافيزكار بن‪.‬‬ ‫تةماشاى حكومةتةكةى حزبي دادو طةشةثيَدان بكة‪،‬‬ ‫خؤى بة حكومةتيَكي "ديموكراتي موحافزكار" دةزانيَت‪،‬‬ ‫ئةوة دروشميَكي نويَية‪ ،‬بةآلم حزبةكة بةشيَوةيةك‬ ‫هةلسوكةوت دةك��ات وةك َ‬ ‫َ‬ ‫بليَت بة هيض شيَوةيةك‬ ‫موحافزكار نيية‪.‬‬ ‫* ذمارةيةكي زؤر لة ئيسالمية راديكاَليةكان رةخنة لة حزبي‬ ‫دادوطةشةث َيدان دةطرن ضونكة "كراسي ئيسالمي سياسي‬ ‫داكةندوة" و عةباى ليبراليزمي ثؤشيوة‪..‬‬ ‫‪ -‬ليَرةدا كيَشةيةكي طةورةتر باس دةكةم‪ .‬لة ‪1980‬‬

‫ب��ةوالوة‪ ،‬هةموو بزوتنةوة سياسية طةورةكان َ‬ ‫قالبة‬ ‫فكريةكاني خؤيان لة توركيا َ‬ ‫خالى دةك��ةن‪ ،‬ضةث و‬ ‫ئيسالمية سياسيةكان و كةماليزم‪ .‬ئةو ثيَكدادانةى ئيَستا‬ ‫هةية لة نيَوان حزبي دادوطةشةثيَدان و عةلمانيةكان‪،‬‬ ‫شةرى شكاندني ئيَسقانة‪ .‬ئةوةى نيطةرانم دةكات ئةوةية‬ ‫ِ‬ ‫ثيَم واية وآلت ثيَويستى بة فكر و ناسنامة هةية بؤ ئةوةى‬ ‫ثيَش بكةويَت‪ .‬ئةوةش ثيَويستى بة بيركردنةوةو رةخنة‬ ‫لة خؤطرتن هةية‪ ،‬بةآلم هيض يةك لةودوانة نابينم‪.‬‬ ‫كةواتةبةراى تؤ دةب َيت ضي بكر َيت؟‬ ‫*‬ ‫ِ‬ ‫ ناوي وتاريَكم كة بةم دوايانة نوسيومة بريتية لة‬‫"بير لةوة بكةرةوة كة لة بيرمان كردوة"‪ .‬توركيا وآلتيَكة‬ ‫نوي‬ ‫زمانةكةى بة شيَوةيةكي وا خيَرا‬ ‫طؤراوة نةوةى َ‬ ‫ِ‬ ‫زؤر بة سةختى لة زماني ئةو ثياوةى كة دروستى كردوة‬ ‫تيَدةطات‪ .‬توركياى عوسماني بة هؤى بةكارهيَناني‬ ‫ثيتى التينى بوةتة وآلتيَكي بيَطانة‪ .‬ئةوةي ثيَويستمانة‬ ‫َ‬ ‫هةولدانيَكي هؤشيارانةية بؤ بةدةستهيَنانةوةى رابردوو‪.‬‬ ‫كؤي بضي‪،‬‬ ‫تةنيا ئةو كاتة دةتوانيت بزانيت دةتةويَت بؤ‬ ‫َ‬ ‫طةر بزانيت لة كويَوة هاتويت‪ .‬بة ثيَضةوانةى ئةوةوة‪،‬‬ ‫تةنيا ئةوةت ثيَدةكريَت بة ئاراستةى ئةو رةشةبا دةولي‬ ‫و نةتةوةيانةدا كة هةن بضيت‪.‬‬ ‫* هةموو ر َيباز َيكي ئايني "شةجةرةيةكي نةسةبي" هةية‪ ،‬لة‬ ‫كؤتايدا شةجةرةى كام خ َيزان دةض َيتةوة سةر ث َيغةمبةر‪ .‬ئايا‬ ‫ئةمة هةمان ئةو شةجةرة ناتةواوةية كة لة قسةكاندا باست‬ ‫ل َيوةكرد بؤ بةدةست ه َينانةوةى رابردوو؟‬ ‫ سؤفيزم اليةنيَكي طرنطة بؤ ئةو بةدةست هيَنانةوة‪،‬‬‫َ‬ ‫بةل َي‪ ،‬بةآلم بة تةنها بةس نيية‪ .‬و "شةجةرةى نةسب"‬ ‫ئةمرؤ لة‬ ‫ضةمكيَكة لة سةدةى دوازدةيةمةوة تاوةك‬ ‫ِ‬ ‫قوتابخانة ئاينيةكاندا دةيبينيت‪ .‬ضةمكي "ئيجازة" هةية كة‬ ‫لة كةسيَكةوة دةست ثيَدةكات و بة ثيَغةمبةر كؤتايي ديَت‪.‬‬ ‫مةبةستم ئةوةية َ‬ ‫بليَم رةخنةى ئيسالميةكان بؤ سؤفيزم‬ ‫و كلتورى قوتابخانة ئاينيةكان يةك لؤذيكي هةية‪.‬‬ ‫هةردوكيان رةخنة لة ميَذويي ئيسالم دةطرن‪ ،‬بؤية ثيَم‬ ‫واية َ‬ ‫هةلةيةكي ئاشكراية كاتيَك ئيسالمية سةرةتاييةكان‬ ‫ثيَيان واية ئةم جيهانة ئيسالمية تةقليديةى كة ئةوان تيَدا‬ ‫نوي دروست بكات‪،‬‬ ‫طةشةيان كرد ناتوانيَت جيهانيَكي‬ ‫َ‬ ‫دابرن لةم شيَوازةى نويَذكردن‬ ‫بريارياندا خؤيان‬ ‫ِ‬ ‫بؤية ِ‬ ‫و بةجيَهيناني فةرزانة‪ .‬ئةو كاتة كاريَك وادةكات‪ ،‬هةموو‬ ‫ئةوةى بؤت دةميَنيَتةوة خؤت و سةرضاوةكانتى‪ ،‬ئةو‬ ‫كاتةش ضؤنت بويَت تائويل دةكةيت‪.‬‬ ‫ئةم ضاوث َيكةوتنة لة اليةن ثةيامن َيري ئازاد "نيكؤالس ثيرش"‬ ‫ئةنجامدراوة كة هةشت ساَلة لة توركيا كاردةكات و نوسينةكاني‬ ‫َ‬ ‫جورنال"‬ ‫هاوكات لة كؤمةَل َيك طؤظارى وةك "تايم" و "ووَلستريت‬ ‫و "تايمز" بةآلو دةب َيتةوة‪.‬‬ ‫وةرط َي ِراني‪ :‬سةرضاوة‬ ‫***‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي ‪2010‬‬

‫‪65‬‬


‫فةلسةفةى سياسيي‬ ‫تؤماس هؤبز‬

‫بةشي يةكةم‬

‫شرةو محةمةد‬ ‫ثيَ ِ‬

‫‪66‬‬

‫ثيَشةكي‬ ‫َ‬ ‫دةولةتي مؤديَرن بزاندريَت‪ ،‬لة‬ ‫تؤماس هؤبز‪ ،‬كة دةشيَت وةكو دامةزريَنةرى‬ ‫فةلسةفةي سياسيي خؤيدا‪ ،‬بةسةر تيَطةيشتني رذيَمي سياسيي دادثةروةرانةدا‪،‬‬ ‫طؤرانطارييةكي ريشةيي ضيَدةكات‪ .‬هؤبز لة طرنطترين بةرهةمي خؤى (ليَظياتان)‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دا‪ ،‬لةتةك ويَنةكردنى هيَ‬ ‫دةولةتي‬ ‫بنةرةتييةكانى سروشت‪ ،‬فؤرم و هيَزي‬ ‫َلة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫هةول بوو بؤ‬ ‫سظيلي‪ ،‬خةريك دةبيَت‪ .‬فةلسةفة سياسييةكةى هؤبز يةكةمين‬ ‫َ‬ ‫دةولةت لة رؤذطارى مؤديَرندا‪ ،‬هاوكات‬ ‫بنةرةتييةكةى‬ ‫وةآلمدانةوةى ثرسيارة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫هةولي وةآلمدانةوةيةكي ناثارادؤكسانةش بوو لةبارةى مرؤظ و ضظاتي‬ ‫سظيلي‪.‬‬ ‫دةشيَت هؤبز بة يةكةمين فةيلةسوفي ثةيماني كؤمةآليةتي بزانين‪ ،‬كة بةر‬ ‫لة لؤك و رؤسؤ و فةيلةسوفاني ديكةى سةردةمي رؤشنطةرى بانطةشةيان بؤ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتةوة‪ ،‬دةيةويَت‬ ‫كردبوو‪ .‬هؤبز لة ريَطةى ثةيماني كؤمةآليةتي و دامةزراندني‬ ‫بة ئاشتي و ئارامي بطات و مرؤظةكان لة جةنط دوور بخاتةوة‪ .‬هؤبز طةرةكيةتي‬ ‫مرؤظةكان بة ثيَداني ماف لة ريَطةى ثةيماني كؤمةآليةتييةوة‪ ،‬سؤظةريَنيَك بيَنيَتة‬ ‫كايةوة‪ ،‬كة توانستي ثاراستني ئاشتي و ئارامي و ذياني تاكةكانى ضظات و‬ ‫َ‬ ‫دةولةتي هةبيَت‪.‬‬ ‫َ‬ ‫لةمةر هؤبز بخةينة روو‪ ،‬هةرضةندة‬ ‫َذينةوةيةك‬ ‫ي‬ ‫تو‬ ‫مانداوة‬ ‫هةول‬ ‫َمة‬ ‫ي‬ ‫ئ‬ ‫ِ‬ ‫ناوونيشاني تويَذينةوةكةمان فةلسةفةى سياسيية‪ ،‬بةآلم بة ثيَويستمان زاني‬ ‫سةرةتا لة رةوشي رؤذطار بتويَذينةوة و رةهةندةكانى ئةو رؤذطارة بخةينة بةر‬ ‫شرؤظة كردنةوة‪ ،‬بؤ ئةوةى كاريطةرييةكانى ئةو سةردةمةمان لةسةر هؤبز بؤ‬ ‫دةربكةويَت‪ ،‬ئةم ميَتؤدةش ثةيوةستمان دةكات ميَتؤدي كؤنتيَكست سيَنتةرى‪ ،‬كة‬ ‫َ‬ ‫هةولدةدةين سةردةم و ثاشان تيَكست‬ ‫بةر لةوةى تيَكست بة بنةما بطرين‪ ،‬ئةوا‬ ‫بكةينة ثيَوةر بؤ ليَهزرينة فةلسةفييةكان‪ .‬هةروةها بةشيَكي تويَذينةوةكةيشمان‬ ‫نؤريني هؤبز سةبارةت بة مرؤظ تةرخانكردووة‪ ،‬ئةطةر بة كورتيش بيَت‪،‬‬ ‫بؤ ِ‬ ‫ضونكة تةوةرى تويَذينةوةكةمان نيية‪ .‬ئةم ميَتؤدةى ئيَمة كارمان لةسةر كردووة‪،‬‬ ‫دةشيَت ناوي بنيَين ميَتؤدي شرؤظةيي‪ ،‬ضونكة سةرضاوةى سةرةكيمان كتيَبي‬ ‫ليَظياتاني تؤماس هؤبزة‪ ،‬و ثاشان شرؤظةكردني‪ ،‬ئةمة جطة لةوةى ثشتمان بة‬ ‫ضةندين سةرضاوةى الوةكي (مةبةستمان لة الوةكي سةرضاوةى نووسراوة‬ ‫سةبارةت بة هؤبز) باش و زانستيانة بةستووة‪.‬‬ ‫تويَذينةوة لة هزرى هؤبز كاريَكي سةختة‪ ،‬لةبةر ئةوةى فةلسةفةكةى‬ ‫تا ئةندازةيةكي زؤر َ‬ ‫دةطةريَتةوة‪ ،‬كة‬ ‫دارشتنة سةختة‬ ‫ِ‬ ‫ئالؤزة‪ ،‬ئةمةش بؤ ئةم ِ‬ ‫بة نووسينةكانى بةخشيوة‪ ،‬تايبةت كتيَبي ليَظياتان بة زمانيَكي زؤر سةخت‬ ‫رووبةروو‬ ‫نووسراوة‪ ،‬كة تويَذةر دووضارى بةربآلوي و كيَشةيةكي زؤرى‬ ‫ِ‬ ‫دةكاتةوة‪ ،‬ئيَمةش ليَرةدا تووشي ئةم سةختيية هاتين لة طواستنةوةى طوتةكانى‬ ‫هؤبز لة ليَظياتاندا‪ ،‬ضونكة كتيَبةكة سةرضاوةى سةرةكي تويَذينةوةكةمانة‪.‬‬ ‫ذمارة (‪ ) 8‬ئابي ‪2010‬‬


‫هؤكاريَكي ديكة بؤ سةختي تويَذينةوة لة هزرى هؤبز‪،‬‬ ‫نةبووني سةرضاوةطةليَكي تايبةتة سةبارةت بة ئةو لة زماني‬ ‫كورديدا‪ ،‬تا ئيَستا هيض كتيَبيَك سةبارةت بة هؤبز بؤ زماني‬ ‫َردراوة‪ .‬من سةربارى ئةم تويَذينةوةيةش‪،‬‬ ‫كوردي وةرنةطي ِ‬ ‫َراني كتيَبيَكدا خةريكم‪ ،‬كة دةتوانم ببيَذم‬ ‫ي‬ ‫وةرط‬ ‫هةنوكة لةتةك‬ ‫ِ‬ ‫باشترين كتيَبة‪ ،‬كة بة طشتي لة هزرى هؤبزي تويَذيبيَتةوة‪،‬‬ ‫بةو هيوايةى لة ئاييندةيةكي زؤر نزيكدا ت��ةواوي بكةم‪.‬‬ ‫َ‬ ‫هةولمانداوة ثشت‬ ‫هةرضي سةبارةت بة كتيَبي ليَظياتانة ئةوا‬ ‫بة هةردوو سةرضاوةى ئينطليزي و فارسييةكةى ببةستين‪،‬‬ ‫ئةمةش بة ئامانجي زياتر تيَطةيشتن‪ ،‬لةبةر ئةوةى هؤبز خؤي‬ ‫ئينطليزة و كتيَبةكةش ئينطليزيية‪ .‬هةروةها يةكةمين كتيَبي‬ ‫فةلسةفيشة‪ ،‬كة بة زماني ئينطليزي نووسرابيَت‪ ،‬ئةمةش‬ ‫َراني دةقةكاندا‪ ،‬ضونكة‬ ‫بوو بة سةختييةكي زؤر لة وةرطي ِ‬ ‫رووبةرووي ضةندين زاراوة و تيَطة دةبينةوة‪ ،‬كة ئيَستا بة‬ ‫ِ‬ ‫هيض جؤريَك لة زماني ئينطليزيدا بةكار نايةن‪ .‬هةرضةندة‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئينطليزيدا هةية‪،‬‬ ‫خويَنةرى كورد كةمتر سةروكارى‬ ‫بؤية بة ثيَويستم زاني ثشت بة دةقة فارسييةكةش (ليَظياتان)‬ ‫�ةرةى ئينطليزييةكة‪،‬‬ ‫ببةستم و لةتةك ثيَشنياركردني الث� ِ‬ ‫فارسييةكةيشي لةتةك دابنيَم‪ ،‬ضونكة هةرضؤنيَك بيَت‬ ‫خويَنةراني ئيَمة تا ئةندازةيةكي زؤر سةروكاريان لةتةك‬ ‫فارسي و عةرةبيدا هةية‪.‬‬

‫َ‬ ‫دةولةتي نةتةوةيي‪ ،‬لة سةدةى‬ ‫رؤماني‪ ،‬بةرةو ئةوروثايةكي‬ ‫دوازدةي��ةم��ةوة دةستيثيَكرد و لة س��ةدةى هةظدةهةمدا‬ ‫َ‬ ‫دةولةتةكان بوونة ركابةرى ئابوورى يةكدي‪ .‬ئةو‬ ‫رسكا‪.‬‬ ‫بةرةوثيَشضوونة فرة رةهةندةى ئابوورى‪ ،‬كة دةكاتةوة‬ ‫دةولةمةندبووني َ‬ ‫َ‬ ‫هةلكشاني نةتةوةيي لة‬ ‫دذوةستاني نيَوان‬ ‫اليةك و تا رادةيةك هةذاري نةتةوةيي لة اليةكي ديكةوة‪،‬‬ ‫باوةريية‬ ‫يةكيَك بوو لة مةرجةكانى بآلوبوونةوةى ئةو‬ ‫ِ‬ ‫ئابوورييةى ثيَي دةطوتريَت مةركانتيليزم ‪Mercantilism‬‬ ‫باوةريية ئابووريية‬ ‫(ليدمان‪ .)118 :2009 ،‬مةركانتيليزم ئةو‬ ‫ِ‬ ‫ب��وو‪ ،‬كة ثشت بةست ب��وو لةسةر ه��زرى زيادكردني‬ ‫هةناردةكردن و بةهيَزكردني ئابوورى ناوخؤ و بةرطريكردن‬ ‫لة ثيشةسازي نيَوخؤ و سةرةنجام كؤكردنةوةى هةرضي‬ ‫داهات لة نيَوخؤى وآلتدا‪.‬‬ ‫طؤرانة سياسييةكان هيَندة خيَرا دةهاتن‪ ،‬كة‬ ‫هاوكات‬ ‫ِ‬ ‫ئةوروثاي طرفتارى جةنط و ئاشووب كردبوو‪ ،‬ئةوةى ئيَمة‬ ‫ليَرةدا طةرةكمانة بيخةينة روو‪ ،‬كيَشة و كائؤسة سياسييةكانة‬ ‫لة ئينطالند‪ ،‬كة دةبيَتة ريَبةرييةكي باش بؤ تيَطةيشتن لة‬ ‫هزرى تؤماس هؤبز‪ ،‬ضونكة خودي ئةو لة سةردةمي ئةو‬ ‫ئاشوب و كائؤسةدا لةدايكبوو‪ ،‬كة ئينطالند و ئةوروثاي‬ ‫بةتةنط هيَنابوو‪ .‬كةواتة باسكردن لة رةهةندة سياسييةكان‬

‫تؤماس هؤبز‬

‫‪ :1‬كاريطةرى رةوشي رؤذطار لة سةرهة َلداني هزرى هؤبز‬ ‫‪ :1-1‬رةهةندي سياسيي‬ ‫طؤرانكارى‬ ‫سةدةى شازدةهةم و حةظدةهةم سةدةى‬ ‫ِ‬ ‫نوي‬ ‫و وةرضةرخانةكان بوو لة ئةوروثا‪ ،‬ضةندين تيؤريي َ‬ ‫َروانينة كؤنةكانيان طرتةوة‪ ،‬ناكؤكي ئايديؤلؤذيية‬ ‫جيَي تي ِ‬ ‫َ‬ ‫هةلكشاندا ب��وون‪ .‬س��ةدةى هةظدةهةم‬ ‫سياسييةكان لة‬ ‫َ‬ ‫دةولةتان دادةمةزران‬ ‫سةدةى جيابوونةوةى نةتةوةيي بوو‪،‬‬ ‫َ‬ ‫و لة روانطةى ئايينييشةوة هةر وآلتةو كليَساي خؤى جيا‬ ‫دةكردةوة‪َ ،‬‬ ‫كليَساي ئةنطليكان لة بةشيَكى زؤرى ئةوروثا‬ ‫سةربةخؤيي خؤى وةرطرت و لة رؤما جيابووةوة‪ ،‬ثاشا‬ ‫مةترانةكاني دادةنان‪ ،‬كة ثيَشتر لة دةسةآلتي ثاثا دابوون‪.‬‬ ‫تايبةت ئاشووب لةو سةردةمة لة ئينطالنددا‪ ،‬زيَتر و كائؤسيَكي‬ ‫ملمالني لةسةر‬ ‫مةزن لة كةميندا بوو‪ ،‬ئةويش بةهؤى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هةولي طةيشتن بة كورسي دةسةآلت هةموواني‬ ‫دةسةآلت و‬ ‫شةرى نيَوخؤى ئةو‬ ‫طيَذ كردبوو‪ .‬ئةم ملمالنيَيانة دةرةنجام‬ ‫ِ‬ ‫وآلتةى بةدواى خؤيدا هيَنا و هةموواني تووشي شؤك كرد‪،‬‬ ‫شةرى سةد َ‬ ‫سالةى ئينطالند لةتةك فرةنسةدا‪،‬‬ ‫ئةمة جطة لة‬ ‫ِ‬ ‫شةرى كرسي ناسراوة‪ .‬بة طشتي ئةوروثا بة ئاشووب‬ ‫كة بة‬ ‫ِ‬ ‫َدةثةرى‪ ،‬هةرضةندة سةردةمةكة‪ ،‬سةردةمي‬ ‫و كائؤسدا تي‬ ‫ِ‬ ‫ريَنيسانس بوو‪ ،‬بةآلم كائؤس لة هةموو سةردةميَك زؤرتر‬ ‫بوو‪ .‬ئةمة جطة لةوةى سةربارى ئةم ئاشووبانة‪ ،‬بةآلم‬ ‫بةرةوثيَشضوون لة هةموو بوارةكانى ذياندا ديناميكييةتي‬ ‫وةرطرتبوو‪ ،‬و سةرتاسةرى ئةوروثاي طرتبووةوة‪.‬‬ ‫لة سةدةى هةظدةهةمدا بةرةوثيَشضووني ئابوورى و‬ ‫كؤمةآليةتي زؤر جياواز بوون‪ ،‬لة سةدةكاني ثيَشوودا‬ ‫جياوازي رةوشي وةبةرهيَنان و بازرطاني‪ ،‬لة وآلت و هةريَمي‬ ‫جياوازدا طرنط بوون‪ .‬لةتةك ئةوةشدا ئةو جياوازييانة‬ ‫هيَندة طةورة نةبوون ريَطة لةوة بطرن هةموو كريستيانيتيي‬ ‫(مةسيحيةت) خؤرئاوا بتوانيَت لة ضةند ريَبازيَكي سياسيي‬ ‫و ئابووريدا‪ ،‬هاوبةش بيَت‪ .‬طةشةكردن لة ئةوروثايةكي‬ ‫ذيَرفةرماني جووتةوةرى ثاثا و سيزارى جيَرماني –‬

‫لة ئينطالند بؤ خؤى ثيَويستييةكي طرنطة‪.‬‬ ‫توندرةوي دذايةتيية ئايينزاييةكان‪ ،‬كة لة سةرةتاكاني‬ ‫ِ‬ ‫بزووتنةوةى ريفؤرماسيؤني ئاييني سةرتاسةرى ئةوروثاي‬ ‫طرتبووةوة‪ ،‬تا ئاستيَك لة ئينطالند زياني نةبوو‪ .‬بةآلم بؤ‬ ‫داطيرساني ئاطرى جياوازي ئاييني‪ ،‬هةموو جؤرة كةرةسةيةكي‬ ‫سوتان لةويَدا ئامادة بوو‪ ،‬ضونكة كةميَك ثيَشووتر‪ ،‬شاذنة‬ ‫ئيَليزابيَس (‪ )1603-1558‬اليةنطري ثرؤتيَستانتةكان بوو‪،‬‬ ‫هةرضةندة خؤى طوتةني ئةوةندة طرنطي بة ئايين نادات‪،‬‬ ‫بةآلم اليةنطيرييةكةى بؤ ثرؤتيَستانتةكان‪ ،‬زيَتر رةهةنديَكي‬ ‫سياسيي هةبوو‪ ،‬ضونكة لةو ئان و ساتانةدا بوو‪ ،‬كة َ‬ ‫كليَساي‬ ‫ئةنطليكان لة َ‬ ‫كليَساي رؤم جيا بؤوة و بؤ بةهيَزكردني‬ ‫َ‬ ‫ثيَطةى َ‬ ‫كليَساي ئةنطليكان و دذايةتيكردني كليَساي رؤم‪ ،‬هةر‬ ‫َ‬ ‫دةبوو ببيَتة اليةنطرى ثرؤتيَستانت‪ ،‬لةبةر ئةوةى كليَساي‬ ‫رؤم اليةنطرى كاتؤليك بوو‪ .‬ئةمةش دةبووة ثاشخانيَكي‬ ‫باش بؤ جيايي َ‬ ‫كليَساي ئينطالند لة رؤم‪ .‬كارامةيي سياسيي‬ ‫خانةدانى تيؤدؤر (كة تا ‪ 1603‬لةسةر كار بوون) بة جؤريَك‬ ‫نزم بووبوو‪ ،‬كة ئيدي نةيدةتواني ريَطربيَت لة داطيرساني ئةم‬ ‫ئاطرة ترسناكة‪ .‬مةرطي ئيَليزابيَس لة ‪ ،1603‬و هاتنة سةركارى‬ ‫جةيمزى يةكةم(‪ ،)1625-1603‬كائؤسةكةى زيَتركرد‪ ،‬كة‬ ‫هةوالي قؤناغيَكي دريَذ و ليَ‬ ‫َ‬ ‫َلي توندوتيذى دا‪ .‬جةيمز ئةوةندة‬ ‫شؤرش ئةو بةرةو سةر‬ ‫زيندوو نةبوو‪ ،‬بؤ ئةوةى تؤفاني‬ ‫ِ‬ ‫كورةكةى‪ ،‬ضارلزي يةكةم(‪ ،)1649-1625‬كة‬ ‫بةريَت‪ ،‬بةآلم‬ ‫ِ‬ ‫سةرنجراكيَشتر بوو لة باوكي‪،‬‬ ‫و‬ ‫كةسايةتيتر‬ ‫ثاشايةكي بة‬ ‫ِ‬ ‫وةكو ئةو جةختي لةسةر ثاراستني دةستكةوتة ثاشاييةكانى‬ ‫خؤى دةكرد‪ .‬ئةو السارانة رةوتيَكي دةستثيَكرد‪ ،‬كة بووة‬ ‫َ‬ ‫خةلكي و هةموو ئةو شتانةى ثيَشيَل‬ ‫هؤى ثةرتةوازةيي‬ ‫كرد‪ ،‬كة ذمارةيةكي زؤر لة ئينطليزةكان ئةوانةيان بة نةريتة‬ ‫كؤنةكانى ثيَشوويان دةزانى‪ .‬ريشةى قةيرانةكة‪ ،‬هةم ئاييني‬ ‫و هةم ئابووري بوو(عالم‪.)26-225 ،1387 ،‬‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي ‪2010‬‬

‫‪67‬‬


‫�ةرووى‬ ‫ئينطالند لة سةردةمي ضارلزي يةكةمدا‪ ،‬رووب� ِ‬ ‫شؤرشي نيَوخؤيي بووبووةوة‪ .‬ضارلز‪،‬‬ ‫ضةندين جةنط و‬ ‫ِ‬ ‫هةريةك لة هاوسةرة كاتؤليكةكةي (كة كضي هيَنرى ضوارةمي‬ ‫ثاشاي فرانسة بوو) لةتةك هةنديَك لة وةزيرةكاني‪ ،‬هاني‬ ‫ثاشايان دةدا ستةمكارى ئةنجام بدات و زةبر و توندوتيذى‬ ‫لةتةك طةل و ثارلةماندا بةكاربهيَنيَت‪ ،‬هاوكات هةموو ماف‬ ‫و دةسةآلتيَكيشي لة ثارلةمان ستاندةوة‪ .‬ئةو كارةى بووة‬ ‫هؤى هاتنةئاراى جةنطيَكي نيَوخؤيي و بؤ ماوةى حةوت ساأل‬ ‫دريَذةى هةبوو‪ .‬ئةم جةنطة لة نيَوان دارودةستةى ثاشا و‬ ‫اليةنطراني ثارلةماندا بوو بة رابةرايةتي ئؤليظةر كرؤمويَل‬ ‫‪ ،Oliver Cromwell‬كؤتايي جةنطةكةش بة بةرذةوةندي‬ ‫َ‬ ‫سالى ‪ 1649‬سيستةمي‬ ‫كرؤمويَل شكايةوة و سةرةنجام‬ ‫كؤمارى راطةياند و ضارلزي يةكةميش سةرى لة الشةى‬ ‫جياكرايةوة(ئيبراهيم‪.)120 ،2005 ،‬‬ ‫َ‬ ‫سالييةوة طالبوو (‪-1618‬‬ ‫ئةوروثا لة جةنطي سي‬ ‫‪ )1648‬و ئينطالنديش بؤ ثاريَزيكردن لة وآلت بة سوثايةكي‬ ‫مةزنةوة‪َ ،‬‬ ‫َرا‪ .‬بةآلم وةكو باسمان كرد‪،‬‬ ‫رؤليَكي الوةكي طي ِ‬ ‫بةآلى طةورةترى ئينطالند جةنطي نيَوخؤيي بوو‪ ،‬كة لة‬ ‫نيَوان اليةنطراني ضارلزي يةكةم و اليةنطراني ثارلةماندا‬ ‫َ‬ ‫هةلطيرسا‪ .‬تؤماس هؤبز لة هةمان ئةو رؤذط��ارةدا هاتة‬ ‫بوون‪ .‬لةم رووةوة‪ ،‬هزرى سياسيي ئةويش وةكو تةواوي‬ ‫بةرهةمة سياسييةكاني ئةو رؤذط��ارة‪ ،‬تةرخانكرابوو بؤ‬ ‫بةرثةرضدانةوةى طرنطترين رووداو لة وآلتدا‪ ،‬كة جةنطي‬ ‫نيَوخؤيي بوو‪.‬‬ ‫تةمةني كؤمارةكةى كرؤميَل كورت بوو‪ ،‬نزيكةى تةنها‬ ‫دة َ‬ ‫سالي خاياند‪ .‬دواى كؤضيي دوايي كرؤمويَل‪ ،‬شازادةى‬ ‫َ‬ ‫طةرايةوة و لة سالى ‪1660‬‬ ‫دوورخراوة‪ ،‬كة لة ثاريس دةذيا‪ِ ،‬‬ ‫بة ناوى ضارلزي دووةم بوو بة ثاشا‪ .‬هاوكات ضارلزي‬ ‫دووةم لة ثاريس لةسةر دةستي هؤبز تيَزة سياسييةكاني‬ ‫خويَندبوو‪ ،‬بؤية داواى لة هؤبز كردبوو لةتةكيدا بيَت‪.‬‬ ‫ثاشاى تازةش طويَي بة ثارلةمان نةدةدا و بانطةشةى‬ ‫بطةريَتةوة‪.‬‬ ‫ئةوةى دةكرد سيستةمي مافي يةزداني شاهان‬ ‫ِ‬ ‫نةروات‬ ‫(طةشتةكان)ي‬ ‫بةآلم ئةوةندةش نيطةران نةبوو‪ ،‬كة بؤ‬ ‫ِ‬ ‫و بة ئةندازةيةكي باش ذير بوو بؤ ئةوةى ثاريَزطاريكردني‬ ‫ئةوانة لة دةست نةدات‪ ،‬كة توانستي لةنيَوبردني ئةويان‬ ‫فةرمانرةوايي ضارلزي دووةمدا‪ ،‬بةر لة‬ ‫هةبوو‪ .‬لة قؤناغي‬ ‫ِ‬ ‫روودانةكاني دووةمين و كؤتاترين قؤناغي بزووتنةوةى‬ ‫َرى ئينطالندي لة ريَطةى سنوورداركردني‬ ‫شؤرشطي ِ‬ ‫ِ‬ ‫دةسةآلتي ثاشايان‪ ،‬لة سةدةى هةظدةهةمدا‪ ،‬ضةند َ‬ ‫ساليَك‬ ‫ئاشتييةكي ريَذةيي بووني هةبوو‪.‬‬ ‫نيوةى يةكةمي سةدةى هةظدةهةم‪ ،‬بةهؤى ناكؤكي طروثة‬ ‫ياريية سياسييةكان‪ ،‬لة ناكؤكي ئاييني و ئابوورييةوة طالبوو‬ ‫و تؤماس هؤبز لةم رةوشة زؤر نيطةران بوو‪ .‬بة دريَذايي‬ ‫ئةو قؤناغة‪ ،‬يةكيَتي جيهاني سةدةكاني نيَظين‪ ،‬ئةو يةكيَتييةى‬ ‫َ‬ ‫قبولكردني جيهاني كريستيانيتييةوة هاتبووة ئاراوة‪،‬‬ ‫بةهؤى‬ ‫لةدةست ضوو و لة جياتياني‪ ،‬ئاشووب‪ ،‬ثشيَوي و نائارامي‬ ‫جيَطةى طرتةوة‪ .‬بزووتنةوةى ريفؤرماسيؤني ئاييني‪ ،‬بة‬ ‫باوةرداريَك دةتوانيَت ببيَتة‬ ‫باوةربوون بةوةى هةموو‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫بريارداني تايبةتي‬ ‫و‬ ‫ويذدان‬ ‫َشترى‬ ‫قةشة و طرنطيدان بة لةثي‬ ‫ِ‬ ‫نوي يارمةتي‬ ‫و تاكةكةسي‪ ،‬بؤ ثةيدابووني رةوشيَكي‬ ‫َ‬ ‫ئينطالند و هةروةها فرةنسةشي دا(عالم‪ .)228 :1387 ،‬لة‬ ‫وةها باكطراونديَكي سياسيي‪ ،‬ئاييني و ئابووريدا طةرةكة‬ ‫تويَذينةوة بكةين لة تيؤرى سياسيي هؤبز‪ ،‬وةكو تيؤرييةكةى‬

‫‪68‬‬

‫ذان بودان لة فرةنسة‪ .‬هةردوو هزرظان خوازيارى ئاشتي‬ ‫بوون‪ .‬هةريةكةيان تيؤرييةكيان هةبوو‪ ،‬بؤ نةهيَشتني ئةو‬ ‫ناكؤكيانة‪.‬‬ ‫‪ :2-1‬رةهةندي زانستي‬ ‫مةبةستمان لة واذةى زانست‪ ،‬ئةو زانستة ئةزموونييةي‬ ‫ئةمرؤ نيية‪ ،‬كة خؤى لة تةكنةلؤذيدا دةبينيَتةوة‪َ ،‬‬ ‫بةلكو مةبةست‬ ‫ِ‬ ‫لة واذةى زانست بة واتا و تيَطةيشتنة بةرفراوانةكةيةتي لة‬ ‫سةردةمي ريَنيسانس و نويَكاتدا‪ ،‬كة مةزناني وةكو فرانسيس‬ ‫طاليلي‬ ‫بةيكن و يوهانس كيَثلةر و نيكؤالوس كؤثةرنيكؤس و‬ ‫َ‬ ‫َروانينةوة لةتةك‬ ‫و ديَكارت ريَبةريَتيان دةكرد‪ .‬ئيَمة لةو تي ِ‬ ‫َروانين و‬ ‫ي‬ ‫ت‬ ‫بة‬ ‫كؤتايي‬ ‫رةهةندي زانستيدا خةريك دةبين‪ ،‬كة‬ ‫ِ‬ ‫تيؤرييةكاني سةدةكاني نيَظينيي كريستياني دةهيَنيَت سةبارةت‬ ‫بة ديارةكان و ضةقيَتي زةوي‪ ،‬كة ئةويش ريَبةرةكانيان‬ ‫ئةريستؤتيَليس و ثتؤليمي ئاليَكساندةراني بوون‪ .‬لة سةدةى‬ ‫ِ‬ ‫طؤرانكارى و‬ ‫ثازدةهةم و شازدةهةم و حةظدةهةمدا ضةندين ِ‬ ‫نوي هاتنة ئاراوة‪ ،‬ئةو هزرة نويَيانة دذى‬ ‫َروانين و هزرى َ‬ ‫تي ِ‬ ‫َروانينةكانى سةدةكاني نيَظين بوون‪ ،‬ئةو نويَكاتة سةرجةم‬ ‫تي ِ‬ ‫ثيَكهاتةكانى خؤرئاواى طرتةوة‪ ،‬لة هونةر و سياسةتةوة‬ ‫بطرة تا دةطاتة فةلسةفة و زانستة ثةتييةكان‪ .‬سةدةى ثازدة‬ ‫دابراو لة سةدةكاني‬ ‫جارى سةردةميَكي نويَي دا‪ِ ،‬‬ ‫و شازدة ِ‬ ‫ثيَشوو‪.‬‬ ‫هةرضي فةيلةسوف و زاناياني ئةو سةدانةن‪ ،‬كؤتاييان بة‬ ‫نؤريني سةدةكاني نيَظين هيَنا لةسةر فةلسةفة و سروشت‬ ‫ِ‬ ‫و دياردةكان‪ .‬ئيَرنست كاسيرةر ثيَيواية كؤتاييهيَنان بةم‬ ‫نؤرينانة‪ ،‬لة دوو كةسدا بةرجةستة دةبيَت‪،‬‬ ‫ضةواشةكارى و ِ‬ ‫طاليلي و ديَكارتن(كاسيرةر‪ .)321 :2008 ،‬بةآلم بة‬ ‫كة‬ ‫َ‬ ‫َروانيني ئيَمة واى بةباش دةزانين سةرةتا لة بةيكنةوة‬ ‫تي ِ‬ ‫نؤرينةكاني تةواو توخمي‬ ‫نيية‬ ‫طومانمان‬ ‫كة‬ ‫َبكةين‪،‬‬ ‫ي‬ ‫ث‬ ‫دةست‬ ‫ِ‬ ‫َروانينةكانى نيَظينن‪ ،‬هةرضةندة بيَرتراند‬ ‫تازةن و ثيَضةوانةى تي ِ‬ ‫َ‬ ‫باوةرى واية‪ ،‬كة فةلسةفةكةى لة زؤر اليةنةوة شياوي‬ ‫رةسل‬ ‫ِ‬ ‫باوةرثيَكردن نيية(‪.) 540 :1945 ,Russell‬‬ ‫ِ‬ ‫فرانسيس بةيكن (‪ )1626-1561‬وةكو دامةزريَنةرى‬ ‫ميَتؤدي ئيندؤكتيظ (استقرا)ي م��ؤدَي��رن و ثيَشةنطي‬ ‫سيستةماتيزةكردني لؤجيكي ميَتؤدي زانستي طرنطييةكي‬ ‫زؤرى هةية‪ .‬طرنطترين كتيَبي بةيكن (ثيَشكةوتني فيَربوون)‬ ‫ة ‪ ،The Advancement of Learning‬كة لة زؤر اليةنةوة‬ ‫بنةرةتةكاني فةلسةفةى بةيكن تةواو‬ ‫ثيَشةنطي مؤديَرنة‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫هةولدان لةوةي مرؤظ بةهؤى دؤزينةوةكان‬ ‫زانستي بوو‪ ،‬واتا‬ ‫و داهيَنانةكانةوة بةسةر سيستةمي سروشتدا َ‬ ‫زال بيَت‪ .‬بةيكن‬ ‫باوةريي وابوو دةبيَت فةلسةفة لة تيؤلؤجيي جيابكريَتةوة‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫نةك بةو جؤرةى لة فةلسةفةى سكؤالستيسيزمدا ديارة‪،‬‬ ‫كة دةبيَت ئاويَتة بن(‪ .)542 ,Ibid‬ئيَمة طةرةكمان نيية ليَرةدا‬ ‫دريَذة بةم بابةتة بدةين‪ ،‬بؤية واضاكة بؤ دةرفةتيَكي ديكةى‬ ‫َ‬ ‫هةلبطرين‪ ،‬ضونكة تةوةرى تويَذينةوةكةى ئيَمة نيية‪ ،‬تةنها‬ ‫ئاماذةكردنيَكة بة هزرة تازةكان لة جيهاني خؤرئاوادا‪.‬‬ ‫فرانسيس بةيكن‪ ،‬بة سةختي كةوتة دذايةتي َ‬ ‫بةلطاندنة‬ ‫نوي خوازيارى رةها بوون بوو لة‬ ‫دةستوورييةكان‪ .‬زانستي َ‬ ‫َشبريار و‬ ‫ي‬ ‫ث‬ ‫بةبي‬ ‫َت‬ ‫ي‬ ‫بتوان‬ ‫ئةوةى‬ ‫كؤتي وةها دةستووريَك بؤ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫خورافةوة لةتةك ليَتويَذينةوةى طةردووندا خةريك بيَت‪.‬‬ ‫نيكؤالوس كؤثةرنيكؤس (‪ ،)1543-1473‬ب��ةر لة‬ ‫فرانسيس بةيكن هاتة مةيدانةكة و تيؤرييةكةى ثتؤليمي‬ ‫ئةريستؤتيَليسي هيضاند‪ ،‬كة ثيَيان وابوو زةوي ضةقي‬ ‫و ِ‬ ‫طةردوونة‪ .‬تةنانةت جؤردانؤ برؤنؤ لة َ‬ ‫سالى ‪1600‬دا بةهؤى‬

‫ذمارة (‪ ) 8‬ئابي ‪2010‬‬


‫بة راستزانيني تيؤرييةكاني كؤثةرنيكؤس لة ئاطردا سووتيَنرا‪.‬‬ ‫ئةو لة تةمةنى حةفتا َ‬ ‫ساليدا طريمانةي خؤى بآلوكردةوة‪ ،‬كة‬ ‫لة جياتى زةوى‪ ،‬خؤر بة سيَنتةرى زةوى دادةنيَت و باسي‬ ‫سورانةوةى زةوى بة دةورى خؤي و بة دةورى خؤردا‬ ‫ِ‬ ‫دةكات‪ ،‬ئةم طريمانةيةش بة خؤر سيَنتةرى ناودةبريَت‪.‬‬ ‫ئةمةش ثيَضةوانةى بانطةشةكانى َ‬ ‫كليَساية(ئؤج ئاالن‪:2009 ،‬‬ ‫ئةريستؤتيَليس و‬ ‫‪ ،)137‬كة ثشت بةستة بة تيؤرييةكةى ِ‬ ‫نؤرينة‬ ‫ئة‬ ‫و‬ ‫طةردوونة‬ ‫ثتؤليمي‪ ،‬كة ثيَيانواية زةوي سيَنتةرى‬ ‫ِ‬ ‫تا هاتني كؤثةرنيكؤس َ‬ ‫زال بوو‪.‬‬ ‫طاليلي تةليسكؤثةكةى بؤ يةكةمين‬ ‫لة ‪21‬ى ئوتي ‪1609‬دا‪،‬‬ ‫َ‬ ‫جار لة بةردةم هةموواندا نمايش كرد‪ .‬ثايةداراني ظينسياي‬ ‫بانطهيَشتكراو ئةو كاتةى لة ثلةكانى بورجي َ‬ ‫كليَساي سانت‬ ‫مارك بةرةو سةر َ‬ ‫سةرسورمان بوون‪:‬‬ ‫هةلكشان تووشي‬ ‫ِ‬ ‫ئيَستا دةيانتواني كةشتيطةليَك ببينن‪ ،‬كة ثيَشووتر بة ضاوي‬ ‫ئاسايي شياوي دةستنيشان كردن نةبوون‪ .‬ئةم تةليسكؤثة‬ ‫لة سةرةتادا تةنها توانستي طةورةكردني دة بةرانبةرى‬ ‫طاليلي تةليسكؤثيَكي‬ ‫شتةكاني هةبوو‪ .‬دواى ضةند مانطيَك‪،‬‬ ‫َ‬ ‫طةورةنيشاندةرى هةزار بةرانبةرى دروستكرد‪ .‬هةنوكة‬ ‫سةرسورمان ببيَت‪ .‬ئةو جيهانيَكي‬ ‫نؤرةى ئةو بوو تووشي‬ ‫ِ‬ ‫بيني‪ ،‬كة لةتةك ئةوةى مرؤظةكان تا ئةو رؤذطارة بينيبوويان‪،‬‬ ‫ثربوو لة ئةستيَرة (دة بةرانبةر‬ ‫تةواو جياواز بوو‪ .‬ئاسمان ِ‬ ‫ئ��ةوةى بة ضاوي ئاسايي دةبيندريَن) (تامسون‪:1385 ،‬‬ ‫طاليلي تويَذينةوةكاني خؤى سةبارةت بة فيَنؤميَنة‬ ‫‪.)15‬‬ ‫َ‬ ‫سروشتييةكان و بة بةياننامةيةكي طشتي لةبارةى ئةركي‬ ‫زانست و فةلسةفة دةستثيَكرد‪ .‬ئةو رايطةياند سروشت بة‬ ‫راز و نهيَني دانةثؤشراوة و شتيَكي دذوار و َ‬ ‫ئالؤز نيية‪.‬‬ ‫«فةلسةفة لة كتيَبى زةبةالحي جيهاندا نووسراوة‪ ،‬كة‬ ‫دةبي‬ ‫هةميشة لة بةرانبةر ضاوي ئيَمةدا كراوةتةوة‪ .‬بةآلم‬ ‫َ‬ ‫راهيَزان بؤ ليَهزريني مرؤظ بكريَت‪ ،‬كة هةميشة رازي ئةم‬ ‫كتيَبة بدؤزيَتةوة و راظةى بكات‪ .‬ئةم كتيَبة بة زماني ماتماتيك‬ ‫َ‬ ‫بةلكو‬ ‫نووسراوة‪ .‬ثيتةكاني بةرهةستيَكي ئاسايي نين‪،‬‬ ‫سيَطؤشة و بازنة و شيَوة ئةندازةييةكاني ديكةن‪ .‬ئةطةر لة‬ ‫تيَطةيشتني ئةم زمانة ئةندازةييةدا كةمتةرخةمي بكةين‪ ،‬ئةوا‬ ‫َ‬ ‫مةحالة تةنانةت لة يةك وشةى كتيَبي سرووشت تيَبطةين»‬ ‫طاليلي زؤر تازة‬ ‫(كاسيرةر‪ .)322 :2008 ،‬دؤزينةوةكاني‬ ‫َ‬ ‫نؤرينةكاني سةدةكاني نيَظين بوون‪.‬‬ ‫بوون و تةواو ثيَضةوانةى ِ‬ ‫تةنانةت َ‬ ‫كليَساييان ئامادة نةبوون سةرنجي تةليسكؤثةكةش‬ ‫طاليلي بة تاواني‬ ‫بدةن‪ ،‬سةرةنجام لة ‪22‬ي ذوئةني ‪1633‬دا‬ ‫َ‬ ‫بةراستزانيني تيؤرييةكانى كؤثةرنيكؤسي‪ ،‬راثيَضي زيندان‬ ‫ِ‬ ‫جاردانيَكى ناخؤش بوو بؤ فةيلةسوفيَكى نويَكاتي‬ ‫كرا‪ .‬ئةمة ِ‬ ‫وةكو ديَكارت‪ ،‬كة لة رةهةندي فةلسةفييدا باسي ليَوة‬ ‫دةكةين‪.‬‬ ‫‪ :3-1‬رةهةندي فةلسةفي‬ ‫َ‬ ‫�ؤران��ك��ارى لة نةريتي‬ ‫لة نزيكةى‬ ‫س��ال��ى‪1600‬دا‪ ،‬ط� ِ‬ ‫َ‬ ‫رؤذطار هيَدي هيَدي سةريهةلدا‪ .‬ئؤبزيَرظاسيؤن (مشاهدة)‬ ‫و راسيؤناليتي (عقالنيت) لة ذيَ��ر دةستي سةرضاوة‬ ‫سكؤالستيكييةكان دةرضوون‪ .‬زانست جؤريَكي تازةى لة‬ ‫دياريكردني رووداوةكانى سروشت خستة روو‪ .‬ديَكارت‬ ‫كةسايةتييةك بوو لةو نةريتة طةشبينييةى سةردةمي نويَكات‪.‬‬ ‫مرؤظ بة تيَطةيشتني سروشت توانستي ئةوةى دةبوو‪ ،‬كة‬ ‫بةشي خؤى زيَتر بكات‪ .‬كاتيَك خؤمان تيَبطةين‪ ،‬ئةوا دةبينة‬ ‫مرؤظطةليَكي ئازادتر‪ .‬فةلسةفة بةتةواوةتي طةرةكيةتي خؤى‬ ‫لة نةريتي سةدةكاني نيَظين رزطار بكات‪ ،‬طومان لة هةموو‬

