لة ذَي��ر سايةي ج� َ �والن��ةوةي رزطاريخوازي نيشتماني كوردستاني ضةندين اليةني رامياري دامةزران ،كة زؤريان بة َ دةسةالتي شةرعي ئاشكرا كاري رامياريان دةكرد لةكاتيَكدا كة َ فةرمانرةوايي دةكرد و لةكاتي نةبووني دةسةالتي كوردستاني ِ شةرعي كوردستاني بةنهيَني ضاالكي راميارييان دةكرد ،ئةمةش َ بةخةسلةتي سةرةكي ضاالكي رامياري كوردستاني. دواتر بوو طرنطترين ئةو اليةنة رامياريانةي كة لةم بةشةي كوردستان َ سةريان َ كؤمةلةي سةربةخؤيي كوردستان كة لةهاويني هةلدا، َ َ 1920دامةزراو ،كؤمةلةي كوردستان ،1922كؤمةلةي الوان َ كؤمةلةي ضاكسازي ....و ضةندين اليةني تر .شايةني 1930و باسة اليةنة رامياريية كوردستانية طشتييةكان ضاالكي رامياري بةردةواميان هةبوو لةم بةشةي كوردستان ،ضونكة تاوةكو ئيَستا بنةماي يةكبووني كوردستاني هةرةسي نةهيَناوةو ضةندين خويندنطاي هزري رامياري كوردستاني هةن لةسةر بنةماي يةكبووني كوردستان كار وضاالكي رامياري دةكةن. لةم قؤناغةدا ،ه��زري رامياري كوردستاني هزريَكي نةتةوايةتي نيشتماني بوو لةسةر بنةماي كوردستان بؤ َ جوالنةوةي رزطاري كوردستانيةكانة .هةر لةم قؤناغةدا نيشتماني كوردستاني ع��ي��راق ،ضةمكة سةرةكيةكاني ثةيوةنديية ناوخؤييةكان و دةرةكيةكاني دانا و هةموو ئامرازة شارستانيةكاني بةكارهيَنا بؤ تيَكؤشان»4». لةم قؤناغة هةست بة َ رؤلي بةرفراواني ضيني بؤرجوازي دةكري لةخةبات ،لةهةمانكاتدا هزري نيشتيماني كوردستاني َ ضةثي خؤرئاوا ثيَطةي خؤي لة كوردستان بةرفراوان دةكرد لة نيَوان رؤشنبيرةكاندا ،بةتايبةت ئايدؤلؤجياي سؤسياليزمي دةكري كة ناوضةكاني سةرنكيَشي لينيني ماركسي و ديقةت َ َ ضر ببوو عيراق، كوردستاني نيشتيماني جوالنةوةي نيشتيماني ِ لة سليَماني» ،»5دواتر بارزان».»6 َ كؤمةلة ِرامياريةكان كة ضاالكي رامياري نهيَني دامةزراندني َ و ئاشكراي دةكرد وةك :كؤمةلةي تةعالي و تةرةقي كورد َ َ كؤمةلةي معارفي كوردي كؤمةلةي هةيظي ،1910 ،1908و ،1908ثارتي ميللةتي كورد و ريَكخراوي جيهاندني كورد ،1913 دامةزراندني يةكةم ضاثخانةي كوردى لةسةر دةستي حسين حوزني موكرياني لة حةلةب كة َ بالوكراوةي كوردي ضاث ئةكرد بة ثيتي عةرةبي بةهةموويان بوون بةمايةي رووناكبيركردني كةرتيَكي بةرفراواني ميللةتي كوردو سةرةتاكاني دامةزراوةي مةدةني رواند لة كوردستان» .»7ئةوةي كة ئاماذةي ثيَدرا َ جوالنةوةي رزطاريخوازي نيشتيماني وةك قؤناغي يةكةمي دةكري. كوردستاني عيراق ئةذمار َ قؤناغي دووةم :دةستيثيَكرد لةدواي ئةوةي كة عيراق بوو َ كؤمةلةي طةالن و خاوةني سةربةخؤيى خؤي بة ئةندامي بوو ،ئةمة جطةلةوةى هاوثةيمانى بريتانيا و خؤرئاوا بوو، لةهةمانكاتدا خاوةن سيستميَكي شاهنشاهي بوو تاوةكو .1958 َ دارمان بوو كة سةرةتاكةي سالي 1932قؤناغيَكي ثضران و ِ ِ َ َ لةطةل سةرهةلداني سةدةي بيستةم دةستي ثيَكردبوو ،لةم َ سالةدا كوردستاني عيراق بةشيَوةيةكي فةرمي بوو بةشيَك َ َ هةندي بةليَني نيَودةولةتي لة ريَطاي لةعيراقي شاهةنشاهي و َ َ كؤمةلةي نةتةوةكان ثيَي درابوو بؤ ثاراستني الني كةمي مافة كةلتوري و ئيداري و سياسيةكاني لةضواضيَوةي عيَراقداو لةم َ َ دةسةالتي شةرعي كوردستان بووني نةما ،كوردستاني سالةدا َ عيراق بوو بة خاوةني جوالنةوةيةكي رامياري كة تيَدةكؤشا بؤ بةرابةرايةتي اليةني دةستكةوتني مافة رةواكاني كوردستان ِ رامياري جؤراوجؤر كة لة شارةكاني كورستان كار وضاالكي
