serchawa5

Page 1


‫بةر لة ناوة ِرؤك‬ ‫تيرؤرى شاراوة‬

‫طؤظاريَكى سياسى‪ ،‬فيكرى مانطانةية‬ ‫ذمارى (‪ )5‬ئايارى ‪2010‬‬

‫خاوةنى ئيمتياز‬

‫ئاوات جةناب نورى‬ ‫سةرنوسةر‬

‫مةجيد سالَح‬ ‫بة ِر َيوةبةرى نوسين‬

‫رةزا جةبار‬ ‫ديزاين‬

‫رابين‬

‫كاروبارى تةكنيكى‬

‫ضاث ‪ :‬ضاثخانةى طةنج‬

‫‪www.serchawe.com‬‬

‫ثةيوةندييةكان‪:‬‬

‫‪info@serchawe.com‬‬

‫‪sarchawa@gmail.com‬‬

‫‪07701415468‬‬ ‫‪07701571591‬‬

‫مانطى رابردوو يةك َيكة لةو ساتةوةختة ناشيرينانةى لةدواى راثةِرينةوة بةردةوام‬ ‫بةئاشكراو بةشاراوةيى بةرؤكى ئينسانةكانى ئةم هةريَمةى طرتووة‪ ،‬ويَنةكانى‬ ‫دةسةالتةدا كةم نين‪َ ،‬‬ ‫َ‬ ‫بةالم ئةوةى‬ ‫ئةم جؤرة ساتةوةختة لةم َيذووى ئةم‬ ‫ساتةوةختى تيرؤركردنى «سؤران و سةردةشت عوسمان» جيادةكاتةوة لة روداوة‬ ‫خويَناوييةكانى ديكة ئةو َ‬ ‫َنرشتنةكانى‬ ‫عةقليةتةية جياواز لةهةموو ترسناكى و خوي ِ‬ ‫رابردوو شةرعييةت دةدات بة تيرؤركردنى وشة‪ ،‬هةموو روداوة خويَناوى و‬ ‫ناشيرينانةى دواى راثةِرين لةن َيوان ه َيزة سياسييةكاندا هيضيان لةث َيناو ئازادى‬ ‫و مافى ئينسانةكاندا نةبووة‪ ،‬هيضيان بؤ بةرطرى نةبووة لةثاراستنى كةسايةتى‬ ‫ئينسانى كوردى و مافة بةديهاتووة نةتةوةييةكان‪ ،‬هةمويان بؤ دريَذةدان بووة‬ ‫بةمانةوةى ئةو ذيانة بةهةشتييةى كة بؤخؤيانيان دروستكردووة‪ ،‬شةِركردن و‬ ‫ئينسان كوشتن بووة لةث َيناو بردنى ديناريَك زياترى سةرسنورةكان!!‪ .‬هةربؤية‬ ‫روداوى تيرؤركردنى سةردةشت عوسمان و َ‬ ‫هةلويَستةكانى دواى ئةو روداوة‬ ‫دةمانخاتة بةردةم دوو خويَندنةوة‪ ،‬يةكةميان تؤخكردنةوةى ئةو حةقيقةتةية‬ ‫كة ه َيزى تيرؤركردن لةم هةريَمةدا نةك لةناونةضووة‪َ ،‬‬ ‫بةلكو هةركات َيك ئةو‬ ‫ه َيزانةى خاوةنى باندى كوشتن و تيرؤركردنن‪ ،‬هةستيان بةوة كرد دةنط َيك هةية‬ ‫دةرنابريَت كة ئةوان‬ ‫ث َيضةوانةى نةغمةكانى ئةوان ديَتةدةنط و لةسةر ئةو ئاوازة‬ ‫ِ‬ ‫لةسةرى طؤشكراون‪ ،‬ئيدى دةب َيت بكريَتة نيشانةى لولةى تفةنطةكانيان‪.‬‬ ‫ئةم باندى كوشتن و تيرؤركردنةى لةم هةريَمةدا ئامادةطى هةية لةويَدا‬ ‫قابيلى َ‬ ‫هةلويَستةكردنة لةسةرى كة ه َيزةكانى ثشتةوةيان‪ ،‬نةك خؤيان ناكةن‬ ‫بةخاوةنى تيرؤرو تؤقاندنةكان‪ ،‬بطرة لةريَطةى دامودةزطاكانيةوة بةياننامةى‬ ‫ثرؤتستؤكردنى دةدةن بةطويَى َ‬ ‫خةلكداو ديَنة ريزى ئةو دةنطة بويَرانةى كة‬ ‫دةرذيَنة سةر شةقامةكان و ئيدانةى تيرؤر دةكةن‪ ،‬ل َيرةدا طرنطة ئاماذة بةوة‬ ‫بدةين كة َ‬ ‫هةلةيةكى طةورة دةكةين تيرؤرو ه َيزى تيرؤرستى بةتةنها بكةينة‬ ‫َ‬ ‫مولكى هيض ئايدؤلؤذياو ه َيزيَكى دينى يان سياسى بةتةنها‪ ،‬تيرؤر كوِرى هةموو ئةو‬ ‫َ‬ ‫عةقليةتانةية كة ساتةوةخت َيك شك دةبةن دةست ببةن بؤ تفةنطةكانيان و رؤح‬

‫لةئينسان بس َيننةوة‪،‬‬ ‫ئيدى ئةو ه َيزة عةلمانى ب َيت يان دينى‪ ،‬ديموكرات ب َيت يان ديكتاتؤر‪.‬‬ ‫دووةميان ثةيوةندى بةو َ‬ ‫هةلويَستانةوة هةية كة دواى روداوى تيرؤركردنى‬ ‫َ‬ ‫سةردةشت عوسمان دةبينريَنت‪ ،‬لةراستيدا ئةوةى بينيمان لةكؤبونةوةو جولةى‬ ‫شةقام بةو فراوانيية‪ ،‬هةستكردنة بةدروستبونى هةستى دةستةجةمعى لةم‬ ‫هةريَمةدا‪ ،‬ب َيطومان ئةمة هةنطاويَكى سةرةتايى و طرنطة بؤ هاوالتيانى كوردستان‬ ‫كة هةميشة لةذيَر زةبرى ه َيزو ترس و ضةواشةكاريدا نةيانتوانيوة ث َيكةوة فشارو‬ ‫َ‬ ‫هةلويَستةكانيان بخةنةروو تا بةر بطرن بةو هةموو سوكايةتى و ناشيرينيةى‬ ‫َ‬ ‫بةرامبةريان دةكريَت‪ ،‬بةالم بةهؤى ئةو بارودؤخة سياسيية نويَيةى كة ئؤثؤزسيؤن‬ ‫بةفيعلى ئامادةيى هةية‪ ،‬وايكردووة جورئةتى زياترو فشارى زياتر بخريَتة سةر‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةوةالمى طوللةكانى ئةواندا خؤثيشاندان و وشة و فشار بكريَتة‬ ‫دةسةالت و‬ ‫َ‬ ‫وةالمدانةوةيان‪.‬‬ ‫بةِريَوةبةرى نوسين‬

‫ذمارةى تؤماركردن لة سةنديكاى رؤذنامةنوسانى كوردستان (‪)198‬‬


‫ناوة ِرؤك‬ ‫دؤسيةى ذمارة (‪)6‬‬ ‫‪ .4‬جوالَنةوةي رزطاريخوازي نيشتيماني كوردستاني عيراق‪ ....‬عةبدولرةحمان كةريم دةرويَش‬ ‫‪ .10‬كوردو ثرؤسةى بة نةتةوةبوون‪ ............................................‬د‪.‬جةعفةر عةلي‬

‫‪10‬‬

‫‪ .15‬سةرةتايةك دةربارةى ناسيؤناليزم و نةتةوايةتي ‪ ..............‬رةزا جةبار‬ ‫‪ .20‬ناسيؤناليزم وةك ئايدؤلؤذيا جؤريَكة لة دين ‪ ................‬د‪.‬بورهان ياسين‬ ‫‪ .27‬ناسيؤناليزمى كوردى باسى نةتةوةى وةك ضةمكيَكى َ‬ ‫نوى هيَناوةتة ناو هؤشيارى‬ ‫طشتى كوردييةوة ‪ .....................................‬ئةبوبةكر عةلي‬ ‫‪ .32‬كيَشةكاني نةتةوةطةرايي كوردي‪ ............................................‬س‪.‬عةزيز‬ ‫‪ .34‬شكاني ئةفسانةكاني ناسيؤناليزم‪ ......................................‬هةردي مةهدي ميكة‬

‫سي رياني رابردوو ئيَستاو داهاتودا‪ .................‬مةجيد سالَح‬ ‫‪ .38‬سوثاى توركيا لة َ‬

‫‪20‬‬

‫‪ .45‬كلتورى ثيَشمةرطة‪ ....................................................................‬مةجيد عةزيز‬ ‫‪ .52‬ئةزمونة بة ئةنجام نةطةيشتوةكاني ريفؤرم‪ .................................‬شاد عةلي‬ ‫َ‬ ‫دةكات‪.................................................‬ذوزي ساراماطؤ‬ ‫بازار حوكم‬ ‫‪ .55‬ئةو كاتةى ِ‬ ‫‪ .59‬سةرةتايةك بؤ ياخيبوون‪......................................................‬ثير بؤر دريؤ‬ ‫‪ .61‬حزب و سياسةت و عةقآلنيةت‪...............................................‬ياسين لةتيف‬

‫‪52‬‬

‫‪ .70‬جيهاني سايبةر هيَندةى جيهاني ئةفسانةيي دةولَةمةندة‪ ......‬داريوش شايطان‬ ‫‪ .74‬ئايين و مؤديَرنيَتى لة خؤرئاوا ‪ ......................................................‬د‪.‬حسيَن بةشيرية‬ ‫‪ .82‬ميَذوي موحافزكاري ‪......................................................................‬مةسعودي سورى‬

‫‪ .86‬لة ديكتاتؤريةتةوة بؤ ديموكراتي‪............................................‬جين شارث‬ ‫َ‬ ‫لةطةل مةريوان وريا قانع‪...............................‬وشيار عةبدولَآل‬ ‫‪ .92‬ضاوثيَكةوتن‬

‫‪2‬‬

‫‪70‬‬


‫دؤ‬

‫ن‬

‫اوة ِر‬ ‫ؤ‬ ‫ك‬ ‫ي‬

‫سية‬ ‫ى ذما‬

‫رة ‪6‬‬

‫ناسيؤناليزم و بزوتنةوةى ناسيؤناليزمي كوردي‬

‫عةبدولرةحمان كةريم دةرويَش‪:‬‬

‫جوالَنةوةي رزطاريخوازي نيشتيماني كوردستاني عيراق‪..‬‬ ‫د‪.‬جةعفةر عةلي‬

‫كوردو ثرؤسةى بة نةتةوةبوون‪.‬‬ ‫رةزا جةبار‬

‫سةرةتايةك دةربارةى ناسيؤناليزم و نةتةوايةتي‬ ‫د‪.‬بورهان ياسين (ضاوثيَكةوتن)‬

‫ناسيؤناليزم وةك ئايدؤلؤذيا جؤريَكة لة دين‬ ‫ئةبوبةكر عةلي (ضاوثيَكةوتن)‬

‫نوى هيَناوةتة‬ ‫ناسيؤناليزمى كوردى باسى نةتةوةى وةك ضةمكيَكى َ‬ ‫ناو هؤشيارى طشتى كوردييةوة‬ ‫س‪.‬عةزيز‬

‫كيَشةكاني نةتةوةطةرايي كوردي‬ ‫هةردي مةهدي ميكة‬

‫شكاني ئةفسانةكاني ناسيؤناليزم‪.‬‬ ‫ذمارة (‪ )5‬ئاياري‪2010‬‬

‫‪3‬‬


‫جوالَنةوةي رزطاريخوازي نيشتيماني‬ ‫كوردستاني عيراق‬

‫م‪.‬عةبدولرةحمان كةريم دةرويَش*ة‬

‫‪4‬‬

‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫جوالنةوةية‬ ‫سةرةتاي دروستبووني تايبةتمةندي سةرةكي ئةم‬ ‫داطيركردني بريتانيا بوو لةسةر بةشيَكي زؤري كوردستاني ناوةندى»‪»1‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫�ري (كوردستاني عيراق)»‪.»2‬‬ ‫(واليةتي‬ ‫موسل) كة ئيَستا ثيَي دةوت� َ‬ ‫كؤتايي جةنطي جيهاني يةكةم‪ ،‬بريتانيا هةموو كوردستاني عيراقي ئيَستاى‬ ‫داطيركردبوو‪ ،‬كورد بةهيوايةكي طةشبين ئةم داطيركردنةيان ئةذماركرد‪ ،‬وةك‬ ‫هيوايةك بؤ دةستكةوتني ثشتوانيَك يارمةتييان بدات بؤ دةستكةوتني داوكاريية‬ ‫نيشتيمانيةكانيان كة تا ئةو ساتة وةك هيوايةكي كوردستاني طشتطير روانيني‬ ‫َ‬ ‫جوالنةوةي رزطاري نيشتماني‬ ‫بؤ دةكرا‪ .‬لةو سةردةمةدا بةثيَي ثيَوةرةكان‬ ‫كوردستاني بةشيَوةيةكي طشتي لةئاستيَكي ثيَطةيشتووي تةواو بوو‪ ،‬ثرؤطرامي‬ ‫طشتطيري كوردستاني هةبوو‪ ،‬ديبلؤماسيةتيَكي ضاالكي هةبوو‪ ،‬تواني هةموو‬ ‫جيهان ئاطادار بكاتةوة‪ ،‬بةتايبةتي َ‬ ‫والتاني زلهيَز لة كوردستان ئاطاداربوون‪.‬‬ ‫كورد تواني هيَزي عوسماني لة ناوضةكاني كوردستاني عيراق دةربكات لة دواني‬ ‫فةرمانرةواييةكي كوردستاني دابمةزريَني و نويَنةراني خؤي‬ ‫هودنةي مودرؤس و‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاي‬ ‫لةطةل هةموو بةشةكانى تر رةوانةي جيهان بكات و‬ ‫بةهةماهةنطي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫نيودةولةتي ئةوكات بةبووني خؤي ئاطادار بكات‪ .‬ئةم هةنطاوة بوو بة خالي‬ ‫َ‬ ‫دةستثيَكردني ميَذوويةكي تايبةت بؤ دروستبووني جوالنةوةيةكي نيشتماني‬ ‫كوردستاني لةم بةشةدا كة لةوسةردةمةوة تاوةكو ئيَستا هيَ‬ ‫َلي تايبةتي خؤي‬ ‫َ‬ ‫جوالنةوةي كوردستاني بةطشتي‪.‬‬ ‫نيَطاركيَش دةكات‪ ،‬جودا لة بةشةكاني تري‬ ‫َ‬ ‫لةطةل بريتانيا توشي تيَكضوونيَكي ترسناك بوو‪ ،‬لةبةر ئةجنداي‬ ‫ديارة ثةيوةندي‬ ‫داطيركةرانةي بريتانيا كة برياري نةهيَشتني بووني ثيَطةي رامياري كوردستاني‬ ‫دابوو‪.‬‬ ‫فةرمانرةواي كوردستاني لةم بةشة كة حكومةتيَكي كوردستاني‬ ‫يةكةم‬ ‫ِ‬ ‫شةرعي دروستكرد لةذيَر ئينتدابي بريتاني لة ‪ 1918-10-15‬بوو‪ ،‬بةردةوام‬ ‫بوو تاوةكو ‪ 1919-6-19‬كة بةدةستي هيَزي سةربازي بريتانيا رووخا‪،‬‬ ‫َ‬ ‫هةولدابوو بةهةموو‬ ‫بريتانيا ئازادي بؤ كوردي نةدةويست و بةبةردةوامي لة‬ ‫شيَوازةكان و بةبةكارهيَناني هةموو ئامرازةكان بؤ سةركوتكردني كوردستان‬ ‫تةنانةت دةستي بردة بةر بةكارهيَناني ضةكي ئاسماني بؤ ئةم مةبةستة»‪،»3‬‬ ‫بةالم ئةو كات كوردستان بوو بة َ‬ ‫َ‬ ‫مؤلطةي شؤرشيَكي بةردةوام كة بةرابةرايةتي‬ ‫شاه مةحمودي حةفيد شاهنشاهيةتي كوردستان دامةزرا لة ‪1922-9-14‬ز‬ ‫َ‬ ‫‪َ ،‬‬ ‫ضر كردةوة و جةنطي راطةياند دذي ئةم‬ ‫بةالم بريتانيا هةموو‬ ‫هةولةكاني ِ‬ ‫َ‬ ‫والتة و بةبةكارهيَناني هةموو تواناكاني لة ناوضةكةدا كوردستانيان داطيركرد‪،‬‬ ‫َ‬ ‫بةالم شاهنشاهيةتي كوردستان لةشاخةكاني كوردستان بةردةوام بوو‪ ،‬هيَزي‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫كوردستان بةرطري دةكرد دذي داطيركردني كوردستان و لكاندني‬ ‫والتيَكي تردا‪ ،‬تاوةكو َ‬ ‫َ‬ ‫سالي ‪ 1932‬كة كؤتايي ذياني ئةم شاهنشاهيةتة بوو‪،‬‬ ‫لةم قؤناغةدا كوردستان ديل كرا بة ثةيماني لؤزان كة ثةيماني سيظةري خستة‬ ‫َ‬ ‫بةضال كرد‪.‬‬ ‫ئةرشيفي ميَذوو و ئاواتةكاني كوردستان زيندة‬ ‫ذمارة (‪ )5‬ئاياري‪2010‬‬


‫لة ذَي��ر سايةي ج� َ‬ ‫�والن��ةوةي رزطاريخوازي نيشتماني‬ ‫كوردستاني ضةندين اليةني رامياري دامةزران‪ ،‬كة زؤريان بة‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتي شةرعي‬ ‫ئاشكرا كاري رامياريان دةكرد لةكاتيَكدا كة‬ ‫َ‬ ‫فةرمانرةوايي دةكرد و لةكاتي نةبووني دةسةالتي‬ ‫كوردستاني‬ ‫ِ‬ ‫شةرعي كوردستاني بةنهيَني ضاالكي راميارييان دةكرد‪ ،‬ئةمةش‬ ‫َ‬ ‫بةخةسلةتي سةرةكي ضاالكي رامياري كوردستاني‪.‬‬ ‫دواتر بوو‬ ‫طرنطترين ئةو اليةنة رامياريانةي كة لةم بةشةي كوردستان‬ ‫َ‬ ‫سةريان َ‬ ‫كؤمةلةي سةربةخؤيي كوردستان كة لةهاويني‬ ‫هةلدا‪،‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫‪ 1920‬دامةزراو‪ ،‬كؤمةلةي كوردستان ‪ ،1922‬كؤمةلةي الوان‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلةي ضاكسازي‪ ....‬و ضةندين اليةني تر‪ .‬شايةني‬ ‫‪ 1930‬و‬ ‫باسة اليةنة رامياريية كوردستانية طشتييةكان ضاالكي رامياري‬ ‫بةردةواميان هةبوو لةم بةشةي كوردستان‪ ،‬ضونكة تاوةكو‬ ‫ئيَستا بنةماي يةكبووني كوردستاني هةرةسي نةهيَناوةو‬ ‫ضةندين خويندنطاي هزري رامياري كوردستاني هةن لةسةر‬ ‫بنةماي يةكبووني كوردستان كار وضاالكي رامياري دةكةن‪.‬‬ ‫لةم قؤناغةدا‪ ،‬ه��زري رامياري كوردستاني هزريَكي‬ ‫نةتةوايةتي نيشتماني بوو لةسةر بنةماي كوردستان بؤ‬ ‫َ‬ ‫جوالنةوةي رزطاري‬ ‫كوردستانيةكانة‪ .‬هةر لةم قؤناغةدا‬ ‫نيشتماني كوردستاني ع��ي��راق‪ ،‬ضةمكة سةرةكيةكاني‬ ‫ثةيوةنديية ناوخؤييةكان و دةرةكيةكاني دانا و هةموو ئامرازة‬ ‫شارستانيةكاني بةكارهيَنا بؤ تيَكؤشان‪»4».‬‬ ‫لةم قؤناغة هةست بة َ‬ ‫رؤلي بةرفراواني ضيني بؤرجوازي‬ ‫دةكري لةخةبات‪ ،‬لةهةمانكاتدا هزري‬ ‫نيشتيماني كوردستاني‬ ‫َ‬ ‫ضةثي خؤرئاوا ثيَطةي خؤي لة كوردستان بةرفراوان دةكرد‬ ‫لة نيَوان رؤشنبيرةكاندا‪ ،‬بةتايبةت ئايدؤلؤجياي سؤسياليزمي‬ ‫دةكري كة ناوضةكاني سةرنكيَشي‬ ‫لينيني ماركسي و ديقةت‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ضر ببوو‬ ‫عيراق‪،‬‬ ‫كوردستاني‬ ‫نيشتيماني‬ ‫جوالنةوةي‬ ‫نيشتيماني‬ ‫ِ‬ ‫لة سليَماني»‪ ،»5‬دواتر بارزان»‪.»6‬‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلة ِرامياريةكان كة ضاالكي رامياري نهيَني‬ ‫دامةزراندني‬ ‫َ‬ ‫و ئاشكراي دةكرد وةك‪ :‬كؤمةلةي تةعالي و تةرةقي كورد‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلةي معارفي كوردي‬ ‫كؤمةلةي هةيظي ‪،1910‬‬ ‫‪ ،1908‬و‬ ‫‪،1908‬ثارتي ميللةتي كورد و ريَكخراوي جيهاندني كورد ‪،1913‬‬ ‫دامةزراندني يةكةم ضاثخانةي كوردى لةسةر دةستي حسين‬ ‫حوزني موكرياني لة حةلةب كة َ‬ ‫بالوكراوةي كوردي ضاث ئةكرد‬ ‫بة ثيتي عةرةبي بةهةموويان بوون بةمايةي رووناكبيركردني‬ ‫كةرتيَكي بةرفراواني ميللةتي كوردو سةرةتاكاني دامةزراوةي‬ ‫مةدةني رواند لة كوردستان»‪ .»7‬ئةوةي كة ئاماذةي ثيَدرا‬ ‫َ‬ ‫جوالنةوةي رزطاريخوازي نيشتيماني‬ ‫وةك قؤناغي يةكةمي‬ ‫دةكري‪.‬‬ ‫كوردستاني عيراق ئةذمار‬ ‫َ‬ ‫قؤناغي دووةم‪ :‬دةستيثيَكرد لةدواي ئةوةي كة عيراق بوو‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلةي طةالن و خاوةني سةربةخؤيى خؤي‬ ‫بة ئةندامي‬ ‫بوو‪ ،‬ئةمة جطةلةوةى هاوثةيمانى بريتانيا و خؤرئاوا بوو‪،‬‬ ‫لةهةمانكاتدا خاوةن سيستميَكي شاهنشاهي بوو تاوةكو ‪.1958‬‬ ‫َ‬ ‫دارمان بوو كة سةرةتاكةي‬ ‫سالي ‪ 1932‬قؤناغيَكي‬ ‫ثضران و ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل سةرهةلداني سةدةي بيستةم دةستي ثيَكردبوو‪ ،‬لةم‬ ‫َ‬ ‫سالةدا كوردستاني عيراق بةشيَوةيةكي فةرمي بوو بةشيَك‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هةندي بةليَني نيَودةولةتي لة ريَطاي‬ ‫لةعيراقي شاهةنشاهي و‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلةي نةتةوةكان ثيَي درابوو بؤ ثاراستني الني كةمي مافة‬ ‫كةلتوري و ئيداري و سياسيةكاني لةضواضيَوةي عيَراقداو لةم‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتي شةرعي كوردستان بووني نةما‪ ،‬كوردستاني‬ ‫سالةدا‬ ‫َ‬ ‫عيراق بوو بة خاوةني جوالنةوةيةكي رامياري كة تيَدةكؤشا بؤ‬ ‫بةرابةرايةتي اليةني‬ ‫دةستكةوتني مافة رةواكاني كوردستان ِ‬ ‫رامياري جؤراوجؤر كة لة شارةكاني كورستان كار وضاالكي‬

‫راميارييان دةكرد‪.‬‬ ‫لةم قؤناغةدا خةباتي ئاشتيانة زؤرت��ر بوو لة خةباتي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫جوالنةوةي رزطاريخوازي‬ ‫خةسلةتيَكي سةرةكي‬ ‫ضةكداري»‪»8‬و‬ ‫نيشتيماني كوردستاني عيراق بوو‪ ،‬هةروةها حكومةتي عيراقي‬ ‫َ‬ ‫نيودةولةتيةكان‪.‬‬ ‫ثابةند نةبوو بة ثةيمانة‬ ‫لةم قؤناغةدا ضةندين ثارت و بزوتنةوةي جؤراوجؤر لة‬ ‫هةموو ناوضةكاني كوردستان دامةزران و رووناكبيران و‬ ‫ضيني مامناوةندي َ‬ ‫رؤليَكي طةورةيان بيني لة دامةزراندنيان‬ ‫و سةركردايةتي كردنيان‪ ،‬هةروةك دوو رةوتي سةرةكي‬ ‫دروستبوو لة اليةنة رامياريةكاني كوردستان‪ :‬رةوتيَكيان‬ ‫ضةث بوون و رةوتيَكي تر هيَ‬ ‫َ‬ ‫جوالنةوةي‬ ‫َلي بةردوامي‬ ‫َ‬ ‫نوي و بةكارهيَناني‬ ‫بةالم لةسةر بنةماي‬ ‫كوردستاني بوو‪،‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫نوي‪ .‬لةوانة‪ :‬كؤمةلةي داركةر ‪1937‬ز‪ ،‬كة بوو بة ثارتي‬ ‫تيؤري َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلةي ئازادي‬ ‫كؤمةلةي برايةتي ‪1938‬ز‪،‬‬ ‫هيوا ‪1939‬ز»‪،»9‬‬ ‫كورد‪ ،‬ثارتي ريَطاي ِراست‪ ،‬ثارتي رزطاري كورد(ضةث)‪،‬‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلةي ذيانةوةي كوردستان‬ ‫ثارتي كؤمينيزمي كوردستاني‪،‬‬ ‫‪1942‬ز»‪ .»10‬ثارتي رزط��اري كورد بوونة وةرضةرخانيَك‬ ‫لةم قؤناغةدا‪ ،‬ضونكة رةنطدانةوةي ثيَكهيَناني بةرةيةكي‬ ‫بةرفراواني هيَزة ضةثةكاني كوردستان بوو كة ئةم هةنطاوة‬ ‫بوو بة هاندةريَكي ريَكخراوةيي بؤ دروستبووني بةرةيةكي‬ ‫ريَكخراوةيي بةرفراوانتر‪ ،‬كة لة َ‬ ‫سالي ‪1946‬ز لة زؤربةي هيَزة‬ ‫رامياريةكاني كوردستان بة ضةث و راست ثارتيَكي رامياري‬ ‫كوردستاني ثيَكهات و ناوي ليَنرا ثارتي ديموكراتي كوردي‬ ‫بةرابةرايةتي مةال مستةفاي بارزاني‪.‬‬ ‫لةم قؤناغةدا درك بة اليةنطيربووني ضةندين كةسايةتي‬ ‫و دةستةبذيَري كوردستاني لة بوارة جياجياكاندا بةتايبةتي‬ ‫َ‬ ‫دةكري و كاركردنيان‬ ‫دةولةتي عيراقي‬ ‫لة بواري رامياري بؤ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل اليةنة سياسيةكاني عيراق بةتايبةت اليةنة ضةثةكان‬ ‫وةك طروثي ئةهالي كة ‪ 1931‬دامةزرا‪ .‬ديارة ضةندين هؤكاري‬ ‫جؤراوجؤر هةبوو بؤ ئةم َ‬ ‫هةلويَستة‪ ،‬لة ثيَشةوةيان كة مةوداي‬ ‫كاري رامياري كورد بةرتةسك بوو و دةستةبذيَرة كوردةكان‬ ‫دةطةران و كاري سياسي لةناو‬ ‫بةدواي مةوداي بةرفراوانتر‬ ‫ِ‬ ‫ثارتة عةربيةكاندا ئاسانتر بوو‪ ،‬لةهةمانكاتدا َ‬ ‫بالوبوونةوةي‬ ‫هةستي كؤمينيزم و تيؤرةكاني كاريطةري زؤري هةبوو‪َ ،‬‬ ‫بةالم‬ ‫بووني دةستةبذيَري كوردي لةناو هةموو اليةنة سياسيةكاني‬ ‫عيراق بةدي دةكرا بةشيَوةيةكى طشتى لةناو دامودةزطا‬ ‫عيراقيةكان و بةتايبةت دةزطا سةربازيةكان‪.‬‬ ‫َ‬ ‫دةولةتي عيراق ثرؤسةي بةتةعريب كردني‬ ‫لةم قؤناغةدا‬ ‫كوردستاني دةستثيَكرد لةذيَر دروشمي بةدانيشتوكردني‬ ‫رةوةندةكاني بيابان‪ ،‬لة هةمانكاتدا ئاسوريةكاني جيَطيركرد لة‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئةمةشدا كورد طاريطةري طةورةي هةبوو‬ ‫كوردستان‪،‬‬ ‫َ‬ ‫لةسةر بونيادناني عيراق و رؤلي طرنطي بيني بؤ ثاراستن و‬ ‫ضاالككردني بزوتنةوةي سياسي عيراقي‪.‬‬ ‫دروشمي سةرةكي خةباتي كوردستاني لةم قؤناغة‬ ‫رزطاركردني كوردستان و بةدةستهيَناني مافة رةواكاني‬ ‫كوردستان و بةهاوثةيماني نةتةواكاني كورد و عةرب‪ ،‬كة‬ ‫دواتر بوو بة بنةماي دروستبووني دروشمي مافي ضارةي‬ ‫خؤنووسيني كورد و ديموكراتي عيراق‪.‬‬ ‫لةم قؤناغةدا وةك قؤناغةكاني تر‪ ،‬بووني ناكؤكي و‬ ‫لةيةكترازان لة ناو اليةنة رامياريةكاني كوردستان بةدي دةكرا‪،‬‬ ‫بةتايبةت لةكاتي دروستبووني ثارتي ديموكراتي كوردستان‬ ‫بةدي دةكرا‪،‬ملمالني نةطتيظانة ئةبوو بةمايةي دروستبووني‬ ‫لةيةكترازان‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئايارى ‪2010‬‬

‫‪5‬‬


‫َ‬ ‫جوالنةوةي رزطاري نيشتيماني كوردستاني‬ ‫عيراق تواني رذيَمي عيراقي ملكةض بكا بةوةي دان‬

‫بة ئاستي كةمي مافة رةواكاني طةلي كوردستاني‬

‫عيراق بنيَت‪ ،‬بة ئيمزاكردني بةياننامةي ئازاري‬

‫‪1970‬ز‪ ،‬ئةم بةياننامةية بة ضةندين هؤكاري‬ ‫ناوخؤيي عيراقي و هةريَمي و نيودةولَةتي و‬ ‫لةدواي ‪َ 4‬‬ ‫سال تووشي ثشتطويَخستن بوو‪ ،‬ئةمةش‬

‫َ‬ ‫بةبليَسةي هةلَطيرساندني ضةنط لة سالَي‬ ‫بوو‬ ‫َ‬ ‫سال ضةنط بةردةوام‬ ‫‪ 1974‬و بؤ ماوةي يةك‬ ‫َرييةكي هةريَمي و جيهاني‬ ‫بوو و بة ثيالنطي ِ‬ ‫َ‬ ‫جوالنةوةي رزطاريخوازي نيشتماني كوردستاني‬ ‫عيراق تووشي هةرةس بوو‪ ،‬كارةساتيَكي طةورة‬ ‫رووي كردة كوردستان و ديسان كوردستان لةذيَر‬

‫داطيركردنيَكي درندة خويَني دةرذا‪.‬‬

‫ئةمةش دياردةيةكي ناسروشتي ب��وو‪ ،‬ضونكة لةذيَر‬ ‫دروشمي ثيَشكةوتنخوازانة بةشيَوةيةكي ناتةندروست‬ ‫ملمالنى لةنيَوان كادرةكان بةريَوة دةضوو كة ثارتيَكي تةمةن‬ ‫َ‬ ‫نوي زؤر بةزوويي توشي ئةم ملمالنيَية بوو‪ .‬ئةمةش‬ ‫كورت و َ‬ ‫رةنطدانةوةي الوازي بنةما هزريية رامياريةكاني هاوبةشي‬ ‫َ‬ ‫جوالنةوةي نيشتيماني رزطاريخوازي كوردستاني‬ ‫خودي‬ ‫َ‬ ‫جوالنةوةية‬ ‫عيراق دةخاتة روو‪ ،‬ضونكة تا ئةو كات ئةم‬ ‫ببي بة خويَندنطايةكي هزري ِرامياري كة تواناي‬ ‫نةيتواني َ‬ ‫هةبيَت هةموو كادرةكاني ثةروةردة بكات لةسةر تيؤري هزري‬ ‫َ‬ ‫هةلسوراوان لةسةر‬ ‫جوالنةوةي كوردستاني‪ ،‬بؤية زؤربةي‬ ‫ِ‬ ‫سةرضاوةي جؤراوجؤري ِرامياري خؤيان ثةروةردة كردبوو‪،‬‬ ‫ئةم جؤراوجؤرية كة زؤربةي لةدةرةو بوو‪ ،‬بوو بةمايةي‬ ‫نةبووني بنةمايةكي هاوبةش لة كاري ريَكخراوةيي‪ ،‬بؤية َ‬ ‫خالي‬ ‫هاوبةش بوو بة نةريتي كةلتوري كاري هاوبةش كة ثيَشتر‬ ‫لة كوردستان وةك شيوازيَكي نةريتي بريتي بوو لة ريَوانة‬ ‫عةشايةريةكان و ناوضةطةرييةكان و ئاينزاكان‪..‬هتد‪ ،‬كة بوونة‬ ‫بنةما بؤ دروستبووني متمانةي كاري رامياري هاوبةش‪.‬‬ ‫َ‬ ‫جوالنةوةي رزطاريخوازي نيشتيماني‬ ‫قؤناغي سيَيةم‪:‬‬ ‫كوردستاني عيراق لةدواي ئةوةي عيراق بوو بة رذيَميَكي‬ ‫َ‬ ‫جوالنةوةيةكي ضاالك‬ ‫كؤماري دواي تةموزي ‪ 1958‬بوو بة‬ ‫و بةشيَوةيةكي ئاشكرا و دواتر بةفةرمي كارو ضاالكيية‬ ‫ِرامياريةكاني دةكرد و ثارتي ديموكراتي كوردستان بوو‬ ‫َ‬ ‫جوالنةوةية و بةم شيَوةش سةرؤكي‬ ‫بة نويَنةري ئةم‬ ‫َ‬ ‫جوالنةوةي‬ ‫ثارتي ديموكراتي كوردستان بوو بة رابةري‬ ‫رزطاريخوازي نيشتيماني كوردستاني عيراق و هةموو ئاراستة‬ ‫هزريةكان لة ئةوثةري ضةث تاوةكو ئةوثةري راست بةدي‬ ‫دةكرا لةناو ريزةكاني ثارتي ديموكراتي كوردستان‪.‬‬ ‫جوالنةوةي كوردستاني سةلماندي كة َ‬ ‫َ‬ ‫رؤليَكي طرنطي هةية‬

‫‪6‬‬

‫لة ثرؤسةي سياسي عيراقيى‪ ،‬هةرضةندة ضةند دةستكةوتني‬ ‫َ‬ ‫بةالم لةبةر‬ ‫دةستوري و رامياري هاتة دي لةم قؤناغةدا‪،‬‬ ‫َ‬ ‫هةلويَستي نامرؤظانةي رذيَمي عيراقي ديسان هيَرش كرايةوة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫سةر كوردستان و ئةمةش بوو بة بليَسةي هةلطيرساني خةباتي‬ ‫ضةكداري و كورد شؤرشي راطةياند دذي رذيَمي عيراقي‪ ،‬كة لة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةسالي ‪ 1975‬توشي هةرةس بوو‪،‬‬ ‫سالي ‪ 1961‬دةستي ثيَكرد و‬ ‫َ‬ ‫شؤرشة ناسرا بة شؤرشي ئةيلول‪ ،‬لةم قؤناغةى جوالنةوةي‬ ‫ئةم‬ ‫ِ‬ ‫رزطاريخوازي كوردستاني عيراق تواني رايبطةيةنيَت كة‬ ‫نويَنةري راستةقينةي ميللةتي كوردستانة و ضةندين طفتوطؤي‬ ‫َ‬ ‫لةطةل رذيَمي عيراقي بةمةبةستي ضارةسةركردني‬ ‫بةريَوةبرد‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ثرسي كوردستان و بالي سةربازي جوالنةوةي رزطاريخوازي‬ ‫نيشتيماني كوردستان «هيَزي ثيَشمةرطةي كوردستان» تواني‬ ‫َ‬ ‫بةريَوة ببات و ضةندين‬ ‫ضةنطيَكي دريَذ بؤ ماوةي ضةند‬ ‫سال ِ‬ ‫َ‬ ‫ناوضة لة كوردستان رزطار بكات‪ ،‬لةم قؤناغةدا جوالنةوةي‬ ‫رزطاريخوازي كوردستان نةيتواني يةك ريزي خؤي بثاريَزي‬ ‫و لةسةر هةمان بنةماكاني قؤناغي ثيَشووي خؤي و ضةندين‬ ‫ملمالنيَى ترسناك و لةيةكترازاني كوشندةي توش بوو‪ ،‬ئةمةش‬ ‫الوازي سةركردة ِراميارستةكاني دةرخست لة بواري سستي‬ ‫َ‬ ‫جوالنةوةي رزطاري‬ ‫زماني طفتوطؤي خودي لةناوةندي‬ ‫نيشتيماني كوردستان و ضةندين تي َ‬ ‫َكهلضووني ضةكداري‬ ‫سةري َ‬ ‫هةلدا لةنيَوانياندا‪.‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ديارة يةكيَك لة خالة سةرةكيةكاني تيَكهةلضووني ناوخؤيي‬ ‫دةطةريَتةوة بؤ نةبووني ضةمكيَكي دياريكراو بؤ شةرعيةت‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتي‬ ‫لة ناو جولاَ نةوةكةدا‪ ،‬شةرعيةتي دروستبووني‬ ‫َ‬ ‫جوالنةوةكةو دوات��ر شةرعيةتي‬ ‫رامياري لةناو خ��ودي‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتي رامياري كوردستاني بةطشتي‪ ،‬ئةمةش وايكرد كة‬ ‫َ‬ ‫جوالنةوةكة يةكدةنطي خؤي لةدةست بدات و بؤ ثاراستني‬ ‫َ‬ ‫يةك دةنطي ثةنا برا بؤ بةكارهيَناني توندوتيذي‪ ،‬بةالم‬ ‫دةستةبذيَري ِرامياري كوردستاني نةيانتواني بة ضوارضيَوةي‬ ‫تيؤري و بةزماني تيَطةيشتن ئةم طرفتانة ضارةسةر بكةن و‬ ‫هةميشة ضةمكي ملمالنيَي خؤرسكي بنةماي سةرةكي كرداري‬ ‫راميارييان بووة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫جوالنةوةي رزطاري نيشتيماني كوردستاني عيراق تواني‬ ‫رذيَمي عيراقي ملكةض بكا بةوةي دان بة ئاستي كةمي مافة‬ ‫رةواكاني طةلي كوردستاني عيراق بنيَت‪ ،‬بة ئيمزاكردني‬ ‫بةياننامةي ئ��ازاري ‪1970‬ز‪ ،‬ئةم بةياننامةية بة ضةندين‬ ‫َ‬ ‫نيودةولةتي و لةدواي‬ ‫هؤكاري ناوخؤيي عيراقي و هةريَمي و‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫سال تووشي ثشتطويَخستن بوو‪ ،‬ئةمةش بوو بةبليَسةي‬ ‫‪4‬‬ ‫هةلطيرساندني ضةنط لة َ‬ ‫َ‬ ‫سالي ‪ 1974‬و بؤ ماوةي يةك سالَ‬ ‫َرييةكي هةريَمي و جيهاني‬ ‫ضةنط بةردةوام بوو و بة ثيالنطي ِ‬ ‫َ‬ ‫جوالنةوةي رزطاريخوازي نيشتماني كوردستاني عيراق‬ ‫تووشي ه��ةرةس ب��وو‪ ،‬كارةساتيَكي ط��ةورة رووي كردة‬ ‫كوردستان و ديسان كوردستان لةذيَر داطيركردنيَكي درندة‬ ‫خويَني دةرذا‪ .‬ئةم قؤناغة كؤتايي ثيَهات و ضةندين ئةزمووني‬ ‫َ‬ ‫بةالم سةلماندي كة‬ ‫ئ��ازاراوي لةدواي خؤي بةجيَهيضشت‪،‬‬ ‫َ‬ ‫مامةلة لةطةلَ‬ ‫ريَطري ئاكاري لةبةردةم داطيركةر نيية لةكاتي‬ ‫كوردستان‪.‬‬ ‫ئةم قؤناغة ئاستيَكي كةمتري داوكاري نواند لة قؤناغةكاني‬ ‫تردا‪ ،‬لةم قؤناغة يةكيَتي ثيَكهاتة كوردستانيةكان الوازتر بوو‪،‬‬ ‫بةتايبةت لةئاستي نةتةوةكاني تري كوردستان‪ ،‬لةم قؤناغة‬ ‫خةبات بؤ رزطاركردني كوردستان بوو بةخةباتيَكي كوردي‬ ‫بةتةنها و ريَواني هزري كوردستاني نةيتواني هاوثةيماني‬ ‫َزي و دروشمي‬ ‫و يةكيَتي ثيَكهاتة كوردستانيةكان ببثاري َ‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئاياري‪2010‬‬


‫فةرمانرةواي خودي بؤ كوردستان و ديموكراتي بؤ عيَراق‬ ‫ِ‬ ‫ديارة بةزةقي كورد بؤي دةركةوت كة رذيَميَكي ديموكراسي‬ ‫نةبي لة عيراق هةرطيز الفاوي خويَن لة كوردستان‬ ‫بونى‬ ‫َ‬ ‫نابريَت‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫قؤناغي ضوارةم لةناو هةناويَكي َ‬ ‫ئالؤزو دذواردا لةدايك بوو و‬ ‫ديسان سةلماندي كة ميلي زةمان ثيَوانةي كوردستان بةدةستي‬ ‫َدةكري و سةرةتا و كؤتايي قؤناغةكان بؤمان‬ ‫دةرةكي ياري ثي‬ ‫َ‬ ‫دةستنيشان دةكةن‪ ،‬دذواري هةرةسهيَنان و طةرانةوة بؤ َ‬ ‫خالي‬ ‫دةستثيَك و لةزةمانيَكي تردا ونبوونيَكي َ‬ ‫ئالؤزي دروستكرد‬ ‫لةناوةندي كوردستاندا‪ ،‬هةروةها جولاَ نةوةي رزطاريخوازي‬ ‫كوردستاني عيراق لةناو دةربةنديَكي تاريك و ترسناك خؤي‬ ‫َ‬ ‫لةهةولي رزطاربووندا لةم دةربةندة تاريكة‬ ‫دؤزييةوة و‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هةولي جؤراوجؤر سةري هةلدا و ئةم جوالنةوةية‬ ‫ضةندين‬ ‫بةشيَوةيةكي تر خؤي ثؤش كرد‪:‬‬ ‫‪.1‬دةركةوتني ضةندين ثارت و رةوتي رامياري لةناوةندي‬ ‫رةوت��ي ضةثي كوردستاني وةك ثارتيَك بةناوى‪ :‬يةكيَتي‬ ‫نيشتيماني كوردستان‪.‬‬ ‫‪.2‬ثارتي ديموكراتي كوردستاني بوو بة ثارتيكي ِرامياري‬ ‫َ‬ ‫جوالنةوةي رزطاري نيشتيماني كوردستاني عيراق‪.‬‬ ‫لةناو‬ ‫َ‬ ‫‪.3‬قؤناغيَكي دذوار لة دروستكردنةوةي مالى كوردستاني‬ ‫دةستيثيَكرد و ملمالنيَي ضةسثاندني جؤراوجؤري اليةنةكان‬ ‫َ‬ ‫هةولدان بؤ بةدةستهيَناني شةرعيةتي رابةرايةتيكردني‬ ‫و‬ ‫َ‬ ‫بةريَوةبردني‬ ‫َتي‬ ‫ي‬ ‫ضؤن‬ ‫و‬ ‫كوردستاني‬ ‫رزطاريخوازي‬ ‫نةوةي‬ ‫جوال‬ ‫ِ‬ ‫ضةنطي رزطاري ‪..‬هتد‪ .‬دةستيثيَكرد‪.‬‬ ‫َ‬ ‫سةرقالي باري ناخؤيي بوو جةنطيَكي‬ ‫‪.4‬لةكاتيَك كورد‬ ‫َ‬ ‫لةطةل عيراق دةكرد‪.‬‬ ‫طةورةى‬ ‫درندةو دوور‬ ‫َوةيةكي‬ ‫ي‬ ‫بةش‬ ‫ناوخؤيي‬ ‫َى‬ ‫ي‬ ‫ملمالن‬ ‫‪.5‬ضةمكي‬ ‫ِ‬ ‫لةبنةما عةقليةكان سةري َ‬ ‫هةلدا‪ ،‬زماني طفتوطؤ بةبةردةوامى‬ ‫شؤرشطةرايي‬ ‫الواز بوو‪ ،‬ضةمكي توندوتيذي بةناو توندوتيذي‬ ‫ِ‬ ‫تةشةنةي كردبوو‪.‬‬ ‫‪.6‬درندةيي و نامرؤظايةتي رذيَمي بةغداد‪ ،‬وايكرد كة ذيَرخاني‬ ‫ِ‬ ‫دي و شاروضكةكاني كوردستان‬ ‫كوردستاني روخاند و هةموو َ‬ ‫َ‬ ‫ضؤلكران و ضةكي كيمياوي بةكارهيَنرا بة بةرفراواني»‪،»11‬‬ ‫ثرؤسةي بةجينؤسايد كردني كورد ضةندين قؤناغي بةخؤيةوة‬ ‫بيني»‪ .»12‬جطة لة تةعريب و تبعيس و تةرحيل»‪.»13‬‬ ‫َ‬ ‫جوالنةوةي زرطاريخوازي كوردستاني عيراق‬ ‫‪.7‬لةم قؤناغةدا‬ ‫تواني بةزماني طفتوطؤ لةنيَوان اليةنةكانيدا بةرةي كوردستاني‬ ‫َني‪ ،‬كةئةمةش َ‬ ‫خالي وةرضةرخاني شارستاني هزري‬ ‫ثيَكبهي َ‬ ‫َ‬ ‫كوردستاني خستة روو‪ ،‬بةوةي سةركردايةتيَكي بةكؤمةلي‬ ‫َ‬ ‫جوالنةوةي كوردستاني دروستكرد بؤ‬ ‫لة نيَوان اليةنةكاني‬ ‫َ‬ ‫جوالنةوةي رزطاريخوازي كوردستاني يةك دةنط و‬ ‫ئةوةي‬ ‫يةك ئاراستة بيَت‪.‬‬ ‫نوي ناسرا‪ ،‬وةك ئةوةي قؤناغيَكي‬ ‫‪.8‬ئةم قؤناغة‬ ‫بةشؤرشي َ‬ ‫ِ‬ ‫نوي سةري َ‬ ‫هةلداوة‪ ،‬وةك دابةشكردني‬ ‫نويَية و لةسةر بنةماي َ‬ ‫لةقؤناغةكاني ثيَشتر كة سةردةميان بةسةر ضوو‪ ،‬لةهةمانكاتدا‪،‬‬ ‫َ‬ ‫«طوالن»يش ناسرا وةك رةنطدانةوةي رةهةندي‬ ‫بةشؤرشي‬ ‫بةردةوامي شؤرشةكاني كوردستان‪»14».‬‬ ‫َ‬ ‫لةطةل خةباتي ضةكداري‬ ‫‪.9‬لةم قؤناغة خةباتي مةدةني‬ ‫طري درا‪َ ،‬‬ ‫درندةيي رذيَمي عيراقي ريَطاي نةدا‬ ‫ثيَكةوة‬ ‫َ‬ ‫بةالم ِ‬ ‫َني‪.‬‬ ‫خةباتي مةدةني طةشة بسي َ‬ ‫‪.10‬طؤريَني ريذيَمي عيراقي بؤ رذيَميَكي ديموكراسي‬ ‫ِ‬ ‫بنةمايةكي ستراتيجي ئةم قؤناغة بوو‪ ،‬بةدةستهيَناني مافي‬ ‫ضارةي خؤنوسين ئامانجيَكي َ‬ ‫باالي ئةم قؤناغة بوو‪.‬‬