‫طاليلؤ‬ ‫زانستة سكؤالستيكيية‪-‬كريستيانييةكان كران‪ ،‬دةشيَت ببيَذين‬ ‫ريَبةرى ئةم طومانكردنانة ديَكارت بوو‪ ،‬بةآلم ديَكارتيش بة‬ ‫رةهايي نةيتواني لةو نةريتة رزطارى بيَت‪.‬‬ ‫فةلسةفة فؤرميَكي ديكة وةردةط��ريَ��ت‪ ،‬هةرضي لة‬ ‫سةردةمي ريَنيسانس و هيومانيزمة‪ ،‬مرؤظ دةبيَتة تةوةري‬ ‫ليَتويَذينةوة‪ ،‬ئيدي زؤر طرنطي بة تيؤريية طةردوونييةكاني‬ ‫نؤريني فةلسةفةي‬ ‫ئةريستؤتيَليس و ثتؤليمي نادريَت‪ .‬لة‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتشار (كة طريكةكاني بةر لة هيَلينيزم‬ ‫سياسيشةوة‪،‬‬ ‫َ‬ ‫دةولةتي‬ ‫ئةريستؤتيَليس) و‬ ‫خوازيارى بوون وةك ثالتؤن و ِ‬ ‫جيهاني‪ ،‬كة (هيَلينيستةكان و رؤمانةكان بانطةشةكارى‬ ‫َ‬ ‫دةولةتي‬ ‫ب��وون)‪ ،‬ب��ةرةو ثووكانةوة دةضيَت و تيؤريي‬ ‫َ‬ ‫سةرهةلدةدات‪.‬‬ ‫نةتةوةيي‬ ‫زؤري��ن��ةى فةيلةسوفةكان ي��ان ت��وَي��ذةران��ي س��ةدةى‬ ‫َ‬ ‫هةوليان دةدا‪ ،‬لة ليَتويَذينةوة هؤكارة‬ ‫ثازدةهةم و شازدةهةم‬ ‫ئةمثيرييةكانةوة بة زانيني سرووشت و لة ليَتويَذينةوةي‬ ‫سةرضاوة ميَذووييةكانةوة بة زانيني مرؤظ بطةن‪ .‬مؤركي‬ ‫َ‬ ‫طؤرانة لةو حةقيقةتةداية‪ ،‬كة ضيدي‬ ‫دووةمي‬ ‫سةنترالي ئةو ِ‬ ‫ميَتؤدةكاني ئةبستراكتاندن و دياليَكتيك بةس نةبوون‪ ،‬تاكو‬ ‫بةريَيانةوة داواكارييةكةى زانين بؤ دؤزينةوة و ناسينةوةى‬ ‫ِ‬ ‫«نوي» رياليزة بكريَت(جةالل‪.)13 :2008 ،‬‬ ‫َ‬ ‫ديَكارت (‪ )1650-1596‬فةلسةفةى ميَتافيزيكيي طونجاوي‬ ‫َ‬ ‫مؤرالي مرؤظي مؤديَرن دامةزراند‪ .‬هةرضةندة‬ ‫نؤرين و‬ ‫لةتةك ِ‬ ‫لة سةردةمي خودي ديَكارتدا كةسانيَك لة فةلسةفةكةى ئةو‬ ‫رازي نةبوون و ريَطة و دؤكتريني جياوازيان طرتة بةر و‬ ‫تةنانةت كاريطةرييان لة ليَهزريندا لة ديَكارت كةمتر نةبوو‪،‬‬ ‫بةآلم مةزنيَتي ديَكارت لةوةدابوو‪ ،‬كة ئةو لةسةر بيناى‬ ‫دارماوى فةلسةفة و تيؤلؤجيي سةدةكاني نيَظين تةالريَكي‬ ‫ِ‬ ‫تازةى لة فةلسةفة و ميَتافيزيك دامةزراند‪ ،‬كة تةواو جياواز بوو‬ ‫لة فةلسةفةكانى ثيَش خؤى‪ .‬ديَكارت لةرةتكردني لة سةدةكاني‬ ‫نيَظينةوة بؤ سةردةمي نويَكات بةر لة هةر كةسايةتييةكي‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي ‪2010‬‬

‫‪69‬‬


‫ديكة كاريطةرى زيَتر بوو لة سةدةي حةظدةهةمدا (خاتةمي‪،‬‬ ‫‪ .)165 :2006‬هةرضي ئةواني ثيَش ديَكارت بوون‪ ،‬هةنديَك‬ ‫َروانيني تازةيان هيَناية ئاراوة‪ ،‬بةآلم زيَتر دةيانطونجاند‬ ‫تي ِ‬ ‫لةتةك كريستيانيتي و سكؤالستيسيزمدا‪ ،‬بةآلم ديَكارت‬ ‫دابرانيَكي تةواوي نيشاندا و تةنانةت تويَذةران هةن ثيَيانواية‬ ‫ِ‬ ‫جارى سةردةمي‬ ‫بآلوكردنةوةى كتيَبي طوتار لةبارةى ميَتؤد ِ‬ ‫نويَكاتي دا (هرش‪ .)134 :1386 ،‬بةآلم نووسةراني ديكة هةن‬ ‫ثيَيانواية فرانسيس بةيكن ثيَشةنطي فةلسةفةى مؤديَرنة‪ ،‬نةك‬ ‫ديَكارت(ئؤج ئاالن‪ .)39 :2009 ،‬بةآلم ئيَرة شويَني يةكاليي‬ ‫بريارانة نيية‪.‬‬ ‫كردنةوةى ئةم ِ‬ ‫ئةريستؤتيَليس‪ ،‬كة‬ ‫جيهانبينييةكةى‬ ‫بةرانبةر‬ ‫ديَكارت‬ ‫ِ‬ ‫تيؤلؤذييةكةيشي لةخؤدةطريَت‪ ،‬جيهانبينييةكي هؤئةنجامي‬ ‫‪ Causality‬دادةنيَت‪ .‬لةم جيهانةدا هةموو شتيَك لة نيَو‬ ‫جيهاني ئؤبذيَكتدا (جيهاني ريَس ئيَكستيَنزادا) بة زةرووري‬ ‫لةذيَر ركيَفي ثةستان و ليَدانداية‪ .‬جطة لةمة ئةم طريمانةيةى‬ ‫بريَكي زؤرى زانستة ئةزموونييةكاندا خؤى دةبينيَتةوة‬ ‫ئيَرة لة ِ‬ ‫و بووة بة ثيَشمةرج بؤ ضيَكردني تيؤريي‪ ،‬ئةم طريمانةية‪ ،‬بة‬ ‫طشتي‪ ،‬مؤركيَكي هزريني ميكانييكيية (جةالل‪.)89 :2008 ،‬‬ ‫دابراني يةكجارةكي‬ ‫زانستي رؤذطارى ديَكارت‪ ،‬سةربارى ِ‬ ‫ئةمرؤ دةيناسين‪.‬‬ ‫لةتةك رابردوو‪ ،‬هةمان ئةو زانستة نيية‪ ،‬كة‬ ‫ِ‬ ‫لةو رؤذطارةدا زانست و فةلسةفة لة يةكدي جيا نةبوون‪.‬‬ ‫واذةى ((زانست)) بة هةمان واتاى سةرةتايي خؤى‪ ،‬واتا‬ ‫دانايي‪ ،‬بةكاردةهيَندرا‪ .‬بة طشتي بة لي َ‬ ‫َكؤلينةوةى سروشتيان‬ ‫ئةمرؤكة ثيَي دةبيَذين‬ ‫دةطوت ((فةلسةفةى سروشتي))‪ .‬ئةوةى ِ‬ ‫ميَتؤدي زانستي‪ ،‬لةو رؤذطارةدا تازة ثةيدا دةبوو‪ .‬ئةطةرضي‬ ‫َشرةوة سةرةكييةكان لة رةتداني‬ ‫ديَكارت يةكيَك بوو لة ثي ِ‬ ‫ئةمرؤيي‪ ،‬بةآلم‬ ‫زانستي‬ ‫َتؤدي‬ ‫ي‬ ‫م‬ ‫فةلسةفةى سكؤالستيكي بؤ‬ ‫ِ‬ ‫ليَهزرينةكانى هيَشتا رةط و توخمي سةدةكاني نيَظينيان‬ ‫تيَداية(تامسون‪ .)28 :1385 ،‬ليَرةوة ئيَمة ضيدي لةتةك‬ ‫ليَهزرينة فةلسةفييةكانى نويَكاتدا خةريك نابين‪ ،‬ئةمةشمان‬ ‫تةنها بؤ ئةو زةمينةسازيية بوو‪ ،‬كة لة سةدةى شازدةهةم‬ ‫و حةظدةهةمدا لة خؤرئاوا هاتة ئارا و هؤبزيش‪ ،‬كة تةوةرى‬ ‫سةرةكيي ليَتويَذينةوةكةمانة‪ ،‬زادةى ئةو رؤذطارة بوو‪.‬‬ ‫‪ :2‬نةخشةى طشتي فةلسةفةى هؤبز‬ ‫‪ :1-2‬ذيان و بةرهةم‬ ‫تؤماس هؤبز ‪ ،)1679-1588( Thomas Hobbes‬لةو‬ ‫َ‬ ‫سالةدا لةدايكبوو‪ ،‬كة كةشتيية جةنطييةكانى ئيسثانيا لة‬ ‫كاتي نزيكبوونةوة دابوون بؤ كةنارةكانى ئينطالند و ئةو‬ ‫وآلتة دووضارى ترسيَكي سةربازي بووبوو‪ .‬خودي ئةو‬ ‫طؤتبووي‪ ،‬كة دايكي من دووانةى بووة و ترس جمكةكةى من‬ ‫بووة‪ .‬هؤبزناسان باسيان لة كاريطةرى دةرووني ئةم ترسة‬ ‫كردووة لة كةسايةتي ئةودا و تةنانةت دياردةكة لة فةلسةفة‬ ‫سياسييةكةيدا رةنطي داوةتةوة‪.‬‬ ‫تؤماس هؤبزي طةنج و فرة ليَهاتوو‪ ،‬لة َ‬ ‫سالى ضواردةيةمي‬ ‫َ‬ ‫سالي ‪1607‬‬ ‫تةمةنيدا نيَردراية زانكؤى ئؤكسفؤرد و لة‬ ‫واتا ئةو كاتةى تةمةني تةنها نؤزدة ساآلن بوو‪ ،‬خويَندني‬ ‫تةواو كرد و َ‬ ‫مؤلةتي وانةطؤتنةوةى لة بوارى لؤجيك لة‬ ‫ئؤكسفؤرددا بةدةستهيَنا‪ .‬لةو رؤذانةدا هيَشتا فةلسةفةى‬ ‫ئةريستؤتيَليس‬ ‫سكؤالستيسيزم (فيَرطةيي) و ليَهزرينةكانى ِ‬ ‫َ‬ ‫زالبوون بةسةر كةشي هزرى ئؤكسفؤرددا‪ .‬بةآلم بؤ هؤبز‬ ‫جارسكةر بوون‪ ،‬لةم رووةوة بة‬ ‫ئةم ليَهزرينانة زؤر وشك و ِ‬ ‫َروانيني هةردوو ئةم‬ ‫ي‬ ‫لةت‬ ‫سةربةخؤ‬ ‫شيَوةيةكي رةخنةطرانة و‬ ‫ِ‬ ‫رةوتة دووركةوتةوة(محي‪ .)11 :1386 ،‬ثاش كؤتاييهيَنان بة‬

‫‪70‬‬

‫خويَندن‪ ،‬لة الى كاظيَنديشي ئةريستؤكرات بوو بة مامؤستا و‬ ‫دابرا‪ ،‬بةآلم لة َ‬ ‫َ‬ ‫سالى ‪1631‬دا‬ ‫دواتر بؤ ماوةيةك لةم‬ ‫بنةمالةية ِ‬ ‫طةرايةوة بؤ َ‬ ‫مالي كاظيَنديش‪ ،‬ئةم جارةيان وةكو‬ ‫دووبارة ِ‬ ‫َ‬ ‫مندالي سةرؤك خيَزان‪ ،‬كة ئةويش ناوي باوكي‬ ‫مامؤستاى‬ ‫ويليام كاظيَنديشي لةخؤى نابوو و ئيَرلي سيَيةمي ديظؤنشايةر‬ ‫‪ Devonshire‬بوو‪.‬‬ ‫هؤبز زؤرى سةفةر بة ئةوروثادا كردن‪ ،‬زانيارى وةرطرت‬ ‫شؤرشي رؤشنبيرى دذى سكؤالستيسيزم‬ ‫سةبارةت بة‬ ‫ِ‬ ‫يان فةلسةفةى سةدةكاني نيَظين و ثيَيان كاريطةر بوو‪.‬‬ ‫طةرانةوةى بؤ ئينطالند‪ ،‬لةتةك خويَندنةوةى بةرهةمة‬ ‫دواى ِ‬

‫كالسيكييةكاندا خةريك بوو‪ .‬دةسكةوتي ئةم خويَندنةوة و‬ ‫َراني كتيَبي ميَذووي جةنطةكانى‬ ‫بةدواداضوونانة‪،‬‬ ‫وةرطي ِ‬ ‫ِ‬ ‫ثيَلؤثؤنيزي تيؤسيديدي ميَذوونووسي طريكي بوو‪ ،‬كة لة‬ ‫سالى ‪ 1629‬ضاثكرا‪ .‬بةر لةوة‪ ،‬هؤبز لة ‪َ 14‬‬ ‫َ‬ ‫ساليدا‪ ،‬ميدياي‬ ‫َرابوو(عالم‪،‬‬ ‫ئؤرثيديسي طريكي بؤ زماني التيني وةرطي ِ‬ ‫‪ .)230 :1387‬لة ساآلنى ‪ 1631-1629‬جاريَكى ديكة طةشتي‬ ‫كورى سيَر‬ ‫فرانسةى كرد و ئةمجارة بوو بة مامؤستاى‬ ‫ِ‬ ‫طيرظاس كليفتؤن ‪ ،Sir Gervase Clifton‬و كاتى ديدةنى‬ ‫ثاريس‪ ،‬لةتةك توخمةكانى ئةندازةى يوكليديس ئاشنا بوو‪.‬‬ ‫ميَذوونووسان نيشانيان داوة‪ ،‬كة هؤبز لةتةك هةموو ئةو‬ ‫رةنجةى داى لة ثيَناو فيَركردني ماتماتيكيدا‪ ،‬ئةوا هةرطيز‬

‫ذمارة (‪ ) 8‬ئابي ‪2010‬‬


‫نةيتواني بة ثلةى ديَكارت بطات‪ ،‬كة لة تةمةنيَكي كةمتردا‬ ‫ثيَيطةيشتبوو‪ .‬بةآلم ئةطةرضي هؤبز هيض كاتيَك ثيَطةيةكي‬ ‫ب��ةرزي لة ماتماتيكدا بةدةستنةهيَنا‪ ،‬هةمان كرانةوةى‬ ‫دةرطاي ئةندازة بوو بةهؤى ئةوةى ئايديالة هةرمانةكةى لة‬ ‫ميَتؤدي زانستيدا بةدةستبهيَنيَت‪ .‬لةو كاتةى لة ثاريس دةذيا‪،‬‬ ‫سةرنجي خستة سةر ثيَرسةثتكرني سيَنسي (ادراك حسي)‬ ‫و بزووتني تةنةكان(‪.)5-2 :1994 ,Copleston‬‬ ‫دةشيَت ببيَذين هؤبز يةكةمين فةيلةسوفي ئينطالندة‪ ،‬كة‬ ‫بة زمانى ئينطليزي نووسيويةتي و هيض كةسيَكي ديكة‪ ،‬جطة‬ ‫لة ريضارد هوكةر (‪ ،)1600-1552‬ياساناس و فةيلةسوفي‬ ‫ماف‪ ،‬بةرطريكارى َ‬ ‫كليَساي ئينطليز لة بةرانبةر كاتؤليك و‬ ‫ثيوريتانةكان‪ ،‬بة زماني ئينطليزي نةينووسيوة‪ .‬ئيَمة دةبيَذين‬ ‫وةكو فةيلةسوف كةس بة ئينطليزي نةينووسيوة‪ ،‬ئةطةرنا‬ ‫لة سةردةمي ريَنيسانسدا ضةندين ئةديب دةركةوتوون و بة‬ ‫زماني ئينطليزي دةقي زؤر باآليان نووسيوة‪ ،‬لةوانة دةتوانين‬ ‫ئاماذة بكةين بة كريستؤفةر مارلؤ (‪ )1593-1562‬نووسةر‬ ‫و ضيرؤكنووس و نووسةرى كتيَبى دؤكتؤر فاوستؤس‪،‬‬ ‫جؤن ليلي نووسةرى كتيَبى ‪ ،)1578( Euphues‬ضؤسةر و‬ ‫شةكسثير و ضةنداني ديكة‪ ...‬هةنديَك ثيَيانواية هؤبز تةنها‬ ‫فةيلةسوفيَكي سياسيية‪ ،‬هةرضةندة ئةطةر لة كتيَبى ليَظياتان‬ ‫‪ Leviathan‬وردببينةوة‪ ،‬دةبينين بة زمانى زؤر زانستيانة‬ ‫و فةلسةفييانة نووسراوة و تةنانةت بةشي يةكةمي كتيَبة‪،‬‬ ‫كة سةبارةت بة مرؤظة‪ ،‬طرانترين و سةختترين بةشي‬ ‫نؤريني هؤبز لةبارةى ماتةرياليزم‬ ‫كتيَبةكةية‪ ،‬كة كرؤكي ِ‬ ‫و بزووتن و تةنةكان و جةستة و ئاوةز و ثيَرسةثتكردني‬ ‫سيَنسي ثيَكدةهيَنيَت‪.‬‬ ‫نؤرينة رةتدةكةنةوة و‬ ‫ئةم‬ ‫هةن‬ ‫ديكة‬ ‫نووسةراني‬ ‫ِ‬ ‫ثيَيانواية هؤبز لة زؤر بواري ديكةدا كارى كردووة وةك‬ ‫َ‬ ‫مؤرال و فةلسةفةى طشتي ‪Universal‬‬ ‫ميَذوو‪ ،‬ئةندازة‪،‬‬ ‫‪ .Philosophy‬هةموو شتيَكي هةبووى بة ئةستوو ‪Matter‬‬ ‫و بزووتنى ئةستووةوة بةستؤتةوة‪ .‬جيهانى وةكو كوتلةيةكى‬ ‫ئةو ئةستووانة ضوواندووة‪ ،‬كة لة اليةن ياساكانى بزووتنةوة‬ ‫بةريَوة دةبريَن‪ .‬مرؤظ و زيندوةرانى ديكةيش بة ثارضةيةكي‬ ‫ِ‬ ‫ئةم كوتلةية دادةنيَت‪ ،‬كة ذياني رؤحي و فيزيؤلؤذيان لة اليةن‬ ‫بةريَوة دةبريَت‪ .‬بؤية طؤتوويةتي‪،‬‬ ‫ياسا ميكانيكييةكانةوة ِ‬ ‫كة شتيَك بة ناوى رؤح و فريشة و خودا لةم جيهانةدا‬ ‫بوونيان نيية و هةموويان بةرهةمى سيمبؤليزةكردنن‪ .‬بةثيَي‬ ‫هؤبز جةوهةرى طةردوون‪ ،‬كة بة تؤز دةذميَردريَت تةنها‬ ‫و تةنها ئةستووة‪ .‬ئةوةى لةم ئةستووةوة شيَوة دةطريَت‬ ‫تةنيَكة و بةضاو دةبيندريَت و دةكريَت تاقيكردنةوةى لةسةر‬ ‫بكريَت‪ .‬رؤح و خوداش بة شتيَكي لة دةرةوةى ئةستوو‬ ‫دةذميَردريَن‪ ،‬كة تايبةتن بة تيؤلؤجي(ئؤج ئاالن‪:2009 ،‬‬ ‫‪ .)101‬هةنديَك نووسةرى ديكة هةن هؤبز وةكو يةكةمين‬ ‫هيومانيست دادةنيَن و ئةمة سةربارى ئ��ةوةى جةخت‬ ‫لةسةر فةيلةسوفبووني ئةو لة بوارى طشتييةوة دةكةنةوة‬ ‫باوةرى بة‬ ‫و هاوكات جةختيش لةسةر ئةوة دةكةنةوة هؤبز‬ ‫ِ‬ ‫كريستيانيتي نةبووة(تاك‪ .)55-12،27،47 :1387 ،‬خؤ ئةطةر‬ ‫لة بةرهةمةكانيشي رابميَنين‪ ،‬ئةوا بؤمان دةردةكةويَت‪ ،‬كة‬ ‫هؤبز يةكيَكة لة فةيلةسوفة مةزنةكانى ميَذوو و كاريطةرى‬ ‫لةسةر تةواوي ميَذووي هزرى سياسيي هةبووة‪ ،‬تةنانةت‬ ‫َ‬ ‫ثايةبلندي فةلسةفةى هؤبزة‪،‬‬ ‫مةكفيَرسؤن‪ ،‬كة راظةكاريَكي‬ ‫دةثرسيَت بؤضي ئيَمة لة نيوةى دووةمى سةدةي بيستةمدا‬ ‫سي سةدة‬ ‫جاريَكي ديكة بةرهةمةكانى هؤبز دةخويَنينةوة‪ ،‬كة َ‬

‫سةرنجراكيَشي‬ ‫ثيَشتر نووسراون؟ بؤضي كاريطةرييةكي‬ ‫ِ‬ ‫هةميشةيي هةية؟ و لةوانةية طةرةك بيَت بثرسن بؤضي‬ ‫بةرهةمةكانى هؤبز هةرضةندة يةكجار سةرنج رادةكيَشن‪،‬‬ ‫لةبةر ئةوةى لةم رؤذطارةدا ئيَمة ثةيوةندييةكي زؤرمان‬ ‫ثيَيةوة هةية‪ .‬ضي بةسةر مرؤظي سةدةى بيستةمدا هاتووة‪،‬‬ ‫كة ئةو زيَتر لة مرؤظةكانى هاوضةرخي هؤبز‪ ،‬ليَيةوة نزيكترة؟‬ ‫كاتيَك ثرسةكة بةمجؤرة بيَتة ثيَش‪ ،‬هةنديَك لة وةآلمةكان‬ ‫راستةوخؤ ديَنة هؤشمانةوة‪ .‬ثرسةكانى ثةيوةست بة‬ ‫دةسةآلت بيرثةريَشاني سةردةمي ئيَمة ثيَكدةهيَنن‪ ،‬هؤبزيش‬ ‫شرؤظةكارى دةس��ةآلت ب��وو‪ .‬ئيَمة نة تةنها خوازيارى‬ ‫تيَطةيشتن و قؤرخكردني دةسةآلتين‪َ ،‬‬ ‫بةلكو طةرةكمانة‬ ‫َ‬ ‫كؤنترؤل بكةين‪ ،‬هؤبزيش وةها ئامانجيَكي‬ ‫ئةوة بة راستي‬ ‫هةبوو(مكفرسون‪.)15 :1385 ،‬‬ ‫بةرهةمةكانى هؤبز بريَتين لة‪ :‬لةبارةى هاووآلتي ‪،De Cive‬‬ ‫لة َ‬ ‫سالى ‪ 1640‬كتيَبي توخمةكانى ياسا‪ ،‬سروشتى و سياسيي‬ ‫‪ ،The Elements of Law, Natural and Politic‬توخمة‬ ‫بنةرةتييةكانى سياسةت ‪The Fundamental Elements‬‬ ‫ِ‬ ‫‪ ،Policy‬لةبارةى ثةيكةرةى سياسيي ‪De corpore‬‬ ‫‪ ،politico‬طرنطترين بةرهةمي خؤى لة َ‬ ‫سالى ‪ 1651‬لة لةندةن‬ ‫بةضاث طةياند بة ناوونيشاني ليَظياتان‪ ،‬يان ئةستوو‪ ،‬فؤرم و‬ ‫دةولةتى َ‬ ‫َ‬ ‫كليَسايي و سظيلي(‪ ،)1651 ,Hobbes‬كة‬ ‫دةسةآلتي‬ ‫َ‬ ‫كرؤكي فةلسةفةي هؤبز ثيَكدةهيَنيَت‪ .‬لة سالةكانى ‪-1655‬‬ ‫‪ 1658‬يةكةمين و دووةمين بةشي سيستةمة فةلسةفييةكةى بة‬ ‫ناوةكانى لةبارةى ثةيكةرة ‪ De Corpore‬و لةبارةى مرؤظ‬ ‫‪De homine‬ي نووسي‪ .‬ضةند كتيَبيَكي ديكةيشي نووسين‪،‬‬ ‫َ‬ ‫سالى ‪ 1666‬طفتوطؤى نيَوان فةيلةسوف و‬ ‫كة بريَتين لة‪:‬‬ ‫تويَذةرى ياسا كؤمؤنةكاني ئينطالند ‪A Dialogue between‬‬ ‫‪Philosopher and a Student of the Common Laws‬‬ ‫‪ ،of England‬و بةهيموس ‪ ،Behemoth‬كة دواى مردني‬ ‫َ‬ ‫لةسالى ‪1682‬دا بآلوكرايةوة‪ ،‬تيَيدا شرؤظةيةكي وردبينانةى‬ ‫ثارلةماني ماوة دريَذ ‪ Long Parliament‬و جةنطى نيَوخؤيي‬ ‫َ‬ ‫لةطةل كتيَبى ثرةنسيثةكانى‬ ‫بةدةستةوة دةدات‪ .‬هاوكات‬ ‫فةلسةفة‪ .‬بؤ زانيارى زياتر لةبارةى بةرهةمةكانى هؤبز‬ ‫بروانة ليستي سةرضاوةكاني كتيَبةكةى ريضارد تاك‪ ،‬كة لة‬ ‫ِ‬ ‫ليستي سةرضاوةكاندا ئاماذةمان بؤ كردووة (تاك‪:1387 ،‬‬ ‫‪.)175‬‬ ‫‪ :2-2‬ميَتؤدي كارى هؤبز‬ ‫ميَتؤدي كارى هؤبز ديدؤكسيؤني ئةندازةيية‪ ،‬واتا ميَتؤدي‬ ‫ماتماتيكيية‪ .‬نهيَني ئةندازة(جيؤميَترى) ئةمةية‪ ،‬كة سةرةتا‬ ‫بريارة سادةكان لةبةرضاو دةطريَت‪ ،‬ئةوانة ضارةسةر‬ ‫ِ‬ ‫دةكات و ثاشان لةتةك ثرسة َ‬ ‫ئالؤزترةكاندا خةريك دةبيَت‪.‬‬ ‫بةرياريَكي ثيَشزانراو نةدةزانى‪ .‬هؤبز‬ ‫كةواتة‪ ،‬ئةندازةي بة ِ‬ ‫وايدادةنا‪ ،‬لة ميَتؤدي ئيندوكسيؤن(استقرا)‪ ،‬كة لة ئةندازةدا‬ ‫باوة‪ ،‬دةتواندريَت ثةي بة ثةيوةندي هؤ و بةرهؤ(معلول)ي‬ ‫َ‬ ‫بريارة ماتماتيكييةكان‬ ‫نيَوان دياردةكان ببريَت‪ .‬هؤبز‬ ‫هةوليدا ِ‬ ‫لة كايةى تيَطةكانى فةلسةفة و زانستة كؤمةآليةتييةكاندا‬ ‫بةكار ببات‪ .‬بؤ نموونة‪ ،‬لة ثيَناسةى َ‬ ‫بةلطاندندا دةبيَذيَت‪:‬‬ ‫َ‬ ‫(بةلطاندن(استدالل) هةمان ئةذماركردنة‪ .‬ميَتؤدي كؤكردنةوة‬ ‫و كةمكردنةوةى ئةنجامي ناوة طشتييةكان‪ ،‬كة بؤ نيشانةدانان‬ ‫دةربريني ليَهزرينةكانى خؤم َ‬ ‫َ‬ ‫هةليدةبذيَرم)‪.‬‬ ‫(خالبةندي) و‬ ‫ِ‬ ‫دةربرينيَكي ديكة‪( ،‬واتا بةدةستهيَنانى دةرةنجام لة‬ ‫بة‬ ‫ِ‬ ‫ثيَناسةكاندا‪ ،‬و بةكارهيَنانى ئةم ميَتؤدة‪ ،‬زانست واتا ناسيني‬ ‫دةرةنجامةكان‪ ،‬يان ناسيني ثةيوةندي كاريَك لةتةك كاريَكي‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي ‪2010‬‬

‫‪71‬‬


‫ديكةد)‪ .‬هاوكات هؤبز بة ئاطابوو لة جياوازى نيَوان زانستة‬ ‫سروشتييةكان و زانستة كؤمةآليةتييةكان و كةواتة زؤر ثيَداطر‬ ‫بريارة ماتماتيكييةكان لة زانستة‬ ‫نةبوو لةسةر بةكارهيَنانى ِ‬ ‫كؤمةآليةتييةكاندا (عالم‪ .)234 :1387 ،‬هؤبز ميَتؤدةكةى‬ ‫بؤ سةلماندني بؤضوونةكانى بةكارهيَناوة‪ .‬راستييةكةى‬ ‫َ‬ ‫هةولدانيَكة بؤ بةكارهيَناني ميَتؤدةكان و‬ ‫فةلسةفةكةى‬ ‫بنةرةتييةكانى فيزيكي مؤديَرن بؤ تويَذينةوةى‬ ‫تيَطة‬ ‫ِ‬ ‫مرؤظ‪ ،‬هةم وةك تاك و هةم وةك هاووآلتي‪ .‬بةم شيَوةية‬ ‫هؤبز طةرةكييةتي لة دوو ريَطةوة بيَتة نيَو تويَذينةوةى‬ ‫مرؤظ‪ :‬يةكيَكيان ريَطةى زانستيية‪ .‬هؤبز ليَرةدا ميَتؤدي‬ ‫َ‬ ‫هةلدةبذيَريَت‪ .‬دووةم‬ ‫ئةناليز(شرؤظةيي)ي هؤ و بةرهؤ‬ ‫هؤبز زانستة مرؤظايةتي و كؤمةآليةتييةكان بة بةشيَك لة‬ ‫فيزيك دادةنيَت و بةطويَرةى ياساي فيزيك سةيريان دةكات‪.‬‬ ‫نؤرينة راستييةكةى كليلي ماتةرياليزمي ميَتافيزيكيي‬ ‫ئةم‬ ‫ِ‬ ‫ئةوة(جةهانبةطلو‪ .)37 :2009 ،‬هؤبز دةيخواست زانستي‬ ‫سياسيي ئاوا بكات (يان دايبمةزريَنيَت)‪ ،‬كة نيشاني مرؤظةكاني‬ ‫بدات ضؤن بطةنة ئاشتي سظيلي و ذيانيَكي ئاسوودة‪ .‬بةم‬ ‫مةبةستةوة ئةو ثيَويستي بة طريمانةيةكي ديارتر هةبوو لة‬ ‫طريمانةى طشتي بزووتن و هةروةها ميَتؤديَكي طشتطيرترى‬ ‫لة ميَتؤدي ديدؤكسيؤني لة ئةندازةدا طةرةك بوو‪ .‬ميَتؤدي‬ ‫بريارة‬ ‫ئةندازة (هندسة) زؤر باآل بوو‪ ،‬لةبةر ئةوةى دةيتواني ِ‬ ‫َ‬ ‫ئالؤزةكان تةواو بسةلميَنيَت‪ .‬بةآلم ئةندازة بةم مةبةستةوة‬ ‫بريارة سادةكانةوة‬ ‫دةب��وو ك��ارى خؤى لة هةنديَك لة ِ‬ ‫بريارةكان‬ ‫ئةوةى‬ ‫دةستثيَبكات‪ .‬كةواتة ضؤن شياو بوو بؤ‬ ‫ِ‬ ‫بةدةستبيَن تا بتوانريَت لة زانستي سياسييدا َ‬ ‫هةلبهيَنجريَن؟‬ ‫برياريَك بةدةستةوة‬ ‫ميَتؤدي يوكليديسي نةيدةتواني وةها ِ‬ ‫بدات‪ .‬ئةوةى ثيَويستي ثيَي بوو‪ ،‬ميَتؤديَكي ئاويَتة بوو لة دوو‬ ‫برياريَكي‬ ‫بةش‪ ،‬كة هةم نيشاني بدات ضؤن دةشيَت بة وةها ِ‬ ‫سادةى سةرةتايي بطةين و هةم كاتيَك ثيَيان طةيشتين‬ ‫لةتةكياندا ض كاريَك بكةين‪ .‬هؤبز ئةم ميَتؤدةى لة شيَوازة‬ ‫باوةكةى طاليليَدا دؤزييةوة واتا ميَتؤدي (ئةناليز‪-‬سةنتيَز)‬ ‫بريارة سادة و‬ ‫ميَتؤدي (ئةناليز) ثيَويستي بة بةدةستهيَناني ِ‬ ‫بريارة‬ ‫َناني‬ ‫ي‬ ‫َكه‬ ‫سةرةكييةكان بوو‪ ،‬بةشي (سةنتيَز) ميَتؤدي ثي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫بريارة سادةكان(مكفرسون‪،‬‬ ‫ئالؤزةكان بوو لةتةك ثيَكهاتةى ِ‬ ‫َ‬ ‫نؤريني هؤبز بةلطاندني ئاوةزي‬ ‫‪ .)27 :1385‬كةواتة بة‬ ‫ِ‬ ‫واتا ذماردن و ذماردنيش واتا كؤكردنةوة و ليَدةركردن‪،‬‬ ‫ئةو ئةم دوو واذةية بةكاردةهيَنيَت (دانان) و (دابةشي يان‬ ‫الدان)‪( ،‬ميَتؤدي ئةناليز لة واتا باوةكةيدا دةبيَتة شرؤظةيي‬ ‫‪ Analytical‬و ميَتؤدي دانان ناوةكةى ميَتؤدي سةنتيَزة)‪.‬‬ ‫كةواتة ميَتؤدي فةلسةفةي هؤبز لةخؤطرى ئةناليز(شرؤظة)‬ ‫و سةنتيَزة (ثيَكهاتةية)‪ .‬لة ئةناليزدا‪ ،‬هؤش لة هةندةكييةوة‬ ‫رووةو هةمةكي ي��ان يةكةمين ثرةنسيثةكان دةضيَتة‬ ‫َروانيني ديَكارتي‬ ‫ثيَش(‪ .)17-15 :1994 ,Copleston‬هؤبز تي ِ‬ ‫َ‬ ‫قبولي دةكرد‪ ،‬كة ميَتؤدي ماتماتيكي دةشيَت بؤ‬ ‫دةزانى و‬ ‫ضارةسةركردني ثرسة زانستييةكاني ديكة بةكارببريَت‪ .‬ئةو‬ ‫لةم بوارةدا لةوانةية بةهؤى كةمبووني زانستي ماتماتيكي‬ ‫باوةرداربووبيَت‪ ،‬كة ئةطةر‬ ‫خؤى‪ ،‬زيَتر بة ديَكارت هيَظيدار و‬ ‫ِ‬ ‫بتوانيَت وةكو ميَتؤدي ماتماتيكي‪ ،‬سادةتريني طريمانةكان‬ ‫وةكو ثايةيةك بةكارببات‪ ،‬كة لةسةر بنةماى ئةوة‪ ،‬هةنطاو‬ ‫بة هةنطاو‪ ،‬ثيَكهاتةيةكي َ‬ ‫ئالؤزتر ثيَكبهيَنيَت‪ ،‬ئةوا دةتوانيَت‬ ‫زانستيَكي ضظات ضيَبكات‪.‬‬ ‫هؤبز بة بةكارهيَنانى ميَتؤدي ئيندؤكسيؤني(استقرايي) و‬ ‫باوةرى‬ ‫ئيَمثريسيزم(ئةزموونطةرايي) ناوي دةركردبوو‪ .‬ئةو‬ ‫ِ‬

‫‪72‬‬

‫وابوو رابردوو‪ ،‬كة لة دةستي لي َ‬ ‫َكؤلينةوةى ئةزمووني دوورة‪،‬‬ ‫بي بةهاية‪.‬‬ ‫يان كؤرسةكانى ميَذوو بة شيَوةيةكي طشتي َ‬ ‫هؤبز جاروبار بة ئاماذة بؤ ميَذوو َ‬ ‫بةلطةي خستؤتة روو‪.‬‬ ‫ثرة لة ثيَناسةطةليَك و ئةزموونةكاني‬ ‫ليَظياتان لة‬ ‫بنةرةتدا ِ‬ ‫ِ‬ ‫زؤر نزيك و رازيكارانةية‪ .‬هؤبز بة شيَوةيةك رووى كردة‬ ‫تةواوى تيؤرييةكان و لة داكةوتة ديارةكانى ميَذوو‪ ،‬يان لة‬ ‫ئةزمووني نةوةكانى رابردوو ئةوةندة سوودمةند نةبوو‪.‬‬ ‫َ‬ ‫دةولةتيَك ثيَويستي بةزانستيكردنى‬ ‫ئةو دةبيَذيَت ثيَكهيَنانى‬ ‫ريَسا و ثرةنسيثة ديارةكانة‪ ،‬كة طرنطييةكي زانستي و‬ ‫هةرماني هةية‪ .‬كةواتة ئاوةز بةر لة ميَذوو شياوي ثشت‬ ‫ثيَبةستنة(عالم‪ .)235 :1387 ،‬بةمجؤرة ميَتؤدي (ئةناليز)‬ ‫كاتيَك لة زانستي سياسييدا بةكار بهيَنريَت‪ ،‬ئةوا بة واتاي‬ ‫بةشكردني ضظاتي سياسيي بؤ بزووتني بةشةكانة (واتا‬ ‫تاكةكانى مرؤظ) و بةشكردني بزووتنةكانة بة نؤرةى خؤى‬ ‫بؤ هيَزة ويَناكراوةكان يان طريمانة سادةكان‪ ،‬كة لةبةردةم‬ ‫هةموواندا بتوانريَت ئةو بزووتنانة دياريبكريَن(مكفرسون‪،‬‬ ‫‪ .)28 :1385‬كةواتة دةتوانين ببيَذين ميَتؤدي كارى هؤبز‬ ‫ئيندوكسيؤني ئةندازةيية‪ ،‬واتا ماتماتيكيية‪ ،‬كة لة كاتي‬ ‫خويَندنةوةى بةرهةمة ناودارةكةى‪ ،‬واتا ليَظياتان‪ ،‬ئةمة بة‬ ‫طاليلي و ديَكارتي لةسةر‬ ‫رووني دةبينين‪ .‬كاريطةرى ميَتؤدي‬ ‫َ‬ ‫بووة و ميَتؤدةكانياني بةكارهيَناوة‪.‬‬ ‫مرؤظنؤرى هؤبز‬ ‫‪:3-2‬‬ ‫ِ‬ ‫هةنوكة لة بؤضوونةكاني هؤبز دةتويَذينةوة‪ .‬بؤ دؤزينةوةى‬ ‫ريَطةيةك بؤ رؤحي هزرى سياسيي هؤبز‪ ،‬سةرةتا طةرةكة‬ ‫سةرنجي ئةو ويَناكردنة بدةين‪ ،‬كة بؤ مرؤظ هةيةتي‪.‬‬ ‫هةنديَك لة ليَتويَذةراني بؤضوونةكانى هؤبز‪ ،‬لةسةر طرنطى‬ ‫بةشي يةكةمى كتيَبى (ليَظياتان)‪ ،‬كة تايبةتة بة لي َ‬ ‫َكؤلينةوة‬ ‫َ‬ ‫هةلوةستةيان كردووة و‬ ‫لة ئانترؤثؤلؤذيك(مرؤظناسي)‪،‬‬ ‫ئةوةيان بة بنةماى فةلسةفةى سياسيي ئةو ئةذمار كردووة‪.‬‬ ‫لة بةشي يةكةمى كتيَبى ليَظياتان‪ ،‬كة ثةيوةستة بة مرؤظ‪،‬‬ ‫بناغةريَذي‪ .‬لةم بةشةدا‪،‬‬ ‫فةلسةفةي سياسيي هؤبز دةبيَتة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫هةلضوون و ئ��ارةزووة شاراوةكان لة قوآليي سروشتي‬ ‫مرؤيي و ثةيوةنديية تايبةتييةكانى ئةو لةتةك رابردوو‪،‬‬ ‫ئيَستا و ئاييندة راظة و ثيَناسة دةكريَت‪ .‬بة شيَوةيةكي ثوخت‬ ‫دةتوانين ببيَذين لةم بةشةدا سةرةتاكانى تيؤرى و ثراكتيكي‬ ‫جيهان رةفتارى مرؤظ فؤرمولةبةندي دةكريَت‪.‬‬ ‫مرؤظ بؤ هؤبز لة ثلةى سةرةتادا شتيَك نيية جطة لة‬ ‫طيانةوةريَك‪ ،‬طيانةوةريَك بة ثيَرسةثتكردنى سيَنسي و بة‬ ‫شيَوةيةكي بةردةوام لة رةوتي كاريطةريية هةمةضةشنة‬ ‫دةرةكييةكان‪ ،‬كة بة شيَوةيةكي ميكانيكي لةودا خواستةكان‬ ‫و بيَزارييةكان دادةطيرسيَنن‪ .‬ذياني مرؤظ وةكو تةواوى‬ ‫طيانةوةران‪ ،‬بةردةوام و زةروورةتي بزووتن لةسةر بنةماى‬ ‫َروانيني‬ ‫ورووذاندني بريَتي لة ئارةزووةكانة‪ .‬بةآلم بة تي ِ‬ ‫هؤبز‪ ،‬هةمان طيانةوةر‪ ،‬كة كاريطةرة بة ذينطة(سروشت)‬ ‫و بزوويَنةرى ئ��ارةزوو و خواستةكانى ذياني ئةون‪،‬‬ ‫لةتةك طيانةوةرةكانى ديكةدا جياوازي هةية‪ .‬جياوازي‬ ‫تايبةتى مرؤظ لةتةك طيانةوةرةكانى ديكة‪ ،‬هؤبز وةكو‬ ‫ئةريستؤتيَليس لة ئاوةزي مرؤظدا دةيبينيَت(محي‪:1386 ،‬‬ ‫ِ‬ ‫خستنةرووي تيؤرى سياسيي لةسةر بنةماى‬ ‫‪ .)28‬هؤبز لة‬ ‫ِ‬ ‫َرةويَكي‬ ‫تيَطةيشتني سايكؤلؤجيي سروشتي مرؤظ‪ ،‬ري ِ‬ ‫بري‪ ،‬ضونكة تيؤريستةكانى بةر لةو‪ ،‬بؤ نموونة‬ ‫تةختايي ِ‬ ‫ثالتؤن‪ ،‬لةتةك سايكؤلؤجيي مرؤظدا خةريك بووبوون‪.‬‬ ‫بةآلم ثشك (سهم)ي هؤبز لة اليةنيَكةوة زؤر تاكانة بوو‪ .‬بة‬