راميارييان دةكرد. لةم قؤناغةدا خةباتي ئاشتيانة زؤرت��ر بوو لة خةباتي َ َ جوالنةوةي رزطاريخوازي خةسلةتيَكي سةرةكي ضةكداري»»8و نيشتيماني كوردستاني عيراق بوو ،هةروةها حكومةتي عيراقي َ نيودةولةتيةكان. ثابةند نةبوو بة ثةيمانة لةم قؤناغةدا ضةندين ثارت و بزوتنةوةي جؤراوجؤر لة هةموو ناوضةكاني كوردستان دامةزران و رووناكبيران و ضيني مامناوةندي َ رؤليَكي طةورةيان بيني لة دامةزراندنيان و سةركردايةتي كردنيان ،هةروةك دوو رةوتي سةرةكي دروستبوو لة اليةنة رامياريةكاني كوردستان :رةوتيَكيان ضةث بوون و رةوتيَكي تر هيَ َ جوالنةوةي َلي بةردوامي َ نوي و بةكارهيَناني بةالم لةسةر بنةماي كوردستاني بوو، َ َ نوي .لةوانة :كؤمةلةي داركةر 1937ز ،كة بوو بة ثارتي تيؤري َ َ َ كؤمةلةي ئازادي كؤمةلةي برايةتي 1938ز، هيوا 1939ز»،»9 كورد ،ثارتي ريَطاي ِراست ،ثارتي رزطاري كورد(ضةث)، َ كؤمةلةي ذيانةوةي كوردستان ثارتي كؤمينيزمي كوردستاني، 1942ز» .»10ثارتي رزط��اري كورد بوونة وةرضةرخانيَك لةم قؤناغةدا ،ضونكة رةنطدانةوةي ثيَكهيَناني بةرةيةكي بةرفراواني هيَزة ضةثةكاني كوردستان بوو كة ئةم هةنطاوة بوو بة هاندةريَكي ريَكخراوةيي بؤ دروستبووني بةرةيةكي ريَكخراوةيي بةرفراوانتر ،كة لة َ سالي 1946ز لة زؤربةي هيَزة رامياريةكاني كوردستان بة ضةث و راست ثارتيَكي رامياري كوردستاني ثيَكهات و ناوي ليَنرا ثارتي ديموكراتي كوردي بةرابةرايةتي مةال مستةفاي بارزاني. لةم قؤناغةدا درك بة اليةنطيربووني ضةندين كةسايةتي و دةستةبذيَري كوردستاني لة بوارة جياجياكاندا بةتايبةتي َ دةكري و كاركردنيان دةولةتي عيراقي لة بواري رامياري بؤ َ َ لةطةل اليةنة سياسيةكاني عيراق بةتايبةت اليةنة ضةثةكان وةك طروثي ئةهالي كة 1931دامةزرا .ديارة ضةندين هؤكاري جؤراوجؤر هةبوو بؤ ئةم َ هةلويَستة ،لة ثيَشةوةيان كة مةوداي كاري رامياري كورد بةرتةسك بوو و دةستةبذيَرة كوردةكان دةطةران و كاري سياسي لةناو بةدواي مةوداي بةرفراوانتر ِ ثارتة عةربيةكاندا ئاسانتر بوو ،لةهةمانكاتدا َ بالوبوونةوةي هةستي كؤمينيزم و تيؤرةكاني كاريطةري زؤري هةبووَ ، بةالم بووني دةستةبذيَري كوردي لةناو هةموو اليةنة سياسيةكاني عيراق بةدي دةكرا بةشيَوةيةكى طشتى لةناو دامودةزطا عيراقيةكان و بةتايبةت دةزطا سةربازيةكان. َ دةولةتي عيراق ثرؤسةي بةتةعريب كردني لةم قؤناغةدا كوردستاني دةستثيَكرد لةذيَر دروشمي بةدانيشتوكردني رةوةندةكاني بيابان ،لة هةمانكاتدا ئاسوريةكاني جيَطيركرد لة َ لةطةل ئةمةشدا كورد طاريطةري طةورةي هةبوو كوردستان، َ لةسةر بونيادناني عيراق و رؤلي طرنطي بيني بؤ ثاراستن و ضاالككردني بزوتنةوةي سياسي عيراقي. دروشمي سةرةكي خةباتي كوردستاني لةم قؤناغة رزطاركردني كوردستان و بةدةستهيَناني مافة رةواكاني كوردستان و بةهاوثةيماني نةتةواكاني كورد و عةرب ،كة دواتر بوو بة بنةماي دروستبووني دروشمي مافي ضارةي خؤنووسيني كورد و ديموكراتي عيراق. لةم قؤناغةدا وةك قؤناغةكاني تر ،بووني ناكؤكي و لةيةكترازان لة ناو اليةنة رامياريةكاني كوردستان بةدي دةكرا، بةتايبةت لةكاتي دروستبووني ثارتي ديموكراتي كوردستان بةدي دةكرا،ملمالني نةطتيظانة ئةبوو بةمايةي دروستبووني لةيةكترازان.
ذمارة ( )5ئايارى 2010
5