‫قؤناغي ثيَنجةم‪ :‬ل��ةدواي ئ��ةوةي ِراثةريني بةهاري»‬ ‫‪»1991‬ي لةكوردستان دةستيثيَكرد‪ ،‬قؤناغي ثيَنجةم لةدايك‬ ‫بوو‪ِ ،‬راثةرين تواني زؤربةي خاكي كوردستان رزطار بكات‪،‬‬ ‫بةرةي كوردستاني سةركردايةتي بةرةكاني جةنطي دةكرد‬ ‫وةك َ‬ ‫باليَكي سةربازي و ديبلؤماسي خؤي نيشانداو هيَزةكاني‬ ‫ميللي ناوخؤيي تواناى بةريَوبردني ناخؤييان نيشاندا‬ ‫بةدروستكردني شوراكاني كوردستان لة زؤربةي شار و‬ ‫شاروضكةكاني كوردستان‪ ،‬ثرسي كوردستان ثيَشكةوتنيَكي‬ ‫باشي بةخؤيةوةبيني‪ ،‬رذيَمي عيراقي بةهةموو تواناكاني‬ ‫َ‬ ‫هةولي سةركوتكردني راثةريني دا‪َ ،‬‬ ‫بةالم هةموو ميللةت رةتي‬ ‫كردوةو كوردستان رازي نةبوو لةذيَر سايةي حكومةتي‬ ‫عيراقي بميَنيَتةوةو َ‬ ‫خةلكي كوردستان كؤضي كرد بؤ سنورة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئيران و تركيا‪ ،‬بةم شيَوةية كؤمةلطاي‬ ‫َودةولةتيةكان‬ ‫ني‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫نيَودةولةتي برياري ‪ 688‬لةسالي ‪ 1991‬دا كة هيَلي ئاسؤيي‬ ‫سي‬ ‫‪36‬ي كرد بةبةربةست لةبةردةم هيَزي ئاسماني عيراقي و َ‬ ‫ثاريزطاكةي كوردستان كة بةشيَكة لة كوردستاني عيراق كرد‬ ‫بة ناوضةيةكي قةدةغةكراو لةسةر رذيَمي كوردستان‪ ،‬ئةمةش‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫جوالنةوةي‬ ‫خاليَكي وةرضةرخان بؤ كوردستان‪.‬‬ ‫بوو بة‬ ‫رزطاريخوازي كوردستان‪ ،‬بؤ ئةم قؤناغة سيستمي ديموكراتي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هةلبذاردني دان��ا و بوو بةبنةما بؤ‬ ‫هةلبذارد و ياساي‬ ‫َ‬ ‫ئةنجامدداني يةكةم هةلبذاردني ديموكراسي لة كوردستاندا‬ ‫كة ثةرلةمان و حكومةتي هيَناية كايةوةو ئةمةش يةكةم جار‬ ‫طؤرييةوة بؤ‬ ‫بوو لة كوردستاندا شةرعيةتي شؤرشطةرايي‬ ‫ِ‬ ‫شةرعيةتي ميللي‪.‬‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتة شةرعيةكاني كوردستان‬ ‫بةدروستبووني‬ ‫َ‬ ‫رؤلي ياسايي و شةرعي رابةرايةتيكردني ثرسي كوردستان‬ ‫لة هةموو ئاستةكاني خستة ئةستؤي دةزط��ا فةرميةكاني‬ ‫كوردستان‪ ،‬كة توانرا شيَوازي ثةيوةندي كوردستاني‪-‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بةالم ئةم‬ ‫فيدرالي ريَكبخات‪،‬‬ ‫عيراقي لةذيَر ضوارضيَوةي‬ ‫بةبي رةنطدانةوةي سلبي نةبوو‪ ،‬كوردستان تووشي‬ ‫قؤناغة‬ ‫َ‬ ‫ضةندين ملمالنيَى ناوخؤيي بوو‪ ،‬ضةندين قةيراني جؤراوجؤر‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتي‬ ‫خةسلةتي ضةمكي‬ ‫سةريهةلدا‪،‬‬ ‫لة كوردستان‬ ‫كوردستاني بةشيَوةيةكي ثراكتيكي هاتة كايةوةو كةوتة‬ ‫بةردةم تاقيكردنةوةي ميَذوويي‪ ،‬لةهةمانكاتدا سستبووني‬ ‫ه��زري ض��ةث ل��ة ك��وردس��ت��ان ب��ة روون���ي ب��ةدي دةك��راو‬ ‫اليةنة رامياريةكاني كوردستان دووركةوتنةوة لة هزري‬ ‫شؤرشطةرايي سؤسياليزمي‪.‬‬ ‫قؤناغي شةشةم‪ :‬لةدواي روخاني رذيَمي فاشي عيراقي‬ ‫بوو كة ئةمةش هاتنة دي بةشيَك لة دروشمة سةرةكيةكةي‬ ‫شؤرشةكاني كوردستانةو لةسةر بنةماي ئةو دروشمة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هةول و تيَكؤشانيَكي‬ ‫جوالنةوةي رزطاريخوازي كوردستاني‬ ‫خستةطةر بؤ سةركةوتني ثرؤسةي طواستنةوةي‬ ‫بةرفراواني‬ ‫ِ‬ ‫ديموكراسي لة عيراق و تا ئيَستا َ‬ ‫دةبيني بؤ‬ ‫رؤليَكي طرنط‬ ‫َ‬ ‫سةركةوتني هةنطاوةكاني ديموكراسي لة عيراق‪ ،‬ئةمةش‬ ‫وةك بةشيَكي سةرةكي ليَي دةروانريَت بؤ سةركةوتني‬ ‫ثيَداويستيةكاني طةيشتني كوردستان بة ئاواتةكاتي طةشةثيَدان‬ ‫َ‬ ‫بةالم لةبةرئةوةي‬ ‫و دةستكةوتني مافي ضارةي خؤنوسين‪،‬‬ ‫ئةمة يةكةمجارة كة شؤرشي كوردستان طةيشتة ئةم ئاستة‬ ‫َ‬ ‫هةولي جيَبةجيَكردني بنةما تيؤرييةكاني‪ ،‬ضةندين ثرسياري‬ ‫لة‬ ‫دروستكردووة لةسةر ضةندين ِراستي ئةم بنةمايانة‪ ،‬ئايا راستة‬ ‫دةتواني مافةرةواكاني‬ ‫كوردستان بة عيراقيَكي ديموكراسي‬ ‫َ‬ ‫طؤراني شيَوازي‬ ‫بة‬ ‫َويستي‬ ‫دةستكةوي؟‪ ،‬ئةمةش ديارة ثي‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫دةبي‬ ‫دةطري‪،‬‬ ‫خةبات و تيَكؤشاني رامياري كوردستاني لة خؤ‬ ‫َ‬ ‫َ‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئايارى ‪2010‬‬

‫‪7‬‬


‫ئةمةش دياردةيةكي ناسروشتي ب��وو‪ ،‬ضونكة لةذيَر‬ ‫بتواني‬ ‫بكري بؤ ئةوةي‬ ‫دةستثيَشخةري كوردستاني بةدي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫جوالنةوةي كوردستاني و لة‬ ‫َني‪ ،‬هةر ضةندة‬ ‫ئةم قؤناغة تيَثةري َ‬ ‫ماوةي ضةندين نةوةي خةبات لةم سةدةي ِرابردووداو لةسةر‬ ‫بنةمايةكي تيؤري ديار خةباتي كردوة‪ ،‬كة ئةبواية بة بةديهاتني‬ ‫ئةم بنةمايانة تووشي َ‬ ‫شلةذان نةبواية‪ ،‬ضونكة ئةم جارةيان‪،‬‬ ‫دةستثيَكي دةستنيشانكردني قؤناغ بةثيَي بنةما كوردستانيةكان‬ ‫ب��وو‪ ،‬ب� َ‬ ‫�ةالم دي��ارة ضةندين هؤكاري ناوخؤيي و الوازي‬ ‫َ‬ ‫ضوارضيَوةي تيؤري ِرامياري جوالنةوةي رزطاريخوازي‬ ‫دةكري و تاقكردنةوةي تيؤرةكان‬ ‫كوردستاني عيراق بةدي‬ ‫َ‬ ‫لةم قؤناغة ضةندين ئةطةر دةخاتة روو‪.‬‬ ‫طؤرانكاري لة ذياني ِرامياري كوردستاني‬ ‫لةم قؤناغة ضةندين ِ‬ ‫دةك��ري‪ ،‬كة هةنديَكيان ت��ةواوك��اري رةهةندةكاني‬ ‫ب��ةدي‬ ‫َ‬ ‫قؤناغةكاني ثيَشوةو هةنديَكيان هةنطاوي تيَثةراندني ئاسةوارة‬ ‫سلبيةكاني قؤناغةكاني ثيَشوةو هةنديَكيان بةشيَكن لة‬ ‫َثةراندني ئةم قؤناغة نويَية‪َ ،‬‬ ‫بةالم ذياني رامياري‬ ‫ثيَداويستي تي ِ‬ ‫كوردستاني لة طرفتي ملمالنيَى ناوخؤيي تا ئيَستا رزطاري‬ ‫نةبووةو َ‬ ‫ئالؤزييةكي ط��ةورة هةية لةهاوكيَشةى بووني‬ ‫َ‬ ‫اليةنةكاني جوالنةوةي رزطاريخوازي نيشتماني كوردستاني‬ ‫عيراق و ثيَويستي بةردةوامبوونى و َ‬ ‫رؤلي سروشتي بووني‬ ‫دةزطا فةرميةكاني كوردستان وةك رةنطدانةوةي شةرعيةتي‬ ‫رامياري لة كوردستان و سةركردايةتيكردني ثرؤسةي‬ ‫ضارةسةركردني ثرسي كوردستان و جيَبةجيَكردني ئامانجي‬ ‫ميلةتي كوردستان‪.‬‬ ‫َ‬ ‫جوالنةوةي‬

‫َ‬ ‫خةسلةتة سةرةكيةكاني‬ ‫نيشتماني كوردستاني عيراق‬ ‫َ‬ ‫جوالنةوةيةكي نيشتيماني رزطاريخواز‪ ،‬خةبات دةكات بؤ‬ ‫‪.1‬‬ ‫بةدةستهيَناني مافي ضارةي خؤنوسين‪ ،‬بة ئةنجامداني ثةيماني‬ ‫َ‬ ‫هةلبذيَردراوي لة نيَوان نةتةوةكان لة عيراق و نةهيَشتني و‬ ‫سياسةتي نةتةوايةتي‪.‬‬ ‫‪ .2‬خةباتي نةتةوايةتي و نيشتيماني دةكات بؤ رزطاركردني‬ ‫كوردستان لة دؤخي ثةرتةوازةيى و دروستكردني نيشتيمانيَكي‬ ‫َدةكؤشي بؤ نةهيَشتني‬ ‫خ��اوةن س��ةروةري خ��ودي و تي‬ ‫َ‬ ‫داطيركاري لةسةر كوردستان و ثاراستني شوناسي نيشتيماني‬ ‫َ‬ ‫جوالنةوةيةكي بةرطريكارة بةمةبةستي‬ ‫كوردستاني‪ ،‬بؤية‬ ‫ثاراستني ميللةتيَك و شارستانيةتيَك لة نةمان‪»15».‬‬ ‫‪ .2‬خةبات دةكات بؤ دةستنيشانكردني ثيَطةي ثةيوةندي‬ ‫َ‬ ‫هاوالتيبوون لة ناوخؤي كوردستان بة هةموو نةتةوةو طروثة‬ ‫جياوازةكاني لةسةر بنةمايةكي نويَى جياواز لة بنةماكان‬ ‫كة َ‬ ‫والتاني داطيركةر لةسةر كوردستان بةكاريان دةهيَنا‪ ،‬كة‬ ‫بة لؤجيكيَكي نامرؤظانة بنياتيان نابوو‪ ،‬هةروةها بنةماكاني‬ ‫كوردستاني خؤي لة سروشتي شارستاني كوردستاني خؤي‬ ‫دةبينيَتةوة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫جوالنةوةية‬ ‫‪ .3‬بةشدارييةكي طةورةي جةماوةري لةم‬ ‫هةبوو و لة ئاستي ضينةكاني جياوازي ميللةت و تاقة اليةن بوو‬ ‫َ‬ ‫كؤمةاليةتي و‬ ‫بؤ كوردستان كة كاري دةكرد لةسةر ثيشكةوتني‬ ‫ئابووري و ِرامياري و رووناكبيرى و نويَنةرايةتي خويَندنطاي‬ ‫َ‬ ‫مؤلطةي مؤديَرنيزمي كوردستاني‪ ،‬لةسةردةمي‬ ‫هزري و‬ ‫شؤرشي كوردستان‪.‬‬ ‫َ‬ ‫جوالنةوةيةكي دذة دةمارطيريية و ئةنتي فاشيزمةو‬ ‫‪.4‬‬ ‫ئاشتي خوازةو ئاكاري رامياري بةرزي هةية لة رةوشتي‬ ‫هزري و رامياري‪ ،‬عةقالني‪ ،‬ثيَشكةوتنخوازة‪.‬‬

‫‪8‬‬

‫رزطاريخوازي‬

‫َ‬ ‫جوالنةوةي‬

‫بةربةستةكاني ب��ةردةم‬ ‫نيشتيماني كوردستاني عيراق‬ ‫ضةندين بةربةست و تةطةرة ل��ةب��ةردةم ج� َ‬ ‫�والن��ةوةي‬ ‫رزطاريخوازي نيشتيماني كوردستاني ب��ةدي دةك��را‪ ،‬كة‬ ‫َ‬ ‫جوالنةوةية هةبوو‪ ،‬هةرضةندة‬ ‫كاريطةري خراثيان لةسةر ئةم‬ ‫َ‬ ‫ئةم بةربةستانة لةبةردةم هةموو جوالنةوةكاني رزطاريخواز‬ ‫لة جيهاندا هةبووة‪َ ،‬‬ ‫بةالم ضةندين بةربةست هةبووة كة تةنها‬ ‫َ‬ ‫جوالنةوةي كوردستاني هةبووة‪ ،‬وةك نةبووني‬ ‫لةبةردةم‬ ‫ثشتيواني جيهاني و هةريَمى و دذايةتي جيهاني و هةريَمي‪،‬‬ ‫َ‬ ‫جيؤرامياري كوردستاني دؤخيَكي نالةبار بؤ‬ ‫هةلكةوتني‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫جوالنةوةي كوردستاني دروستكرد‪ ،‬ئةمةش وايكرد كة‬ ‫ملمالنى و تي َ‬ ‫ببي بة كيَ‬ ‫َكهةلضوون لةنيوان‬ ‫َلطةي‬ ‫َ‬ ‫كوردستان َ‬ ‫َ‬ ‫زلهيَزةكاني جيهان و رؤذه��ةالت��ي ن��اوةراس��ت‪ .‬نةبووني‬ ‫َ‬ ‫َودةولةتي بؤ كوردستان‪ ،‬كوردستاني‬ ‫ضوارضيَوةيةكي ياسايي ني‬ ‫َ‬ ‫لة باريَكي دذوار دانا و لةباري والتة داطيركراوةكان نالةبارتر‬ ‫بوو‪ ،‬واتا كوردستان شوناسي رامياري نيية‪ ،‬ئةمةش باري‬ ‫كوردستاني خستة خوارةوةي باري جيهاني سيَيةم‪ ،‬بووني‬ ‫ضواضيَوةي ه��زري دةمارطيري لة َ‬ ‫والتاني دةوروب��ةري‬ ‫كوردستان و عيَراق‪ ،‬وايكرد كة ثرسي كوردستان هةميشة لة‬ ‫سةختيدا بذي‪ ،‬ملمالنيَى ناوخؤيي فاكتةريَكي طرنطي بووني‬ ‫َ‬ ‫جوالنةوةي رزطاريخوازي نيشتيماني‬ ‫بةبةرست لةبةردةم‬ ‫كوردستاني عيراق‪ ،‬ئةم ملمالنيَية ماوةيةكي دريَذة ناخي‬ ‫كوردستان دةخوات‪.‬‬ ‫هةروةها ريَطاي يةكبووني ميللي تيَكداوةو تواناكاني‬ ‫كوردستان بةهةدةر داوة‪ ،‬سةركةوتني سياسةتي دوذمناني‬ ‫كورد لة تةعريب و تةرحيل و ثةرتةوازةكردني ميللةتي كورد‬ ‫بؤتة هؤكاريَكي سةرةكي كةمكردنةوةي ثيَطةي كوردستان‬ ‫لة عيراق و الوازي هيَزو تواناي كوردستان‪ ،‬بووني كةلتوري‬ ‫عةشايةري و ناوضةطةرايي هؤكاريَكي كوشندةي الوازي‬ ‫ثةيوةنديية نيشتيمانية كوردستانييةكانة‪ .‬لةرووي هزرييةوة‬ ‫َ‬ ‫جوالنةوةي رزطاريخوازي نيشتيماني كوردستاني‬ ‫اليةنةكاني‬ ‫عيراق‪ ،‬بايةخيَكي طرنطيان نةداوة بة بونياتي هزري ِرامياري‬ ‫دةطةريَتةوة بؤ ضةندين هؤكار‪ ،‬كة‬ ‫كوردستاني‪ ،‬ئةمةش‬ ‫ِ‬ ‫رةنطة لةم باسة جيَطاي نةبيَتةوة‪َ ،‬‬ ‫بةالم ئةم هؤكارة وايكرد‬ ‫كة دةستةبذيَري كوردستاني لةتواناي تيَطةيشتن نةبن‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫خةلكي كوردستان‪ ،‬تواناي‬ ‫كؤمةالني‬ ‫بؤ ويستوخوازي‬ ‫تيَطةيشتنيان بةرفراوان نةبوو بؤ تيَطةيشتن لة بنةما هزريية‬ ‫َ‬ ‫جوالنةوةي‬ ‫رامياريةكاني كوردستاني و بنةما هزرييةكاني‬ ‫ئةم بةشةي كوردستان‪ .‬ئةمةش وايكرد كة دةستةبذيَري‬ ‫كوردستاني نةيتواني ضوارضيَوةيةكي هزري رامياري بخاتة‬ ‫روو بؤ قؤناغي دواي رووخاني رذيَمي عيراقي كة ضةندين‬ ‫َ‬ ‫خولقاندين‪ .‬ونبونيَكي تةواو لة‬ ‫قةيراني ضؤراوجؤري بؤ‬ ‫ناوةندي رامياري و روناكبيري كوردستاني بةدي دةكريَت‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئةطةرةكاني داهاتوو‪ .‬هةر‬ ‫مامةلةكردن‬ ‫لةسةر ضؤنيَتي‬ ‫ئةمةش وايكردوة كة ثةيوةنديية ناوخؤييةكان بةريَطايةكي‬ ‫بروات و ثةيوةندييةكاني دةرةوة لةسةر ثةتي ضانس‬ ‫دذوار ِ‬ ‫َدرابي‪.‬‬ ‫طري‬ ‫َ‬ ‫* ماستةر لة هزري رامياري‬ ‫ثةراويَزةكان‬ ‫ثرؤفيسؤر ميهرداد ئيزدي لة روانطةي سروشتي‬ ‫شارستاني و جوطرافي كوردستان َ‬ ‫دةل َي‪ :‬كوردستان لة ثيَنج‬ ‫َكدي‪ ،‬باشوري كوردستان (كة ئيَستا ثيَي‬ ‫هةريَمي سةرةكي ثي َ‬ ‫َ‬ ‫رؤذهةالتي كوردستان (كة‬ ‫لورستان و كوردمانشاه)‪،‬‬ ‫َ‬ ‫دةوتري ِ‬ ‫َكدي لة هةمدان وناوضةكاني كةناري خؤرئاواي زاكروس)‪،‬‬ ‫ثي َ‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئاياري‪2010‬‬

‫رزطاريخوازي‬


‫َكدي لة مهاباد وسنة و سليماني و‬ ‫كوردستاني ناوةند (كة ثي َ‬ ‫َكدي لة هةموو ناوضة‬ ‫كركوك و هةوليَر)‪ ،‬كوردستاني باكور (ثي َ‬ ‫كوردستانيةكاني ارارات و باكوري)‪ ،‬كوردستاني خؤرئاوا‬ ‫(هةموو ناوضةكاني خؤرئاواي كوردستان كة ئامةد ثايتةختي‬ ‫ئةم هةريَمةية وثايتةختي هةموو كوردستانة)‪ ،‬بروانة‪ :‬ميهرداد‬ ‫ئيزدي‪ ،‬جردةباسيَك لةمةر كوردانةوة‪ ،‬وةرطيَران‪ :‬ئةمين‬ ‫شواني‪ ،‬دةزطاي سةردةم‪ ،‬سليَماني‪ ،‬ض‪.2007 ،1‬‬ ‫‪ .2‬بةم ثيَية ثؤليَنكردني زانستيي ثرؤفيسؤر ميهرداد‬ ‫ئيزدي‪ :‬كوردستاني عيراق‪ :‬ثيَكهاتوة لة بةشيَكي زؤري‬ ‫لة كوردستاني ناوةندي‪ ،‬و بةشيَكي كةم لة كوردستاني‬ ‫باشور(بةدرة ‪ ،‬وجةسان‪ ،‬و عالي غةربي‪ ،‬و مةندلي‪ ،‬خانقين‪،‬‬ ‫زاراباد‪ ،‬وزةرطؤش‪ ،‬جةلةوال)‪ ،‬وبةشيَك لة كوردستاني خؤرئاوا‬ ‫(ناوضةي باهدينان)‪ ،‬و ديارة ئةطةر ثيَطةيتشني زانستيانةمان‬ ‫هةبي بؤ ئةم جؤرة ثؤليَنة ضةندين كؤسث و طرفتي ناوخؤيي‬ ‫َ‬ ‫لةبةردةم رزطاري نيشتماني كوردستاني ضارةسةر دةكةين‪4.‬‬ ‫عبد الرحمن ادريس البياتي‪ .‬الشيخ محمود الحفيد‪ ،‬بنكةي ذين ‪،‬‬ ‫مطبعة شفان‪ ،‬سليمانية‪ ،‬ط‪ ،2،2007‬ص‪.144-104‬‬ ‫‪ .3‬عبد الرحمن ادريس البياتي‪ .‬الشيخ محمود الحفيد‪ ،‬بنكةي‬ ‫ذين ‪ ،‬مطبعة شفان‪ ،‬سليمانية‪ ،‬ط‪ ،2،2007‬ص‪.144-104‬‬ ‫‪ .4‬بةدريَذايي ميَذوو خةباتي ئاشتيخواز و لةسةرتاي‬ ‫َ‬ ‫خةسلةتي سةرةكي جوالنةوة رزطاري خوازةكاني‬ ‫نوي‬ ‫سةدةمي َ‬ ‫َ‬ ‫نيشتيماني كوردستاني ب��ووة‪ ،‬ب��ةالم ب��ةداخ��ةوة‪ ،‬هةموو‬ ‫بي سوود بووة‪ ،‬ضونكة دوذمنةكاني كوردستان‬ ‫جاريَكيش‪َ ،‬‬ ‫بي رةحم بوونة ودرندةبوونة‪ ،‬بايةخيان بة بووني كورديان‬ ‫َ‬ ‫دانةئةنا‪ ،‬وطرنطيان بة هيض جؤرة ضارةسةريَكي ئاشتيانةيان‬ ‫بؤ كيَشةي كوردستان دانةئةنا‪ ،‬تةنانةت طرنطيان بة كوشتن‬ ‫وويران كردني كوردستانيان ئةدا‪ ،‬خةباتي شارستاني خسلةتي‬ ‫سةرةكي كورد بووة لةو كاتةي بريتانيا كوردستاني داطيركرد‪،‬‬ ‫وب��ةردةوام بووة ئةم جؤرة خةباتة لةكاتي سةربةخؤيي‬ ‫عيراق ‪ ،‬و خؤثيَشاندانةكان و مان طرتنة جؤراوجؤرةكان‬ ‫وثرؤذةكاني نويَنةراني كوردستان لة ئةنجومةني طشتي‬ ‫عيراقي‪ ،‬و ثرؤذةكاني رؤشنبيران و ناوداراني كورد‪ ،‬كة‬ ‫هةمووي بؤ مةبةستي دؤزينةوةي ضارةسةريَكي ئاشتيانة و‬ ‫شارستانيانة بوو بؤ كيَشةي كوردستان‪َ ،‬‬ ‫بةالم لة بةرامبةردا‪،‬‬ ‫حكومةتةكاني عيراق ئامادةنةبووة بؤ ئاشتي‪ ،‬تةنها ئامادةبووة‬ ‫بؤ جةنط و ثالنطيَري بؤ ويَرانكردني كورستان‪ ،‬بؤ ئاشنا بوون‬ ‫بة تيَكؤشاني ئاشتيخوازانةي كوردستان لةو سةردةمة‪ :‬بروانة‪:‬‬ ‫نوشيروان مصطفى امين‪ :‬عصر القلم والمراجعات‪ ،‬ترجمة‪ :‬حمة‬ ‫صالح كاللي‪ ،‬مركز خاك لنشر و االع�لام‪ ،‬سليمانية‪-‬كردستان‬ ‫العراق‪ ،‬ط‪. 2000 ،1‬‬ ‫ئاماذةبدري بة طرنطي ثيَطةي رامياري ئةم‬ ‫دةتوانري‬ ‫‪.5‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتي بابان بووةو ثايتةختي‬ ‫شارة لة ئةوةي كة ثايتةختي‬ ‫ناوضةي شارةزورةو ثايتةختي يةكةم شاهنشاهيةتي سةردةمي‬ ‫هاوضةرخي كوردستانةو سةنتةري يةكيَك لة طرنطترين ريَبازة‬ ‫سؤفيةكاني كوردستانةو بنكةي رؤشنبيري و ميراتطةري توانا‬ ‫ئيداري و سةركردايةتي رامياري ئةم بةشةي كوردستانة‪.‬‬ ‫بروانة (مامؤستا جعفةر‪ .‬شاري سليماني‪،‬‬ ‫بؤ زانياري زؤرتر ِ‬ ‫بنكةي ذين‪ ،‬ض ‪ ،1‬سليَماني‪ ،‬كوردستان‪ ،‬ض‪.2006 ، 1‬‬ ‫‪ .6‬بنكةي سةنجكيَشة و ناوضةيةكي طرنطة كة كةوتؤتة‬ ‫نيَوان ناوضةكاني ناوةندي كوردستان و خؤرئاواي كوردستان‪،‬‬ ‫لةدواي دةستنيشانكردني هيَ‬ ‫َلي برؤكسل وةكو سنور لةنيَوان‬ ‫عيراق وتوركيا طرنطيةكي تايبةتي وةرطرت وةك طيرفانيَكي‬ ‫سةربازي و لة رووي هزريةوة ثاشماوةي نةقشةبةندي و‬ ‫رابةرانيَتي لةم بةشةي كوردستان‪ ،‬ميراتطري شؤرشةكاني‬ ‫ناوضةكاني باكور وخ��ؤرئ��اواي كوردستانن لةم بةشةي‬ ‫كوردستان‪ ،‬بؤ زانياري زؤرتر بروانة(د‪.‬فريدون نووري‪ :‬بزافي‬ ‫برزاني‪ ،‬ئاراس بؤ ضاث وثةخش ‪ ،2007،‬هولير –كردستان‪،‬‬ ‫ل‪ . . .108‬ثي رةش‪ ،‬بارزان وحركة الوعي القومي الكردي‪-1826‬‬ ‫‪ ،1914‬ط‪ ،1‬دون دار نشر‪ ،‬لندن‪.1980 ،‬‬ ‫‪7‬سالم ابراهيم عطوف كبة‪ .‬المجتمع المدني في كوردستان‪،‬‬ ‫موقع البحزاني االلكتروني‪ ،2006 ،‬ص‪.15‬‬ ‫‪8‬ئةطةر ضي َ‬ ‫دةليَين كوردستان لةو قؤناغة خةباتي ِرامياري‬ ‫َ‬ ‫ئاشتيانة َ‬ ‫درندةيي رذيَمي عيراقي‬ ‫لةبةر‬ ‫م‬ ‫بةال‬ ‫تربوو‪:‬‬ ‫زال‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫لاَ‬ ‫ضةندين ج��و ن��ةوةي ضةكداري سةريهةلداوة لةوانةش‪:‬‬

‫ِراثةريني ضةكداري ئيزيديةكان ‪ِ ،1935‬راثةريني ئاسوريَكان‬ ‫‪ِ ،1933‬راثةريني بارزان ‪ 1936‬و ‪ 1943‬و‪ .1945‬بؤ زانياري‬ ‫بروانة‪ :‬د‪ .‬سروة‬ ‫زؤرتر لةسةر بارودؤخي ئةو سةردةمة‪ِ ،‬‬ ‫اسعد صابر (كوردستان الجنوبية‪-‬دراسة تاريخية‪-‬سياسية)‪،‬‬ ‫دار حمدي للطباعة والنشر ‪ ،‬سليمانية‪ ،‬ط‪ ،2006 ، 1‬ص‪.24‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلةي‬ ‫لةسالي ‪ 1939‬و لةدواي راطةياندني‬ ‫‪ .9‬ثارتي هيوا ‪:‬‬ ‫داركةر لة لة َ‬ ‫سالي ‪ 1937‬دامةزرابوو و لة طؤنطرةي ‪1939‬‬ ‫بة طؤريني ناوةكةي بؤ ثارتي هيواو ئةمةش رةنطدانةوةي‬ ‫بةردةوامبووني ثارتي هيوا لة باكوري كوردستان كة‬ ‫لةسةرةتاكاني سةدةي بيستةم دامةزرابوو‪ ،‬بيرؤكةي سةرةكي‬ ‫ئةم ثارتة لة رزطاركردني كوردستان بوو بة يةكخستني و‬ ‫نةهيشتني دؤخي ثةرتةوازةيي‪ ،‬لة ‪ 1945‬توشي ترازان بوو‬ ‫بةهؤي ملمالنيَى ئايدؤلؤجى لةنيَوان سؤسيالزمةكان كة‬ ‫بةخؤيان دةوت ثيشكةوتو خوازةكان و لةنيَوان ليبراليزمةكان‬ ‫كة ثيَيان دةوات���را دواك��ةوت��ؤك��ان ي��ان كؤنةثةرستان‪.‬‬ ‫سؤسيالزمةكان بوون بةئةندامي ثارتي شيوعي عيراقي و‬ ‫ئةواني تر يان ثةيوةنديان كرد بة شؤرشي بارزان و ثةيوةندي‬ ‫بة ريَكخراوي ذيانةوةي كورد كة لة ‪ 1943‬دامةزرابوو لة‬ ‫َ‬ ‫رؤذهةالتي كوردستان‪ ،‬و هةنديَكيان دةستي لةكاري ِرامياري‬ ‫َ‬ ‫هةلطرد‪ .‬بؤ زانياري زؤرت��ر‪ :‬بروانة‪ :‬هيوا عةزيز سةعيد‪،‬‬ ‫خويبون– هيوا‪ -‬ذ‪.‬ك ‪ .‬لي َ‬ ‫َكؤلينةوةيةكي بةراوردي‪ .‬مةكتةبي‬ ‫بيرو هؤشياري (ي‪.‬ن‪.‬ك)‪ ،‬ج ‪ . 2006 .1‬ل‪.51‬‬ ‫‪ .10‬لة طرنطترين سةركردةكاني خوا ليَخؤشبوو مامؤستا‬ ‫عبد الرحمن الزبيحى و محمد ياهو و هةذارو هيَمن‪ ،‬لة ئؤطستي‬ ‫‪ 1944‬يةكيَك بوو لة ئةو اليةنانة كة بةشدار بوو لة نوسيني‬ ‫ثةيماني ميَذووي كوردستاني لة شاخي َ‬ ‫داالنثةر كة دواتر‬ ‫سي سنور يان ثةيماني َ‬ ‫داالنثةر) نؤينةراني‬ ‫ناسرا بة (ثةيماني َ‬ ‫ثارضةكاني كوردستان هةر يةك لة بةريَز خواليَخؤش بوو‬ ‫قاسم قادري و بةريَز خواليَخؤش بوو القاضي مال وهاب‪ ،‬و‬ ‫بةريَز خواليَخؤش بوو شيخ عبد اهلل زينو‪ .‬لةم ثةيمانة جةخت‬ ‫لةسةر يةك دةنطي كرا وهاوتةبايي كوردستاني ونةخشةي‬ ‫كوردستان جةخت لةسةري كرا‪ ... ،‬وضةندين َ‬ ‫بروانة‪:‬‬ ‫خالي تر‪ِ .‬‬ ‫وليام ايغلتون‪ ،‬جمهويرية مهاباد‪ ،‬ترجمة‪ :‬جرجيس فتح اهلل‪،‬‬ ‫بروانة‪ :‬منذر الموصلي‪ ،‬الحياة الحزبية‬ ‫ص‪ ،96‬و لة هةمانكاتدا ِ‬ ‫في كوردستان‪ ،‬سةرضاوةي ثيَشو‪ ،‬ل‪.73‬‬ ‫‪ .11‬رذيَمي عيراقي لة ‪ 280‬شويَني جياوازدا كيمياوي‬ ‫لي‬ ‫بةكارهيَناوة لة كوردستان كة ‪ 25‬ه��ةزار شةهيدي َ‬ ‫كةوتؤتةوة ‪ ،‬طةورةترين ئةو شويَنةنانة شاري َ‬ ‫هةلبجةية‪ ،‬كة‬ ‫برواري ‪ 1988/3/16‬بؤردوماني كرا‪ ،‬بؤ زانياري زؤرتر‬ ‫لة ِ‬ ‫بروانة‪ :‬طه بابان‪ ،‬عالم الكرد المرعب‪،‬ج‪ ،1‬سليَماني‪ ،‬ط‪،1‬‬ ‫‪ .2005‬ص‪.334‬‬ ‫‪ .12‬ئةنفال‪ ،‬واتة بةجينؤسايدكردني كوردستان‪ ،‬ثرؤسةيةكي‬ ‫ثالنكراو ضةندين حكومةت لة عيراق ئةنجاميانداوة و‬ ‫بةضةندين قؤناغ ئةنجامدراوة‪ ،‬وةك ئةنفالي كوردة فةيليةكان‪،‬‬ ‫و بارزانيةكان و دواتر ئةنفال لة طةرمياندا كة بووة هؤي‬ ‫َ‬ ‫هاوالتي كوردستاني‪ .‬طه بابان ‪،‬‬ ‫شةهيدكردني ‪ 182‬هةزار‬ ‫س‪.‬ث‪ .‬ل‪.390‬‬ ‫‪.13‬ئةمين قادر مينة‪ .‬ئةمني استراتيجي عيراق و سيَكوضكةي‬ ‫بةعسييان(ترحيل‪ -‬تعريب‪-‬تةبعيس)‪ .‬سةنتةري لي َ‬ ‫َكؤلينةوي‬ ‫ستراتيجي كوردستان‪ .‬ج‪.1999 .2‬‬ ‫‪ .14‬لة ئةدبياتي يةكيَتي نيشتيماني كوردستاني بة‬ ‫دةك��ري‪ ،‬لةذيَر بنةماي هزري‬ ‫�وي ناوبانط‬ ‫َ‬ ‫شؤرشي ن� َ‬ ‫َ‬ ‫خةسلةت و توانايةكي تايبةت‬ ‫نويَكاري بؤ شؤرش كة خاوةن‬ ‫جياوازة لة شؤرشةكاني ثيَشو‪ ،‬و خاوةن سةركردايةتيةكي‬ ‫ثيَشكةوتوخوازة‪ ،‬لة ئةدبياتي ثارتي ديموكراتي كوردستاني‬ ‫َ‬ ‫دةكري‪ ،‬وةك رةنطدانةوةيةكي‬ ‫طوالن ناوبانط‬ ‫بةشؤرشي‬ ‫َ‬ ‫ب��ةردةوام��ي شؤرشةكاني ثيَشو‪ ،‬ئةمةش لةسةر بنةماي‬ ‫قؤناغبةندي شؤرشي كوردستان خؤي دةبينيَتةوة‪.‬‬ ‫‪ .15‬بةرطري لة خود حتميةتي شؤرشي كوردستانةو‬ ‫َبكري‪.‬‬ ‫مانةوةي ميلةتيَك و نشتيمانيَك ثيَويستة بةرطري لي َ‬ ‫مةال بةختيار‪ ،‬ثورة كردستان وتطورات العصر‪ ،‬ترجمة‪ :‬انور‬ ‫مندالوي‪ .‬مطبعة داناز‪ ،‬سليمانية‪ .2002 ،‬ط‪ .1‬ص‪.22‬‬ ‫***‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئايارى ‪2010‬‬

‫‪9‬‬


‫كوردو ثرؤسةى بة نةتةوةبوون‬ ‫«خويَندنةوةيةكى رةخنةيى بؤ سياسةتى كوردى لة دواى راثة ِرين‬ ‫سةبارةت بة ثرؤسةى بة نةتةوة بوونى كورد»‬

‫ثر لة بةرائةتى «سةردةشت عوسمان» ثيَشكةشة)‬ ‫(ئةم نوسينة بة رؤحى ِ‬

‫د‪.‬جةعفةر عةلى‬

‫‪10‬‬

‫َ‬ ‫كؤمةاليةتى‪،‬‬ ‫ناسيؤناليزم وةك هةر ضةمكيَكى ديكةى فيكرى‪ ،‬سياسيى‪،‬‬ ‫نةلةضوارضيَوةى ثيَناسةيةكدا كورتدةكريَتةوة‪ ،‬نة رةوت��ى ثيَطةيشتن و‬ ‫َ‬ ‫كؤمةاليةتيية جياوازةكاندا ضوونيةكة‪.‬‬ ‫طةشةكردنيشى لة نيَو ذينطة سياسيى و‬ ‫ناسيؤناليزم دياردةيةكى فيكرى و سياسيى فرة رةهةندةو لةالى بيرمةندو‬ ‫َ‬ ‫رؤذهةالتيش ماناو ثيَناسةى جيا جياى ثيَدراوة‪ ،‬واتة‬ ‫نوسةرانى رؤذئاوايى و‬ ‫َ‬ ‫ناسيؤناليزم لة ذيَر كاريطةرى رةوتى طةشةى سياسيى و كةلتورى كؤمةلطةدا‬ ‫َ‬ ‫خةسلةت و تايبةتمةندى تايبةت بة خؤى وةردةطريَت‪َ ،‬‬ ‫بةالم نةك بةو مانايةى‬ ‫ثيَمانوابيَت ئةو كةسةى تفةنطى باش تةقاند ناسيؤناليستةو‪ ،‬ئةو هيَزةى‬ ‫َ‬ ‫ئاالى نةتةوةكةى لة ئةويدي طةورةتر بوو لةو ناسيؤناليست ترو‪ ،‬ئةو حيزبة‬ ‫َ‬ ‫سياسيةش‪ ،‬كة دروشمى سةربةخؤيى و دامةزراندنى دةولةتى بةرز كردةوة‪،‬‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةيةدا قؤناغةكانى‬ ‫بة ماناى ئةوة بيَت ئيدى بزووتنةوةى ناسيؤناليزم لةو‬ ‫َ‬ ‫كامل بوونة‪ .‬ضونكة ناسيؤناليزم‬ ‫بريوةو روو لة‬ ‫ثيَشكةوتنى خؤى بة دروستى ِ‬ ‫َ‬ ‫و بزوتنةوةى ناسيؤناليستى بة تفةنط تةقاندنى باش و ئاالى ثان و دروشمى‬ ‫رةنطاو رةنط دروست نابيَت‪ ،‬هيَندةى ثيَويستى بة زةمينةى لة بارى سياسيى و‬ ‫َ‬ ‫كؤمةاليةتى و ئابوورى و كةلتورى هةية‪ ،‬تا بتوانيَت لةنيَو هةناوى ئةو رةوتى‬ ‫طةشةكردنةدا وةكو جؤريَك لة هؤشيارى دةستةجةمعى لة نيَو فيكرو قةناعةتى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةاليةتيية جياوازةكاندا جيَطةى خؤى قايم بطريَت‪.‬‬ ‫ئةندامانى طروثة‬ ‫ناسيؤناليزم و نةتةوة دوو ضةمك و زاراوةى بة يةكداضوون و يةكيان‬ ‫نامةوى بضمة نيَو دريذةى ئةو بؤضوون‬ ‫ئةويدى تةواو دةكات‪ .‬لةم نوسينةدا‬ ‫َ‬ ‫و تيؤرة جياوازانةى لة مبارةيةوة قسةيان كردووة‪ ،‬كة ئايا ئةوة ناسيؤناليزمة‬ ‫نةتةوة دروست دةكات‪ ،‬يان بة ثيَضةوانةوة ناسيؤناليزم بةرهةمى نةتةوةية‪.‬‬ ‫بؤية لةو بؤضوونة َ‬ ‫(طيلنةر)يةوة بؤ ناسيؤناليزم دةست ثيَدةكةم‪ ،‬كة ثيَيواية ئةوة‬ ‫ناسيؤناليزمة نةتةوة دروست دةكات‪ ،‬نةك بة ثيَضةوانةوة نةتةوة دروستكةرى‬ ‫ناسيؤناليزم بيَت‪ ،‬بةو ماناية ناسيؤناليزم دةبيَتة َ‬ ‫خولقيَنةرى ئةو بنضينةو بنةما‬ ‫َ‬ ‫سياسيى و كةلتوريانةى‪ ،‬كة بة هؤيةوة نةتةوة دروست دةبيَت‪( .‬طيلنةر) ئةو‬ ‫بؤضوونة رةتدةكاتةوة‪ ،‬كة ثيَيواية نةتةوةكان بوونيَكى سروشتين و لة ديَر‬ ‫زةمانةوة بوونيان هةيةو لةمبارةيةوة َ‬ ‫دةليَت‪ :‬ئةو بؤضوونةى ثيَيواية نةتةوةكان‬ ‫دياردةيةكى سروشتين و خودا بة هؤيةوة مرؤظةكانى ثؤليَن كردووة‪ ،‬بريتيية‬ ‫لة ئةفسانة (‪ . )Myth‬بة ثيَى َ‬ ‫(طيلنةر)‪ ،‬ناسيؤناليزم هةنديَكجار ئةو كةلتورة‬ ‫دةيطؤريَت بؤ نةتةوة‪ ،‬هةنديَكجاريش ئةو‬ ‫وةردةطريَت‪ ،‬كة ثيَشتر هةبووةو‬ ‫ِ‬ ‫دةسريَتةوة‪.‬‬ ‫كةلتورة دادةهيَنيَت‪ ،‬زؤر جاريش كةلتورى ثيَشوو‬ ‫ِ‬ ‫ذمارة (‪ )5‬ئاياري‪2010‬‬