‫ذمارة (‪ ) 8‬ئابي ‪2010‬‬


‫بؤضووني هؤبز مرؤظ بةشيَكة لة جيهانى بوون‪ .‬هاوكات‬ ‫مرؤظ وةكو ئاميَريَكيشة‪ ،‬و لة ثاذة هاويةكةكان ثيَكهاتووة‪.‬‬ ‫هؤبز دةخوازيَت ياسايةك بهيَنيَت‪ ،‬كة لةسةر بنةماى ئةوة‬ ‫بزووتني ئةم ثاذانة و بة تايبةتى لة ثةيوةنديدا لةتةك‬ ‫هاوجؤرةكان روون بكاتةوة‪ .‬هؤبز‪ ،‬بةثيَي فيَركارييةكةى‬ ‫�اوةري وابوو سيَنسةكانى مرؤظ سةرضاوةى‬ ‫بةيكن‪ ،‬ب� ِ‬ ‫هةموو زانينيَكن‪( .‬ضونكة هةموو ئةو ]ئيديَيانة[ شتيَكة‪ ،‬كة‬ ‫ئيَمة ثيَيدةبيَذين سيَنس‪ ،‬لةبةر ئةوة هيض ويَنايةك لة هؤشي‬ ‫مرؤظدا بووني نيية‪ ،‬كة لة سةرةتادا‪ ،‬تةواو يان بةشيَكيان‬ ‫بة ئةندامةكانى سيَنس وةرنةطيرابن) (‪.)9 :1651 ,Hobbes‬‬ ‫بةريَي سيَنسةكان دةناسريَن‬ ‫مرؤظةكان هةموو شتةكان‬ ‫ِ‬ ‫و سيَنسةكان توانستي تيَطةيشتني مرؤظةكانن و هةمان‬ ‫تيَطةيشتن دةبيَتة هؤى بزووتني هؤشي مرؤظةكان‪ .‬هؤبز‬ ‫برواي وابوو حةزي ذياني مرؤظةكان توانستيَكي ناخةكيية‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫مرؤظ ناضار دةكات ب��ةدواى بةرذةوةندييةكانى خؤيدا‬ ‫بطةريَت‪ ،‬و بةتايبةتي خؤي بثاريَزيَت لة زيانديدةيي‪ .‬بةآلم‬ ‫ِ‬ ‫مرؤظةكان بةسةر ضارةنووسي خؤياندا َ‬ ‫زال نين‪ ،‬ضونكة‬ ‫َ‬ ‫مؤرالييةكان‬ ‫ناتوانن لةبارةى بابةتي هاوبةشي ئامانجة‬ ‫ريَكبكةون و لةسةر بنةماى وةها ريَككةوتنيَك لة ئاشتي‬ ‫و هاريكاريدا ذيان بطوزةريَنن‪ .‬ئاشتي بؤ مرؤظ تةنها لة‬ ‫ئةنجامى ثيَرسةثتكردن و ناسيني توانستة فؤرم بةخشةكاني‬ ‫كؤنتر َ‬ ‫ؤلكردنى‬ ‫سروشتي مرؤظ و ناسيني زةروورةت��ي‬ ‫ِ‬ ‫ئةوانةوة شياوة (عالم‪ .)236 :1387 ،‬هةرضي بزووتنة‬ ‫الى هؤبز بريَتيية لة بزووتني شويَني‪( .‬بزووتن بريَتيية لة‬ ‫بةجيَهيَشتني شويَنيَك و جيَطير بوون لة شويَنيَكي ديكة)‪.‬‬ ‫نيشتةجي‪ ،‬كة ماوةيةك لة شويَنيَك بيَت‪.‬‬ ‫بةشتيَك دةبيَذين‬ ‫َ‬ ‫َشي‪ ،‬كة هةرشتيَك لة بزووتندا‬ ‫ي‬ ‫ث‬ ‫َتة‬ ‫ي‬ ‫د‬ ‫َناسةية‬ ‫كةواتة ئةم ثي‬ ‫َ‬ ‫بيَت‪ ،‬ئةوا بزويَنراوة‪ .‬لةبةر ئةوةى ئةطةر نةبزويَنرابيَت‪ ،‬ئةوا‬ ‫لة هةمان ئةو شويَنة دةبيَت‪ ،‬كة ثيَشتر ليَي بووة‪ .‬هاوكات‬ ‫هؤبز جياوازي دةكات لة نيَوان بزووتني ذياني و بزووتني‬ ‫َ‬ ‫ئاذةلي‪ .‬بزووتني يةكةم بزووتني ذيانة‪ .‬لة طيانداراندا دوو‬ ‫جؤر بزووتن بووني هةية‪ ،‬كة تايبةتة بةوانةوة‪ :‬يةكيَكيان ثيَي‬ ‫دةطوتريَت بزووتني ذيان‪ ،‬كة بة لةدايكبوونةوة سةرضاوة‬ ‫بةبي وةستان لة سةرتاسةرى ذياني ئةواندا‬ ‫دةطريَت و‬ ‫َ‬ ‫دريَذةى دةبيَت‪ .‬وةكو رةوتي خويَن‪ ،‬ليَدان ‪ ،Pulse‬ئاويَتةكراو‬ ‫‪ ،Concoction‬خؤراكطري ‪ ،nutrition‬دوورخستنةوة‬ ‫‪ exertion‬و هتد‪ .‬بؤ ئةم بزووتنانة هيض ثيَويستييةكيان‬ ‫بة توانستي ويَناكردن ‪ Imagination‬نيية‪ .‬جؤرى دووةم‬ ‫َ‬ ‫دةربرينيَكي ديكة‪،‬‬ ‫ئاذةليية‪ ،animal motion‬بة‬ ‫بزووتني‬ ‫ِ‬ ‫بزووتني خؤويست ‪voluntary motion‬يشي ثيَدةطوتريَت‪.‬‬ ‫َبرين‪ ،‬قسةطوتن و بزواندني ئةندامةكان بة شيَوةيةك‪،‬‬ ‫وةكو ري ِ‬ ‫كة سةرةتا لة هؤشي ئيَمةدا شيَوة دةطرن(‪,1651 ,Hobbes‬‬ ‫‪.)31‬‬ ‫‪ :4-2‬ثيَطةى ئاوةز لة فةلسةفةى هؤبزدا‬ ‫هؤبز لة كاتي تويَذينةوة لةبارةى (فةزيلةتة ئاوةزييةكان)‪،‬‬ ‫جياوازي دةكات لة نيَوان توانستي هؤشةكي سرووشتي‬ ‫و توانستي ئ��اوةزي‪ .‬مرؤظةكان بة ويستي سرووشتي‬ ‫خؤيان هةنديَك تيذن و هةنديَك سست‪ .‬هؤكردي سةرةكي‬ ‫َ‬ ‫هةلضووني مرؤظةكانة))‬ ‫ئةم جياوازييانة‪( ،‬جياوازي لة‬ ‫(‪ .)21-20 :1994 ,Copleston‬هؤبز سةبارةت بة ئاوةز‬ ‫دةبيَذيَت‪( :‬لةوانةية بتوانين مةبةست لة وشةى ئاوةز ‪،Reason‬‬ ‫كة ئيَمة لة ريزي توانستي هؤشي مرؤيي دايدةنيَنين‪ ،‬ثيَناسة‬ ‫بكةين (واتا دياريبكةين)‪ .‬لةبةر ئةوةى ئاوةز شتيَك نيية جطة‬

‫لة ذماردن (واتا كؤكردنةوة و ليَدةركردن)ي سةرةنجامي‬ ‫جي ريَككةوتنن بؤ نيشانةدانان‬ ‫ئةو ن��اوة طشتيانةى‬ ‫َ‬ ‫دةربريني واتاى ليَهزرينةكاني ئيَمة‪ ،‬كاتيَك‬ ‫‪ Marking‬و‬ ‫ِ‬ ‫ئةوانة لةالى خؤمان ئةذمار دةكةين‪ ،‬ئةوا بةم كارة دةبيَذين‬ ‫نيشانةدانان‪ .‬و كاتيَك ليَهزرينةكانى خؤمان بؤ ئةوانيديكة‬ ‫بخةينة روو يان بيسةلميَنين ئةوا بةوة دةبيَذين واتا)‬ ‫(‪ .)26 :1651 ,Hobbes‬هةروةها هؤبز سةبارةت بة سوود‬ ‫و ئامانجي ئاوةز دةبيَذيَت‪( :‬سوود و ئامانجي ئاوةز نة تةنها‬ ‫بةدةستهيَناني كؤبةندييةكي كؤتايي و حةقيقيي يةك يان ضةند‬ ‫سةرةنجاميَك‪ ،‬جيا لة ثيَناسة سةرةتايي و واتاكاني لةسةر‬ ‫ريَككةوتووي ناوةكانة‪َ ،‬‬ ‫بةلكو دةستثيَكردنة لةسةر بنةماى‬ ‫ئةم ]ثيَشةكيانة[ و هةروةها طةيشتنة لة دةرةنجاميَكةوة بة‬ ‫دةرةنجاميَكي ديكة)(‪ .)27 :1651 ,Hobbes‬ليَرة بةدواوة‬ ‫ديَينة سةر باسكردن لة فةلسةفةى سياسيي تؤماس هؤبز‪ ،‬بة‬ ‫وردي َ‬ ‫هةلوةستة لةسةر اليةنةكانى ليَهزرنيني هؤبز دةكةين‬ ‫َ‬ ‫و دواتر هةلسةنطاندن و ئةو رةخنانةيش دةخةينة روو‪ ،‬كة‬ ‫لة تيؤرة كؤمةآليةتييةكةى طيراوة‪.‬‬ ‫‪ :3‬فةلسةفةى سياسيي تؤماس هؤبز‬ ‫‪ :1-3‬لةبارةى ليَظياتان‬ ‫ئةطةر واذةكة (ليَظياتان) بناسين و بزانين ضيية‪ ،‬سةرةتا‬ ‫بطةريَينةوة بؤ كتيَبى ثيرؤز (تةورات)‪ .‬تؤماس هؤبز‬ ‫دةبيَت‬ ‫ِ‬ ‫ئةم واذةيةى لة تةورات وةرطرتووة و بة مةبةست و واتايةك‪،‬‬ ‫َ‬ ‫دةولةت‪ ،‬بةكارى هيَناوة‪ .‬لة تةوراتدا وةها ناوي‬ ‫كة تايبةتة بة‬ ‫َ‬ ‫ليَظياتان هاتووة‪( :‬بة هيَزى خؤت دةرياى سورت قةالشت و‬ ‫ثةرانت‪ ،‬و طؤشتةكةيانت كردة خؤراكي‬ ‫سةرى ليَظياتانةكانت ِ‬ ‫َ‬ ‫سوورةتي‬ ‫لة‬ ‫‪.)14‬‬ ‫‪:74‬‬ ‫نشين‪,Psalms().‬‬ ‫خةلكانى بيابان‬ ‫ِ‬ ‫ئةشعياشدا بةمجؤرة هاتووة‪( :‬لةو رؤذةدا‪ ،‬خوداوةند بة‬ ‫برندةكةي خؤى‪( ،‬ليَظياتان)‪ ،‬كة ماريَكى‬ ‫شمشيَرة زؤر تيذ و ِ‬ ‫تيذررةوة سزاى كردةوةكانى دا و ئةو ئةذديهاية‪ ،‬كة لة دةرياداية‬ ‫ِ‬ ‫دةيكوذيَت)(‪ .)27:1 ,Isaiah‬بةآلم هؤبز بة ض مةبةستيَكةوة‬ ‫ليَظياتان بةكار دةهيَنيَت؟ هؤبز واذةى ليَظياتان بة مةبةستي‬ ‫دةولةت بةكار دةهيَنيَت بؤ َ‬ ‫َ‬ ‫زالبوون بةسةر ئةو كائؤسةى لة‬ ‫َ‬ ‫رؤذطاردا زالبوو‪ ،‬وةكو لة بةشي يةكةم‪ ،‬تايبةت بة رةهةندي‬ ‫سياسيي‪ ،‬باسمان كرد‪ ،‬ئينطالند لة جةنطي نيَوخؤييةوة طالبوو‬ ‫و بؤ هؤبزيش وةكو ترسيَكي هةميشةيي ليَهاتبوو‪ ،‬تةنانةت‬ ‫دةبيَذيَت من و ترس بةيةكةوة لةدايكبووين‪ .‬هاوكات بةهيموس‬ ‫درندةيةكي ديكةى نيَو كتيَبي ثيرؤزة و‬ ‫‪ Behemoth‬ناوي ِ‬ ‫هؤبز كتيَبيَكيشي بةم ناوة داناوة‪ ،‬الى يةهودييةكان ليَظياتان و‬ ‫ناخواباوةرييةكان ‪Atheist‬ن‪ ،‬كة بؤ‬ ‫بةهيموس سيمبولي هيَزة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫زالبوون بةسةر مرؤظةكاندا‪ ،‬دةست بؤ نةبةردى توندوتيذانة‬ ‫دةبةن‪( .‬ليَظياتان) لة سةدةكاني نيَظين و لة نةريتي كريسيتانيدا‬ ‫دةطؤريَت بؤ سيمبؤلي ئيبليسي لة َ‬ ‫زالبوون بةسةر مرؤظايةتيدا‬ ‫ِ‬ ‫و سةرةنجام بة قوالثي خاضي ثيرؤزةوة دةبيَت‪.‬‬ ‫سةرةراى بةرطي كتيَبةكة‪ ،‬لة دوو بةشي دةقةكةشدا‬ ‫ليَظياتان‬ ‫ِ‬ ‫سوود بة هؤبز دةطةيةنيَت‪ :‬جاريَكيان وةكو مرؤظيَكي مةزنى‬ ‫دةستكرد و جاريَكي ديكة وةكو هيَزيَك‪ ،‬كة بة ثشت بةستن‬ ‫بة ترس و توندوتيذى‪ ،‬هةمووان بة ثةسةندكردنى ئاشتي‬ ‫ناضار بكات‪ .‬بؤ هؤبزيش هةمان سيمبؤلي َ‬ ‫زالنةبووني هيَز‬ ‫خراوةتة روو‪ .‬هؤبز لة يةكيَك لة طفتوطؤكانى خؤى لة كتيَبيَكيدا‬ ‫لةتةك بيشؤث برةمهال ‪ Bramhall‬نيشانيداوة‪ ،‬كة طفتوطؤى‬ ‫(بةهيموس لةتةك ليَظياتان)دا‪ ،‬دةشيَت وةكو دوورخستنةوة و‬ ‫َ‬ ‫ثووضةلكردنةوةى ليَظياتان بووبيَت‪( .‬ماويةتي)‬ ‫***‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي ‪2010‬‬

‫‪73‬‬


‫لة ديكتاتؤرييةوة بؤ ديموكراسيي‬ ‫ضوارضَيوةيةكي خةيالَيي بؤ ئازاديي‬ ‫‪-4-‬‬

‫دكتؤر جين‬

‫‪74‬‬

‫شــــاربب‬

‫بةشي حةوتةم‬ ‫ثالني ستراتيذيي‬ ‫ثيَشةنطة بةرطريكارةكان ثيَويستييان بة داناني كارنامةيةكي طشتطيرة‬ ‫لةثيَناو زيادكردني هةلةكاني سةركةوتني بةرطريي بةشيَوةيةك بتوانيَت‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ساالنيَكي دوورو دريَذ ئازاريان‬ ‫طورجوطؤلء تةيار بكات كة‬ ‫طةالن‬ ‫ضةشتووةء‪ ،‬لة بةرامبةريشدا سيستةمي ديكتاتؤريي الواز دةكاتء‬ ‫سةرنخوني دةكاتةوةء‪ ،‬كاردةكات بؤ بنياتناني سيستةميَكي ديموكراسي‬ ‫بةهيَز‪.‬‬ ‫َ‬ ‫بؤ طةيشتن بةو ثالنة ثيَويستيمان بة هةلسةنطاندنيَكي باشة بؤ‬ ‫هةلومةرجء ئةطةرة كاريطارةكاني بةردةست‪ ،‬لةريَطةي ئةم شيكاريء‬ ‫َ‬ ‫هةلسةنطاندنةوة دةطةينةوة ئةوةي ستراتيذي سةرةكيء ستراتيذي‬ ‫ثرؤسة تايبةتةكان ثةرةثيَبدةين بةئامانجي وةدةستهيَناني ئازاديي‪.‬‬ ‫َراي هاوبةستةطي نيَوان ستراتيذي سةرةكيء ستراتيذي ثرؤسة‬ ‫وي ِ‬ ‫وةلي هةردوكيان دوو كاري جوداوازن لةيةكتري‪ ،‬بةشيَوةيةك‬ ‫تايبةتةكان‬ ‫َ‬ ‫بةتةني ثةرةثيَداني ستراتيذي ثرؤسةكان بةشيَوةيةكي طشتيي لةدواي‬ ‫َ‬ ‫ثةرةثيَداني ستراتيذي سةرةكييةوة ديَت‪ .‬سةرباري ثيَويستبووني‬ ‫ثرؤسةي ثالني ستراتيذي ثرؤسةكان لةثيَناو وةديهيَنانء ضةسثاندني‬ ‫ئامانجةكاني ستراتيذي سةرةكي‪.‬‬ ‫ثةرةثيَداني ستراتيذي بةرطريي ثيَويستي بة لةبةرضاوطرتني‬ ‫ضةندين ثرسيارو ئةرك هةيةء‪ ،‬ثيَويستة ليَرةدا ثيَناسةي هيَنديَك‬ ‫فاكتؤري طرنط بكةينء‪ ،‬هةروةها ثيَويستشية بةهةند وةريبطرين لةسةر‬ ‫ئاستي ستراتيذي سةرةكيء ستراتيذي ثرؤسةكان‪ .‬هةروةها بؤ ثالني‬ ‫ستراتيذي ثيَويستيمان بةوةية ثالندانةراني بةرطريي تيَطةيشتنيَكي‬ ‫َ‬ ‫ملمالني كة فاكتؤرةكاني مادي‪،‬‬ ‫قووليان هةبيَت بؤ طشت اليةنةكاني‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةاليةتي‪ ،‬سياسي‪ ،‬دةروني‪،‬‬ ‫ميَذووي‪ ،‬حكومي‪ ،‬سةربازي‪ ،‬فةرهةنطي‪،‬‬ ‫َ‬ ‫َودةولةتي لةخؤدةطريَتء جطة لةضوارضيَوةي خةباتي‬ ‫ئابووريء ني‬ ‫سنووردارو ثيَشينةكاني ناتوانريَت ثةرة بة ستراتيذةكان بدريَت‪.‬‬ ‫طرنطة سةركردةو ثالندانةراني ستراتيذيي َ‬ ‫هةلسةنطادندن ئةنجام‬ ‫بدةن بؤ طرنطيي ئاريشةو ئامانجةكان تاكو خةباتيَكي بةرفراوان‬ ‫ذمارة (‪ ) 8‬ئابي ‪2010‬‬


‫َ‬ ‫هةاليسيَنن ياخود نا‪ ،‬شاياني باسة فرة ثيَويستة ئامانجي‬ ‫وةلي ثيَويستة ثرسي‬ ‫راستينةي خةبات دياريي بكريَت‪،‬‬ ‫َ‬ ‫سةرنخونكردنةوةي سيستةمة ديكتاتؤرييةكان لة‬ ‫بةتةني ئامانجيَكي تةواو نيية‪.‬‬ ‫بةرضاو بطيريَت ئةمةش‬ ‫َ‬ ‫ئامانج لةم جؤرة ملمالنيَيانةدا ثيَويستي بة دامةزراندني‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةيةكي ئ��ازادي��خ��واز هةية كة سيستةميَكي‬ ‫ديموكراسيي حوكمي بكات‪ .‬ئاشكراييء رووني ئةم‬ ‫بابةتة كاريطةريي دةبيَت لةسةر ثةرةثيَداني ستراتيذي‬ ‫سةرةكييء ئةو ستراتيذانةي كة ليَيةوة سةرضاوة‬ ‫دةطرن‪.‬‬ ‫َ‬ ‫بةش َيوةيةكي تايبةتي‪ ،‬ث َيويستة ستراتيذكاران وةالمي‬ ‫ضةندين ثرسياري بنة ِرةتي بدةنةوة‪ ،‬لةوانة‪:‬‬ ‫• ئاستةنطة سةرةكييةكان كامانةن بؤ وةديهيَناني‬ ‫ئازاديي؟‪.‬‬ ‫• ئةو فاكتؤرانة كامانةن كة ريَطةخؤشدةكةن بؤ‬ ‫وةديهيَناني ئازاديي؟‪.‬‬ ‫َ‬ ‫خالةكاني هيَزي سةرةكي سيستةمي ديكتاتؤري‬ ‫•‬ ‫لةكويَداية؟‪.‬‬ ‫• َ‬ ‫خالة الوازة ليَك جياوازةكاني سيستةمي ديكتاتؤريي‬ ‫كامانةن؟‪.‬‬ ‫• تا ض ئةندازةيةك سةرضاوةكاني هيَزي سيستةمي‬ ‫ديكتاتؤريي قابيلي زيان ثيَطةياندنن؟‪.‬‬ ‫• ئةو َ‬ ‫خالة بةهيَزانة كامانةن كة هيَزة ديموكراسييةكانء‬ ‫هاونيشتيمانيان بةشيَوةيةكي طشتيي هةيانة؟‪.‬‬ ‫• َ‬ ‫خالة الوازةكاني هيَزة ديموكراسييةكان كامانةنء‬ ‫ضؤن ضارةسةري بؤ بدؤزريَتةوة؟‪.‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هةلويَستي الي��ةن��ةك��ان��ي ت��ر ضين ك��ة رؤل��ي‬ ‫•‬ ‫وةلي ضؤنء بةض‬ ‫ناراستةوخؤيان هةية لة ملمالنيَكةدا‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫شيَوةيةك دةستطيرؤيي هةردوواليةن دةكةن «سيستةمي‬ ‫َ‬ ‫جووالنةوةي ديموكراتيك»؟‪.‬‬ ‫ديكتاتؤريء‬ ‫هةلَبذاردني ميكانيزمةكان‬ ‫ثالندانةران ثيَويستييان بة ئاستي ستراتيذي سةرةكيي‬ ‫هةية تاكو ميكانيزمة سةرةكييةكاني خةبات دياريي‬ ‫بكةن كة لة ئايندةداو لة سةروبةندي ملمالنيَكاندا‬ ‫بكاردةهيَنريَن‪ ،‬هةروةها ثيَويستة َ‬ ‫هةلسةنطاندن بكريَت‬ ‫َ‬ ‫ئةلتةرناتيظ‬ ‫بؤ تايبةتمةنديي تةكنيكةكاني خةباتي‬ ‫وةك جةنكي سةربازي كالسيكي ء جةنطي ثارتيزانيء‬ ‫بةرةنطاربوونةوةي سياسيء تةكنيكةكاني تر‪.‬‬ ‫هةروةها ثيَويست ستراتيذكاران ئةم ثرسيارانةي‬ ‫َرادا ئاماذةي ثيَدةدةين لةبةرضاوي بطرن‬ ‫كة لة خواري ِ‬ ‫لةكاتي َ‬ ‫هةلبذاردني ميكانيزمةكاني خةباتدا‪ :‬ئايا جؤري‬ ‫َ‬ ‫ئةو خةباتةي دياريي دةكريَت لة تواناي جووالنةوة‬ ‫ديموكراسييةكانداية؟ ئايا ئةو تةكنيكةي دياريي دةكريَت‬ ‫وةطةر دةخريَت؟ ئايا ئةم‬ ‫لة ثيَناو طةالني ستةمليَكراودا‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫خالة الوازةكاني سيستةمة ديكتاتؤرييةكان‬ ‫تةكنيكة‬

‫دةكاتة ئامانج ياخود بةثيَضةوانةوة َ‬ ‫خالةكاني هيَزيي؟‬ ‫ئايا ئةم ميكانيزمانة كؤمةكي ديموكراتخوازان دةكةن‬ ‫تاكو ثتر ثشت بةخؤيان ببةستن ياخود ثشت ببةستن‬ ‫بة اليةنةكاني تر ياخود اليةنة دةرةكييةكان؟ ثيَشينةي‬ ‫َ‬ ‫هةلبذيَردراوانة ضين بؤ‬ ‫بةكارهيَناني ئةو ميكانيزمة‬ ‫سةرنخونكردنةوةي سيستةمة ديكتاتؤرييةكان؟ ئايا لة‬ ‫سةروبةدي ملمالنيَكاندا قوربانييء َ‬ ‫مالويَرانيي زياد دةكات‬ ‫ياخود كةم دةكات؟ دةرةنجامةكاني ئةو ميكانيزمانة ضيي‬ ‫دةبن بةسةر ئةو حكومةتةى كة لة ئةنجامي ملمالنيَكانةوة‬ ‫َنةطؤر َي؟ ثيَويستة ئةو هةنطاوانة نةطيريَنةبةر كة زيان‬ ‫دي‬ ‫ِ‬ ‫لة ستراتيذي سةرةكي دةدةن‪.‬‬ ‫خستةروو كة‬ ‫ئةوةمان‬ ‫لة بةشةكاني ثيَشوودا‬ ‫ِ‬ ‫بةرةنطاربوونةوةي سياسي تايبةتمةندي بةراوردكاري‬ ‫طرنط دةبةخشيَت بة تةكنيكةكاني تري خةباتكردن‪ ،‬ئيدي‬ ‫بريار لةسةر‬ ‫ثيَويستة ستراتيذكاران ملمالنيَكة بثشكننء ِ‬ ‫ئةوة بدةن كة داخوا بةرةنطاربوونةوةي سياسيي َ‬ ‫وةالمي‬ ‫طونجاوي ثرسيارةكاني ثيَشوو دةداتةوة يان نا‪.‬‬ ‫ثالندانان لةثيَناو وةديهيَناني ديموكراسيي‬ ‫ثيَويستة ئةوة وةبير خؤمان بهيَنيةوة كة ئامانجي‬ ‫ستراتيذي سةرةكي بؤ روبةرو بوونةوةي سيستةمة‬ ‫ديكتاتؤرييةكان لةو كاتةدا كؤتايي ثيَناهيَنريَت كة‬ ‫ديكتاتؤريةت سةرنخون بكريَتةوة َ‬ ‫بةلكو بةردةوام دةبيَت‬ ‫تا ئةوكاتةي سيستةميَكي ديموكراتيك دةضةسثيَنريَتء‬ ‫دامةزراندنةوةي ديكتاتؤريةتي هاوضةرخ بكاتة شتيَكي‬ ‫َ‬ ‫مةحال‪ .‬ثيَويستة ئةو ميكانيزمانةي دةطيريَنةبةر بتوانيَت‬ ‫طؤرانكاريي بكات لة دابةشكردني هيَزة ئةكتيظء‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطة لة ثيَناو وةدةستهيَناني‬ ‫كاريطةرةكاني‬ ‫�رادا ئاماذةمان ثيَدا‪،‬‬ ‫ئةو ئامانجانةي كة لة س��ةرَي� ِ‬ ‫سةرنخونكردنةوةي ديكتاتؤريةت‪ ،‬ئةفراندني سيستةميَكي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫سةرهةلداني ديكتاتؤريةتي‬ ‫مةحالبووني‬ ‫ديموكراتيك‪،‬‬ ‫ه��اوض��ةرخ‪ .‬وةك دةزان��ي��ن ط��ةالنء دام��ةزراوةك��ان��ي‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةي مةدةنيي الواز دةبن لةذيَر سايةي سيستةمة‬ ‫ديكتاتؤرييةكانداء‪ ،‬لةبةرامبةريشدا حكومةت فرة بةهيَز‬ ‫�ؤران لة َ‬ ‫باالنسي ئةو هيَزانةدا‬ ‫دةبيَت‪ .‬ئةطةر بيَتو ط� ِ‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتدارة هاوضةرخةكان دةتوانن‬ ‫روونةدات ئةوا‬ ‫هةركات بيانةويَت ببنة ديكتاتؤر بةهةمان شيَوةي‬ ‫«شؤرشي نيَو كؤشك»‬ ‫ديكتاتؤراني ثيَشوو‪ ،‬دواتر دةبيَت‬ ‫ِ‬ ‫– ‪ Palace Revolution‬ضةمكيَكي سياسيي تايبةتة بة‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتي سياسيي لةاليةن ئةو هيَزانةي كة‬ ‫طؤريني‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لة نيَو قوواليي دةسةالتدان – ياخود هةر كؤدةتايةك‬ ‫رةتبكةينةوة‪.‬‬ ‫بةرةنطاربوونةوةي سياسيي هاريكاريي دابةشكردني‬ ‫داوةرانةي هيَزة ئةكتيظء كاريطةرةكان دةكات لةريَطةي‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطة دذ بة سيستةمة ديكتاتؤرييةكان‬ ‫طردكردنةوةي‬ ‫وةك ئةوةي لة بةشي ثيَنجةمدا شرؤظةمان كرد‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي ‪2010‬‬

‫‪75‬‬


‫ئ��ةو ك��ردةوان��ة لة ضةندين رَي��ط��ةوة روودةدةن‪،‬‬ ‫بةشيَوةيةك ث��ةرةث�َي��دان��ي توانستةكاني خةباتي‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتي ديكتاتؤريي بؤ‬ ‫ناتوندوتيذيي واتة توانستةكاني‬

‫رووبةروو بوونةوةي كردةوة توندوتيذييةكان ناتوانيَت‬ ‫هاونيشتيمانيان بتؤقيَنيَتء ملكةضيان بكات‪ ،‬ضونكة‬ ‫ميكانيزمي بةهيَزيان طرتؤتةبةر بؤ بةرةنطاربوونةوةو‬ ‫ئاستةنط دروستكردن لةبةردةم ديكتاتؤريةتدا تاكو‬ ‫هيَزي فةرز نةكات‪ .‬سةرباري ئةوةي طردكرنةوةي‬ ‫هيَزي جةماوةريي لةريَطةي بةرةنطاربوونةوةي سياسي‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطة بةهيَز بكات ضونكة‬ ‫دامةزراوة سةربةخؤكاني‬ ‫ئةزمووني وةدةستهاتوو لةريَطةي ثراكتيزةكردني هيَزي‬ ‫كاريطةرةوة بة ئاساني فةرامؤش ناكريَتء‪ ،‬مةعريفةو‬ ‫توانستة وةدةستهاتووةكاني سةروبةندني خةباتي طةل‬ ‫ثتر تواناي بةطذداضونةوةي ديكتاتؤري هاوضةرخي‬ ‫طؤرانة لة َ‬ ‫باالنسي هيَزةكاندا هةل دةبةخشيَت‬ ‫دةبيَت‪ .‬ئةم ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةيةكي بةهيَزي ديموكراتيك‪.‬‬ ‫بؤ دامةزراندني‬ ‫كؤمةكي دةرةكي‬ ‫َ‬ ‫هةلسةنطادندني قؤناغةكاني بةرطري نيَوخؤييء فشارة‬ ‫َ‬ ‫لةبةريةكهةلوةشاندني سيستةمي‬ ‫دةرةكييةكان لةثيَناو‬ ‫ديكتاتؤريي بةشيَكة لة ئامادةكاريي بؤ جيَبةجيَكردني‬ ‫ستراتيذي سةرةكيي‪ .‬ئةم َ‬ ‫كؤلينةوةية طةنطةشةي بابةتي‬ ‫هيَزي سةرةكيي لةخةباتدا دةكات كة ثيَويستة لةنيَو‬ ‫َ‬ ‫دةولةتدا سةرضاوة بطريَت بةشيَوةيةك كؤمةكيية‬ ‫خودي‬ ‫َ‬ ‫َودةولةتييةكان دةرةنجامي ئةو شتانةبن كة خةباتي‬ ‫ني‬ ‫نيَوخؤيي وةدي دةهيَنيَت‪.‬‬ ‫هةموو ئ��ةو ه� َ‬ ‫�ةوالن��ةي دةدرَي���ن دذ بة سيستةمة‬ ‫ديكتاتؤرييةكان ثيَويستة لةسةر بنةماي مرؤظانييء‬ ‫ئةخالقييء ئايينيي بيَت بةمةبةستي هانداني راي طشتيي‬ ‫َ‬ ‫َنةطةر‬ ‫هةولةكان بخري‬ ‫جيهانيي‪ .‬هةروةها دةطونجيَت‬ ‫ِ‬ ‫لةثيَناو وةدةستهيَناني سزاي ديثلؤماسييء سياسييء‬ ‫َ‬ ‫َودةولةتييةكان‬ ‫ئابووريي كة جكومةتء ريَكخراوة ني‬ ‫بيسةثيَنن بةسةر سيستمة ديكتاتؤرييةكاندا‪ .‬بةشيَوةيةك‬ ‫كريني‬ ‫ئةو سزايانة لة طةمارؤي ئابوورييء قةدةخةكردني ِ‬ ‫ضةكء كةمكردنةوةي ئاستةكاني دانثيَداناني ديثلؤماسيي‬ ‫بريني‬ ‫ياخود‬ ‫ثضراندني ثةيوةنديية ديثلؤماسييةكانء ِ‬ ‫ِ‬ ‫كؤمةكيية ئابوورييةكانء وةبةرهيَنان خؤي ببينيَتةوة‬ ‫َ‬ ‫دةولةتةدا كة سيستمةكةي ديكتاتؤرييةء‬ ‫بةسةر ئةو‬ ‫َراي دةركردني نويَنةراني‬ ‫طةلةكةي سةركوت دةكات‪ .‬وي ِ‬ ‫َ‬ ‫َودةولةتيية‬ ‫حكومةتة ديكتاتؤرةكان لة ريَكخراوة ني‬ ‫جوداوازةكانداء ريَكخراوةكاني نةتةوة يةكطرتووةكان‪.‬‬ ‫َ‬ ‫َودةولةتي لةرووي‬ ‫سةرباري ئةوةي دةتوانين كؤمةكي ني‬ ‫ثيَشكةشكردني ثشتطيري داراييء ميديايي راستةوخؤ‬ ‫بطةيةنين بة هيَزة ديموكراتخوازةكان‪.‬‬ ‫ثالنةكاني ستراتيذي سةرةكي‬ ‫ثالندانةراني ستراتيذي سةرةكيي كاردةكةن لةثيَناو‬

‫‪76‬‬

‫داناني ثالنيَكي تؤكمة بؤ بةردةوامبووني كارواني خةبات‬ ‫َ‬ ‫هةلسةنطاندني هةلومةرجةكان‪ ،‬بةشيَوةيةك‬ ‫لةثاش‬ ‫ثالنةكاني ئيَستا دريَذبيَتةوة بؤ رزطاربوون لة ئايندةداو‬ ‫هةروةها بؤ دامةزراندني دامةزراوةكاني سيستةمي‬ ‫ديموكراسيي‪ .‬ثيَويستة ئةو ثالندانةرانة لةسةروبةندي‬ ‫داناني ستراتيذي سةرةكيدا ضةندين ثرسيار رووبةرووي‬ ‫خؤيان بكةنةوة كة شيَوازي بةرةنطاربوونةوةي سياسيي‬ ‫دياريي دةكات‪ ،‬ئةمةش ئةو ثرسيارانةية‪:‬‬ ‫باشترين ريَطة ضيية بؤ دةستكردن بة خةباتيَكي‬ ‫ناتوندوتيذيي دريَذخايةن؟ ضؤن طةل دةتوانيَت لةذيَر‬ ‫َ‬ ‫ضنطؤلةي ستةمء ضةوسانةوةدا متمانة بةخؤييء هيَزي‬ ‫بكات بؤ بةطذداضوونةوةي سيستةمي ديكتاتؤريي‬ ‫با لةسةرةتادا بةشيَوةيةكي سنووداريش بيَت؟ ضؤن‬ ‫بتوانين تواناي هاونيشتيمانيان زياد بكةين بةمةبةستي‬ ‫جيَبةجيَكردني هاوكاريي نةكردنء رووبةروو بوونةوةي‬ ‫َ‬ ‫لةطةل رؤذطارو ئةو ئةزموونانةي وةدةست‬ ‫ديكتاتؤريةت‬ ‫هاتوون؟ ئةو زنجيرة ئامانجانةي ثرؤسة دياريكراوةكان‬ ‫�ران��ةوةي دةس� َ‬ ‫�ةالت��ي ديموكراسيي‬ ‫كامانةن بؤ ط �َي� ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةو تةنطثيَهةلضنيني ديكتاتؤريةت؟‬ ‫بةسةر‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫ئايا دامةزراوةطةليَكي سةربةخؤي وا هةية‬ ‫ديكتاتؤريةتدا بذييء بةكاربهيَنريَت بؤ تيَكؤشان لةثيَناو‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطة كامانةن كة دةكريَت‬ ‫ئازاديدا؟ ئةو دامةزراوانةي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتدارة ديكتاتؤرةكان دةري بهيَنين‬ ‫لةضنطؤلةي‬ ‫ياخود ئةو دامةزراوانة كامانةن كة ثيَويستة دابمةزريَن‬ ‫ثركردنةوةي ثيَويستييةكاني ديموكراتخوازانء‬ ‫لةثيَناو ِ‬ ‫ئةفراندني كةشوهةوايةكي ديموكراسيي تةنانةت لةذيَر‬ ‫سايةي بةردةوامبووني سيستةمي ديكتاتؤريشدا؟ ضؤن‬ ‫بتوانين شيَوازي بةرطريي بة دامةزراوةيي بكةينء‬ ‫طةشةي ثيَبدةين؟ ضؤن بتوانين مةشق بة بةشداربووان‬ ‫بكةين؟ لة سةروبةندي ملمالنيَكاندا سةرضاوةكاني‬ ‫داراييء ئازووخة كامانةن؟ ئةو سيَمبولة كاريطةرة كيَية‬ ‫كة طةل تةيار دةكات؟ ئةو بةرنامانة كامانةن كة ثتر‬ ‫ثضراندنييء‬ ‫دةبنة مايةي الوازكردني هيَزي ديكتاتؤرو‬ ‫ِ‬ ‫وةطةر بخريَت؟ ضؤن طةلي هارووذاو‬ ‫لةض قؤناغيَكدا‬ ‫ِ‬ ‫خرؤشاو ب��ةردةوام بيَت لةسةر بةرةنطاربوونةوةو‬ ‫لةهةمان كاتيشدا ثاريَزطاريي بكات لة ريَكخستني‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطة بةردةوام بيَت‬ ‫ناتوندوتيذيي ثيَويست؟ ضؤن‬ ‫بنةرةتييةكاني لة‬ ‫لةسةر وةدةستخستني ثيَداويستيية‬ ‫ِ‬ ‫سةروبةندي كارواني خةباتدا؟ ضؤن بتوانين ثاريَزطاريي‬ ‫َ‬ ‫كؤمةاليةتيي لة ملمالنيَكاندا؟ ضؤن‬ ‫بكةين لة سيستةمي‬ ‫بةرطري ديموكراسيي دةتوانيَت بةردةوام بيَت لةسةر‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةدا‬ ‫بنياتناني ضوارضيَوةيةكي دامةزراوةيي لة‬ ‫لةدواي قؤناغي ديكتاتؤريةتء وةختي نزيكبوونةوةي‬ ‫ليَداني َ‬ ‫تةثلي سةركةوتن بةئامانجي ئاسانكردني ثرؤسةي‬ ‫طؤريني ديكتاتؤريةت بؤ ديموكراسيي؟‪.‬‬ ‫ِ‬

‫ذمارة (‪ ) 8‬ئابي ‪2010‬‬


‫ي��ةك ثالني ستراتيذيي نيية بؤ ج� َ‬ ‫�ووالن��ةوةي��ةك‬ ‫َ‬ ‫جووالنةوةكاني رزطاريخوازيي دذب��ة سيستمة‬ ‫لة‬ ‫َ‬ ‫جووالنةوةك لةالي خؤيةوة‬ ‫ديكتاتؤرييةكان‪ ،‬ضونكة هةر‬ ‫ه� َ‬ ‫�ةول��دةدات لةثيَناو سةرنخونكردنةوةي سيستمي‬ ‫ديكتاتؤرييء بنياتناني سيستميَكي ديموكراسيي جياواز‬ ‫َ‬ ‫جوالنةوةكاني تر كاربكات‪ .‬دوو ثالن بةدي ناكةين‬ ‫لة‬ ‫�ؤرمء شيَوازي‬ ‫كة هاوشيَوةيةي يةكتربن ل��ةرووي ف� ِ‬ ‫كاركردنةوة‪ ،‬لة بةرامبةريشدا هةر سيستميَكي ديكتاتؤريي‬ ‫تايبةتمةنديي خؤي هةيةو لة يةكتر جوداوازن‪ ،‬تواناكاني‬ ‫هةر طةليَكيش بؤ بةرةنطاربوونةوةي ديكتاتؤران‬ ‫جوداوازة لة تيَكؤشاني طةالني تر‪ .‬ثيَويستة ثالندانةراني‬ ‫ستراتيذي سةرةكيي بؤ طرتنةبةري بةرنطاربوونةوةي‬ ‫َ‬ ‫قووليان هةبيَت بؤ‬ ‫سياسيي ثيَويستة تيَطةيشتنيَكي‬ ‫طرتنةبةري باشتريني ميكانيزمةكاني خةبات‪.‬‬ ‫ضةندين فاكتؤري باش هةية بؤ دؤزينةوةي ستراتيذي‬ ‫سةرةكيي خةباتكردن بةشيَوةيةك ذمارةيةكي طةورةي‬ ‫هاونيشتيمانيان بةشداريي تيَدا بكةن بةخواستء تواناي‬ ‫كاركردنيان وةختيَك ئاشنابن بة تيَطةيشتني طشتييء‬ ‫راسثاردة دياريكراوةكاني ستراتيذة طةورةكة‪ .‬ئةو‬ ‫تيَطةيشتنء مةعريفةية كاريطةري ئةريَتيي هةبيَت لةسةر‬ ‫مةعنةوياتيانء خواستي بةشداربوونيانء َ‬ ‫هةلسوكةوتيان‪.‬‬ ‫دواتر ثالنة طشتييةكاني ستراتيذي سةرةكي زانراو‬ ‫دةي��ن ل��ةالى ديكتاتؤرانء دةبيَتة مايةي زانيني‬ ‫تايبةتمةندييةكانيان لةهةمبةر بةكارهيَناني ميكانيزميَك‬ ‫كة كةمتر وةحشييانة بيَت بؤ بةطذداضوونةوةى ضونكة‬ ‫ئةوة دةزانن كة بةثيَضةوانةوة كاريطةري نيَطةتيظي دةبيَت‬ ‫لةرووي سياسييةوة‪ .‬دةطونجيَت ئةو مةعريفةو تيَطةيشتنة‬ ‫سةبارةت بة تايبةتمةندييةكاني ستراتيذي سةرةكيي لة‬ ‫ئةفراندني كيَشةو ياخيبوون لةنيَو مةعةسكةري خودي‬ ‫سيستةمي ديكتاتؤريدا خؤي ببينيَتةوة‪.‬‬ ‫لةوةختيَكدا كة ثالني ستراتيذي سةرةكي دةطيريَتةبةر‬ ‫بؤ سةرنخون كردنةوةي ديكتاتؤريةتء بنياتناني‬ ‫سيستةميَكي ديموكراسيي ثيَويستة ئةو طرووثانةي كة‬ ‫اليةنطري ديموكراسين ثتر سووربن لةسةر جيَبةجيَك‬ ‫ردنيء‪ ،‬ريَطةنةدةن بة دةستثيَكردني خةبات لة ستراتيذي‬ ‫سةرةكيي بةراييةوة مةطةر زؤر ثيَويست نةبيَت‪،‬‬ ‫طؤريني ستراتيذي‬ ‫ثيَويستة ثالندانةران كاربكةن لةسةر ِ‬ ‫سةرةكيي ئةطةر بيَتو َ‬ ‫بةلطة هةبيَت لةسةر شكستهيَناني‬ ‫ياخود ئةطةر هةلومةرجةكاني خةبات بةشيَوةيةكي‬ ‫َ‬ ‫طؤرانة لةدواي ذنؤ‬ ‫بةهةرحال‪ ،‬ئةم‬ ‫طؤردرا‪.‬‬ ‫ريشةيي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫بنةرةتييء طرتنةبةري ثالني ستراتيذي‬ ‫سةنطاندني‬ ‫هةل‬ ‫ِ‬ ‫نويء طونجاو روودةدات‪.‬‬ ‫سةرةكيي َ‬ ‫ثالنة ستراتيذييةكاني خةباتكردن‬ ‫حيكمةتء ئةو َ‬ ‫بةليَنانةي كة ستراتيذي سةرةكيي‬ ‫ثيَشكةوتوو ثيَشكةشي دةكات بؤ سةرنخونكردنةوةي‬