‫واتة بةو ليَكدانةوة َ‬ ‫(طيلنةر)ية دةشيَت كةلتور رةطةزةكانى‬ ‫دروستكردن (‪ )Artefact‬و داهيَنان (‪ )Invention‬لة خؤ‬ ‫بطريَت و لة ثيَكهيَنانى نةتةوةشدا كاريطةر بيَت‪ .‬بة بؤضوونى‬ ‫َ‬ ‫(طيلنةر) تةنها لةم دؤخةدا دةتوانريَت ثيَناسةى نةتةوة لة‬ ‫سةر بنضينةى ئيرادةو كةلتور بكريَت‪ ،‬ئةم دووانةش (ئيرادةو‬ ‫كةلتور) لة يةكةيةكى سياسيدا يةكبخريَن‪ ،‬ئةو كاتة َ‬ ‫خةلك لة‬ ‫رووى كةلتورى و سياسييةوة يةكطرتوو دةبن‪.‬‬ ‫َ‬ ‫(طيلنةر) ن��ةت��ةوة بةرهةمى ناسيؤناليزم و‪،‬‬ ‫ل��ةالى‬ ‫ناسيؤناليزميش بةرهةمى مؤديَرنةية‪ ،‬بة مانا نةتةوة دةبيَتة‬ ‫بةرهةمى دياردةو َ‬ ‫وطؤرو ئةو بنةماو ثرةنسيثة هاوبةشانةى‪،‬‬ ‫ئال‬ ‫ِ‬ ‫كة ناسيؤناليزم وةك ثرةنسيثيَكى سياسيى ثيَويستى ثيَيةتى‬ ‫و تةنها لة رؤذط��ارى مؤديَرنةدا توانيويانة ضوونيةكانة‬ ‫دةربكةون‪.‬‬ ‫ئةطةر بة ثشت بةستن بة مانا َ‬ ‫(طيلنةر)يةكةى بؤ نةتةوةو‬ ‫ناسيؤناليزم‪ ،‬ثرؤسةى بة نةتةوةبوونى كورد ليَكبدةينةوة‪،‬‬ ‫رةنطة زيَدةطؤيى نةبيَت ئةطةر َ‬ ‫بليَين‪ ،‬هيَشتا ئةو هيَزة‬ ‫حوكمرانى‬ ‫راثةرينةوة لة كوردستان‬ ‫سياسيانةى‪ ،‬كة لة دواى‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫دةكةن‪ ،‬نةيانتوانيوة ئةو كةرةستةو دةزطايانةى‪ ،‬كة دونياى‬ ‫مؤديَرنة بؤى فةراهةم كردوون بة ئاقارى خزمةت بة ثرؤسةى‬ ‫ثيَكهيَنانى سياسيانةى نةتةوةدا بةرن‪.‬‬ ‫حيزبة سياسيةكانى كوردستان بة طويَرةى ئةوةى َ‬ ‫هةلطرى‬ ‫َ‬ ‫عةقل و بنةماى نةريتى و خةباتى قؤناغى شاخ بوون‪ ،‬هةرطيز‬ ‫َ‬ ‫راثةرينى بةهارى‬ ‫نةيانتوانى لةطةل سياقى ميَذوويى دواى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫مامةلة بكةن‪ ،‬هةرطيز‬ ‫عةقل و جيهانبينيةكى نويَوة‬ ‫‪1991‬دا بة‬ ‫َ‬ ‫نةيانويست لةو حةتميةتةى جولةى ميَذوو تيَبطةن‪ ،‬كة هةموو‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫نوى‬ ‫نوى‪ ،‬ثيَويستة بة‬ ‫سياقيَكى ميَذوويى‪،‬‬ ‫عةقلى َ‬ ‫كؤمةاليةتى َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫مامةلة كردنى دةزطاو دامةزراوةكانى حكومةت‬ ‫مامةلة بكريَت‪.‬‬ ‫َ‬ ‫و حيزب و ثةيوةنديية سياسيى و كؤمةاليةتيية نويَكان بة‬ ‫َ‬ ‫عةقلى راب��ردوو‪ ،‬بة ماناى ئيفليج كردنى رةوت��ى طةشةى‬ ‫سروشتى ذيان و دواجاريش دةبووة بةربةستيَكى ترسناك‬ ‫لة بةردةم ثرؤسةى دروستبوونى ناسنامةو بوونى نةتةوةيى‪.‬‬ ‫َ‬ ‫مامةلةى ئةو‬ ‫ئةوةى حيزبةكانى ئيَمة كرديان بريتيبوو لة‬ ‫َ‬ ‫عةقل و دونيابينى كؤن‪ ،‬بةمةش‬ ‫سياقة ميَذوويية نويَية بة‬ ‫نةك نةيانتوانى خزمةت بة ثرؤسةى سياسيانةى نةتةوةيى‬ ‫كورد بكةن‪َ ،‬‬ ‫بةلكو تا رادةيةكى زؤر بوونة هؤى ثةكخستن و‬ ‫دواخستنى ئةو ثرؤسةيةش لةو ماوة طرنطة ميَذووييةدا‪.‬‬ ‫دةطةريَتةوة بؤ (‪)221‬‬ ‫شؤرشى فرةنسى‪ ،‬كة ميَذووةكةى‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتى نةتةوةيى كردة َ‬ ‫َ‬ ‫باالترين فؤرمى‬ ‫سال بةر لة ئيَستا‪،‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ريَكخستنى سياسيى و كؤمةاليةتى‪ ،‬وةالو دلسؤزى تةواوى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َرانى‬ ‫دةولةت بوو‪ ،‬لة روانينى‬ ‫هاوالتيان تةنها بؤ‬ ‫شؤرشطي ِ‬ ‫ِ‬ ‫فرةنسيةوة‪ ،‬بةرذةوةندى نةتةوةيى نةك بة تةنها خرابووة‬ ‫بنةمالةى ثاشاييةوة‪َ ،‬‬ ‫َ‬ ‫بةلكو خرابووة‬ ‫سةرووى بةرذةوةندى‬ ‫َ‬ ‫سةرووى تةواوى بةرذةوةندييةكانى ديكةشةوة‪ .‬هاوالتيان لة‬ ‫نيَو سوثاى نةتةوةييدا ريَكخران و َ‬ ‫ئاالى نةتةوةيى و سرودى‬ ‫نةتةوةيى جيَطةى َ‬ ‫ئاالو سرودى ثاشايى طرتةوة‪.‬‬ ‫َرانى فرةنسى‬ ‫ليَرةوة بؤمان رووندةبيَتةوة كاتيَك‬ ‫شؤرشطي ِ‬ ‫ِ‬ ‫ديَنة نيَو دؤخيَكى سياسيى تازةو سياقيَكى ميَذوويى نويَوة‪ ،‬كة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫عةقلى‬ ‫عةقليَكى جيا لة‬ ‫شؤرشة‪ ،‬بة‬ ‫دؤخ وسياقى نويَى دواى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل سياقة ميَذوويية نويَكةدا دةكةن‪.‬‬ ‫مامةلة‬ ‫شؤرش‬ ‫بةر لة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫لة جياتى دروستكردنى ئينتيماى بضووك و بنةمالةيى و‬ ‫َ‬ ‫دةولةت دروست دةكةن‪ ،‬لة برى‬ ‫شةخسى‪ ،‬ئينتيما بؤ نةتةوةو‬ ‫دروستكردنى ميليشياو هيَزى ضةكدارى نا نيزامى و دةزطاى‬ ‫َ‬ ‫هةوالطرى حيزبى‪ ،‬لةشكرى نيزامى ـ نةتةوةيى و دةزطاى‬

‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتى دروست دةكةن‪ ،‬واتة تةواو ثيَضةوانةى‬ ‫هةوالطرى‬ ‫راثةرينى(‪)1991‬ةوة‪.‬‬ ‫دؤخى كوردستان لة دواى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫هةولدان‬ ‫راثةرين لة جياتى‬ ‫دواى‬ ‫لة كوردستان و لة‬ ‫ِ‬ ‫بؤ دروستكردنى ناوكى ق��ةوارةى نةتةوةيى‪ ،‬ئةو بةشةى‬ ‫كوردستانيش دابةشى قةوارةو كانتؤنى جياجياى سياسيى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هةولدان بؤ دروستكردنى‬ ‫لؤكالى كرا‪ ،‬لة جياتى‬ ‫و حيزبى و‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ضرو‬ ‫بةرنامةو‬ ‫بة‬ ‫دانى‬ ‫هةول‬ ‫كةوتنة‬ ‫نةتةوة‪،‬‬ ‫بؤ‬ ‫ئينتيما‬ ‫دلسؤزى و‬ ‫ِ‬ ‫ثر بؤ دروستكردنى ئينتيما بؤ باوكةكان و حيزب و سةركردة‬ ‫ِ‬ ‫سياسييةكان‪ ،‬لة جياتى ثيَكهيَنانى لةشكرى نةتةوةيى‪ ،‬لةشكرى‬ ‫حيزبى و لة جياتى ثيَكهيَنانى ئيدارةو حكومةتى نةتةوةيى و‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫مامةلةى‬ ‫هاوالتيبوون‬ ‫دامةزراوةيى‪ ،‬كة لةسةر بنضينةى‬ ‫َ‬ ‫هاوالتيانى فرة رةنطى كوردستان بكات‪ ،‬حكومةت و ئيدارةى‬ ‫حيزبيان دامةزراند‪.‬‬ ‫ئاسان دةست طةيشتن بة ئامرازةكانى مؤديَرنةو سوود‬ ‫وةرطرتن لة ئةزموونةكانى دونياو ئامرازةكانى ثةيوةندى بة‬ ‫هةموو شيَوةكانيةوة لة كوردستان ثاساوى ئةوةمان ثيَدةدات‪،‬‬ ‫َ‬ ‫كؤمةاليةتى و فيكرى‬ ‫كة بةراوردى نيَوان دؤخى سياسيى و‬ ‫فرةنساى سةدةى هةذدة بة دؤخى كوردستانى دةيةى كؤتايى‬ ‫سةدةى بيست و سةرةتاى سةدةى بيست و يةك بكةين‪،‬‬ ‫ئةمة لةاليةك‪ ،‬لةاليةكى ديكةوة‪ ،‬لةم روانطةيةوة سياسةتى‬ ‫حوكمران لة كوردستان بخةينة‬ ‫ثر لة كةموكورتى حيزبةكانى‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ذيَر ثرسيارو َ‬ ‫بليَين‪ ،‬كة ئةم حيزبانة لة رووى ميَذووييةوة‬ ‫بةرثرسيارى يةكةمى هيَشتنةوةى طةلى كوردن لة سست‬ ‫هةنطاو نان‪ ،‬يان لة كؤسث خستنة بةردةم دؤخى َ‬ ‫كاملبوون و‬ ‫ثرؤسةى سياسيانةى دروستبوونى نةتةوةدا‪.‬‬ ‫ئةطةر نةتةوة بة ثيَى يةكيَك لة تيؤرةكان ثيَويستى زؤرى بة‬ ‫ويست و ئيرادةى هاوبةش هةبيَت‪ ،‬ئةوا تا رادةيةكى زؤر ئةو‬ ‫ويست و ئيرادة هاوبةشة لة نيَو كورددا نا ئامادةية‪.‬‬ ‫(ئيرنست رينان) لة َ‬ ‫سالى ‪ 1882‬لة طوتاريَكيدا لة زانكؤى‬ ‫َ‬ ‫سؤربؤن بة ناوى «نةتةوة ضيية» دةليَت‪ :‬نةتةوة رؤح يان‬ ‫ثرةنسيثيَكى رؤحيية‪ ،‬ئةو دوو شتةش‪ ،‬كة لة راستيدا هةر‬ ‫يةكيَكن ئةم رؤح يان ثرةنسيثة رؤحيية ثيَكدةهيَنن‪ ،‬يةكيَكيان‬ ‫سةر بة راب��ردووة‪ ،‬ئةويديكةشيان لة ئيَستاداية‪ .‬يةكةميان‬ ‫َ‬ ‫دةولةمةندى يادةوةريةكانة‪ ،‬دووةميشيان‬ ‫سامانى فرةو‬ ‫ريَككةوتن و رةزامةنديةكانى ئيَستاية‪ .‬نةتةوة بة يةكةوة‬ ‫ذيانيَكى ئارةزوومةندانةية لةسةر بنضينةى ئيرادةو ئارةزووى‬ ‫هاوبةشى تاكةكانى دادةم��ةزريَ��ت‪ .‬بوونى س��ةروةرى و‬ ‫شانازيةكانى رابردوو‪ ،‬هةبوونى ويست و ئيرادةى هاوبةش‬ ‫لة ئيَستادا‪ ،‬ئةنجامدانى كارى طةورةو مةزن لة رابردووداو‬ ‫َ‬ ‫هةولدان بة ئامانجى ئةوةى كارى زياتريش بة يةكةوة بكريَت‪،‬‬ ‫هةموو ئةمانة فاكتةرى ثيَويستن بؤ بوون بة «نةتةوة» ‪.‬‬ ‫ئةطةر لةسةر بنضينةى ئةم ثيَناسةيةى (رينان) راظةى‬ ‫برطةيةيدا بكةين‪،‬‬ ‫دؤخى ثرؤسةى بة نةتةوةبوونى كورد لةو ِ‬ ‫طةرانةوة بؤ رابردوو‪.‬‬ ‫كة ثةيوةندى بة ئيَستاوة هةية‪ ،‬نةك ِ‬ ‫راثةرينةوة‪ ،‬ويست و‬ ‫دةكريَت بثرسين لة كوردستانى دواى‬ ‫ِ‬ ‫ئيرادةى هاوبةش بؤ ريَككةوتن و بة يةكةوة ذيان و ئةنجامدانى‬ ‫كارى مةزن لة ض ئاستيَكى بوونداية‪ .‬ئايا ئارةزووى هاوبةش‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةى كوردى وابةستةى ثابةند بوون و‬ ‫كوى تاكةكانى‬ ‫تا َ‬ ‫نويَكردنةوةى ثةيمان بؤ نةتةوة كردووة؟‬ ‫َ‬ ‫وةالمى ئةو ثرسيارانة بدةينةوة ثيَويست‬ ‫كاتيَك بمانةويَت‬ ‫دةكات َ‬ ‫هةلوةستةيةك لةسةر رةفتارو ثةروةردةى سياسيى و‬ ‫راثةرينةوة‬ ‫ديموكراسيانة لة كوردستان بكةين‪ .‬ئايا لة دواى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتدارةكانى كوردستان بةو ثبَيةى دةزطاكانى‬ ‫حيزبة‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئايارى ‪2010‬‬

‫‪11‬‬


‫حكومةتيشيان بة دةستةوة بووة‪ ،‬توانيويانة نةك ئةندامانى‬ ‫كؤمةلطة بة شيَوةيةكى طشتى‪َ ،‬‬ ‫َ‬ ‫بةلكو ئةندامانى حيزبةكانيشيان‬ ‫بنةرةتيَكى نةتةوةيى ث��ةروةردة بكةن و ثرةنسيثى‬ ‫لةسةر‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫هاوالتيبوون بكةنة بنضينةى كارى حكومى و حيزبيان؟ ئايا‬ ‫كؤى تواناى دةزطا حكومى و حيزبيةكانيان لة ثيَناوى كارى‬ ‫مةزن بؤ نةتةوةو دروستكردنى ئينتيماى نةتةوةيى خستؤتة‬ ‫ناراستةوخؤ‪ ،‬بة ئاطا يان بيَئاطا‬ ‫كار؟ يان بة ثيَضةوانةوة ِ‬ ‫بوونةتة كؤسثى بةردةم ثرؤسةكة‪.‬‬ ‫نةتةوة بةوة دروست نابيَت حيزب كؤى تواناكانى ئابوورى‬ ‫نةتةوةيى لة خزمةتى دروستكردنى وةالئيَكى كويَرانة بؤ خؤى‬ ‫َ‬ ‫هةولبدريَت لة جيَى‬ ‫بخاتة كار‪ ،‬نةتةوة بةوة دروست نابيَت‬ ‫ثةروةردةى سياسيى ـ ديموكراسيانة‪ ،‬كة مرؤظ فيَردةكات‬

‫َ‬ ‫دةسةالتدارةكانى كوردستان‪ ،‬ويَ ِراى‬ ‫حيزبة‬

‫تؤرى ثةيوةندى‬ ‫فةراهةم بوونى دةيان دةزطاو ِ‬ ‫مؤدَيرن‪ ،‬كة دةتوانرا لة هةر يةكيَك لةوانة سوودى‬ ‫طةورة وةربطيرابا لة ثرؤسةى بة نةتةوةبوونى‬

‫تؤرانةى‬ ‫ك���ورددا‪ ،‬كةضى ك��ؤى ئ��ةم دةزط��او ِ‬ ‫َ‬ ‫عةقليةتةى لة ثشتيانةوة‬ ‫ثةيوةندى بة هؤى ئةو‬

‫وةستا بوو و كارى لةسةر دةك��ردن‪ ،‬نةك هةر‬ ‫نةيتوانى لة ثرؤسةى بة نةتةوةبووندا كةلَكيان‬ ‫ليَوةربطيرَيت‪ ،‬بةلَكو بة ثيَضةوانةوة زؤر كات‬ ‫نةك تةنها لة سستكردنى جولَةى طةشةو بةرةو‬ ‫ثيَشضوونى ثرؤسةكةدا رؤلَى طرنطيان بينيوة‪ ،‬بةلَكو‬ ‫هةندَيكجار تا ئاستى لة جولَة خستنيش يارمةتيدةر‬ ‫بووة‪ .‬سادةترين نموونة رةنطة ئةو تةكنؤلؤذياى‬ ‫ضاثةمةنى و َ‬ ‫بالوكردنةوة بيَت لة كوردستان‪ ،‬كة لة‬ ‫راثةرينةوة كار‬ ‫بندةستى حيزبةكاندايةو لة دواى‬ ‫ِ‬

‫لةسةر هؤشيارى مرؤظى كورد دةكات‪..‬‬

‫خاوةنى ئيرادةى خؤى‪ ،‬دةنط و رةنطى خؤى بيَت‪ ،‬مرؤظ‬ ‫فيَردةكات سةركردةو سةرؤكةكان وةكو بةشيَك لة جةستةى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطة‪ ،‬مرؤظ فيَردةكات‬ ‫كؤمةلطة ببينيَت‪ ،‬نةك تةواوى‬ ‫سازش لةسةر دةستكةوت و ثرةنسيثة نةتةوةييةكان و ئازادى‬ ‫َ‬ ‫دةطةريَنيَتةوةو‬ ‫هاوالتيبوون نةكات‪ ،‬ئيرادة بؤ مرؤظ‬ ‫و مافى‬ ‫ِ‬ ‫فيَري دةكات وةك خؤى بير بكاتةوةو بتوانيَت لة بةرامبةر‬ ‫باالكانى حيزبدا بيَتة طؤو َ‬ ‫سةرؤك و دةزطا هةرة َ‬ ‫بل َى نةخيَر‪.‬‬ ‫َ‬ ‫بةالم كاتيَك حيزبةكانى كوردستان تةواو ثيَضةوانةى ئةمجؤرة‬ ‫لة ثةروةردةى سياسيى و ديموكراسى كاردةكةن‪ ،‬بةر لةهةر‬ ‫شتيَك ئارةزووى هاوبةشى تاكةكان بؤ نويَكردنةوةى ثةيمان‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتدارةكانى كوردستان‬ ‫بؤ نةتةوة دةك��وذن‪ ،‬حيزبة‬

‫‪12‬‬

‫هيَندةى مةبةستيانة حيزب و داستانةكانى حيزبمان بة‬ ‫باش و خراثيةوة خؤش بويَت‪ ،‬هيَندة كار بؤ دروستكردنى‬ ‫ئةم خؤشةويستية بؤ نةتةوة ناكةن‪ ،‬ئةوان هيَندةى ويَنةى‬ ‫سةرؤكةكانمان لة بةرطيَكى ثيرؤزدا ثيشاندةدةن‪ ،‬هيَندة نةك‬ ‫هاوالتيانى كوردستان بة طشتى‪َ ،‬‬ ‫َ‬ ‫بةلكو ئةندامانى حيزبةكانى‬ ‫خؤيشيان فيَرنةكرد شانازى و سةروةريةكانى نةتةوةو‬ ‫نيشتمان طةورةو مةزن سةير بكةن‪ .‬حيزبةكانى ئيَمة زمانى‬ ‫لةمةر رووداوةكانى رابردوو بة جؤريَكة هيَندةى‬ ‫قسةكردنيان‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫بنةمالةو سةرؤكةكان ثيشان‬ ‫مةبةستيانة طةورةيى حيزب و‬ ‫بدةن‪ ،‬هيَندة نةيانتوانيوة ئةم كةسايةتى و رووداوانة لة َ‬ ‫قالبى‬ ‫شانازى نةتةوةييدا بكةن بة بةشيَك لة يادةوةرى و ميَذووى‬ ‫هاوبةشى طةلى ك��ورد‪ ،‬هةر وةك ضؤن نةيشيانتوانيوة‬ ‫هاودةردى و خةمى هاوبةش بكةن بة هاودةردى و خةمى‬ ‫هاوبةشى نةتةوةيى‪.‬‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتدارةكانى كوردستان بة دريَذايى تةمةنى‬ ‫حيزبة‬ ‫راثةرينيان هةميشة سةرؤكةكانيان لة ويَنةى‬ ‫دواى‬ ‫سياسيى‬ ‫ِ‬ ‫فريشتةو حيزبةكانيشيان وةك كارخانةى بةرهةمهيَنانى‬ ‫َ‬ ‫خةلكى كوردو دةرةوةى‬ ‫سةركردةى فريشتة ئاسا ثيشانى‬ ‫كوردستانيش داوة‪ ،‬لة كاتيَكدا نة سةركردة فريشتةيةو نة‬ ‫حيزبيش كارخانةى بةرهةمهيَنانى سةركردةى فريشتةيى‪،‬‬ ‫َ‬ ‫بةلكو ض سةركردةو ض حيزبيش بةشيَكن لة بونيادو ثيَكهاتةى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫سياسيى و كؤمةاليةتى ئةم كؤمةلطةيةو‪ ،‬وةك هةر بةشيَكى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطة بة رادةى بةرثرسياريَتيان‬ ‫ديكةى ثيَكهيَنةرى جةستةى‬ ‫َ‬ ‫هةلةو كةموكورتى و شكستةكاندا خاوةنى‬ ‫لة ب��ةردةم‬ ‫بةرثرسياريَتين‪ ،‬بؤية ناشيَت لة ثرؤسةى شكست ثيَهيَنانى‬ ‫راثةرينةوة تا ئيَستا‬ ‫سياسيانةى نةتةوةيى كورددا لة دواى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫طؤرةثانى‬ ‫سياسييةكانى‬ ‫رؤلى نيَطةتيفانةى حيزب و سةركردة‬ ‫ِ‬ ‫سياسيى كوردستان‪ ،‬كة لة يةككاتدا حيزب و حكومةتيش‬ ‫بوون‪ ،‬نا ديدة بطرين‪.‬‬ ‫حيزبةكانى َ‬ ‫راثةرينةوة‪،‬‬ ‫دواى‬ ‫لة‬ ‫كوردستان‬ ‫لة‬ ‫دةست‬ ‫باال‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َراى‬ ‫كة نزيك بة بيست سالة حوكمى كوردستان دةكةن‪ ،‬وي ِ‬ ‫َ‬ ‫كةنالى طرنطى ثةيوةندى جياجياى مؤديَرنيان‬ ‫ئةوةى دةيان‬ ‫َ‬ ‫لة بندةستدا بووة‪ ،‬بةالم هةرطيز نةيانويستوة هيَزو وزةى‬ ‫ئةو ئامرازانةى ثةيوةندى بةو ئاراستةيةدا بخةنة كار‪ ،‬كة‬ ‫دواجار لة خزمةتى ثرؤسةى بة نةتةوةبوونى سياسيانةى‬ ‫َ‬ ‫هاوالتيانى كوردستان‬ ‫كوردو داكؤكى لة ماف و ئازادييةكانى‬ ‫َ‬ ‫هاوالتيبوون تةواو ببيَت‪ ،‬نةك لةسةر بنضينةى‬ ‫لةسةر بنضينةى‬ ‫حيزبى بوون‪ .‬ئةو حيزبانة‪،‬كة لة ناوةوةى كوردستاندا خؤيان‬ ‫وةك ثاريَزةرو داكؤكيكارى مافةكانى نةتةوةيى كورد ثيشان‬ ‫َ‬ ‫سرينةوة يان‬ ‫دةدةن‪ ،‬دةبواية بة كردةوة لةاليةكةوة لة‬ ‫هةولى ِ‬ ‫طؤرينى ئةو كةلتورةدا بان‪ ،‬كة كةلتورى بةر لة نةتةوةيةو‬ ‫ِ‬ ‫ريَطرة لة بةردةم ثيَكهيَنانى ثرؤسةى بة نةتةوةبووندا‪ ،‬لةاليةكى‬ ‫َ‬ ‫هةولى داهيَنان و دروستكردنى كةلتورى نةتةوةييان‬ ‫ديكةوة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دابا‪ ،‬ضونكة وةك (طيلنةر) دةليَت‪ :‬ناسيؤناليزم هةنديَكجار‬ ‫دةيطؤريَت‬ ‫ئةو كةلتورة وةردةطريَت‪ ،‬كة ثيَشتر هةبووةو‬ ‫ِ‬ ‫بؤ نةتةوة‪ ،‬هةنديَكجاريش ئةو كةلتورة دادةهيَنيَت‪ ،‬دةشيَت‬ ‫بيسريَتةوة‪،‬‬ ‫زؤر جاريش ئةو كةلتورةى‪ ،‬كة ثيَشتر هةبووة‬ ‫ِ‬ ‫واتة بة ثيَى ليَكدانةوةى َ‬ ‫(طيلنةر) دةشيَت كةلتور رةطةزةكانى‬ ‫دروستكردن و داهيَنان لةخؤ بطريَت و لة ثيَكهيَنانى نةتةوةشدا‬ ‫كاريطةر بيَت‪َ .‬‬ ‫راثةرين نةك هةر‬ ‫بةالم هيَزةكانى ئيَمة لة دواى‬ ‫ِ‬ ‫نةيانتوانى كةلتورى نةتةوةيى دروست بكةن و لةسةر بنضينةى‬ ‫َ‬ ‫هاوالتيبوون مافة سياسيى و مةدةنى و ديموكراتيةكان بؤ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫خةلكى كوردستان فةراهةم بكةن‪ ،‬بةلكو جؤريَك لة ثةروةردةو‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئاياري‪2010‬‬


‫كةلتورى نويَيان داهيَنا‪ ،‬كة تةواو بوو بة بةربةست لة بةردةم‬ ‫ثرؤسةى بنياتنانى نةتةوةدا‪ ،‬ئةويش ثةروةردةو كةلتورى‬ ‫بة حيزبى كردنى حكومةت و دامودةزطاكانى‪ ،‬زانكؤكان و‬ ‫فةرمانطةكانى حكومةت و‪ ،‬دوا جاريش رةنطكردنى تةواوى‬ ‫كؤمةلطة بوو بة رةنطى حيزب‪ ،‬ثيَوةرى َ‬ ‫َ‬ ‫دلسؤزى بؤ نيشتمان‬ ‫و نةتةوة يةكسان كرا بة نزيكى لة حيزب و كةسانى دةست‬ ‫رؤيشتووى ناو حيزب‪ ،‬يان نزيك لة حيزبةكان‪ ،‬واتة بة زمانى‬ ‫دارشت‪ ،‬كة بوونى حيزب يةكسانة‬ ‫حيزبى بيناى سياسةتيَكيان ِ‬ ‫بة بوونى نةتةوة‪ ،‬لة غيابى حيزبدا‪ ،‬نةتةوة سةرطةردان و‬ ‫بى خاوةن دةبيَت‪ ،‬سةروةرى و مانةوةو طةشةكردنمان لة‬ ‫َ‬ ‫رووى نةتةوةييةوة كراية هاو واتاى سةروةرى و مانةوةو‬ ‫طةشةكردنى حيزب‪.‬‬ ‫راثةرين‪ ،‬حيزب بة ئامانجى ثاراستنى‬ ‫دواى‬ ‫لة كوردستانى‬ ‫ِ‬ ‫نةتةوةو ثيَكهيَنانى ق��ةوارةى نةتةوةيى‪ ،‬هيزى ضةكدارو‬ ‫َ‬ ‫هةوالطرى و ئاسايش و ثؤليسى دانةمةزراند‪،‬‬ ‫دةزطاكانى‬ ‫َ‬ ‫بةلكو سةرجةم ئةم دةزطايانة‪ ،‬دةزطاى تةواو حيزبى بوون‬ ‫شةرو ملمالنيَكانى حيزب و ثاراستنى بةرذةوةندييةكانى‬ ‫و لة‬ ‫ِ‬ ‫حيزبدا‪ ،‬هةميشة سةنطةرى حيزبيان قايمكردووة‪ ،‬نةك‬ ‫سةنطةرى بيَاليةنى و نةتةوةيى‪ ،‬رةنطة رووداوة ناوخؤيية‬ ‫َ‬ ‫راثةرين طةواهيدةرى‬ ‫ساالنى دواى‬ ‫كارةسات هيَنةكانى‬ ‫ِ‬ ‫سةلماندنى راستى ئةم قسانةمان بيَت‪.‬‬ ‫يةكيَك لةو رةط��ةزة طرتطانةى‪ ،‬كة ثرؤسةى سياسيى‬ ‫دروستبوونى هةر نةتةوةيةك لة دونيادا ثيَويستى زؤرى‬ ‫َ‬ ‫هةولدانة بؤ بةرهةمهيَنانى ئينتيماى نةتةوةيى لة ريَطةى‬ ‫ثيَيةتى‪،‬‬ ‫تيَكشكاندنى ئةو ئينتيمايانةى لة نةتةوة بضووكترن‪ ،‬هةروةها‬ ‫ئةو ئينتيمايانةش‪ ،‬كة لة نةتةوة طةورةترو بان نةتةوةيين‪.‬‬ ‫(بةنديكت ئةندرسؤن) ئاماذة بةوة دةكات‪ ،‬كة فانتازياى‬ ‫َ‬ ‫بضووكتر‪،‬بةالم‬ ‫نةتةوةيى‪ ،‬فانتازياى طروثيَكة لة ئيمثراتؤريةت‬ ‫لة خي َ‬ ‫َل و طروثة بضووكةكانى بةر لة نةتةوةش طةورةتر‪ .‬بةو‬ ‫ماناية ثرؤسةى دووستبوونى نةتةوة ثيَويستى بة تيَكشكاندنى‬ ‫دوو جؤر لة ئينتيما هةية‪ ،‬يةكيان ئينتيماية بؤ ضوارضيَوةيةك‪،‬‬ ‫َ‬ ‫كؤمةاليةتى و جوطرافيةوة لة‬ ‫كة لة رووى سياسيى و‬ ‫نةتةوة طةورةترة‪ ،‬ئةويتريشيان ئينتيماية بؤ طروث و خانة‬ ‫َ‬ ‫كؤمةاليةتييةكانى لة نةتةوة بضووكتر‪.‬‬ ‫ئةطةر لةو ثيَناسة ئةندرسؤنيةوة بؤ ثرؤسةى دروستبوونى‬ ‫بروانين‪ ،‬روونتر لةو درزة طةورةية تيَدةطةين‪ ،‬كة‬ ‫نةتةوة ِ‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتى كوردى (كة كورتكراوةتةوة بؤ حيزبة طةورةكانى‬ ‫َ‬ ‫كوردستان) بة ض ئاراستةيةكى سياسيى و كؤمةاليةتى‬ ‫نيَطةتيفانة كاريان كردووة‪ ،‬بة جؤريَك كة نةك خزمةتيان‬ ‫َ‬ ‫كامل بوونى ثرؤسةى بة نةتةوةبوونى‬ ‫بة ثيَطةيشتن و‬ ‫كورد نةكرد‪َ ،‬‬ ‫بةلكو بوونة بةربةستيش لة بةردةم ثرؤسةى‬ ‫طواستنةوة لة هؤشيارى كوردبوونةوة بةرةو هؤشيارى‬ ‫سياسيى نةتةوةيى‪.‬‬ ‫بةر لة هةر شتيَك لة بارةى ئةم ليَكدانةوة ئةندرسؤنيةو‬ ‫شويَنى سياسةتى كوردى لة نيَو ئةم ليَكدانةوةيةدا‪ ،‬ثيَويستة‬ ‫بطوتريَت‪ ،‬كة هيض كات كوردبوون بة ماناى نةتةوةبوون نيية‪،‬‬ ‫مةرج نيية هةموو ئةوانةى بة زمانى كوردى قسة دةكةن و جل‬ ‫و بةرطى ميللى كوردى دةثؤشن و لة كوردستان ذيان دةكةن‪،‬‬ ‫خاوةنى َ‬ ‫دلسؤزى و ئينتيماى نةتةوةيى بن‪ .‬سةبارةت بة ماناى‬ ‫كوردبوون رةنطة جياوازيةك لة نيَوان ئةو موستةشارو‬ ‫فةوجة سوكانةدا نةبيَت‪ ،‬كة كورد بوون و‪ ،‬لة شارةكانةوة‬ ‫شانبةشانى بةعس بةشدارى ثرؤسةكانى ئةنفال و هيَرش و‬ ‫ثةالمار بؤ سةر ثيَشمةرطةو سةنطةرةكانى بةرطرى و داكؤكى‬

‫َ‬ ‫لةطةل ئةو ثيَشمةرطانةى‬ ‫لة مافةكانى كورديان ك��ردووة‪،‬‬ ‫لة طوندو شاخةكانةوة ثاريَزةرى مافى كوردو مانةوةمان‬ ‫بوون‪ .‬ئةمانة هةردوو اليان ض ثيَشمةرطةو ض ضةكدارانى بة‬ ‫كريَطيراوى بةعس‪ ،‬لة رووى مةرجى بايؤلؤذيةوة لة دايك و‬ ‫باوكيَكى كوردةوة هاتبوون و وةك يةك زمانى كورديان بة‬ ‫كار دةهيَناو جل و بةرطى ميللى كورديان دةثؤشى و تفةنطيان‬ ‫بيروباوةرو َ‬ ‫بةالم لة رووى َ‬ ‫دةتةقاند‪َ ،‬‬ ‫دلسؤزى و‬ ‫هةلويَست و‬ ‫ِ‬ ‫ئينتيماى نيشتمانى و نةتةوةيى تةواو لة يةكدى جياواز بوون‪.‬‬ ‫ليَرةوة دةكريَت َ‬ ‫بليَين‪ ،‬كة (كوردبوون) بة مةرجى بايؤلؤذى و‬ ‫لة دةرةوةى ئيرادةى تاكةكانةوة دروست دةبيَت‪ ،‬واتة تاكةكان‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بةالم (نةتةوةبوون) بة‬ ‫رؤليَكيان نيية لة دروستكردنيدا‪،‬‬ ‫ئيرادةى نةتةوةيى و هؤشيارى و ئينتيماى نةتةوةيى دروست‬

‫سةبارةت بة ماناى كوردبوون رةنطة جياوازيةك‬

‫لة نيَوان ئةو موستةشارو فةوجة سوكانةدا نةبيَت‪،‬‬ ‫كة كورد بوون و‪ ،‬لة شارةكانةوة شانبةشانى‬

‫بةعس بةشدارى ثرؤسةكانى ئةنفال و هيَرش و‬

‫ثةالمار بؤ سةر ثيَشمةرطةو سةنطةرةكانى بةرطرى‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫و داكؤكى لة مافةكانى كورديان كردووة‪،‬‬

‫ئةو ثيَشمةرطانةى لة طوندو شاخةكانةوة ثاريَزةرى‬ ‫مافى كوردو مانةوةمان بوون‪ .‬ئةمانة هةردوو اليان‬ ‫ض ثيَشمةرطةو ض ضةكدارانى بة كريَطيراوى بةعس‪،‬‬ ‫لة رووى مةرجى بايؤلؤذيةوة لة دايك و باوكيَكى‬ ‫كوردةوة هاتبوون و وةك يةك زمانى كورديان بة‬

‫كار دةهيَناو جل و بةرطى ميللى كورديان دةثؤشى‬ ‫َ‬ ‫بةالم لة رووى هةلَويَست‬ ‫و تفةنطيان دةتةقاند‪،‬‬ ‫بيروباوةرو دلَسؤزى و ئينتيماى نيشتمانى و‬ ‫و‬ ‫ِ‬ ‫نةتةوةيى تةواو لة يةكدى جياواز بوون‪.‬‬

‫دةبيَت و‪ ،‬ويست و ئارةزووى تاكةكان َ‬ ‫دةبينى لة‬ ‫رؤلى طرنط‬ ‫َ‬ ‫ثيَكهيَنانيدا‪.‬‬ ‫حيزبةكانى كوردستان لة ثرؤسةى طواستنةوةى هؤشيارى‬ ‫كوردبوونةوة بةرةو هؤشيارى نةتةوةبوون بة رادةيةكى‬ ‫بةرضاو شكستيان خواردووة‪ .‬ئةم حيزبانة ئةطةر بة ديويَكدا‬ ‫َ‬ ‫هةلويَستيَكى نةتةوةييانةيان ثيشاندا بيَت‪ ،‬ئةوا لة دةيان‬ ‫ديوى ديكةوة جةستةى يةكطرتووى نةتةوةييان خستؤتة‬ ‫بةردةم قةدةرى دروستبوونى كانتؤناتى حيزبى و سياسيى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةى‬ ‫بةالم ثؤزةتيفانةى‬ ‫نوي‪،‬‬ ‫و دابةشكردنةوةيةكى‬ ‫َ‬ ‫كوردى لةسةر بنضينةى ئةو حيزب و كانتؤنانة‪ ،‬نةك لةسةر‬ ‫بنضينةى نةتةوةيى‪ ،‬ئةوان لة جياتى ثيَكهيَنانى سوثايةكى‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئايارى ‪2010‬‬

‫‪13‬‬


‫كوردستانى هاوضةرخ‪ ،‬كة تةنها ئينتيماى بؤ نيشتمان‬ ‫هةبى‪ ،‬نةك بؤ هيض شتيَكى ديكة‪ ،‬هاتن هيَزى ضةكداريان لة‬ ‫َ‬ ‫ثيَشمةرطةو ئاسايش و ثؤليس لةسةر بنضينةى حيزبى و وةالى‬ ‫رةهاى حيزبى دروستكردو‪ ،‬دواتريش بةشى هةرة طةورةى‬ ‫هيَزو تواناى جةنطى و ئةمنى ئةو هيَزانةيان لة دابةشبوونى‬ ‫سياسيى و سةربازى و جوطرافى هةريَمى كوردستاندا خستة‬ ‫كار‪ ،‬كة لة هةر شتيَك زياتر ثرؤسةى بة نةتةوةبوونى كورد‬ ‫ثيَويستى بة يةكثارضةيى ئةم هةريَمة هةبوو‪ .‬ئةم دابةشبوونة‬ ‫بة رادةيةك ترسناك بوو‪ ،‬كة نةك تةنها هيَزة سياسييةكانى‬ ‫كوردى لة هةريَمى كوردستاندا خستة َ‬ ‫حالةتى دابةشكردنيَكى‬ ‫نيَطةتيفى دووانةييةوة‪َ ،‬‬ ‫بةلكو نزيك بة تةواوى حيزب و هيَزة‬ ‫سياسيية كورديةكانى ثارضةكانى ديكةى كوردستانيشى خستة‬ ‫نيَو بازنةى دابةشكردنةكةوة‪ ،‬بةمةش مةترسيةكى طةورةتر‬ ‫كةوتة بةردةم بةرذةوةنديية َ‬ ‫باالكانى نةتةوةو ثرؤسةى بة‬ ‫نةتةوةبوونى كورد‪.‬‬ ‫حيزبةكانى ئيَمة ئ��ةو ك��ات��ان��ةى باسى ث��ي��رؤزى و‬ ‫سةروةرييةكانى نةتةوةييان بؤ دةكردين‪ ،‬هةمانكات توانا‬ ‫ناوخؤييةكانى كورديان لة ثةالماردان بؤ تيَكشكاندنى ئةم‬ ‫ثيرؤزى و سةروةريانة َ‬ ‫خالى دةك��ردةوة‪ ،‬ئةوان ئةطةرضى‬ ‫َ‬ ‫لة رووى تيؤريةوة خؤيان وةك خولقيَنةرى نةتةوة ثيَناس‬ ‫دةكةن‪َ ،‬‬ ‫بةالم لة رووى ثراكتيكيةوة ئةو جةستة ماندووةيان‬ ‫هيَندةى ديكة شةكةت و لةت لةت كرد‪ .‬ئ��ةوان لة جياتى‬ ‫دروستكردنى ئينتيماى نةتةوةيى‪ ،‬ئينتيماى حيزبى و‪ ،‬لة جياتى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةى حيزبيان ثيَشكةش‬ ‫هاوالتيبوون‪ ،‬مؤديَلى‬ ‫كؤمةلطةى‬ ‫َ‬ ‫كردين‪ ،‬ئةوان كؤمةلطةيان كورتكردةوة بؤ حيزب و‪ ،‬مافى‬ ‫َ‬ ‫هاوالتيبوونيش بؤ ئةنداميَتى و نزيكى لة حيزب‪.‬‬ ‫ئةطةر بة ثيَى (ئةندرسؤن) ثرؤسةى بة نةتةوةبوون‬ ‫ثيَويستى بة تيَكشكاندنى ئينتيماكانى بةر لة نةتةوة هةبيَت‪،‬‬ ‫َ‬ ‫ئةوا حيزبةكانى دةس� َ‬ ‫هةولى‬ ‫�ةالت��دار لة كوردستان نةك‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هةلوةشاندنةوةى ئةو ئينتيمايانةيان نةدا‪ ،‬بةلكو لة فؤرميَكى‬ ‫ت��ازةو لةسةر بنضينةى مؤديَل و ب��ةرذةوةن��دى حيزبى و‬ ‫تةنانةت شةخسيش ضةندى بؤيانكرا ئةو ئينتيمايانةيان‬ ‫تؤخ ك��ردةوة‪ .‬بيَطومان تيَكشكاندنى َ‬ ‫دلسؤزى و ئينتيما بؤ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةاليةتيية بضووكةكانى بةر لة نةتةوة هيض كات‬ ‫كةرتة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بة ماناى لة ناوبردنى ئةو كةرتة كؤمةاليةتيانة نيية‪ ،‬بةلكو‬ ‫طؤرينى ئينتيماو َ‬ ‫َ‬ ‫دلسؤزيانة‬ ‫هةلوةشاندنةوةو ريَكخستنةوةو‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫لة خيَل و هؤزو عةشيرةتةوة بؤ ئينتيمايةكى طةورةتر‪ ،‬كة‬ ‫برواى مندا دروستكردنى سوثا لةسةر‬ ‫ئينتيما بؤ نةتةوةية‪ .‬لة ِ‬ ‫بنةرةتيَكى كوردستانى و مؤديَرن دةكرا ببيَتة هةنطاويَكى‬ ‫ِ‬ ‫عةمةلى طرنط لة خزمةت بة ئاراستةى َ‬ ‫هةلوةشاندنةوةى ئةو‬ ‫ئينتيما بضووكانةو بةرهةمهيَنانى ئينتيماى كوردستانى‪.‬‬ ‫دةتوانين َ‬ ‫َ‬ ‫َراى‬ ‫ي‬ ‫و‬ ‫بليَين حيزبة‬ ‫دةسةالتدارةكانى كوردستان‪ِ ،‬‬ ‫تؤرى ثةيوةندى مؤديَرن‪ ،‬كة‬ ‫فةراهةم بوونى دةيان دةزطاو ِ‬ ‫دةتوانرا لة هةر يةكيَك لةوانة سوودى طةورة وةربطيرابا لة‬ ‫ثرؤسةى بة نةتةوةبوونى كورددا‪ ،‬كةضى كؤى ئةم دةزطاو‬ ‫تؤرانةى ثةيوةندى بة هؤى ئةو َ‬ ‫عةقليةتةى لة ثشتيانةوة وةستا‬ ‫ِ‬ ‫بوو و كارى لةسةر دةكردن‪ ،‬نةك هةر نةيتوانى لة ثرؤسةى بة‬ ‫كةلكيان ليَوةربطيريَت‪َ ،‬‬ ‫نةتةوةبووندا َ‬ ‫بةلكو بة ثيَضةوانةوة زؤر‬ ‫َ‬ ‫كات نةك تةنها لة سستكردنى جولةى طةشةو بةرةو ثيَشضوونى‬ ‫رؤلى طرنطيان بينيوة‪َ ،‬‬ ‫ثرؤسةكةدا َ‬ ‫بةلكو هةنديَكجار تا ئاستى‬ ‫لة َ‬ ‫جولة خستنيش يارمةتيدةر بووة‪ .‬سادةترين نموونة رةنطة‬ ‫َ‬ ‫ئةو تةكنؤلؤذياى ضاثةمةنى و بالوكردنةوة بيَت لة كوردستان‪،‬‬ ‫راثةرينةوة كار لةسةر‬ ‫كة لة بندةستى حيزبةكاندايةو لة دواى‬ ‫ِ‬

‫‪14‬‬

‫هؤشيارى مرؤظى كورد دةكات‪َ ،‬‬ ‫بةالم ئةم تةكنؤلؤذياى ضاثة‬ ‫هيَندةى بة ديوة نيَطةتيفةكةى و بة ئاراستةى بضووككردنةوةى‬ ‫نةتةوةو طةورةكردنى حيزب و بة ثيرؤزكردنى سةركردة َ‬ ‫رؤلى‬ ‫بينيوة‪ ،‬زؤر كةمتر لةوة بة ديوة ثؤزةتيفةكةى و ئاراستةى‬ ‫ضوونيةككردن و بةرهةمهيَنانى ناسيؤناليزميَكى مةدةنى‪ ،‬كة‬ ‫َ‬ ‫هاوالتيبوون و ديموكراسى و مافى ئازادى و ثيَكةوة‬ ‫رؤحى‬ ‫ذيان بة جياوازييةوة وةك ثرةنسيثيَكى ئةخالقى لة بةرضاو‬ ‫تؤرى راطةياندنى‬ ‫بطريَت‪ ،‬كاريكردووة‪ .‬ئةو ذمارة زؤرةى ِ‬ ‫حيزب‪ ،‬هةرطيز نةيتوانى يان راستتر نةيويست لة كوردستان‬ ‫َ‬ ‫كؤمةاليةتى‬ ‫ئةو ثرةنسيثة ئةخالقية لة ثيَكهاتى سايكؤلؤذى و‬ ‫مرؤظى كوردستانى جيَطير بكات‪ ،‬كة مرؤظ تةنها بةهؤى‬ ‫مرؤظبوونيةوة‪ ،‬مرؤظة‪ ،‬نةك بةهؤى ئةوةى‪ ،‬كة سةر بة ض‬ ‫حيزب و عةشيرةت و ئاين و مةزهةبيَكة‪ ،‬يان ض ثؤستيَكى َ‬ ‫باالى‬ ‫سياسيى و ئيدارى هةية‪.‬‬

‫حيزبةكانى ئيَمة ئةو كاتانةى باسى ثيرؤزى‬ ‫و سةروةرييةكانى نةتةوةييان بؤ دةكردين‪،‬‬ ‫هةمانكات توانا ناوخؤييةكانى كورديان لة‬ ‫ث��ةالم��اردان بؤ تيَكشكاندنى ئةم ثيرؤزى و‬ ‫سةروةريانة خالَى دةكردةوة‪ ،‬ئةوان ئةطةرضى‬ ‫لة رووى تيؤريةوة خؤيان وةك خولَقيَنةرى نةتةوة‬ ‫َ‬ ‫بةالم لة رووى ثراكتيكيةوة ئةو‬ ‫ثيَناس دةكةن‪،‬‬ ‫جةستة ماندووةيان هيَندةى ديكة شةكةت و‬ ‫لةت لةت كرد‪ .‬ئةوان لة جياتى دروستكردنى‬ ‫ئينتيماى نةتةوةيى‪ ،‬ئينتيماى حيزبى و‪ ،‬لة جياتى‬ ‫َ‬ ‫هاوالتيبوون‪ ،‬مؤديَلى كؤمةلَطةى‬ ‫كؤمةلَطةى‬ ‫حيزبيان ثيَشكةش كردين‪ ،‬ئةوان كؤمةلَطةيان‬ ‫َ‬ ‫هاوالتيبوونيش بؤ‬ ‫كورتكردةوة بؤ حيزب و‪ ،‬مافى‬ ‫ئةنداميَتى و نزيكى لة حيزب‪.‬‬ ‫حيزبة سياسيةكانى كوردستان بة طويَرةى ئةوةى‪ ،‬كة حيزب‬ ‫َ‬ ‫كؤمةاليةتيةكانى‬ ‫فؤرميَكى نويَى ريَكخستنةوةى ثةيوةنديية‬ ‫دونياى مؤديَرنةية‪ ،‬دةيانتوانى لةسةر بنةماى الوازكردنى‬ ‫نوى بة‬ ‫ناسنامةو وةالئةكانى لة نةتةوة بضووكتر‪ ،‬مانايةكى َ‬ ‫بنةرةتةش هؤشياريية‬ ‫بوونى نةتةوة بدةن و هةر لةسةر ئةو‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫بطؤرنة س��ةر هؤشياريةكى‬ ‫كؤمةاليةتيية بضووكةكان‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةاليةتى طةورةتر‪ ،‬كة هؤشيارى بؤ نةتةوةية‪ .‬لةسةر‬ ‫ئةو بنضينةيةش دةكرا حيزبى سياسيى بكريَتة ناوةنديَك‬ ‫َ‬ ‫كؤمةاليةتيية جياوازةكان و‬ ‫بؤ كؤكردنةوةى وزةو توانا‬ ‫ثيَكهيَنانى هؤشيارييةكى نيَوكؤيى ( وعى جماعى ) لة نيَو كةرت‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةدا‪ ،‬بةمةش ريَطا بؤ‬ ‫كؤمةاليةتيية جياوازةكانى‬ ‫و خانة‬ ‫بةرهةمهيَنانى ناسنامةو ئينتيمايةكى طةورةتر لة ناسنامةو‬ ‫َ‬ ‫لؤكاليةكان خؤش دةب��وو‪ ،‬كة ناسنامةى‬ ‫ئينتيما بضووكة‬ ‫نةتةوةيى و ئينتيما بؤ نةتةوةية‪.‬‬ ‫***‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئاياري‪2010‬‬


‫سةرةتايةك دةربارةى‬ ‫ناسيؤناليزم و نةتةوايةتى‬

‫رةزا جةبار‬

‫ناسيؤناليزم بةيةكيَك لةو ضةمكانة دادةنريَت تا رادةيةكى زؤر َ‬ ‫ئالؤزة‬ ‫ل��ةرووى ماناو راظ��ةك��ردن��ةوة‪ ،‬ضونكة خاوةنى زي��اد لةماناو ثيَناس و‬ ‫شيكردنةوةيةكة‪ .‬ئةطةرضى ئةم ضةمكة لةرووى تةمةنةوة خاوةنى تةمةنيَكى‬ ‫زؤرو ميَذوويةكى تايبةتى خؤى هةية‪َ ،‬‬ ‫بةالم لةئاستى تيؤرى و راظةكردن و‬ ‫ليَكدانةوةوة كةمتر لةهةر ضةمك و دياردةيةكى تر طرنطى ثيَدراوةو كارى‬ ‫تيؤرى لةسةر كراوة‪ .‬هةر ئةمةش وايكردووة بة دياردةيةكى َ‬ ‫ئالؤز بناسريَت و‬ ‫نوسين و ليَكدانةوةى كاريَكى قورس و طران بيَت‪ ،‬بةبةراورد بةهةر ضةمكيَكى‬ ‫تر كة خاوةنى فةيلةسوف و بيرمةندى تايبةت بةخؤيةتى و توانراوة بةهؤى‬ ‫َ‬ ‫لةئالؤزى ماناو ثيَناس قوتارى ببيَت و بةئاسانى‬ ‫خويَندنةوة و ليَكدانةوةكانةوة‬ ‫َ‬ ‫لةطةل نةرم بكريَت‪.‬‬ ‫ثةنجةى‬ ‫بةوحوكمةى سةرةوة ناسيؤناليزم دةضيَتة بواريَكى تايبةتةوة بةبةراورد بة‬ ‫ضةمكةكانى تر‪ ،‬هةربؤية دةكريَت َ‬ ‫بليَين بيرمةند هةبووة شرؤظةو ليَكدانةوةى‬ ‫لةسةر ناسيؤناليزم هةبووة‪َ ،‬‬ ‫بةالم هةموو ئةو كارانةى كراوة لةسةر ناسيؤناليزم‬ ‫َ‬ ‫كاريَك نةبووة تواناى رزطاركردنى ئةم ضةمكةى هةبيَت لةئالؤزى خويَندنةوةو‬ ‫ماناكانى‪ .‬ضونكة الى هيضكام لةو بيرمةندانة ناسيؤناليزم ضةقى كاركردن و‬ ‫بابةتى سةرةكى راظةكردن نةبووة‪ .‬تةنها ميذوويةك شك ببةين كة ناسيؤناليزم‬ ‫َ‬ ‫كؤمةاليةتى و سةرنجى ذمارةيةكى‬ ‫بوبيَتة دياردةيةكى سياسى و كلتورى و‬ ‫زؤر لة لي َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةاليةتى راكيَشابيَت و بوبيَتة بابةتى راظةكردن و‬ ‫َكؤلةرو زاناى‬ ‫َ‬ ‫خويَندنةوةى بةردةوام سةرةتاى ساالنى هةشتاكانى سةدةى رابردوو بوو‪.‬‬ ‫هؤكارى سةرةكى طرنطيدانى بيرمةندان بةم ضةمكة لةو قؤناغة ميَذووييةدا‬ ‫َ‬ ‫لةساالنى هةشتاكان و‬ ‫بنةرةتيانةوة هةية كة‬ ‫طؤرانكاريية‬ ‫ثةيوةندى بةو‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫نةوةدةكاندا روياندا‪.‬‬ ‫كةوتن و َ‬ ‫هةلوةشاندنةوةى ئيمثراتؤرياى سؤظيةتى و ثاشكؤكانى لةنيَوان‬ ‫َ‬ ‫ساالنى ‪ 1991-1989‬بةيةكيَك لةطرنطترين قؤناغ و وةرضةرخانة ميَذووييةكان‬ ‫َ‬ ‫دادةنريَت لةبوارى ناسيؤناليزمدا‪ ،‬جطةلةوةى لةنيَوان ئةم ساالنةدا ضةند‬ ‫َ‬ ‫دةولةتيَكى نةتةوةيى دروست بون‪ ،‬وةك‪ »:‬ضيك‪ ،‬سلؤظاك‪ ،‬سربيا‪ ،‬كرواتيا‪،‬‬ ‫َ‬ ‫سلؤظينيا‪ ،‬والتانى ئةوروثاو ئاسياى جيابوةوة لة ئيمثراتؤرياى سؤظيةتى»‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتى‬ ‫وةرط��ةران بؤ‬ ‫دةولةتيَكى ديكةش كة لةسؤسياليزمةوة‬ ‫و ضةند‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫نةتةوةيى‪ »:‬بولطاريا‪ ،‬هةنطاريا‪ ،‬ثؤلؤنيا‪ ،‬يةكطرتنةوةى هةردوو ئةلمانيا»‪.‬‬ ‫ئةم ئامادةطييةى ناسيؤناليزم لةو زةمةنة ميَذووييةدا وادةكات ببيَتة جيَطةى‬ ‫بايةخى لي َ‬ ‫الثةرةى لةسةر بنوسريَت‪...‬‬ ‫َكؤلةوةران و بيرمةندان و هةزارةها‬ ‫ِ‬ ‫ماناكانى ضةمكى ناسيؤناليزم لةنةتةوةيةكةوة بؤ نةتةوةيةكى تر قابيلى‬ ‫طؤرانة‪ ،‬ئةوةش بةثيَى جياوازى هةلومةرج و روداو و جياوازى ذينطة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫جوطرافييةكان‪َ ،‬‬ ‫كؤمةاليةتى و سياسى كاريطةرييةكى‬ ‫بةالم وةك دياردةيةكى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةكانى دنيا بطريَتةوةو ببيَتة‬ ‫قولى هةيةو تائيَستا توانيويةتى تةواوى‬ ‫ذمارة (‪ )5‬ئايارى ‪2010‬‬

‫‪15‬‬


‫ضةمكيَكى كارلةسةركراو‪.‬‬ ‫لةنيَو ئةو نوسين و لي َ‬ ‫َكؤلينةوانةى لةم بوارةدا نوسراون‪،‬‬ ‫ضوار تيؤريست دةبنة ديارترين ئةو بيرمةندانةى كة طرنطترين‬ ‫بابةتة فيكرييةكانى ناسيؤناليزميان لةدنياى ئةكاديمى و زانستة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫طيلنةر‪،‬‬ ‫كؤمةاليةتييةكاندا ليَكداوةتةوة‪ ،‬ئةوانيش‪»:‬ئةرنست‬ ‫بةنديَكت ئاندرسؤن‪ ،‬ئيَريك هؤبزباوم‪ ،‬ئةنتؤنى سميس»‪.‬‬ ‫* ئةرنست طيلنةر»‪ :»1995-1925‬ناوبراو مامؤستاى فةلسةفة‬ ‫بووة لة كؤليَذى ئابورى لة لةندةن و بيرمةنديَكى ناودارى‬

‫كتيَبى «نةتةوةو نةتةوايةتى» طيلنةر بةيةكيَك‬ ‫لةو بةرهةمانةى ئةم بيرمةندة دادةنرَيت كة تيَيدا‬ ‫كارى لةسةر زؤر اليةنى ناسيؤناليزم كردووةو‬

‫شرؤظةى كاية فيكرييةكانى ناسيؤناليزمى كردووة‪.‬‬

‫يةكيَك لةو اليةنانةى كة طيلنةر كارى لةسةر‬ ‫ك��ردووة روانينةيةتى بؤ بنةما ئابورييةكانى‬

‫دروستبونى‬

‫نةتةوة‪،‬‬

‫بةضةشنيَك‬

‫ناسيؤناليزم‬

‫دةبةستيَتةوة بة كلتورى قؤناغى ثيشةسازييةوة‪،‬‬ ‫بةبرواى ناوبراو لةدواى قؤناغى سةرمايةدارى‬ ‫ِ‬ ‫شؤرشى ثيشةسازى كؤمةلَطةى مرؤظايةتى زؤر‬ ‫و‬ ‫ِ‬ ‫بةتوندى ثةيوةست بووة بةكؤمةلَطاى ثيشةسازى‬ ‫و بةسيستميَكى بةرهةمهيَنانةوة كة لةسةر ثايةى‬ ‫زانست و تةكنؤلؤذيا دامةزرابيَت‬

‫َ‬ ‫كؤمةلناسى بووة‪ .‬لةزؤربةى نوسين و بةرهةمةكانيدا طرنطى‬ ‫بةرضاوى بةناسيؤناليزم داوة‪ ،‬بةتايبةتى هةردوو بةرهةمة‬ ‫طرنطةكةى لةبوارى ناسيؤناليزم و مؤديَرنة» بيركردنةوةو‬ ‫طؤران ‪ 1964‬و نةتةوةو نةتةوايةتى ‪.»1983‬‬ ‫ِ‬ ‫كتيَبى «ن��ةت��ةوةو نةتةوايةتى» طيلنةر بةيةكيَك لةو‬ ‫بةرهةمانةى ئةم بيرمةندة دادةنريَت كة تيَيدا كارى لةسةر‬ ‫زؤر اليةنى ناسيؤناليزم كردووةو شرؤظةى كاية فيكرييةكانى‬ ‫ناسيؤناليزمى ك��ردووة‪ .‬يةكيَك لةو اليةنانةى كة طيلنةر‬ ‫كارى لةسةر كردووة روانينةيةتى بؤ بنةما ئابورييةكانى‬ ‫دروستبونى نةتةوة‪ ،‬بةضةشنيَك ناسيؤناليزم دةبةستيَتةوة‬ ‫بةبرواى ناوبراو لةدواى‬ ‫بة كلتورى قؤناغى ثيشةسازييةوة‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةى‬ ‫شؤرشى ثيشةسازى‬ ‫قؤناغى سةرمايةدارى و‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫بةكؤمةلطاى‬ ‫مرؤظايةتى زؤر بةتوندى ثةيوةست ب��ووة‬ ‫ثيشةسازى و بةسيستميَكى بةرهةمهيَنانةوة كة لةسةر ثايةى‬ ‫بةبرواى طيلنةر دةكريَت‬ ‫زانست و تةكنؤلؤذيا دامةزرابيَت‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةى ثيشةسازى نةناسين‬ ‫دةسةالتةكانى‬ ‫هةموو ئةطةرو‬ ‫َ‬ ‫و ئاشنانةبين بةهةموو اليةنةكانى‪ ،‬بةالم النى كةم دةبيَت لة‬ ‫هةنديَك لة دةرةنجام و هاوبةشييةكانى تيَبطةين‪.‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى ثيشةسازى‬ ‫طيلنةر ب��ؤ‬ ‫خ��وَي��ن��دن��ةوةى‬ ‫خويَندنةوةيةكة لةسةر بنةماى هاوبةشى و كارليَكةكانى ئةم‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطة ثيشةسازييةية لةسةر مرؤظايةتى‪ ،‬بةتايبةت هاوبةشى‬

‫‪16‬‬

‫كلتورى كة دةبيَتة سةرخانى نةتةوايةتى و دروستكردنى‬ ‫بةبرواى ئةرنست َ‬ ‫َ‬ ‫طيلنةر رةوشى سةرةكى‬ ‫كؤمةلطةى مؤديَرن‪ِ ،‬‬ ‫ناسنامةو فةرهةنط لةسةردةمى مؤديَرنةدا تةباييةكى بابةتى و‬ ‫ثيَويستييةكى وةها دةسةثيَنيَت كة سةرةنجام وةكو نةتةوايةتى‬ ‫لةبيروراكانى ئةرنست َ‬ ‫طيلنةر لةسةر‬ ‫دةردةكةويَت‪ .‬يةكيَكى تر‬ ‫ِ‬ ‫ضةمكى نةتةوايةتى و دروستبونى نةتةوة لةقؤناغة ميَذووييةكاندا‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫برواى‬ ‫كؤمةلطةى‬ ‫هةلوةستةكردنيةتى لةسةر‬ ‫كشتوكالى و ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫واية ريَكخستنى كؤمةاليةتى كؤمةلطاى كشتوكالى يةكسان و‬ ‫َ‬ ‫بيروباوةرى نةتةوايةتى و نزيكبونةوةى يةكة‬ ‫لةطةل‬ ‫تةبا نيية‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫بيرورايةوة‬ ‫ئةم‬ ‫َضةوانةى‬ ‫ي‬ ‫بةث‬ ‫م‬ ‫بةال‬ ‫فةرهةنطييةكان‪،‬‬ ‫و‬ ‫سياسى‬ ‫ِ‬ ‫ثيَى واية سةردةمى طواستنةوة بؤ قؤناغى ثيشةسازى و‬ ‫سةرمايةدارى مةحكومة بةوةى كة سةردةمى نةتةوايةتى و‬ ‫نزيكخستنةوةى يةكة سياسى و فةرهةنطييةكان بيَت‪ .‬ئةمةش‬ ‫طؤرانكارى لةسنورى سياسى و يةكبونى ناوضةو‬ ‫لةبةرئةوةى ِ‬ ‫يةكة فةرهةنطييةكاندا دروست دةبيَت‪ ،‬ياخود جيابونةوةو‬ ‫دابةشبونى ئيمثراتؤريية بان نةتةوةييةكان هؤكاريَكى ترة‬ ‫طؤرانكاريية سياسى و فةرهةنطيانةى كة‬ ‫بؤ دروستبونى ئةو ِ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتى مؤديَرن‬ ‫سةردةمى ثيشةسازى و سةرمايةدارى و‬ ‫َ‬ ‫دةولةتى نةتةوةيى‪،‬‬ ‫دةيسةلميَنيَت بؤ دروستبون و ثيَكهيَنانى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى ثيشةسازى ئيدى‬ ‫واتة لةسةردةمى طواستنةوة بؤ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫مامةلة دةكريَت كة كؤمةلطاكان مةحكومن بة‬ ‫لةطةل واقيعيَكدا‬ ‫يةكبون و يةكطرتنةوةيةكى نةتةوةيى سةربةخؤ‪.‬‬ ‫َ‬ ‫طيلنةر‬ ‫ل��ةرووى قؤناغبةندى و بةرهةمةوة ئةرنست‬ ‫ناسيؤناليزم دةكاتة بةرهةمى سةردةمى مؤديَرنةو طريَى‬ ‫بروايةوة‬ ‫دةدات بةو قؤناغة طرنطة ميَذوييةوة‪ ،‬واتة لةم ِ‬ ‫كاتيَك بمانةويَت سةرةتاو دةركةوتن و بنةماكانى ناسيؤناليزم‬ ‫بخةينة روو لةروى قؤناغ و ميَذووة‪ ،‬نابيَت جطة لةسةردةمى‬ ‫مؤديَرنة لةهيض قؤناغيَكى ديكةى ميَذوويدا قسة لةسةر بونى‬ ‫ناسيؤناليزم بكةين‪ .‬طرنطة ليَرةدا بثرسين ثيَناسةى طيلنةر بؤ‬ ‫بةبرواى ئةم بيرمةندة ناسيؤناليزم‬ ‫ضةكى ناسيؤناليزم ضيية؟‬ ‫ِ‬ ‫بريتيية لة‪ »:‬ثرةنسيثيَكى سياسى‪ ،‬طريمانةى ئةوة دةكات كة‬ ‫دةبيَت يةكيَتى سياسى و سةرزةمينى نةتةوةيى هاوشانى‬ ‫يةكتربن» واتة ناسيؤناليزم ئةو ثرةنسيثة سياسييةية كة ثيَى‬ ‫واية نيشتيمانى هاوبةش و يةكيَتى نةتةوةيى دةبيَت سيستميَكى‬ ‫سياسى هاوبةشى هةبيَت‪ ،‬لةجيَطةيةكى تردا طيلنةر ثيَناسةى بؤ‬ ‫ناسيؤناليزم وردتر دةكاتةوةو دةنوسيَت‪ »:‬بةشيَوةيةكى طشتى‬ ‫َ‬ ‫هةولدانةية بؤئةوةى كلتورو ئيدارة ثيَكةوة‬ ‫ناسيؤناليزم ئةو‬ ‫َ‬ ‫كؤببنةوة‪ ،‬ناسيؤناليزم هةولى ئةوة دةدات كلتوريَك سةرثؤشى‬ ‫سياسى خؤى وةربطريَت‪َ ،‬‬ ‫بةالم يةك سةرثؤشى سياسى»‪ ،‬لةم‬ ‫َ‬ ‫ثيَناسةى َ‬ ‫طيلنةردا ناسيؤناليزم دةبيَتة هةوليَك بؤ ئةوةى هةر‬ ‫كلتوريَك ببيَتة خاوةنى يةكةيةكى سياسى دياريكراو‪ ،‬بةجؤريَك‬ ‫ناسيؤناليزم دةبيَتة دروستكةرى ضوارضيَوةيةكى سياسى‬ ‫دياريكراوى نةتةوةيى و كار لةسةر بةخشينى شوناسى ئيدارى‬ ‫و سياسى دةكات بؤ كلتور‪ .‬بيَطومان بةثيَى هةردوو ثيَناسى‬ ‫سةرةوة طيلنةر ناسيؤناليزم وةك بزاوتى سياسى ويَنا دةكات‪،‬‬ ‫لةكاتيَكى وةهاشدا ناسيؤناليزم يةكسان دةبيَت بة بةديهيَنانى‬ ‫خواستى دةستةجةمعى كلتوريَك يان خاكيَكى هاوبةش تاوةكو‬ ‫َ‬ ‫دةسةالت و ضوارضيَوةيةكى سياسى بيَت‪.‬‬ ‫خاوةنى تةنها‬ ‫َ‬ ‫سى ضةمك دةبنة خالى‬ ‫بةثيَى تيؤرو شرؤظةكانى طيلنةر َ‬ ‫سةرةكى بيركردنةوةو كارلةسةركردن‪ ،‬ئةوانيش بريتين‬ ‫لة‪« :‬كلتورى يةكطرتوو‪ ،‬سةرزةمينى هاوبةشى يةكطرتوو‪،‬‬ ‫ئيدارةى سياسى يةكطرتوو»‪ ،‬لةساتيَكى وةهاشدا كة ماناكانى‬ ‫ناسيؤناليزم الى طيلنةر بةو جؤرة بيَت‪ ،‬ناكريَت بةر لة قؤناغى‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئاياري‪2010‬‬


‫مؤديَرنة باس لةبونى ضةمكيَك بكةين بةناوى ناسيؤناليزم‪،‬‬ ‫ضونكة ئ��ةوة مؤديَرنةية دةبيَتة هؤى دروستكردنى ئةو‬ ‫زةمينةيةى كة هةموو ئةو هاوبةشيانة دروستدةكات كة‬ ‫ناسيؤناليزم ثيَويستى ثيَيةتى‪ .‬كةواتة لةديدى طيلنةرةوة‬ ‫مؤديَرنة دةبيَتة ئةو قؤناغة ميَذووييةى كة هؤكارة بؤ‬ ‫دروستبونى ئةو بنةمايانةى ناسيؤناليزم تيَيدا دةبيَتة بزاوتيَكى‬ ‫سياسى‪ ،‬بةواتايةكى تر ناكريَت قسة لةسةر بونى ناسيؤناليزم‬ ‫بكةين طةر ئةو هاوبةشيانة ئامادةييان نةبيَت كة طيلنةر‬ ‫دةيانكاتة ثيَوةر بؤ بونى ناسيؤناليزم‪ ،‬ئةمةش راستةوخؤ‬ ‫دةبةستيَتةوة بة مؤديَرنةوة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةوالتى‬ ‫لةسالى ‪1936‬‬ ‫* بةنديَكت ئ��ان��درس��ؤن‪ :‬ئاندرسؤن‬ ‫ضين لةدايكبووة‪ ،‬لي َ‬ ‫َكؤلةرو ثرؤفيسيؤر لةبوارى سيستمة‬ ‫َ‬ ‫حكومييةكان و بةرثرسى بةرنامةى «باشورى رؤذهةالتى‬ ‫ئاسيا» لةزانكؤى كورنيل لةنيؤرك‪ ،‬ئاندرسؤن خاوةنى كتيَبيَكة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫خةيالييةكان‪ »1983-‬ئةم كتيَبة بةيةكيَك لةو‬ ‫«كؤمةلطا‬ ‫بةناوى‬ ‫كتيَبة طرنط و ناوازانة دادةنريَت كة بووة بةسةرضاوةيةكى‬ ‫طرنط كة زانستى مرؤظايةتى و ئةكاديمى ئةم ضةندين َ‬ ‫سالةى‬ ‫دوايى زؤر ثشتى ثيَدةبةستيَت‪.‬‬ ‫ديدى ئاندرسؤن بؤ نةتةوةو ناسيؤناليزم بةثيَضةوانةى‬ ‫طيلنةرةو ثيَى واية دروستبونى نةتةوةو بزاوتى ناسيؤناليزم‬ ‫بةتةنها خؤى نابةستيَتةوة بة بنةماى ئابورييةوة‪َ ،‬‬ ‫بةلكو‬ ‫راستةوخؤ دةيبةستيَتةوة بةو قؤناغةوة كة بة»كاثيتاليزمى‬ ‫ضاث» ناودةبريَت‪.‬‬ ‫َ‬ ‫كؤمةليَكى سياسى هيَماكراوة‬ ‫بةبرواى ئاندرسؤن نةتةوة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةليَكى سنوردارو سةربةخؤ‪ ،‬هةروةك ثيَى واية‬ ‫وةكو‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلة سياسيية‬ ‫نةتةوة هيَمايةكى زةينييةو ويَنةى ئةو‬ ‫سةربةخؤية لة زةينى هةموو ئةندامةكانيداية‪ .‬ئاندرسؤن وةك‬ ‫َ‬ ‫بةكؤمةليَكى سياسيي‬ ‫هؤكاريَك ئةوة دةخاتة روو بؤية نةتةوة‬ ‫سةربةخؤ ناودةبريَت‪ ،‬ضونكة ضةمكى نةتةوة لةسةردةميَكدا‬ ‫شؤرش‪ ،‬رةوايةتى هةموو ئةو‬ ‫دروستبوو كة رؤشنطةرى و‬ ‫ِ‬ ‫ئيمثراتؤريةتانةى بردة ذيَر ثرسيارةوة كة خؤيان وةك‬ ‫برواى‬ ‫نويَنةرو جيَنشينى خودا دةزانى‪ .‬هةربؤية ئاندرسؤن ِ‬ ‫َ‬ ‫خةياليَكى تريان نيية و‬ ‫واية نةتةوة جطة لة ئ��ازادى هيض‬ ‫هةموو هةستكردن و ثيَوةريَكيشيان بؤ ئازادى لة دروستبونى‬ ‫َ‬ ‫دةولةتى سةربةخؤدا دةبيننةوة‪ .‬يةكيَكى تر لةو اليةنانةى‬ ‫ئاندرسؤن تايبةت بة نةتةوة ئاماذةى ثيَكردووة دةركةوتن و‬ ‫َ‬ ‫زالبونى «زمان»ة وةك بنةمايةكى هاوبةشى نةتةوةيى‪ .‬ئةو ثيَى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫واية هةولى مؤديَرنيَتى و دةولةتى نةتةوةيى بؤ طةشةثيَدان و‬ ‫َ‬ ‫زالكردنى زمانى نةتةوة‪ ،‬راستةوخؤ بونة هؤكارى سةرةكى بؤ‬ ‫دروستكردنى زةمينةى هؤشيارى نةتةوةيى لةالى نةتةوةكان‬ ‫َ‬ ‫رؤل و كاريطةرى «بازرطانى ضاث» لةم رووةوة‬ ‫و هةروةها‬ ‫َ‬ ‫زؤرة بؤ طةشةثيَدان و زالكردنى زمانى نةتةوةيى‪.‬‬ ‫ئةمة جطة ل��ةوةى فةرهةنط و ي��ادةوةرى و ميَذووى‬ ‫نةتةوةكان وةكو سةرضاوة بةهيَزةكانى هؤشيارى نةتةوةيى‬ ‫َ‬ ‫خةيالدانيَكى فراوانى نةتةوةيى دادةنيَت‪ ،‬لةالى‬ ‫و دروستكردنى‬ ‫ئاندرسؤن طةشةكردن و بةرةوثيَشضونى شيَوازة نويَكانى‬ ‫ثةيوةنديكردن بةتايبةت رؤذنامةو رؤم��ان و ضاثةمةنى‬ ‫زؤرى كتيَب و َ‬ ‫بالوكراوةكان كة بةئامرازى طرنطى ثةيوةندى‬ ‫دةرةخسيَنيَت كة نةتةوة تيَيدا‬ ‫كلتورى دادةنريَن‪ ،‬ئةو زةمينة ِ‬ ‫وةك ثيَكهاتةيةكى هاوبةش و ليَكضو ويَنا بكريَت‪ .‬ئاندرسؤن‬ ‫برواى واية ئةوة ميدياى نويَية وادةكات لةالى زؤربةى َ‬ ‫خةلك‬ ‫ِ‬ ‫فةنتازيايةكى هاوبةش دروست بكات بةتايبةت رؤذنامة‬ ‫ئةم َ‬ ‫َ‬ ‫هةوال و يةك‬ ‫رؤلة زؤر دةبينيَت‪ .‬ضونكة هةمويان يةك‬

‫ليَدانةوةو يةك بابةتيان بةيةك زمانى هاوبةش ثيَشكةش‬ ‫دةكريَت‪.‬‬ ‫هةموو ئةمانة ئةو زةمينةية دروستدةكةن تيايدا بناغةى ئةو‬ ‫فةنتازيا طشتيية لةدايك ببيَت كة بونى نةتةوة وةك طةوهةريَكى‬ ‫سياسى فةنتازياكراو ثيَويستى ثيَيةتى‪ ،‬كةواتة دةطةينة ئةو‬ ‫ئةنجامةى كة ئاندرسؤن بةهةمان شيَوةى َ‬ ‫طيلنةر لةدايكبونى‬ ‫َ‬ ‫نةتةوةو بزاوتى نةتةوةيى بةبةرهةمى مؤديَرنة دةزانيَت‪ ،‬بةالم‬ ‫ئةوةى ديارة لة كاركردنى ئاندرسؤن لةسةر نةتةوةو بزاوتى‬

‫بةبرواى ئاندرسؤن نةتةوة كؤمةلَيَكى سياسى‬ ‫ِ‬ ‫هيَماكراوة وةكو كؤمةلَيَكى سنوردارو سةربةخؤ‪،‬‬ ‫هةروةك ثيَى واية نةتةوة هيَمايةكى زةينييةو‬ ‫ويَنةى ئةو كؤمةلَة سياسيية سةربةخؤية لة زةينى‬ ‫هةموو ئةندامةكانيداية‪ .‬ئاندرسؤن وةك هؤكاريَك‬ ‫ئةوة دةخاتة روو بؤية نةتةوة بةكؤمةلَيَكى سياسيي‬ ‫سةربةخؤ ناودةبريَت‪ ،‬ضونكة ضةمكى نةتةوة‬ ‫شؤرش‪،‬‬ ‫لةسةردةميَكدا دروستبوو كة رؤشنطةرى و ِ‬ ‫رةوايةتى هةموو ئةو ئيمثراتؤريةتانةى بردة ذيَر‬ ‫ثرسيارةوة كة خؤيان وةك نويَنةرو جيَنشينى خودا‬ ‫دةزانى‪.‬‬

‫نةتةوةيى ئةوةية كة ئاندرسؤن زياتر كار لةسةر رةهةندة‬ ‫كلتورييةكانى مؤديَرنة دةكات‪.‬‬ ‫* ئ َيريك هؤبزباوم‪ :‬ئةندامى ئةكاديمياى زانستى بةريتانياو‬ ‫خاوةنى ضةند دكتؤرايةكى فةخريية لةزانكؤ بةناوبانطةكانى‬ ‫جيهان و يةكيَكة لةو بيرمةندانةى كارى طرنطى لةسةر بابةتى‬ ‫ناسيؤناليزم و نةتةوايةتى كردووةو بةيةكيَك لةو بيرمةندانة‬ ‫دادةنريَت كة لةم بوارةدا دةبيَت بكريَتة سةرضاوةو بةجدييةوة‬ ‫بروانريَت‪ .‬هؤبزباوم لةكتيَبى «نةتةوةو نةتةوايةتى ‪»1990‬‬ ‫ليَى ِ‬ ‫بيروراو تيَزةكانى لةسةر ضةمكى ناسيؤناليزم و نةتةوايةتى‬ ‫ِ‬ ‫َ��رةوةى كة َ‬ ‫طيلنةرو‬ ‫روندةكاتةوةو لةسةر هةمان ئةو ري ِ‬ ‫ئاندرسؤن رؤشتووة كة لةم بوارةدا كاريان كردووة‪.‬‬ ‫ئيَريك هؤبزباوم ثيَى واية نةتةوة داهيَنراويَكى سياسى نويَية‪،‬‬ ‫نةك بونيَكى بابةتى و دؤزراوةيةكى ميَذوويى‪ ،‬واتة بةهةمان‬ ‫بروايةى كة طيلنةرو ئاندرسؤن هةيانبوو‪ ،‬هؤبزباوم‬ ‫ئةو ِ‬ ‫دروستبونى نةتةوة دةبةستيَتةوة بةسةردةمى مؤديَرنةوةو‬ ‫دةيكاتة َ‬ ‫منالى ئةو قؤناغة‪ .‬هةروةك زؤربةى ئةو هاوبةشيانةى‬ ‫نةتةوة باسيان دةكات و بة بنةماى دروستبونى خؤى دةزانيَت‬ ‫لةديدى هؤبزباومةوة بونيَكى بابةتييان نييةو تارادةيةكى زؤر‬ ‫دروستكراوو داهيَنراون‪َ ،‬‬ ‫بالوبونةوةو كاريطةرى هةموو ئةو‬ ‫داهيَنراوانةى كة دةبنة بنةماى دروستبونى نةتةوةو دةبنة‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئايارى ‪2010‬‬

‫‪17‬‬


‫َ‬ ‫لةخةيالى هةموان دةبةستيَتةوة بةئابورى و ميدياو‬ ‫بةشيَك‬ ‫َ‬ ‫هؤيةكانى ثةيوةنديكردنى نويَوة‪ .‬طةر رونتر بليَين‪ ،‬جطةلةوةى‬ ‫هؤبزباوم نةتةوة دةبةستيَتةوة بةقؤناغى مؤديَرنةوة‪ ،‬هؤكارى‬ ‫َ‬ ‫بالوبونةوةى ئةو بنةمايانةى كة دةبنة هاوبةشى لةنيَوان‬ ‫هةمواندا طريَى دةدات بة ميدياو هؤيةكانى ثةيوةندى نويَوة‬ ‫كة ئةمانيش بةرهةمى مؤديَرنةو سيستمى ئابورى نويَى‬ ‫سةردةمى مؤديَرنةية‪.‬‬ ‫ئيَريك هؤبزباوم لةسةر دياريكردنى مافى بةخشينى‬

‫ئيَريك‬

‫هؤبزوباوم‬

‫شوناسى‬

‫ئةنداميَتى‬

‫و‬

‫بةشيَك لة نةتةوةبوون نابةستيَتةوة بةئامادةبونى‬ ‫لةخاكى هاوبةشى ن��ةت��ةوةدا‪ ،‬بةديدى ئةو‬ ‫دةك��رَي��ت ئةنداميَكى ن��ةت��ةوة ل���ةدةرةوةى‬

‫نيشتيمانةكةى خؤيدابيَت و هةستى نةتةوةيى و‬ ‫ناسيؤناليزمى بةقولَى تيَيدا بةرجةستةبيَت‪ .‬ئةم‬ ‫بيرمةندة ثةيوةندييةكى تايبةت لةنيَوان مةنفاو‬

‫ناسيؤناليزمدا دةبينيَت و لةم رووةوة ئةو كؤضبةرة‬ ‫ئةلَمانيانة دةكاتة نموونةى ئةو ثةيوةنديية كة‬ ‫لةسةدةى يانزةهةمةوة تا سةدةى نؤزدة رووةو‬ ‫َ‬ ‫رؤذهةالتى ئةوروثاو تا دةوروبةرى روبارى فؤلَطا‬ ‫كؤضيانكردبوو‪ ،‬ئةم كؤضة رؤلَيَكى طرنطى بينيوة لة‬ ‫سةرهةلَدان و ثتةوبونى ناسيؤناليزمى ئةلَمانيدا‬

‫بةدريَذايى ئةو ضةند سةدةية‬

‫شوناسى نةتةوةيبون بؤ نةتةوةكان و طةيشتن بةئامانجة‬ ‫َ‬ ‫دةولةتى سةربةخؤدا‬ ‫سةرةكييةكةيان كةخؤى لة دروستكردنى‬ ‫برواى واية ئةمة تةنها بؤ ئةو نةتةوانة راست نيية‬ ‫دةبينيَتةوة‪ِ ،‬‬ ‫كة تواناو شايستةى ئابورى و سياسى و فةرهةنطى خؤيان‬ ‫لةواقيعدا سةلماندووة‪َ ،‬‬ ‫بةلكو دةربارةى ئةو نةتةوانةش راستة‬ ‫كة خؤيان وةك نةتةوةيةكى سةربةخؤ دةناسيَنن‪ ،‬ئةطةرضى‬ ‫لةواقيعدا تواناو شايستةيى ئابورى و سياسيى و فةرهةنطييان‬ ‫نيية‪ .‬قةناعةتى هؤبز لةو َ‬ ‫ضردةبيَتةوة كة طرنط نيية‬ ‫خالةدا ِ‬ ‫نةتةوةيةك هيَزى ئابورى و سياسيى و فةرهةنطى نةبيَت‪ ،‬واتة‬ ‫َ‬ ‫دةولةتى سةربةخؤى‬ ‫نابيَت مافى نةتةوةبوون و ثيَكهيَنانى‬ ‫َ‬ ‫دةولةتى سةربةخؤو شوناسى‬ ‫نابيَت‪ ،‬بةثيَضةوانةوة هؤبز مافى‬ ‫نةتةوةيى بةراست دةزانيَت بؤ هةموو ئةو نةتةوانةى تريش كة‬ ‫تواناى خستنةرووى ئةو تايبةتمةنديانةيان نيية كة نةتةوةكانى‬ ‫ديكة لةواقيعدا بةرجةستةيان كردووة‪.‬‬ ‫لةبيروركانى هؤبز قسةكردنيةتى لةسةر‬ ‫يةكيَكى تر‬ ‫ِ‬ ‫سةربةخؤيى تةواوى نةتةوةكان‪ ،‬بةجؤريَك ثيَى واية كاتيَك‬ ‫دةكريَت َ‬ ‫دلنيابين لةسةربةخؤيى نةتةوةيى كة لةواقيعدا‬ ‫َ‬ ‫بةتةواوى مانا دةولةتى سةربةخؤ بونى هةبيَت و ئةمةش‬

‫‪18‬‬

‫ناودةنيَت «رزطارى نةتةوةيى» و هيَنانةدى هةموو خواستة‬ ‫َ‬ ‫دةولةتدا دةبينيَتةوة‪،‬‬ ‫نةتةوةييةكان لةبونى سةربةخؤيى‬ ‫َ‬ ‫دةول��ةت��ى نةتةوةيى ئ��ةو تواناييةى هةية‬ ‫ضونكة تةنها‬ ‫بةردةوامى بدات بةمافة نةتةوةيية بةديهاتوةكان و ثاراستنيان‬ ‫�رواى واية بةتةنها‬ ‫و ثاريَزطاريكردنيان‪ ،‬هةروةها هؤبز ب� ِ‬ ‫دانيشتوانى سةر ئةو ثارضة زةوييةى كة بةنيشتيمانى هاوبةش‬ ‫ناودةبريَت نابنة ئةندامانى نةتةوة‪َ ،‬‬ ‫بةلكو هةموو ئةوانةش كة‬ ‫لةدةرةوةى نيشتيماندا دةذين و خؤيان بةبةشيَك لة نةتةوة‬ ‫دةزانن دةبن ئةندامى ئةو نةتةوةية‪.‬‬ ‫ليَرةدا ئيَريك هؤبزوباوم شوناسى ئةنداميَتى و بةشيَك‬ ‫لة نةتةوةبوون نابةستيَتةوة بةئامادةبونى لةخاكى هاوبةشى‬ ‫نةتةوةدا‪ ،‬بةديدى ئةو دةكريَت ئةنداميَكى نةتةوة لةدةرةوةى‬ ‫نيشتيمانةكةى خؤيدابيَت و هةستى نةتةوةيى و ناسيؤناليزمى‬ ‫َ‬ ‫بةقولى تيَيدا بةرجةستةبيَت‪ .‬ئةم بيرمةندة ثةيوةندييةكى‬ ‫تايبةت لةنيَوان مةنفاو ناسيؤناليزمدا دةبينيَت و لةم رووةوة‬ ‫ئةو كؤضبةرة َ‬ ‫ئةلمانيانة دةكاتة نموونةى ئةو ثةيوةنديية كة‬ ‫َ‬ ‫لةسةدةى يانزةهةمةوة تا سةدةى نؤزدة رووةو رؤذهةالتى‬ ‫ئةوروثاو تا دةوروب��ةرى روب��ارى َ‬ ‫فؤلطا كؤضيانكردبوو‪،‬‬ ‫َ‬ ‫ئةم كؤضة َ‬ ‫رؤليَكى طرنطى بينيوة لة سةرهةلدان و ثتةوبونى‬ ‫َ‬ ‫ناسيؤناليزمى ئةلمانيدا بةدريَذايى ئةو ضةند سةدةية‪ .‬هؤبزباوم‬ ‫ئةم دؤخة تايبةتةى كؤضبةران كة لةدةرةوةى خاكى هاوبةشى‬ ‫نةتةوةييدا دةذين بة»رووةو ناسيؤناليزم» ناودةبات‪ ،‬نةك‬ ‫خودى ناسيؤناليزم‪ .‬هةروةك «رووةو ناسيؤناليزم»يش بةم‬ ‫جؤرة ثيَناسة دةكات‪ :‬بريتيية لة شيَوةيةكى تايبةتى هةستكردنى‬ ‫كؤيى بة ئينتيما كة ثيَشوةخت دروستبووةو دةشيَت لةئاستيَكى‬ ‫سياسى بةرفراواندا دةستبةكار ببيَت‪ ،‬ئةم ئاستة سياسييةش‬ ‫َ‬ ‫بةر َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةت و نةتةوةى‬ ‫لةطةل‬ ‫ؤلى خؤى دةكريَت يةكانطير بيَت‬ ‫ِ‬ ‫مؤديَرندا‪.‬‬ ‫* ئةنتؤنى سميس‪ :‬يةكيَكة لةمامؤستا ناسراوةكانى زانكؤى‬ ‫ئابورى لةندةن ‪ lse‬و خاوةنى ضةند بةرهةميَكى طرنطة‬ ‫دةربارةى نةتةوةو نةتةوايةتى‪ ،‬ئةو لةضةند دةيةى دوابةدواى‬ ‫يةكداضةند بةرهةميَكى طرنطى هيَناوةتة بةرهةم كة ثةيوةندييان‬ ‫بةو باس و خواسانةوة هةية كة دةضنة خانةى قسةكردن‬ ‫لةسةر نةتةوةو نةتةوايةتى‪ ،‬يةكيَك لةو بةرهةمة طرنط و‬ ‫بةناوبانطانةى كة بووة بة يةكيَك لةو سةرضاوة دةطمةنانةى‬ ‫لةبوارى ناسيؤناليزمدا نوسراوة ئةو كتيَبةشى بةناوى‬ ‫«سةرضاوةى نةذادى نةتةوةكان ‪»1986‬ة‪.‬‬ ‫ئةنتؤنى سميس بةشيَوةيةكى طشتى لةبةرهةمةكانيدا طرنطى‬ ‫سى اليةن لةجيهانى نةتةوايةتيدا‪ ،‬اليةنى يةكةم‪:‬‬ ‫دةدات بة َ‬ ‫تيؤرى و ثاراديمةكانى نةتةوةيى‪ ،‬اليةنى دووةم‪َ :‬‬ ‫دلنيابونةوة‬ ‫لةثةيوةندى نيَوان نةتةوايةتى و مؤديَرنسازى‪ ،‬اليةنى سيَيةم‪:‬‬ ‫فؤرمؤلةكردنى ديدطاو تيؤرى تايبةتى خؤى دةرب��ارةى‬ ‫نةتةوةكان‪ .‬ئةم بيرمةندة اليةنى سيَيةمى كاركردنةكةى‬ ‫دةكاتة سةرةتايةك بؤ لي َ‬ ‫َكؤلينةوة لةدوو اليةنةكةى ترى‬ ‫نةتةوايةتى‪...‬‬ ‫�رواى ئةنتؤنى سميس شيَوةكانى مؤديَرنيزم بؤ‬ ‫ب��ةب� ِ‬ ‫نةتةوايةتى دوو شيَوةية‪ ،‬ئةوانيش شيَوةى ميَذوويى و‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلناسى‪ ،‬يةكةميان ئ��ةوة دةسةلميَنيَت كة‬ ‫رةهةندى‬ ‫ناسيؤناليزم ئايدؤلؤذى و بزافيَكى نمادطةرايى تارادةيةك‬ ‫نويَية‪ ،‬دووةميان باس لةوة دةكات كة ناسيؤناليزم لةبارةى‬ ‫ضؤنايةتييةوة دياردةيةكى تازةو نويَية‪.‬‬ ‫سميس لةدووةمياندا ناسيؤناليزم بةشيَوةيةك لةداهيَنانى‬ ‫ئةمرؤى دياردةيةكى‬ ‫نوى وةصف دةكات‪ ،‬نةك كؤثييةكى‬ ‫َ‬ ‫ِ‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئاياري‪2010‬‬