‫ديكتاتؤريةتء بنياتناني ديموكراسي ناكاتة ئةوةي‬ ‫خؤي بةسةر خؤيدا جيَبةجيَي بكات‪ ،‬دواتر ثيَويستي بة‬ ‫ثةرةثيَداني ستراتيذة تايبةتةكان هةية بؤ ريَنويَني كردني‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتي‬ ‫ثرؤسة طةورةكان بةئامانجي رووخاندني‬ ‫بةرؤلي خؤيان َ‬ ‫َ‬ ‫هةلدةستن لة‬ ‫ديكتاتؤران‪ .‬ئةم ستراتيذانة‬ ‫َكرا طريَدانء ريَنويَني كردني ذمارةيةك لة ثيَكدادانة‬ ‫ثي ِ‬ ‫تةكتيكييةكان كة ئامانج ليَي ثيَكانيَكي يةكالكةرةوانةي‬ ‫سيستةمي ديكتاتؤريية‪ .‬ثيَويستة تةكتيكء ريَطةكاني‬ ‫كاركردن فرة بةورديي َ‬ ‫هةلبذيَردريَن تاكو هاريكاريي‬ ‫وةديهيَناني ئامانجةكان بكات‪.‬‬ ‫ثيَويستة ستراتيذكاران ئ��ةوان��ةي ثالني ثرؤسة‬ ‫دادةريَذن بةهةمان شيَوةي ثالندانةراني‬ ‫سةرةكييةكان‬ ‫ِ‬ ‫ستراتيذي سةرةكيي تيَطةيشتني تةواويان هةبيَت لةسةر‬ ‫سروشتء رةوتي تةكنيكةكاني خةباتكردن‪ .‬هةروةها‬ ‫بؤ ناسيني ئةفسةرة سةربازييةكانء ثيَكهاتةي سوثا‬ ‫ء تةكتيكء كارة لؤذيتسييء ئازووخةو كاريطةريية‬ ‫جوطرافييةكانء لةثيَناو داناني ثالنيَكي تؤكمةي ستراتيذي‬ ‫سةربازيي‪ .‬ثيَويستة ستراتيذكاراني بةرةنطار بوونةوةي‬ ‫سياسيي دةرك بكةن بة سروشتء بنةما ستراتيذييةكاني‬ ‫خةباتي ناتوندوتيذيي‪ .‬زؤر طرنطة ئةوة بزانين كاتيَك‬ ‫زانياريمان دةبيَت لة ب��ارةي خةباتي ناتوندوتيذيي‬ ‫ء ل��ة بةرضاوطرتني راس��ث��اردةك��ان��ي ئ��ةم كتيَبةو‬ ‫َ‬ ‫وةالمدانةوةي ثرسيارةكانمان ئةمة ستراتيذطةليَكمان‬ ‫بؤ فةراهةم ناهيَنيَت ئةطةر داهيَنانء هؤشياريمان‬ ‫َ‬ ‫هةولدان‬ ‫نةبيَت بؤ داناني ستراتيذةكاني خةباتء‬ ‫لةثيَناو ئازادييء ديموكراسيدا‪ .‬ثيَويستة ستراتيذكاراني‬ ‫بةرةنطاربوونةوةي سياسي لةسةروبةندي داناني‬ ‫ثالني ستراتيذة دياريكراوةكاني ثرؤسةكاني بةرطريداء‬ ‫ثةرةثيَداني خةباني رزطاريخوازيي دريَذخايةندا ضةند‬ ‫مةسةلةيةكي جوداواز لةبةرضاو بطرن‪ ،‬ئةوانيش‪:‬‬ ‫•دياريكردني ئامانجة تايبةتةكاني ثرؤسةكان لةثيَناو‬ ‫جيَبةجيَكردنء هاريكاريكردني ستراتيذي سةرةكيدا‪.‬‬ ‫•لةبةرضاوطرتني ريَطة دياريكراوةكان ياخود ضةكة‬ ‫َبةجي‬ ‫سياسييةكان كة دةطونجيَت بةكاربهيَنريَت بؤ جي‬ ‫َ‬ ‫كردني ئةو ستراتيذانةي دةطيريَنةبةر‪ .‬ثيَويستيشة بؤ‬ ‫دياريكردني ثالنة تةكتيكيية طضكةكانء دياريكردني ريَطة‬ ‫دياركراوةكان كة مةبةست ليَي فشارخستنةسةرو داناني‬ ‫كؤتوبةندة لةسةر سةرضاوةكاني هيَزي سيستةمي‬ ‫ديكتاتؤريي‪ .‬ثيَويستة ئةوةمان لةياد بيَت وةديهيَناني‬ ‫ئامانجة سةرةكييةكان دةرةنجامي جيَبةجيَكردني‬ ‫هةنطاوة تايبةتة طضكةكانة‪.‬‬ ‫َكراطريَداني مةسةلة‬ ‫•دي��اري��ك��ردن��ي ضؤنيَتي ثي ِ‬ ‫ئابوورييةكان بةخةباتةوة ئةمةش لةراستيدا خةباتي‬ ‫سياسييةء‪ ،‬ثيَويستة كيَشة ئابوورييةكاني دواي‬ ‫سةرنخون كردنةوةي ديكتاتؤريةت ضارةسةربكةين‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي ‪2010‬‬

‫‪77‬‬


‫وةختيَك مةسةلة ئابوورييةكان دةبنة مةسةلةطةليَكي‬ ‫دي��ار لةخةباتدا‪ ،‬ئةطةر ئ��ةو ريَطانة نةطيريَنةبةر‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةيةكي‬ ‫لةسةروبةندي قؤناغي كاتيدا ب��ةرةو‬ ‫ديموكراتيك ئةوا ريَطة خؤشدةكات بؤ ثشكوتني هيَزي‬ ‫ديكتاتؤريي لةئاكامي ئةو مةينةتيية ئابوورييانةوة‪.‬‬ ‫• دياركردني جؤري ثيَكهاتةي سةركردايةتيء جؤري‬ ‫سيستمي ميديايي بةشيَوةيةك كة دةست بكات بة خةباتء‪،‬‬ ‫بريارسازيء ريَطة ميدياييةكان‬ ‫دياركردني ريَطةكاني ِ‬ ‫َ‬ ‫لة سةروبةندي خةباتء هةولداندا‪ ،‬ئةمةش لة ثيَناو‬ ‫ثيَشكةشكردني ريَنويَني بةردةوام بؤ بةرطريكارانء طةل‬ ‫بةطشتي‪.‬‬ ‫َ‬ ‫• َ‬ ‫هةوالةكاني بةرطري لةنيَو طةلء‬ ‫بالوكردنةوةي‬ ‫هاونيشتيماناندا بةطشتييء لةنيَو هيَزةكاني سيستةمي‬ ‫َ‬ ‫َودةولةتييةكاندا‪ ،‬ثيَويستيشة‬ ‫ديكتاتؤرييء ميديا ني‬ ‫َ‬ ‫ثروثاطندةكانء راثؤرتة بالوكراوةكان راستينة بن‪ ،‬ضونكة‬ ‫ِ‬ ‫ثروثاطندانةي دةكريَن ئةطةر بيَبنةما بن‬ ‫ئةو‬ ‫ؤييء‬ ‫َدةر‬ ‫ي‬ ‫ِ‬ ‫ز ِ‬ ‫راسترؤيي بةرطريي الواز دةكان‪.‬‬ ‫راستبيَذييء‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫جموجؤلة‬ ‫• داناني ثالني سةربةخؤء بنياتنةر بؤ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةاليةتييء ثةروةردةييء ئابوورييء سياسييةكان‬ ‫�رك��ردن��ةوةي ثيَداويستييةكاني طةل‬ ‫بةئامانجي ث� ِ‬ ‫لةسةروبةندي ملمالنيَكاندا‪ ،‬بةشيَوةيةك ئةو ثالنانة‬ ‫لةاليةن كةسانيَكةوة بةريَوةبببريَن كة ناراستةوخؤ‬ ‫َ‬ ‫جموجؤلةكاني بةرطرييةوة‪.‬‬ ‫ثةيوةستبن بة‬ ‫• دياريكردني جؤري كؤمةكيية دةرةكييةكان بةئامانجي‬ ‫َ‬ ‫ثالثشتيكردني خةباتي رزطاريخوازيي طشتيي‪ .‬ضؤن‬ ‫طردبكةينةوةء‬ ‫دةرةكييةكان‬ ‫كؤمةكيية‬ ‫بتوانين‬ ‫بةبي ئ��ةوةي خةباتي نيَوخؤيي ثشت‬ ‫بةكاريبهيَنين‬ ‫َ‬ ‫لةبنةرةتدا ثشتي‬ ‫ببةستيَت بةو فاكتؤرة دةرةكييةكانة كة‬ ‫ِ‬ ‫ثيَنابةسريَت‪ .‬ثيَويستة ئةو طرووثة دةرةكييانة هةستن‬ ‫َ‬ ‫جووالنةوة‬ ‫بة هاريكارييكردني ريَكخراوة حكومييةكانء‬ ‫َ‬ ‫كؤمةاليةتييةكانء طرووثة ئايينييء سياسييةكانء‬ ‫سةنديكا كريَكارييةكان‪ ...‬لةريَطةي جكومةتةكانء‬ ‫نةتةوة يةكطرتووةكانء ريَكخراوة جوداوازةكانةوة‪.‬‬ ‫ثيَويستة ثالندانةراني بةرطريي ريَوشويَنطةليَك بطرنةبةر‬ ‫ثركردنةوةي‬ ‫بةئامانجي ثاراستني سيستةمي سياسييء ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةاليةتييةكان لةسةروبةندي بةرطريي‬ ‫ثيَداويستيية‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتي ديكتاتؤرييداء ثيَويستة هةيكةلطةليَطي‬ ‫دذ بة‬ ‫َ‬ ‫ئةلتةرناتيظ وةدؤزن تاكو بةطذ سةركوتء ستةمي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتدا بضنةوة كة لةم ريَطةوة دةيةويَت ثتر ضنطؤلةي‬ ‫َ‬ ‫قورطي ميللةت طيربكاتء دةسةالتةكةي بثاريَزيَت‪.‬‬ ‫لة ِ‬ ‫َ‬ ‫بالوكردنةوةي بيرؤكةي هاوكاريي نةكردن‬ ‫تيَطةيشتني هاونيشتيمانيان لة بيرؤكةي هاوكاريي‬ ‫نةكردن شتيَكة فرة ثيَويستة بؤ سةركةوتني ثرؤسةي‬ ‫ب��ةرةن��ط��ارب��وون��ةوةي سياسيي دذ ب��ة سيستةمة‬ ‫ديكتاتؤرييةكان‪ .‬نمونةي «طةورةي مةيمونان» ل بةشي‬

‫‪78‬‬

‫سيَيةمدا ئةوةمان ثيَشان دةدات كة بيرؤكةي سةرةكيي‬ ‫فرة ئاسانةء بريتيية لةوةي كة ثشتطيريء هاوكاريي‬ ‫سيستةمة ديكتاتؤرييةكان نةكريَتء بةمشيَوةيةش‬ ‫دةرميَت‪.‬‬ ‫سةركوت ء ضةوسانةوة بؤخؤي الواز دةبيَتء ِ‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتيَكي‬ ‫هةموو ئةو طةالنةي كة ذيَردةستةي‬ ‫ديكتاتؤرين بةجؤريَك لة جؤرةكان ئاشنان بة ضةمكي‬ ‫َراي‬ ‫هاوكاريي نةكردن لةريَطةي ضةندين سةرضاوةوة‪ ،‬وي ِ‬ ‫ئةمةش‪ ،‬ثيَويستة هيَزة ديموكراتخوازةكان ئةم ضةمكة‬ ‫ثةخشء َ‬ ‫بالو بكةنةوة لةريَطةي ضيرؤكي «طةورةي‬ ‫مةيمونان»ةوة ياخود هاوشيَوةي ئةم جؤرة ضيرؤكة‪،‬‬ ‫ئةم ضيرؤكانة بةئاساني وةردةطيريَنء تيَطةيشتني‬ ‫َ‬ ‫بةربالو‬ ‫ئاسانة‪ ،‬وةختيَكيش ضةمكي هاوكاريي نةكردن‬ ‫دةبيَت هاونيشتيمانيان بةباشي ليَي تيَدةطةن بةمةبةستي‬ ‫بةطذداضوونةوةي سيستةمي ديكتاتؤريي‪ ،‬هةروةها‬ ‫بةتةني هةستن بة داهيَناني ضةندين جؤري‬ ‫دةتوانن‬ ‫َ‬ ‫هاوكاريي نةكردن لة هةلومةرجة نويَيةكاندا‪.‬‬ ‫ئةزموونة ديموكراسييةكان ئةوةيان سةلماندووة‬ ‫َ‬ ‫هةوالء زانيارييةكاني بةرطريي‬ ‫بيروراء‬ ‫كة دةتوانريَت‬ ‫ِ‬ ‫ثةخشء َ‬ ‫�راي بووني ئاستةنطء ئةو‬ ‫بالوبكريَنةوة وَي� ِ‬ ‫خةتةرناكييانةي كة سيستمة ديكتاتؤرييةكان دروستي‬ ‫دةك��ةن‪ ،‬بؤ نمونة ذمارةيةكي زؤري بةرطريكاران‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتي نازييء شيوعييةتدا توانييان‬ ‫لةسةروبةندي‬ ‫َ‬ ‫لةريَطةي ب�لاوك��ردن��ةوةي رؤذن��ام��ةي ناياساييء‬ ‫َ‬ ‫بالوكراوةو كتيَبء كاسيَتء كاسيَتي ظيديؤيي بةردةوام‬ ‫َ‬ ‫لة طةل هاونيشتيمانياندا لةثةيوةنديدا بن‪.‬‬

‫دةرةخسيَنيَت بؤ‬ ‫بووني ثالنيَكي ستراتيذيي هةل‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫بالوكردنةوةي ريَنويَني طشتيي بؤ‬ ‫ئامادةسازييء‬ ‫بةرطريكاران‪ ،‬ئةو ريَنويَنييانة وا لة هاونيشتيمانيان دةكات‬ ‫هاوكاريي سيستمة ديكتاتؤرييةكان نةكةنء ئةو ضةمكة‬ ‫ثراكتيزة بكةن‪ ،‬دواتر هاونيشتيمانيان ئةوة دةزانن ضؤن‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ثيَشةنطة‬ ‫مامةلة دةكةن ئةطةر بيَتو ثةيوةندييان‬ ‫ثضرا‪.‬‬ ‫ديموكراتخوازةكاندا ِ‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتي‬ ‫ريَطةكاني بةطذداضوونةوةي سةركوتكاريي‬ ‫سياسيي‬ ‫هةلدةستن بة َ‬ ‫ثالندانةراني ستراتيذيي َ‬ ‫هةلسةنطاندني‬ ‫ريَوشويَنء ميكانيزمةكاني سةركوتكاريي كة سيستةمة‬ ‫ديكتاتؤرييةكان دذ بة كردةوةكاني بةرطري ديموكراتيك‬ ‫دةيطرنةبةر‪ ،‬ضونكة زانيني ضؤنيَتي دان بةخؤداطؤتنء‬ ‫بةرةنطاربوونةوةي ئةو ريَوشويَنء ميكانيزمانة‬ ‫بةبي ئةوةي‬ ‫ياخود زانيني ضؤنيَتي خؤبةدوورطرتن‬ ‫َ‬ ‫ملكةض بكةيت كاريَكي فرة ثيَويستة‪ .‬ئةم َ‬ ‫هةلسةنطاندنة‬ ‫لة رووي تةكتيكييةوةء لةهةلومةرجي تايبةتدا‬ ‫لةمةر‬ ‫هاونيشتيمانيانء بةرطريكاران هؤشيار دةكاتةوة‬ ‫ِ‬ ‫ضاوةروان كراوةكان‪ ،‬دواتر‬ ‫ريَوشويَنة سةركوتكاريية‬ ‫ِ‬ ‫ئةوة دةزانن كة بةشداري كردن لة بةرطريدا ضةندة‬

‫ذمارة (‪ ) 8‬ئابي ‪2010‬‬


‫َراي ئةوةي ئةم َ‬ ‫هةلسةنطاندنة‬ ‫سةختء خةتةرناكة‪ ،‬وي ِ‬ ‫ريَطة خؤشدةكات بؤ دةستةبةركردني ضاوديَرييةكي‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتدارة ديكتاتؤرةكان دذ بة‬ ‫باشي قوربانييان كة‬ ‫هاونيشتيمانيان ئةنجامي دةدةن‪.‬‬ ‫ستراتيذكاران كاريَكي باش دةكةن ئةطةر بيَتو بةباشي‬ ‫بزانن ضؤن تةكتيكةكان بةكاردةهيَنن ياخود ريَطةكاني‬ ‫هاريكاريي كردني بؤ وةديهيَناني ئامانجة سنووردارةكاني‬ ‫ثرؤسةكةو رزطاربوونء لةهةمان كاتيشدا سةركوتكاريي‬ ‫دذ بة بةرطريكارة ديموكراتخوازةكان كةم دةكةنةوةو‬ ‫بةري ليَدةطرن‪ ،‬بؤ نمونة خؤثيَشاندانء ريَثيَوان دذ بة‬ ‫وةلي ذياني‬ ‫سيستةمة ديكتاتؤرييةكان فرة كاريطةرة‬ ‫َ‬ ‫هةزاران كةس دةخاتة مةترسييةوة‪ .‬لةبةرامبةريشدا‬ ‫مانةوة لة َ‬ ‫مالةكانداو مانطرتنء هاوكاريي نةكردني‬ ‫بةرفراوان لةاليةن فةرمانبةرانةوة فرة كاريطةرترة‬ ‫لةو خؤثيَشاندانانةي كة ذياني هةزاران كةس دةخاتة‬ ‫مةترسييةوة‪.‬‬ ‫هيَنديَك دةب��يَ��ذن ك��ة خ��ؤث�َي��ش��ان��دانء رَي��ث�َي��وان‬ ‫هاونيشتيمانيان دووض��اري خةتةرناكيي دةكاتةوةء‬ ‫وةلي دةبيَت ثرسي‬ ‫ثيَويستة بؤ مةبةستي ستراتيذيي‪،‬‬ ‫َ‬ ‫قةبارةي قوربانيانء دةسكةوتةكان لةبةرضاو بطيريَت‪،‬‬ ‫بةبي توندوتيذيي‬ ‫ئايا هاونيشتيمانيانء بةرطريكاران‬ ‫َ‬ ‫دةتوانن لةقؤناغي خةباتدا تيَبكؤشن؟ ئايا دةتوانن‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتي سياسيدا‬ ‫لةبةرامبةر كردةوة تونددةمارةكاني‬ ‫ثةنا نةبةنة بةر توندوتيذيي؟ ثيَويستة ستراتيذكاران‬ ‫ئةو ريَوشويَنانة لةبةرضاوبطرنء ضاوديَريي بكةن‪ ،‬ئايا‬ ‫ئةو ريَوشيَنانة كة لة َ‬ ‫بةليَننامةو نووضةي سياسييء‬ ‫َ‬ ‫بالوكراوةكاندا خؤي دةبينيَتةوة كاريطةر دةبن؟ ثيَويستة‬ ‫ثيَشةنطة ديموكراتخوازةكان وةئاطابن بةهؤي بووني‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتي ديكتاتؤرييء دنةي خؤثيَشاندةران‬ ‫سيخوراني‬ ‫ِ‬ ‫دةدةن تاكو توندوتيذيي بةكاربهيَنن‪.‬‬ ‫ثابةندبوون بة ثالني ستراتيذييةوة‬ ‫نابيَت هيَزة ديموكراتخوازةكان خؤيان مذوول بكةن‬ ‫جووالنةوةي طضكةوة كة ديكتاتؤران ثيَي َ‬ ‫َ‬ ‫هةلدةستن‬ ‫بة‬ ‫بةئامانجي دوورخستنةوةيان لة ستراتيذي سةرةكييء‬ ‫ستراتيذي ثرؤسة تايبةتةكان لةكاتي كؤتايي هاتني داناني‬ ‫َ‬ ‫جمجؤلي‬ ‫ثالني ستراتيذيدا‪ ،‬دواتر دةبيَت وةخؤبكةونء‬ ‫طرنط ثيَشان بدةن‪ .‬ثيَويستة ريَطة نةدةين هةستء‬ ‫س��ؤزي ه���ارووذاوو خرؤشاومان رةوت��ي بةرطريي‬ ‫بطؤريَت‪ .‬ئامانجي كردةوةكاني سيستةمة‬ ‫ديموكراتخوازيي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ديكتاتؤرريةكان ئةوةية جووالنةوة ديموكراتييةكان‬ ‫ملكةض بكةن تاكو وازبهيَنن لة ثالني خةباتي ناتوندتيذييء‬ ‫بةكارهيَناني توندوتيذييء دواتريش دةيكةن بة بيانوو‬ ‫ئةويش لةريَطةى بةكارهيَناني هيَزو لةبيَخهيَناني بةرطري‬ ‫ديموكراتخوازيي بةئاسانيي‪.‬‬ ‫بنةرةتيي‬ ‫شيكاريي‬ ‫َت‬ ‫ي‬ ‫دةب‬ ‫ديموكراتخوازةكان‬ ‫هيَزة‬ ‫ِ‬

‫ئةنجام بدةن تاكو قؤناغ بة قؤناغ بةرةوثيَش بضن‪،‬‬ ‫طؤرانكاريي لة تةكتيكء ئامانجة خيَراكاندا‬ ‫شاياني باسة ِ‬ ‫وةلي سةركردايةتي باش دةتوانيَت سةرجةم‬ ‫روو دةدات‪،‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫طؤرانكارييانة نابنة‬ ‫هةلةكان بقؤزيَتةوة‪ ،‬بةهةرحال‪ ،‬ئةو ِ‬ ‫ئامانجي ستراتيذيي سةرةكييء ستراتيذي ثرؤسة‬ ‫تايبةتييةكان‪ ،‬ثيَويستة دةرك بةو راستيية بكةين‬ ‫ثةيرةوكردني ستراتيذي سةرةكييء ستراتيذةكاني‬ ‫ِ‬ ‫ثرؤسة تايبةتييةكان بةباشيي هاريكاريمان دةكات بؤ‬ ‫وةدةستهيَناني سةركةوظ=تن‪.‬‬ ‫بةشي هةشتةم‬ ‫ثيادةكردني بةرةنطاربوونةوةي سياسيي‬ ‫ئةو ئةركة سةرةتاييانةي كة هاونيشتيمانيان ثيَي‬ ‫َ‬ ‫هةلدةستنء هةست بة الوازي��يء ترس دةكةن هيَندة‬ ‫خةتةرناك نينء متمانة لةنيَو هاونيشتيمانياندا ثتةوو قايم‬ ‫دةكات‪ .‬ئةم جؤرة كارانة‪ ،‬وةك لةبةركردني جلكي ناباو‬ ‫َ‬ ‫بةرهةلستكارانةء‬ ‫طوزارشت دةكات لة بيروبؤضوونيَكي‬ ‫ريَطة خؤشدةكات بؤ بةشداري جةماوةريي بةرفراوان‪.‬‬ ‫لة َ‬ ‫َ‬ ‫بةكؤمةل ئيش بكريَت‬ ‫حالةتةكاني تردا‪ ،‬دةتوانريَت‬ ‫لةسةر ثرسة طضكةكاني وةك دابينكردني سةرضاوةيةكي‬ ‫ئاو‪ .‬ثيَويستة ستراتيذي ثرؤسةكان بةشيَوةيةك نةبيَت‬ ‫ملمالني دريَذخايةنةكاندا ببيَتة مايةي رماني تةواوء‬ ‫لة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بةلكو دةبيَت‬ ‫يةكسةريي سيستةمة ديكتاتؤرييةكان‬ ‫كاربكات بؤ وةديهيَناني ئامانجة سنووردارةكان‪.‬‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطة بةشداريي بكةن‬ ‫ناشبيَت طشت ثيَكهاتةكاني‬ ‫َوةراستء‬ ‫لة ثرؤسةكاندا‪ .‬ثيَويستة لةسةرةتاو ني ِ‬ ‫كؤتايي خةباتدا ستراتيذكاراني بةرةنطاربوونةوةي‬ ‫سياسيي مةسةلةي ضؤنيَتي جؤراوجؤريي ثرؤسةكان‬ ‫لةبةرضاوبطرن‪.‬‬ ‫بةرطرييةكي هةلَبذاردة‬ ‫لة قؤناغة بةراييةكاني تيَكؤشاندا زنجيرة ثرؤسةيةكي‬ ‫سةربةخؤي خاوةن ئامانجي تايبةت هةنة بة سووديَكي‬ ‫دةطةريَتةوةء‪ ،‬ئةم جؤرة ثرؤسة َ‬ ‫هةلبذاردنة يةك‬ ‫طةورة‬ ‫ِ‬ ‫ثراكتيزة دةكريَتء جار جارةش دوو ياخود‬ ‫يةك‬ ‫لةدواي‬ ‫ِ‬ ‫ثراكتيزة دةكريَن‪ .‬لة سةروبةندي ثالني‬ ‫َكرا ِ‬ ‫سيانيان ثي ِ‬ ‫ستراتيذيدا زؤر طرنطة كة َ‬ ‫هةلبذاردني بةرطرييةكانء‬ ‫دياريكردني مةسةلة تايبةتء سنووردارةكان كة لة‬ ‫سةركوتكاري طشتي سيستةمي ديكتاتؤريدا خؤي‬ ‫دةبينيَتةوة‪ ،‬بةشيَوةيةك ئةو مةسةالنة ببنة ئامانجطةليَكي‬ ‫طونجاوو لةبار بؤ تةيار كردني ثرؤسةطةليَك بةئامانجي‬ ‫وةديهيَناني ستراتيذيي مامناوةند لة ضوارضيَوةي‬ ‫ستراتيذيَكي سةرةكيي طشتيدا‪.‬‬ ‫ثيَويستة ئ��ةو ئامانجة ستراتيذيية مامناوةندانة‬ ‫ضاوةروانكراوي‬ ‫دةستةبةر بكريَن لةريَطةى هيَزي ئيَستاو‬ ‫ِ‬ ‫ج� َ‬ ‫�ووالن��ةوة ديموكراتخوازةكان‪ ،‬ئةمةش كؤمةكيي‬ ‫زامنكردني ئةو زنجيرة سةركةوتنانة دةكاتء مةعنةوياتي‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي ‪2010‬‬

‫‪79‬‬


‫طؤريني‬ ‫هاونيشتيمانيان ب��ةرز دةك��ات��ةوةء كؤمةكيي‬ ‫ِ‬ ‫بةردةوامي َ‬ ‫باالنسي هيَزةكان دةكات لةبةرذةوةنديي خةباتي‬ ‫هيَزة ديموكراسييةكاندا بؤ ماوةيةكي دوورو دريَذ‪.‬‬ ‫ثيَوستة ستراتيذةكاني بةرطريية َ‬ ‫هةلبذاردةكان لةسةرةتادا‬ ‫َ‬ ‫ضر‬ ‫لةسةر مةسةلة‬ ‫كؤمةاليةتيء ئابووريء سياسييةكان ِ‬ ‫َ‬ ‫بكريَنةوة‪ ،‬بةشيَوةيةك بةشيَك لة سيستمي كؤمةاليةتييء‬ ‫َ‬ ‫ضنطؤلةي ديكتاتؤر ياخود‬ ‫سياسيي بثاريَزيَتء بةدوور لة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ضنطؤلةى‬ ‫دةسةالت بؤ ئةو بةشانةى كة لة ذيَر‬ ‫َرانةوةي‬ ‫طي ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتدارة ديكتاتؤرةكاندان ياخود رةتكردنةوةى دةسةالتي‬ ‫ديكتاتؤر لة ضوارضيَوةيةكي دياريكراودا‪ .‬ثيَويستة ثرؤسةى‬ ‫هةلبذاردةكان هيَرش بكةنةسةر َ‬ ‫بةرطريية َ‬ ‫خاليَك يان زياتري‬ ‫َ‬ ‫َرادا ئاماذةمان‬ ‫خالة الوازةكاني ديكتاتؤريةت وةك لة سةري ِ‬ ‫وةطةر‬ ‫ثيَدا‪ ،‬دواتر ديموكراتخوازان طةورةترين هيَزي خؤيان‬ ‫ِ‬ ‫بخةن‪.‬‬ ‫ستراتيذكاران النيكةم ثيَويستييان بة ثالني ستراتيذيي‬ ‫ث��رؤس��ةي ي��ةك��ةم هةية ل��ة قؤناغة سةرةتاييةكاندا‪،‬‬ ‫بةشيَوةيةك ئةم ثالنة ضييةتي ئامانجة دياريكراوةكانء‬ ‫ضؤنيَتي هاريكاريكردني بؤ وةديهيَناني ستراتيذة سةرةكيية‬ ‫َ‬ ‫هةلبذاردةكان وةدياربخات‪ ،‬طةر توانرا‪ ،‬فرة ذيرانةية ثالنيَكي‬

‫طشتيي دابنيَن بؤ ستراتيذةكاني قؤناغي دووةمء سيَيةم‪.‬‬ ‫ثيَويستة ئةو ستراتيذة سةرةكيية َ‬ ‫هةلبذاردانة بة ريَنويَني‬ ‫َبةجي بكريَن‪.‬‬ ‫طشتيي جي‬ ‫َ‬ ‫بةرةنطاربوونةوةي رةمزيي‬ ‫ك��ارة سةرةتاييةكان لة قؤناغي سةرةتايي ثرؤسةي‬ ‫سةرنخونكردنةوةي سيستةمي ديكتاتؤريدا كة ثتر مؤركيَكي‬ ‫سياسيي ثيَوةديارةء كورت خايةنة‪ ،‬كاريطةريي دةبيَت‬ ‫لةسةر راي طشتييء تةياركردني هاونيشتيمانيان بةئامانجي‬ ‫بةرثاكردني خةباتي بةردةوام لةريَطةي هاريكاريي نةكردنء‬ ‫بةرةنطاربوونةوةي سياسييةوة‪.‬‬ ‫هاريكاريي نةكردنء بةرةنطاربوونةوةي سياسي شيَوةي‬ ‫نارةزايةتي رةمزيي ياخود كردةوةي رةمزيي لة هاريكاريي‬ ‫ِ‬ ‫نةكردني سنووردارو كاتييةوة وةردةطريَت‪ ،‬ئةطةر ذمارةي‬ ‫َ‬ ‫طول لةو شويَنانة‬ ‫بةشداربووان طضكة بوو ئةوكات دةكريَت‬ ‫دابنريَن كة طرنطييةكي رةمزييان هةية‪ ،‬لةبةرامبةريشدا ئةطةر‬ ‫هاتوو ذمارةيان زؤر بوو دةكريَت بؤ ماوةي ثيَنج خولةك‬ ‫َ‬ ‫قروقةث بكةن‪.‬‬ ‫لة‬ ‫جوولة بكةون ياخود بؤ ضةند خولةكيَك ِ‬ ‫َ‬ ‫لةحالةتطةلةكاني تريشدا‪ ،‬ضةند كةسيَك دةتوانن مان لة‬ ‫خواردن بطرن ياخود لة شويَنيَكدا كة طرنطييةكي رةمزيي‬ ‫ثرؤتستؤي َ‬ ‫هؤلةكاني خويَندن بكريَت‬ ‫هةية بميَننةوة ياخود ِ‬ ‫دةربرن‪،‬‬ ‫نارةزايةتي خؤيان‬ ‫ِ‬ ‫ياخود لة نووسينطةيةكي طرنطدا ِ‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتي سياسييةوة‬ ‫زؤرج��اران ئةم كارانة لة الي��ةن‬ ‫دووضاري سةركوتكردنء تؤقاندن دةبيَتةوة‪.‬‬ ‫دةربرين لةبةردةم كؤشكي‬ ‫نارةزايةتي‬ ‫هيَنديَك جار‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ديكتاتؤردا ياخود بنكةو بارةطاكاني سةركردايةتي ثؤليسي‬ ‫سياسيي دووضاري خةتةرناكي طةورة دةبيَتةوةو واباشترة‬ ‫لةسةرةتاي ثرؤسةكةدا ئةم كارانة ئةنجام نةدريَن‪.‬‬ ‫نارةزايةتيية رةمزيية سةرةتاييةكان لة‬ ‫زؤرج���اران‬ ‫ِ‬ ‫رووي جيهانييةوة طرنطي ثيَدةدريَت وةك خؤثيَشاندانة‬ ‫جةماوةرييةكةى بؤرما لة َ‬ ‫سالي ‪1988‬ء دةست بةسةرداطرتنء‬ ‫طؤرةثاني تيانامين لة‬ ‫مانطرتن لةخواردن لةاليةن قوتابيانةوة لة ِ‬

‫‪80‬‬

‫لةسالي ‪ .1989‬لةهةردوو َ‬ ‫َ‬ ‫حالةتدا ذمارةى قوربانيان‬ ‫ثةككينء‬ ‫زؤربوون بؤية ثيَويستة ستراتيذكاران لةسةروبةندي داناني‬ ‫ثالني ثرؤسةكاندا ئةم مةترسييانة لةبةرضاوبطرن‪.‬‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتي سيستمي‬ ‫فرة قورسة سةرضاوةكاني هيَزو‬ ‫ديكتاتؤريي بةشيَوةيةكي يةكجاريي لةقؤناغةكاني خةباتدا‬ ‫لةيةكتر جيابكريَنةوةو لةبندا وشك بكريَن‪ ،‬ضونكة ئةمة‬ ‫َ‬ ‫لةطةل سةرجةم دامةزراوةكاني‬ ‫َكرا‬ ‫ثيَويستي بةوةية طةل ثي ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتدا بضنةوةو هاريكاريي نةكردني‬ ‫كؤمةلطةدا بةطذ‬

‫جةماوةريي ب��ةرف��راوان ئةنجام ب��دةن‪ .‬سةركةوتني ئةم‬ ‫جؤرة شتانة كةمجاران وةدي ديَت ياخود سةردةطريَت‪.‬‬ ‫بووني ثرؤسةيةكي خيَرا لة هاريكاريي نةكردني تةواوء‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتي سياسيي‪ ،‬لةسةرةتاكاني‬ ‫بةرةنطاربوونةوةي‬ ‫رووب��ةرووب��وون��ةوةي سيستمي ديكتاتؤريدا ستراتييَكي‬ ‫ناواقيعيية‪.‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بالوكردنةوةي بةرثرسياريتيي‬ ‫قورسايي خةباتكردن لة سةروبةندي جيَبةجيَكردني‬ ‫ثرؤسةيةكي دياريكراودا دةكةويَتة ئةستؤي طرووثيَك ياخود‬ ‫نارةحةتييء‬ ‫زؤرينةي هاونيشتيمانيانء‪ ،‬دواتريش ئةو‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫هةولدان طروثةكاني تري هاونيشتيمانيان‬ ‫قورساييةي خةباتء‬ ‫دةطريَتةوة لة قؤناغةكاني دوات��ري ثرؤسةكاني خةباتدا‪،‬‬ ‫بؤنمونة قوتابيان مانطرتن رادةطةيةنن بةهؤي خراثي رةوشي‬ ‫باوةريارانيان ثتر‬ ‫ثةروةردةييةوةء ثيَشةنطة ئايينييةكانء‬ ‫ِ‬ ‫لةسةر ئازاديية ئايينييةكان َ‬ ‫هةلوةستة دةكةنء‪ ،‬كريَكاراني‬ ‫َ‬ ‫هيَ‬ ‫َلةكاني شةمةندةفةريش دةتوانن بة ورياييةوة جوولةي‬ ‫شةمةندةفةران خاوبكةنةوةء‪ ،‬رؤذنامةنووسانيش لةدذي‬ ‫الثةرانة بةسثيي ضاث بكةن كة‬ ‫سانسؤر خستنةسةريان ئةو‬ ‫ِ‬ ‫وتاري مةمنوعي تيَداية‪ ،‬ياخود ثؤليس دةتوانن راثؤرتانيَك‬ ‫ثيَشكةش بكةن كة شكستيان هيَناوة لة دؤزي��ن��ةوةو‬ ‫َ‬ ‫قؤلبةستكرني داواكراواني ئؤثؤزيسيؤنة ديموكراتخوازةكان‪.‬‬ ‫ثؤلبةنديي ثرؤسةكاني بةرطريي لةرووي جؤري مةسةلةو‬ ‫َراي ئةوةي دريَذة بةخةباتء‬ ‫طرووثةكاني دانيشتوانةوة وي ِ‬ ‫َ‬ ‫هةولدان دةدات هةلي ثشوودانيش دةدات بة سةرجةم‬ ‫هاونيشتيمانيانء ماندوييان دةحةسيَنيَتةوة‪.‬‬ ‫بةرطريي َ‬ ‫هةلبذاردة طرنطي تايبةت بةخؤي هةية بةئامانجي‬ ‫بةرطريكردن لة بوونء سةربةخؤيي طروثء دام��ةزراوة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتي‬ ‫كؤمةاليةتييء ئابوورييء سياسييةكان لةدةريَي‬ ‫سيستةمي ديكتاتؤريي‪ .‬ثيَشتر لةبارةي ئةم بابةتةوة‬ ‫َ‬ ‫دةسةالت دام��ةزراوةي‬ ‫قسةمانكرد‪ .‬ئةم نيَوةندانةي هيَزو‬ ‫بنةرةتيي دةئافريَنن بةشيَوةيةك هاونيشتيمانيان بتوانن لةم‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتي‬ ‫ريَطةوة فشارةكانيان برةوثيَبدةنء لةبةرامبةر‬ ‫ديكتاتؤريدا بةرطريي بكةن‪ .‬سةيرنابيَت ئةطةر نيَوةندةكاني‬ ‫هيَز لة ئامانجة بةراييةكاني سيستمي ديكتاتؤريي بن‪.‬‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتي ديكتاتؤر‬ ‫ثيَكاني‬ ‫دةطونجيَت ستراتيذكاران وةخؤبكةون بةئامانجي ضؤنيَتي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتدارة‬ ‫دةسةالتي‬ ‫كؤتوبةندكردني سةرضاوةكاني هيَزو‬ ‫ديكتاتؤرةكان لةوةختيَكدا خةبات طةشةي ثيَدةدريَتء بةرةو‬ ‫لةطةل َ‬ ‫َ‬ ‫دلبذؤكيي‬ ‫قؤناغي ثيَشكةوتوو هةنطاو دةنيَت هاوكات‬ ‫طةورةترء خواستي َ‬ ‫باالتر‪ ،‬بةشيَوةيةك هاريكاريي نةكردني‬ ‫وةطةربخريَت بؤ ئةفراندني دؤخيَكي ستراتيذيي‬ ‫جةماوةريي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫جووالنةوة ديموكراسييةكاندا بيَت‪.‬‬ ‫كة لة بةرذةوةنديي‬

‫ذمارة (‪ ) 8‬ئابي ‪2010‬‬


‫ثيَويستة ستراتيذكاران كاربكةن لةثيَناو داناني ثالنيَكي وةها‬ ‫كة ثشت ببةستيَت بة هاريكاريي نةكردنء بةرةنطاربوونةوة‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتي‬ ‫بةئامانجي لةبندا وشككردني سةرضاوةكاني هيَزو‬ ‫ديكتاتؤريةت لةوةختيَكدا كة بةرطريي ديموكراتيك هيَز وةدةست‬ ‫دةهيَنيَت‪ ،‬دواجاريش ببيَتة مايةي زيادبووني شةلةبووني‬ ‫َ‬ ‫لةبةريةكهةلوةشاني خودي ديكتاتؤريةت‪.‬‬ ‫سياسييء‬ ‫َ‬ ‫زؤر ط��رن��طء ثيَويستة ث��رؤس��ةك��ان��ي ج��ووالن��ةوة‬ ‫ديموكراسييةكان فرة هؤشياربن بةئامانجي الوازكردني‬ ‫َ‬ ‫خةلكييء طرووثةكان لة راب��ردوودا‬ ‫ئةو ثشتطيرييةي كة‬ ‫َ‬ ‫بةخشيويانة بة سيستةمي ديكتاتؤريي‪ .‬ئايا جووالنةوة‬ ‫َ‬ ‫خةلكء طرووثانة‬ ‫ديموكراسييةكان دةتوانن ثشتيواني ئةو‬ ‫الوازبكةن؟ ئايا دةكريَت ديكتاتؤريةت سةرنخون بكريَتةوة‬ ‫لةريَطةي ئاشكراكردني ئةو هةذةندانةي كة سياسةتة‬ ‫َ‬ ‫دةيخولقيَنن؟ ثيَويستيشة هةواداراني ديكتاتؤران‬ ‫ئابوورييةكان‬ ‫هان بدريَن تا النيكةم بيَاليةن بن ياخود بكريَنة هةوادارانيَكي‬ ‫َ‬ ‫جووالنةوة ديموكراسييةكان‪.‬‬ ‫ئةكتيظي‬ ‫ثيَويستة ل��ةس��ةروب��ةن��دي ث�لان��دان��انء جيَبةجيَكرني‬ ‫َ‬ ‫ضر بكريَنةوة لةسةر‬ ‫بةرةنطاربوونةوةي سياسيدا‬ ‫هةولةكان ِ‬ ‫ه���ةوادارانء كؤمةككاراني دةس� َ‬ ‫�ةالت��دارة ديكتاتؤرةكان‪،‬‬ ‫ئةمةش طرووثة نيَوخؤييةكانء ثارتي سياسييء ثؤليسء‬ ‫بيرؤكراتيستةكانء دةطريَتةوة بةتايبةت سوثا‪.‬‬ ‫ثيَويستة َ‬ ‫هةلسةنطاندن بكريَت بؤ ريَذةي ثشتيواناني سوثاي‬ ‫– سةربازو ئةفسةران – ديكتاتؤران دواتريش دياريكردني‬ ‫ئةوةي داخوا هيَزة سةربازييةكان دةكةونة ذيَر كاريطةريي‬ ‫َ‬ ‫جووالنةوة ديموكراسيةكان‪ .‬دةطونجيَت زؤربةي سةربازة‬

‫ئاساييةكان بةزؤر بؤ ئةركي سةربازيي نيَردرابن‪ ،‬رةنطة‬ ‫لةبةر هؤكاراني سياسييء خودييء خيَزانييةوة نامؤبن بةو‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتة‪ .‬ئةو فاكتؤرانة كامانةن كةوا دةكةن سةربازو‬ ‫طؤريني ديموكراسييةوة؟‪.‬‬ ‫ئةفسةران بكةونة ذيَر كاريطةريي ِ‬ ‫ثيَويستة ستراتيذيَكي تايبةت بطيريَتةبةر لة قؤناغة‬ ‫سةرةتاييةكاني خةباتي رزط��اري��خ��وازي��دا بةئامانجي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتدارة‬ ‫لةطةل سةربازو فةرمانبةراني‬ ‫بةردةوامبوون‬ ‫ديكتاتؤرةكان‪ ،‬ئةمةش لةريَطةي وشةو رةمزو هةنطاوانةوة‬ ‫هيَزة سةربازييةكان وةئاطا بهيَنريَنةوة كة خ��ودي ئةم‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتي ديكتاتؤريية‬ ‫جووالنةوةية بةمةبةستي لةنيَوبردني‬ ‫نةوةك َ‬ ‫هةرةشة لةسةر ذياني ئةوان‪.‬‬ ‫خولقاندني ِ‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتدارة‬ ‫نابيَت لةسةروبةندي دنةداني هيَزةكاني‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتي‬ ‫ديكتاتؤرةكاندا ببيَتة مايةي سةرنخونكردنةوةي‬ ‫ديكتاتؤريي بةشيَوةيةكي خيَرا لةريَطةي كاري سةربازييةوة‪،‬‬ ‫ضونكة كاريَكي لة مشيَوةية لةرووي ثراكتيكييةوة ديموكراسي‬ ‫فةرمانرةوادا‬ ‫بةرقةرار ناكات‪ ،‬ضونكة كؤدةتا بةسةر سيستةمي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتدار ناكات‪ ،‬ئيدي‬ ‫ضارةسةري ثةيوةنديي نيَوان طةل ء‬ ‫فرة طرنطة ثالن دابنريَت بؤ ضؤنيَتي كاركردن لةسةر قايلكردني‬ ‫ثلةدارة سةربازييةكان كة ثيَويست بة كؤدةتاي سةربازيي‬ ‫ناكات ياخود جةنطي نيَوخؤيي بةسةر ديكتاتؤريةتدا‪.‬‬ ‫َ‬ ‫َرن‬ ‫ثلةدارة سةربازييةكان دةتوانن‬ ‫رؤليَكي زيندوو بطي ِ‬ ‫لة خةباتي ديموكراسيدا وةك ليَسةندنةوةي متمانةو‬ ‫هاريكاريي نةكردن لةنيَو هيَزةكاني سوثاداء‪ ،‬هاندانيان‬ ‫بة فةرامؤشكردني فةرمانةكانء نواندني كةمتةرخةمييء‬ ‫رةتكردنةوةي ثيادةكردني سةركوتء ضةوساندنةوة‪.‬‬