‫برواى واية لةبنةمادا شتيَكى ديكةى وةك نةتةوايةتى‬ ‫كؤن‪ .‬ئةو ِ‬ ‫َ‬ ‫بةالم ئةم ثرسة ناشبيَتة بزافيَكى كؤتايى‬ ‫بوونى نةبووة‪،‬‬ ‫ميَذوو‪َ ،‬‬ ‫بةلكو دياردةيةكة لةاليةن هةلومةرج و ثيَداويستى‬ ‫نويَوة داهيَنراوة‪ .‬بةكورتى ناسيؤناليزم يةكيَكة لةثةيام و‬ ‫بةرهةمةكانى مؤديَرنةو دياردةيةكة بةراستى مؤديَرنة ثيشان‬ ‫دةدات‪.‬‬ ‫بؤئةوةى زياتر لةشيَوةى يةكةمى «نةتةوايةتى» تيَبطةين كة‬ ‫برواى خودى ئةنتؤنى سميس‬ ‫رةهةندى ميَذوويية‪ ،‬ثيَويستة ِ‬ ‫بخةينةروو‪ »:‬ئةوةى كة بؤرذواكانى فةرةنسا جةذنيان بؤ‬ ‫َ‬ ‫دةسةالت بوو لةاليةن‬ ‫دةطرت بةتةواوةتى بةدةستةوةطرتنى‬ ‫خؤيانةوةو كؤتايهيَنان بوو بةسةردةمى بةهرةمةندى و‬ ‫َ‬ ‫تاكرةوى و رؤحانى و ئةرستؤكراتةكان‪ ،‬ئةم‬ ‫دةسةالتى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫هةلومةرجة هيضى كةمتر نةبوو لةبةديهيَنانى نةتةوةو دةولةتى‬ ‫نويَى فةرةنسا‪ ،‬لةشيَوةو سيماى «كؤمارى فةرةنسا»دا يةكيَك‬ ‫لةكارةكانى ئةنجومةنى نيشتيمانى و نويَنةرانى ثةرلةمان‬ ‫نوى بوو لةريَطاى‬ ‫داهيَنان و دروستكردنى نةتةوةيةكى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بى‬ ‫وطؤرى ياساى‬ ‫ئال‬ ‫بنةرةتى «دةستور» و طةشةكردنى َ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫نموونةى ياساو نةخشةكانى عةقالنيةتى زانايان و فةيلةسوفانى‬ ‫َشرةوايةتى‪ ،‬ئةم‬ ‫سةردةمى رؤشنطةرى بةرةو طةشةو ثي ِ‬ ‫تيؤرى و نةخشة نةتةوةسازيية ئاراستةيةكى مؤديَرنى‬ ‫شؤرشى فةرةنسا‪1789‬ز نموونةو‬ ‫وةهابوو كة هةتا ثيَش‬ ‫ِ‬ ‫بيروراكانى سميس‬ ‫نموونةى‬ ‫لةم‬ ‫نةبووبوو»‪.‬‬ ‫دياردةى واثةيدا‬ ‫ِ‬ ‫شؤرشى فةرةنسا دةهيَنيَتةوة ياد كة هةموو ئةو‬ ‫دا ميَذووى‬ ‫ِ‬ ‫شؤرشةدا دروستبوو‪ ،‬ثيَشتر‬ ‫ئةم‬ ‫لةسايةى‬ ‫انكاريانةى‬ ‫طؤر‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫بوونى نةبووة‪َ ،‬‬ ‫بةلكو ئةو تيؤرى و نةخشةى نةتةوةسازيية‬ ‫شؤرشى فةرةنسييةوةو وةكو‬ ‫دةبةستيَتةوة بةسةردةمى‬ ‫ِ‬ ‫كايةيةكى ميَذوويى كارى لةسةر دةكات‪.‬‬ ‫بيروباوةريَكى ديكةى ئةنتؤنى سميس كة لةبوارى‬ ‫ِ‬ ‫ناسيؤناليزمدا كارى لةسةركردووة‪ ،‬خستنةرووى ناسيؤناليزمة‬ ‫وةك ئايدؤلؤذيا‪.‬‬ ‫بةشيَوةيةكى طشتى لةسةر ثةيوةندى نيَوان ناسيؤناليزم و‬ ‫بيروراى بيرمةندانى ئةم بوارة لةدوو َ‬ ‫هةلويَستدا‬ ‫ئايدؤلؤذيا‬ ‫ِ‬ ‫كورت دةبيَتةوة‪:‬‬ ‫يةكةميان‪ :‬ثيَى واية ناسيؤناليزم يةكيَكة لة ئايدؤلؤذيا‬ ‫سةرةكييةكان كة لةهةردوو سةدةى نؤزدةهةم و بيستةم‬ ‫َ‬ ‫كؤمةل و نةتةوةكانى دنيا هةبووة‪ ،‬ئةنتؤنى‬ ‫كاريطةرى لةسةر‬ ‫سميس دةضيَتة خانةى ئةو بيرمةندانةى كة ناسيؤناليزم وةك‬ ‫ئايدؤلؤذيا دةناسيَنيَت‪.‬‬ ‫بروايان‬ ‫بوارة‬ ‫ئةم‬ ‫ديكةى‬ ‫لةبيرمةندانى‬ ‫دووةميان‪ :‬هةنديَك‬ ‫ِ‬ ‫واية ناسيؤناليزم ئايدؤلؤذيا نييةو بةوة ناسراوة ئةطةر بةراورد‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئايدؤلؤذياكانى تردا بة»هةذارى فةلسةفى و‬ ‫بكريَت‬ ‫يةكنةطرتويى» دةناسريَت‪ ،‬بةنديَكت ئاندرسؤن ناسراوترين‬ ‫بيرمةندة كة دةضيَتة ئةم خانةى بيركردنةوةيةوة‪ .‬لةكاتيَكدا‬ ‫ناسيؤناليزم وةك ئايدؤلؤذيا دةخريَتة روو ئةنتؤنى سميس‬ ‫برواى واية كة ئايدؤلؤذيية نةتةوةخوازييةكان‪ ،‬ئةطةرضى يةك‬ ‫ِ‬ ‫جؤرو يةك مؤديَلى دياريكراو نين‪َ ،‬‬ ‫بةالم لةهةمانكاتدا بؤ تةنها‬ ‫َ‬ ‫خؤبةريَوةبردن‬ ‫لةدةسةالتى‬ ‫ئامانجيَك تيَدةكؤشن كةخؤى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتى سةربةخؤو يةكخستنةوةى خاك و ناسنامةى‬ ‫و‬ ‫فةرهةنطى و لةزؤركاتيشدا لةبةرنامةى رؤشنى سياسى و‬ ‫كلتوريدا خؤى دةبينيَتةوة‪.‬‬ ‫اليةنيَكى ديكةى كاركردنى ئةنتؤنى سميس لةسةر‬ ‫ناسيؤناليزم و ثةيوةندييةتى بة مؤديَرنةوة‪ ،‬لةم رووةوة سميس‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتدارى‬ ‫ئةمرؤ مؤديَرنيزم طةشةى‬ ‫برواكانى بةم جؤرةية‪:‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬

‫ناو زانين و لي َ‬ ‫َكؤلينةوةى ناسيؤناليزم دةخاتةروو‪ ،‬واتة‬ ‫لةريَطةى مؤديَرنةوة دةتوانريَت ناسيؤناليزم بناسريَت‪،‬‬ ‫لةراستيدا ئةنتؤنى سميس بةفراوانتر كار لةسةر ئةم بوارة‬ ‫َ‬ ‫هةولدةدات بؤ دروستكردنى ثةيوةندييةك لةنيَوان‬ ‫دةكات‪ ،‬ئةو‬ ‫برواكانى خؤى لةنيَوان مؤديَرنيَتى و‬ ‫ديدو‬ ‫و‬ ‫تيؤرى‬ ‫اليةنى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ثاراديمةكانى‬ ‫ثاراديمةكانى ناومؤديَرنيَتى لةاليةكةوةو‬ ‫ثيَش مؤديَرنيَتى لةاليةكى ت��رةوة‪ ،‬ئةمةش بة ثاراديمى‬ ‫«نمادطةرايى نةتةوةيى» دةيناسيَنيَت‪ .‬هةروةك لةجيَطةيةكى‬

‫هةنديَك لةبيرمةندانى ديكةى ئةم بوارة‬

‫ئايدؤلؤذيا نييةو‬ ‫بروايان واية ناسيؤناليزم‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫بةوة ناسراوة ئةطةر ب��ةراورد بكريَت‬ ‫ئايدؤلؤذياكانىتردا بة «هةذارى فةلسةفى و‬ ‫يةكنةطرتويى» دةناسريَت‪ ،‬بةندَيكت ئاندرسؤن‬

‫ناسراوترين بيرمةندة كة دةضيَتة ئةم خانةى‬

‫بيركردنةوةيةوة‪ .‬لةكاتيَكدا ناسيؤناليزم وةك‬ ‫ئايدؤلؤذيا دةخريَتة روو ئةنتؤنى سميس‬

‫برواى واية كة ئايدؤلؤذيية نةتةوةخوازييةكان‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ئةطةرضى يةك جؤرو يةك مؤدَيلى دياريكراو نين‪،‬‬ ‫َ‬ ‫بةالم لةهةمانكاتدا بؤ تةنها ئامانجيَك تيَدةكؤشن‬ ‫َ‬ ‫خؤبةريَوةبردن و دةولَةتى‬ ‫لةدةسةالتى‬ ‫كةخؤى‬ ‫ِ‬ ‫سةربةخؤو يةكخستنةوةى خاك و ناسنامةى‬ ‫فةرهةنطى و لةزؤركاتيشدا لةبةرنامةى رؤشنى‬

‫سياسى و كلتوريدا خؤى دةبينيَتةوة‪.‬‬

‫َ‬ ‫تردا ئةم بيرمةندة َ‬ ‫دةولةتة بةتةنهاو نة‬ ‫دةليَت‪ :‬نةتةوة نة‬ ‫َ‬ ‫بةبرواى ئةو دةبيَتة ثةيوةندى نيَوان‬ ‫كؤمةلطةى نةذاديية‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫هةردوو قؤناغى مؤديَرنيَتى نةتةوة «دةولةت» و هةلومةرجى‬ ‫بةر لةمؤديَرنيَتة «نةذادو فةرهةنط»‪ .‬واتة ئةم دةبيَتة ثةيوةندى‬ ‫نيَوان مؤديَرنةو ثيَش مؤديَرنةو كاريطةرى هةردوو زةمةنةكة‬ ‫لةسةر ناسيؤناليزم بةطرنط دةزانيَت و دروستبونى نةتةوة‬ ‫برواية ثيَى‬ ‫بةتةنها ناكاتة بةرهةمى يةكيَكيان بةتةنها‪ .‬واتة ئةم ِ‬ ‫واية نةتةوة بةتةنها نابيَتة بةرهةم و دروستكراوى هيضكام‬ ‫لةقؤناغةكانى مؤديَرنةو بةر لةمؤديَرنة بةتةنها‪َ ،‬‬ ‫بةلكو هةردوو‬ ‫قؤناغةكة بةطرنط دةزانيَت لةسةر دروستبونى نةتةوةو‬ ‫ثرؤسةى بةرهةمهيَنانى‪...‬‬ ‫سةرضاوةكان‬ ‫مةريوان وريا قانع‬ ‫‪ -1‬ناسيؤناليزم و سةفةر‪ -‬كورد لة دياسثؤرا‬ ‫ئةكرةمى ميهرداد‬ ‫«طؤرانكارى‪ ،‬تيؤرى‪ ،‬رةخنة»‬ ‫‪ -2‬ناسيؤناليزم‬ ‫ِ‬ ‫‪ -3‬فيكرى سياسى خؤرئاوا‪ -‬لة ماكياظيلييةوة تا ماركس م‪ .‬موسا ئةحمةد‪-‬‬ ‫َرانى‪ :‬شوان ئةحمةد‬ ‫وةرطي ِ‬ ‫‪ -4‬ئيسالم و ناسيؤناليزم لةكوردستان دا موسليح ئيروانى‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئايارى ‪2010‬‬

‫***‬

‫‪19‬‬


‫دكتؤر بورهان ياسين‪:‬‬ ‫وريَك لة دين‬ ‫وذيا دةبيَتة ج َ‬ ‫ول َ‬ ‫وناليزم وةك ئايدي َ‬ ‫ناسي َ‬ ‫و لة هةنديَك حالَةتيشدا كتومت دةبيَتة جيَطرةوةى‬ ‫دكتور بورهان ياسين ئةكاديمي‬ ‫بةناوبانطي كورد و مامؤستا‬ ‫لة زانكؤى سويد و ثسثؤر لة‬ ‫بوارىمَيذوو‪ ،‬لةم ديدارةدا تيشك‬ ‫دةخاتة سةر ضةمكى ناسيؤناليزم و‬ ‫َ‬ ‫لةطةل هةريةك لة‬ ‫ثةيوةندييةكانى‬ ‫جيهانطيرى و ئايين و ديموكراسيدا‪،‬‬ ‫لةبارةى ثةيوةندى نَيوان ئايين و‬ ‫ناسيؤناليزمةوة ثَيى واية كاتَيك‬ ‫ناسيؤناليزم دةكريَتة ئايدؤلؤذيا‪،‬‬ ‫دةبَيتة جَيطرةوةى دين و هةموو ئةو‬ ‫َ‬ ‫رؤالنة دةبينَيت كة دين لةواقيعى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةاليةتيدا دةيطَي ِريَت‪.‬‬ ‫سياسى و‬ ‫هةروةك لةم ضاوثَيكةوتنةدا لةبارةى‬ ‫بزوتنةوةى ناسيؤناليستى كوردييةوة‬ ‫خويَندنةوةو تَي ِروانينى تايبةتى‬ ‫خؤى هةيةو لةرةخنةطرتنيش لة‬ ‫بزوتنةوةى ناسيؤناليستى كوردى‬ ‫بةتايبةت لةدواى راثة ِرينةوة‪ ،‬ئةوة‬ ‫دةخاتة روو كة ديواريَكى ثان و‬ ‫بةرين لةنَيوان ناوضةى بادينان و‬ ‫سؤراندا دروستكراوةو هيض هةولَ​َيك‬ ‫نابينريَت بؤ روخاندنى ئةو ديوارة‪،‬‬ ‫لةكاتَيكدا ئةوة بةزيانَيكى طةورةو‬ ‫بةدذى نةتةوةى كورد و خواستة‬ ‫نةتةوايةتييةكان دةبينَيت‪.‬‬

‫• له‌كاتێكدا جیهانگیری‌ سنوره‌ سیاسییه‌كان‬ ‫تێده‌په‌ڕێنێت و مانایه‌ك ناهێڵێته‌وه‌ بۆ بونی‌‬ ‫چوارچێوه‌یه‌كی‌ سیاسی‌ دیاریكراوی‌ نه‌ته‌وه‌یی‌‪،‬‬ ‫گوتاری‌ ناسیۆنالیزم به‌ره‌و كوێ‌ ده‌چێت؟‬

‫ لة س��ةرةت��ادا ثيَويستة ئ��ةوة َ‬‫بليَين كة باسوخواس‬ ‫َ‬ ‫ضر‬ ‫دةربارةى جيهانطيرى لة‪ ،‬كةم يا َ‬ ‫زور‪ 30 ،‬سالى دواييدا ِ‬ ‫بوتةوة‪ ،‬بة اَلم لة راستيدا ئةم باسوخواسة لة رووى تيورييةوة‬ ‫َ‬

‫‪20‬‬

‫بو نموونة لة سةرةتاى حةفتاكانى سةدةى رابردوودا‬ ‫كونترة‪َ .‬‬ ‫َ‬ ‫باس لة الديَى جيهانى (‪ )Global village‬كراوة وةكو ضةمك‬ ‫بو طوزارةشكردن لة سيستةمى جيهانى‪ .‬هةر لةبةر ئةوةشة‬ ‫َ‬ ‫َكوَلينةوةكان دةرب��ارةى سيستةمى نويَى‬ ‫كاتيَك باس و لي َ‬ ‫ضر بوونةوة لة سةرةتاى‪1990‬كانةوة يةكيَك لة‬ ‫جيهانى ِ‬ ‫ضوارضيوة تيوريةكان كة باس كراون هةر ئةو الديَى جيهانية‬ ‫بو تيَطةيشتن لة سيستةمى نويَى جيهانى‪.‬‬ ‫موديَليَك َ‬ ‫بوو وةكو َ‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئاياري‪2010‬‬


‫زور جار طوزارةش لة سيستةمى نويَى جيهانى كةم‬ ‫مانايةش َ‬ ‫َ‬ ‫بةهةرحال ئةو رووداوةى‬ ‫زور طوزارةشة لة جيهانطيرى‪.‬‬ ‫يا َ‬ ‫بو هةردوو مةسةلةى‬ ‫كة هاوبةش و ضارةنووسساز بوو َ‬ ‫كوتايى جةنطى سارد‬ ‫جيهانطيرى و سيستةمى نويَى جيهانى َ‬ ‫كوتاييةى جةنطى سارد بوو كة‬ ‫بوو‪ .‬لة راستيدا هةر ئةو َ‬ ‫لوذييةوة‬ ‫دةرفةتى جيهانطيرى لة رووى عةمةلى و‬ ‫ئايديو َ‬ ‫َ‬ ‫ضرتر ك���ردةوة‪ .‬لة رووى عةمةليةوة‬ ‫فةراهةمكرد و‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫بو‬ ‫سوسياليست سةركةوتن بوو َ‬ ‫هةلوةشانةوةى سيستةمى َ‬ ‫َ‬ ‫لوذيشةوة هةلوةشانةوةى ئةو‬ ‫بازارى ئازاد‪ .‬لة رووى‬ ‫ئايديو َ‬ ‫َ‬ ‫طروتينيَكى تازة و دةرفةتى سةرلةنويَى بة ليبراليزم‬ ‫سيستةمة ِ‬ ‫بةخشى و ئةو َ‬ ‫هةلوةشانةوةية وةكو سةركةوتنيَكى ميَذوويى‬ ‫توماركرا‪.‬‬ ‫بو ليبراليزم َ‬ ‫َ‬ ‫بةهةرحال ئايا بةراستى جيهانطيرى مانايةك ناهيَ‬ ‫َ‬ ‫بو‬ ‫َليَتةوة َ‬ ‫ضوارضيَوةى سياسى دياريكراو يا بة ئاشكرا تر َ‬ ‫بليَين مانايةك‬ ‫َ‬ ‫زور لة نيَوان‬ ‫بو‬ ‫دةولةت ناييَليَتةوة؟ لةم بارةيةوة دذايةتيةكى َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بوضوونةكاندا هةية و بة هةر حال دةرهاويَشتةكانيش ئةو‬ ‫َ‬ ‫بوضوونةى ناو ثرسيارةكةتان ثشتراستناكةنةوة كة طواية‬ ‫َ‬ ‫«جيهانطيرى مانايةك ناهيَ‬ ‫بو بونى ضوارضيَوةيةكى‬ ‫َليَتةوة َ‬ ‫سياسى دياريكراوى نةتةوةيى‌«‪ .‬ليَرةدا بة ضةند َ‬ ‫خاليَك ئةم‬ ‫بوضوونةم رووندةكةمةوة‪:‬‬ ‫َ‬ ‫‪)1‬ل��ة رووى تيوريةوة ئ��ةوة زياتر اليةنطرانى تيورى‬ ‫نيوليبراليزمن كة لة بابةتى ثةيوةندية نيَو نةتةوةييةكان بة‬ ‫بوضوونة ثيادةدةكةن كة طواية لة ضةرخى‬ ‫جةختكردنةوة ئةو َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتان ناميَنيَتةوة‪ .‬بةلاَ م‪،‬‬ ‫بو سنوورى‬ ‫جيهانطيريدا مانايةك َ‬ ‫لة اليةكى ترةوة‪ ،‬اليةنطرانى مةدرةسةى رياليستى و نيو‪-‬‬ ‫رياليستى ئةوة جةختدةكةنةوة كة هةرضةندة جيهانطيرى‬ ‫كاريطةرى دةبيَت‪ ،‬بة شيَوةيةك يا شيَوةيةكى تر‪ ،‬لةسةر‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةت تا ماوةيةكى دوورودريَذ‬ ‫دةولةتى نةتةوةيى بةلاَ م‬ ‫مروظايةتى ضوارضيَوةيةكى باشترى لة‬ ‫دةميَنيَتةوة‪ ،‬ضونكة‬ ‫َ‬ ‫كو َ‬ ‫َ‬ ‫مروييةكان؛‬ ‫مةلطا َ‬ ‫بو ريَكخستنى َ‬ ‫دةولةت بةرهةم نةهيَناوة َ‬ ‫زور ناهاوسةنطة‬ ‫‪)2‬لةبةر ئةوةى كاريطةريةكانى جيهانطيرى َ‬ ‫لة ئاستى جيهانيدا ئةم كاريطةرية ناهاوسةنطة بة تايبةتى‬ ‫دوار َوذى‬ ‫بو سةر بوون و‬ ‫بةرضاوة لة بابةتى كاريطةرى َ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتان‪.‬‬ ‫ضوارضيَوة سياسيةكان‪ ،‬واتة‬ ‫روذئاوا‬ ‫ضرى‪ :‬لة كاتيَكدا لة ئةوروثاى َ‬ ‫َ‬ ‫زور بة كورتى و بة ِ‬ ‫دةولةت َ‬ ‫َ‬ ‫كالدةبنةوة‪ ،‬لة بةشيَكى ترى جيهان‪ ،‬بة‬ ‫سنورةكانى‬ ‫روذهةلاَ تى ئةوروثا ذمارةيةكى‬ ‫سوظيةتى ثيَشوو و َ‬ ‫تايبةتى لة َ‬ ‫َ‬ ‫نوى راطةيةندراون و سنورةكانيش بةردةوام‬ ‫زور‬ ‫دةولةتى َ‬ ‫َ‬ ‫قوناغيَكى بةرزى كاثيتاليزمدا لة‬ ‫بةهيَز دةبن‪ .‬لة كاتيَكدا لة َ‬ ‫روذئاوا ثيَداويستى بة فةراهةمكردنى بازارى كراوة‬ ‫ئةوروثاى َ‬ ‫ضوى هيَزى كار و سةرماية‬ ‫بو هات و َ‬ ‫(ئازاد) و ئاسانكارى َ‬ ‫خوى سةثاندوة و‬ ‫(بة تايبةتى سةرمايةى وةبةرهيَنان) َ‬ ‫دةرهاويَشتةكةشي َ‬ ‫قولبوونةوة و فراوانبوونى يةكيَتى ئةوروثا‬ ‫خووة‬ ‫بووة‪ ،‬بةشةكانى ترى جيهان ئةم ثيَشكةوتنةيان بة َ‬ ‫نةبينيوة‪ .‬بةم ثيَيةش لةو بةشةى جيهان (بةتايبةتى ئةو بةشةى‬ ‫وةك جيهانى سيَهةم ناسراوة) ثيَويستى بة سنوورى نةتةوةيى‬ ‫هيَشتان ماوة و تا ماوةيةكى تريش هةروا دةميَنيَتةوة؛‬ ‫هةندى لة شارةزايان قةيرانى ئابوورى‬ ‫بوضوونى‬ ‫َ‬ ‫‪)3‬بةثيَى َ‬ ‫َ‬ ‫سةريهةلدا‪،‬‬ ‫هةرة دوايى جيهان كة سةرةتاكةى لة ئةمريكاوة‬ ‫هوى الوازى و كزى جيهانطيرى وة‬ ‫بوتة َ‬ ‫زور رووةوة َ‬ ‫لة َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةت‬ ‫رولى‬ ‫بةهيَزبوونى دةنط و ئاراستةى بةهيَزكردنى َ‬ ‫بةرامبةر هيَزة «ئازادةكانى» بازار و سةرماية‪ ،‬لة رةهةندة‬ ‫سياسى و ئابووريةكانيدا‪ .‬نةك هةر ئةوة َ‬ ‫بةلكو هةنديَك‬

‫هوى‬ ‫بو دةضن كة ئةو قةيرانة جيهانية بووةتة َ‬ ‫ئةوهاشى َ‬ ‫لةطو ِرنانى جيهانطيرى‪.‬‬ ‫َ‬ ‫لاَ‬ ‫لةطو ِرنانى‬ ‫بوضوونة لة‬ ‫بة‬ ‫م‬ ‫ب��ة‬ ‫َ‬ ‫�وم ئةو َ‬ ‫ب��اوةرى خ� َ‬ ‫ِ‬ ‫رويشتنة‪ .‬لة اليةكى تريشةوة قةيرانى هةرة‬ ‫جيهانطيرى دوور َ‬ ‫يونانستان كاريطةرى بووة و لة ماوةى داهاتووشدا‬ ‫دوايى َ‬ ‫دةبى لةسةر ثرةنسيث و ميكانيزمةكانى ئينديماج لة‬ ‫زياتر‬ ‫َ‬ ‫ضرى هةنطاويَك بةرةو‬ ‫بة‬ ‫و‬ ‫كورتى‬ ‫بة‬ ‫ئةوروثادا‪:‬‬ ‫َتى‬ ‫ي‬ ‫يةك‬ ‫ناو‬ ‫ِ‬ ‫بةهيَزبوونةوةى سنوورة نةتةوةييةكانى ناو يةكيَتى ئةوروثا‪،‬‬ ‫خويدا ثاشةكشةيةكة لة جيهانطيرى‪ ،‬ضونكة‬ ‫خوى لة َ‬ ‫كة ئةمةش َ‬ ‫بةردةوام يةكيَتى ئةوروثا وةك نموونةيةكى بةرجةستة لة‬ ‫سةركةوتنى جيهانطيرى و الوازبوونى ثرةنسيث و ئةركةكانى‬ ‫َ‬ ‫دةولةت‪-‬نةتةوة؛‬ ‫‪)4‬بة شيَوةيةكى طشتى لة بةر تةوذم و لةذيَر كاريطةرى‬ ‫لو َ‬ ‫كالي يا‬ ‫�رى ت��وان��ةوةي��ان‪ ،‬ناسنامة َ‬ ‫جيهانطيريدا‪ ،‬لة ب� ِ‬ ‫ناوضةييةكان (ئيتنى‪ ،‬دينى‪ ،‬مةزهةبى‪ ،‬جوطرافى‪...‬هتد)‬ ‫بةخووة بينيوة‪ .‬تيَطةيشتنيَكيش‬ ‫نويَبوونةوة و بةهيَزبوونيان‬ ‫َ‬ ‫لةو َ‬ ‫حالةتة ئةوةية كة‪:‬‬ ‫لاَ‬ ‫كومة يةتية‬ ‫‪)1‬‬ ‫خويدا بوونةوةريَكى َ‬ ‫مروظ لة سروشتى َ‬ ‫َ‬ ‫و بةم مانايةش ثيَويستى بةردةوامى بة ضوارضيَوةيةكى‬ ‫(تو َ‬ ‫بل َى ناسنامةيةك كة سنوورةكانى ديار و‬ ‫كومةلاَ يةتى َ‬ ‫َ‬ ‫تةعريفكراو بيَت) هةية؛‬ ‫‪ )2‬طةشانةوةى ئةو ناسنامة ناوضةييانة شيَوةيةكى‬ ‫لةخو كردنة لةبةردةم تةوذمى‬ ‫يا ميكانيزميَكى بةرطرى‬ ‫َ‬ ‫جيهانطيريدا‪.‬‬ ‫دةك��رى كة دةن��ط و هيَزة‬ ‫جطة ل��ةوةش تيَبينى ئ��ةوة‬ ‫َ‬ ‫(تو َ‬ ‫بل َى لة ناو‬ ‫ناسيوناليستية‬ ‫روذئاوا َ‬ ‫توندرةوةكان لة ئةوروثاى َ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫هةناوى جيهانطيريدا) بة شيَوةيةكى هاوتةريب لة بةهيَزدابوون‬ ‫راستةوخوى‬ ‫زور كاردانةوةى‬ ‫َ‬ ‫بوونة‪ .‬ئةمةش تا راددةيةكى َ‬ ‫زورى‬ ‫رةهةنديَكى جيهانطيرية ئةويش هاتنى ذمارةيةكى َ‬ ‫َ‬ ‫توندرةوانة‬ ‫بوضوونى ئةو هيَزة‬ ‫بو ئةوروثا كة بة َ‬ ‫خةلكى بيانية َ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كومةلطا ئةوروثيةكان‬ ‫هاتنى ئةو بيانيانة‬ ‫هةرةشةن لة َ‬ ‫ِ‬ ‫كو َ‬ ‫مةلطا؛‬ ‫هةر‬ ‫سى ئاستةوة‪ :‬ئاسايش و هيَمنى ناو َ‬ ‫نةبى لة َ‬ ‫َ‬ ‫كو َ‬ ‫خو َ‬ ‫مةلطايانة‪.‬‬ ‫ماليةكانى ئةو َ‬ ‫دةرفةتى كار؛ بةها كولتورية َ‬ ‫توندرةوانة لة‬ ‫راسترةوة‬ ‫بوضوونيش ئةم هيَزة‬ ‫زور َ‬ ‫بة ثيَى َ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫دةكرى بة طشتى كاريطةريةكى‬ ‫زيَدةبوون و فراوانبووندان وة‬ ‫َ‬ ‫كو َ‬ ‫مةلطاكانى‬ ‫ثر َوسةى كرانةوةيةكى زيَترى َ‬ ‫َ‬ ‫زور بكةنة سةر ِ‬ ‫يةكيَتى ئةوروثا وة سياسةتى كرانةوة و ئينديماجى تاكةتاكةى‬ ‫ئةندامانى ئةو يةكيَتية‪.‬‬

‫• ده‌كرێت بڵێین قسه‌كردن له‌سه‌ر جیهانگیری‌‬ ‫واته‌ قسه‌كردن له‌سه‌ر غیابی‌ ناسیۆنالیزم؟ یاخود‬ ‫تێكه‌الوبون له‌نێوان خواستی‌ ناسیۆنالی‌ و خواستی‌‬ ‫جیهانگیریدا هه‌یه‌؟‬

‫بو وةلاَ مدانةوةى بةشى يةكةمى ثرسيارةكةتان‬ ‫‬‫دةبى َ‬ ‫َ‬ ‫جياوازايةكى ئاشكرا لةم ثةيوةستةدا لة نيَوان دوو شيَوةى‬ ‫ناسيوناليزم‪ ،‬كة دةكةونة ذيَر كاريطةرى جيهانطيرى و بةرةو‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتة (كة‬ ‫ناسيوناليزمى‬ ‫ِرووى دةبنةوة‪ ،‬بكةين‪ :‬يةكيَكيان‬ ‫َ‬ ‫ناسيوناليزمى‬ ‫زياتر بة ‪ patriotism‬ناسراوة) وة ئةوى تريشيان‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتى‬ ‫ناسيوناليستانةية كة خاوةنى‬ ‫ئةو ئةكتةر يا بزاظة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتان بة شيَوةى جودا‬ ‫خويان نين‪ .‬شتيَكى شاردراوة نية كة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بو‬ ‫خويان لة بوارة جياجياكاندا‬ ‫دةخةمليَنن َ‬ ‫جودا سياسةتى َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةليدا‪ .‬لة‬ ‫خوطونجاندن‬ ‫بةرةوروو بوونةوةى جيهانطيرى يا َ‬ ‫ِ‬ ‫ناسيوناليستى‬ ‫ناسيوناليستيةكان‪ ،‬كة بزاظى‬ ‫اليةكى ترةوة بزاظة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كوردى يةكيَكة لةو بزاظانة‪ ،‬دوو جار دةكةونة ذيَر كاريطةرى‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئايارى ‪2010‬‬

‫‪21‬‬


‫جيهانطيرى‪:‬‬ ‫‪ )1‬جاريَكيان لة رووى اَ‬ ‫بلوبوونةوةى بةها طةردوونيةكان‬ ‫و َ‬ ‫كالكردنةوةى ئةو ناسنامانة و كولتورانةى كة جياوازى‬ ‫هوى‬ ‫دروستدةكةن و بة ثيَضةوانةشةوة جيهانطيرى دةبيَتة َ‬ ‫بةهيَزبوونى بةها طةردونيةكان؛‬ ‫نةبى لة رووى‬ ‫‪ )2‬تا رادةيةكى َ‬ ‫زور تةوذمى جيهانطيرى‪ ،‬هةر َ‬ ‫هوى الوازبوونى بةهانةى خةباتكردن و‬ ‫تيورييةوة‪ ،‬بووةتة َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتى نةتةوةيى‪.‬‬ ‫بو بةدةستهيَنانى‬ ‫هةولدان َ‬ ‫َ‬ ‫ناسيوناليزم لة حالةتى‬ ‫بو‬ ‫َ‬ ‫بة مانايةكى تر‪ ،‬لة اليةكةوة َ‬ ‫َ‬ ‫خويان نين (وة لة ويَشدا‬ ‫ئةو نةتةوانةى كة خاوةن‬ ‫دةولةتى َ‬

‫دةتوانم َ‬ ‫بلَيم ئةوة جارى يةكةم نية كة بة‬

‫َ‬ ‫َ‬ ‫ناسيوناليزم وة لةويَشدا‬ ‫هوى جيهانطيريةوة‬ ‫َ‬ ‫ناسيوناليزمى كوردى بكةويَتة ذيَر كاريطةرى‬ ‫بو نموونة‪ ،‬مافى َ‬ ‫بةها طةردوونيةكان َ‬ ‫مروظ‪،‬‬ ‫ئازاديةكان‪ ،‬وة بة طشتى مافةكانى تاكة كةس‪.‬‬ ‫ضونكة هةر لة زةمانى رةوشةنطةريةوة و لة‬

‫دةتوانم َ‬ ‫هوى جيهانطيريةوة‬ ‫بليَم ئةوة جارى يةكةم نية كة بة َ‬ ‫ناسيوناليزمى كوردى بكةويَتة ذيَر‬ ‫ناسيوناليزم وة لةويَشدا‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫مروظ‪،‬‬ ‫بو نموونة‪ ،‬مافى‬ ‫َ‬ ‫كاريطةرى بةها طةردوونيةكان َ‬ ‫ئازاديةكان‪ ،‬بة طشتى مافةكانى تاكة كةس‪ .‬ضونكة هةر‬ ‫لة زةمانى رةوشةنطةريةوة و لة بةردةوامى طةشةكردنى‬ ‫ناسوناليزم لة ذينطة ميَذوويية جياجياكانى جيهاندا بةردةوام‬ ‫َ‬ ‫ئةو دذايةتية لة نيَوان بةها طةردوونيةكان لة اليةك و بةها‬ ‫ناسيوناليزم‬ ‫لوذياى‬ ‫تايبةتييةكان لة اليةكى ترةوة لة ناو‬ ‫َ‬ ‫ئايديو َ‬ ‫َ‬ ‫ناسيوناليستةكاندا هةبووة‪.‬‬ ‫ثروطرامة سياسيةكانى بزاظة‬ ‫و‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ئةوةى كة جياوازة ئةوةية كة هاوسةنطى ئةو دذايةتية (يا‬ ‫راستتر َ‬ ‫بليَين ئةو دوو رةهةندة دذ بة يةكة – طةردوونى و‬ ‫تايبةتى) لة ذيَر كاريطةرى جيهانطيريدا تيَكضووة و ثةيوةنديةكة‬ ‫السةنط بووة لة سوودى بةها طةردوونيةكان‪ ،‬بة تايبةتى‬ ‫مروظ و ئازاديةكانى تاك وة بةهيَزبوونى‬ ‫ديموكراسى و مافى َ‬ ‫َ‬ ‫توخمة طةردوونيةكانى ناسنامة بةرامبةر توخمة سنوردار و‬ ‫ناسيوناليستية‬ ‫تايبةتيةكانى ناسنامة‪ .‬هةر ئةوةشة وا لة بزاظة‬ ‫َ‬ ‫(بي َ‬ ‫َدةولةتةكان) دةكات كة هةست بة تةحةددايةكى جددى‬ ‫بكةن لة بةرامبةر تةوذمى جيهانطيريدا‪ . . .‬هةر لةبةر ئةوةشة‬ ‫هةندى دةرفةتيتردا طوتوومة كة ئةركى هةرة طةورةى‬ ‫من لة‬ ‫َ‬ ‫قوناغى داه��ات��وودا يةككردنى‬ ‫ناسيوناليزمى ك��وردى لة َ‬ ‫َ‬ ‫دذايةتيةكانة بة شيَوةيةك كة ئةو دذايةتية لة نيَوان دوو‬ ‫ببى بة شيَوة‬ ‫رةهةندى بةها طةردونيةكان و بةها تايبةتيةكان َ‬ ‫ناسيوناليزمدا‪.‬‬ ‫هاوئاهنطيةك لة فةلسةفةى سياسى‬ ‫َ‬ ‫• تیۆریستی‌ به‌ناوبانگ ئارنست گیڵنه‌ر بڕوای‌‬

‫وایه‌ «ئه‌وه‌ نه‌ته‌وه‌ نییه‌ كه‌ ده‌وڵه‌ت و ناسیۆنالیزم‬ ‫َ‬ ‫بةردةوامى طةشةكردنى‬ ‫ناسوناليزم لة ذينطة دروست ده‌كات‪ ،‬به‌ڵكو ئه‌وه‌ ناسیۆنالیزمه‌ ده‌وڵه‌تی‌‬ ‫نه‌ته‌وه‌ دروست ده‌كات» گه‌ر له‌م بڕوایه‌وه‌ بڕوانین‬ ‫مَيذوويية جياجياكانى جيهاندا ب��ةردةوام ئایا هێزه‌ ناسیۆنالیسته‌ كوردییه‌كان له‌رێگه‌ی‌‬ ‫ئةو دذايةتية لة نَيوان بةها طةردوونيةكان لة گوتاری‌ ناسیۆنالیستییه‌وه‌ تا چه‌ند كاریان له‌سه‌ر‬ ‫به‌رهه‌مهێنانی‌ نه‌ته‌وه‌ كردووه‌؟‬

‫اليةك و بةها تايبةتييةكان لة اليةكى ترةوة‬

‫ناسيوناليزم و َ‬ ‫َ‬ ‫ئايديو َ‬ ‫َ‬ ‫ثروطرامة‬ ‫لوذياى‬ ‫لة ناو‬ ‫َ‬ ‫ناسيوناليستةكاندا هةبووة‬ ‫سياسيةكانى بزاظة‬

‫ثوزةتيظى هةية‬ ‫ناسيوناليزمى كوردى) جيهانطيرى كاريطةرى َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةت‬ ‫هوى الوازبوونى‬ ‫بةو مانايةى كة جيهانطيرى بووةتة َ‬ ‫َ‬ ‫و َ‬ ‫دةول��ةت ضيتر بة شيَوازة‬ ‫كالبوونةوةى سنوورةكانى؛‬ ‫كالسيكيةكان واتة لة ريَطةى بةهيَزكردنى سنوورةكانى وة‬ ‫خوى بثاريَزى‪ .‬بة‬ ‫خوحةشاردان لة ثشت ئةو سنوورانةوة َ‬ ‫َ‬ ‫مانايةكى تر هةروةك سياسيةكى تورك دةرب��ارةى زمانى‬ ‫رولى سةتةاليت تيظى و ئينتةرنيَت لة طةشةكردنى‬ ‫كوردى َ‬ ‫زمانى كوردى و بةهيَزبوونى هةستى نةتةوةيى كوردى َ‬ ‫دةل َى‬ ‫بو ذووريَك‬ ‫خومان بة دانانى دةرطا َ‬ ‫ئيَمة ثيَويست ناكات َ‬ ‫دابنيَين كاتيَك دةبينين ذوورةكة هةموو ديوارةكانى رووخاون‪.‬‬ ‫لة اليةكى ترةوة كاريطةرى نيَطةتيظيشى دةبيَت بة ثيَى ئةو دوو‬ ‫َ‬ ‫خالةى كة لة سةرةوة لةم اَ‬ ‫وةلمةدا خرانة روو‪.‬‬ ‫لة اليةكى ترةوة‪ ،‬دةربارةى بةشى دووةمى ثرسيارةكةتان‪،‬‬

‫‪22‬‬

‫دةتوانى َ‬ ‫بل َى‪:‬‬ ‫مروظ‬ ‫بوضوونةى طيلنةر َ‬ ‫ دةربارةى ئةم َ‬‫َ‬ ‫بوضوونى تر‬ ‫بوضوونةكان‪ ،‬ضونكة َ‬ ‫‪ )1‬ئةمة تةنها يةكيَكة لة َ‬ ‫و بطرة دذيش هةن؛‬ ‫َ‬ ‫لةطةل سياقى ميَذوويى‬ ‫بوضوونة زياتر‬ ‫‪ )2‬لة راستيدا ئةم َ‬ ‫روذئاوا طونجاوة‪ ،‬ضونكة لة ناوضةى بةلقان و جيهانى‬ ‫جيهانى َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتانة‬ ‫دةولةت بةرهةم هاتوون دواتر ئةو‬ ‫زور‬ ‫سيَهةم َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫ئةركى بةرهةمهيَنانى ناسنامةيةكى نةتةوةيى طونجاو‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كو اَ‬ ‫دةولةتةى‬ ‫مةليةتيةكانى ئةو‬ ‫سنوورةكانى‬ ‫دةولةت و ثيَكهاتة َ‬ ‫ئةستو‪.‬‬ ‫كةوتوتة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةرب��ارةى بةشى دووةم��ى ثرسيارةكةت‪ ،‬دةتوانم َ‬ ‫بليَم‬ ‫َ‬ ‫دةولةتى‬ ‫قوناغى طةيشتن بة‬ ‫طوتارة‬ ‫ناسيوناليستيةكان بةر لة َ‬ ‫َ‬ ‫روليان هةبووة لة بةرهةمهيَنانى نةتةوة وةك‬ ‫نةتةوةيى‪َ ،‬‬ ‫كو َ‬ ‫نةبى‬ ‫مةليَك بةهاو ضوارضيَوةيةك كة هةر‬ ‫باوةربوون بة َ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫لة زيهنى ئةندامانى «نةتةوةدا» ئامادةيى هةبووة‪ .‬بة هةر حالَ‬ ‫زورة كة ئايا‬ ‫ئةوةش ديسان جيَطاى جةدةل و‬ ‫مشتومريَكى َ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫بةدةولةتبوون!‬ ‫ئةسلةن بةرهةمهيَنانى نةتةوة مومكينة بةر لة‬ ‫ناسيوناليزمى ك��وردى‪ ،‬ديارة‬ ‫لة اليةكى ت��رةوة طوتارى‬ ‫َ‬ ‫بة شيَوةيةكى طشتى و لة ديدى هيَزة سياسية كورديية‬ ‫ثر بووة لة دذايةتى‪ :‬بةو مانايةى‬ ‫سةرةكيةكانةوة‪ ،‬طوتاريَكى ِ‬ ‫َ‬ ‫َنى‪،‬‬ ‫دةخوازى نةتةوة و نةتةوةبوون‬ ‫كة لة اليةكةوة‬ ‫َ‬ ‫بخةملي َ‬ ‫كاتيَك كة باسى «ئازادى» لة ئةويتر دةكات‪ .‬كةضى لة اليةكى‬ ‫نوميستى بووة‪،‬‬ ‫تو َ‬ ‫ئو َ‬ ‫ترةوة هةر ئةو طوتارة‪،‬ضونكة طوتاريَكى َ‬ ‫َ‬ ‫نةتةوة‪-‬دةولةتيَكى تر (توركيا‪،‬‬ ‫وابةستةيى كورد بة ضةمكى‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئاياري‪2010‬‬