‫كةسايةتيية سةربازييةكان دةتوانن جؤرةها شيَوة كؤمةكيي‬ ‫ناتوندوتيذيي ج� َ‬ ‫�ووالن��ةوةي ديموكراسيي بكةن هةر لة‬ ‫�رةوي ئارامةوة تادةطاتة زانيارييء‬ ‫دةستةبةركردني رَي� ِ‬ ‫خواردةمةنييء كؤمةكي ثزيشكيي‪.‬‬ ‫سوثا يةكيَكة ل��ة س��ةرض��اوة طرنطةكاني دةس� َ‬ ‫�ةالت��ي‬ ‫ديكتاتؤران‪ ،‬ضونكة دةتوانيَت لة ريَطةي يةكة سةربازييةكانء‬ ‫ضةكوتةقةمةنييةوة بةشيَوةيةكي راستةوخؤ هيَرش بكةنء‬ ‫َ‬ ‫مةحالة‬ ‫هاونيشتيمانياني ياخيبوو جةزرةبة بدةن‪ .‬ئةستةمةء‬ ‫برميَت ئةطةر بيَتو ثؤليسء بيرؤكراسيستةكانء‬ ‫ديكتاتؤريةت ِ‬ ‫هيَزة سةربازييةكان َ‬ ‫ثالثشتي تةواوي ديكتاتؤريةت بكةنء‬ ‫ملكةضي فةرمانةكاني ببن‪ .‬دوات��ر طرنطة ستراتيذكارة‬ ‫طؤريني‬ ‫دابريَذن‬ ‫ديموكراتخوازةكان ستراتيذيَكي وةها‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫متمانةي هيَزة سةربازييةكان لة كارة هةرة طرنطةكانيان بيَت‪.‬‬ ‫َ‬ ‫جووالنةوة ديموكراسييةكان بةباشي ئاطاداري‬ ‫ثيَويستة‬ ‫ئةو َ‬ ‫خالةبن كة ليَسةندنةوةى متمانةو ياخيبوون لةنيَو هيَزة‬ ‫سةربازييةكاندا فرة خةتةرناكة لةسةر ئةنداماني ئةو هيَزانة‪،‬‬ ‫َ‬ ‫حالةتيَكدا ئةطةر سةربازو ثؤليسةكان بةدةم‬ ‫ضونكة لة‬ ‫فةرمانةكانةوة نةضن ئةوا بةتوندترين شيَوة بةرثةرضيان‬ ‫نابي بةشيَوةيةكي راستةوخؤ داوايان ليَبكريَت‬ ‫دةدةن��ةوة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫مامةلة بكةن كة نيَوي‬ ‫ياخيي ببن‪ ،‬دةطونجيَت بةشيَوةيةك‬ ‫ليَدةنيَين «ياخيبووني شاراوة» بؤ نمونة ثؤليسء سوثا دةتوانن‬ ‫َ‬ ‫نيوةناضلي ئةنجام بدةن كة ثةيوةستة بة‬ ‫ئةو راسثاردانة بة‬ ‫ثيادةكردني سةركوتةوة ياخود شكستهيَنان لة دؤزينةوةي‬ ‫داواك���راوان ياخود وةئاطا هيَنانةوةي بةرطريكارانء لة‬ ‫سةركوتء َ‬ ‫قؤلبةستكردن ياخود لةناردني زانياريية طرنطةكاندا‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫سةرووي خؤيان بةهةلة تيَبطةيةنن‪ .‬ثلةداران دةتوانن رؤلي‬ ‫خؤيان ببيننء فةرمانةكاني سةركوتكردن فةرامؤش بكةن‪،‬‬ ‫َ‬ ‫خةلكيدا بكةن نةوةك‬ ‫سةربازةكان دةتوانن تةقة بةسةر‬ ‫قةستةكوذيي طوللةبارانيان بكةن‪ ،‬فةرمانبةراني حكومةتيش‬ ‫دةتوانن دؤسيةو زانياريية ئيدارييةكان طوم بكةنء خؤيان‬ ‫َ‬ ‫لةمال بميَننةوة‪.‬‬ ‫نةخؤش بخةنء تا كاتي ضاكبوونةوة‬ ‫طؤرانكاريي لةستراتيذدا‬ ‫ِ‬ ‫سياسي‬ ‫بةرةنطاربوونةوةي‬ ‫ستراتيذكاراني‬ ‫طرنطة‬ ‫بةشيَوةيةك كاربكةن كة بةبةردةوامي َ‬ ‫هةلسةنطاندن بكةن‬ ‫بؤ ريَطةكاني جيَبةجيَكردني ستراتيذي سةرةكيء ستراتيذي‬ ‫ثرؤسة تايبةتةكان‪ ،‬شيمانةيةك لةطؤريَداية كة دةطونجيَت‬ ‫ضاوةروان دةكريَت‪،‬‬ ‫َبةجي نةكريَت كة‬ ‫خةبات بةو شيَوةية جي‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫طؤرانكاريي لةستراتيذةكاندا ئةنجام بدريَت‪.‬‬ ‫ئيدي ثيَويستة‬ ‫ِ‬ ‫جووالنةوةي ديموكراسيء َ‬ ‫َ‬ ‫جلةوكردني‬ ‫بؤ زيادكردني هيَزي‬ ‫دةسثيَشخةرييةكان ثيَويستة ضي بكريَت؟ لةم َ‬ ‫حالةتدا فرة‬ ‫ثيَويستة طرفتةكان دياريي بكريَن َ‬ ‫هةلسةنطاندني ستراتيذيي‬ ‫بكريَتء بةرثرسياريَتي بؤ طرووثةكاني تر بطوازريَتةوةو‬ ‫سةرضاوةي هيَزي تر طرد بكريَتةوةو برةوبدريَت بة هةنطاوة‬ ‫هاوضةرخةكان‪ .‬دواجار بةخيَرايي َ‬ ‫َبةجي‬ ‫هةلدةستين بة جي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كردني ثالنة نويَيةكة‪ .‬لةبةرامبةريشدا ضؤن جووالنةوة‬ ‫ضاوةروان‬ ‫ديموكراسييةكان وةخؤبكةونء باشتر لةوةي‬ ‫ِ‬ ‫برميَت؟‬ ‫كاتدا‬ ‫دةكرا ديكتاتؤريةت شةلة بكريَتء لة نزيكترين‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫وةالمي ئةم ثرسيارة لةبةشي داهاتوودا دةدةينةوة‪.‬‬ ‫و‪:‬بةرزاني مةال تةها‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي ‪2010‬‬

‫***‬ ‫‪81‬‬


‫طفتوطؤيةكي كراوه‌ له‌طه َ‬ ‫‌ل‬

‫دکتؤر کازم حه‌بيب‌ سةبارةت بة چه‌پ و ئاسؤ و کيَشه‌کاني‬

‫ئاماده‌کردني ئه‌م ووتوو َيژه‌ له‌ اليه‌ن مازن له‌تيف عه‌لي ه‌وه‌‪ ،‬و له‌ چاالکيه‌کاني سايتي ووتوو َيژ‪.‬‬

‫له‌ ده‌ستپيَشخه‌ريه‌کاني دامه‌زراوه‌ي وتوويَژي مؤديَرن بؤ‌ به‌چاالکي کردني وتوويَژه‌ بيريي و رؤشنبيريي‬ ‫و سياسييه‌کان له‌گه َ‬ ‫‌سي به‌‌ په‌خشکردني يه‌که‌م‬ ‫‌ل نووسه‌ره‌ دياره‌کانيدا‪ ،‬سايتي وتوويَذى مؤديَرن ههَ‌لده َ‬ ‫وتوويَژ له‌گه َ‬ ‫‌ل دکتؤر کازم حه‌بيبدا‪ ،‬له‌سه‌ر چه‌پ و قه‌يراني چه‌پ له‌ عيَراق و جيهاني عه‌ره‌بيدا‪ ،‬ئه‌م‬ ‫قه‌يرانه‌ش قه‌يرانيَکي سياسيه‌ که‌ ‌به‌ هؤکاري بابه‌تي و خؤيي له‌سه‌ر ئاستي جيهان ماوه‌يه‌کي دريَژه‌‬ ‫چه‌پ‌ ده‌رگيري بووه‌ و تا ئه‌مرؤ‌ به‌رده‌وامه‌‪ ،‬له‌گه َ‬ ‫‌ل ئه‌وه‌شدا وه‌ک دکتؤر کازم دهَ‌ليَت ره‌نگه‌ هه‌نديَک‬ ‫تايبه‌تمه‌نديَتي تري جيهاني عه‌ره‌بي وه‌ک گه‌شه‌ي هيَزي وه‌ربه‌رهيَنان وئاستي هوشياري و به‌ ئاگايي‬ ‫گشتي له‌ کؤمهَ‌لگاکاني رؤژهه‌آلتي ناويندا هؤکاربن‪ . ..‬وتوويَذى مؤديَرن چه‌ندين پرسياري به‌ره‌ورووي‬ ‫الثةرةكاني داهاتودا وةآلمةكاني دةخويَننةوة‪.‬‬ ‫دکتؤر کازم حه‌بيب کرده‌وه‌ لة‬ ‫ِ‬

‫‪82‬‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي‪2010‬‬


‫* ده‌َل َين گرنگترين فاکته‌ري قه‌يراني چه‌پي عه‌ره‌بي په‌يوه‌ندي‬ ‫به‌ يه‌ک َيتي سؤڤيه‌ته‌وه‌ هه‌يه‌‪ ،‬له‌سه‌ر ئه‌مه‌ ده‌ل َييت چي؟‬ ‫ قه‌يراني چه‌پي عه‌ره‌بي به‌شيَکه‌ له‌ قه‌يراني چه‌پي‬‫جيهاني که‌ ماوه‌يه‌کي دريَژه‌ سه‌ري ههَ‌لداوه‌‪ ،‬ئه‌و قه‌يرانه‌‬ ‫قه‌يرانيَکي سياسي و فکريه‌‪ ،‬له‌ ئه‌نجامي دؤگمايي تيووريي و‬ ‫دوورکه‌وتنه‌وه‌ له‌واقيعه‌وه‌‪ ،‬ئه‌و واقيعه‌ي‌ که‌ جيهان گه‌شه‌ي‬ ‫تيا ده‌کات و پيادا تيَده‌په‌ريَت‪ ،‬و ئه‌و گؤرانکاريانه‌ي که‌ به‌سه‌ر‬ ‫هيَزي وه‌به‌رهيَنان و هيَزي به‌شه‌ريدا ديَت‪ .‬له‌گه َ‬ ‫‌ل ئه‌وه‌شدا‬ ‫ره‌نگه‌ هه‌نديَک تايبه‌تمه‌نديَتي تري جيهاني عه‌ره‌بي وه‌ک‬ ‫گه‌شه‌ي هيَزي وه‌ربه‌رهيَنان وئاستي هوشياري و به‌ ئاگايي‬ ‫گشتي له‌ کؤمهَ‌لگاکاني رؤژهه‌آلتي ناويندا هؤکاربن‪.‬‬ ‫يه‌کيَتي سؤڤيه‌تي‪ ،‬وه‌ک ده َ‬ ‫‌وله‌ت و وه‌ک حيزبي شيوعيش‪،‬‬ ‫به‌شيَکي ئؤرگاني بوون له‌م قه‌يرانه‌ي که‌ توشي بيري مارکسي‬ ‫ـ لينيني‪ ،‬و ئه‌و تيَروانين و رامياريي و پارکتيکيانه‌يي‪ ،‬که‌ زؤريَک‬ ‫له‌ زانا کاني سوڤيه‌ت و حيزبي شيوعي سوڤيه‌ت و حکومه‌تي‬ ‫سؤڤيه‌ت بروايان پيَي هه‌بوو‪ .‬ده‌وري ناوه‌نديي حزبي شيوعي‬ ‫سؤڤيه‌ت له‌ په‌يوه‌نديه ئؤرگانيه‌‌کاني نيَوان حيزبي شيوعي‬ ‫ناوبراو و زؤريَک له‌ حيزبه‌ شيوعي و کريَکاريه‌کاني جيهاندا‪،‬‬ ‫له‌سه‌ر پيَنج مه‌سه‌له‌ کاريگه‌ري هه‌بوو که‌ له‌ کارو چاالکيه‌کاني‬ ‫حيزبه‌ شيوعيه‌کاني زؤرب��ه‌ي وآلتاندا ره‌نگياندابووه‌وه‌‪،‬‬ ‫ئه‌وانه‌ش ئه‌م پيَنج پرسه‌ گرنگه‌ن‪:‬‬ ‫‪ .1‬پيَداگرتني حيزبي شيوعي سؤڤيه‌تي له‌ سه‌ر مانه‌وه‌ي‬ ‫ناوه‌نديَتي خؤي به‌سه‌ر هه‌موو بزووتنه‌وه‌ي شيوعيه‌تيدا‬ ‫له‌ جيهاندا‪ ،‬هه‌روه‌ها وه‌ک ناوه‌ندي تيووريي‪ ،‬و ناوه‌ندي‬ ‫ئاراسته‌ي راسته‌وخؤ و ناراسته‌وخؤي حيزبه‌ شيوعيه‌کاني‬ ‫جيهان‪ ،‬هه‌ر خؤشي سه‌رچاوه‌ي پيَداني ئاستي شيوعيه‌تي و‬ ‫ناشيوعيه‌تي و الداني حيزبه‌ شيوعيه‌کاني جيهان بوو به‌ پيَي‬ ‫نه‌هجي سؤڤيه‌ت خؤي‪.‬‬ ‫‪ .2‬هه‌نارده‌ي گشت ئه‌و بيرو تيَروانينانه‌ي که‌ له‌ اليه‌ن زانايان‬ ‫و سه‌رکرده‌کاني حيزبي سؤڤيه‌ته‌وه‌ ده‌رده‌هيَنراو ده‌کرا به‌‬ ‫پيَويستييه‌کي ئه‌ده‌بي و ئه‌خالقي بؤ حيزبه‌ شيوعيه‌کاني جيهان‪،‬‬ ‫تا په‌يوه‌ستبن پيَوه‌ي‪ ،‬ئه‌مه‌ش زياتر له‌ کؤنگره‌کاني بزووتنه‌وه‌ي‬ ‫کؤمؤنيستي جيهانيدا که‌ له‌ سؤڤيه‌ت به‌ريَوه‌ده‌چوو ده‌کرا به‌‬ ‫پيَويستي و ئه‌رکي حيزبه‌ شيوعيه‌کاني جيهان‪ .‬حيزبي شيوعي‬ ‫سؤڤيه‌ت ببووه‌ ناوه‌نديَکيش بؤ يه‌کالکردنه‌وه‌ و حوکمدان‬ ‫له‌سه‌ر هه‌موو ئه‌و جياوازيانه‌ي‌ که‌ له‌ ناو حيزبيَک له‌ حيزبه‌‬ ‫شيوعيه‌ جيهانيه‌کاندا درووس��ت ده‌ب��وون و‪ ،‬هه‌ر خؤشي‬ ‫حکومي ده‌دا به‌سه‌رياندا و سياسه‌ت و به‌رنامه‌ي حيزبه‌کاني‬ ‫ريَکده‌خسته‌وه‌‪ ،‬حيزبي شيوعي سوري نموونه‌يه‌ک بوو بؤ ئه‌م‬ ‫ده‌ستيَوه‌ردانه‌‪.‬‬ ‫‪ .3‬پاشه‌کشه‌‪ ،‬له‌ ده‌ستپيَشخه‌ري و گؤراني فکري و سياسي‬ ‫حيزبه‌ شيوعيه‌کاني جيهاندا‪ ،‬به‌ هؤکاري چاوه‌رواني بؤ هه‌موو‬ ‫گؤرانکارييه‌کي فکري و سياسي له‌ حيزبي شيوعي سؤڤيه‌ته‌وه‌‬ ‫وه‌ک حيزبي ناوه‌ند و دايک‪ ،‬بؤيه‌ حيزبه‌ شيوعيه‌کان توشي‬ ‫ته‌مهَ‌لي و مشه‌خؤري فکري هاتبوون‪.‬‬ ‫‪ .4‬ئه‌م َ‬ ‫حاله‌تي چاوه‌روانکردنه‌ي حيزبه‌ شيوعيه‌کاني جيهاني‬ ‫بؤ حيزبي ناوه‌ند و ئامده‌بوونيان بؤ وه‌رگرتني فه‌رمانه‌کانيان‌‪،‬‬ ‫کاريَکي وايکرد که‌ ئه‌م حيزبه‌ شيوعيانه‌ نه‌توانن هيچ شيکردنه‌وه‌‬ ‫و لي َ‬ ‫َکؤلينه‌وه‌يه‌کيان هه‌بيَت به‌ گويَره‌ي واقعي کؤمهَ‌لگاکانيان و‪،‬‬ ‫په‌کيخستبوون له‌ تواناي‌ داناني نه‌خشه‌ي ستراتيجي گونجاو‬ ‫به‌ ره‌وشي سياسي و کؤمه‌آليه‌تي کؤمهَ‌لگاکانيان‪.‬‬

‫‪ .5‬له‌ جياتي ئه‌وه‌ي به‌ پيَي سيسته‌ميَکي مادي جه‌ده‌لي و‬ ‫َ‬ ‫ساغله‌م و کاريگه‌ر له‌ واقعي کؤمهَ‌لگا بگه‌يشتنايه‌و‬ ‫گفتوگؤ‌يةکي‬ ‫له‌سه‌ر بناغه‌ي ئه‌و تيَگه‌يشتنه‌ش‌ سياسه‌تي خؤيان دابرشتايه‌‪،‬‬ ‫که‌چي هه‌ميشه‌ په‌نايان بؤ تييوره‌ کؤنه‌کاني مارکسيه‌ت ده‌برد‬ ‫که‌ ده‌ميَک بوو زؤريان به‌سه‌ر چوبون‪ .‬زياده‌ رؤيي نييه‌ گه‌ر‬ ‫َ‬ ‫بليَين‪ ،‬تيؤري هيچ نييه‌ جگه‌ له‌ دابران له‌ واقيع و کؤمهَ‌ليَک‬ ‫له‌ ووته‌ و قسه‌‪ ،‬سه‌ره‌راي دابران له‌ به‌ئاگايي ياسا ئابوورييه‌‬ ‫جيَکه‌وته‌کان و ياساکاني گه‌شه‌ي کؤمه‌آليه‌تي جيَکه‌وته‌‪ .‬له‌به‌ر‬ ‫گؤراندا بيَت به‌‬ ‫ئه‌وه‌ هه‌ميشه‌ ده‌بيَت تيؤرى نويَبکريَته‌وه‌ و له‌ ِ‬ ‫پيَي تيَگه‌يشتنه‌کانمان له‌سه‌ر کؤمهَ‌لگاي په‌يوه‌نديدار و جيهان‬ ‫به‌ گشتي‪.‬‬ ‫ليَره‌وه‌ ده‌ر‌ده‌که‌ويَت‪ ،‬که‌ قه‌يرانه‌که‌ قه‌يرانيَکي فکري و سياسي‬ ‫بوو‪ ،‬قه‌يرانيَکي دؤگمايي و پيَکاهاته‌يي بوو‪ ،‬پيَشينه خوازي‬ ‫بوو له‌ فکردا و ههَ‌لپه‌کردنيَکي ناواقعيانه‌ بوو به‌ره‌وپيَشه‌وه‌‪.‬‬ ‫ته‌نها حيزبي شيوعي س��ؤڤ��ي��ه‌ت ه��هَ‌ل��گ��ري هه‌موو‬ ‫به‌رپرسياريَتيه‌کاني قه‌يراني ناو حيزبه‌ شيوعيه‌کاني جيهان‬ ‫نيه‌‪ ،‬بهَ‌لکو به‌رپرسياريَتي بنچينه‌يي ده‌که‌ويَته‌ ئه‌ستؤي حيزبه‌‬ ‫شيوعيه‌کان خؤيان‪ ،‬که‌ نه‌يانده‌تواني سه‌ربه‌خؤيي سياسي و‬ ‫فکري خؤيان به‌ده‌ستبهيَنن‪ ،‬هه‌روه‌ها بزووتنه‌وه‌ي شيوعيه‌ت‬ ‫به‌ گشتي به‌رپرسياره‌ که‌ نه‌يانده‌تواني تيَروانيني نويَيان هه‌بيَت‬ ‫بؤ جيهان‪ ،‬کؤنه‌پاريَز بوون و ده‌گه‌رانه‌وه‌ بؤ راب��وردوو‪،‬‬ ‫ده‌ستيان وه‌رده‌دا له‌ کاروباري يه‌کتري‪.‬‬ ‫* هؤکاره‌کاني به‌رته‌سک بوونه‌وه‌ي چه‌پي عاره‌بي بة گشتي و‬ ‫چه‌پي ع َيراقي به‌ تايبه‌ت پاش گه‌شه‌کردنه‌که‌ي کامه‌نه‌ بوون؟‬ ‫ هؤکاره‌کان زؤرن‪ ،‬هه‌نديَکيان بابه‌تين و هه‌نديَکي تريان‬‫خؤيي‪.‬‬ ‫هؤکاره‌ بابه‌تييه‌کان هه‌نديَکيان ده‌خه‌ينه‌ روو که‌ زؤربه‌ي‬ ‫ده َ‬ ‫‌وله‌تاني عه‌ره‌بي ده‌گريَته‌وه‌‪ ،‬به‌ تايبه‌تي عيَرق ده‌گريَته‌وه‌‬ ‫َ‬ ‫چوونکه‌ ئه‌و هؤکارانه‌ به‌ قولي و بيَبه‌زييانه‌ کاريگه‌ري له‌سه‌ر‬ ‫چه‌پي عيَراق هه‌بوو‪ .‬ئه‌و هؤکارانه‌ش ئه‌مانه‌ن‪:‬‬ ‫ا‪ .‬ت��ا هه‌نوکه‌ سيسته‌ميَکي سياسي ن��ا دي��م��وک��رات و‬ ‫سته‌مکار و َ‬ ‫داپلؤسيَنه‌ر به‌وپه‌ري دوژمنکارييه‌وه‌ دژي بيري‬ ‫َ‬ ‫پيَشکه‌وتنخوازي و ديموکراتي و کؤمؤنيستي باليکيَشاوه‌‬ ‫‌وله‌تاني عه‌ربيدا‌‪ .‬له‌م ده َ‬ ‫به‌سه‌ر ده َ‬ ‫‌وله‌تانه‌دا ياساو دادپه‌روه‌يي‬ ‫کؤمه‌آليه‌تي و ده‌ستوريَکي شه‌رعي و ئازادييه‌ ديموکراتيه‌کان‬ ‫و مافي مرؤڤ و مافي ژنان بووني نييه‌‪.‬‬ ‫ب‪ .‬له‌م ده َ‬ ‫‌وله‌تانه‌دا‪ ،‬په‌المارو هيَرشي ب��ه‌رده‌وام دژ به‌‬ ‫َ‬ ‫کؤمؤنيسته‌کان و چه‌په‌کان به‌ گشتي به‌وپه‌ري دلره‌قيه‌وه‌‬ ‫ده‌کريَت و‪ ،‬زؤريَک له‌ کؤمؤنيست و چه‌په‌کان له‌ به‌نديخانه‌کان‬ ‫ت��وون��دک��راون‪ .‬ب��ه‌آلم له‌ عيَراقدا به‌ندکردن و کؤشتن و‬ ‫ئه‌شکه‌نجه‌داني کؤمؤنيست و چه‌په‌کان خويه‌کي به‌رده‌وامي‬ ‫حکومه‌ته‌ يه‌ک له‌ دواي يه‌که‌کاني ئه‌م وآلته‌ بوون‪ ،‬به‌ تايبه‌تي‬ ‫له‌ نيَوان َ‬ ‫ساله‌کاني ‪1961‬ـ ‪2003‬دا‪ ،‬پيَش ئه‌مه‌ش له‌ سه‌رده‌مي‬ ‫حوکمي پاشايه‌تيدا‪ .‬ژماره‌ي شه‌هيداني حيزبي شيوعي عيَراقي‬ ‫گه‌يشته‌ هه‌زاران له‌ خه‌باتگيَرانيان له‌ رؤژي دامه‌زراندني ئه‌م‬ ‫حيزبه‌وه‌‪.‬‬ ‫ج‪ .‬له‌م ده َ‬ ‫‌وله‌تانه‌دا دين و دام��ه‌زراوه‌ دينيه‌کان ده‌وريَکي‬ ‫نه‌گه‌تيڤ و خراپيان بينى به‌رامبه‌ر به‌ هيَزي چه‌پ به‌ گشتي‪،‬‬ ‫تا ئه‌و راده‌ي��ة هه‌نديَک جار فتواي حه‌رامکردني بوون‬ ‫به‌ئه‌ندامبوونيان راده‌گايند له‌ حيزبه‌ چه‌په‌کاندا و کوشتني‬ ‫شيوعيه‌کانيان حه َ‬ ‫‌آللده‌کرد‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي ‪2010‬‬

‫‪83‬‬


‫د‪ .‬هؤکاري دواکه‌وتوويي و هه‌ژاريي بونيادي ئابوري و‬ ‫کؤمه‌آليه‌تي له‌ عيَراق و وآلتاني تري عه‌ره‌بيدا هؤکاريَکي‬ ‫تره‌‪ ،‬تا هه‌نوکه‌ هوشياريي تاک و کؤمه َ‬ ‫‌ل له‌ کؤمهَ‌لگاکاني ئه‌م‬ ‫وآلتانه‌دا دوورن له پيَزانيني ده‌وري چه‌پ و شيوعيه‌ت‪.‬‬ ‫‌ه‪ .‬سيسته‌مه‌ قه‌وميه‌ دروستبووکاني دواي ساآلني په‌نجاکان‬ ‫و دواتريش له‌ زؤريَک له‌ وآلتاني عه‌ره‌بيدا‪ ،‬به‌ نموونه‌‪ :‬له‌‬ ‫مصر و سوريا و ليبيا و عيراقدا‪ ،‬سياسه‌تيَکي دوژمنکارانه‌يان‬ ‫‌کي بوو‬ ‫به‌رپاکرد دژ به‌ چه‌په‌کان و شيوعيه‌کان‪ .‬عيَراق يه َ‬ ‫له‌و ده َ‬ ‫درندايه‌تيه‌وه‌ دژايه‌تي چه‌پ و‬ ‫‌وله‌تانه‌ي که‌ به‌وپه‌ري ِ‬ ‫بزووتنه‌وه‌ي شيوعيه‌تي تيَدا کرا‪.‬‬ ‫و‪ .‬ره‌نگه‌ پيَوسيت نه‌کات قسه‌ له‌سه‌ر ده‌وري ده َ‬ ‫‌وله‌تاني‬ ‫دراوسيَي وآلتاني عه‌ره‌بي و ده َ‬ ‫‌وله‌ته‌ جيهانيه‌کان بکه‌ين‪ ،‬که‌‬ ‫الي هه‌موو ئاشکرايه‌‪ ،‬چه‌ند دژايه‌تي چه‌پ و شيوعيه‌تيان‬ ‫کردوه‌ و کاريگه‌رييه‌کانيشيان که‌م نه‌بوون‪.‬‬ ‫ز‪ .‬جگه‌ له‌م هؤکارانه‌ش‪ ،‬هؤکاري ئه‌و بوومه‌له‌رزه‌يه‌ي که‌‬ ‫هه‌موو جيهاني له‌رزان‪ ،‬روخاني يه‌کيَتي سؤڤيه‌ت و سيسته‌مه‌‬ ‫سوسياليسته‌کان‪ ،‬که‌ هه‌موو بزووتنه‌وه‌ي چه‌پي له‌رزان و‪،‬‬ ‫به‌ تايبه‌تي حيزبه‌ شيوعيه‌کان‪ ،‬که‌ بووه‌ هؤي دروستبووني‬ ‫ره‌شبيني و گومان له‌ به‌رنامه‌و به‌ده‌ستهيَناني ئامانجه‌کانيان‪،‬‬ ‫له‌ الي حيزبه‌کان خؤيان و هه‌واداران و دؤستان و جه‌ماوه‌ري‬ ‫ئه‌م حيزبانه‌‪.‬‬ ‫ليَره‌شه‌وه‌ ده‌گويَزينه‌وه‌ بؤ هؤکاره‌ خؤييه‌کان‪.‬‬ ‫کلپه‌ي بزووتنه‌وه‌ چه‌په‌کان به‌شيَک بوون له‌ َ‬ ‫َ‬ ‫کلپه‌ي بزووتنه‌وه‌‬ ‫رزگاريي خوازه‌ نيشتيمناييه‌کان‪ ،‬سه‌رکه‌وتن به‌سه‌ر فاشيه‌تدا‬ ‫له‌ جه‌نگي جيهاني دووهه‌مداو‪ ،‬ده‌وره‌ گه‌وه‌رکه‌ي يه‌کيَتي‬ ‫سؤڤيه‌ت و ده َ‬ ‫‌وله‌تاني سؤسياليستي له‌ ئه‌ورپاي رؤژهه‌آلت و‬ ‫صين و‪ ،‬دروستبووني بزووتنه‌وه‌ي ده َ‬ ‫‌وله‌تاني بيَاليه‌ن(دول عدم‬ ‫االنحياز) و‪ ،‬هه‌روه‌ها کاريگه‌ريي هاوبه‌شي خه‌باتي شيوعيه‌کان‬ ‫دژ به‌ هه‌ژمووني کؤلؤنياليزم له‌ پيَناوي سه‌ربه‌خؤيي و‬ ‫س�ه‌روه‌ري نيشتيمانييدا و‪ ،‬خه‌باتکردن له‌ پيَناوي ئازاديه‌‬ ‫َ‬ ‫فيودال و چه‌وسيَنه‌ر و هه‌ژاري و‬ ‫ديموکراتييه‌کان و دژايه‌تي‬ ‫بيَکاري‪َ ،‬‬ ‫کلپه‌يه‌ک بوو که‌ ده‌بيَت ئاماژه‌ي پيَبکريَت‪.‬‬ ‫ئه‌م َ‬ ‫سي فاکته‌رةوه‌ سه‌رچاوه‌ي گرتبوو‪:‬‬ ‫کلپه‌يه‌ له‌ َ‬ ‫أ‌) گه‌شه‌ي بزووتنه‌وه‌ رزگاريي خوازه‌ نيشتيمانييه‌کان و‬ ‫سه‌رکه‌وتني به‌سه‌ر داگيرکه‌ران و دامه‌زراندني ده َ‬ ‫‌وله‌تي‬ ‫نوي‪.‬‬ ‫نيشتيماني َ‬ ‫َ‬ ‫ب‌) گه‌شه‌ي جه‌نگي سارد که‌ به‌ ب�ه‌رژه‌وه‌ن��دي ده‌وله‌ته‌‬ ‫سوسياليسته‌کان ده‌شکايه‌وه‌ له‌ ساآلني شه‌سته‌کاني سه‌ده‌ي‬ ‫رابوردودا‪.‬‬ ‫ت‌) وابه‌سته‌يي و پابه‌ندنبوني گ �ه‌ل و به‌سته‌نه‌وه‌ي‬ ‫داخوازييه‌ رؤژانه‌کانيان به‌ داخوازييه‌ نيشتيمانيه‌کان بؤ‬ ‫بزووتنه‌وه‌ چه‌په‌کان به‌ گشتي و به‌ تايبه‌تي حيزبه‌ شيوعيه‌کان‬ ‫کاريگه‌رييه‌کي گه‌وه‌ره‌ي هه‌بوو له‌سه‌ر گه‌شه‌ي ئه‌و َ‬ ‫كلپه‌يه‌‪.‬‬ ‫که‌چي ئه‌مرؤ ئيَمه‌ له‌به‌رده‌م قه‌يرانيَکي ئاشکراي چه‌پي‬ ‫عه‌ره‌بي به‌ گشتي و عيَراق به‌ تايبه‌تيداين‪.‬‬ ‫هؤکاري خؤيي له‌ پاشه‌کشه‌کردني ئه‌و َ‬ ‫کلپه‌يه‌و جه‌ماوه‌ره‌که‌يدا‬ ‫که‌مترنين له‌و هؤکارانه‌ي که‌ له‌ پيَشتردا ئاماژه‌مپيَدا‪ ،‬وه‌ک‪:‬‬ ‫إ‪ .‬ئه‌و گؤرانکارييه‌ گه‌وره‌‌ کتوپريانه‌ي له‌سه‌ر ئاستي جيهان‬ ‫‌وله‌تاني ناوچه‌که‌و ده َ‬ ‫و ده َ‬ ‫‌وله‌تاني ناوخؤ رووياندا‪ ،‬چه‌په‌کان‬ ‫به‌ گويَره‌ي پيَويست هوشيار نه‌بوون بؤي‪ ‌.‬ئه‌مه‌ش بووه‌ هؤي‬ ‫الوازي له‌ پرؤسه‌ي گؤراني حيزبه‌ شيوعيه‌کاندا‪ ،‬له‌ به‌رنامه‌‬

‫‪84‬‬

‫و په‌يره‌وي ناوخؤ و ميکانيزم و ئامرازه‌کاني کار و گوتاري‬ ‫سياسي و پارکتيکه ‌کردني خه‌باتياندا که‌ پيَويست بوو بکريَت‬ ‫به‌ گويَره‌ي گؤرانکارييه‌کان‪.‬‬ ‫ب‪ .‬نه‌بووني ويستي خؤ نويَکردنه‌وه‌ و سؤز بؤ رابوردوو له‌‬ ‫بزووتنه‌وه‌ي چه‌پداو‪ ،‬هه َ‬ ‫‌ولنه‌دان بؤ گؤرانکاري له‌ ستراتيجيه‌ت‬ ‫و تاکتيکيه‌کاني بزوتنه‌وه‌ي چه‌پدا‪ ،‬که‌له‌سه‌ر ئه‌و گه‌شبينييه‌‌‬ ‫بونياد نرابوو که‌ سه‌رمايه‌داري له‌ رووخاندايه‌و هاکا به‌م‬ ‫نزيکانه‌ داروخا‪ .‬ئاشکراتر َ‬ ‫بليَين‪ ،‬هه‌ژمووني فکري سه‌له‌في و‬ ‫لينينيه‌ت کاريگه‌ري خؤي هه‌بوو‪.‬‬ ‫نوي نه‌کردنه‌وه‌ي سه‌رکردايه‌تي و کادره‌کاني چه‌پ‬ ‫ج‪.‬‬ ‫َ‬ ‫و به‌ تايبه‌تي حيزبه‌ شيوعيه‌کان‪ ،‬و مانه‌وه‌ي که‌سي يه‌که‌م‬ ‫(سکرتيَري حيزب) بؤ ماوه‌ي دريَژتر له‌ چواريه‌کي سه‌ده‌يه‌ک‬ ‫و هه‌روه‌ها نه‌گؤريني مه‌کته‌بي سياسي حيزب و‪ ،‬سه‌رنه‌که‌وتن‬ ‫له‌و پرنسيپه‌ي که‌ ده‌بيَت سکرتريَي حيزب له‌ دوو خول‌‬ ‫زياتر نه‌ميَنيَته‌وه‌‪ .‬ئه‌مه‌ له‌گه َ‬ ‫‌ل ئه‌وه‌ي که‌ سياسه‌ته‌کاني ئه‌و‬ ‫حيزبانه‌ که‌ داريَژه‌ري سکرتيَر و مه‌کته‌بي سياسيه‌که‌ي بوون‪،‬‬ ‫سياسه‌تيَکي سه‌رنه‌کوتوو بوون‪ ،‬که‌چي ئه‌مه‌ کاريگه‌ري نه‌بوو‬ ‫له‌ وازهيَناني سکرتيَري حيزب و نويَکردنه‌وه‌ي سه‌رکردايه‌تي‬ ‫و دارشتنه‌وه‌ي سياسه‌تي حيزب به‌ شيَوازيَکي تر‪.‬‬ ‫د‪ .‬که‌ماسي ئه‌م هيَزه‌ چه‌پ و شيوعيانه‌ له‌ نه‌توانيني‬ ‫دروستکردني به‌ره‌ي فراوان له‌سه‌ر بنچينه‌ي خه‌باتي هاوبه‌ش‬ ‫بؤ ئامانجه‌ هاوبه‌شه‌کان‪ ،‬که‌ هه‌ر اليه‌ک له‌م اليه‌نانه‌ برواي به‌‬ ‫راستي ودروستي و هيَزي خؤي هه‌بوو‪ .‬ئه‌م لوتبه‌رزيه‌ش زؤر‬ ‫ده‌رفه‌تي به‌ جه‌ماوه‌ريي بوون و دروستبووني ره‌نگورووي‬ ‫جواني الي زؤريَک له‌ تويَژه‌ جه‌ماوه‌ريه‌کان له‌ کيسده‌دان‪ ،‬که‌‬ ‫تا هه‌نوکه‌ش په‌يوه‌نديه‌ جه‌ماوه‌رييه‌کانيان گونجاو نيه‌‪.‬‬ ‫* ده‌وري بزووتنه‌وه‌ي ژناني چه‌پ له‌ ع َيراق و وآلتاني عه‌ره‌بيدا‬ ‫له‌ کو َيدايه‌؟‬ ‫َ‬ ‫بزووتنه‌وه‌ي ژنان له‌ ده‌وله‌تاني عه‌ره‌بي و عيَراقدا چاالکه‌‬ ‫به‌ گشتي‪ ،‬به‌آلم هه‌موويان چه‌پ نين‪ ،‬ئه‌م بزووتنه‌وه‌يه‌‬ ‫‌روات که‌ پيَگه‌ي خؤيان له‌ کؤمهَ‌لگادا‬ ‫به‌‌ ئاراسته‌يه‌کدا ده ِ‬ ‫به‌ده‌ستهيَناوه‌‪ .‬سه‌رکه‌وتني گرنگيشيان به‌د‌يهيَناوه‌ له‌‬ ‫ده َ‬ ‫‌وله‌تاني عه‌ره‌بي و له‌ عيَراقيشدا‪ .‬هه‌روه‌ها ريَکخراوي ژناني‬ ‫َ‬ ‫سه‌ربه‌ هيَزه‌ دينيه‌کانيش هه‌ن‪ ،‬که‌ نکولي له‌ مافي ژنان ده‌که‌ن‬ ‫و نه‌زانين و نه‌شاره‌زايي ژنان به‌ مافه‌ ره‌واکانيان له‌ َ‬ ‫مال و له‌‬ ‫کؤمهَ‌لگادا زياد ده‌که‌ن‪.‬‬ ‫بزووتنه‌وه‌ي رزگ��اري ژنان‪ ،‬جياناکريَته‌وه‌ له‌ پرؤسه‌ي‬ ‫گؤرانکارييه‌ پيَويستيه‌کان له‌ بونيادي ئابووري و بوونيادي‬ ‫کؤمهَ‌لگاي چينايه‌تيدا به‌ هيچ جؤريَک‪ ‌ .‬هوشياري ژنان و‬ ‫هه‌روه‌ها کؤمهَ‌لگا‪ ،‬به‌ پياو و ژنه‌وه‌ بؤ به‌ده‌ستهيَناني مافي‬ ‫ژنان ئؤرگانيَکي وابه‌سته‌يه‌ به‌ سروشت و بونيادي کؤمهَ‌لگا و‬ ‫ئه‌و قؤناغه‌ي پيا تيَده‌په‌ريَت‪.‬‬ ‫له‌ عيَراقدا ريَکخراوي ژناني چاالک و به‌هيَز هه‌ن‪ ،‬که‌ به‌رگري‬ ‫له‌ مافي ژنان و مافي مرؤڤ به‌ گشتي ده‌که‌ن‪ ،‬که‌ جياوازن‬ ‫له‌ ريَکخراوه‌کاني ساآلني په‌نجاکاني سه‌ده‌ي راب��ووردوو‪،‬‬ ‫له‌گه َ‬ ‫‌ل ئه‌وه‌ي هه‌نديَکيان دريَژه‌ پيَده‌ري ئه‌و ريَکخراوانه‌ن‬ ‫وه‌ک يه‌کگرتوي ژناني عيَراق (رابطة المرأة العراقية)‪ ،‬به‌آلم‬ ‫ئامانجه‌کانيان شيَوازيَکي تريان له‌ خؤگرتوه‌‪ ،‬له‌گه َ‬ ‫‌ل ئه‌وه‌ي‬ ‫له‌ ناوه‌رؤکدا وه‌ک يه‌کن‪ ،‬به‌آلم زؤر َ‬ ‫ئالؤزن به‌ هؤکاري‬ ‫به‌رده‌وامي َ‬ ‫ئالؤزييه‌کاني کؤمهَ‌لگا که‌ دريَژخايه‌نه‌ به‌ دريَژايي‬ ‫ته‌مه‌ني چه‌ند نه‌وه‌يه‌ک‪ .‬ئيَمه‌ پيَويستمان به‌ ميکانيزم و ئامرازي‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي‪2010‬‬


‫نوي هه‌يه‌ بؤ خه‌باتکردن له‌ پيَناوي مافي ژناندا‪ ،‬وه‌ک هاوکاري‬ ‫َ‬ ‫و يارمه‌تي له‌گه َ‬ ‫‌ل هه‌موو ئه‌و ريَکخراوه‌ ژنانانه‌ي که‌ داواي‬ ‫مافي ژنان ده‌که‌ن‪ ،‬ئه‌ويش به‌ ريَکه‌وتن و له‌سه‌ر پرنسيپي‬ ‫و بنچينه‌ي ئاشکرا بؤ ئامانجه‌ هاوبه‌شه‌کاني ئه‌و ريَکخراوانه‌‪.‬‬ ‫ئه‌مه‌ش هيچ کيَشه‌يه‌ک دروستناکات بؤ مافي هه‌ر ريَکخراويَک‬ ‫له‌ به‌رزکردنه‌وه‌ي درووشمه‌کاني خؤيدا‪ ،‬به‌ مه‌رجيَک ئه‌م‬ ‫درووشمانه‌ ناکؤک نه‌بن له‌گه َ‬ ‫‌ل ئامانجه‌ هاوبه‌شه‌کاندا‪.‬‬ ‫يه‌کسان نه‌بوني ژن و پياو و پيَشيَلکاريه‌کاني مافه‬ ‫ئاساييه‌کانيان ديارترين به‌رههَ‌لستکاري نيه‌ که‌ ژنان توشي‬ ‫ده‌بن!‪ ،‬بهَ‌لکو له‌ ناو َ‬ ‫مال و سه‌ر شه‌قام و گه‌ره‌ک و جيَگه‌ي‬ ‫کارکردنيان به‌رده‌وام به‌ره‌و رووي تووندووتيژي ده‌بنه‌وه‌‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها به‌ره‌ورووي ياساکاني زؤريَک له‌ ده َ‬ ‫‌وله‌تاني عه‌ره‌بي‬ ‫و عيَراقيش ده‌بنه‌وه‌ که‌ که‌رامه‌تي مرؤڤه‌کان ده‌شکيَنيَت‪،‬‬ ‫پشتگوي خستني ژنان له‌ اليه‌ن هيَزه‌‬ ‫سه‌ره‌راي سياسه‌تي‬ ‫َ‬ ‫سياسيه‌کان و هيَزه‌ ئيسالميه‌ سياسيه‌ تووندره‌وه‌کان و ئه‌و‬ ‫فه‌توا پؤخآلنه‌ي که‌ شيَخه‌کاني دين ده‌ريده‌که‌ن دژ به‌ ئازادي و‬ ‫سه‌ربه‌ستي و ده‌وري ژنان له‌ کؤمهَ‌لگادا‪.‬‬ ‫ژنان به‌ گشتي‪ ،‬ده‌توانن به‌رنامه‌ي خه‌باتي هاوبه‌ش دابريَژن‬ ‫بؤ به‌ديهيَناني زؤريَک له‌ ئامانجه‌ هاوبه‌شه‌کانيان وه‌ک دژايه‌تي‬ ‫تووندووتيژي و پيَشيَلکارييه‌کاني مافه‌ گشتي و بنچينه‌ييه‌کانيان‬ ‫‌بي گويَدانه‌‬ ‫و به‌ده‌ستهيَناني يه‌کساني ژنان و پياوان و به َ‬ ‫جياوازي ئه‌و حيزب و ريَکخراوانه‌ي که‌ ژنان دابه‌شبوون‬ ‫به‌سه‌رياندا و جيَگه‌ي بروايانن‪.‬‬ ‫به‌گرنگيپيَدانه‌وه‪ ‌،‬به‌ دواچوونم هه‌يه‌ بؤ چاالکيه‌کاني کؤمهَ‌له‌ي‬ ‫َ‬ ‫کؤله‌که‌يه‌کي گرنگي کار و خه‌باته‌‬ ‫هيوا (جمعية األمل) که‬ ‫کؤمه‌آليه‌تيه‌کانه‌ له‌ پيَناوي مافي ژنان و هه‌ژاران و بيَوه‌ژنان‬ ‫و هه‌تيوان له‌ کؤمهَ‌لگادا‪ ،‬که‌ حکومه‌ته‌ يه‌ک له‌ دواي يه‌که‌کان‬ ‫پشتگويَيانخستوون و پشتيوان و يارمه‌تيده‌ريان نين‪ .‬هه‌ره‌ها‬ ‫به‌دواچوونم هه‌يه‌ بؤ چاالکي ناوه‌ندي يه‌کساني ژنان (مركز‬ ‫مساواة المرأة)‪ :‬که‌ په‌يوه‌نديداره‌ به‌ دام �ه‌زراوه‌ي وتوويَذى‬ ‫مؤديَرن(بمؤسسة الحوار المتمدن) و چاالکيه‌کاني له‌ ده َ‬ ‫‌وله‌تاني‬ ‫عه‌ربي و عيَراق و هه َ‬ ‫‌وله گه‌رموگوره‌کاني‌ بؤ به‌رگريکردن‬ ‫َ‬ ‫له‌ ژنان و دژايه‌تيکردني تووندووتيژيه‌ که‌له‌که‌بووکاني سه‌ر‬ ‫ژنان له‌ ده َ‬ ‫‌وله‌تاني عه‌ربي و عيَراقدا‪ ،‬هه‌روه‌ها دژايه‌تيکردني‬ ‫ديارده‌ي خؤکوشتني ژنان‪ ،‬و ئه‌و کچه‌گه‌نجانه‌ي که‌ توشي‬ ‫کوشتن ده‌بن به‌ هؤکاري ناموسپاريَزي له‌ ناو خيَزانه‌کانياندا‪.‬‬ ‫* هؤکاري داواکردنت چييه‌ بؤ گؤريني ناوي حيزبي شيوعي‬ ‫ع َيراقي؟ ئايه‌ هؤکاري ئه‌م داوايه‌ت له‌ جياوازيةکانته‌وه‌ سه‌رچاوه‌ي‬ ‫گرتوه‌ كه‌ له‌گه َ‬ ‫‌ل سه‌رکردايه‌تي حيزبي ناوبراودا هه‌ته‌؟‬ ‫ حيزبي شيوعي عيَراقي مافي خؤيه‌تي ناوي خؤي بپاريَزيَت‪،‬‬‫ئه‌م مافه‌ش ده‌گه‌ريَته‌وه‌ بؤ کؤنگره‌کاني حيزبي ناوبراو‬ ‫که‌ ناويَکي گونجاو به‌ گويَره‌ي خه‌باتي فکري و سياسي و‬ ‫کؤمه‌آليه‌تي خؤي ههَ‌لبژيَريَت‪ .‬هيچ که‌س بؤي نيه‌ گؤريني ئه‌م‬ ‫ناوه‌ بسه‌پيَنيَت‪ .‬پيَويسته‌ ئه‌م ههَ‌لويَسته‌مان هه‌بيَت له‌ رووي‬ ‫مه‌بده‌ئيه‌وه‌ که‌ که‌س مافي ئه‌وه‌ي نيه‌ ناويَک بسه‌پيَنيَت به‌سه‌ر‬ ‫حيزبي شيوعيدا‪ ،‬به‌آلم هه‌موو هاوآلتيه‌ک بؤي هه‌يه‌ پيَشنياري‬ ‫ناويَک بکات بؤ هه‌ر حيزبيَک‪ ،‬به‌ گويَره‌ي ئه‌و هؤکارانه‌ي که‌‬ ‫پشتي پيَده‌به‌ستيَت‪ .‬ئه‌مه‌ش ته‌نها وه‌ک پيَشنيار ده‌بيَت‪ .‬من‬ ‫گؤريني ناوي حيزبي‬ ‫له‌ ده‌ره‌وه‌ي حيزب‪ ،‬ده‌ميَکه‌ پيَشنياري‬ ‫ِ‬ ‫شيوعي عيَراقيم کردوه‌ به‌ کؤمهَ‌له‌ هؤکاريَک‪ ،‬که‌ ليَرةدا ئاماژه‌‬ ‫به‌ هه‌نديَکيان ده‌ده‌م‪ ،‬که‌ کاتي خؤي له‌ نامه‌يه‌کدا بؤ حيزبي‬

‫شيوعي و کادرو سه‌رکردايه‌تيه‌که‌ي له‌ پيَش به‌ستني کؤنگره‌ي‬ ‫هه‌شتي حيزبي ناوبراو له‌ ‪ 2007‬دا ئاماژه‌م پيَکردوه‌‪:‬‬ ‫ا‪ .‬خه‌باتي هه‌نوکه‌يي حيزبي شيوعي عيَراقي ئاراسته‌کراوه‌‬ ‫بؤ پيَکهيَناني ده َ‬ ‫‌وله‌تيَکي ديموکراتي نويَي سه‌رده‌م‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫َ‬ ‫به‌ومانايه‌ ديَت که‌ سروشتي قؤناغه‌که‌ پيَکهيَناني کؤمه‌لگايه‌کي‬ ‫سوسياليستي و کؤمؤنيزمي ناخوازيَت‪ ،‬بهَ‌لکو هه َ‬ ‫‌ولي حيزب بؤ‬ ‫َ‬ ‫کاملبووني سه‌ربه‌خؤيي و سه‌روه‌ري نيشتيمانه‌‪ ،‬واته‌ رزگار‬ ‫بوون له‌ بووني هيَزي بيَگانه‌ له‌ عيَراق و جيَگيربووني ئاسايش‬ ‫و عه‌داله‌تي کؤمه‌آليه‌تي و ته‌واوکردني هه‌نگاو به‌ هه‌نگاوي‬ ‫کؤمه‌آليه‌تي‪.‬‬ ‫ب‪ .‬ئه‌م قؤناغه‌ قؤناغي خه‌باتکردنه‌ بؤ رزگاربوون له‌ په‌يوه‌نديه‌‬ ‫کؤمه‌آليه‌تيه‌کان (په‌يوه‌نديه‌ به‌رهه‌مهيَنه‌رکان) (عالقات اإلنتاج)‬ ‫و گؤريني بونيادي کؤمه‌آليه‌تي و خيَ‬ ‫َله‌کي له‌ کؤمهَ‌لگادا‪.‬‬ ‫ت‪ .‬ئه‌مه‌ش به‌و مانايه‌ ديَت‪ ،‬که‌ ئه‌م قؤناغه‌ قؤناغي پيَکهيَناني‬ ‫په‌يوه‌نديه‌ به‌رهه‌مهيَنه‌ره‌ سه‌رمايه‌داريه‌کانه‌ له‌ ئابوري عيَراقدا‪،‬‬ ‫ئه‌م پيَکهيَنانه‌ش گؤرانکاري له‌ ناو ده َ‬ ‫‌وله‌ت و که‌رتي تايبه‌ت و‬ ‫ناوخؤيي و ده‌ره‌کي و که‌رتي تيَکه‌آلو ده‌گريَته‌وه‌‪.‬‬ ‫ث‪ .‬ليَره‌وه‌ ده‌رده‌که‌ويَت که‌ ئه‌م قؤناغه‌ قؤناغي هاوکاري و‬ ‫يارمه‌تي و هاوبه‌شي چين و تويَژه‌ کؤمه‌آليه‌تيه‌کانه‪ ‌،‬بؤ گؤريني‬ ‫بونيادي ئابووري و بوونيادي کؤمهَ‌لگاي چينايه‌تي‪ ،‬سه‌رجه‌م‬ ‫بؤرژوازيه‌ت و بؤرژوازيه‌تي بچوک و جووتياران و رؤشنبيران‬ ‫و قوتابيان و پيشه‌وه‌ران له‌م قؤناغه‌دا داخوازيه‌کانيان بؤ‬ ‫پيَکهيَناني ده َ‬ ‫‌وله‌تيَکي مه‌ده‌ني و ديموکراتيه‌‪ ،‬نه‌ک بؤ پيَکهيَناني‬ ‫ده َ‬ ‫‌وله‌ت و سيسته‌مي سوسياليستي‪.‬‬ ‫َ‬ ‫ج‪ .‬پيَکهاته‌ي کؤمه‌لگا‪ ،‬پيَکهاته‌يه‌که‌ که‌ چيني پرؤليتاريا به‌‬ ‫فراواني تيا ده‌رنه‌که‌وتووه‌‪ ،‬تا حيزبي شيوعي بيکات به‌ بنچينه‌ي‬ ‫خه‌باتي خؤي‪ ،‬بهَ‌لکو تويَژه‌ کؤمه‌آليه‌تيه‌ زؤر و زه‌وه‌نده‌کاني‬ ‫وه‌ک کريَکاران وجوتياران و بؤرژوازيه‌ بچوکه‌کان و بؤرژوازي‬ ‫مامناوه‌ندي و تويَژي رؤشنبيران‪ ،‬ده‌توانريَت بکريَت به‌و‬ ‫پيَکهاته‌ فراوانه‌ي حيزب که‌ گرنگي بدات به‌ ژيانيان و خه‌بات‬ ‫بکات بؤ داخوازيه‌کانيان‪ .‬که‌واته‌ حيزب ده‌توانيَت له‌م َ‬ ‫حاله‌تدا‬ ‫ببيَت به‌ حيزبيَکي چه‌پي ديموکرات و پيَگه‌ي خؤي له‌ناو ئه‌م‬ ‫بنکه‌ فراوانه‌دا دروستبکات و خه‌بات بکات بؤ به‌ده‌ستهيَناني‬ ‫ئامانجه‌ هاوبه‌شه‌کاني ئه‌م بنکه‌ فراوانه‌ي کؤمهَ‌لگا‪.‬‬ ‫ح‪ .‬تيَروانينه‌کاني رابوردوومان بؤ گه‌يشتن به‌ سيسته‌مي‬ ‫سؤسياليستي له‌ جيهاندا‪ ،‬له‌سه‌ر ئاسؤ و رووناکايي سؤڤيه‌تي‬ ‫يه‌کگرتوو بوو‪ ،‬ئه‌وه‌ش بؤ ئه‌مرؤ ده‌ستنادات و‪ ،‬خه‌باتي‬ ‫ئه‌مرؤ ده‌بيَت بؤ گؤريني قؤناغي په‌يوه‌نديه‌ کؤمه‌آليه‌تيه‌کاني‬ ‫پيَش سه‌رمايه‌داري و په‌يوه‌نديه‌ کؤمه‌آليه‌تيه‌ تيَکهَ‌له‌کانبيَت بؤ‬ ‫په‌يوه‌نديه‌ کؤمه‌آليه‌تيه‌ سه‌رمايه‌دارييه‌کان‪.‬‬ ‫بؤيه‌ ناشيَت حيزب‪ ،‬به‌ ته‌نها به‌ ناو و به‌رنامه‌يه‌کي بيَبنه‌ما و‬ ‫خه َ‬ ‫‌يال ههَ‌لپه‌بکات بؤ پيَشه‌وه‌‪ ،‬وه‌ک ئه‌وه‌ي که‌ هاکا سيسته‌مي‬ ‫کؤمؤنيزيمي پيَکهات!‪ ،‬حيزب ده‌توانيَت له‌سه‌ر بنچينه‌يه‌کي‬ ‫واقيع بينانه‌ ناوي خؤي به‌ نموونه‌ بگؤريَت‪ ،‬بؤ (حيزبي گه‌لي‬ ‫ديموکراتي)‪( ،‬حيزبي چه‌پي ديموکراتي) يان هه‌رچ ناويَکي‬ ‫تر که‌ ده‌سته‌واژه‌ي کؤمؤنيستي له‌خؤ نه‌گريَت‪ .‬له‌به‌رئه‌وه‌ي‬ ‫له‌کاتيَکدا که‌ مه‌وداي پيَکهيَناني سيسته‌مي سؤسياليستي زؤر‬ ‫دووره‌‪ ،‬چؤن بتوانين ناوي کؤمؤنيزمي بهيَنين‪.‬‬ ‫حيزبي شيوعي عيَراقي بيه‌ويَت يان نا! له‌سه‌ر به‌رنامه‌و‬ ‫ئاراسته‌يه‌کي سؤسيال ديموکرات ده‌روات‪ ،‬به‌آلم نايه‌ويَت دان‬ ‫به‌م راستيه‌دا بنيَت‪ ،‬ئه‌مه‌ش شيَوازيَکي گونجاوه‌ له‌م قؤناغه‌دا‪،‬‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي ‪2010‬‬

‫‪85‬‬


‫به‌و مه‌رجه‌ي ده‌ستبه‌رداري به‌رنامه‌ي مادي جه‌ده‌لي نه‌بيَت‪،‬‬ ‫ئه‌و ماده‌ جه‌ده‌لييه‌ي که‌ مارکس دايمه‌زراند و گه‌شه‌ي پيَدا‪.‬‬ ‫بؤ به‌شه‌که‌ي تري پرسياره‌که‌تان‪ ،‬ده‌رباره‌ي په‌يوه‌ندي من به‌‬ ‫حيزبي شيوعي و جياوزيه‌کانمانه‌وه‌‪ ،‬پيَشنياري من بؤ گؤريني‬ ‫ناوي حيزبي شيوعي عيراقي ته‌نها پيَشنياره‌ و ريَزگرتن له‌‬ ‫هه‌ردووالمانه‌وه‌ بؤ يه‌کتري هه‌يه‌‪ ،‬ئه‌وان حيزبيَکي سياسين و‬ ‫منيش تيَروانيني خؤم هه‌يه‌‪ ،‬له‌سه‌ر تيَروانيني خؤم پيَشنياري‬ ‫گؤريني ناوي حيزبم کردوه‪ ‌،‬به‌آلم زؤربه‌يان ئه‌م پيَشنياره‌يان‬ ‫پي َ‬ ‫َقبولنيه‌‪ ،‬مه‌سله‌که‌ ته‌نها ئه‌وه‌نده‌يه‌ و هيچي تر‪.‬‬ ‫* له‌ چوارچ َيوه‌ي ره‌خنه‌کانته‌وه‌ له‌سه‌ر حيزبي شيوعي ع َيراقي‪..‬‬ ‫دواي خه‌بات َيکي نيو سه‌ده‌يي قه‌ناعه‌تي ئ َيستات چيه‌؟‪.‬‬ ‫ هه‌رچ ره‌خنه‌‌يه‌ک‪ ،‬هه‌رکه‌سيَک بيگريَت‪ ،‬به‌رامبه‌ر به‌ هه‌رچ‬‫حيزبيَک‪ ،‬پيَويسته‌ ئه‌و ره‌خنه‌يه‌ به‌ جددي وه‌ربگيريَت له‌ اليه‌ن‬ ‫‌بي ره‌چاوکردني ئامانجي ره‌خنه‌که‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش بؤ‬ ‫ئه‌و حيزبه‌وه‌‪ ،‬به َ‬ ‫خؤي مه‌سه‌له‌يه‌کي مه‌بده‌ئيه‌‪ .‬کاتيَکيش ره‌خنه‌کان دروستکه‌رو‬ ‫جدديي ده‌بن‪ ،‬حيزب ده‌توانيَت کهَ‌لکيان ليَوه‌ربگريَت‪ ،‬يان‬ ‫پشتگويَيان بخات‪ .‬هه‌نديَکجار ره‌خنه‌م له‌ سياسه‌ت و ههَ‌لويَست‬ ‫و کاره‌کاني حيزبي شيوعي گرتوه‌‪ ،‬هه‌نديَکيان به‌ رؤحيه‌تيَکي‬ ‫قبولکراوه‌‪ ،‬هه‌نديَکيان َ‬ ‫وه‌رزشکارانه‌ َ‬ ‫قبولنه‌کراوه‌‪ ،‬هه‌ندَيَکيشيان‬ ‫توره‌ي کردبيَتن‪ .‬ئه‌مه‌ش کاريَکي ئاساييه‌و گله‌يي له‌سه‌ر‬ ‫ره‌نگه‌ ِ‬ ‫نيه‌‪ .‬په‌يوه‌ندي من به‌حيزبي شيوعي عيَراقيه‌وه‌ سروشتيه‌و‬ ‫ئه‌و حيزبه‌ حيزبيَکي ديَرين و سياسي و شکؤداره‌و هيواي‬ ‫پيَشکه‌وتنيان بؤ ده‌خوازم‪ .‬له‌گه َ‬ ‫‌ل ئه‌وه‌شدا به‌ پيَويستي ده‌زانم‬ ‫که‌ شيوعيه‌کان و حيزبه‌که‌يان سنگيان فراوانبيَت به‌رامبه‌ر‬ ‫به‌ تيَبيني و ره‌خنه‌کان‪ ،‬ره‌خنه‌کان هه‌موويان به‌ مه‌به‌ستي‬ ‫‌جي نايه‌ت‪ ،‬زؤريَک له‌ ره‌خنه‌کان له‌‬ ‫تيَكشکان و توانجي نابه َ‬ ‫َ‬ ‫دلسؤزييه‌وه‌يه‌ بؤ پيَشکه‌وتن و نويَبوونه‌وه‌ و به‌ جه‌ماوه‌ريي‬ ‫بوونه‌وه‌ي ئه‌و حيزبه‌‪.‬‬ ‫* پاشه‌رؤژ َيکي گه‌ش چاوه‌روانده‌که‌يت بؤ چه‌پي ع َيراقي؟ ئايه‌‬ ‫ده‌وري چه‌پ ته‌نها له‌ رؤشنبير َيتيدا کورتبؤته‌وه‌؟ يان ده‌توان َيت‬ ‫ده‌ور َيکي پ َيشه‌نگيي ببين َيت بؤ کؤمه‌َلگاي ع َيراقي‪ ،‬دواي ئه‌وه‌ي‬ ‫که‌ ه َيزه‌ ديني و قه‌وميه‌کان گه‌يانديانه‌ واقع َيکي نه‌خوازراو و‬ ‫تراژيدي‪.‬‬ ‫ هيچ گومانم نيه‌‪ ،‬که‌ چه‌پي عيَرقي پاشه‌رؤژي خؤي‬‫به‌ده‌ستديَنيَت‪ .‬به‌آلم ئه‌و پاشه‌رؤژه‌ باش و خؤشنوده‌ که‌‬ ‫‌خؤراو به‌‬ ‫پيَويسته‌ به‌ده‌ستبهيَنريَت بؤ چه‌پي ديموکراتي‪ ،‬له ِ‬ ‫شيَوازيَکي ئؤتؤماتيکي به‌ده‌ستنايه‌ت‪ ،‬بهَ‌لکو پيَويستي به‌‬ ‫لي َ‬ ‫َکؤلينه‌وه‌و بيرکردنه‌وه‌ و کاري ب�ه‌رده‌وام هه‌يه‌‪ ،‬هه‌روها‬ ‫َ‬ ‫پيَويستي به‌ قولبوونه‌وه‌و ليَکؤليَنه‌وه‌ي ورد هه‌يه‌ بؤ‬ ‫به‌ديهيَناني گؤرانکاريه‌ سياسىو کؤمه‌آليه‌تيه‌کان له عيَراقدا‪.‬‬ ‫له‌م ره‌وشه‌ي که‌ ئيَستا چه‌پي تيَدا ده‌ژي‪ ،‬پاشه‌رؤژيَکي گه‌ش‬ ‫و خوازراوي نييه‌‪ ،‬بؤيه‌ پيَويسته‌ چه‌پ ‌ زؤر به‌جدي به‌ خؤيدا‬ ‫بچيَته‌وه‌و به‌ تيَروانينيَکي هوشياريي واوه‌ که‌ کؤ له‌ هيچ‬ ‫ئاستةنه‌گ و حه‌رامکراويَک نه‌کاته‌وه‪ ‌،‬بؤ خؤ نويَکردنه‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌خؤداچوونه‌وه‌ي چه‌پ‪ ،‬ده‌بيَت له‌سه‌ر به‌کارهيَناني بنه‌ماي‬ ‫مادي جه‌ده‌لىو‪ ،‬به‌پيَي سه‌رده‌م و روخساره‌ بنچينه‌ييه‌کاني‬ ‫نوي بکاته‌وه‌‪ .‬ده‌بيَت چه‌پ‬ ‫جيهان و ناوچه‌که‌و عيَراق خؤي َ‬ ‫نه‌وه‌ستيَت‪ ،‬له‌ کاتيَکدا که‌ کارواني به‌ره‌وه‌ پيَشه‌وه‌ي جيهان له‌‬ ‫رؤشتندايه‌‪ ،‬ليَره‌وه‌ من تيَبينيه‌کاني خؤم ده‌ده‌م به‌ چه‌په‌کاني‬ ‫عيَراق‪ ،‬که‌ دهَ‌ليَم‪ :‬ده‌مژميَره‌که‌ي ئيَمه‌ راوه‌ستاوه‌ و‌ جيهانيش‬ ‫له‌ رؤشتندايه‌‪ ،‬ئه‌م تيَبينيه‌ش که‌س حه‌سودي پيَنايه‌ت‪ ،‬من له‌و‬

‫‪86‬‬

‫ناله‌ بوون‪ ،‬منيش َ‬ ‫چه‌پانه‌م که‌ توشي َ‬ ‫ناله‌يان له‌گه‌لدا ده‌کيَشم‬ ‫و‪ ،‬بيَگومان هه‌رده‌بيَت سه‌ريخه‌ين‪ .‬بؤ زيندوکردنه‌وه‌ي چه‌پ‬ ‫و به‌ خؤدا چوونه‌وه‌يه‌کي راست ودروست‪ ،‬تا بتوانيَت َ‬ ‫جله‌وي‬ ‫کارو چاالکي سياسي وه‌ک پيَشه‌نگ له‌ وآلتدا بگريَته‌ به‌ر‪،‬‬ ‫پيَويسته‌ چه‌په‌کان له‌ واقعي خؤيانه‌وه‌ راپه‌رن‪ ،‬کهَ‌لک‌ له‌ وانه‌ي‬ ‫ئه‌زموونه‌کاني رابوردوويان وه‌ربگرن و به‌رنامه‌يه‌کي زانستي‬ ‫بؤ شيکاري سياسي و کؤمه‌آليه‌تي رووداوه‌کان به‌کاربه‌رن‪ ،‬تا‬ ‫بگه‌نه‌ ده‌رنجاميَکي گونجاو به‌ گوتاريَکي سياسي له‌وباره‌يه‌‌وه‌‬ ‫بؤ گه‌يشتن به‌ئامانج و خواسته‌کانيان و به‌کارهيَناني‬ ‫نوي له‌ خه‌بات و تيَکؤشاني سياسي جه‌ماوه‌ريدا‬ ‫ميکانيزميَکي َ‬ ‫و به‌ وردي ئاگاداري بزووتنه‌وه‌ جه‌ماوه‌ريه‌کان و ئاستي‬ ‫هوشياريي و خواسته‌کانيان بن‪.‬هيچ که‌س عه‌ساي سيحري‬ ‫پيَنيه‌ بؤ گواستنه‌وه‌ي چه‌پ له‌ره‌وشيَکه‌وه‌ بؤ ره‌وشيَکي تر‪،‬‬ ‫بهَ‌لکو بير و لي َ‬ ‫َکؤلينه‌وه‌ و کارکردن پيَکهيَنه‌ري به‌ده‌ستهيَناني‬ ‫َ‬ ‫ئه‌م خواسته‌ن‪ .‬چه‌پ الواز و له‌به‌ريه‌ک هه‌لوه‌شاو و ثچرثچرو‬ ‫دوورن له‌يه‌ک‪ .‬هه‌ربؤيه‌ش دوانگه ‌(منبر) زؤره‌کاني چه‌پ‬ ‫سروشتيه‌‪ ،‬دووريي و يه‌کنه‌گرتن و نه‌بووني هاوئاهه‌نگي له‌‬ ‫نيَوان هيَزه‌کانياندا کاريَکي ناسروشتي و نائاساييه‌‪ .‬به‌آلم له‌‬ ‫ئاوها َ‬ ‫حاله‌تيَکدا چؤن بتوانريَت ئه‌م هيَزه‌ چه‌پانه‌ له‌سه‌ر بنه‌ماي‬ ‫يه‌ک ئامانج نزيکبخريَنه‌وه‌ له‌ يه‌کترىو يه‌ک به‌رنامه‌ي کاريان‬ ‫هه‌بيَت‪ ،‬ئه‌گه‌ر به‌ ههَ‌لبژاردن بکريَت يان به‌ شيَوازيَکيتر؟‬ ‫کؤبوونه‌وه‌ي چه‌په‌کان له‌يه‌ک به‌ره‌ي چه‌پدا‪ ،‬زه‌مينه‌يه‌کي‬ ‫له‌بارو خؤش درووستده‌کات بؤ هه‌موو هيَزه‌ ديموکراته‌‬ ‫عيَراقيه‌کان‪ ،‬که‌ ئه‌مرؤ له‌ الوازيدان وبه‌شيَوازيَکي دروست‬ ‫‌بي ئه‌م هه‌نگاوه‌ ناتوانيَت‬ ‫نزيک نين له‌ يه‌کتريه‌وه‌‪ .‬چه‌پ به َ‬ ‫هاوري و‬ ‫خؤي ده‌ربهيَنيَت له‌و ته‌نگه‌ژه‌يه‌يي که‌ تيَيکه‌وتووه‌‪.‬‬ ‫َ‬ ‫سال ‪ ،2010‬لي َ‬ ‫دؤستم مامؤستا (که‌ريم مروه‌) ئه‌م َ‬ ‫َکؤلينه‌وه‌يکي‬ ‫شايسته‌ي پيَشکه‌شکرد له‌ په‌رتوکي به‌ره‌و هه‌ستانه‌وه‌يه‌کي‬ ‫نويَي چه‌پ له‌ جيهاني عه‌ره‌بيدا (نحو نهضة جديده‌ لليسار في‬ ‫العالم العربي)‪.‬‬ ‫ش َيوازي په‌يوه‌ندي ‌ له‌ ن َيوان کازم حه‌بيب و سه‌رکردايه‌تي چه‌پ و‬ ‫ديموکراتيه‌ ع َيراقيه‌کاندا چؤنه‌؟‬ ‫ په‌يوه‌نديه‌کي راسته‌وخؤم نيه‌ له‌گه‌ل هيَزه‌ چه‌په‌کاني عيَراق‬‫هاوري و پشتيوان و ياره‌مه‌تيده‌ريانم‪،‬‬ ‫و جيهاني عه‌ره‌بيدا‪ .‬من‬ ‫َ‬ ‫په‌يوه‌ندي راسته‌وخؤم هه‌يه‌ له‌گه َ‬ ‫‌ل هه‌نديَکيان وه‌ک دؤست‪،‬‬ ‫هه‌نديَک جاريش ئ�ه‌و دؤسته‌ چه‌پانه‌م‌ ده‌بينم‪ ،‬ئ�ه‌وه‌ي‬ ‫گوزه‌رده‌کات له‌ ناو ئه‌م هيزه‌ نيشتيمانييه‌ چه‌په‌دا‪ ،‬له‌ بير و‬ ‫کار وچاالکيه‌کانيان به‌دوداچووني بؤ ده‌که‌م و خؤم به‌ به‌شيَک‬ ‫له‌ و هيَزه‌ چه‌په‌ ده‌زانم‪ ،‬که‌ تووشي قه‌يران بووه‌ و پيَويستي‬ ‫به‌ هه َ‬ ‫‌ول و کاري زؤر هه‌يه‌ بؤ ده‌ربازبوون له‌ قه‌يران و‬ ‫ته‌نگه‌ژه‌که‌ي‪.‬‬ ‫* بؤ حيزبه‌ شيوعيه‌ عه‌ره‌بيه‌کان و به‌ خؤداچوونه‌وه‌يان له‌‬ ‫به‌رنامه‌کانيادا تا زياتر نزيکبنه‌‌وه‌ له‌ بزووتنه‌وه‌ي کر َيکاري و‬ ‫جه‌ماوه‌ري ت َيروانينه‌کانت چيه‌؟‬ ‫ ئه‌وه‌ي ليَرةدا ده‌يخه‌مه‌ روو‪ ،‬تيَروانيني خؤمه‌و ئوميَده‌وارم‬‫ئه‌و حيزبه‌ خه‌باتگيَرانه‌ بتوانن لي َ‬ ‫َکؤلينه‌وه‌ي له‌سه‌ربکه‌ن‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها حيزبي شيوعي عيَراقيش‪ ،‬که‌ زؤريَکيان نؤ ده‌يه‌‬ ‫به‌سه‌ر دامه‌زراندنياندا تيَده‌په‌ريَت‪ ،‬وه‌ک حيزبي شيوعي‬ ‫مصري‪ ،‬هه‌مووشيان يه‌كجگار زؤر قورباني گه‌و‌ره‌يان داوه‌‪،‬‬ ‫شايسته‌ي ئه‌وه‌ن پيَگه‌يه‌کي به‌هيَزيان هه‌بيَت له‌ ژياني سياسي‬ ‫و کؤمه‌آليه‌تي گشتي وآلته‌کانياندا‪ ،‬نه‌ک په‌راويَزبن وه‌ک‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي‪2010‬‬


‫ئيَستايان‪ .‬ده‌رچوونيان له‌ قه‌يران و ته‌نگه‌ژه‌کانيان له‌م چه‌ند‬ ‫َ‬ ‫خاله‌دا کورتده‌که‌مه‌وه‌‪.‬‬ ‫ا‪ .‬ده‌ستپيَکردنيَکي جددىو بويَرو بابه‌تييانه‌ به‌ لي َ‬ ‫َکؤلينه‌وه‌‬ ‫له‌سه‌ر ئه‌و ئه‌زموونه‌ دريَژخايه‌نه‌ي که‌ ته‌مه‌ني ده‌گه‌ريَته‌وه‌‬ ‫بؤ ده‌يه‌يي يه‌که‌مي سه‌ده‌ي بيست و ده‌ستنيشانکردني ههَ‌له‌‬ ‫و که‌موکورييه‌کان به‌ ئاشکراو روونييه‌وه‌ و ئيدانه‌کردني‬ ‫ئه‌وه‌ي پيَويسته‌ ئيدانه‌ بکريَت‪ ،‬له‌سه‌ر سياسه‌تي ناوخؤيي و‬ ‫ده َ‬ ‫‌وله‌تاني ده‌ور‌وپشت و جيهاني و‪ ،‬هه‌روه‌ها ئه‌و په‌يوه‌نديه‌يي‬ ‫َ‬ ‫که‌ هه‌يانبووه‌‌ له‌گه‌ل ناوه‌ندي بزووتنه‌وه‌ي شيوعيه‌ت له‌‬ ‫جيهاندا‪ ،‬که‌ حيزبي شيوعي يه‌کيَتي سؤڤيه‌ت بووه‌ له‌ کاتي‬ ‫خؤيدا‪.‬‬ ‫ب‪ .‬لي َ‬ ‫َکؤلينه‌وه‌يه‌کي وورد و َ‬ ‫قول له‌سه‌ر ره‌وشي ئيَستا و‬ ‫تيَروانينيَکي وورد له‌سه‌ر ئه‌و گؤرانکاريانه‌ي که‌له‌ ئارادايه‌ که‌‬ ‫هه‌موو رةهه‌نده‌کان بگريَته‌وه‌‪.‬‬ ‫ج‪ .‬به‌کارهيَناني به‌رنامه‌يه‌کي زانستي بؤ ئه‌و لي َ‬ ‫َکؤلينه‌وانه‌ به‌‬ ‫ئامانجي گه‌يشتن به‌ داناني ئه‌و به‌رنامه‌ي ده‌گونجيَت له‌گه َ‬ ‫‌ل‬ ‫سروشتي قوناغي ئيَستادا‪ ،‬دوور له‌ خه‌وه‌ن و خه َ‬ ‫‌ياليَک که‌‬ ‫تةنها خه َ‬ ‫‌يال بيَت‪.‬‬ ‫د‪ .‬برياردان له‌سه‌ر ئه‌وه‌ي که‌ ئه‌م قؤناغه‌ قؤناغي پيَکهيَناني‬ ‫سيسته‌مي سؤسياليستي نيه‌‪ ،‬بهَ‌لکو قؤناغي گواستنه‌وه‌يه‌ بؤ‬ ‫په‌يوه‌نديه‌ به‌رهه‌مهيَنه‌ره‌ سه‌رمايه‌دارييه‌کان و‪ ،‬ئه‌م قؤناغه‌ش‬ ‫سروشتيَکي نيشتيماني و ديموکراتي گشتي هه‌يه‌‪.‬‬ ‫ه‪ .‬ره‌تکردنه‌وه‌ي تووندووتيژي و کوده‌تا بؤ گه‌يشتن به‌‬ ‫ده‌سه‌آلت و جه‌ختکردنه‌وه‌ له‌سه‌ر پراکتيزة کردني پرسنيپي‬ ‫ده‌ستاوده‌ست کردني ديموکراتيانه‌ي ده‌سه‌آلت و کارکردن بؤ‬ ‫چه‌سپاندني بنه‌ماکاني ئازادي و ديموکراتي و مافي مرؤڤ و‬ ‫مافه‌ نه‌ته‌وه‌يه‌کان‌ و دادپه‌روه‌ري کؤمه‌آليه‌تي و‪ ،‬دژه‌ تيرؤر‬ ‫ودژي تووندره‌و‌ي و سه‌له‌فه‌يه‌ت و‪ ،‬جه‌ختکردنه‌وه‌ له‌سه‌ر‬ ‫جياکردنه‌وه‌ي دين له‌ ده َ‬ ‫‌وله‌ت و يه‌کساني ژن و پياو له‌ ماف‬ ‫و له‌ ئه‌رکدا‪.‬‬ ‫و‪.‬دروستکردني ب��ه‌ره‌ي نيشتيماني له‌گه َ‬ ‫‌ل ئ�ه‌و هيَزه‌‬ ‫کؤمه‌آليه‌تي و سياسيانه‌ي که‌ ئامانجيان به‌ديهيَناني ده‌سکه‌وته‌‬ ‫نيشتيماني و نه‌ته‌وه‌ييه‌کانه‌‪ ،‬دروستکردني په‌يوه‌نديه‌يه‌کي‬ ‫روون و ئاشکرا له‌گه َ‬ ‫‌ل کؤمهَ‌لگادا له‌سه‌ر بنه‌ماي دانپيانان و‬ ‫ريَزي دوواليه‌نه‌‪ ...‬هتد‪.‬‬ ‫ز‪ .‬ئاگاداريي له‌سه‌ر ئه‌و گؤرانکاريانه‌ي که‌ له‌ جيهاندا‬ ‫نوي بؤ چه‌مکه‌کان به‌ گويَره‌ي‬ ‫هاتؤته‌ ئاراوه‌ و‪ ،‬تيَگه‌يشتني َ‬ ‫گؤرانکارييه‌کان بکريَت و تيَگه‌يشتنه‌ کؤنه‌کان بخريَنه‌وه‌‬ ‫به‌رباس و لي َ‬ ‫َکؤلينه‌وه‌‪ ،‬وه‌ک چه‌مکي چيني کريَکار له‌ جيهاني‬ ‫َ‬ ‫سه‌رمايه‌داريي جيهانگيرييدا‪ .‬بؤ ئه‌مه‌ش پيَويسته‌ ليَکؤلينه‌وه‌‬ ‫بکريَت له‌سه‌ر ئه‌و گؤرانکاريانه‌ي که‌ به‌سه‌ر چيني کريَکار و‬ ‫سه‌رمايه‌داريدا هاتوه‌‪.‬‬ ‫ح‪.‬کاتيَك هيَزي چه‌پ زان��ي که‌ له‌چوارچيَوه‌ي جيهاني‬ ‫سه‌رمايه‌دارييدا ده‌ژي‪ ،‬ده‌شبيَت به‌ئاگا بيَت بؤ جؤري‬ ‫خه‌باتکردن له‌ پيَناوي به‌ديهيَناني مافه‌کاني به‌رهه‌مهيَنه‌ران‬ ‫و کريَکاران و جوتياران و رؤشنبيران و پيشه‌وه‌وه‌ران و‬ ‫کاسپکاران و قوتابياندا‪ ...‬هتد‪ ،‬ديسان ده‌شبيَت به‌ ئاگابيَت بؤ‬ ‫به‌رزکردنه‌وه‌ي درووشمه‌ گونجاوه‌کاني ژيانه‌وه‌ي ئابوري‬ ‫نيشتيماني و گه‌شه‌و چوونه‌ پيَشه‌وه‌ي وه‌به‌رهيَنان و‪ ،‬بؤ‬ ‫چؤنيه‌تي کهَ‌لک وه‌رگرتن له‌ سه‌رمايه‌داري جيهانگيريي و بؤ‬ ‫ژياني ئابوري و کؤمه‌آليه‌تي ده‌بيَت به‌ ئاگاو ليَزانبيَت‪ ،‬له‌ کاتيَکدا‬

‫که‌ناکريَت کهَ‌لک له‌ جيهانگيريي وه‌رنه‌گيريَت‪ ،‬له‌ هه‌مانکاتدا‬ ‫ده‌بيَت هيَزي چه‌پ به‌گژ ئاکامه‌ خراپه‌کاني جيهانگيري‬ ‫بوه‌ستيَته‌وه‌ که‌ سه‌رمايه‌داراني جيهاني به‌کاريده‌به‌ن به‌رامبه‌ر‬ ‫به‌ جيهان به‌ گشتي و به‌ تايبه‌تي به‌رامبه‌ر به‌ ده َ‬ ‫‌وله‌تاني تازه‌‬ ‫سه‌رپيَکه‌وتوةكان و له‌ناويشياندا ده َ‬ ‫‌وله‌تاني رؤژهه‌آلتي‬ ‫ناوين‪.‬‬ ‫ط‪ .‬ده َ‬ ‫‌وله‌تاني عه‌ربىو عيَراقيش‪ ،‬له‌ژيَر کاريگه‌ريَتيي شه‌پؤليَکي‬ ‫‌ولي ئه‌وه‌دايه‌ ده‌ستبه‌سه‌ر ده َ‬ ‫ديني به‌رفراوندايه‌‪ ،‬که‌ له‌هه َ‬ ‫‌وله‌ت‬ ‫و کؤمهَ‌لگا و ژياني گشتيدا بگريَت‪ .‬هيَزي چه‌پ پيَويسته‌ زؤر‬ ‫به‌ ئاگايي و هوشيارييه‌وه‌ به‌رههَ‌لستکاريي ئه‌م شه‌پؤله‌‬ ‫‌بي سازشکردن و به‌ به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌يه‌کي‬ ‫دينيه‌ بکات و به َ‬ ‫سياسي و بيريَکي بابه‌تيانه‌ و به‌رزو عاقآلنه‌وه‌ به‌رامبه‌ري‬ ‫بوه‌ستيَته‌وه‌‪.‬‬ ‫* ژاوه‌ژاو َيکي ع َيراقي ئاماژه‌ بؤ ئه‌وه‌ ده‌کات که‌ له‌ حيزبي شيوعي‬ ‫ع َيراقي ئ َيستادا ئاراسته‌يه‌کي ديکتاتؤريانه‌ هه‌يه‌ له‌سه‌ر ئاستي‬ ‫َ‬ ‫قبول‬ ‫پي‬ ‫سه‌رکردايه‌تي ئه‌و حيزبه‌ که‌ ديموکراتيه‌ت و نو َيبوونه‌وه‌ي َ‬ ‫نيه‌؟‬ ‫ من ئه‌ندامي ئه‌و حيزبه‌ نيم‪ ،‬تا بزانم چ جؤره‌ په‌يونديه‌ک‬‫ده‌گوزه‌ريَت له‌ نيَوان سه‌رکردايه‌تىو مه‌کته‌بي سياسىو ليژنه‌ي‬ ‫ناوه‌ندىو کادره‌کانيان و ئه‌ندامه‌کانياندا‪ .‬ئه‌نداماني حيزبه‌که‌‬ ‫خؤيان ده‌توانن ئه‌و مه‌سه‌له‌يه‌ ههَ‌لبسه‌نگيَنن‪ .‬ئه‌وه‌ي من تيَبيني‬ ‫ده‌که‌م‪ ،‬له‌ سه‌ر قسه‌و نوسيني هه‌نديَک له‌ شيوعيه‌کان خؤيان‬ ‫و دؤسته‌کاني حيزبه‌که‌يان و ئه‌وانه‌ي که‌ نزيکن ليَيانه‌وه‌‪،‬‬ ‫هه‌نديَک له‌م مه‌سه‌له‌يه‌دا سکرتيَري يه‌که‌مي حيزب تؤمه‌تبار‬ ‫بي‬ ‫ده‌که‌ن و هه‌نديَکي تريان ئه‌وه‌ ره‌تده‌که‌نه‌وه‌ و هه‌نديَکيش َ‬ ‫ئاگان‪ .‬ئه‌وه‌ي که‌ زانراوه‌‪ ،‬له‌ حيزبي شيوعي جيهاني و حيزبي‬ ‫شيوعي عيَراقيشدا‪ ،‬ئه‌وانه‌ي که‌ به‌رپرسياريَتي يه‌که‌ميي له‌ ليژنه‌‬ ‫باآلکاندا وه‌رده‌گرن‪ ،‬بؤ خؤيان ده‌سته‌گه‌ريي دروستده‌که‌ن‪ ،‬تا‬ ‫برياره‌کاني حيزب و سياسه‌تي حيزب به‌ بريار و بؤچوونه‌کاني‬ ‫ئه‌م بروات به‌ريَوه‌‪ ،‬به‌ تايبه‌تي له‌ کاتيَکدا ئه‌گه‌ر جياوازييه‌‬ ‫فکريه‌کان ده‌رکه‌وتن له‌و حيزبه‌دا‪ .‬ئه‌مه‌ له‌حيزبي شيوعي‬ ‫سؤڤيه‌تىو حيزبه‌ شيوعيه‌کاني جيهانىو حيزبي شيوعي‬ ‫عيَراقيشدا ئه‌زموونکراوه‌‪ .‬له‌م روانگه‌يه‌وه‌‪ ،‬من له‌گه َ‬ ‫‌ل ئه‌و‬ ‫برياره‌ي کؤنگره‌ي پيَنجه‌مي حيزبدام‪ ،‬بؤ ههَ‌لنه‌بژاردنه‌وه‌ي‬ ‫َ‬ ‫سال‬ ‫سکرتيَري حيزب له‌ دوو جار زياتر‪ ،‬واته‌ له‌ هه‌شت‬ ‫تيَپه‌رنه‌کات‪ .‬به‌آلم ئه‌م بنه‌مايه‌ وه‌النراو کاري پيَنه‌کراو ئه‌وتا‬ ‫َ‬ ‫ساله‌ سکرتيَري‬ ‫(ئه‌بوداودي) خؤشه‌ويست ئيَستا حه‌ڤده‌‬ ‫گشتي حيزبه‌که‌يه‌‪ .‬ئوميَده‌وارم ئه‌وه‌ي که‌ له‌ پرسياره‌که‌دا‬ ‫هاتوه‌ به‌وشيَوازه‌ نه‌بيَت حيزبي شيوعي له‌ ئيَستادا‪ ،‬چونکه‌‬ ‫ئه‌وه‌ ده‌بيَته‌ ئه‌نجاميَکي ناحه‌ز و نه‌ گونجاو به‌ پرؤسه‌ي خؤ‬ ‫نويَکردنه‌وه‌ و گه‌شه‌ي حيزب‪ ،‬له‌ کاتيَکدا که‌ حيزب پيَويستي‬ ‫نوي و بويَري سه‌رکرده‌ الوه‌کان‬ ‫نوي و تواناي َ‬ ‫به‌ روانگه‌ي َ‬ ‫هه‌يه‌ بؤ خؤ گونجاندن و هاوئاهه‌نگي له‌گه َ‬ ‫‌ل سه‌رده‌م و قؤناغي‬ ‫نويَداو‪ ،‬کهَ‌لک وه‌رگرتنيش له‌ ئه‌زمووني ئه‌وانه‌ي له‌ته‌مه‌ني‬ ‫خانه‌نشينيدان وه‌ک من به‌ نموونه‌‪.‬‬ ‫* ئه‌وه‌ي که‌ ده‌گوزه‌ر َيت له‌ ژياني هه‌واداراني ئه‌م حيزبه‌دا له‌‬ ‫کوردستان‪ ..‬له‌ ساَلي ‪ 2003‬وه‌ ئاماژه‌ي پ َينه‌دراوه‌ له‌ ئه‌ده‌بياتي ئه‌م‬ ‫حيزبه‌دا‪ ،‬به‌ راي به‌ر َيزت بؤ؟‬ ‫ ئه‌و زانياريانه‌ي‌ من هه‌مه‪ ‌،‬ئاماژه‌ ب��ه‌وه‌ده‌ده‌ن‪ ،‬که‌ ئه‌م‬‫حيزبه‌ هه‌ميشه‌ که‌يسي شه‌هيداني به‌رزراگرتووه‌‪ .‬هه‌روه‌ها‬ ‫سايتي فه‌رمي ئه‌م حيزبه‌ گرنگي به‌ بآلوکردنه‌وه‌ي نوسين‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي ‪2010‬‬

‫‪87‬‬


‫و نمايشکردني ويَنه‌ي شه‌هيدان دا‌وه‌‪ ،‬موچه‌ش بؤ خيَزاني‬ ‫شه‌هيده‌کان به‌ده‌ستهيَنراوه‌‪ .‬ئه‌وه‌ي بؤ هه‌واداراني ئه‌م حيزبه‌‬ ‫به‌ده‌ست هاتوه‌‪ ،‬بؤ هه‌واداراني هيَزه‌ سياسيه‌کاني تريش له‌‬ ‫کوردستاندا به‌ده‌ست هاتوه‌‪ .‬وه‌ک ئه‌وانه‌ي که‌ شه‌هيد بوون‬ ‫له‌سه‌رده‌ستي هيَزه‌کاني حکومه‌ت و هيَزي تورکه‌کاندا له‌ کاتي‬ ‫هيَرش و په‌الماري سنوه‌ره‌کاني عيَراقدا‪ ،‬يان شه‌هيد بون به‌‬ ‫هؤکاي دارماني به‌فر وخنکاندن له‌ رووبار و کاتي الفاوه‌کاندا‪.‬‬ ‫له‌ اليه‌کي تريش ئه‌وانه‌ي شه‌هيد بون له‌ پيَکدادان و شه‌ره‌کاني‬ ‫ناوخؤي حيزبه‌ کوردستانيه‌کاندا‪ ،‬وه‌ک پيَکدادانه‌کاني نيَوان‬ ‫يه‌کيَتي نيشتيماني کوردستان له‌ اليه‌ک و له‌ له‌يه‌کي تر پارتي‬ ‫ديموکراتي کوردستان و حيزبي سوسياليستي کوردستان و‬ ‫حيزبي شيوعي عيَراقي‪.‬‬ ‫که‌له‌ کاتي خؤيداو له‌ دواييشدا حيزب زؤري نووسي‬ ‫له‌ئه‌ده‌بياتي خؤيدا له‌سه‌ر ئه‌م بابه‌تانه‌‪ .‬هه‌روه‌ها زؤريَک له‌‬ ‫کادره‌کاني حيزب نووسين و ناميلکه‌يان له‌سه‌ر ئه‌م مه‌سه‌النه‌‬ ‫نووسي‪ ،‬وه‌ک ئه‌بو شوان‪ ،‬قادر ره‌شيد‪،‬و ئه‌بو سه‌رباز (ئه‌حمه‌د‬ ‫باني خيَآلني) و گه‌ليَکي تر‪.‬‬ ‫* شه‌هيداني حيزبي شيوعي ع َيراقي‌ شه‌سته‌کاني سه‌ده‌ي‬ ‫رابوردوو مافي خؤيان پ َينه‌دراوه‌ له‌ ع َيرقي ئ َيستادا‪ ..‬ئه‌مه‌ داخ و‬ ‫که‌مته‌رخه‌مييه‌کي گه‌وره‌ نييه‌؟‬ ‫ بيَگومان ئه‌مه‌ جيَگه‌ي داخ‌ و په‌ژاره‌يه‌‪ ،‬که‌ ده‌رهه‌ق به‌و‬‫خه‌باتگيَره‌ شه‌هيدانه‌ کراوه‌‪ ،‬که‌ له‌ پيَناوي به‌ديهيَناني زؤر‬ ‫پرسي گرنگدا شه‌هيد بون وه‌ک‪:‬‬ ‫ا‪ .‬سه‌ربه‌خؤيي و سه‌روه‌ريي عيَراق‪.‬‬ ‫ب‪ .‬ده‌سته‌به‌رکردني به‌رژه‌وه‌نديه‌کاني گه‌لي عيَراق و له‌‬ ‫ناويشياندا ده‌سته‌به‌رکردني زه‌حمه‌تكيَشان به‌ تايبه‌تي‪.‬‬ ‫ت‪ .‬به‌رگريکردن له‌ کؤماري عيَراق که‌ له‌ هه‌موو اليه‌که‌وه‌‬ ‫دووژمنان پيالنيان ده‌گيَرا دژي‪ ،‬به‌ تايبه‌تي داگيرکه‌راني‬ ‫َ‬ ‫ووزه‌ي نه‌وت و ده َ‬ ‫فيوداله‌‬ ‫‌وله‌ته‌ داگيرکه‌ره‌کان و تويَژه‌‬ ‫کؤنه‌په‌رسته‌کان‪.‬‬ ‫ث‪ .‬دژي هيَزي قه‌وميه‌ عه‌ره‌بيه‌ شؤڤيَني و ره‌گه‌زپه‌رسته‌کان‬ ‫و به‌عسيه‌ خويَنريَژه‌کاني جه‌سته‌ي شيوعيه‌کان و کورد و‬ ‫خه‌باتگيَره‌کاني تري عيَراقي بوون‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌ مؤري ناپاکيه‌ به‌ ته‌ويَلي ئه‌وانه‌وه‌ که‌ داننانيَن به‌‬ ‫شه‌هيدبووني ئه‌و شيوعيانه‌داو مافه‌کاني خانه‌نشيني بؤ‬ ‫خيَزانه‌کانيان ده‌سته‌به‌رناکه‌ن‪ .‬له‌ کاتيَکدا که‌ بانگهيَشتي ئه‌وه‌‬ ‫ده‌کريَت له‌ عيَرقي ئه‌مرؤدا که‌ تايه‌فه‌گه‌ريَتي ره‌فتاريَکي بيَزراو‬ ‫و ناشيرينه‌و نابيَت جياوزي بکريَت و خه‌باتگيَراني چه‌په‌کان و‬ ‫شيوعيه‌کان جيابکريَنه‌وه‪.‬‬ ‫ياداشتي ع َيراقيه‌ سياسيه‌کان به‌ گشتي و شيوعيه‌کان به‌ تايبه‌تي‬ ‫پ َيکهاتوه‌ له‌ پاکانه‌يه‌کي شه‌رمنانه له‌وه‌ي که‌ بووه‌‪ ..‌.‬تؤ له‌سه‌ر ئه‌مه‌‬ ‫چي ده‌َل َييت؟‬ ‫ زؤريَ��ک له‌ خه‌باتگيَره‌ شيوعيه‌کان ياداشتي خؤيان‬‫بآلوکردوه‌ته‌وه‌‪ .‬زؤريَکيان پرسه‌ گشتيه‌ گرنگه‌کان و ويَناو‬ ‫بيري خؤيان له‌سه‌ر ههَ‌لويَستي که‌سيَتي ئه‌م يان ئه‌و خه‌باتگيَر‬ ‫نيشانداوه‌‪ .‬هه‌ستده‌کريَت زؤربه‌يان له‌سه‌ر ميزاجي تايبه‌تي‬ ‫و ئاره‌زوو و تاقه‌تي خؤي ياداشته‌کاني نووسيووه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫زؤربه‌شيان ئاماژه‌ن بؤ ئامانجيَک له‌و ياداشتانه‌ که‌ نووسه‌ر‬ ‫خؤي وه‌ک َ‬ ‫پاله‌وان و جياواز له‌واني تر نيشانبدات‪ ،‬له‌کاتيَکدا که‌‬ ‫َ‬ ‫هه‌موويان خه‌باتگيَرن و پاله‌واني ناويشيان ته‌نها ئه‌و گه‌له‌يه‌‬ ‫که‌ ئه‌م خه‌باتگيَرانه‌ي به‌رهه‌مهيَناوه‌‪ .‬سه‌رجه‌ميان خؤيان‬