‫زورينة‬ ‫عيراق‪ ،‬سوريا‪ ،‬ئيران)ةوة طريَداوة كة نةتةوةيةكى ترى َ‬ ‫(تورك‪ ،‬عةرةب يا فارس)ى تيادا اَ‬ ‫بالدةست بووة‪ .‬بةم مانايةش‬ ‫بةخوبوونيَك و ئازاديةكى بةتةواوةتى نية‬ ‫ئةم طوتارة هى‬ ‫َ‬ ‫بةلكو لة باشترين َ‬ ‫َ‬ ‫بةخوبوون و ئازاديةكى ناكاميل‬ ‫حالةتدا نيو‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫و ناسنامةيةكى ئال َوزة‪.‬‬ ‫اَ‬ ‫خةملندنى‬ ‫ثر َوسةى «بةرهةمهيَنان» و‬ ‫لة اليةكى ترةوة لة ِ‬ ‫نةتةوةدا‪ ،‬بة مانا سياسيةكةى‪ ،‬هيَزة سياسية كورديةكان لة‬ ‫رووى ك��ردارةوة نةك هةر سةركةوتوو نةبوونة َ‬ ‫بةلكو بة‬ ‫جددى كورتيان هيَناوة‪:‬‬ ‫‪ )1‬كولتورى سياسى اَ‬ ‫بالدةست الى هيَزة سياسية كورديةكان‪،‬‬ ‫زورى َ‬ ‫حالةتةكاندا‪ ،‬نةخويَندنةوةى يةكتر‬ ‫زوربةى هةرة َ‬ ‫لة َ‬ ‫و بطرة رةدكردنةوةى يةكتر بووة‪ .‬جيَطةى سةرنجة كة ئةو‬ ‫زور تيَكدةرانة و بطرة‬ ‫ثروسةيكى َ‬ ‫زورجار لة َ‬ ‫رةدكردنةوةية َ‬ ‫خوى نواندوة‪ .‬جا بةم ماناية‪ ،‬كة‬ ‫خويَناوى و تراذيديشدا َ‬ ‫زورن‪ ،‬طوتارى نةتةوةيى لة‬ ‫نموونةى لة ميَذوى كوردا يةكجار َ‬ ‫خوى بةيان بكا ئةوا َ‬ ‫َ‬ ‫هةلطرانى ئةو طوتارة‬ ‫روالةتدا ضةند جوان َ‬ ‫بة ناو نةتةوةيية (مةبةست سةركردة و هيَزة سياسيةكانة) لةو‬ ‫ثر َوسة كردةييةدا‪ ،‬كة هى رةدكرنةوةى يةكتر و ثاوانكردنى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫لةقةلمدانى ئةوى تر و‬ ‫نارةوا‬ ‫ثانتايى نةتةوة لةوةى تر و بة ِ‬ ‫خو بةراستزانى و خةباتى‬ ‫هيضكردنى خةباتةكةى و هةرطيز َ‬ ‫خوشى بة تاكة خةباتى رةواو و سةركةوتو‪ ،‬هةراسانكردن‬ ‫َ‬ ‫َكةوتوتةوة‪.‬‬ ‫و ثةرتةوازةكردنى جةستة و روحى نةتةوةيى لي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫سالى‬ ‫�رى وةك نموونة باشوورى كوردستان لة ‪30‬‬ ‫دةك� َ‬ ‫بةبى ئةوةى باسمان لة راستية َ‬ ‫تالةكانى‬ ‫رابردودا بهيَنينةوة‪،‬‬ ‫َ‬ ‫يةكتر رةدكرنةوة و يةكتركوذى بةر لةو سى َ‬ ‫كردبى‪.‬‬ ‫سالة‬ ‫َ‬ ‫اَ‬ ‫دةسةلتةى‪ ،‬كة حزبة‬ ‫ضرى ئةو‬ ‫زور بة كورتى و َ‬ ‫َ‬ ‫زور بة ِ‬ ‫َ‬ ‫اَ‬ ‫اَ‬ ‫دةسةلتى «نةتةوةيى» لة قةلةم دةدةن‪،‬‬ ‫دةستةلتدارةكان بة‬ ‫بو بةرهةمهيَنانى‬ ‫لة هيض ئاست و رةهةنديَكيدا بةكارنةهاتووة َ‬ ‫نةتةوة َ‬ ‫بةلكو لة ئاكامى بة حزبيكردنى طوتارى نةتةوةيى‬ ‫جةستة و روحى نةتةوة هةراسان و ثةرتةوازة كراوة‪ . . .‬لة‬ ‫ئةمر َو لة باشوورى كوردستان دوو هيَزى‬ ‫راستيدا ئةوةى كة‬ ‫ِ‬ ‫اَ‬ ‫دةسةلتدار لةسةرى دةذين و بة هيَزيشى دةكةن ديواريَكى‬ ‫سوران وة لة خراثترين‬ ‫بةرلينة لة نيَوان ناوضةى بادينان و َ‬ ‫َ‬ ‫سورانية‪.‬‬ ‫حالةتيشدا بةرهةمهيَنانى «دوو زمانى» بةهدينى و َ‬ ‫بو نموونة‪ ،‬ئةزموونى جوةكانة (يا‬ ‫ئةمة تةواو ثيَضةوانةى‪َ ،‬‬ ‫راستتر َ‬ ‫زايونيزمة)‬ ‫ناسيوناليزمى جوو واتة‬ ‫بليَين ئةزموونى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لة فةلستين بةر لة دامةزرانى دةولةتى ئيسرائيل لة ‪.1948‬‬ ‫لةو ئةزموونةدا (بة ثيَضةوانةى ئةزموونى كوردى) خيتابى‬ ‫ناسيوناليستى و كار و اَ‬ ‫روذانةى رةوت و هيَز‬ ‫ضالكى سياسى َ‬ ‫َ‬ ‫زايونيزم يةكانطيربوو لةطةلَ‬ ‫و حيزبة سياسية جياجياكانى ناو َ‬ ‫يةكتردا كاتيَك كة شتةكة ثةيوةندى بة بوون و ضارةنووسى‬ ‫�ر َوذةى نةتةوةييةوة هةبوو‪ .‬بة مانايةكى تر لة‬ ‫نةتةوة و ث� ِ‬ ‫ئةزموونى كورديدا نةك هةر ئةو يةكانطيرية نةبووة َ‬ ‫بةلكو‬ ‫دذايةتيةكى ويَرانكار لة نيَوان لة اليةكةوة ئةوةى كة ثيَويست‬ ‫بوو طوتار و كردارى نةتةوةيى بيَت وة ئةوةى كة طوتار و‬ ‫كرداريَكى تةسكى حيزبى هيَزة اَ‬ ‫بالدةستةكان بووة؛‬ ‫‪)2‬ئةمر َو كة باس لة كورد و نةتةوةبوونى دةكةين لة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫حالةتةكاندا باس لة بةشة جياجياكانى‬ ‫زورى‬ ‫زوورب��ةى َ‬ ‫كوردستان دةكةين‪ ،‬وةكو روانطةيةك و دانثيَدانانيَك‪ ،‬كة‬ ‫هى َ‬ ‫حالةتى دابةشبوونى كورد و خاكةكةيةتى لة ذمارةيةك‬ ‫اَ‬ ‫نوميخواز‬ ‫ولتدا‪ .‬بة تايبةتى طوتارى‬ ‫تو َ‬ ‫ئو َ‬ ‫«ناسيوناليستى» َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫باوةربوون‪ ،‬لة رووى سياسيةوة‪ ،‬بة «حالةتى‬ ‫طوتاريَكة لة‬ ‫ِ‬ ‫بوونى ضةند نةتةوةيةكى» كورد‪َ .‬‬ ‫نومى‪ ،‬ضونكة‬ ‫تو َ‬ ‫ئو َ‬ ‫دةليَم َ‬

‫دةربرة لة كولتوري‬ ‫فيدراليةكةى باشوورى كوردستانيش‬ ‫ِ‬ ‫نوميزم و ئةو تةرتيبة ئيدارييةى كة ثيَى‬ ‫تو َ‬ ‫ئو َ‬ ‫سياسي َ‬ ‫َ‬ ‫نومى‪ .‬لة راستيدا ئةطةر هةنديَك شت لةبةر ضاو‬ ‫تو َ‬ ‫ئو َ‬ ‫دةليَن َ‬ ‫نةطرين كة زادةى ئةمرى واقيعة لة باشوورى كوردستان تا‬ ‫تةرتيباتيَكى دةستورىئةوا دةتوانين َ‬ ‫نوميةكةى‬ ‫تو َ‬ ‫ئو َ‬ ‫بليَين َ‬ ‫َ‬ ‫سالى ‪ 1970‬راشكاوانةتر طوزارش و ثيَزانين بوو لة كيَشةى‬ ‫خاك تا سيستةمة فيدراليةكةى ئيَستاى ناو دةستورى عيراق‪:‬‬ ‫اَ‬ ‫دةسةلتى حكومةتى كوردى‬ ‫دةستورةكةى عيراق ثيَزانينة بة‬ ‫لةو شويَنانةى كة تا ‪ 2003/3/19‬بة دةست كوردةوة بوو نةك‬ ‫ثيَزانينيَكى راشكاوانة لة اَ‬ ‫ولتى كورد (كوردستان) نية!‬

‫ئةمر َو لة باشوورى كوردستان‬ ‫‪ .‬ئةوةى كة‬ ‫ِ‬ ‫اَ‬ ‫دةسةلتدار لةسةرى دةذين و‬ ‫دوو هَيزى‬ ‫بة هَيزيشى دةك��ةن ديوارَيكى بةرلينة لة‬ ‫نَيوان ناوضةى بادينان و َ‬ ‫سوران لة خراثترين‬ ‫حالَةتيشدا بةرهةمهَينانى «دوو زمانى»‬ ‫بةهدينى و َ‬ ‫سورانية‪ .‬ئةمة تةواو ثَيضةوانةى‪،‬‬ ‫َ‬ ‫بو نموونة‪ ،‬ئةزموونى جوةكانة (يا راستتر‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ناسيوناليزمى جوو واتة‬ ‫بلَيين ئةزموونى‬ ‫َ‬ ‫زايونيزمة) لة فةلستين بةر لة دامةزرانى‬ ‫دةولَةتى ئيسرائيل لة ‪ .1948‬لةو ئةزموونةدا‬ ‫(بة ثَيضةوانةى ئةزموونى كوردى) خيتابى‬ ‫ناسيوناليستى و كار و اَ‬ ‫ضالكى سياسى َ‬ ‫َ‬ ‫روذانةى‬

‫رةوت و هَيز و حيزبة سياسية جياجياكانى ناو‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل يةكتردا كاتَيك‬ ‫زايونيزم يةكانطيربوو‬ ‫كة شتةكة ثةيوةندى بة بوون و ضارةنووسى‬ ‫ثر َوذةى نةتةوةييةوة هةبوو‪.‬‬ ‫نةتةوة و ِ‬ ‫• له‌پرۆسه‌ی‌ به‌رهه‌مهێنانی‌ ن�ه‌ت�ه‌وه‌دا كورد‬ ‫ئیشكالی‌ له‌گه‌ڵ ك��ام بنه‌مادا ه�ه‌ب��ووه‌ بۆ ئه‌وه‌ی‌‬ ‫له‌به‌راوردی‌ لێكنه‌چونی‌ له‌گه‌ڵ ئه‌ویتردا نه‌ته‌وه‌بونی‌‬ ‫خۆی‌ بسه‌لمێنێت؟‬

‫سى دانة ئيشكاليةت لة بةرهةمهيَنانى نةتةوةدا‪،‬‬ ‫ دةتوانين َ‬‫لة َ‬ ‫حالةتى كوردا‪ ،‬باس بكةين كة هةرسيَكيان بة يةكةوة لة‬ ‫سى ئاستى جيا جيادا كاريطةرى نيَطةتيظى هةبووة لةسةر‬ ‫َ‬ ‫اَ‬ ‫خةملندنى نةتةوة‪ .‬هةر زووش‬ ‫ثر َوسةى بةنةتةوة بوون و‬ ‫ِ‬ ‫دةبى َ‬ ‫دةكرى ثةيوةست بن بة بنةما‬ ‫بليَين كة ئةم ئيشكاليةتانة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫مةلطة كوردى يا راستتر َ‬ ‫طو َ‬ ‫كو اَ‬ ‫بليَين كورديةكان‬ ‫مةليةتيةكانى َ‬ ‫َ‬ ‫ناسيوناليزمى‬ ‫لة اليةك وة بنةماى فكرى و ذينطةى فكرى‬ ‫َ‬ ‫كوردى‪:‬‬ ‫لو َ‬ ‫كو َ‬ ‫كاليةكان‪:‬‬ ‫مةلطة و ناسنامة َ‬ ‫هوز‪/‬عةشيرةت و َ‬ ‫‪َ )1‬‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئايارى ‪2010‬‬

‫‪23‬‬


‫هوز و عةشايةر نةك هةر‬ ‫راستيةكى ميَذوويى ئةوةية كة َ‬ ‫بيَاليةن نةبووة لة ثيَشوةضوونى بزاظى كوردايةتيدا َ‬ ‫بةلكو بة‬ ‫ضرى كاريطةرى هةبووة بةسةر ئةو ثيَشوةضوونةوة‪.‬‬ ‫توندى و بة ِ‬ ‫كو َ‬ ‫كو َ‬ ‫مةلطةكانى ترى‬ ‫مةلطةى كوردةوارى وةك َ‬ ‫بةو ثيَيةى كة َ‬ ‫َ‬ ‫رو اَ‬ ‫سةرهةلدانى فكرى نةتةوةيى‬ ‫ناوةراست لة فةترةى‬ ‫ذهةلتى‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫لة ناوضةدا بة توندى تةقليدى بوون‪ ،‬ئةوا هةرطيز ئةم حالةتى‬ ‫كو اَ‬ ‫مةليةتى و سياسى و بطرة‬ ‫تةقليديبوونة (لة رووى ئابوورى و َ‬ ‫فةرهةنطيشةوة) كاريطةرى جددى هةبووة لةسةر طةشةكردن‬ ‫ناسيوناليزمى كوردى‪ .‬لة راستيدا ئامادةيى هيَز‬ ‫و ثيَشكةوتنى‬ ‫َ‬ ‫كو اَ‬ ‫مةليةتية تةقليديةكان لة اليةكةوة سةرضاوةى هيَز‬ ‫و تويَذة َ‬ ‫بو بزاظى كوردايةتى لة اليةكى تريشةوة سةرضاوةى‬ ‫بوون َ‬

‫كوردان بةردةوام هةر لة بيستةكانى سةدةى‬ ‫َ‬ ‫لةطةل دوو دانة ناسنامةدا‪ ،‬كة هةردةم‬ ‫بيستةمةوة‬ ‫َ‬ ‫لةطةل يةكتردا لة دذايةتيدا بوونة‪ ،‬ذياون‪ .‬نةك‬ ‫هةر ئةوة بةلَكو‪ ،‬هةروةك لة اَ‬ ‫وةلمى ثيَشتردا‬ ‫ئاماذةم ثيَكرد‪ ،‬طوتارى كوردى و روانطةى ذيانى‬

‫َ‬ ‫روذانةى كوردان كاريطةريةكى توندى بووة لة‬ ‫بةرهةمهيَنانى ئيزدواجيةت لة طوتار و مومارةسةى‬ ‫ذيانى سياسيدا‪ :‬لة طوتاردا ك��ورد هةلَطرى‬ ‫دروشمةكانى كوردبوون و كوردايةتى بووة كةضى‬ ‫لة اليةكى ترةوة «بة شانازيةوة» ئيَرانى‪ ،‬عيراقى‪،‬‬ ‫سورى يا توركيايى بووة‪ .‬هةروةها لة مومارةسةشدا‬ ‫نوميزم لة اَ‬ ‫تو َ‬ ‫ئو َ‬ ‫َ‬ ‫سالنيَكى دوور و دريَذى ئامادةبوون‬ ‫و اَ‬ ‫بالدةستبوونى لة مةيدانى سياسيدا هةلَطر و‬ ‫بةرجةستةكارى ئةو دذايةتية بووة!‬ ‫الوازى و ثةرتةوازةيى و ثوكانةوة بوونة‪ .‬بةم ماناية بزاظى‬ ‫كوردايةتى بة تايبةتى لة باشوورى كوردستان دةرهاويَشتةى‬ ‫موديَرنيتةدا بووة‪.‬‬ ‫ئامادةبوون و ئاويَتةبوونى تةقليد لة ناو َ‬ ‫ئةم دذايةتية لة يةكبووندا لة ضلةكانى سةدةى رابردوودا لة‬ ‫(تو َ‬ ‫بل َى خويَندةوار – بة‬ ‫ئةنجامى نزيكبوونةوةى تويَذى شار َ‬ ‫َخوشبوو بارزانى‬ ‫َ‬ ‫هةندى مانا ووردة بورذوا) لة بزاظى خوالي َ‬ ‫ئةو ئاويَتةبوون و يةكبوونةى ليَكةوتةوة لة نيَوان تويَذى‬ ‫تةقليدى لة اليةك وة تويَذى «شار»‪ .‬لة راستيدا دامةزرانى‬ ‫ديموكراتى كوردستان لة ‪ 1946‬لوتكةى ئةو يةكبوون‬ ‫ثارتى‬ ‫َ‬ ‫و ئاويَتةبوونة بوو‪ .‬لة ئاستى ئيشكاليةتى ناسنامةشدا ديارة‬ ‫كو اَ‬ ‫مةليةتية كة ناسنامةيةك‬ ‫هوز‪/‬عةشيرةت ضوارضيَوةيةكى َ‬ ‫َ‬ ‫و وةالئيَكى ناوضةيى تةسك دةدات بة ئةندامانى عةشيرةت‬ ‫جورة ناسنامةية ريَطرة لةبةردةم اَ‬ ‫طةلَلةبوونى‬ ‫كة دواجار ئةم َ‬

‫‪24‬‬

‫خو ِراطر و بةهيَز؛‬ ‫ناسنامةيةكى «طشتطيرى» نةتةوةيى َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةت‪-‬نةتةوةية‪ :‬بةم مانايةش‬ ‫‪ )2‬ئيشكاليةتى دووةم هى‬ ‫كوردان ب��ةردةوام هةر لة بيستةكانى سةدةى بيستةمةوة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل يةكتردا لة‬ ‫لةطةل دوو دانة ناسنامةدا‪ ،‬كة هةردةم‬ ‫َ‬ ‫دذايةتيدا بوونة‪ ،‬ذياون‪ .‬نةك هةر ئةوة بةلكو‪ ،‬هةروةك لة‬ ‫اَ‬ ‫وةلمى ثيَشتردا ئاماذةم ثيَكرد‪ ،‬طوتارى كوردى و روانطةى‬ ‫روذان��ةى ك��وردان كاريطةريةكى توندى ب��ووة لة‬ ‫ذيانى َ‬ ‫بةرهةمهيَنانى ئيزدواجيةت لة طوتار و مومارةسةى ذيانى‬ ‫سياسيدا‪ :‬لة طوتاردا كورد َ‬ ‫هةلطرى دروشمةكانى كوردبوون‬ ‫و كوردايةتى بووة كةضى لة اليةكى ترةوة «بة شانازيةوة»‬ ‫ئيَرانى‪ ،‬عيراقى‪ ،‬سورى يا توركيايى ب��ووة‪ .‬هةروةها لة‬ ‫اَ‬ ‫سالنيَكى دوور و دريَذى‬ ‫نوميزم لة‬ ‫تو َ‬ ‫ئو َ‬ ‫مومارةسةشدا َ‬ ‫َ‬ ‫ئامادةبوون و اَ‬ ‫بالدةستبوونى لة مةيدانى سياسيدا هةلطر و‬ ‫بةرجةستةكارى ئةو دذايةتية بووة!‬ ‫لوذية طةردونيةكان‪ ،‬بة تايبةتى ضةثى‬ ‫‪ )3‬ئيشكاليةتى‬ ‫ئايديو َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةليَم ضةثى نةتةوةى سةردةست‬ ‫نةتةوةى سةردةست‪:‬‬ ‫ضوونكة من جياوازيةك دةبينم لة نيَوان لة اليةك بيرى ضةث‬ ‫زوريَك لة بزاظة‬ ‫وةك ئاراستةيةكى طةردونى كة لة ئةزموونى َ‬ ‫ئازاديخوازةكانى جيهانى سيَهةم ئامادةيى هةبووة وة لة اليةكى‬ ‫لوذى و كولتورى‬ ‫ترةوة بيرى ضةث لة ريطةى فيلتةرى‬ ‫ئايديو َ‬ ‫َ‬ ‫نةتةوةى سةردةست و زمانى ئةو نةتةوانة (تورك‪ ،‬عةرةب‪،‬‬ ‫ناسيوناليزمى كوردى و بيركردنةوة و‬ ‫فارس)ةوة خزابيَتة ناو‬ ‫َ‬ ‫ناسيوناليستة كوردةكان‪. . .‬‬ ‫كردةى‬ ‫َ‬ ‫لة سةر ئةم َ‬ ‫زور رابووةستين‪ ،‬اَ‬ ‫بةلم ئةوةى‬ ‫خالة دةتوانين َ‬ ‫ليَرةدا طرنطة ئةوةية كة ضةثى نةتةوةى سةردةست بوردةوام‬ ‫روليَكى كاريطةرى هةبووة لة دوورخستةوةى كورد لة بيرى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫باوةرثيَهيَنانى كورد بة‬ ‫بو‬ ‫بةردةوام‬ ‫دانى‬ ‫هةول‬ ‫و‬ ‫يى‬ ‫سةربةخو‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫اَ‬ ‫هةندى جار لة بةهانةى رووتى‬ ‫هةولنة‬ ‫جيانةبوونةوةى‪ :‬ئةو‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هةندى جار لة بةهانةى‬ ‫هةلطرتوة و‬ ‫لوذيةوة ثيَى‬ ‫َ‬ ‫ئايديو َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتى ك��وردى لةو ذينطة‬ ‫سياسةتى واقيعى كة طواية‬ ‫بذى لةبةر ئةوة لة‬ ‫ناتوانى‬ ‫جوطرافية سياسيةى كة هةية‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بذى‬ ‫بةرذةوةندى كوردة كة لة ضوارضيَوةى ئةو‬ ‫دةولةتانةدا َ‬ ‫كة اَ‬ ‫دةذى!‬ ‫سالنيَكة تياياندا‬ ‫َ‬ ‫• له‌په‌یوه‌ندی‌ نێوان ناسیۆنالیزم و ئاییندا دوو‬

‫دی��دی‌ پێچه‌وانه‌ بونی‌ هه‌یه‌‪ ،‬دیدێكیان پێی‌ وایه‌‬ ‫ناسیۆنالیزم ده‌بێته‌ ئه‌ڵته‌رناتیڤی‌ ئایین و كتومت‬ ‫جێگه‌ی‌ ئایین ده‌گرێته‌وه‌‪ ،‬به‌جۆرێك ناسیۆنالیزم‬ ‫ه��اوش��ێ��وه‌ی‌ ئایین مانا ده‌به‌خشێت ب�ه‌ م��ردن و‬ ‫به‌هه‌مانشێوه‌ی‌ ئایین خ��اوه‌ن �ی‌ چ �ه‌ن��دان بۆنه‌ی‌‬ ‫تایبه‌ت و س��روت و شوێنی‌ پ��ی��رۆزه‌‪ ،‬ئ�ه‌م جۆره‌‬ ‫بیركردنه‌وه‌ له‌نێوان ئایین و ناسیۆنالیزمدا دابڕان‬ ‫دروست ده‌كات‪ ،‬به‌الم له‌به‌رامبه‌ردا بڕوایه‌كی‌ دیكه‌‬ ‫پێی‌ وایه‌ له‌نێوان ناسیۆنالیزم و ئاییندا په‌یوه‌ندی‌‬ ‫قوڵ و هه‌مه‌الیه‌ن هه‌یه‌ و به‌ده‌گمه‌ن بزوتنه‌وه‌یه‌كی‌‬ ‫ناسیۆنالیستی‌ ده‌بینرێت په‌یوه‌ندی‌ تایبه‌تی‌ به‌‬ ‫ئایینه‌وه‌ نه‌بێت‪ .‬له‌نێوان ئه‌م دوو بۆچونه‌ جیاوازه‌دا‬ ‫بیروڕای‌ به‌رێزتان چییه‌؟‬ ‫بوضوونةكان لة ئاستى فكرى و‬ ‫ لة راستيدا ه��ةردوو َ‬‫ئاستى كردةيدا دروستن‪ ،‬بة جياوازى ئةزموون و َ‬ ‫حالةتة‬ ‫بوضوونى يةكةم‪ ،‬لة ثيَشوةضوونيَكى‬ ‫ميَذووييةكان‪ .‬لة بارةى َ‬ ‫زور‪،‬‬ ‫روذئاوا‬ ‫ناسيوناليزم تا رادةيةكى َ‬ ‫َ‬ ‫ميَذووييدا لة جيهانى َ‬ ‫كو اَ‬ ‫مةليةتيةكاندا‪ ،‬جيَطةى دينى‬ ‫لة ئةركة سياسى و فيكرى و َ‬ ‫نةبى جيَطةى بة دين لةقكرد‪ .‬ئةمة بة طشتى‬ ‫طرتةوة يا هةر‬ ‫َ‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئاياري‪2010‬‬


‫ثر َوسةيةك بوو كة لة سةدةى هةذدةهةم دةستيثيَكرد وة‬ ‫ِ‬ ‫كو َ‬ ‫ثر َوسة بوو‪ ،‬كة‬ ‫دةرهاويَشتةى َ‬ ‫مةليَك ثيَشوةضوون يا ِ‬ ‫طرنطترينيان ئةمانةبوون‪:‬‬ ‫ضربوونةوةى طوتارى فةلسةفى رةخنة لة فكرى‬ ‫‪ِ )1‬‬ ‫ريطةخوشكةر بوو‬ ‫ميتافيزيكى و دذ بة ئاين‪ .‬ئةم طوتارة‬ ‫َ‬ ‫ناسيوناليزم‬ ‫بو جيَطرةوة (ئةلتةرنةتيظ)يَكى تر كة ئةويش‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بوو‪ .‬هةر لةبةر ئةوةشة هةر لة ‪1700‬كاندا بة شبَوةيةكى‬ ‫ناسيوناليزم وةك «ئاينيَكى عةلمانى»‬ ‫سةرنجراكيَش باس لة‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫كراوة؛‬ ‫َ‬ ‫دةولةت‪ -‬نةتةوة‪ ،‬بة تايبةتى دواى ئاشتى‬ ‫‪ )2‬طةشةكردنى‬ ‫شةريَكى ‪30‬‬ ‫كوتايى بة‬ ‫ويستظاليا لة ‪ 1648‬ئةو ئاشتيةى َ‬ ‫ِ‬ ‫اَ‬ ‫ناسيوناليزم وةك‬ ‫سالنةى ئايينى هيَنا‪ ،‬وة بةكاربردنى طوتارى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ثر َوذةى دةولةت‪-‬نةتةوةية‪.‬‬ ‫ئامراز و ضوارضيَوةى فيكرى ئةو ِ‬ ‫طو ِرةثانى‬ ‫ئيتر لةو كاتةوة هةتا خةسلةتى‬ ‫شةرةكانى سةر َ‬ ‫ِ‬ ‫شةر بة ناوى نةتةوة و‬ ‫بو‬ ‫شةرى ئايينى‬ ‫طو ِرا لة‬ ‫َ‬ ‫ئةوروثاش َ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫شةرى بةرطرى بيَت‬ ‫ض‬ ‫جا‬ ‫ةت‪-‬نةتةوة‪:‬‬ ‫دةول‬ ‫بةرذةوةنديةكانى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتانى تر‪.‬‬ ‫َرشبردنة سةر اليةن و‬ ‫يا‬ ‫شةرى هي ِ‬ ‫ِ‬ ‫ناسيوناليزم وةك‬ ‫بطوترى كة نةك هةر‬ ‫دةبى ئةوةش‬ ‫ليَرةدا‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫جوريَك لة دين و لة هةنديَك َ‬ ‫حالةتيشدا‬ ‫لوذيا دةبيَتة َ‬ ‫ئايديو َ‬ ‫َ‬ ‫كتومت دةبيَتة جيَطرةوةى‪َ ،‬‬ ‫لوذيا بة طشتى ئةو‬ ‫بةلكو‬ ‫ئايديو َ‬ ‫َ‬ ‫زور جار‬ ‫بةخووة‬ ‫خةسلةتة‬ ‫َ‬ ‫بو نموونة‪َ ،‬‬ ‫دةطرى‪ ،‬هةر ئةوةشة‪َ ،‬‬ ‫َ‬ ‫زور جار خةسلةتى دين‬ ‫وا دةكات كة‬ ‫لوذيايةكى عةلمانى َ‬ ‫ئايديو َ‬ ‫َ‬ ‫بو نموونة طوتارى رةواييدان بة «زةبروزةنطى‬ ‫َ‬ ‫وةردةطرى‪َ ،‬‬ ‫شو ِرشطيَرى» يا ه��ةر كردةيةكى تر لة ضوارضيَوةى‬ ‫َ‬ ‫لوذياية‪. . .‬‬ ‫مومارةسةكردنى حةرفيانةى‬ ‫ئايديو َ‬ ‫َ‬ ‫دةكرى ئيَمة‬ ‫ثةيوةست بة بةشى دووةمى ثرسيارةكةت‬ ‫َ‬ ‫روليَكى طرنطى‬ ‫زور نموونةى زيندو بهيَنينةوة كة لةويَدا ئايين َ‬ ‫َ‬ ‫ناسيوناليزم‪ .‬لة اليةكى ترةوة‬ ‫دةبينى لة بةهيَزكردنى‬ ‫بينيوة و‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ناسيوناليزميَك‬ ‫خوى‪،‬‬ ‫َ‬ ‫بو خزمةتى َ‬ ‫نموونةش هةن كة لةويَدا‪َ ،‬‬ ‫خوى دةخاتة خزمةت بةهيَزكردنى ئايينيَك يا مةزهةبيَكى‬ ‫َ‬ ‫ئايينى دياريكراو‪ .‬لةو َ‬ ‫حالةتة شيَوة يةكبوونيَكى دذايةتيةكان‬ ‫لوذيايةكى عةلمانى لة اليةك وة ئايين‬ ‫(ناسيوناليزم وةك‬ ‫ئايديو َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫زوربةى‬ ‫لة اليةكى تر) لة بةرجةستةبوونيَكى ديالةكتيكيانة‪َ ،‬‬ ‫جار لةسةر بنةمايةكى ثراطماتيكى نةك بة زةرورةت فيكرى‪.‬‬ ‫• ب����ه‌و ح���وك���م���ه‌ی‌ دروس���ت���ك���ردن���ی‌ ن���ه‌ت���ه‌وه‌‬

‫پێویستی‌ به‌هه‌موو شتێكه‌‪ ،‬ئایین هه‌میشه‌ یه‌كێك‬ ‫ب���ووه‌ ل��ه‌ ئ��ام��رازه‌ك��ان��ی‌ ب��ه‌رده‌س��ت��ی‌ بزوتنه‌وه‌‬ ‫ناسیۆنالیستییه‌كان‪ ،‬ئایا بزوتنه‌وه‌ی‌ ناسیۆنالیستی‌‬ ‫ك��وردی‌ توانیویه‌تی‌ سود وه‌ربگرێت له‌ ئایین بۆ‬ ‫خزمه‌تی‌ نه‌ته‌وه‌كه‌ی‌؟‬ ‫ تا راددةيةك‪ .‬ئةمةش زياتر لة هةنديَك لة جوالنةوةكانى‬‫نوزدةهةم و دةهة سةرةتاييةكانى سةدةى بيستةم‬ ‫سةدةى َ‬ ‫دةرك��ةوت��ووة‪ .‬ئ��ةوةش بة ماناى ئ��ةوة نايةت كة كورد‬ ‫بو سةرخستنى بة‬ ‫سةركةوتوو بووة لة بةكارهيَنانى ئاين َ‬ ‫ثر َوذةيةكى نةتةوةيى لة كوردستانى مةزن يا لة هةر‬ ‫تةواوةتى ِ‬ ‫ئةمر َو ئايين (ئيسالم) لة كوردستاندا‬ ‫كوردستان‪.‬‬ ‫ثارضةيةكى‬ ‫ِ‬ ‫سةرلةنوى و بة‬ ‫روليَكى‬ ‫َ‬ ‫لة ريَطةى ئيسالمى سياسييةوة َ‬ ‫بو ئةوةى طوتارى ئيسالمى سياسى نةبيَتة‬ ‫شيَوازى تر‬ ‫دةبينى‪َ .‬‬ ‫َ‬ ‫�ر َوذةى نةتةوةيى كوردستان ثيَويستة‬ ‫�‬ ‫ث‬ ‫الوازبوونى‬ ‫هوى‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫لةسةر دوو ثرةنسيثى طرنط‪ ،‬كة ئةوانيش كوردستانيبوون و‬ ‫ديموكراسين‪ ،‬هيَزة عةلمانى و دينيةكانى كوردستان نةك هةر‬ ‫َ‬ ‫وةك دذ تةماشاى يةكتر نةكةن َ‬ ‫بةلكو وةك تةواوكةرى يةكتر‬ ‫يةكتر بخويَننةوة و َ‬ ‫هةلسوكةوت لة تةك يةكتردا بكةن‪.‬‬

‫• كاتێك قسه‌ له‌سه‌ر په‌یوه‌ندی‌ نێوان ناسیۆنالیزم‬ ‫و دی��م��وك��راس �ی‌ ده‌ك���رێ���ت‪ ،‬ده‌ب��ی��ن��ی��ن له‌هه‌ناوی‌‬ ‫زۆرب����ه‌ی‌ ب��زوت��ن �ه‌وه‌ ناسیۆنالیستییه‌كاندا نه‌ك‬ ‫دیموكراسی‌ ئاماده‌یی‌ نه‌بووه‌‪ ،‬به‌ڵكو له‌زۆركاتدا‬ ‫گه‌شه‌ی‌ ناسیۆنالیزم هۆكاری‌ سه‌ره‌كی‌ شكستی‌‬ ‫دیموكراسی‌ ب��ووه‌‪ ،‬ب �ه‌الم ناسیۆنالیزمی‌ نه‌ته‌وه‌‬ ‫بنده‌سته‌كان له‌زۆركاتدا دیموكراسییان كردۆته‌‬ ‫به‌یداخی‌ دروشمه‌كانیان‪ ،‬ئایا له‌مێژووی‌ بزوتنه‌وه‌ی‌‬ ‫ناسیۆنالیستی‌ كوردیدا په‌یوه‌ندییه‌ك ده‌بینین له‌گه‌ڵ‬ ‫دیموكراسیدا؟‬ ‫ثر‬ ‫‪ -‬ئةمة ثرسياريَكى طرنطة و طوزارةشة لة ثةيوةنديةكى ِ‬

‫ئةمر َو ئايين (ئيسالم) لة كوردستاندا لة‬ ‫ِ‬

‫َ‬ ‫ريَطةى ئيسالمى سياسييةوة َ‬ ‫سةرلةنوى‬ ‫رولَيكى‬ ‫دةبينى‪َ .‬‬ ‫بو ئةوةى طوتارى‬ ‫و بة شَيوازى تر‬ ‫َ‬ ‫ئيسالمى سياسى نةبَيتة َ‬ ‫هوى الوازبوونى‬ ‫��ر َوذةى‬ ‫ث� ِ‬

‫نةتةوةيى‬

‫كوردستان‬

‫ثَيويستة‬

‫لةسةر دوو ثرةنسيثى طرنط‪ ،‬كة ئةوانيش‬ ‫َ‬ ‫ديموكراسين‪ ،‬هَيزة عةلمانى‬ ‫كوردستانيبوون و‬ ‫و دينيةكانى كوردستان نةك هةر وةك دذ‬ ‫تةماشاى يةكتر نةكةن بةلَكو وةك تةواوكةرى‬

‫يةكتر يةكتر بخويَننةوة و هةلَسوكةوت لة تةك‬ ‫يةكتردا بكةن‪.‬‬ ‫دةبى َ‬ ‫بليَين كة‪:‬‬ ‫ئيشكاليةت‪ .‬سةرةتا‬ ‫َ‬ ‫ناسيوناليزم لة هةمان كاتدا طةشةيان كردوة‬ ‫‪ )1‬ليبراليزم و‬ ‫َ‬ ‫ناسيوناليزم وةكو بةشيَك و دريَذبوونةوةى‬ ‫و هةنديَك جاريش‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل بوونى هةنديَك دذايةتيش لة‬ ‫ليبراليزم بينراوة‪،‬‬ ‫نيَوانياندا؛‬ ‫دةربريوة؛‬ ‫ى‬ ‫خو‬ ‫َوة‬ ‫ي‬ ‫ش‬ ‫ر‬ ‫زو‬ ‫بة‬ ‫ناليزم‬ ‫ناسيو‬ ‫َذوودا‬ ‫ي‬ ‫م‬ ‫‪ )2‬لة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫شوظينيزم‪،‬‬ ‫ناسيوناليزم وةك ئيمثرياليزم‪ ،‬وةك دريذبوونةوةى َ‬ ‫َ‬ ‫بو سةر‬ ‫وةك‬ ‫بو رةواييدان بة دةستدريَذى َ‬ ‫لوذيةك َ‬ ‫ئايديو َ‬ ‫َ‬ ‫ولت و نةتةوةى تر اَ‬ ‫اَ‬ ‫بو بزاظى‬ ‫بةلم وةك‬ ‫لوذيةكى َ‬ ‫ئايديو َ‬ ‫َ‬ ‫لونياليزم يا داطيركةرى‬ ‫كو َ‬ ‫ئازاديخوازيش لة خةبات دذى َ‬ ‫كو طوزارةشى‬ ‫ناوخو‪ .‬بةم مانايةش راستترة‬ ‫ناسيوناليزم بة َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َبكرى تا بة تاك‪ ،‬لة راستيدا بةكاربردنى هةردوو شيَوة‬ ‫لي َ‬ ‫دروستة‪.‬‬ ‫جوريَك لة‬ ‫لة اليةكى ترةوة لة رووى تيورى و عةمةليةوة َ‬ ‫ناسيوناليزم‪،‬‬ ‫ديموكراسى لة اليةك وة‬ ‫دذايةتى هةية لة نيَوان‬ ‫َ‬ ‫َ‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئايارى ‪2010‬‬

‫‪25‬‬


‫بة طشتى‪ ،‬لة اليةكى ترةوة‪ .‬ئةم دذايةتية ضةند طرنطة و‬ ‫ناوةستى‪َ ،‬‬ ‫بةلكو تةواو‬ ‫ضةند جددية تةنها لة ئاستى تيوريدا‬ ‫َ‬ ‫دةوةستى لة نزيكبوونةوةيان لة‬ ‫لةسةر ئةكتةرة سيسيةكان‬ ‫َ‬ ‫ديموكراسى‪َ .‬‬ ‫هةلبةتة جياوازيش هةية لة نيَوان‬ ‫ناسيوناليزم و‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بو حالةتيَكى تر و ذينطةيةكى‬ ‫حالةتيَك و ذينطةيةكى سياسى َ‬ ‫ناسيوناليزم جةختكردنةوةية‬ ‫سياسى تر‪ .‬لة رووى تيورييةوة‬ ‫َ‬ ‫لةسةر كةمكردنةوةى جياوازيةكان لة نيَوان طروث و تاكةكانى‬ ‫يةكرةنطكردنى نةك هةر كولتورى َ‬ ‫كو َ‬ ‫بةلكو‬ ‫مةلطا بة ئاراستةى‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫ناسيوناليستى‬ ‫لوذى و سياسيش‪ .‬بة مانايةكى تر طوتارى‬ ‫َ‬ ‫ئايديو َ‬ ‫َ‬ ‫كو َ‬ ‫زور‬ ‫بوى‬ ‫َ‬ ‫َنى وة َ‬ ‫دةكرى بةشةكانى َ‬ ‫تا َ‬ ‫مةلطا لةيةكتر دةضوي َ‬ ‫جار دذى طوتارى جياكارى لة ئاراستة و بةرذةوةندى تويَذ‬

‫يةكرةنطكردنى َ‬ ‫كومةلَطا نةك هةر‬ ‫طوتارى‬ ‫ِ‬ ‫يةكرةنطكردنة‬ ‫بى كيَشة نية‪ ،‬بةلَكو ئةو طوتارى‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫ثى لة هةناسةيةكى فاشى هةلَ َ‬ ‫طرى‬ ‫دةتوانى َ‬ ‫َ‬ ‫سةريش لة حالَةتى بةرهةمهاتنى سيستةميَكى‬ ‫رةفتار فاشى يا تةواو فاشى بدات‪ .‬لة راستيدا لة‬ ‫زوريك لة لي َ‬ ‫َ‬ ‫َكولَينةوةكان ئةوة جةختكراوةتةوة‬

‫َ‬ ‫ناسيوناليزمى توركى بة مةفهومى ئةتاتورك‬ ‫كة‬ ‫َ‬ ‫ناسيوناليزمى عةرةبى بة مةفهومى بةعس‬ ‫وة‬

‫كةوتوونةتة ذيَر كاريطةرى فاشيزم و لةبةر ئةوةشة‬ ‫بةو ئاراستةية مومارةسةيان كردوة‪.‬‬ ‫كو َ‬ ‫مةلطا دةوةستيَتةوة‪ ،‬بة بةهانةى‬ ‫و طروثة جياجياكانى َ‬ ‫ثاراستنى يةك طوتارى و يةك ِريزى «نةتةوة»‪ .‬ئةم طوتارى‬ ‫كو َ‬ ‫مةلطا كةم‬ ‫ناسيوناليستية نةك هةر لة طرنطى‬ ‫هةمةرةنطى ناو َ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫دةكاتةوة َ‬ ‫بةلكو بةرامبةريشى دةوةستيَتةوة‪ ،‬بطرة لة هةنديَك‬ ‫َ‬ ‫بو‬ ‫حالةتدا رةواييش بة بةكاربردنى زةبروزةنطيش دةدا َ‬ ‫كةمكردنةوة و لةناوبردنى ئةو هةمةرةنطية‪ .‬بة ثيَى ئةم طوتارة‬ ‫بو نةتةوة و يةكريزيةكةى‪ ،‬بة تايبةتى لة‬ ‫هةمةرةنطى الوازية َ‬ ‫ِ‬ ‫هةرةشةى دةرةكى‪ ،‬راستةقينة يا وةهمى‪ .‬لة راستيدا‬ ‫بةرامبةر ِ‬ ‫بى كيَشة نية َ‬ ‫كو َ‬ ‫بةلكو‬ ‫طوتارى‬ ‫يةكرةنطكردنى َ‬ ‫مةلطا نةك هةر َ‬ ‫ِ‬ ‫ثى لة هةناسةيةكى‬ ‫يةكرةنطكردنة‬ ‫طوتارى‬ ‫ئةو‬ ‫دةتوانى َ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫طرى سةريش لة َ‬ ‫فاشى َ‬ ‫حالةتى بةرهةمهاتنى سيستةميَكى‬ ‫هةل َ‬ ‫زوريك لة‬ ‫رةفتار فاشى يا تةواو فاشى بدات‪ .‬لة راستيدا لة َ‬ ‫ناسيوناليزمى توركى‬ ‫َكوَلينةوةكان ئةوة جةختكراوةتةوة كة‬ ‫َ‬ ‫لي َ‬ ‫ناسيوناليزمى عةرةبى بة مةفهومى‬ ‫بة مةفهومى ئةتاتورك وة‬ ‫َ‬ ‫بةعس كةوتوونةتة ذيَر كاريطةرى فاشيزم و لةبةر ئةوةشة‬ ‫بةو ئاراستةية مومارةسةيان كردوة‪.‬‬ ‫يةكرةنطكردنة‪،‬‬ ‫طوتارى‬ ‫لة اليةكى ت��رةوة‪ ،‬دذ بة ئةو‬ ‫ِ‬ ‫هةمةرةنطى و‬ ‫لةسةر‬ ‫جةختكردنةوةية‬ ‫طوتارى ديموكراسى‬ ‫ِ‬ ‫كو َ‬ ‫بو تاكةكان (يا ئةوةى هةر زوو لة‬ ‫مةلطا َ‬ ‫ووردكرنةوةى َ‬ ‫باسوخواسى فةلسةفةى سياسيدا لة ‪1700‬كان ثيَيطوتراوة‬ ‫‪ )atomization‬واتة «ثارضة ثارضةكردن»‪ .‬بةم شيَوةيةش‬