‫‪88‬‬

‫پاراستووه‌ له‌وه‌ي دانبنيَن به‌ ههَ‌له‌کانياندا و هه‌ميشه‌ ههَ‌له‌کانيان‬ ‫داوه‌ته‌وه‌ به‌سه‌ر ئه‌وانيتردا‪ .‬ئه‌مه‌ش ديارده‌يه‌کي نه‌گه‌تيڤه‌و‬ ‫ناگونجيَت له‌گه َ‬ ‫‌ل ويستي ده‌رخستن و تؤمارکردني راستيه‌کاندا‪،‬‬ ‫که‌ راستيه‌کان بؤ خؤيان ريَژه‌يين‪ .‬هه‌نديَکيان‪ ،‬هيَنده‌ َ‬ ‫دلره‌قانه‌‬ ‫قسه‌ له‌سه‌ر به‌رامبه‌ر و هاوريَکاني‌ کردووه‌ زياتر له‌ َ‬ ‫دلره‌قي‬ ‫دوژمنان‪ .‬هه‌رکه‌سيَک ئه‌م ياداشتانه‌ بخويَنيَته‌وه‌ راستي ئه‌م‬ ‫قسانه‌ي بؤ ده‌رده‌که‌ويَت‪ .‬ئوميَده‌وارم وا نه‌بيَت و‪ ،‬هيوادارم‬ ‫ئه‌و ياداشته‌ که‌سييانه‪ ‌،‬بريَتيبيَت له‌ ره‌خنه‌ له‌ خؤگرتن‪ ،‬پيَش‬ ‫ره‌خنه‌گرتن له‌ به‌رامبه‌ر‪.‬‬ ‫هه‌موويان هاوبه‌شييان کردوه‌ له‌ خه‌باتدا و‪ ،‬هه‌مووشيان‬ ‫قوربانيه‌کانيان که‌م نه‌بوون له‌ ژياني حيزبي و سياسياندا‪.‬‬ ‫ئه‌مه‌ گوماني تيا نييه‌‪ ،‬به‌آلم پيَويست وايه‪ ‌،‬ئه‌م ئه‌زموونه‌‬ ‫‌وله‌مه‌نده‌ که‌سييانه‪ ‌،‬بؤ نه‌وه‌کاني داهاتوو وه‌ک لي َ‬ ‫ده َ‬ ‫َکؤلينه‌وه‌و‬ ‫َ‬ ‫و وانه‌ پيَشکه‌شبکريَت‪ ،‬نه‌ک بؤ خؤ هه‌لکيَشان و زيانگه‌ياندن به‌‬ ‫به‌رامبه‌ر‪ ،‬وه‌ک تيَبين ده‌کريَت له‌ هه‌نديَکياندا‪.‬‬ ‫نازانم ئه‌وه‌ شه‌رمنيه‌ وه‌ک ئاماژه‌ت پيَداوه‌‪ ،‬که‌ ته‌ريقنابيَته‌وه‌‬ ‫له‌خؤهه‌لكيَشان و خؤده‌رخستن له‌سه‌ر حسابي که‌ساني تر‬ ‫ملمالني که‌سييه‌کان له‌سه‌ر حسابي خه‌باتي‬ ‫و پاک و پيسي‬ ‫َ‬ ‫سياسي و حيزبي‪ ،‬به‌ تايبه‌تي هه‌نديَکيان که‌ وازيان له‌ حيزب‬ ‫هيَناوه‌ و پشتيانکردؤته‌ مارکسيه‌ت و چه‌پ‪ ،‬نهيَنيه‌ حيزبيه‌کان‬ ‫ده‌که‌ن‌ به‌ چه‌ک بؤ زيانگه‌ياندن له‌ هاوريَکاني رابوردوويان‬ ‫و به‌ تاوانبارکردنيان و ره‌فتاري َ‬ ‫زالمانه‌ و ههَ‌ل ِرشتني کينه‌‬ ‫به‌رامبه‌ريان‪.‬‬ ‫ره‌نگه‌ ته‌ريقبيَت له‌سه‌ر هاوپه‌يمانيَتي له‌گه َ‬ ‫‌ل به‌عسيه‌کاندا‪،‬‬ ‫که‌ زؤربه‌ هاوبه‌شيان تيا ک��ردوه‌‪ ،‬له‌ کاتيَکدا که‌ پيَويسته‌‬ ‫ره‌خه‌ن له‌ خؤيبگريَت پيَش ئه‌وانيتر له‌سه‌ر ئه‌و کاره‌‪ .‬مرؤڤ‬ ‫په‌شيمان نابيَت له‌ کارکردنيدا له‌ حيزبي شيوعي عيَراقيدا‪ ،‬وه‌ک‬ ‫حيزبيَکي خه‌باتگيَر و خؤراگر و له‌ پيَناوي پرسه‌ نيشتيماني و‬ ‫گه‌لييه‌کاندا‪ .‬هه‌ستناکه‌م رؤژيَک په‌شيمان بووبيَتم له‌ کارکردنم‬ ‫بؤ ماوه‌ي نيو سه‌ده‌ له‌و حيزبه‌دا و نزيکيم له‌و حيزبه‌وه‌‪ ،‬به‌آلم‬ ‫هه‌ست به‌ په‌شيماني ده‌که‌م له‌ کاتيَکدا که‌ ههَ‌له‌ي کارکردن و‬ ‫ههَ‌له‌ي سه‌رکردايه‌تي خؤمانم بير ده‌که‌ويَته‌وه‌ له‌و حيزبه‌دا‪ ،‬که‌‬ ‫هاوري حيزبيه‌کانمان و ته‌نگه‌ژه‌ي‬ ‫زياني زؤري گه‌ياندوه‌ به‌‬ ‫َ‬ ‫زؤري بؤ گه‌ل و نيشتيمان دروستکردوه‌‪ ،‬وه‌ک به‌ره‌ي َ‬ ‫سالي‬ ‫‪ ،1973/1972‬و يان پراکتيکه‌کردني سياسه‌تي ههَ‌له‌ي ترمان‪.‬‬ ‫* چه‌پي ع َيراقي به‌ قه‌يراندا ت َيده‌په‌ر َيت‪ ،‬و په‌رشوبآلوه‌‪ ،‬له‌گه َ‬ ‫‌ل‬ ‫ئه‌وه‌ي روويه‌کي راسته‌قينه‌ي بيري پ َيشکه‌وتوو بوو‪ .‬هه‌ند َيک له‌‬ ‫حيزبه‌کان خؤيان به‌ چه‌پ ده‌زانن و زؤريش دوورن له‌ چه‌په‌وه‌؟‬ ‫چؤن ئه‌مه‌ ده‌بينيت؟ راي تؤ چيه‌ له‌سه‌ر چه‌په‌کاني تري وه‌ک حيزبي‬ ‫کؤمؤنيستي کر َيکاري ع َيراقي و يه‌ک َيتي شيوعيه‌کاني ع َيراق؟‬ ‫ له‌ َ‬‫سي وتارم بآلوکرده‌وه‌ له‌سه‌ر پيَويستي‬ ‫سالي ‪ 2003‬دا َ‬ ‫َ‬ ‫يه‌کيَتي چه‌په‌کان له‌ رووي هه‌لويَست و سياسه‌ته‌وه‌‪ ،‬نه‌ک‬ ‫له‌ رووي ريَکخراوه‌ييه‌وه‌‪ ،‬ئه‌م مه‌سه‌له‌يش ويستي هه‌موو‬ ‫کؤمهَ‌له‌کانه‌‪ .‬هه‌نديَک به‌ ههَ‌له‌ واي بؤ ده‌چوون که‌ ده‌مه‌ويَت‬ ‫حيزبي شيوعي عيَراقي ههَ‌لبوه‌شيَته‌وه‌‪ .‬زؤريَکيش به‌ گژمدا‬ ‫چوونه‌وه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر ئه‌وه‌ کاري له‌سه‌ر بکرايه که‌ من پيَشنيارم‬ ‫کرد‌ ئه‌مرؤ چه‌پ له‌ پيَگه‌يه‌کي تردا ده‌بوو‪.‬‬ ‫هه‌تا هه‌نوکه‌ش ئه‌و ده‌رفه‌ته‌ له‌باره‌ بؤ ئه‌و هه‌ماهه‌نگي و‬ ‫پيَکهيَناني ئه‌و به‌ره‌يه‌‪ ،‬ته‌نها بيرکردنه‌وه‌ و هه‌نگاوناني پيَويستي‬ ‫گه‌ره‌که‌‪ .‬هه‌موو هيَزه‌ چه‌په‌کاني عيَرق الوازن‪ ،‬هه‌روه‌ها له‌‬ ‫جيهاني عه‌ره‌بيشدا‪ .‬مه َ‬ ‫‌حاليشه‌ چاالک بکريَت به‌ پيَي ئاره‌زوو‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي‪2010‬‬


‫و هيواخوازي‪ ،‬بهَ‌لکو به‌ کار و گؤراني گونجاو‪.‬‬ ‫حيزبي کؤمؤنيستي کريَکاراني عيَراق‪ ،‬له‌ حيزبي شيوعي‬ ‫عيَراقي الوازتره‌‪ ،‬هه‌روه‌ها يه‌کيَتي شيوعيه‌کاني عيَراق‪ ،‬به‌‬ ‫هه‌موويان نه‌يانتوانيوه‌ بگه‌نه‌ ئه‌و جه‌ماوه‌ره‌ به‌رفراونه‌ي که‌‬ ‫موقته‌دا صه‌در و کؤمهَ‌له‌ ئيسالميه‌ سياسيه‌کان پيَيگه‌يشتون‬ ‫و پيَگه‌ي خؤيان له‌ ناوياندا دروستکردوه‌‪ ،‬وه‌ک عيَراقيه‌کان‬ ‫دهَ‌ليَن‪ :‬که‌ پشيله‌ ديار نه‌بوو مشکان تليليانه‌‪.‬‬ ‫ده‌سته‌و‪ ،‬تاک تاک هه‌ن‪ ،‬که‌ ههَ‌لگري ئاراسته‌ي چه‌پيَتين له‌‬ ‫بيرو پاراکتيکدا‪ ،‬هه‌مويان الوازن و په‌يوه‌نديان به‌ جه‌ماوه‌روه‌‬ ‫الوازه‌‪ .‬هه‌روه‌ک چؤن هيَزه‌ ديموکراته‌کان الوازن‪ ،‬که‌ ناوي‬ ‫خؤيان به‌ قه‌واره‌ يان حيزبي سياسي ده‌به‌ن‪ .‬ئه‌گه‌ر ئه‌م هيَزه‌‬ ‫الوازانه‌ يه‌کبگرن هيَزيَکي باش پيَکده‌هيَنن که‌ له‌ تواناياندا‬ ‫ده‌بيَت له‌سه‌ر بنچينه‌ي خه‌ون و هيواکانيان بگه‌ن به‌ جه‌ماوه‌ر‬ ‫و پيَگه‌ي جه‌ماوه‌ري خؤيان به‌هيَزبکه‌ن و ل �ه‌ده‌وري يه‌ک‬ ‫به‌رنامه‌ي هاوبه‌ش کؤببنه‌وه‌ و ههَ‌لگري به‌رژه‌وه‌ندي و ئامانجه‌‬ ‫جه‌ماوه‌ريه‌کان بن که‌ هه‌موويان هاوبه‌شن تيايدا‪ .‬ئوميَده‌وارم‬ ‫هه‌موو ئه‌و هيَزه‌ چه‌پ و ديموکراتانه‌ ئه‌م راستييه‌يان بؤ‬ ‫ده‌ربکه‌ويَت و شيَوازيَکي گونجاو بدؤزنه‌وه‌ بؤ وه‌ستانه‌وه‌يان‬ ‫له‌و قه‌يرانه‌ي که‌ عيَراقي پيا تيَده‌په‌ريَت‪.‬‬ ‫* تؤ به‌ اليه‌ندار َيتي مرؤيي و نيشتيماني مافه‌کاني که‌مينه‌کان‬ ‫ناسراويت‪ ..‬به‌ده‌نگه‌وه‌هاتني مافي که‌مايه‌تييه‌کان له‌ کو َيدايه‌؟‬ ‫ده‌وري چه‌پي ع َيراقي چيه‌ له‌وه‌دا؟‬ ‫ عيَراق تا هه‌نوکه‌و به‌رده‌وام پيَکهاتوه‌ له‌ چه‌ندين پيَکهاته‌ي‬‫نه‌ته‌وه‌يي و ئاين و ئاينزا‪ ،‬هه‌روه‌ها چه‌ندين ئاراسته‌ي فکري‬ ‫و سياسيش‪.‬‬ ‫هيَزي زيانليَکه‌وتوو له‌ رووي نه‌ته‌وه‌ييه‌وه‌ تورکمان و کلدان‬ ‫و ئاشوريه‌کانن‪ ،‬ئه‌مه‌ له‌گه‌ل ئه‌وه‌ي گؤران دروستبووه‌ له‌‬ ‫سيسته‌مي حوکمدا‪ ،‬که‌ ده‌توانريَت چاره‌سه‌ي کيَشه‌کانيان‬ ‫بکريَت له‌ الي�ه‌ن ه��ه‌ردوو پيَکهاته‌ي نه‌ته‌وه‌يي عه‌ربي و‬ ‫کورديه‌وه‌ له‌ عيَراقدا‪ ،‬له‌سه‌ر بنچينه‌ي ماف و ويژدان‪ ،‬نه‌ک‬ ‫له‌سه‌ر اليه‌نداريَتي بؤ هه‌ريه‌ک له‌م دوو پيَکهاته‌ سه‌ره‌کيه‌ي‬ ‫عيَراق و به‌کارهيَنانيان دژي يه‌کتري‪ ،‬هه‌روه‌ها له‌سه‌ر بنچينه‌ي‬ ‫به‌رةيىو چاره‌سه‌ري کيَشه‌ي نه‌ته‌وه‌يي که‌رکوک له‌سه‌ر‬ ‫جيَبه‌جيَکردني بنه‌ماکاني ده‌ستور‪.‬‬ ‫َ‬ ‫موصل و له‌‬ ‫کلدانيه‌کان و ئاشوريه‌کان له ‌به‌صره‌و به‌غدادو‬ ‫برين و کؤچ پيَکردن‬ ‫ديَهاته‌کانياندا به‌ره‌و رووي کوشتن و ِ‬ ‫بوونه‌ته‌وه‌ له‌ دواي روخاني رژيَمي پيَشوي عيَراق‪ ،‬ته‌نانه‌ت‬ ‫که‌نيسه‌کانيان توشي سوتان و زيان بووه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش به‌ پيَداني‬ ‫مافي کولتوري و رؤشنبيري چاره‌سه‌رده‌کريَت و هه‌روه‌ها به‌‬ ‫به‌رههَ‌لستيکردني ئيسالمه‌ سياسيه‌ تووندره‌وه‌کان و ئه‌وانه‌ي‬ ‫ئه‌م کردوه‌ تووندوتيژيانه‌ ده‌که‌ن به‌رامبه‌ر به‌م که‌مينانه‌‪.‬‬ ‫جگه‌ له‌ مه‌سيحيه‌کان‪ ،‬ديانه‌ته‌کاني تري وه‌ک ديانه‌تي‬ ‫مه‌ندائيه‌کان (المندائية) ب��ه‌رةو رووي هيَرش و کاري‬ ‫ناره‌وا بوونه‌ته‌وه‌ له‌سه‌ر ده‌ستي هيَزه‌ تؤقيَنه‌ره‌ ئيسالميه‌‬ ‫ده‌مارگيره‌کاندا‪ ،‬دژ به‌ مه‌سيحيه‌کان و ديانه‌ته‌کاني تر‪ ،‬به‌‬ ‫کووشتن و ده‌ربه‌ده‌رکردن و ده‌ستبه‌سه‌راگرتني سامان و‬ ‫دوکانه‌کانيان‪.‬‬ ‫ه �ه‌روه‌ه��ا کؤمهَ‌له‌ي ئيَزيديه‌کان ب���ه‌رورووي ت��رس و‬ ‫تؤقاندن بوونه‌ته‌وه‌ له‌سه‌ر ده‌ستي ئيسالميه‌ سياسيه‌کاندا‪،‬‬ ‫َ‬ ‫موصل‪ .‬ئه‌مه‌ش به‌ به‌رههَ‌لستيکردن‬ ‫له‌ ده‌ڤه‌ره‌کاني سه‌ربه‌‬ ‫َ‬ ‫موصل و‬ ‫به‌رامبه‌ر به‌م کاره‌ ناره‌وايانه‌ له‌ اليه‌ن ئيداره‌ي‬

‫حکومه‌تي عيَراقه‌وه‌ ده‌کريَت ئيزيده‌کان رزگاربکريَن‪.‬‬ ‫ديسان ده‌بيَت کورده‌ فه‌يليه‌کانمان بيرنه‌چيَت‪ ،‬که‌ چؤن له‌‬ ‫کاتي خؤيدا له‌سه‌ر ده‌ستي به‌عسيه‌کاندا به‌ره‌ورووي َ‬ ‫مالويَراني‬ ‫و ده‌ربه‌ده‌ري و داگيرکردني َ‬ ‫مال و سامان و ليَسه‌ندنه‌وه‌ي‬ ‫ره‌گه‌زنامه‌ي عيَراقي بوونه‌ته‌وه‌‪ .‬کورده‌ فه‌يليه‌کان به‌رورووي‬ ‫کؤسپيَکي َ‬ ‫دلره‌قانه‌ي وا ده‌بنه‌وه‌ وه‌ک ئه‌وه‌ي که‌ هاوآلتي و‬ ‫هاونيشتيماني نه‌بن‪ ،‬هيچ حسابيَکيان بؤ ناکريَت له‌سه‌ر ئه‌و‬ ‫هه‌موو راونان و مه‌راره‌ت و مه‌ينه‌تيه‌يي که‌ توشيان هات‌‬ ‫له‌سه‌ر ده‌ستي به‌عسيه‌کاندا‪ ،‬که‌ ده‌ربه‌ده‌ريانکردن بؤ ئيَران‬ ‫و گه‌نج و الوه‌کانيان له‌ به‌نديخانه‌دا بيَسه‌روشويَنکردن‪ .‬ئه‌م‬ ‫ره‌وشه‌ ره‌وشيَکي زؤر نا ئينسانيه‌و‪ ،‬ده‌بيَت نمايشي بکه‌ين‪.‬‬ ‫هيَزي چه‌پ ئاماژه‌ به‌م کاره‌ساتانه‌ ده‌ده‌ن و له‌سه‌ري ده‌نوسن‪،‬‬ ‫به‌آلم ئه‌وه‌ به‌س نييه‌‪ ،‬پيَويسته‌ ئه‌مانه‌ له‌ کؤمهَ‌له‌ ناحکوميه‌کاندا‬ ‫ريَکبخريَن و به‌رگري له‌ ماف و به‌رژه‌وه‌نديه‌کانيان بکريَت‪.‬‬ ‫حکومه‌ته‌کاني دواي روخاني رژيَمي پيَشو ده‌رفه‌تيَکيان بؤ‬ ‫چاره‌سه‌ري ئه‌م کيَشه‌يه‌ نه‌دؤزيه‌وه‌‪ ،‬يان ئاره‌زوويان له‌‬ ‫چاره‌سه‌ري نه‌بوو‪ ،‬له‌گه َ‬ ‫‌ل ئه‌وه‌ي که‌ کات و ده‌رفه‌ت زؤربوو‬ ‫َ‬ ‫بؤ چاره‌سه‌ري ئه‌م کيَشه‌ هه‌لپه‌سيَراوه‌‪.‬‬ ‫ئوميَده‌وارم‪ ،‬هيَزي چه‌پي عيَراقي به‌ جددي راپ �ه‌رن‪ ،‬بؤ‬ ‫پشتيوانيکردن له‌م کؤمهَ‌له‌ مرؤييه‌ نه‌ته‌وه‌يي و دينيانه‌ بؤ‬ ‫به‌ده‌ستهيَناني هه‌موو مافه‌ نيشتيماني و عيَراقيه‌کانيان و‬ ‫پيَکهيَناني ده‌رفه‌تي له‌بار بؤ گه‌رانه‌وه‌يان بؤ عيَراق‪.‬‬ ‫* ره‌خنه‌‪ ،‬وا پ َيناسه ‌ده‌کر َيت که‌ ئامراز َيکه‌ بؤ گه‌شه‌ي فکري‬ ‫پ َيشکه‌وتووخوازي‪ ..‬پ َيتوانيه‌ که‌ مه‌وداي ن َيوان هاوک َيشه‌ي ره‌خنه‌گر‬ ‫و ره‌خنه‌ل َيگيراو له‌ پاشه‌کشه‌ و به‌رته‌سک بوونه‌وه‌ و شَله‌ژاوييدايه‌؟‬ ‫ زؤريَ��ک له‌ خهَ‌لک وا تيَگه‌يشتوه‌ له‌ ره‌خنه‌ که‌ يه‌ک‬‫اليةنه‌يةو بريَتيه‌ له‌ نه‌نگي و جنيَودان‪ .‬ئه‌وه‌ي که‌ زؤر ره‌خنه‌ي‬ ‫ره‌تکردوه‌ته‌وه‌ و توره‌ بووه‌ و ملي بؤنه‌داوه‌ و پشتگويَي‬ ‫خستوه‪ ،‬حکومه‌ته‌ يه‌ک له‌ دواييه‌که‌کاني عيَراقي بووه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫حيزبه‌کان بوون‪ ،‬زؤر زؤريش له‌ تاکه‌کان‪ .‬له‌گه َ‬ ‫‌ل ئه‌وه‌ي‬ ‫ره‌خنه‌ دووروي ئه‌ريَني و نه‌ريَني هه‌يه‌ له‌ يه‌ک کاتدا‪ ،‬رووي‬ ‫گه‌ش و جوان و رووي ناشيرين و دزيَوي کاره‌ حکومه‌تيه‌کان‬ ‫و سياسيه‌کان و حيزبه‌ سياسيه‌کان و ريَکخراوه‌ مه‌ده‌نيه‌کان و‬ ‫تاکه‌کان پيشان ده‌دات‪.‬‬ ‫له‌ سه‌رده‌مي به‌عسيه‌کاندا ره‌خنه‌گر خؤي له‌ به‌نديخانه‌و‬ ‫گؤردا ده‌بينيه‌وه‌‪ .‬له‌ ئيَستاشدا مرؤڤ به‌‬ ‫ژيَر ئه‌شکه‌نجه‌ و‬ ‫ِ‬ ‫فيشه‌کيَک يان چه‌ند فيشه‌کَيک‌ خؤي به‌ کوژراو و فريَدراو‬ ‫‌بي دادگاييکردن و له‌به‌رچاوگرتني هيچ مافيَکي مرؤيي‬ ‫به َ‬ ‫و ره‌وايه‌تيه‌ک له‌ چه‌قي ريَگادا ده‌بينيَته‌وه‪ ‌.‬يان به‌ گوله‌ي‬ ‫تيرؤريستان و بکوژه‌ به‌کريَگيراوه‌کان که‌ به‌ سه‌ياره‌کانيانه‌وه‌‬ ‫به‌شويَن کوشتني ئه‌و که‌سانه‌وه‌ن که‌ خاوه‌ني ههَ‌لويَستي‬ ‫ره‌خنه‌يين ‪ ،‬به‌ نموونه‌ وه‌ک شه‌هيدکردني (کامل عبداهلل شياع)‪.‬‬ ‫ئه‌م مه‌سه‌له‌يه‪ ‌،‬په‌يوه‌نديداره‌ به‌ هوشياري گشتي ده َ‬ ‫‌وله‌ت و‬ ‫دامه‌زراوه‌کاني و تاکه‌کاني کؤمهَ‌لگاوه‌‪ .‬ميراتيَکي تاقه‌تپروکيَني‬ ‫به‌رده‌وام و کولتورريَکي زه‌ق و دزيَوه‌ که‌ له‌ هه‌موو شويَنيَکدا‬ ‫هه‌ستيپيَده‌کريَت له‌ سه‌ر ره‌خه‌گرتن له‌ فکري ديني و‪،‬‬ ‫ره‌خنه‌گرتن له‌ حکومه‌ت و‪ ،‬ئه‌و ره‌خنانه‌ي به‌رامبه‌ر به‌م حيزب‬ ‫و به‌و حيزب ده‌کريَت‪ ،.‬چه‌ند دؤستبيت له‌ کاتي ره‌خه‌نگرتندا‬ ‫ده‌بيت به‌ دووژمن‪ .‬له‌گه َ‬ ‫‌ل ئه‌و نموونه‌ عيَراقيه‌ي که‌ دهَ‌ليَت‪:‬‬ ‫َ‬ ‫هاوري ئه‌و که‌سه‌يه‌ که‌ راستگؤبيَت له‌گه‌لت نه‌ک ئه‌وه‌ي قسه‌ت‬ ‫َ‬ ‫ده‌سه‌لميَنيَت‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي ‪2010‬‬

‫‪89‬‬


‫ره‌خنه‌گر‪ ،‬ده‌وريَکي بناغه‌يي هه‌يه‌ له‌ کؤمهَ‌لگادا‪ ،‬چ ره‌خنه‌گر‬ ‫ره‌خنه‌گريَکي سياسي‪ ،‬ئه‌ده‌بي رؤشنبيري گشتي يان‬ ‫ره‌خنه‌گريَکي ئابووريي و کؤمه‌آليه‌تي و ژينگه‌يي و ئاسايشي‬ ‫‌بي ره‌خنه‌گرتن مه َ‬ ‫‌حاله‌ چاکسازييکردن‬ ‫و سه‌ربازيي بيَت‪ .‬به َ‬ ‫و گه‌يشتن به‌ باشتر و باشترين‪ .‬ره‌خنه‌گرتن ئه‌لته‌رناتيڤييَکي‬ ‫ئه‌ريَنيه‌ له‌ جياتي به‌کارهيَناني ره‌ف��ت��اري په‌رگيري و‬ ‫تووندره‌وي‪ .‬له‌ کاتيَکدا که‌ رخنه‌ ره‌تده‌کريَته‌وه‌ و تووندوتيژي‬ ‫سي‬ ‫و هيَز ب �ه‌ره‌ورووي ره‌خنه‌گر ده‌کريَته‌وه‌‪ ،‬يه‌کيَک له‌م َ‬ ‫َ‬ ‫حاله‌ته‌ درووستده‌بيَت‪ :‬يان ره‌خنه‌گر ده‌مي داده‌خ��ات له‌‬ ‫پيَناوي پاراستني گيانيدا‪ ،‬يان هه َ‬ ‫‌ول ئه‌دا بؤ گؤريني کاره‌که‌ي‬ ‫و خؤ رزگارکردن له‌و ره‌وش �ه‌ي که‌ سه‌ر‌سام نيه‌ پيَي و‬ ‫ده‌يچه‌وسيَنيَته‌وه‌‪ ،‬يان به‌رده‌وام ده‌بيَت له‌سه‌ر ره‌خنه‌گرتن‬ ‫َ‬ ‫قبولده‌کات له‌ و کؤمهَ‌لگاييه‌ي‌ که‌ هيچ‬ ‫و ئه‌نجامه‌ خراپه‌کاني‬ ‫ئاسايشيَکي تيا نيه‌ بؤ پاراستني گياني هاوآلتيان‪.‬‬ ‫کاتيَک رژيَمي پاشايه‌تي‪ ،‬گويَي نه‌گرت له‌ ناره‌زايه‌تييکان و‬ ‫ره‌خنه‌کاني گه‌ل و هيَزه‌ سياسيه‌کان‪ ،‬سوپا برياريدا يارمه‌تي‬ ‫به‌ره‌ي يه‌کيَتي نيشتيماني بدات بؤ روخاني رژيَمي پاشايه‌تي‪.‬‬ ‫به‌رپرسياره‌تي روخاني رژيَمي پاشايه‌تي ده‌گه‌ريَته‌وه‌ بؤ‬ ‫رژيَمه‌که‌ خؤي‪ ،‬نه‌ک بؤ ئه‌وانه‌ي که‌ رژيَميان روخان‪ ،‬پاش‬ ‫ئه‌وه‌ي که‌ ره‌‌شبين بوون له‌ چاره‌سه‌ري عه‌قآلني و ئاشتيانه‌دا‬ ‫بؤ ئه‌و ره‌وشه‌ بيَزارکه‌ره‌ي وآلت‪.‬‬ ‫* ئه‌گه‌ر به‌راورد َيک بکه‌ين له‌ ن َيوان ده‌وري رؤژنامه‌ چه‌په‌‬ ‫ع َيراقيه‌کان له‌ رووي رؤشنبيري و سياسيه‌وه‌ له‌ پ َيش ساَلي ‪ 2003‬دا‬ ‫و دواي ‪ ، 2003‬پاشه‌کشه‌کردن َيکي فراوان ده‌بينر َيت له‌ دروستکردني‬ ‫هوشياريه‌کي گشتيدا بؤ جه‌ماوه‌ر‪ ..‬راي تؤ چيه‌ له‌م رووه‌وه‌؟‬ ‫ رؤژنامه‌ چه‌په‌کان‪ ،‬له‌ به‌رژه‌وه‌ندي هيَزي ئؤپؤزسيؤندا‬‫ک��اري��ان ده‌ک���رد پيَش ‪ ، 2003‬ئ�ه‌م��ان�ه‌ش ک�ه‌م��ب��وون و‬ ‫سنورداربوون‪ ،‬گه‌يشتنيشيان بؤ ناو عيَراق ديسان سنوردار‬ ‫بوون و به‌ شيَوازي جؤراوجؤر ده‌ربازده‌بوون‪ ،‬که‌ به‌نهيَني و‬ ‫ژماره‌ي که‌م چاپده‌کران‪ .‬ئه‌مه‌ راستيه‌کي َ‬ ‫تال و له‌هه‌مانکاتدا‬ ‫َ‬ ‫شه‌ره‌فمه‌ند بوو‪ .‬به‌آلم له‌ ده‌ره‌وه‌ي وآلت کؤمه‌ليَکي بچوک له‌‬ ‫رؤژنامه‌ي چه‌پ هه‌بوون‪ .‬ئه‌وه‌ي که‌ بآلوده‌کرايه‌وه‌ هه‌نديَک له‌‬ ‫په‌رتوک و بآلوکراوه‌و گؤڤار بوون که‌ په‌يوه‌نديان به‌ چه‌په‌وه‌‬ ‫هه‌بوو‪ .‬ئه‌مانه‌ش که‌م کاريگه‌ريان هه‌بوو‪ ،‬ده‌بيَت ئه‌م راستيانه‌‬ ‫بووتريَت‪.‬‬ ‫پاش ‪ 1991‬له‌ کوردستاندا‪ ،‬ده‌رفه‌تيَکي پؤزه‌تيڤ ره‌خسا بؤ‬ ‫بآلوکردنه‌وه‌ و چاپه‌مه‌ني چه‌په‌کان‪ .‬به‌آلم ئه‌مرؤ ره‌وشيَکي تر‬ ‫دروستبووه‌ له‌ به‌رده‌ماندا ئاماژه‌ به‌ هه‌نديَکيان ده‌ده‌ين‪:‬‬ ‫ا‪ .‬هه‌نديَک رؤژنامه‌ و گؤڤاري چه‌پي عيَراقي ده‌رده‌چيَت‬ ‫له‌ الي�ه‌ن ق��ه‌واره‌ و حيزبه‌ سياسيه‌ چه‌په‌کانه‌وه‌‪ ،‬يان له‌‬ ‫اليه‌ن که‌سه‌ چه‌په‌کان و دامه‌زراوه‌ چه‌په‌کانه‌وه‪ .‬ئه‌مه‌ش به‌‬ ‫به‌راوردکردن به‌ژماره‌ زؤره‌ک�ه‌ي رؤژنامه‌ و گؤڤاره‌کاني‬ ‫هيَزه‌ سياسيه‌کان که‌مه‌‌‪ .‬به‌ تايبه‌تي به‌ به‌راوردکردن به‌ هيَزه‌‬ ‫سياسيه ئسالميه‌‌کان‪ .‬رؤژنامه‌و چاپه‌مه‌نيه‌ چه‌په‌کان ته‌نها له‌‬ ‫رووي چه‌نديَتيه‌وه‌ که‌م نين‪ ،‬بهَ‌لکو له‌ رووي چؤنيه‌تيشه‌وه‌‬ ‫که‌ماسيان هه‌يه‌ و که‌مته‌رخه‌من‪ ،‬له‌ ده‌ربريني پرسه‌ گرنگه‌کاني‬ ‫گه‌ل و نه‌گونجاون و له‌ ئاستي رؤشنبيرييه‌کي باآلو پيَويستدا‬ ‫نين‪ .‬هه‌نديَک گؤڤاري ديموکراتي و پيَشکه‌وتوخوازي تايبه‌ت‬ ‫به‌ ژنان هه‌ن ئه‌مه‌ش ديارده‌يه‌کي نويَيه‌ له‌ عيَراقي ئيَستادا‪.‬‬ ‫‪ .2‬هه‌نديَک سايتي ئه‌لکترؤني تايبه‌تيش هه‌ن که‌ په‌يوه‌ستن‬ ‫به ريَچکه‌ي چه‌په‌وه له‌ بآلوکراوه‌کانياندا‪ ،‬هه‌رچه‌ند ئه‌مانه‌‬

‫‪90‬‬

‫زؤرنين‪ ،‬به‌آلم چاالک و کاريگه‌رن‪ ،‬له‌وانه‌ سايت و دامه‌زراوه‌ي‬ ‫وتوويَذى مؤديَرن (الحوار المتمدن) و عيَراقيه‌ و گيلگامش و‬ ‫هه‌روه‌ها هه‌نديَک له‌ سايته‌ که‌سييه‌کان‪.‬‬ ‫‪ .3‬که َ‬ ‫‌نالي ته‌له‌فزويَني‪ ،‬الي ئه‌وانه‌ گيرييخواردووه‌ که‌ خاوه‌ني‬ ‫َ‬ ‫توانايه‌کي مالي به‌رزن‪ ،‬به‌تايبه‌تي ئه‌وانه‌ي له‌ ده‌سه‌آلتدان‪ ،‬يان‬ ‫مالييان زؤره‌‪ .‬به‌آلم هيَزي چه‌پ که َ‬ ‫ئه‌وانه‌ي هاوکاري َ‬ ‫‌ناليَکي‬ ‫ته‌له‌فزويَني نيه‌ که‌ به‌ عةره‌بي و کوردي په‌خشبکات‪ .‬له‌ کاتيَکدا‬ ‫که‌ ده‌يان که َ‬ ‫‌نالي تايه‌فه‌يي له‌ عيَراق و جيهاني عةره‌بيدا‬ ‫هه‌يه‪ ‌،‬که‌ هيَزي چه‌پ و ديموکراتيان خستؤته‌ نيَو بازنه‌يه‌کي‬ ‫به‌رته‌سکه‌وه‌ به‌ هه‌موو مانايه‌ک‪.‬‬ ‫زياتر له‌م ده‌رفه‌ته‌ راگه‌ياندنه‌ زؤر و زه‌وه‌ندانه‌ي هيَزه‌‬ ‫سياسيه‌کاني ده‌ره‌وه‌ي چه‌پ‪ ،‬دوانگه (منبر)‌ حکوميه‌کان و‬ ‫ئه‌نجومه‌ني نويَنه‌رانيش له‌اليه‌ن هيَزه‌ سياسيه‌ ئيسالميه‌کانه‌وه‌‬ ‫َ‬ ‫مؤنؤپؤلکراون‪ ،‬ئه‌مانه‌ش هه‌موويان بيري پيَشکه‌وتووخوازي‬ ‫و ديموکراتي و چه‌پيان به‌رته‌سک ک��ردوه‌ت�ه‌وه‌ و‪ ،‬بيري‬ ‫کؤنسه‌رڤاتيڤي و سه‌له‌فيه‌ت و کؤنه‌خوازي ده‌ده‌ن به‌ گويَي‬ ‫خهَ‌لکيدا و به‌رههَ‌لستي گه‌شه‌و پيَشکه‌وتن و رزگاربوون له‌‬ ‫ميراتي رژيَمي پيَشو ده‌که‌ن‪ .‬خؤ رزگارکردن له‌م ره‌وشه‌ ئاسان‬ ‫نيه‌‪ ،‬به‌آلم هاوئاهه‌نگي له‌ نيَوان هيَزه‌ چه‌په‌کاندا يارمه‌تيده‌ره‌ بؤ‬ ‫شکاندني ئه‌م قؤرخکردن و ته‌نگه‌ژه‌يه‌‌‪.‬‬ ‫َ‬ ‫کيَشه‌ له‌ عيَراقدا ته‌نها خؤي له‌ راگه‌ياندندا نابينيَته‌وه‌‪ ،‬به‌لکو‬ ‫له‌ هوشيارىو ههَ‌لويَست له‌دامه‌زراوه‌ رؤشنبيرييه‌کان و‬ ‫رؤشنبيرانيشدا خؤي ده‌بينيَته‌وه‪ .‬پاشه‌کشه‌يه‌کي به‌رچاو‬ ‫هه‌يه‌ له‌ هوشياريي کؤمهَ‌لگادا‪ ،‬رؤشنبيريي زه‌رد (ثقافة‬ ‫نوي و کولتوري‬ ‫صفراء) ده‌يه‌ويَت رؤشنبيري زيندو و‬ ‫َ‬ ‫پيَشکه‌وتووخوزاىو ديموکراتي قووتبدات و رؤشنبيرييه‌کي‬ ‫زه‌رد به‌ربآلو و ف��راوان بکات‪ .‬ئه‌گه‌ر چاالکي هه‌نديَک له‌‬ ‫دامه‌زراوه‌ رؤشنبيرييه‌کاني وه‌ک‪ ،‬يه‌كيَتي ئه‌ديبان و ده‌وري‬ ‫هه‌نديَکيتر له‌ بآلکراوه‌کان له‌ هه‌ريَمي کوردستاندا نه‌بيَت‪،‬‬ ‫رؤشنبيريي له‌ عيَراقدا بيَفه‌ر و ووشک ده‌بوو‪ .‬ئه‌مه‌ش ته‌نگه‌ژه‌‬ ‫و ته‌نگانه‌يه‌کي راسته‌قينه‌يه‌ که‌ گه‌لي عيَراق توشي بووه‌ و‪،‬‬ ‫پيَويسته‌ چاره‌سه‌ربکريَت‪ .‬وه‌زاره‌تي رؤشنبيري ته‌واو دووره‌‬ ‫له‌ ژيان و ژينگه‌ي رؤشنبيرييه‌وه‌‪ ،‬ئه‌و ديموکراتخوازنه‌ي‬ ‫له‌م دامه‌زراوه‌يدا کارده‌که‌ن ترسيان له‌وه‌ هه‌يه‌ چاره‌نوسيان‬ ‫وه‌ک چاره‌نوسي شه‌هيد مامؤستا (کامل عبدهلل شياع) بيَت‪‌.‬‬ ‫نوي و عه‌قآلني و‬ ‫ئه‌م وه‌زاره‌ت �ه‌ پيَويستي به‌ تيَروانينيَکي‬ ‫َ‬ ‫نويَکردنه‌وه‌ و موتربه‌کردني رؤشنبيريي له‌سه‌ر ئاستي عيَراق‬ ‫و جيهاني عه‌ره‌بي و جيهان به‌ گشتي هه‌يه‌‪ .‬هيوام وايه‌ که‌‬ ‫هيَزي رؤشنبيري له‌ عيَراقدا بتوانيَت ئه‌م خه‌ونه‌ گيرخواردوه‌‬ ‫به‌ده‌ي بهيَنيَت‪.‬‬ ‫* ئه‌وه‌ي چه‌پي ع َيراقي پ َيناسراوه‌ الوازي کاري هاوبه‌شه‌ له‌‬ ‫ن َيوانياند‪ ،‬هؤکاري ئه‌مه‌ چيه‌ به‌راي ئ َيوه‌؟ چؤن ده‌توانر َيت له‌م گرفته‌‬ ‫ده‌ربازب َيت؟ هيوايه‌ک هه‌يه‌ بؤ به‌ديه َيناني به‌ره‌يه‌کي فراواني چه‌پ‬ ‫و ديموکراتي له‌ عيراقدا؟‬ ‫ ئه‌وه‌ي چه‌پي پيَده‌ناسريَته‌وه‌ چه‌ند روخساريَکه‌ وه‌ک‪:‬‬‫‪.1‬الوازي چه‌پ به‌ شيَوه‌يه‌کي گشتي به‌ هؤکاري بابه‌تيي و‬ ‫خؤيي‌‪ ،‬ئامژه‌م به‌ هه‌نديَکيان دا‪.‬‬ ‫‪.2‬ئه‌و ملمالنيَيانه‌ي له‌گه َ‬ ‫‌ل کاري ئه‌م هيَزه‌ چه‌په‌دا هاتوه له‌‬ ‫ته‌منيدا‌‪.‬‬ ‫‪.3‬تيَكشکان و به‌دواداگه‌رانه‌وه‌ي هيَزي چه‌پي ئه‌مرؤي عيراق‪،‬‬ ‫له‌ ژيَر عاباکه‌ي حيزبي شيوعي عيَراقيه‌وه‌‌ هاتووه‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي‪2010‬‬


‫په‌يوه‌نديه‌کاني َ‬ ‫ئالؤزکردوه‌‪.‬‬ ‫‪ .4‬هه‌ريه‌که‌ له‌م هيَزه‌ چه‌پانه‌ جؤريَک له‌ نيَرگزيه‌ت و‬ ‫لوتبه‌رزيي واي ههَ‌لگرتوه‌ که‌ خؤي به‌ پيَشه‌نگ و راست و‬ ‫دروستتر ده‌زانيَت له‌واني تر و نويَنه‌رايه‌تي راسته‌قينه‌ي چيني‬ ‫کريَکار و زه‌حه‌مه‌کيَشان ته‌نها ده‌گيَريَته‌وه‌ بؤ خؤي‪.‬‬ ‫‪ .5‬جياوازييه‌ ريَژه‌ييه‌کان له‌ ستراتيجيه‌تدا‪ ،‬جگه‌ له‌وه‌ي که‌‬ ‫دوورن له‌ واقعه‌وه‌‪ ،‬به‌ده‌ستهيَناني ئامانجه‌ نزيکه‌کانيشيان‬ ‫دوورخستؤته‌وه‌‪.‬‬ ‫‪.6‬هيَزه‌ دژه‌کان‪ ،‬به‌نزين ده‌که‌ن به‌ ئاگري جياوازييه‌کاني‬ ‫نيَوان ئه‌م هيَزه‌ سياسيانه‌دا‪ .‬‬ ‫به‌داخ و په‌ژاريه‌کي زؤره‌وه‌ هه‌نديَک له‌و هيَزانه‌ تواناکاني‬ ‫خؤيان له‌ گه‌وه‌ربووني نووسينگه‌کانيان و جوانکاريي‬ ‫باره‌گاکانياندا خه‌رجده‌که‌ن و‪ ،‬ب �ه‌آلم په‌يوه‌نديه‌کانيان‬ ‫به‌خهَ‌لک و ئه‌ندامان و هه‌وادارانيانه‌وه‌ به‌رته‌سک ده‌بيَته‌وه‌‪.‬‬ ‫ههَ‌لبژاردنه‌کانيش ئه‌م قسه‌يه‌ پشتراست ده‌که‌نه‌وه‌‪ ،‬له‌گه َ‬ ‫‌ل‬ ‫ئه‌وه‌ي هه‌نديَکيان ئه‌م راستييه‌ ره‌تده‌که‌نه‌وه‌!‪.‬‬ ‫حاله‌ته‌ ئه‌م چه‌ند َ‬ ‫بؤ خؤده‌ربازکردن له‌م َ‬ ‫خاله‌ ده‌خه‌مه‌ روو‪:‬‬ ‫أ‌‪ .‬به‌خؤدا چوونه‌وه‌ له‌ ستراتيجيه‌تي هه‌ريه‌ک له‌م هيَزانه‌‬ ‫و دياريکردني داخوازييه‌ هه‌نووکه‌ييه‌کان‪ ،‬ئه‌ويش به‌پيَي‬ ‫لي َ‬ ‫َکؤلينه‌وه‌کان له‌ ره‌وشي ئيَستا و ده‌ستنيشان کردني ئامانجه‌‬ ‫نزيکه‌کان و دوور که‌و‌تنه‌وه‌ له‌ داخوزاييه‌ ئاره‌زومه‌ندييه‌کان‪.‬‬ ‫ب‌‪ .‬مامهَ‌له‌کردن له‌گه َ‬ ‫‌ل يه‌کتري له‌سه‌ر بناغه‌ي ريَزگرتن‬ ‫و دوورکه‌وتنه‌وه‌ له‌ زياده‌رؤيي له‌ نيشانداني توانا و هيَزدا‬ ‫َ‬ ‫قبولکردني سه‌رکردايه‌تييه‌کي هاوبه‌ش به‌ پيَي پرنسيپه‌‬ ‫و‪،‬‬ ‫ديموکراتييه‌کان‪.‬‬ ‫ت‌‪ .‬به‌ستني کؤنفرانسيَکي فکري و سياسي ف��راوان بؤ‬ ‫وتوويَژ ک��ردن له‌سه‌ر ره‌شنوسي به‌رنامه‌ي سياسي و‬ ‫ئابووي و کؤمه‌آليه‌تي بؤ قؤناغي ئيَستا و دوور له‌ سياسه‌تي‬ ‫ستراتيجيه‌تي دوورم �ه‌ودا‪ .‬به‌رنامه‌يه‌کي هاوبه‌ش بؤ هيَزه‌‬ ‫سياسيه‌کان دياريبکريَت و‪ ،‬دوجاريش به‌رفراوانبکريَت بؤ‬ ‫هيَزه‌ ديموکراتخوازه‌کان‪.‬‬ ‫ث‌‪.‬ههَ‌لبژاردني سه‌رکردايه‌تييه‌کي مه‌يداني بؤ به‌ديهيَنان و‬ ‫جيَبه‌جيَکردني ئه‌م به‌رنامه‌يه‌‪.‬‬ ‫هه‌ستده‌که‌م‪ ،‬رؤحسوکي و ريَزي دوواليه‌نه‌ و راستگؤيي و‬ ‫رووني و به‌کارنه‌هيَناني خراپه‌ و به‌ بچووک ته‌ماشانه‌کردني‬ ‫ئه‌ويتر و به‌که‌منه‌زانيني تواناي به‌رامبه‌ر‪ ،‬ريَگه‌يه‌کي دروسته‌‬ ‫بؤ يارمه‌تي و هاوئاهانگي له‌ قؤناغي ئيَستا و داهاتوودا‪.‬‬ ‫بهَ‌ل َي هيوا هه‌يه‌‪ ،‬بؤ دروستبووني ئه‌و به‌ره‌فراونه‌ي له‌‬ ‫پرسياره‌که‌تدا ئامژه‌ت پيَداوه‌‪ ،‬هه‌رده‌بيَت هه َ‬ ‫‌وله‌کان يه‌کبخريَن‪،‬‬ ‫به‌الي که‌مه‌وه‌ زؤريَک له‌ هيَزه‌ چه‌په‌کان ئه‌گه‌ر هه‌مووشيان‬ ‫نه‌يکه‌ن‪ .‬تا چيتر ههَ‌لنه‌وشيَن و په‌ره‌وازه‌ نه‌بن له‌ ناو قه‌واره‌‬ ‫سياسيه‌کاني تردا‪ ،‬که‌ له‌ راستيدا ئه‌وه‌ ره‌شبيينيه‌ وايليَکردوون‬ ‫خؤيان له‌ناو ئه‌و قه‌واره‌ سياسيانه‌دا بدؤزنه‌وه‌‪.‬‬ ‫* دواي گؤرانکاريه‌‌ گه‌وره‌که‌ي ‪ 9‬ي نيساني ‪ 2003‬له‌ ع َيراقدا‪،‬‬ ‫روخساري راسته‌قينه‌ي پ َيکهاته‌ کؤمه‌آليه‌تيه‌کاني کؤمه‌َلگاي عيراقي‬ ‫ده‌رکه‌وتن‪ ،‬م َيژوو چي ده‌نووس َيت بؤ ئه‌م پ َيکهاته‌ و ستراکتوره‬ ‫نو َييه‌‌؟ دووباره‌ نووسينه‌وه‌ي م َيژوو‪ ،‬دووباره‌ هه‌َلسه‌نگاندنه‌وه‌يه‌کي‬ ‫نوي ده‌ب َيت به‌و جؤره‌ي که‌ هه‌ر پ َيکهاته‌يه‌ک مافي خؤي پ َيبدر َيت؟‬ ‫َ‬ ‫ ئه‌گه‌ر له‌ وه‌آلمي به‌شي دوايي پرسياره‌که‌وه‌ ده‌ستپيَبکه‌ين‪،‬‬‫ميَژوو چه‌ند جاريَک و به‌ چه‌ند تيَروانيينيَک ده‌نووسريَته‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌ پيَي ئه‌و گؤشه‌ نيگاييه‌ي که‌ نوسه‌ري ميَژووکه‌ نويَنه‌رايتي‬

‫ده‌کات‪ .‬ميَژوو کؤمهَ‌له‌ رووداويَکه‌ که‌ مرؤڤ به‌ وويستي خؤي‪،‬‬ ‫‌بي وويستي خؤي‪ ،‬دروستي ده‌کات‪.‬‬ ‫يان به َ‬ ‫صه‌دام حسه‌ين هه َ‬ ‫‌وليدا دووباره‌ ميَژوو بنووسيَته‌وه‌ بؤ‬ ‫شيَواندني ميَژووي عةره‌ب‪ ،‬بؤ ئه‌وه‌ي الپه‌ره‌ ره‌شه‌کاني ميَژوو‬ ‫سپيبکاته‌وه‪ ‌،‬يان بؤ سپيکردنه‌وه‌ي الپه‌ره‌ ره‌شه‌کاني خؤي‪،‬‬ ‫يان به‌ چه‌ند هؤکاريَکي تر که‌ نامه‌ويَت ليَردا قسه‌ي له‌سه‌ر‬ ‫بکه‌م‪ .‬له‌م ريَگه‌يه‌شه‌وه‌ ئه‌و ميَژوو نووسانه‌ي که‌وتبوونه‌ ژيَر‬ ‫ويستي ئه‌وه‌وه‌ چه‌ندين په‌رتوکي ميَژووييان شيَواند له‌وانه‌ش‬ ‫به‌ نموونه (احمد سوسه‌)‪ .‬له‌ نيَواني ‪ 1961‬ـ ‪ 2003‬دا چه‌ندين‬ ‫قول هاته‌دي له‌ ئه‌نجامي ئه‌م َ‬ ‫گؤرانکاري َ‬ ‫خاله‌ جه‌وهه‌ريانه‌دا‪:‬‬ ‫‪ .1‬سياسه‌ته‌ خويَناويي و سه‌رکوتکه‌ره‌کاني هيَزه‌کاني رژيَمي‬ ‫قه‌ومي به‌عسيه‌کان‪.‬‬ ‫َ‬ ‫‪.2‬بيري شؤڤيَني و ره‌گه‌زپه‌رستي و داپلؤسيَنه‌ري به‌عسيه‌کان‬ ‫له‌ عيراقدا‪ ،‬هه َ‬ ‫‌ولدانيش بؤ په‌روه‌رده‌کردني نه‌وه‌کان له‌سه‌ر‬ ‫هه‌مان بيري قه‌ومي سه‌له‌فه‌ي و دواکه‌وت و فاشي که‌ ئه‌و‬ ‫رژيَمه‌ و سياسه‌تي حيزبي به‌عسي صدامي پيَي ناسرابوو له‌‬ ‫عيَراقدا‪.‬‬ ‫‪ .3‬جه‌نگه‌ ناوخؤييکاني ئه‌و رژيَمه‌ دژ به‌ گه‌لي کورد و دژ‬ ‫به‌ کورده‌ فه‌يلييکان و دژ به‌ عاره‌ب له‌ ناوه‌راست و باشوردا‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ش پيسترين ره‌فتاربوو که‌ ده‌رهه‌ق به‌ هاوآلتياني ژن و‬ ‫پياو ده‌کرا‪.‬‬ ‫‪ .4‬سياسه‌ته‌ ئابوورييه‌ بيَئوميَد و روخيَنه‌ره‌کان‪ ،‬که‌ له‌‬ ‫سه‌ره‌تاي هه‌شتاکانه‌وه‌ پارکتيکه‌ي ده‌کرد‪ ،‬ديسان له‌ نيوه‌ي‬ ‫ده‌ييه‌ي هه‌شتاکانه‌وه‌‪ ،‬به‌ ئاراسته‌يه‌کي ههَ‌له‌و نا ته‌ندرووست‬ ‫و نايارمه‌تيده‌ردا گوزه‌ريکرد‪ ،‬که‌ گه‌شه‌يه‌کي درووست و‬ ‫عه‌قآلني ليَنه‌که‌وته‌وه‌‪.‬‬ ‫پرچه‌کردن و به‌سوپاکردني کؤمهَ‌لگا و‪،‬‬ ‫‪ .5‬سياسه‌تي خؤ ِ‬ ‫قهَ‌له‌مره‌ويي له‌سه‌ر حسابي هاوسيَکان‪.‬‬ ‫‪ .6‬سياسه‌تي به‌فيرؤدان و خه‌رجکردني بيَبنه‌ما بؤ ئه‌و‬ ‫ده‌سته‌و تاقم و دامه‌زراوه‌ مشه‌خؤرانه‌ي سه‌ربه‌خؤي بوون‬ ‫و‪ ،‬درووستکردني بيَباريي له‌ ناو ريزکاني کؤمهَ‌لگاداو‪ ،‬گومان‬ ‫تؤري جاسوسي‬ ‫دروست کردن له‌سه‌ر هه‌موو که‌س و داناني ِ‬ ‫و هه َ‬ ‫‌والگري له‌ ناو خهَ‌لکدا و‪ ،‬ترسان له‌ وتني هه‌رچ شتيَکي‬ ‫راستي و ره‌خنه‌گرتنيَک‪ ،‬که‌ ده‌زانرا ئه‌نجامه‌که‌ي سزايه‌کي‬ ‫َ‬ ‫دلره‌قانه‌ ده‌بيَت‪.‬‬ ‫له‌ کاتيَکدا باس له‌ پيَکهاته‌کاني کؤمهَ‌لگاي عيَراقي ده‌کريَت‪،‬‬ ‫مه‌به‌ست ليَي رووه‌ نه‌ته‌وه‌يي و چينايه‌تيه‌که‌يه‌تي‪ ،‬ئه‌مرؤش‬ ‫به‌ ههَ‌له‌ هه َ‬ ‫‌ولده‌دريَت که‌ پيَکهاته‌ي ديني و ئاينزايي بؤ‬ ‫َ‬ ‫گؤرانکاريانه‌ي‌ به‌سه‌ر کؤمه‌لگادا هاتووه‌ له‌‬ ‫زيادبکريَت‪ .‬ئه‌و‬ ‫ِ‬ ‫رووي چينايه‌تيه‌وه‌ زؤر گه‌وره‌ن‪ ،‬چيني ناوه‌راست سرايه‌وه‌‬ ‫له‌ ماوه‌ي حوکمي به‌عسيه‌کاندا‪ ،‬چيني کريَکاريش تا ئه‌وپه‌ري‬ ‫سنور به‌رته‌سک بووه‌وه‌‪ ،‬چيني کريَکار پيَکهاته‌که‌ي جاراني‬ ‫حه‌فتاکاني سه‌ده‌ي راب��وردووي نه‌ما‪ .‬زؤريَک له‌ گه‌نجان‬ ‫والوان��ي جوتياران کؤچيانکرد به‌ هؤي په‌يوه‌ستبوونيان‬ ‫به‌ سوپا و پؤليس و ئاسايشه‌وه‌‪ ،‬يان توشي که‌مده‌رامه‌تي‬ ‫و بيَکاري بووبوون و ده‌ستيان داب��ووه‌ کاري فرؤشتني‬ ‫شتومه‌کي رؤژان��ه‌ي سه‌رشه‌قامه‌کان و ده‌ستگيَري سه‌ر‬ ‫‌ره‌که‌کان‬ ‫عاره‌بانه‌کان له‌ چه‌قي ريَگاوبانه‌کان و کؤآلنه‌کان و گه ِ‬ ‫و شويَنه‌ گشتيه‌کاندا‪.‬چيني ب���ؤرژوازي پيشه‌سازي له‌‬ ‫به‌رته‌سکبوونه‌وه‌يه‌کي ئاشکرادابوون‪ ،‬هه‌روه‌ها بؤرژوازيي‬ ‫َ‬ ‫کشتوکالي به‌ هه‌مان شيَوه‌‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي ‪2010‬‬

‫‪91‬‬


‫پربوونه‌وه‌ي دام �ه‌زراوه‌ ده َ‬ ‫‌وله‌تييه‌کان له‌ فه‌رمانبه‌ران تا‬ ‫ژماره‌يان گه‌يشته‌ ‪ 2.5‬دوو مليؤن و نيوو‪ .‬سوپايه‌کي‬ ‫بيرؤکراتي گ �ه‌وه‌ره و ف��راوان که‌به‌ مشه‌خؤريي له‌سه‌ر‬ ‫ده‌رامه‌تي نه‌ته‌وه‌يي ده‌ژي��ان‪ .‬بؤرژوازيه‌تي بازرگاني له‌‬ ‫گه‌شدا بوون‪ ،‬به‌آلم له‌ به‌رژه‌وه‌ندي وآلتدا نه‌بوون‪ ،‬چوونکه‌‬ ‫َ‬ ‫کشتوکال بوون‪ ،‬ببوون‬ ‫دژي پيشه‌سازي و وه‌به‌رهيَنان و‬ ‫به‌ کؤمپرادؤر و وابه‌سته‌ي کؤمپانيا‌ بازرگانييه‌ گه‌وه‌ره‌کان‬ ‫بوون‪.‬‬ ‫تويَژي رؤشنبيران زؤر گه‌شه‌يان نه‌کرد و هه‌نديَکيان تا‬ ‫هه‌نووکه‌ش له‌ ده‌ره‌وه‌ي وآلتن‪ .‬بؤرژوازي بچووک له‌ بواري‬ ‫پيشه‌وه‌رييدا تا ئيَستا بوونيان هه‌يه‌‪ ،‬به‌آلم ب �ه‌ره‌ورووي‬ ‫پيَشبرکيَي شتومه‌که‌ هاورده‌کان بوونه‌ته‌وه‌ و ئه‌مه‌ش بؤته‌‬ ‫هؤکاري دابه‌زيني نرخي کاآلکانيان و دروستبووني ره‌وشيَکي‬ ‫خراپ بؤيان‪ .‬تويَژي ده َ‬ ‫‌وله‌مه‌ند سنوردار و ديارن‪ ،‬که‌ به‌‬ ‫َ‬ ‫هه‌مه‌جؤره‌ ده َ‬ ‫‌وله‌مه‌ند ده‌بن و‪ ،‬له‌وانه‌ش گه‌نده‌لي ده‌وه‌ري‬ ‫َ‬ ‫سه‌ره‌کي ده‌بينيَت له‌ ده‌وله‌مه‌ندبوونياندا‪ ،‬ئيَستا له‌ عيَراقدا له‌‬ ‫چل ‪ 40%‬ي دانيشتوان له‌ ژيَر ‌هيَ‬ ‫سةدا‌ َ‬ ‫َلي هه‌ژارييه‌وه‌ ده‌ژين‪.‬‬ ‫ئاستي بيَکاري له‌ راستيدا به‌رزه‌‪ ،‬له‌گه َ‬ ‫‌ل باشبووني ئاستي‬ ‫فه‌رمانبه‌ران و هه‌نديَک له‌ تويَژه‌ کؤمه‌آليه‌تيه‌ ناوه‌ندييه‌کان‪.‬‬ ‫تابلؤيه‌کي شيَوندراوي چينايه‌تي که‌ الوازييه‌کي زه‌قي هوشياري‬ ‫کؤمه‌آليه‌تي و سياسي به‌ دواي خؤيدا هيَناوه‌‪ .‬پيَويست به‌‬ ‫دووب��اره‌ نووسينه‌وه‌ي ميَژوو ناکات‪ ،‬بهَ‌لکو پيَويست به‌‬ ‫‌بي‬ ‫گؤرانکاري ده‌کات له‌ بونيادي کؤمهَ‌لگا و چينايه‌تيدا‪ ،‬که‌ به َ‬ ‫ئه‌م گؤرانکاريه‪ ‌،‬ناتوانريَت بونيادي ئابووري نيشتيماني و‬ ‫بگؤريَت و گه‌شه ‌بکات‪ ،‬ناکريَت‬ ‫پرؤسه‌ي ئابووري عيَراق‬ ‫ِ‬ ‫به‌رده‌وامييدان به‌ ئابووري ريعي (مه‌به‌ست له‌ ئابوري ريع‪:‬‬ ‫داهاته‌ سروشتييه‌کانه‌‪ ،‬به‌ نموونه‌ نه‌وةت له‌ عيَراق و وآلتاني‬ ‫‌بي گه‌شه‌ و هه‌مه‬ ‫عه‌ره‌بيدا‪ ..‬وه‌رگيَر) و پشتپيَبه‌ستني‪ ،‬به َ‬ ‫َ‬ ‫کشتوکاليدا‪ .‬هه‌روه‌ها له‌‬ ‫‌جؤريي له‌ به‌رهه‌مي پيشه‌سازي و‬ ‫سياسه‌تيشدا‪ ،‬بؤ ده‌ربازبوون له‌ سياسه‌تي ديني و ئاينزايي له‌‬ ‫ده َ‬ ‫‌وله‌ت و حکومه‌تي عيَراقيدا‪.‬‬ ‫* ئيسالمي سياسي دژي هه‌موو ه َيزه‌ پ َيشکه‌وتووخوازه‌کان و‬ ‫عالمانيه‌ت و به‌ تايبه‌تي چه‌په‌کانه‌‪ ،‬درووستکردني به‌ره‌ له‌ ن َيوان‬ ‫ه َيزه‌ چه‌په‌کان و ئيسالمي سياسي و راسته‌کان له‌ ناوچه‌که‌دا چؤن‬ ‫ده‌بينيت؟‬ ‫ ده‌بيَت خويَندنه‌وه‌يه‌کي روون و ئاشکرامان هه‌بيَت له‌وه‌ي‬‫که‌ ده‌گوزه‌ريَت له‌ عيَراقدا له‌ دووتويَي ئه‌م پرسياره‌وه‌‪ :‬هيَزي‬ ‫سياسي ئيسالمي ده‌يانه‌ويَت چي پيَکبهيَنن له‌ عيَراقدا؟‪ :‬هيَزي‬ ‫ئيسالمي سياسي له‌ عيَراقدا ده‌يانه‌ويَت رژيَميَکي ئيسالمي‬ ‫سياسي پيَکبهيَنن‪ ،‬به‌پيَي شه‌ريعه‌تي ئيسالم ده َ‬ ‫بروات‬ ‫‌وله‌ت ِ‬ ‫به‌ريَوة‌ و شه‌ريعه‌ت و ياسا ئيسالميه‌کان سه‌رچاوه‌ي‬ ‫ياسا کؤمه‌آليه‌تي و سياسيه‌کان بن‪ .‬به‌آلم هيَزي ئيسالمي‬ ‫سياسي به‌ هؤي به‌رههَ‌لستکاري هيَزه‌ عةلمانيه‌کان نه‌يانتواني‬ ‫ئه‌م ئامانجه‌ي خؤيان به‌ديبهيَنن‪ ،‬ئه‌مه‌ش له‌ ده‌ستوردا‬ ‫‌وي داخوازيه‌‬ ‫تؤمارکراوه‌‪ ،‬هه‌رچه‌نده‌ ده‌ستور ليَره‌و له َ‬ ‫ئيسالميه‌ سياسيه‌کاني پاراستوه‌‪ ،‬هه‌روها له‌ پيَشه‌کي‬ ‫ده‌ستوردا روخساريَکي ديني و تايه‌فه‌گه‌ريَتي پيَوه‌ دياره‪‌،‬‬ ‫که‌ له‌ ده‌ستوره‌کاني عيراقي کؤندا له‌ َ‬ ‫سالي ‪ 1925‬ه‌وه‌ ئه‌وه‌‬ ‫َ‬ ‫نه‌بووه‌‪ .‬ئه‌م هيَزه‌ ئيسالميه‌ ب �ه‌رده‌وام له‌ هه‌ولي خؤيدايه‌‬

‫‪92‬‬

‫له‌گه َ‬ ‫‌ل پاشه‌کشه‌ ته‌کتيکيه‌کانيدا‪ ،‬به‌آلم واقعي عيَراق له‌ رووي‬ ‫‌ل ئه‌و هه َ‬ ‫نه‌ته‌وه‌يي و دينيه‌وه‌ ريَگه‌ به‌مه‌ نادات‪ ،‬له‌گه َ‬ ‫‌وله‌‬ ‫به‌رده‌وامه‌ياندا‪.‬‬ ‫هيَزي ئيسالمي سياسي کؤمهَ‌لگاي مه‌ده‌ني و عالماني و‬ ‫َ‬ ‫قبولي‬ ‫ديموکراتي و چه‌نديَتي هيَزي سياسي ره‌تده‌کاته‌وه‌ و‬ ‫نيه‌‪ ،‬به‌و بيانوه‌ي که‌ ئه‌وه‌ له‌ ئيسالمدا نيه‌‪ ،‬له‌ کاتيَکدا که‌‬ ‫ديموکراتيه‌ت له‌ ئيسالمدا نه‌بيَت‪ ،‬وه‌ک ئه‌و هيَزه‌ ئيسالميه‌‬ ‫دهَ‌ليَت‪ ،‬که‌واته‌ ئيسالمي سياسي و حوکمي فه‌قيه به‌ده‌رنيه‌ له‌‬ ‫سه‌رکوتکردن‪ .‬هه‌ر ئه‌و کيَشه‌ گه‌وره‌يه‌شه‌ که‌ له‌ َ‬ ‫سالي ‪1979‬‬ ‫وه ئيَران گيرؤده‌ي بووه‌‌‪.‬‬ ‫هه‌نديَک له‌ هيَزه‌ ئيسالميه‌کان هه‌ن‪ ،‬که‌ حوکمي فه‌قيه‬ ‫و به‌ستنه‌وه‌ي ده َ‬ ‫‌ول �ه‌ت به‌ دينه‌وه‌ ره‌تده‌که‌نه‌وه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫که‌من له‌ عيَراقدا‪ ،‬ئه‌م هيَزه‌ ده‌توانريَت يارمه‌تيبکريَن‪ .‬هيچ‬ ‫بيانوويه‌ک له‌ ئارادا نابينمه‌وه‌ بؤ هاوکاري و يارمه‌تي هيَزه‌‬ ‫ئيسالميه‌کان‪ ،‬له‌ کاتيَکدا ئه‌وان له‌ حوکمدان و تا ئه‌م ساته‌‬ ‫سه‌رکوتکه‌رن و چ له‌ ئاستي حوکمکردنياندا و چ له‌ ئاستي‬ ‫دامه‌زراوه‌ ده َ‬ ‫‌وله‌تييکانياندا و هه‌روه‌ها له‌ ئه‌نجومه‌ني نويَنه‌رن‬ ‫و ته‌شريعيشدا سه‌رکوتکه‌رن‪ ...‬هتد‪.‬‬ ‫باشترين کار ئه‌وه‌يه‪ ‌،‬که‌ هيَزه‌ چه‌په‌کان و هيَزه‌ ديموکراته‌کان‬ ‫قه‌واره‌يه‌کي ديموکراتي نارازايه‌تي له‌ده‌ره‌وه‌ي ئه‌نجومه‌ني‬ ‫نويَنه‌ران و حکومه‌ت دروست بکه‌ن‪ ،‬پراکتيکي سياسه‌تيَکي‬ ‫پؤزه‌تيڤانه‌ و بابه‌تيانه‌ بکه‌ن به‌رامبه‌ر ههَ‌لويَست و کار و‬ ‫چاالکيه ئه‌نجامدراوه‌کاني حکومه‌ت‪ ،‬که‌ به‌باش بووتريَت‬ ‫باش و به‌ خراپيش بووتريَت خراپ و بخريَته‌ ژيَر ره‌خنه‌وه‌ و‬ ‫هيَزي جه‌ماوه‌ري بؤ ههَ‌لخريَنريَت‪ ،‬وه‌ک فشاريَک بؤ گؤريني‬ ‫سايسه‌تيَک که‌ له‌ به‌رژه‌وه‌ندي گه‌ل و نيشتيماندا بيَت‪.‬‬ ‫* ژنان له‌ پاشةکشةدان له‌ سه‌رکردايه‌تي حيزبه‌ چه‌په‌کاندا‪،‬‬ ‫هؤکاري ئه‌مه‌ چييه‌‪ ،‬چؤن پاَلپشتي له‌ پ َيگه‌ي ژناندا بکر َيت بؤ‬ ‫سه‌رکردايه‌تي ئه‌و حيزبانه‌؟‬ ‫ کؤمهَ‌لگاي عيَراقي کؤمهَ‌لگايه‌کي پياوساالريه‌ به‌ ماناي‬‫وشه‌‪ ،‬پياوساالري قؤرخکار‪ ،‬ژناني بيَبه‌شکردوه‌ له‌ پيَگه‌‬ ‫شايسته‌کانيان له‌ سياسه‌ت و ده َ‬ ‫‌وله‌ت و کؤمهَ‌لگا و حيزبه‌‬ ‫سياسيه‌کان و ريَکخراوه‌ کؤمه‌آليه‌تيه‌ مه‌ده‌نيه‌کاندا‪ .‬حيزبه‌‬ ‫عيَراقيه‌کان زؤربه‌يان پياوساالريان تيايه‌ له‌گه َ‬ ‫‌ل ئه‌وه‌ي که‌‬ ‫َ‬ ‫زؤريان قسه‌ له‌سه‌ر پيَويستي ده‌وري ژنان ده‌که‌ن له‌ کؤمه‌لگاو‬ ‫حيزبه‌ سياسيه‌کاندا‪ ،‬هه‌روه‌ها هيَزه‌ چه‌په‌کانيش بؤخؤيان‬ ‫پياوساالرن‪ ،‬که‌م له‌ ژنان بوونيان هه‌يه‌ و چاالکن له‌ بواري‬ ‫‌جي‬ ‫سه‌رکردايه‌تي ئه‌م هيَزه‌دا‪ .‬ئه‌م مه‌سه‌له‌يه‌ مه‌سه‌له‌يه‌کي نابه َ‬ ‫و ناره‌وايه‌ متمانه‌و باوه‌ري هيَزه‌ چه‌په‌کان و ديموکراته‌کان‬ ‫له‌ق و الواز ده‌کات‪.‬‬ ‫بووني ژماره‌يه‌کي گونجاو له‌ ژنان له‌ سه‌رکردايه‌تي ئه‌م هيَزه‌‬ ‫چه‌پ و حيزبه‌ ديموکراتانه‌دا له‌م وآلتدا بيَگومان هاوبه‌شي‬ ‫جددي ده‌که‌ن له‌م پرسه‌ گرنگانه‌دا‪:‬‬ ‫أ‌‪ .‬پراکتيکه‌کردني يه‌کساني ژنان و پياوان له‌ مافه‌کانياندا‪،‬‬ ‫له‌ناو ئه‌و هيَزانه‌دا به‌ کرده‌وه‌ نه‌ک ته‌نها به‌ قسه‌ و درووشم‪،‬‬ ‫په‌سه‌نديَتي ئه‌و هيَزانه‌ ده‌سه‌لميَنيَت‪.‬‬ ‫ب‌‪ .‬هاوبه‌شي ژن و پياو پيَکه‌وه‌ له‌ سه‌رکردايه‌تييدا و‪،‬‬ ‫به‌رده‌وام گفتوگؤ و وتوويَژه‌کانيان له‌سه‌ر پرسه‌ کؤمه‌آليه‌تي‬ ‫و سياسيه‌کان ئاستي ژنان بؤ ئه‌و کاره‌ به‌رزده‌کاته‌وه‌‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي‪2010‬‬


‫ت‌‪ .‬بووني ژنان له‌ سه‌رکردايه‌تيدا‪ ،‬واده‌کات که‌ سه‌رکردايه‌تي‬ ‫‌بي بووني ژنان‬ ‫مه‌سه‌له‌ي ژنان به‌ جدديتر وه‌ربگرن‪ ،‬که‌ به َ‬ ‫پشتگوي ده‌خريَت و قسه‌ي له‌سه‌ر‬ ‫ئه‌و مسه‌له‌يه‌ زؤر جار‬ ‫َ‬ ‫ناکريَت‪.‬‬ ‫ث‌‪ .‬هاوبةشي ده‌کات له‌ ده‌روه‌ي ژناندا و نزيک بوونه‌وه‌‬ ‫له‌ ژنان له‌م حيزب و له‌و حيزبدا و هه‌روه‌ها له‌ کؤمهَ‌لگدا‪،‬‬ ‫زياتر مسؤگه‌رده‌کات و زياتر کيَشه‌کانيان ده‌که‌ونه‌ به‌رباس‬ ‫ولي َ‬ ‫َکؤلينه‌وه‌‪.‬‬ ‫ج‌ ده‌ورَي��ک��ي گرنگ ده‌بينيَت له‌ شکاندني دابونه‌ريته‌‬ ‫دواکه‌وتووه‌کان و مامهَ‌له‌کردن له‌گه َ‬ ‫‌ل ژناندا له‌ ناو کؤمهَ‌لگا‬ ‫َ‬ ‫قبولکردني ژنان له‌ ب��واري سياسه‌تي گشتيدا‪ .‬ئه‌مه‌ش‬ ‫و‬ ‫ويژدانيَکي سروشتيه‌ که‌ ده‌بيَت ئه‌م هيَزه‌ چه‌پ و ديمکوراتانه‌‬ ‫پراکتيکه‌ي بکه‌ن‪.‬‬ ‫ئيَمه‌ي چه‌پ زؤر قسه‌ له‌سه‌ر مافي يه‌کساني ژنان و پياوان‬ ‫ده‌که‌ين‪ ،‬به‌آلم وه‌ک خؤي ثراكتيكي ئه‌و قسه‌يه‌مان نا‌که‌ين‪،‬‬ ‫جاريَک له‌ يه‌کيَک له‌ به‌رپرسه‌ گه‌وره‌کان‪ ،‬پرسيارکرا بؤچي‬ ‫ژنان ناگه‌نه‌ سه‌رکردايه‌تي حيزبه‌ چه‌په‌کان‪ ،‬له‌ وةآلمدا ووتي‪:‬‬ ‫چونکه‌ کؤمهَ‌لگا هيَشتا نه‌گه‌يشتؤته‌ ئه‌و ئاسته‌‪ ،‬ئه‌م شيکاريي‬ ‫و وه‌آلمه‌ ههَ‌له‌و زيانبه‌خشه‌‪.‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫کؤ‌مهَ‌لگاي باوکيَتي و فيودال و خيَله‌کي و دواکه‌وت و‪ ،‬له‌‬ ‫جيهاني عاره‌بي و عيَراقدا به‌ دابونه‌ريته‌ پوکاوه‌کانيه‌وه‌ مه َ‬ ‫‌حاله‌‬ ‫َ‬ ‫قبول بکريَت له‌م سه‌ده‌‬ ‫بگه‌ريَته‌وه‌ بؤ سه‌ده‌ي بيستويه‌ک و‪،‬‬ ‫و سه‌رده‌مه‌دا‌‪ ،‬که‌چي‌ ئيستا هه‌ژمووني هه‌يه‌ به‌سه‌ر ره‌فتار و‬ ‫ئه‌خالقياتي کؤمهَ‌لگاي عيَراق و نزيکه‌ي هه‌موو کؤمهَ‌لگاکاني‬ ‫رؤژهه‌آلتي ناوين! و‪ ،‬به‌سه‌ر حيزبه‌ سياسيه‌کان و ريَکخراوه‌‬ ‫کؤمه‌آليه‌تيه‌ مه‌ده‌ينه‌کانيشدا‪ ،‬نه‌ک به‌سه‌ر کؤمهَ‌لگاي‬ ‫سه‌رمايه‌داري و‪ ،‬کؤمهَ‌لگاي بؤ رژوازي مه‌ده‌نيدا‪ .‬کؤ‌مهَ‌لگاي‬ ‫بؤرژوازي به‌ ريَژه‌يه‌ک ئازادي و مافي ژناني تيا به‌ده‌ستهاتوه‌‬ ‫و له‌ ده‌ستوريشدا ت��ؤم��ارک��راوه‌ و جيَگيربووه‌‪ ،‬به‌آلم‬ ‫جياوازيه‌کان هيَشتا هه‌ر بووني هه‌يه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها سروشتي‬ ‫قؤرخکردن له‌ سه‌رمايه‌داريشدا َ‬ ‫پالنه‌ره‌ بؤ سه‌رمايه‌داران‬ ‫که‌ ژنان ژيَرده‌ستبخه‌ن‪ ،‬وه‌ک پيَداني کريَي که‌م به‌ ژنان و‬ ‫ههَ‌لويَست وه‌رگرتن له‌سه‌ر هه‌نديَک له‌ مافه‌کاني تري ژنان‬ ‫وه‌ک پيَنه‌داني پيَگه‌ي قيادي بؤ ژنان‪ ،‬به‌آلم له‌گه َ‬ ‫‌ل ئه‌وه‌شدا‬ ‫مافي ژنان زياتر له‌ کؤ‌مهَ‌لگا دواکه‌وتوه‌کان پاريَزراوه‌‪.‬‬ ‫له‌ سه‌ده‌ي نؤزده‌هه‌مدا‪ ،‬نووسينه‌که‌ي (اوغست بيبل) له‌‬ ‫په‌رتوکه‌ به‌ناوبانگه‌که‌يدا بوو به‌ ههَ‌لويَستيَکي گشتي بؤ‬ ‫هيَزه‌ چه‌په‌کان‪ ،‬ئه‌م کتيَبه‌ بووه‌ هؤي ئه‌وه‌ي که‌ ژنان له‌‬ ‫کؤمهَ‌لگا ئه‌وروپيه‌کاندا و کؤمهَ‌لگاي ئهَ‌له‌مانيدا پيَبگه‌ن و‬ ‫گه‌شه‌بکه‌ن و ده‌وريَکي سه‌رکه‌ي ببين له‌ بزووتنه‌وه‌ي‬ ‫سياسي سؤسياليستيدا‪ .‬که‌چي له‌ کؤمهَ‌لگا سؤسياليسته‌کاندا‬ ‫ئه‌وه‌نده‌ ئه‌م په‌رتوکه‌ ژنان و پيَگه‌ي ژناني نه‌برده‌ پيَشه‌وه‌ بؤ‬ ‫سه‌رکردايه‌تي حيزبه‌ شيوعيه‌کان و سه‌رکردايه‌تي ده َ‬ ‫‌وله‌ت‪،‬‬ ‫َ‬ ‫ئه‌مه‌ش يه‌کيَکه‌ له‌ تيَبينيه‌کان له‌سه‌ر ئه‌و ده َ‬ ‫‌وله‌تانه‌‪ ،‬له‌ کؤمه‌لگا‬ ‫باوکيه‌کانيشدا تا ئيَستا ژنان ژيَرده‌سته‌ن و ئازاديه‌کانيان‬ ‫پيَشيَلده‌کريَت‪.‬‬ ‫ئه‌و ياسايانه‌ي که‌ مافي ژنان و يه‌کسانيان به‌ پياوان‬ ‫مسؤگه‌ر ده‌که‌ن زؤر پيَويست و به‌کهَ‌لکن‪ ،‬ئه‌و ياسايانه‌‬ ‫ده‌بيَت به‌ چه‌کيَک به‌ده‌ست ژنانه‌وه‌ بؤخه‌باتکردن له‌ پيَناوي‬

‫به‌ده‌ستهيَناني ناوه‌رؤکي ئه‌و ياسايانه‌دا‪ .‬به‌آلم ده‌بيَت ئه‌وه‌‬ ‫بزانين ياسا شتيَکه‌ و کرده‌وه‌ پراکتيکيه‌کانيش شتيَکي تره‌‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ش به‌ومانايه‌ ديَت که‌ هه‌موو ژنان و خه‌باتگيَران ده‌بيَت‬ ‫گؤريني هوشياري کؤمهَ‌لگادا‪،‬‬ ‫خه‌باتيَکي به‌هيَز بکه‌ن له‌ پيَناوي ِ‬ ‫به‌تايبه‌تي هوشياري ژنان و‪ ،‬هه‌روه‌ها هوشياري پياوانيش‪.‬‬ ‫گؤريني هوشياري به‌ گؤريني بونيادي ئابووري نيشتيماني و‬ ‫کؤمهَ‌لگا ده‌کريَت‪ ،‬هه‌روه‌ها به‌ گؤريني ئاراسته‌ي رؤشنبيري و‬ ‫راگه‌ياندن و به‌ده‌ستهيَناني رؤشنکردنه‌وه‌ي مه‌سه‌له‌دينيه‌کان‬ ‫و کولتوره‌ کؤمهَ‌ليه‌تيه‌کان به‌رامبه‌ر به‌ ژنان ده‌کريَت‪ .‬له‌سه‌ر‬ ‫هيَزي چه‌په‪ ‌،‬که‌ نموونه‌ پيَشکه‌شکات له‌ پيَداني مافي ژنان‬ ‫و ده‌رکه‌وتني ئه‌و مافانه‌ و يه‌کساني ژن و پياو له‌ به‌رنامه‌‬ ‫سياسي و کؤمه‌آليه‌تيکانيدا‪ ،‬تا ئه‌مه‌ش ببيَته‌ نه‌ريتيَکي سياسي‬ ‫کؤمه‌آليه‌تي وچاوليَکردن ليَي‪.‬‬ ‫هه‌ژاري بيري پياوساالريي له‌وه‌دايه‪ ‌،‬که‌ ژنان به‌ که‌م عه َ‬ ‫‌قل‬ ‫ده‌زانن‪ ،‬ئه‌مه‌ش ئه‌وه‌ ده‌سلميَنيَت که‌ ئه‌وانه‌ خؤيان که‌م عه َ‬ ‫‌قلن‬ ‫نه‌ک که‌ساني تر‪ ،‬ئه‌مان مه‌به‌ستيانه‌ َ‬ ‫بليَن که‌ ده‌وري په‌روه‌رده‌‬ ‫و خويَندن و رؤشبيريي وشارستانيه‌ت‌ کاريگه‌ري نيه‌ له‌سه‌ر‬ ‫پياو و ژن‪ .‬ئه‌م ووته‌يه‌ش ئه‌وه‌مان بؤ َ‬ ‫دلنياده‌کاته‌وه‌‪ :‬پياو‬ ‫سه‌رپه‌رشتيار و چاوديَره‌ به‌سه‌ر ژنانه‌وه‌ ‪ ،،‬أن الرجال قوامون‬ ‫علي النساء‪ !،،‬پرسياريَکي دادپه‌روه‌رانه ليَره‌دا ده‌که‌ين‌‪:‬‬ ‫بؤچي؟ بؤچي پياوان سه‌رپه‌شتيار و چاوديَرن به‌سه‌ر‬ ‫ژنانه‌وه‌؟ له‌ کويَوه‌ ئه‌م پيَگه‌ باآليه‌ هاتووه‌ بؤ ئه‌وه‌ي پياوان‬ ‫خؤيان بسه‌پيَنن به‌سه‌ر ژناندا؟ ئه‌وانه‌ي ئه‌م قسه‌يه‌ ده‌که‌ن‬ ‫هيچ جؤره‌ وه‌آلميَکيان پيَنيه‌ بؤ وه‌آلمدانه‌وه‌ي ئه‌و پرسياره‌‬ ‫دادپه‌روه‌رانه‌يه‌‪ .‬پيَويسته‌ ئه‌م مه‌سه‌له‌ دواکه‌وتوانه‌‌ فريَبدريَن‬ ‫و ئاوريان ليَنه‌دريَته‌وه‌‪ .‬ژن يه‌کسانه‌ به‌ پياو له‌ هه‌موو‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫مندال نابيَت‪ .‬ژن‬ ‫‌بي ژن‬ ‫شتيَکدا‪ ،‬جگه‌ له‌‬ ‫مندالبوون‪ ،‬که‌ به َ‬ ‫و پياو هه‌ريه‌که‌يان ئه‌وي تريان ته‌واوده‌که‌ن و پيَکه‌وه‌ کاملَ‬ ‫ده‌بن‪ ،‬و هاوبه‌شيده‌که‌ن له‌ به‌ده‌ستهيَناني دووباره‌بوونه‌وه‌ي‬ ‫پرؤسه‌ي به‌رهه‌مهيَناني ره‌گه‌زي به‌شه‌ري‪ ،‬يان به‌ده‌ستهيَناني‬ ‫زاووزي و پاراستني جؤري مرؤڤ‪.‬‬ ‫َ‬ ‫له‌سه‌ر هيَزي چه‌پ پيَويسته‌‪ ،‬به‌رنامه‌و و ره‌فتاره‌ پراکتيکيه‌کاني‬ ‫خؤي بگؤريَت به‌رامبه‌ر به‌ ژنان و زه‌مينه‌ سازبکريَت بؤ‬ ‫گه‌يشتني ژنان به‌ سه‌رکردايه‌تي و پيَشه‌نگي‪ ،‬چونکه‌ ئه‌م هيَزه‌‬ ‫له‌ رووي پراکتيکيه‌وه‌ جياوزي نيه‌ له‌گه َ‬ ‫‌ل هيَزه‌کاني تردا‪ ،‬له‌‬ ‫زه‌مينه‌ خؤشنه‌کردنياندا بؤ گه‌يشتني ژنان به‌ سه‌رکردايه‌تي‬ ‫حيزبه‌کان هيَزي چه‌پ هه‌روه‌ک هيَزه‌کاني تروان‪.‬‬ ‫له‌گه َ‬ ‫‌ل ئه‌وه‌ي له‌ کوردستاندا ره‌وشه‌که‌ جياوازي هه‌يه‌‬ ‫َ‬ ‫و زيادبووني ده‌وري ژنان له‌ کؤمه‌لگاي کوردستانيدا له‌‬ ‫کوردستاني عيَراقدا تا ئاستيَک ده‌رکه‌وتووه‌‪ ،‬که‌چي هه‌مان‬ ‫َ‬ ‫حاله‌ت تيَبيني ده‌کريَت له‌ سازداني ده‌وه‌ري ژنان له‌ حيزبه‌‬ ‫َ‬ ‫چه‌په‌کاني کوردستاندا!‪ ،‬ئه‌مه‌ش ئه‌وه‌ ده‌گه‌يه‌نيَت‪ ،‬که‌ کؤمه‌لگاي‬ ‫پياوساالري الي شه‌رمه‌ به‌ ته‌نيشتي ژنانه‌وه‌ دابنيشن‪ ،‬چونکه‌‬ ‫ئه‌مان له‌وان پيَگه‌يان به‌رزتر و راقيترن و(هم قوامون علي‬ ‫النساء) ‪ ،‬له‌سه‌ر ژنانيش پيَويسته‌ که‌ رازيبن به‌ به‌ختي ره‌شي‬ ‫خؤيان له‌و کؤمهَ‌لگا و حيزبانه‌دا که‌ به‌ ناو به‌رگريده‌که‌ن له‌‬ ‫ئازادي و يه‌کساني‪.‬‬ ‫و‪ .‬جيهاد موحه‌مه‌د حه‌مه‌که‌ريم‬ ‫***‬

‫ذمارة (‪ )8‬ئابي ‪2010‬‬

‫‪93‬‬


Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.