‫‪26‬‬

‫كو َ‬ ‫مةلطا لةبةر‬ ‫ديموكراسى ئيرادةى تاك و‬ ‫هةمةرةنطى ناو َ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫بو ريَكخستنى ثةيوةندى لة نيَوان‬ ‫ضاو‬ ‫َ‬ ‫دةطرى و بةهيَزيان دةكا َ‬ ‫تاك و تويَذ و طروثةكانيدا‪ ،‬لة ريَطةى بة سيستةمكردنى ئةو‬ ‫ديموكراسيةكانةوة‪.‬‬ ‫ثةيوةنديانة لة ضوارضيوةى بةها و ميكانيزمة َ‬ ‫كةواتة لة ئاراستة هةرة طشتيةكةدا شيَوازيَك لة دذايةتى لة‬ ‫ديموكراسى‬ ‫ناسيوناليستى لة اليةك و طوتارى‬ ‫نيَوان طوتارى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بةديدةكرى‪َ ،‬‬ ‫هةلبةتة بة جةختكردنةوة لةسةر‬ ‫لة اليةكى تر‬ ‫َ‬ ‫جياوازى ئةزموون و َ‬ ‫حالةتة ميَذووييةكان لة ئاستى جيهانيدا‬ ‫بو ئةزمونيَكى تر‪...‬‬ ‫بو جيَطايةكى تر و لة ئةزمونيَك َ‬ ‫لة جيَطايةك َ‬ ‫ديموكراسى‬ ‫ناسيوناليزم و‬ ‫ئةوةش بةو ماناية نايةت كة ناكرى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةت نةتةوة‬ ‫روذئاوادا‬ ‫يةكانطير بن‪ :‬لة ئةزموونى جيهانى َ‬ ‫ئةو كاتة بةهيَز بووة توانيويةتى بةرذةوةندى و ئاسايشى‬ ‫َ‬ ‫دةولةت‪-‬نةتةوةى لةسةر‬ ‫نةتةوة و تاكةكان بثاريَزى كاتيَك‬ ‫زور بة كورتى و‬ ‫بنةما و بةها‬ ‫ديموكراتيةكان ريَكخستوة‪َ .‬‬ ‫َ‬ ‫ن��اوةر َوك و ئاراستةيةكى‬ ‫دةتوانى‬ ‫ناليزم‬ ‫ناسيو‬ ‫ضرى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫بة ِ‬ ‫هةبى‪.‬‬ ‫ديموكراسيانةى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫(تو َ‬ ‫بل َى كوردايةتي)‬ ‫لة ميَذووى بزاظى‬ ‫ناسيوناليستى كوردى َ‬ ‫َ‬ ‫دا دذايةتيةكى بةهيَز هةبووة لة نيَوان دوو طوتار و ئاراستةى‬ ‫ديموكراسى بة تايبةتى لة نيَوان تيورى لة اليةك‬ ‫ناسيوناليزم و‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ناسيوناليزمة روو‬ ‫وة كردة لة اليةكى ترةوة‪ .‬جطة لةمةش‪ ،‬ئةم‬ ‫َ‬ ‫ديموكراسى و مافة‬ ‫بويكراوة جةختى لةسةر‬ ‫َ‬ ‫لة دةرةوة تا َ‬ ‫كردوتةوة‪ ،‬بةردةوام جةختى لةسةر‬ ‫بو كورد‬ ‫َ‬ ‫ديموكراسيةكان َ‬ ‫َ‬ ‫دكتاتوريى و فاشيةتى رذيَمة ناوةنديةكانى ولاَ تانى داطيركارى‬ ‫َ‬ ‫كردبى‬ ‫كردوتةوة‪ .‬بةلاَ م لةو جيَطايانةى ثيَويستى‬ ‫كوردستان‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫خوياندا (لة ناو ريَكخستنى‬ ‫هيَزةكانى ئةو كوردايةتية لة ناو َ‬ ‫ديموكراسى بن ئةم‬ ‫خوياندا) و لة ثةيوةنديةكانى نيَوان يةكتردا‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بليَى كورتيان هيَناوة‪ .‬نةك هةر ئةوة َ‬ ‫هيَزانة تا َ‬ ‫بةلكو بةشةكانى‬ ‫ناوخوى ئةو كوردايةتية (واتة حيزب و هيَزة سيسيةكانى) ئةو‬ ‫َ‬ ‫بزاظة نةيان توانيوة ثانتايى خةبات و ثانتايى دةسةلاَ تى سياسى‬ ‫ديموكراسيانة ريَكبخةن‪َ ،‬‬ ‫بةلكو لةو ريَخستنةدا‬ ‫بة شيَوةيةكى‬ ‫َ‬ ‫خو بة هةموو شتزانى و بةكةمزانى‬ ‫خو بة زلزانى و َ‬ ‫رؤحى َ‬ ‫ئةويتر و (بطرة رةدكردنةوةى بة تةواوةتى ئةو ئةوى ترة) بالاَ‬ ‫دةست بووة‪ .‬لة اليةكى تريشةوة بزاظى سياسى كوردستان‬ ‫ناوةخوى حيزب‬ ‫خوى دوورطرتووة لة كرانةوةى‬ ‫بو‬ ‫َ‬ ‫يكرابى َ‬ ‫تا َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هةرةشةى دةرةكى لةسةر‬ ‫كة‬ ‫ئةوةى‬ ‫بةهانةى‬ ‫بة‬ ‫طا‬ ‫مةل‬ ‫كو‬ ‫و‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫نةتةوة هةية‪.‬‬ ‫خوى‬ ‫لة راستيدا ئةم دذايةتية بة تيَكدةرترين شيَوة َ‬ ‫«خو َ‬ ‫مالى» لة‬ ‫دةربريوة لة سيَبةر و ضوارضيَوةى دةسةلاَ تى‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫باشوورى كوردستان لة ‪َ 19‬‬ ‫سالى رابردوودا‪.‬‬ ‫كو َ‬ ‫مةليَك دذايةتى هةبوونة لة‬ ‫ضرى َ‬ ‫َ‬ ‫زور بة كورتى و بة ِ‬ ‫ضربوونةتةوة‬ ‫دذايةتيانة‬ ‫ئةو‬ ‫وة‬ ‫كورديدا‬ ‫ناليزمى‬ ‫ناسيو‬ ‫ناو‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫�وى‪ )1 :‬تةوذمى جيهانطيرى؛ ‪)2‬‬ ‫و ئاشكراتر بوونة بة ه� َ‬ ‫سةرنةكةوتنى دةسةلاَ تى كوردى لة ئةزموونى دةسةلاَ تى‬ ‫خو َ‬ ‫ديموكراسى‬ ‫ماليدا‪ ،‬بة تايبةتيش لة بوارى سيستةمى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ديموكراتيانة و‬ ‫و زامنكردنى ئازاديةكان و ريَكخستنى‬ ‫َ‬ ‫بل َى َ‬ ‫(تو َ‬ ‫مالى‬ ‫كوردستانيانةى ثانتايى سياسى كوردستان َ‬ ‫كورد)‪.‬‬ ‫ناسيوناليزمى كوردى‬ ‫بوضوونى من روو لة داهاتوو‬ ‫َ‬ ‫بة َ‬ ‫كو َ‬ ‫َ‬ ‫مةليَك تةحةدداى جددى لة هةمووشى‬ ‫دةبى‬ ‫رووبةرو‬ ‫لةطةل َ‬ ‫َ‬ ‫ناسيوناليستية بة‬ ‫طرنطتر سةر لةنوآ ريَكخستنةوةى طوتارى‬ ‫َ‬ ‫ئاراستةى ضارةسةركردنيَكى تةندروستى ئةو دذايةتيانة لةسةر‬ ‫ديموكراسى و كوردستانيبوون‪.‬‬ ‫دوو ثرةنسيث و بنضينةى‬ ‫َ‬ ‫***‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئاياري‪2010‬‬


‫ئةبوبةكر عةلى‪:‬‬ ‫ناسيؤناليزمى كوردى باسى نةتةوةى وةك ضةمكيَكى‬ ‫نوى هيَناوةتة ناو هؤشيارى طشتى كوردييةوة‬ ‫َ‬

‫َدةثةريَنيَت‬ ‫* لةكاتيَكدا جيهانطيرى سنورة سياسييةكان تي‬ ‫ِ‬ ‫و مانايةك ناهيَلَيَتةوة بؤ بونى ضوارضيَوةيةكى سياسى دياريكراوى‬ ‫َ‬ ‫كوى دةضيَت؟ دةكريَت‬ ‫نةتةوةيى‪ ،‬طوتارى ناسيؤناليزم بةرةو‬ ‫بلَيَين قسةكردن لةسةر جيهانطيرى واتة قسةكردن لةسةر غيابى‬ ‫ناسيؤناليزم؟ ياخود تيَكةالَوبون لةنيَوان خواستى ناسيؤنالى و خواستى‬ ‫جيهانطيريدا هةية؟‬ ‫ ثةيوةندى جيهانطيرى و ناسيؤناليزم‪ ،‬ثةيوةندييةكى َ‬‫ئالؤز‬ ‫و ضةند سةرةية‪ .‬بؤ دةستنيشانكردنى سروشتى ثةيوةندييةكةو‬ ‫جؤرى كارليَككردنيش‪ ،‬دةبيَت سةرةتا تيؤرييةكان بة واقيعة‬ ‫مةيدانييةكانةوة ببةستينةوةو رةهةندةكانى جيهانطيرى و‬ ‫دةرهاويشتة جياوازةكانيشى لةيةكترى جيابكريَنةوة‪.‬‬ ‫جيهانطيرى تةنها يةك رووى نييةو بة يةك ئاراستةدا كار‬ ‫ناكات‪َ ،‬‬ ‫بةلكو بةزياد لة روو و ئاراستةيةكةوة دةردةكةويَت‪،‬‬ ‫طةرضى ناونيشانيَكى طشتيشى هةبيَت و جياوازى ئاراستةو‬ ‫دةرهاويشتةو ميكانيزمةكانى لةسايةى خؤيدا كؤبكاتةوة‪.‬‬ ‫راستة جيهانطيرى وةك ناونيشانة طشتييةكة ثرؤسةى‬ ‫وةك يةكليَكردنى جيهانى ليَدةخويَنريَتةوة‪ ،‬بةمانايةكى تر‬ ‫ثرؤسةيةكة بؤ تي َ‬ ‫َكةالوكردنى دنيا جياوازو هةنديَك جار‬ ‫دردؤنطةكان لةيةكتر‪ ،‬النى كةم لةسةر ئاستى‬ ‫دابراوو ِ‬ ‫نيمضة ِ‬ ‫دةرونى و كلتورى‪َ ،‬‬ ‫بةالم لةرويةكى ترةوة خولقاندنى كةشو‬

‫هةوايةكيشة بؤ بوذانةوةى نةزعةى ناسنامةطةرايى لةسةر‬ ‫لةهةندى رويدا بةتوندى‬ ‫ئاستى جؤراوجؤردا‪ .‬ناسيؤناليزميش‬ ‫َ‬ ‫بةمةسةلةى ناسنامةوة بةستراوةتةوة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫خةمالندنى‬ ‫هةولدان بيَت بؤ‬ ‫جيهانطيرى بةم واتاية ئةطةر‬ ‫شوناسيَكى جيهانى يةكطرتوى تؤكمةتر‪ ،‬ئةوا بةرووةكةى‬ ‫ت��ردا ئاراستةيةكة بؤ ب��وذان��ةوةى شوناسة نةتةوةيى‬ ‫و ئايينى و مةزهةبى و ئيتنيكى و طروثةكان بةطشتى‪.‬‬ ‫طةشةكردنى شارستانيةت و ئاستى ثيَشكةوتنى ماديش‬ ‫بةسةر دؤخةكةوة كاريطةرن‪ .‬بؤنموونة ئةطةر جيهانطيرى‬ ‫والتة ثيَشكةوتووةكاندا ماناى َ‬ ‫لة َ‬ ‫كالتربوونةوةى ناسنامةى‬ ‫َ‬ ‫ناسيؤناليستى بطةيةنيَت و ضوارضيَوةيةك بيَت بؤ تيَكةالوى‬ ‫لةهةندى َ‬ ‫والتى‬ ‫ئابورى و سياسى و فةرهةنطى زياتر‪ ،‬ئةوا‬ ‫َ‬ ‫ترداو بةتايبةتيش لةو َ‬ ‫والتانةدا كة هيَشتا بةدةست كيَشة‬ ‫َ‬ ‫نةتةوةيية ضارةسةرنةكراوةكانةوة دةناليَنن و بزوتنةوةى‬ ‫ناسيؤناليستى بيَبةشكراو لة مافةكانى هةية‪ ،‬سيماو ميكانيزم‬ ‫سةرلةنوى شانسى زياتر بة‬ ‫و رةنطدانةوةكانى جيهانطيرى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلى ناسيؤناليزمى سةركوتكراو‬ ‫هةلسانةوةو سةركةوتنى‬ ‫ناوةرؤكى‬ ‫دةدةن��ةوة‪ .‬ضونكة دؤخى ثيَش جيهانطيرى و‬ ‫ِ‬ ‫ضةقبةستوو كؤنكريَتى ضةمكى س��ةروةرى و ثرةنسيثى‬ ‫َ‬ ‫ملمالنى‬ ‫دةولةتان و‬ ‫دةستوةرنةدان لة كاروبارى ناوخؤى‬ ‫َ‬ ‫ئايدؤلؤذيية جيهانييةكان‪ ،‬هةر هةمويان لةريَى خؤيانةوة‬ ‫َ‬ ‫ببونة هؤى َ‬ ‫كؤمةلى ناسيؤناليزم‬ ‫خولقاندنى كةشوهةوايةك كة‬ ‫نةتوانن لةسايةيدا هةناسةى طةشةكردن و طةورةبوون و‬ ‫َ‬ ‫هةلمذن‪ .‬كورد و ناسيؤناليزمى كورديش‬ ‫سةرثى‬ ‫كةوتنة‬ ‫َ‬ ‫يةكيَكة لةو نمونانة‪ ،‬بةتايبةتيش لةكوردستانى عيَراقدا‪.‬‬ ‫من ليَرةدا بوارى ئةوةم نيية بةدريَذايى لةسةر سةرجةم‬ ‫ئاستةكان ثةيوةندى نيَوان ناسيؤناليزم و جيهانطيرى بوةستم‪،‬‬ ‫هةر هيَندة َ‬ ‫دةليَم كة جيهانطيرى النى كةم تاكو ئيَستا يةكسان‬ ‫َ‬ ‫هةندى‬ ‫نيية بةديارنةمانى طوتارى ناسيؤناليزم‪ ،‬بةلكو‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هةولى بةكارهيَنانى‬ ‫ناسيؤناليزمى طةورةى جيهانى بةكردةوة‬ ‫خودى ميكانيزم و دةسكةوت و دةرهاويشتةكانى جيهانطيرى‬ ‫دةدةن بؤ خزمةتى بةرةوثيَشبردنى ئامانجةكانى خؤيان كة‬ ‫درندةكةى جيهانطيريمان بؤ‬ ‫هةر ئةمةش بةشيَك لة رووة ِ‬ ‫هةندى رووةوة لة طورذم و‬ ‫دةردةخات‪ .‬راستة جيهانطيرى لة‬ ‫َ‬ ‫هةستيارى و دةمارطيرى ناسيؤناليستى كةم دةكاتةوة‪َ ،‬‬ ‫بةالم‬ ‫ملمالنى‬ ‫لةهةندى شويَنى دنيا زةمينةى تةقينةوةى‬ ‫لةهةمانكاتدا‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َنى‪.‬‬ ‫دةرةخسي َ‬ ‫و كيَشة ناسيؤناليستييةكان ِ‬ ‫بةطشتى جيهانطيرى َ‬ ‫رؤلى خؤى هةية لة ئاراستةكردنى‬ ‫ناسيؤناليزم بةرةو ناسيؤناليزميَكى مةدةنى تر‪ .‬بةمانايةكى‬ ‫َ‬ ‫بةالم بؤ‬ ‫فؤرمى لةناسيؤناليزم دةخاتة ذيَر فشارةوة‪،‬‬ ‫تر‬ ‫َ‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئايارى ‪2010‬‬

‫‪27‬‬


‫لةناوبردنى نا‪َ ،‬‬ ‫بةلكو بةقازانجى لةدايكبونى فؤرميَكى ترى‬ ‫هةندى‬ ‫كراوةترو مةدةنى تر‪ ،‬هةروةك يارمةتى ئاشتبونةوةى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ديموكراسى‪ .‬ضونكة ديموكراتيزةبون‬ ‫ناسيؤناليزم دةدات‬ ‫جؤرى‬ ‫هةندى ناوضةى جيهان بؤتة‬ ‫لةسايةى جيهانطيريدا بؤ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةهةندى َ‬ ‫والتى ئيسالميشدا‬ ‫َودةولةتى‪،‬‬ ‫لة «ئيستيحقاق»يَكى ني‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫رؤلى هةية لةتيَكةلكردنى زياترى ناسنامةى‬ ‫جيهانطيرى‬ ‫ئاينى و ناسيؤناليستى و نزيككردنةوةى هيَزة ئيسالمى‬ ‫ناسيؤناليستييةكان‪ .‬وةك وتمان ئةو ثةيوةنديية َ‬ ‫ئالؤزةو دةبيَت‬ ‫َ‬ ‫هةلوةشاندنةوة هةبيَت و ريَسايةك نيية سةرجةم ناسيؤناليزم‬ ‫و ذي��ارو ناوضةو دؤخةكان بةتةواوةتى لةخؤ بطريَت و‬ ‫لةضوارضيَوةى يةك سةرةتاى تيؤريدا دياردةكة راظة بكات‪.‬‬ ‫* تيؤريستى بةناوبانط ئارنست طيلَنةر ِبرواى واية «ئةوة نةتةوة‬ ‫نيية كة دةولَةت و ناسيؤناليزم دروست دةكات‪ ،‬بةلَكو ئةوة ناسيؤناليزمة‬ ‫دةولَةتى نةتةوة دروست دةكات» طةر لةم ِبروايةوة ِبروانين ئايا هيَزة‬ ‫ناسيؤناليستة كوردييةكان لةريَطةى طوتارى ناسيؤناليستييةوة تا‬ ‫ضةند كاريان لةسةر بةرهةمهيَنانى نةتةوة كردووة؟‬ ‫ ئةم قسةيةى َ‬‫طيلنةر طرنطة‪َ ،‬‬ ‫بةالم روونة تةنها قسةيةكة‬ ‫لةو نيَوةندةداو رةنطة بةتةنهاش نةتوانيَت سةرجةم نموونة‬ ‫ناسيؤناليستيية جياوازةكانمان بؤ راظة بكات‪ .‬هةرضؤنيَك‬ ‫بيَت طةر ئةم وتةية وةك سةرةتايةكى تيؤرى متمانةثيَكراو‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هةولدةين‬ ‫وةالمى ثرسيارةكةى ئيَوة وةربطرين و‬ ‫ليَرةدا بؤ‬ ‫خويَندنةوةيةكى ك��ورت بؤ دياريكردنى ئاستى تواناى‬ ‫ناسيؤناليزمى كورد لةبةرهةمهيَنانى طوتاريَكى نةتةوةييدا‬ ‫دةبى َ‬ ‫بليَين ناسيؤناليزمى كوردى بةحوكمى‬ ‫بخةينة روو‪،‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫جةبرو ستةمى ميَذوويى و ئةو لةقالبدانةى هةر لةسةرةتاى‬ ‫س��ةدةى بيستةمةوة بةسةريدا سةثا‪ ،‬دواتريش بةهؤى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئايدؤلؤذيا و بةتايبةتيش‬ ‫مامةلةكردنيَكى سةقةت‬ ‫«ماركسيزم»دا و دةرهاويشتةكانى ستةمى نةتةوةيى و‬ ‫شؤرشى ضةكدارى و دابةشبونة ناوخؤييةكان و قةبةبونيَكى‬ ‫ِ‬ ‫ديناسؤرانةى جةستةو َ‬ ‫رؤلى حيزب‪ ،‬ئةم ناسيؤناليزمةى تا‬ ‫رادةيةكى زؤر دووضارى جؤرةها شيَوان هاتووة‪ ،‬بةجؤريَك‬ ‫َ‬ ‫بةروالةت بزوتنةوةيةكى‬ ‫برطةى ميَذووييدا تةنها‬ ‫َ‬ ‫لةهةندى ِ‬ ‫ناسيؤناليستى بووةو لةجةوهةردا َ‬ ‫هةلطرى ضةندين توخمى‬ ‫دذة ناسيؤناليستى ب��ووة‪( .‬ط��ةر كةسيَكيش لةم رووةوة‬ ‫بطةريَتةوة بؤ ئةو «‪ »3‬زنجيرة‬ ‫خوازيارى زياتر بيَت دةتوانيَت‬ ‫ِ‬ ‫كتيَبةى لةسةر «ناسيؤناليزم و ناسيؤناليزمى ك��وردى»‬ ‫الثةرةى طةورةدا ضاثم كردووةو بةدريَذى‬ ‫لةقةبارةى هةزار‬ ‫ِ‬ ‫لةسةر كيَشةو طرفتةكانى ناسيؤناليزمى كوردى وةستاوم و‬ ‫لةروانطةى تيؤريية جؤراوجؤرةكانى ناسيؤناليزم و ضوارضيَوة‬ ‫َ‬ ‫هةولى‬ ‫تيؤريية ثيَشكةشكراوةكانى بيرمةندان لةم رووةوة‬ ‫دةستنيشانكردنى قةيران و هؤكارةكانيم داوة)‪.‬‬ ‫بةكورتى ناسيؤناليزمى ك��وردى باسى نةتةوةى وةك‬ ‫نوى هيَناوةتة ناو هؤشيارى طشتى كوردييةوة‪َ ،‬‬ ‫بةالم‬ ‫ضةمكيَكى َ‬ ‫بةهؤى هةذاريى مةعريفى و َ‬ ‫دلرةقى واقيعةكةو دواكةوتويى و‬ ‫ملمالنى ناوخؤييةكانى نيَوان َ‬ ‫بالةكانى نةتةوةى‬ ‫نويَنةبونةوةو‬ ‫َ‬ ‫كوردايةتى ئةم ضةمكة دوضارى جؤرةها شيَوان هاتووة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫كؤمةليَك هؤكار كة ليَرةدا جيَطةى‬ ‫بةشيَوةيةكى طشتى لةبةر‬ ‫باس نيية و لةبةشى سيَيةمى زنجيرة كتيَبةكةمدا باسم كردون‪،‬‬ ‫ناسيؤناليزمى كوردى بةشيَوةيةكى سةرةكى لةذيَر كاريطةرى‬ ‫ناسيؤناليزمى َ‬ ‫ئةلمانى دا بووة كة بوونى نةتةوة بةثلةى يةكةم‬ ‫دةبةستيَتةوة بة نةذاد و زمان و ميَذووى هاوبةشةوة‪ ،‬ئةم‬ ‫جؤرة خؤثيَناسةكردنةش بةثلةى يةكةم بةئاراستةى دةرةوةو‬ ‫نةتةوةكانى ت��رة‪ ،‬هةروةها لةئاستيَكى ب��ةرزدا ناتوانيَت‬

‫‪28‬‬

‫َ‬ ‫َنى و بيكات‬ ‫ناوةرؤكى ضةمكى نةتةوة بةرووى ناوةوةدا‬ ‫بخةملي َ‬ ‫ِ‬ ‫ئابرومةندانةى‬ ‫ئارةزومةندانةو‬ ‫بةضةتريَك بؤ كؤكردنةوةيةكى‬ ‫ِ‬ ‫تاكةكانى ‪.‬‬ ‫ناسيؤناليزمى ك��وردى بةتايبةتى دواى دةركةوتنى‬ ‫َ‬ ‫رؤل��ةى‬ ‫حيزبى ك��وردى و دةركةوتنى كيَشةكانى و ئةو‬ ‫َراويةتى‪ ،‬تا رادةيةكى‬ ‫لةبزوتنةوةى ناسيؤناليستى كورديدا طي ِ‬ ‫زؤر هؤشيارييةكى بريندارو تَي َ‬ ‫َكةالوى دةربارةى نةتةوةو‬ ‫ناوةرؤكةكةى بةرهةمهيَناوة‪ .‬ئةمةش هةميشة هؤكاريَكى‬ ‫ِ‬ ‫بةهةندى كةس‬ ‫نيَطةتيظ بووة بؤ طومان لةخؤكردن سةبارةت‬ ‫َ‬ ‫هةندى جاريش‬ ‫و طروث و نائوميَبوون و خؤبةدةستةوةدان و‬ ‫َ‬ ‫خؤفرؤشى‪.‬‬ ‫بةبرواى من‬ ‫كوردى‬ ‫ناسيؤناليزمى‬ ‫كارةساتى‬ ‫طةورةترين‬ ‫ِ‬ ‫ناوةرؤكى ضةمكى نةتةوةى‬ ‫لةوةدا بووة لةكاتيَكدا ثيَى لةسةر‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫سال‬ ‫كورد و بوونى ئةم نةتةوة داطرتووة بؤماوةى دةيان‬ ‫ناوةرؤك و‬ ‫لةملمالنى ناوخؤكانيدا ثيَضةوانةى ثيَداويستى و‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫جوالوةتةوةو شوناسى نةتةوةيى‬ ‫ئةركةكانى ئةو دروشمة‬ ‫ثارضةثارضة ك��ردووةو بةمةش تةماهى لةنيَوان حيزب و‬ ‫نةتةوةدا دروستكردووة‪ .‬ثيَدانةطرتنى بةطويَرةى ثيَويستى‬ ‫َ‬ ‫دةولةتى نةتةوةيى و ئةو هةست‬ ‫ئةم ناسيؤناليزمةش لةسةر‬ ‫بةكةمى كردن و شةرمنيةى لةم رووةوة هةيبووة بةهؤى‬ ‫هؤكارة بابةتى و خودييةكانةوة‪ ،‬هةروةها دابةزين بؤ ئاستى‬ ‫داواكردنى المةركةزى و ئؤتؤنؤمييةكى سنوردار لةذيَر‬ ‫كاريطةرى مؤديَلى ضةث و هةست بة بيَكةسى كردن و الوازى‪،‬‬ ‫َ‬ ‫خةمالندنيَكى‬ ‫ديسانةوة لةم رووةوة كيَشةى زؤري��ان بؤ‬ ‫ناوةرؤكى ضةمكى نةتةوة دروستكردووة‪ .‬بةكورتى‬ ‫رؤشنى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫هةلويَستى مةيدانى تاكو ئيَستا‬ ‫لةسةر ئاستى ثراكتيك و‬ ‫ناسيؤناليزمى كوردى كاريَكى جدى و يةكالكةرةوةى لةسةر‬ ‫ئةم ضةمكة نةكردووة‪َ ،‬‬ ‫لةبنةرةتةوة‬ ‫بةلكو طومانم هةية هةر‬ ‫ِ‬ ‫بةشيَك لةسةركردةكانى ئةم ناسيؤناليزمة لةرووى فيكرييةوة‬ ‫ثةى بة ثيَداويستيية تيؤرى و مةيدانييةكانى ئةم كارة بةرن‪،‬‬ ‫بةبرشتيان هةبيَت و بتوانن لةو جوغزة‬ ‫ياخود ئيرادةيةكى‬ ‫ِ‬ ‫سنوردارو تةسكانة بيَنة دةرةوة كة زيندانى قةوارة مؤديَرنةكانى‬ ‫ملمالنى حيزبييةكان بؤيان دروستكردوون‪.‬‬ ‫ناوضةكةو‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل كام‬ ‫* لةثرؤسةى بةرهةمهيَنانى نةتةوةدا كورد ئيشكالى‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئةويتردا‬ ‫بنةمادا هةبووة بؤ ئةوةى لةبةراوردى ليَكنةضونى‬ ‫نةتةوةبونى خؤى بسةلميَنيَت؟‬ ‫َ‬ ‫وةالم��ى ئةم ثرسيارة بةطويَرةى قؤناغة‬ ‫ تا رادةي��ةك‬‫َ‬ ‫جؤراوجؤرةكانى طةشةكردن ياخود هةلكشان و داكشانةكانى‬ ‫برطةى ميَذووييدا‬ ‫دةطؤريَت‪،‬‬ ‫ناسيؤناليزمى كوردى‬ ‫َ‬ ‫لةهةندى ِ‬ ‫ِ‬ ‫ئايدؤلؤذيا كاريطةرى بةسةر ئةم ثرسةوة داناوة‪.‬‬ ‫ثيَمواية ك��ورد و ناسيؤناليزمى ك��وردى لةثرؤسةى‬ ‫خؤثيَناسةكردنيدا بؤ ئةوى دى‪ ،‬نةتةوةيى و سةلماندنى‬ ‫ناوةرؤكة نةتةوةييةكة بة ثلةى يةكةم‬ ‫جياوازبونى بةواتاو‬ ‫ِ‬ ‫قورسايى خستؤتة سةر زم��ان‪ .‬وات��ة ك��ورد لةبةرئةوةى‬ ‫خاوةنى زمانى تايبةت بةخؤيةتى و زمانةكةى لةعةرةبى‬ ‫و فارسى و توركى جياوازة‪ ،‬كةواتة نةتةوةيةكى جياوازة‪.‬‬ ‫دواى ئةويش قورساييةكى لةسةر ميَذوو و فةرهةنط بووة‬ ‫ياخود دابونةريتى جياواز‪ .‬لةهةموو ئةم رةطةزانةشدا‬ ‫لةاليةن ناسيؤناليزمة َ‬ ‫باالدةست و ضةوسيَنةرةكانى نةتةوة‬ ‫دراوسيَكانةوة دوذمنايةتى كراوة‪.‬‬ ‫�ةول��ى دةي���ان س� َ‬ ‫ه� َ‬ ‫�ال��ةى كةماليزم و ثةهلةويزم بؤ‬ ‫قةدةغةكردنى زمان و جلوبةرط وستران و سيما كلتورييةكانى‬ ‫ترى كوردةوارى دةضيَتة ضوارضيَوةى سياسةتى بةتورككردن‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئاياري‪2010‬‬


‫َ‬ ‫نكوليكردن لةهةر ناسنامةيةكى نةتةوةيى‬ ‫و بةفارسكردن و‬ ‫جياواز بؤ ك��وردان‪ ،‬ميَذووش بةهةمان شيَوة‪ .‬لةقؤناغى‬ ‫رابردوى خةباتى شاخدا ثيَمواية ناسيؤناليزمى كورد دووضارى‬ ‫ئةو كيَشانة بةم زةقييةى ئيَستا لةهةريَمى كوردستاندا نةبووة‪.‬‬ ‫راستة لةو قؤناغةشدا كيَشةو طرفت و الوازى خؤى هةبووة‪.‬‬ ‫بؤنموونة مةسةلةى «زار» بةئاراستةى ناوخؤو لةثةيوةندى‬ ‫بةسةركردايةتى و دؤخ��ى دةرون حيزبى و ئاراستةدان‬ ‫َ‬ ‫رؤل��ى خؤى هةبووة‪ .‬مةسةلةى‬ ‫بةشؤرش و ملمالنيَكانى‬ ‫ِ‬ ‫بادينى و سؤرانى ياخود كرمانجى خواروو كرمانجى سةرو‬ ‫لةملمالنى‬ ‫لةشةستةكانةوة بةنهيَنى و نيمضة ئاشكراكان‬ ‫َ‬ ‫ضةكى بةرامبةر بةيةكتر بةكارهاتووة‪.‬‬ ‫ناوخؤييةكاندا وةك‬ ‫َ‬ ‫كة ئةوةش ثرسيارى خستؤتة سةر «زمان» وةك رةطةزيَكى‬ ‫جياكةرةوةو خؤثيَناسةكردنى نةتةوةيى‪.‬‬ ‫لةهةندى ئاستدا تاكو‬ ‫لةسةردةميَكيشداو تا رادةي��ةك‬ ‫َ‬ ‫ئيَستاش لةسؤنطةى ديدة ئايدؤلؤذيية ضةثطةراييةكةى‬ ‫ناو بزوتنةوةكةو هةذارى مةعريفى و كاريطةرى ستةمى‬ ‫نةتةوةيى تاقةت ثروكيَن و تيَنةطةشتن لةثيَداويستييةكانى‬ ‫لةهةندى‬ ‫طةشةكردنى ناسيؤناليزم و بيناكردنى نةتةوة‬ ‫َ‬ ‫برطةى ميَذويى‬ ‫كات و شويَندا هيَرش كراوةتة سةر‬ ‫َ‬ ‫هةندى ِ‬ ‫كورد بةتايبةتيش ميَذووى كوردى ئيسالمى‪ .‬هةربؤنموونة‬ ‫مةزنترين رةمزى ميَذووى كورد واتة «صالح الدين»ى ئةيوبى‬ ‫لة رةمزيَكةوة بؤ شانازى كردن و رواندنى نةتةوة لةميَذووداو‬ ‫بةكةرةستةكردنى بؤ ثيَطةياندنى سياسى و بةهيَزكردنى‬ ‫َرانةو ثيَداطرتن لةسةر مافةكان ‪ ،‬دةخريَتة‬ ‫ئيرادةى‬ ‫شؤرطي ِ‬ ‫ِ‬ ‫دةرةوةى هةموو ئةم شتانة و بيَئاطا لةوةى ئةو لةضاخى ثيَش‬ ‫ناسيؤناليزمدا ذياوة‪ ،‬تةنانةت كار طةشتؤتة ئةوةى هيَرش‬ ‫بكريَتة سةرى و تؤمةتبار بكريَت !! بةداخةوة لةميَذووى نويَى‬ ‫بزوتنةوةى ناسيؤناليستى كورديدا لةبةر كاريطةربوون بة‬ ‫ماركسيزم وةك ئايدؤلؤذيايةكى هةمةاليةنة بؤ راظةكردنى‬ ‫ميَذووبوون بةطشتى و َ‬ ‫رؤلى ئايين لةو نيَوةندةدا رةوتيَكى‬ ‫نانةتةوةيى لةبةرطى نةتةوةدا بؤ تيَكشكاندن و ديارنةهيَشتنى‬ ‫كورد لةميَذوودا لةئارادا بووة‪ ،‬هؤشيارييةكى راستةقينةش‬ ‫لةمةر ثةيوةندى نيَوان ميَذوو و ثرؤسةى دروستكردنى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫نةخةمليوة‪ .‬ئةمة جطةلةوةى ناسيؤناليزمةكة لة ثةنجا‬ ‫نةتةوة‬ ‫َ‬ ‫سالى رابردووى خؤيدا بةهؤى دابةشبونة ريَكخراوةييةكان و‬ ‫ملمالنى ناوخؤييةكان خودان ميَذوويةكى هاوبةش نةماوةو‬ ‫َ‬ ‫ئةمةش ضةندين رةنطدانةوةى نةخوازراوى لةدواى خؤى‬ ‫هةندى ضةثى كورديش لة ضلةكانةوة هةبوون‬ ‫بةجيَهيَشتووة‪،‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫نكولييان‬ ‫كة لةذيَر كاريطةرى ثيَناسةكةى «ستالين» بؤ نةتةوة‬ ‫لةوة ك��ردووة كة كورد نةتةوة بيَت‪ .‬تةحةداى راستةقينة‬ ‫لةم رووةوة لةئيَستادا دةردةكةويَت‪َ ،‬‬ ‫بةالم تةحةداكة ليَرةدا‬ ‫هيَندةى بةئاراستةى ناوخؤداية بةئاراستةى دةرةوةو‬ ‫ئةوى دىنةتةوييدا نيية ‪ ،‬كة لة كتيَبى»ثرسى بيناكردنةوةى‬ ‫ناسيؤناليزم و نةتةوة لةكوردستاندا» بةدريَذى لةسةرى‬ ‫هةركةسى حةزدةكات لةم رووةوة زانيارى‬ ‫وةستاوم و‬ ‫َ‬ ‫ئةوى‪.‬‬ ‫بطةريَتةوة بؤ‬ ‫َت‬ ‫ي‬ ‫دةتوان‬ ‫َت‪،‬‬ ‫ي‬ ‫دةسكةو‬ ‫زياترى‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫* لةثةيوةندى نيَوان ناسيؤناليزم و ئاييندا دوو ديدى ثيَضةوانة‬ ‫بونى هةية‪ ،‬ديديَكيان ثيَى واية ناسيؤناليزم دةبيَتة ئةلَتةرناتيظى‬ ‫ئايين و كتومت جيَطةى ئايين دةطريَتةوة‪ ،‬بةجؤريَك ناسيؤناليزم‬ ‫هاوشيَوةى ئايين مانا دةبةخشيَت بة مردن و بةهةمانشيَوةى ئايين‬ ‫خاوةنى ضةندان بؤنةى تايبةت و سروت و شويَنى ثيرؤزة‪ ،‬ئةم جؤرة‬ ‫دابران دروست دةكات‪،‬‬ ‫بيركردنةوة لةنيَوان ئايين و ناسيؤناليزمدا ِ‬ ‫بةالَم لةبةرامبةردا ِبروايةكى ديكة ثيَى واية لةنيَوان ناسيؤناليزم و‬

‫ئاييندا ثةيوةندى َ‬ ‫قول و هةمةاليةن هةية و بةدةطمةن بزوتنةوةيةكى‬ ‫ناسيؤناليستى دةبينريَت ثةيوةندى تايبةتى بة ئايينةوة نةبيَت‪ .‬لةنيَوان‬ ‫بيروراى بةريَزتان ضيية؟‬ ‫ئةم دوو بؤضونة جياوازةدا‬ ‫ِ‬ ‫ ثيَمواية ريَسايةكى طشتطيرمان نةبيَت لةم رووةوة‪،‬‬‫سروشتى ثةيوةندى نيَوان ئايين و ناسيؤناليزمان لةسةر‬ ‫ئاستى جيهان و ئايين و ناسيؤناليزمة جؤراوجؤرةكان بؤ‬ ‫ليَكبداتةوة‪ .‬لةثةيوةندى بة يةك ئايينيشةوة بؤنموونة ئيسالم‬ ‫لةذينطةو لةسايةى ناسيؤناليستة جؤراوجؤرو جياوازةكاندا‬ ‫تةنها يةك ئاست لةثةيوةندى نيية‪َ ،‬‬ ‫بةلكو ئاستى جؤراوجؤر‬ ‫لةئاراداية‪ .‬ضونكة سروشتى ثةيوةندييةكة هةمووى لةسةر‬ ‫ئاستى خودى ئايينةكةو دةقة دامةزريَنةرةكانى راظة ناكريَن‬ ‫و قابيلى تيَطةشتن نين‪َ ،‬‬ ‫بةلكو فيكرو مةعريفةى ئايينى و‬ ‫خويَندنةوة جؤراوجؤرةكان لةئايين كة بةرهةمى كارليَكى‬ ‫هةرسى رةطةزى «زانا و بيرمةند و واقيع و دةقة» لةريَى‬ ‫َ‬ ‫خؤيانةوة كاريطةرى زؤري��ان هةية بةسةر دياريكردنى‬ ‫جؤرى ثةيوةندييةكةوة‪ .‬ئةمةجطةلةوةى ثةيوةندى «ئايين‬ ‫و ناسيؤناليزم» لةضوارضيَوةى ئايين و ناسيؤناليزميَكى‬ ‫دياريكراودا ديسانةوة م��ةرج نيية لةقؤناغة ميَذوويية‬ ‫بةلكو دةكريَت َ‬ ‫جياوازةكاندا وةك يةك بيَت‪َ ،‬‬ ‫هةلكشان و داكشان‬ ‫و تؤخ بوون و َ‬ ‫سةرلةنوى هاتنةوة مةيدانى تيَكةلَ‬ ‫كالبوونةوةو‬ ‫َ‬ ‫بيَت‪ .‬كة ناسيؤناليزمى كوردى يةكيَكة لةو ناسيؤناليزمانةى‬ ‫تؤرة تةقليدييةكان‬ ‫بةو شيَوةية بووة‪ .‬سةرةتا لةضوارضيَوةى ِ‬ ‫و ريَبةرايةتى كةسايةتيية ئيسالميية ميللييةكان دةستيثيَكردو‬ ‫لةهةندى قؤناغى تردا طةشتة ئةوةى ئايدؤلؤذيايةكى وةكو‬ ‫َ‬ ‫ضةث تارادةيةكى بةرضاو َ‬ ‫َشى بةسةر هوشيارى و‬ ‫بالبكي َ‬ ‫بيركردنةوةى بةشى زؤرى ئةو نوخبةى تيايدا كاريكردووة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫سةرهةلدانى‬ ‫بطةريَينةوة بؤ سةرةتاكانى‬ ‫طةر بةكورتيش‬ ‫ِ‬ ‫ناسيؤناليزم لةذينطة ذياريية سروشتييةكةى خؤيدا‪ ،‬واتة‬ ‫خؤرئاواو لةويَدا سةيرى سروشتى ئةو ثةيوةنديية بكةين‪،‬‬ ‫دةتوانين َ‬ ‫لةوى مةسةلةكة تارادةيةك ناسيؤناليزم‬ ‫بليَين‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫جيَطرةوةى ئايين بووة‪ ،‬بةالم ليَرةدا طرنطة ئاماذة بةوة‬ ‫بكةين كة ناسيؤناليزم خؤى ئةو هيَزة نةبووةجيَطا بةئايين‬ ‫ليَذ بكات بؤئةوةى شويَنى بطريَتةوة‪َ ،‬‬ ‫بةلكو ئةو لةقؤناغى‬ ‫َ‬ ‫سةريهةلداوةو دواى ئةوةى ئايين زةبرى طةورةى‬ ‫دووةمدا‬ ‫َ‬ ‫لةهةندى‬ ‫بةركةوتووةو ضةندين سةنطةرى ثيَضؤلكراوة‪ ،‬ئةو‬ ‫َ‬ ‫ثركردؤتةوة‪ .‬مةرجيش نيية بيركردنةوةكة‬ ‫رووةوة بؤشاييةكةى ِ‬ ‫لةهةموو ئاستةكاندا بةئاراستةى دذايةتيكردنى ئايين بوبيَت‪،‬‬ ‫َ‬ ‫ثركردنةوةو قةرةبوكردنةوةى‬ ‫بةلكو‬ ‫َ‬ ‫لةهةندى رووةوة بؤ ِ‬ ‫هةندى بؤشايى بووة كة الوازبونى ئايين دروستى كردوةو‬ ‫َ‬ ‫ثةيوةندى بةهةستة َ‬ ‫قولة وجودييةكانى مرؤظ و ناسنامةوة‬ ‫هةية‪.‬‬ ‫ئةوةى ئايينى لةخؤرئاوا الوازكرد زانست و بزوتنةوةى‬ ‫َ‬ ‫فشةلةكانى‬ ‫زانستى بوو‪ .‬ضونكة دؤزينةوة زانستييةكان بناغة‬ ‫عةقيدةى فةرمى و تؤماركراوى كةنيسةى سةدةكانى‬ ‫َ‬ ‫هةلدةتةكاندو ضةندين بةرةنجامى فةلسةفى‬ ‫ناوةراستيان‬ ‫و ئةخالقى و رؤحى و سياسييان ليَدةكةوتةوةو تيَطةشتنى‬ ‫مرؤظةكانى بؤخؤيان و بونةوةرو ذيان و جةستةو ضةندين‬ ‫َ‬ ‫راديكاالنةى دةكرد‪.‬‬ ‫�ؤرى و دةستكارييةكى‬ ‫شتى ترى دةط� ِ‬ ‫فةيلةسوفةكانى ئ��ةو س��ةردةم��ةى رؤشنطةريش بةشى‬ ‫هةرة زؤري��ان «كؤسمؤثؤلؤتى» ياخود طةردونطةرابوون‬ ‫و ناسيؤناليست نةبوون‪ .‬لةذيَر فشارو كاريطةرى ئةوان‬ ‫و زاناكانيشدا بزوتنةوةى ريفؤرمى ئايينى دةستيثيَكردو‬ ‫كةرتبون لةريزةكانى كةنيسةدا رويدا‪ ،‬سةرةنجام لةبةرةنجامى‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئايارى ‪2010‬‬

‫‪29‬‬


‫َ‬ ‫سةرهةلدانى ضينى بؤرذوازى و رةنطدانةوةو‬ ‫ئةم ثرؤسةو‬ ‫ضاوةروانييةكانى زمانة نةتةوةييةكان بوذانةوةو كةنيسةى‬ ‫ِ‬ ‫شؤرشى فةرةنساوة‬ ‫نيشتيمانى دروستبون و بةم جؤرة لةدواى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بةبالوبونةوة‬ ‫سةريهةلداو دةستيكرد‬ ‫«دةولةت‪-‬نةتةوة»‬ ‫مؤديَلى‬ ‫َ‬ ‫بةجيهاندا‪ .‬لةسايةى ئةم دؤخةشدا دةتوانين بليَين ناسيؤناليزم‬ ‫جيَطرةوةى «ئايين» بوو لةبةرطى كةنيسةى ئةوكاتةدا‬ ‫كةخاوةنى سيستميَكى ئيدارى و ثةروةردةيى و دادطاى بان‬ ‫نةتةوةيى تايبةت بةخؤى بوو لةرووى ئيدارييةوة‪.‬‬ ‫واتة سنورى دانا بؤ دةستيَوةردانى كةنيسة لةكاروبارى‬ ‫َ‬ ‫خؤماليكران و ياساو‬ ‫ناوخؤيى و قةشةكان و كةنيسةكان‬ ‫ريَسا ناوخؤيى و نةتةوةييةكان طشتطيركران و سةراثاى‬ ‫والتيان بةئاراستةيةكى يةكطرتودا برد‪َ .‬‬ ‫َ‬ ‫بةالم بةديوةكةى تريدا‬ ‫هةندى ليَكدانةوة ناسيؤناليزم بةحوكمى ئةوةى‬ ‫بةطويَرةى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل سؤز و هيَماو سروتةكاندا كاردةكات و بؤن و‬ ‫ئةويش‬ ‫نوى بؤ‬ ‫بةرامةيةكى ئايينى ثيَوةية تارادةيةك بوو بةئاينيَكى َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئاييندا‬ ‫شةر‬ ‫خةلكانةى كة رؤشنطةرى و‬ ‫هةموو ئةو‬ ‫ِ‬ ‫جؤرى لةبؤشايى رؤحى بؤ دروستكردبون‪ .‬جطةلةمة لةسةر‬ ‫َ‬ ‫ئاستى دنيادا دةتوانين باس لةضةند مؤديَليَكى تر بكةين‪َ ،‬‬ ‫بةلكو‬ ‫هةر لةخودى خؤرئاوادا باس لةزياتر لةمؤديَليَك بكةين‪.‬‬ ‫َ‬ ‫لةطةل مؤديَلى فةرةنسادا‬ ‫بؤنموونة مؤديَلى بةريتانى جياوازى‬ ‫هةية‪ .‬لةبةريتانيادا شاذن سةرؤكى كةنيسةى ئةنطليكانيشة‪.‬‬ ‫ئةمةش ئةوة دةطةيةنيَت كة مؤديَلى سيكؤالريزمى َ‬ ‫باالدةست و‬ ‫جؤرى ثةيوةندى نيَوان ئايين و سياسةت لةضوارضيَوةى واقيع‬ ‫و فةرهةنط و ذيار‪ ،‬ياخود َ‬ ‫والتيَكى دياريكراودا كاريطةرى‬ ‫بةسةر جؤرى ثةيوةندى نيَوان ناسيؤناليزم و ئايين هةية‪،‬‬ ‫هةندى جار ثةيوةندى ناسيؤناليزم و ئايين لةناوةوةو‬ ‫تةنانةت‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫شةرو ئاشتيدا جياوازة‪ .‬هةر ئةو‬ ‫لةكاتى‬ ‫و‬ ‫ت‬ ‫وال‬ ‫دةرةوةى‬ ‫ِ‬ ‫خؤرئاواييةى ناسيؤناليزم و ثةيوةندى بةئايينةوة بةوجؤرةى‬ ‫باسكرا بةديهيَنا هةر لةوسةردةمةدا كؤلؤنياليزم «ئايين»ى‬ ‫ضةكى بةكاردةهيَناو هةنديَكجار مزطيَنيدةرة ئايينيةكان‬ ‫وةك‬ ‫َ‬ ‫ثيَش َ‬ ‫قةلةورو ثيَشةنط و ريَخؤشكةرى سوثا كؤلؤنياليستيية‬ ‫داطيركةرةكان بوون‪ ،‬بة فةرةنسيية توندرةوةكانيشةوة‪.‬‬ ‫كةنيسةى ئةرسةدؤكسيش لةناو طةلة سالظييةكاندا‬ ‫َ‬ ‫لةطةل بزوتنةوة ناسيؤناليستييةكانى‬ ‫لةميَذووى نويَدا هةميشة‬ ‫ئةو طةل و نةتةوانةدا تي َ‬ ‫َكةل بووة‪ .‬بزوتنةوةيةكى ناسيؤناليستى‬ ‫توندرةوى وةكو سربى هةرطيز لةكةنيسةى ئةرسةدؤكسى‬ ‫جياناكريَتةوة‪.‬‬ ‫ئيَستاش جياوازى و ملمالنيَكان لةئيرلةنداى باكوردا‬ ‫بةرطيَكى ئايينى لةبةركردووةو بةو ناوةوة ئةنجامدةدريَت‪،‬‬ ‫كةنيسة لة ئةمريكاى التين و باشورو ئةوةى ثيَى دةوتريَت‬ ‫الهوتى رزطاريخواز َ‬ ‫رؤليان لة ناسيؤناليزمةكانى ناوضةكةدا‬ ‫دياربووة‪َ ،‬‬ ‫ناتوانى‬ ‫بةلكو خودى زلهيَزيَكى وةكو ئةمريكا كةس‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةرؤلى طةورةى ئايين و ثرؤتستانت لةسةرهةلدان‬ ‫نكولى‬ ‫و ئاراستةدان بةناسيؤناليزمى ئةمريكا بكات‪.‬لةسةر ئاستى‬ ‫ناوضةكانى ترو بةتايبةتيش جيهانى ئيسالمى و طةالنى‬ ‫َ‬ ‫موسولمانى دةرةوةى ئةو جيهانةشدا نمونةى جياواز دةبينين‪.‬‬ ‫نمونةى كةماليزم و ثان ئيَرانيزمى سةردةمى شا و تارادةيةك‬ ‫توندرةوى ناسيؤناليزمى‬ ‫هةندى فؤرمى‬ ‫بةعسيزم و ناسريزم و‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫عةرةبيمان هةبووة كة مةشرةب ضةث و سؤشياليستى بوون‪.‬‬ ‫ل��ةم نمونانةدا تارادةيةكى زؤر ناسيؤناليزم وةك‬ ‫َ‬ ‫رؤل��ى ئايدؤلؤذيا عةلمانيية بةئاينكراوةكة‬ ‫ت��ةواوك��ةرى‬ ‫َ‬ ‫سةيركراوةو هةولدراوة جيَطرةوة بؤ ئايين تةرح بكات‪،‬‬ ‫َ‬ ‫بةالم ضةندين ناسيؤناليزمى ترى وةكو ئةفغانى‪ ،‬ثاكستانى‪،‬‬

‫‪30‬‬

‫كشميرى‪ ،‬شيشانى و «بؤسنةو هيرزؤطؤظين»يشمان هةية‬ ‫كة تا رادةيةكى زؤر تةماهى لةنيَوان ناسنامةى ئايينى و‬ ‫ناسيؤناليستيدا رويداوةو جياكردنةوةيان هةروا ئاسان نيية‪.‬‬ ‫ئيَستا فةلةستينيش تا رادةيةكى بةرضاو بةرةو ئةوة هةنطاوى‬ ‫ئابروبةرانةى‬ ‫ناوة‪.‬ناسيؤناليزمى عةرةبى دواى ئةو شكستة ِ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ناسنامةى‬ ‫دوض��ارى هات تارادةيةكى زؤر ئيَستا‬ ‫ئيسالميدا لةسةر ئاستى بزوتنةوة سياسى و جةماوةريية‬ ‫ناحوكومييةكاندا تي َ‬ ‫َكةالوبووة‪ ،‬ناسيؤناليزمى كورديش‬ ‫وةك وتمان سةرةتا لةباوةشى ئيسالمى ميللى كوردستاندا‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هةندى‬ ‫بةالم دواتر سةرى لةعةلمانيةتةوة و‬ ‫سةريهةلداو‬ ‫َ‬ ‫ثةرطيرةوة دةرضوو كة لة هةفتاو‬ ‫جاريش‬ ‫َ‬ ‫فؤرمى لةعةلمانيةتى ِ‬ ‫هةشتاكاندا بةزةقى دياربوو‪َ ،‬‬ ‫بةالم ئيَستا جاريَكى تر لةسايةى‬ ‫َ‬ ‫سةرهةلدانى هيَزو اليةنة ئيسالمييةكان لةكوردستاندا ئةم‬ ‫بةشى لةناسنامة ئيسالمييةكة وةردةطريَتةوة‪.‬‬ ‫ناسيؤناليزمة‬ ‫َ‬ ‫ضونكة ئيسالمييةكان بونةتة َ‬ ‫باليَكى نويَى ناسيؤناليستةكةو‬ ‫ئةوةى جاران ثيَى دةوترا بزوتنةوةى رزطارى نيشتيمانى‬ ‫كوردستان كة ئةم دياردةية لةهةريَمى كوردستان لةم‬ ‫قؤناغةدا زةقترةو كوردستانى باكوريش ئامادةى لةخؤطرتنى‬ ‫ئةزمونيَكى لةو جؤرةية‪ ،‬بةشيَوةيةك رةنطة تارادةيةك‬ ‫بةرفراوانتر لةدوارؤذدا‪.‬‬ ‫بةطشتيش دةتوانين َ‬ ‫لةهةندى‬ ‫بليَين ناسيؤناليزم طةر‬ ‫َ‬ ‫ئاستيشدا لةريَى ثيَناسةكردنةوةى ضةمكةكان و دياريكردنى‬ ‫ثةيوةندييةكان و ث��ةروةردةى نيشتيمانى و تةرحكردنى‬ ‫َ‬ ‫هةولى جيَطرتنةوةى‬ ‫ناسنامةيةكى يةكطرتوى جياوازةوة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫مامةلةى ترى لةطةلدا دةكات‪.‬‬ ‫لةهةندى ئاستى تردا‬ ‫«ئايين» بدات‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هةولى‬ ‫دةسالةتة ناسيؤناليستيية عةلمانييةكاندا‬ ‫لةسايةى‬ ‫تةوزيفكردنيَكى ناسيؤناليستانةى «ئايين» دةدريَت‪ .‬لةسايةى‬ ‫هةندى نمونةى ترى وةكو كؤمارى ئيسالمى ئيَرانيشدا‬ ‫َ‬ ‫جؤرى لةسازش و بةيةكةوةذيان ديَتة كايةوة‪ ،‬لةم نموونةو‬ ‫َ‬ ‫هةندى جار ئايين ناسيؤناليزم بةكارديَنيَت‬ ‫هاوشيَوةكانيدا‬ ‫َ‬ ‫بؤ بةرةوثيَشبردنى ئةجيَنداكانى خؤى‪ ،‬هةرضةندة ليَرةدا‬ ‫لةرووى زانستييةوة دةبيَت بوتريَت تةوذمى ئايينى‪ .‬لةوالوة‬ ‫ناسيؤناليزمى ئيَرانيش سود لةئايين و مةزهةب وةردةطريَت‬ ‫بؤ فراوانبون و طةشانةوة‪.‬‬ ‫ئيسرائيليش لةم ناوضةدا نمونةيةكى ترى تةماهى و‬ ‫تي َ‬ ‫َكةالوبونى ناسنامةى ئايينى و نةتةوةيية‪ ،‬ضونكة خودى‬ ‫ئايينةكة لةسؤنطةى داخراوبونى بةرووى دةرةوةى خؤيدا‬ ‫ب��ووة بةئاينيَكى نةتةوةيى و ئامرازيَكى طرنطى دةستى‬ ‫بزوتنةوةى ناسيؤناليستى نويَى جولةكةكان و لةو نيَوةندةدا‬ ‫بةجؤرى تي َ‬ ‫َكةل بةيةك كراون‬ ‫رةوايةتى ئايينى و نةتةوةيى‬ ‫َ‬ ‫بةبرواى منيش‬ ‫َتةوة‪.‬‬ ‫ي‬ ‫جيابكر‬ ‫كة ئاسان نةبيَت لةيةكترى‬ ‫ِ‬ ‫ثةيوةندى نيَوان ناسيؤناليزم و ئايين‪ ،‬ياخود ئيسالم لةدنياى‬ ‫نوى هةية‪،‬‬ ‫ئيسالميدا ثيَويستى بةثيَداضونةوةو تيَطةشتنيَكى‬ ‫َ‬ ‫ضونكة لةبازنةى ئيسالمييةكان و عةلمانييةكانى ئةم جيهانةدا‬ ‫تيَطةشتنى ئايدؤلؤذيايانةو سةقةت بؤ سروشتى ئةم ثةيوةنديية‬ ‫هةيةو ستةمكارى سياسى و نةبونى ديموكراسيش هيَندةى تر‬ ‫كيَشةكانى َ‬ ‫قولتر كردؤتةوة‪.‬‬ ‫* بةو حوكمةى دروستكردنى نةتةوة ثيَويستى بةهةموو شتيَكة‪،‬‬ ‫ئايين هةميشة يةكيَك بووة لة ئامرازةكانى بةردةستى بزوتنةوة‬ ‫ناسيؤناليستييةكان‪ ،‬ئايا بزوتنةوةى ناسيؤناليستى كوردى توانيويةتى‬ ‫سود وةربطريَت لة ئايين بؤ خزمةتى نةتةوةكةى؟‬ ‫َ‬ ‫هةندى‬ ‫لةسةرهةلدانى‬ ‫ديارة وةك باسمان كرد «ئايين»‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫رؤل��ى طرنطى‬ ‫هةندى نةتةوةدا‬ ‫ناسيؤناليزم و بيناكردنى‬ ‫َ‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئاياري‪2010‬‬


‫َريَت‪ ،‬ب� َ‬ ‫�ةالم وةك باسكرا‬ ‫�راوةو تاكو ئيَستاش دةيطي ِ‬ ‫ط �َي� ِ‬ ‫َ‬ ‫رؤل��ى ئايين لةشويَنيَكةوة بؤ شويَنيَكى ترو لةئايين و‬ ‫َ‬ ‫دةطؤريَت‪ ،‬بةالم بةو ئةندازةى‬ ‫ناسيؤناليزميَكةوة بؤ يةكيَكى تر‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةاليةتى و‬ ‫«ئايين» ئامادةطى لةذيانى رؤحى و تاكةكةسى و‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاو نةتةوةيةكدا هةبيَت بةو ئةندازة‬ ‫بةطشتى فةرهةنطى‬ ‫بةشيَوةى جؤراوجؤر راستةوخؤ ياخود لةريَى ئةو هةست و‬ ‫ناسنامةى بةشويَنكةوتوانى دةبةخشيَت تي َ‬ ‫َكةالو بةضاالكيية‬ ‫طشتييةكان و مةسةلة سياسييةكان دةبيَت‪ .‬لةثةيوةندى‬ ‫بةبزوتنةوةى ناسيؤناليستى كوردستانيشةوة بةثيَضةوانةى‬ ‫سةرجةم بزوتنةوة ناسيؤناليستييةكانى دةوروبةر كة كةمينة‬ ‫ناموسولمانةكان و نوخبة تازةكان َ‬ ‫َ‬ ‫رؤلى سةرةكييان هةبووة‬ ‫َ‬ ‫تؤرة‬ ‫لةسةرهةلدانيدا‪،‬بةثلةى سةرةكى وةك وترا لةباوةشى ِ‬ ‫َ‬ ‫لةهةندى‬ ‫كؤمةلطاو بةسودوةرطرتن‬ ‫تةقليديية ئيسلمييةكانى‬ ‫َ‬ ‫بةهاى ئيسالمى وةك بةهاى جياوازى و دادث���ةروةرى‬ ‫َ‬ ‫سةريهةلداوة‪.‬‬ ‫«هةروةك مةريوان وريا قانع بؤى ضووة»‬ ‫رابةرانى بزوتنةوةكةش لةهةموو ثارضةكانى كوردستاندا‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫سةريانهةلداوة‪،‬‬ ‫لةبنةمالة ئاينييةكانةوة‬ ‫نزيكةى تا ضلةكانيش‬ ‫هةر لةباوكى رؤحى بزوتنةوةى نةتةوايةتى كورد واتة «شيَخ‬ ‫َ‬ ‫عوبةيدولالى نةهرى»يةوة بطرة تا شيَخ مةحمود و شيَخى‬ ‫َ‬ ‫ثيران و قازى محةمةد تا رادةيةكيش مةال مستةفا هةلطرى‬ ‫هةستيَكى ئايينى ميللى تي َ‬ ‫َكةالو بوون و هةستيان بةناكؤكى‬ ‫نةطونجانى لةنيَوان ناسنامةى ئيسالمى و نةتةوةييدا‬ ‫و‬ ‫َ‬ ‫نةكردووة‪َ ،‬‬ ‫بةالم لةضلةكان بةدواوة بزوتنةوةكة تا رادةيةكى‬ ‫َرانة‬ ‫بةبيروباوةرى ضةثى‬ ‫زؤر لةريَى متوربة بونى‬ ‫شؤرشطي ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ثركردنةوةى ئةو بؤشايية ئايدؤلؤذييةى هةيبوو‪ ،‬وة‬ ‫بؤ ِ‬ ‫درةنط دةركةوتنى ريَكخراوة ئيسالميية كوردستانييةكان كة‬ ‫لةديديَكى ئيسالمييةوة «تبنى» مةسةلة نةتةوةييةكة بكةن و‬ ‫بةرطرى لةمافةكانى نةتةوةكةيان بكةن‪ ،‬بوو بةهؤى ئةوةى ئةم‬ ‫بزوتنةوةية «ئايين» وةك رةطةزيَكى طرنطى كةسيَتى نيشتيمانى‬ ‫ثشتطوى بخات‪َ ،‬‬ ‫بةلكو‬ ‫و ناسنامةى دةستةجةمعى فةرامؤش و‬ ‫َ‬ ‫توندرةوى‬ ‫ناوةندى‬ ‫هةندى‬ ‫لةهةندى كات و الى‬ ‫هةندى جارو‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫ناويشى دوذمنايةتى بكات و ئيسالم كة ئايينى زؤرينةى هةرة‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاية بةداطيركةرو شيَويَنةرى ناسنامةى كوردى‬ ‫زؤرى‬ ‫دابنيَن َ‬ ‫هةندى كةسيش بانطةشةى سةيرو سةمةرةى‬ ‫بل َى و‬ ‫َ‬ ‫طةرانةوة بؤ زةردةشتى بكةن!!‬ ‫ِ‬ ‫دابرانةى لةدةيان َ‬ ‫سالى رابردوشدا لةنيَوان بزوتنةوةى‬ ‫ئةو ِ‬ ‫ناسيؤناليستى كوردى و بةتايبةتيش نوخبةى رابةرايةتى‬ ‫بزوتنةوةكةو ئيسالمدا دروستبووة‪ ،‬ثيَمواية زيانى زؤرى بة‬ ‫بزوتنةوةكة طةياندووة‪ .‬ضونكة لةروويةكةوة بزوتنةوةكةى‬ ‫بيَبةش كردووة لةسةرضاوةيةكى طرنطى هاندان و بةرطةطرتن‬ ‫و تةوزيفكردنى هةستى ئايينى و رةهةندة ئايينيةكةى تاك‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى كوردى كة ئاين دةستةبةرى دةكات‪ .‬ئةمةش‬ ‫و‬ ‫َ‬ ‫شؤرش و‬ ‫وايكردووة تاكى كورد وةك موسلمان لةثرسى‬ ‫ِ‬ ‫نةبى‪ .‬لةروويةكى ترةوة‬ ‫بةرطرى و خةباتى نةتةوةدا مةترةح‬ ‫َ‬ ‫ثركرايةوة‬ ‫َ‬ ‫هةندى بؤشايى دروستكرد كة دواتر بةشيَوةيةكى تر ِ‬ ‫هةندى لةوانيش‬ ‫ثركردنةوةكان سروشتى نةبوون و‬ ‫َ‬ ‫كة هةموو ِ‬ ‫ناسنامةيةكى ئايدؤلؤذيان ورطرت‪ ،‬وة ليَكدانةوةى ئايين و َ‬ ‫رؤلى‬ ‫َريَت بةجيَهيَ‬ ‫َ‬ ‫ئايين و ئةو َ‬ ‫َلرا بؤ‬ ‫رؤلةى لةذيان و‬ ‫كؤمةلطادا دةيطي ِ‬ ‫َ‬ ‫طةرانةوةيةكى بيَبةرنامةى بالةكانى‬ ‫كةسانى تر‪ .‬ئةمةش دواتر ِ‬ ‫َ‬ ‫هةول َى‬ ‫بزوتنةوةكةى بؤ «ئايين» ليَكةوتةوة‪ .‬كة زياتر لةوةى‬ ‫بن بؤ سودوةرطرتن لةتواناكانى ئايين بؤنى «استغالل» كردنى‬ ‫ملمالنى حيزبى و طروثييةكان‪.‬‬ ‫ليَديَت بؤ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هةولى دروستكردنى سازطارى و‬ ‫لةكاتيَكدا دةبيَت‬

‫يةكترتةواوكردن و سةرةنجام هاوثةيمانى ه��ةردوو‬ ‫ناسنامةكةبدرى و لةديديَكى ذيارى و نةتةوةيى فراوانةوة‬ ‫َ‬ ‫سةيرى مةسةلةكة بكريَت‪ .‬بةطشتى لةم رووةوة بزوتنةوةى‬ ‫ناسيؤناليستى كوردى خاوةن ديديَكى ستراتيذى و تيَطةشتنيَكى‬ ‫ضوارضيَوةدارو رون و بةرنامة بؤداريَذراو نييةو بةشيَوةيةكى‬ ‫سةرثيَيانةو لةروانطةى ثيَداويستييةكانى سياسةتى رؤذانةو‬ ‫َ‬ ‫دةسةالت سةيرى مةسةلةكة دةكات‪.‬‬ ‫ملمالنى لةسةر‬ ‫َ‬ ‫* كاتيَك قسة لةسةر ثةيوةندى نيَوان ناسيؤناليزم و ديموكراسى‬ ‫دةكريَت‪ ،‬دةبينين لةهةناوى زؤربةى بزوتنةوة ناسيؤناليستييةكاندا نةك‬ ‫ديموكراسى ئامادةيى نةبووة‪ ،‬بةلَكو لةزؤركاتدا طةشةى ناسيؤناليزم‬ ‫هؤكارى سةرةكى شكستى ديموكراسى بووة‪ ،‬بةالَم ناسيؤناليزمى‬ ‫نةتةوة بندةستةكان لةزؤركاتدا ديموكراسييان كردؤتة بةيداخى‬ ‫دروشمةكانيان‪ ،‬ئايا لةميَذووى بزوتنةوةى ناسيؤناليستى كورديدا‬ ‫ثةيوةندييةك دةبينين لةطة َ‬ ‫ل ديموكراسيدا؟‬ ‫هةرضى ثةيوةندى بةنيَوان ناسيؤناليزم و ديموكراسييةوة‬ ‫َ‬ ‫هةلدةطريَت‪ ،‬ل��ةرووى ميَذوويى و‬ ‫هةية زياد لةقسةيةك‬ ‫لةخؤرئاوادا ناسيؤناليزم ضوارضيَوةو ئاميَزى طةشةكردنى‬ ‫ديموكراسى بووة‪َ ،‬‬ ‫بةالم ئةمة ئةوة ناطةيةنيَت كة ثةيوةندييةكى‬ ‫«الزم و مةلزوم» لةنيَوان ديموكراسى و ناسيؤناليزمدا‬ ‫َ‬ ‫دةولةت‬ ‫َنى ناسيؤناليزم و مؤديَلى‬ ‫هةبيَت‪ .‬واتة لةهةر شوي َ‬ ‫نةتةوةمان هةبوو لةو شويَنةدا ديموكراسيمان هةية‪ .‬ضونكة‬ ‫ئيَمة زياد لةمؤديَليَكى ناسيؤناليزمان هةية‪ ،‬ناسيؤناليزمان‬ ‫هةبووة سةرى لة فاشيزم و نازيزم و كةماليزم و بةعسيزم و‬ ‫دةتوانى‬ ‫ثةهلةويزمةوة دةرضووة‪ .‬بؤية ناسيؤناليزمى مةدةنى‬ ‫َ‬ ‫ديموكراسى لةباوةش بطريَت‪ ،‬بةدةر لةوة ناسيؤناليزمى‬ ‫مةشرةب ضةث و دةمارطيرو فراوانخواز و متوربة بوو بة‬ ‫رةطةزةكانى ستةمكارى سياسى نةك هةر ناتوانيَت بةهاكانى‬ ‫ديموكراسى لةخؤبطريَت‪َ ،‬‬ ‫بةهةرةشةيةك بةسةر‬ ‫بةلكو دةبيَت‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاو مرؤظايةتيشةوة‪.‬‬ ‫ئةوان و‬ ‫ناسيؤناليزم بوون لةدةرةوةى متوربة بوون بةبةهاكانى‬ ‫َ‬ ‫ليبراليزمى سياسى جطة‬ ‫ديموكراسى و ئامادةبونى‬ ‫لةهةرةشةو كارةسات هيضى تر نيية‪ .‬ضونكة ريَز لةمافةكانى‬ ‫ِ‬ ‫مرؤظ و مرؤظايةتى تاكةكان ناطريَت و لةهةناويشدا تؤوى‬ ‫شةرى خويَناوى و كارةساتيش‬ ‫ضةندين قةيران و كيَشةو‬ ‫ِ‬ ‫هةلدةطريَت‪َ .‬‬ ‫َ‬ ‫برينى ديموكراسيش وةك دروشم لةاليةن‬ ‫هةل ِ‬ ‫هةندى بزوتنةوةى ناسيؤناليستى و لةوانةش بزوتنةوةى‬ ‫َ‬ ‫باوةربوون بة ديموكراسى‬ ‫واتاى‬ ‫كوردييةوة‬ ‫ناسيؤناليستى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ليبرالةكةوة ناطةيةنيَت‪ .‬ضونكة ض مانايةك هةية‬ ‫بةناوةرؤكة‬ ‫ِ‬ ‫ثرؤليتارو حيزبى فةرماندة‬ ‫َ‬ ‫�رواى بةديكتاتؤرى ِ‬ ‫كةسى ب� ِ‬ ‫هةبووبيَت و لةوالوة دروشمى ديموكراسى بةرزبكاتةوة؟!‬ ‫هةندى لةو دروشمانة مةبةست ليَيان‬ ‫لةرووى ميَذوييشةوة‬ ‫َ‬ ‫مؤديَلى ديموكراسى ميللى بووة‪ ،‬هةنديَكى تريش خؤطونجاندن‬ ‫َ‬ ‫هةندى توخمى ديموكراسى‬ ‫هةندى دؤخداو رةنطة‬ ‫لةطةل‬ ‫بووة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ليبراليش بةتةمومذاوى لةئارادا بوبيَت‪ .‬ضونكة واقيعى دواى‬ ‫راثةرين و ثةيوةندى حيزبة كوردييةكان لةثارضةكانى ترى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل يةكتردا سةلمانديان ئةو دروشمة ضةند‬ ‫كوردستان‬ ‫ناوةرؤكدار بوو‪ ،‬وة تاضةند رةنطدانةوةى قةناعةتيَكى ناوةكى‬ ‫ِ‬ ‫و ديديَكى فكرى و سياسى ضوارضيَوةدارو تؤكمة بووة‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئايارى ‪2010‬‬

‫***‬

‫‪31‬‬


‫كَيشةكانى نةتةوةطةرايى كوردى‬ ‫ريَكخستنى ثةرتةوازة و بيرى جياواز‬ ‫س‪.‬عةزيز‬ ‫هيض طومانى تيَدا نيية كةثرسى نةتةوةيى كورد يةكيَكة لةطرنطترين‬ ‫ناوةراست و جيهان‪.‬نزيكةى دو‬ ‫ثرسة ئةتنييةكانى رؤذهةآلتى‬ ‫ِ‬ ‫سةدة خةبات و تيَكؤشانى كوردةكان بؤضارةسةركردنى طرفتة‬ ‫نةتةوةييةكانيان تا ئيَستا ئةنجاميَكى َ‬ ‫دلنياكةرى ليَنكةوتؤتةوة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫هةلبةت بارودؤخيَكى تايبةت لة هةريَمى كوردستان لةعيَراق‬ ‫دروستبوة بةآلم هيَشتا دوورة لةوةى كة باسى ضارةسةرةي‬ ‫َ‬ ‫رؤلى فاكتةرة‬ ‫بنةرةتى كيَشةكة بكريَت‪ .‬بيَطومان لةمةشدا‬ ‫ِ‬ ‫َودةولةتى حاشا َ‬ ‫َ‬ ‫هةلنةطرن‪،‬بةآلم‬ ‫دةرةكييةكانى وةك سياسةتى ني‬ ‫َ‬ ‫نكؤلى لةوةش نةكريَت كةجوآلنةوةى نةتةوةيى كورديش‬ ‫ئةبى‬ ‫َ‬ ‫بؤخؤى لة رووى فيكرو ريَكخستنةوة كيَشة و طرفتى جيدى هةبوةو‬ ‫ئةمةش دةخيل بوة لة ئاستةنط دروستكردن بؤضارةسةركردنى‬ ‫كيَشةكة‪.‬‬ ‫ضارةسةرى جياواز‬ ‫يةكنةبوونى طوتارو بؤضوونة سياسيةكانى سةركردةكانى‬ ‫كورد بؤ ضارةسةرى كيَشةكة‪ ،‬يةكيَكة لةطةورةترين كيَشةكانى‬ ‫نةتةوةطةرايى كوردي‪.‬‬ ‫سةرةتاكانى دةركةوتنى بيرؤكةى نةتةوةطةراييانةى كوردى‬ ‫و تةرجةمةكردنى ئةو بيرؤكةية بؤريَكخراوو ريَكخستنيَك كة‬ ‫دةطةريَتةوة‬ ‫بةرطرى لةمافة سياسى و نةتةوةيييةكانى بكات‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫بؤسالةكانى كؤتايى تةمةنى ئيمثراتؤريى عوسمانى‪ .‬لة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫سالةكانى مةشرووتةدا لةدةولةتى عوسمانى لةبةرطونجاوبوونى‬ ‫هةلومةرجى ناوخؤيى و دةرةكيى رةوتى نةتةوةطةرايانة لةنيَو‬ ‫بةشيَكى زؤر لةنةتةوةو طرووثة ئةتنييةكانى ذيَر دةسةآلتى‬ ‫َ‬ ‫دةولةتةدا طةشةى كرد و يةكةم ريَكخراوى كورديش‬ ‫ئةو‬ ‫َ‬ ‫بةناوى جةمعييةتى تةعاون و تةرةقى كورد لة سالى ‪1908‬دا‬ ‫دامةزرا‪.‬لةراستيشدا ئةم جةمعييةتة بوو كة يةكةم تؤوةكانى‬ ‫نةتةوةطةرايى ريَكخراوى كوردى وةشاند و كاريطةرييةكةيشى‬ ‫ناراستةوخؤ بةردةوامة‪.‬‬ ‫بةشيَوةيةكى ِ‬ ‫لةماوةى نيَوان َ‬ ‫سالى ‪ 1908‬تاوةكو ‪ 1918‬كة دو ريَكخراوى‬ ‫طرنطى جةمعييةتى تةعاون و تةرةقى كوردستان و جةمعييةتى‬ ‫سى بيرؤكةى جياوز لة نيَو‬ ‫تةعالى كوردستان دامةزراون‬ ‫َ‬ ‫ئةمرؤش‬ ‫كوردة ناسيؤناليستةكاندا دروستبون كة تا رؤذى‬ ‫ِ‬ ‫رةنطدانةوةى ئةو هيَ‬ ‫َلة فيكرييانةيان بةردوامة‪.‬‬ ‫طروثى يةكةم ئةو كةسانة بوون كة داواى سةربةخؤيى كورديان‬ ‫دةكرد و هةرضةندة كة بنةماكانى نةتةوةطةرايى كوردييان‬ ‫دانةرشتبو‪،‬بةآلم خوازيارى سةربةخؤيى‬ ‫لةرووى تيرؤرييةوة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتى سةربةخؤي كوردى بوون‪ .‬ئةمانة‬ ‫كورد و دامةزراندنى‬ ‫كورةكانى بةدرخان و بة سةرؤكايةتى ئةمين‬ ‫زياتر لة دةورى ِ‬ ‫َ‬ ‫هةولةكانيان سةرى نةطرت و‬ ‫عالى بةدرخان دةجوآلنةوة بةآلم‬ ‫لة دواى ساآلنى‪ 1920‬كانةوة بة شيَكى زؤريان يان دوورخرانةوة‬ ‫يان لة سيَدارة دران‪.‬‬

‫‪32‬‬

‫طروثى دوةميش خوازيارى ئةوة بوون كة كيَشةى كورد‬ ‫َ‬ ‫دةولةتى عوسمانيدا بةشيَوةى ئؤتؤنؤمى‬ ‫لةضوارضيَوةى‬ ‫كورى شيَخ عوبةيدوآلى نةهرى‪،‬سةيد‬ ‫َت‪.‬‬ ‫ضارةسةربكري‬ ‫ِ‬ ‫عةبدولقادر ئةفةندى سةرؤكايةتى ئةو طروثةى دةكرد كة‬ ‫بةشيَكى زؤريان لةدواى هاتنة سةركارى مستةفا كةمال‬ ‫ئةتاتورك لة سيَدارةدران‪.‬‬ ‫َ‬ ‫لةطةل سستبوون‬ ‫طروثى سيَيةميش رةوتيَكى تةسليمكار بوو كة‬ ‫و الوازبوونى حكومةتى ناوةنديدا دةميان لة كوردايةتى‬ ‫َ‬ ‫طةراونةتةوة‬ ‫لةطةل بةهيَزبوونةوةى حكومةتدا‬ ‫كوتاوةوبةآلم‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دةولةت و ثشتيان لةنةتةوةطةرايى كردووة‪.‬ئةمانةش‬ ‫باوةشى‬ ‫كةسانى وةك زيا طويك ئالث و دكتؤر مةحمةد شوكرى‬ ‫ئةمرؤ طروثة بة خيانةت‬ ‫سةكبان و‪ ...‬بوون‪ .‬رةفتارى سياسى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫مةسةلحةتزانى؟ ئةمة ثرسياريَكى طرنطة كة‬ ‫لةقةلةدةدريَت يان‬ ‫دةبى وةآلميان بداتةوة ضونكة كةم‬ ‫رةوتى نةتةوةطةرايى كوردى‬ ‫َ‬ ‫نين ذمارةى ئةو كةسانةى كة بةوجؤرة رةفتاريان كردووة‪.‬‬ ‫هةرضةندة لةوانةية لةوردةكارييةكاندا وةك يةك نةبن بةآلم لة‬ ‫زؤربةى جوآلنةوة نةتةوةييةكانى كورددا لةهةمو ثارضةكانى‬ ‫كوردستان طروثى هاوشيَوةى ئةم طروثانة هةبون و تةنيا‬ ‫ئةمرؤش بةردةوامن‪.‬‬ ‫ناوةكانيان فةرقى كردووة تا رؤذى‬ ‫ِ‬ ‫بؤضوونى جياواز‬ ‫جياوازى بيروبؤضوونى سياسى كوردةكان سةبارةت بة‬ ‫مةسةلة نةتةوةييةكان تا رادةيةكى زؤر ثةيوةندى بة روانطة و‬ ‫ئايدؤلؤذياكانةوة هةبوة كة ئةوان قةناعةتيان ثيَبوة‪.‬‬ ‫سةردةمانيَكى زؤر قةناعةتى سةركردةكانى كورد بة ئايين و‬ ‫ثابةندية ئاينييةكان ئاستةنطيَكى طةورة بوو لة بةردةم ئةوةى‬ ‫كة نةتةوةييانة بيربكةنةوةو زؤرجار بةوهؤيةشةوة وآلتانى َ‬ ‫زال‬ ‫بةسةر كوردستاندا توانيويانة لة ريَى بةكارهيَنانى هاوبةشيية‬ ‫ئاينييةكانى وةك برايةتى ئيسالمى و‪ ...‬دريَذة بة داطيركةرييةكةيان‬ ‫بدةن لة كوردستاندا‪.‬‬

‫ذمارة (‪ 5‬ئاياري ‪2010‬‬


‫سةركردةكانى جوآلنةوةى نةتةوةيى كورد لةرؤذهةآلتى‬ ‫َ‬ ‫بنةمالةى شيَخ‬ ‫كوردستان يان كةسانى ئايينى بون يان وةكو لة‬ ‫و دةرةبةطةكانى ناوضة سوننة نشينةكانةوة دةركةوتون كة‬ ‫ئينتيمايةكى زؤريان بؤمةزهةبى سوننة هةبوة‪.‬شارةزايانى بوارى‬ ‫بريار وةرطرتن لة سياسةتدا ثيَيان واية مةسةلةى‬ ‫طريمانةى ِ‬ ‫برياردةران و َ‬ ‫حالةتى دةرونى و‬ ‫تيَطةيشتنى سةركردةكان و ِ‬ ‫كةسايةتيةكةيان ض لة روى ئاشكرا و ض لة ئةوانةى كة لة ناخ و‬ ‫ئاراستةثيَدانى‬ ‫ناخودئاطاياندا هةية كاريطةرييةكى بةرضاويان لة ِ‬ ‫سياسةتدا هةية‪ .‬فاكتةرى سوننةطةرايى لةنيَو جوآلنةوةى‬ ‫سةرةراى ئةوةى كة‬ ‫نةتةوةيى كورددا ئةوةندة بةهيَزة كة‬ ‫ِ‬ ‫سةركردةى حزبةكان بة شيَوةى ئاشكراش ئةو كارة نةكةن و‬ ‫َ‬ ‫روالةتى حزبةكانيان عةلمانى بيَت بةآلم لة ناخودئاطاياندا جيَطاى‬ ‫َ‬ ‫خؤى كردؤتةوةو بةردةوام دةبيَت‪ .‬شتيَكى هةلكةوت نية كة‬ ‫ئةطةر لة نيَو هةمو حزبةكانى رؤذهةآلتى كوردستاندا تةنيا يةك‬ ‫برياردةرى كوردى شيعةشمان نةبيَت‪ .‬هةروةها زؤر‬ ‫سةركردةو ِ‬ ‫سةرسورهيَنةريش نية كة ئةطةر تةنانةت يةك سةركردةى حزبى‬ ‫ِ‬ ‫كورديش بؤ َ‬ ‫كةلك و سودى سياسيش بيَت لة رؤذيَكى وةكو‬ ‫عاشورا و تاسوعادا ثرسة و سةرةخؤشيةك ئاراستةى بةشيَك‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاكةى نةكات كة زؤرترين ريَذةى نفوس و ثانتايى خاك‬ ‫لة‬ ‫َ‬ ‫دةولةمةندى ئابورى هةية‪.‬‬ ‫و‬ ‫ئةمانة هةموى َ‬ ‫بةلطةيةكى سادةن بؤسةلماندنى ئةوةى كة‬ ‫سةركردةكان لة ناخى خؤياندا و بةبيَئةوةى ئاطايان ليَبيَت تةنيا‬ ‫َ‬ ‫لةخةلكى كورد دةكةن و ئةو بةشةكةى‬ ‫نويَنةرايةتى بةشيَك‬ ‫ديكةيان فةرامؤشكردوة‪ .‬لة اليةكيترةوة لةبةر ئةوةى كة ئايين‬ ‫لةنيَو كوردةكاندا يةكدةست نيية زؤرجار طرووثة بضوكة‬ ‫ئايينيةكان فةرامؤشكراون‪.‬‬ ‫هةندى جار‬ ‫دوابةدواى ئةوةش ئايدؤلؤذيا جؤراوجؤرةكانيش‬ ‫َ‬ ‫وةك ئاستةنطيَك لةبةردةم طةشة كردنى طوتارى نةتةوةيى‬ ‫كورددا كاريان كردووة‪.‬‬ ‫فيكرةى ضةث زؤرجار ريَطربووة لةوةى كة سةركردةكانى‬ ‫كورد طةشة بة بيرة نةتةوةييةكانى خؤيان بدةن‪.‬بؤنمونة عةبدوآل‬ ‫ئؤجاالنى سةرؤكى ثةكةكة لةكتيَبيَكيدا نوسيويةتى كة ئةو‬ ‫كوردايةتى ناكات لةبةر ئةوةى كة كوردة َ‬ ‫بةلكو ئةو كارة دةكات‬ ‫ضونكة سؤسياليستة‪.‬‬ ‫جطة لةوةش بؤضوونةكانى شؤظيَنى عةرةبى و توركى و‬ ‫فارسى بة شيَوةى جؤراوجؤر رةطيان لة بؤضؤنى بةشيَك لة‬ ‫سةركردايةتى جوآلنةوةى كورديدا داكوتاوةو ئةمةش زؤرجار‬ ‫َ‬ ‫هةندى جار تةنيا‬ ‫ئةسلى خؤيان دوورى كردوونةتةوة و‬ ‫لة‬ ‫َ‬ ‫ثةرضةكرداريَك بوون و دذةكانى خؤيان دووبارة كردؤتةوة‪.‬‬ ‫دةبى لةمبارةيةوة ئاماذةى ثيَبكريَت َ‬ ‫َ‬ ‫زالبوونى‬ ‫خاليَكى ديكةش كة‬ ‫َ‬ ‫نةتةوةطةرايى ناوضةيى بوة لة نيَو كوردةكاندا‪ ،‬ئةمةش‬ ‫هةندى َ‬ ‫حالةتدا جوآلنةوةيةك تةنيا سنورداربيَت‬ ‫وايكردوة كة لة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫خةلكى ناوضةكانيترى لةطةل نةكةويَت و‬ ‫بة ناوضةيةك و‬ ‫هاوبةشييةكى نيشتمانى لةسةر مةسةلةكان دروست نةبيَت‪.‬‬ ‫ريَكخستنى ثةرتةوازة‬ ‫جيَى خؤيةتى كة سةبارةت ريَكخستن لة نيَو جوآلنةوةى نةتةوةيى‬ ‫بطةريَينةوة بؤسةردةمى عوسمانييةكان وئةطةر‬ ‫كورددا ديسان‬ ‫ِ‬ ‫ضاويَك بة بارودؤخى ريَكخستنة كوردييةكانى ئةو كاتةدا بخشيَنين‬ ‫بؤمان دةردةكةويَت كةناسيؤناليستة كوردةكان نةيانتوانيوة بة‬ ‫بيرى جياواز لة يةك ريَكخستندا ثيَكةوة َ‬ ‫هةلبكةن‪.‬‬ ‫هاوريَكانى لةطةلَ‬ ‫ناكؤكييةكانى نيَوان ئةمين عالى بةدرخان و‬ ‫ِ‬ ‫سةيد عةبدولقادر ئةفةندى دواجار بوونة هؤى ئينشيعاب و‬ ‫جيابوونةوةى ئةو دو اليةنة لةيةك‪.‬دواتر ئةوةش بوة نةريتيَك‬

‫َ‬ ‫َ‬ ‫سةرهةلدانى بؤضونى جياواز‬ ‫لةطةل‬ ‫لة نيَو ئةحزابى كورديدا و‬ ‫و ثيَكدادانى بةرذةوةندييةكاندا بةشيَكى زؤر لة سةركردةكانى‬ ‫كورد لة يةك جيادةبنةوةو ريَى ئينشيعاب دةطرنةبةر‪ .‬تةعريف‬ ‫نةكردنى ريَساكانى طةمةى سياسى لة نيَو حزبى كورديدا‬ ‫بوةتة هؤى ئةوةى زؤرجار كوتلة و كوتلةكارييةكان ببنة هؤى‬ ‫ثةرتةوازة كردنى ريَكخستنى كوردى‪.‬هةرضةندة لة سيستةميَكى‬ ‫ديموكراتيدا كاركردن بؤسةرخستنى بؤضونةكان و كؤكردنةوةى‬ ‫اليةنطر كاريَكى رةواية بةآلم خؤ ئةطةر ئةوة لة ضوارضيَوةيةكى‬ ‫تةعريفكراودا نةبيَت و الى هةموان روون نةبيَت دةبيَتة هؤى‬ ‫ليَكترازاندنى حزب و ريَكخستنةكة‪.‬‬ ‫ئةنجام‬ ‫لةبةر هةبونى ثرسى كورد لةضةندين وآلتى رؤذهةآلتى‬ ‫ناوةراستدا‪ ،‬مةسةلةى كورد بوة بة يةكيَك لة طرنطترين ثرسة‬ ‫ناوضةكة‪.‬طؤرانكارييةكانى ئةمدواييةى ناوضةى‬ ‫ئةتنييةكانى‬ ‫ِ‬ ‫روبةروبونةوةى هيَزة‬ ‫ناوةراست و بة تايبةتى‬ ‫رؤذهةآلتى‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتة ئيقليمييةكاندا بارودؤخيَكى طونجاوى‬ ‫لةطةل‬ ‫دةرةكيةكان‬ ‫هيَناوةتة ئاراوة بؤضارةسةر كردنى مةسةلة ئةتنييةكانى‬ ‫هةريَمةكةو بةتايبةتى كيَشةى كورد‪.‬‬ ‫ثيَكهاتنى قةوارةيةكى سياسى كوردى لةبةشى رؤذئاواى‬ ‫ناوةراستى كوردستاندا خؤى لة خؤيدا سةرةتايةكة بؤ ضارةسةر‬ ‫ِ‬ ‫كردنى كيَشةى كورد لةبةشةكانى ديكةدا بةآلم لةاليةكى‬ ‫ديكةشةوة هةبونى دةسةآلتيَكى سياسى دانثيَدانراو لةو بةشةى‬ ‫لةطورانكاريةكانى عيَراق‬ ‫كوردستاندا كة وةك ثيَكهاتةيةكى تايبةت‬ ‫ِ‬ ‫و تا ئاستيَكيش لة هةريَمةكةدا َ‬ ‫رؤلى هةية بةس نية بؤئةوةى‬ ‫بتوانى بةئاسانى لةسةر ضارةسةربونى طرفتةكانى كورد‬ ‫مرؤظ‬ ‫َ‬ ‫تةنانةت لةو بةشةشدا َ‬ ‫دلنيا بيَت‪.‬‬ ‫زوربةى زاراوةو‬ ‫ثيَكهاتةى نةتةوةيى كورد وةكو موزائيكيَكة كة َ‬ ‫لةخودةطريَت لة ِر َوذهةآلتى‬ ‫طروث و ئاينة جياوازةكانيش‬ ‫َ‬ ‫‪،‬سوران‪َ ،‬‬ ‫هور‪،‬‬ ‫لور حيساب نةكريَت) كرمانج َ‬ ‫كةل ِ‬ ‫كوردستاندا (ئةطةر ِ‬ ‫طةروس و هةورامى دةذين و شويَن دةستى ئاينةكانى‬ ‫لةك و ِ‬ ‫(شيعةو سونة)ى ئيسالم و ئةهلى هةق (يارسان) بةشيَوةيةكى‬ ‫ئاشكرا بةرضاو دةكةون كؤكردنةوةى هةمو ئةمانة لة ذيَر‬ ‫ضةترى ئايين‪ ،‬زارةوة يان ناوضةيةكى ديارى كراودا كاريَكى‬ ‫زةحمةتة‪ .‬ثرؤسةى نةتةوةسازى كورد سةرناطريَت ئةطةر بيَتو‬ ‫هةلبذيَرن َ‬ ‫سةركردةكان يةكيَك لةو ريَطايانة َ‬ ‫بى‬ ‫بةلكو‬ ‫دةبى َ‬ ‫َ‬ ‫دةتوانى هةموان لة‬ ‫ئةمالو ئةوال ثةنا بؤديموكراسيى بةرن كة‬ ‫َ‬ ‫ذيَر ضةتريَكدا كؤبكاتةوة‪.‬ضونكة لة نيَو خؤيدا ئةوةندى جياوازى‬ ‫هةية‪،‬جطة لة ريشةيةكى نةذادى هاوبةش شتيَكى هاوبةشى‬ ‫َ‬ ‫ثى كؤبكاتةوة‪.‬‬ ‫ئةوتؤى ثيَنيية تا هةمو بةشةكانى‬ ‫كؤمةلطاكةى َ‬ ‫َ‬ ‫بطؤر َى و هةولى‬ ‫ثيَويستة طوتارى سياسى و فيكرى خؤى‬ ‫ِ‬ ‫ضارةسةركردنى ثرسة ناوخؤييةكانى خودى جوآلنةوةى‬ ‫نةتةوةيى كورد بدات‪ .‬ديموكراتيزة كردنى طوتارى سياسى‬ ‫دةتوانى كيَشةى ناهةمةطيربونى‬ ‫جوآلنةوةى نةتةوةيى كورد‬ ‫َ‬ ‫طوتارى نةريتى نةتةوةيى كورد ضارةسةر بكات كة تةنيا ثشت‬ ‫دةتوانى‬ ‫دةبةستى‪،‬لة اليةكى ديكةشةوة‬ ‫بة مةزهةبى سونة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫قةيرانى ريَكخستنى ناو خودى ئةحزاب و ريَكخراوة سياسيةكانى‬ ‫كوردستان ضارةسةر بكات كة ئةمرؤ كةم تا زؤر داويَنطيرى‬ ‫هةمويان بوة‪،‬ثيَكهاتةى ريَكخستنى لةسةر بنةماى خي َ‬ ‫َل ــ ئايين ــ‬ ‫ئايدؤلؤذيا تواناى ضارةسةركردنى كيَشةى نةتةوةيى كوردى نية‬ ‫و ثيَويستة بة ديموكراتيزةكردن‪ ،‬طوتارى نةريتى نةتةوةطةرايى‬ ‫كوردى َ‬ ‫َندرى‪.‬‬ ‫هةلتةكي َ‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئاياري ‪2010‬‬

‫***‬

‫‪33‬‬


‫شكاني‬ ‫ئةفسانةكاني ناسيؤناليزم‬ ‫«ناسيؤناليزم ئةو نةخؤشيةية كة مَيذووى َ‬ ‫نوي لةثةرةسةندنيدا توشى بووة و‬ ‫دةربازبوون لَيى كاريَكى ئةستةمة»‬ ‫تؤم بَيرن‬

‫ئايدؤلؤذيا لة كوشتني جياوازييةوة بؤ نامؤبوون‬

‫هةردي مةهدي ميكة‬

‫كارةسات و جياوازي كوشتن ئةو كاتة دةست ثيَدةكات كة ئايدؤلؤذيايةك‬ ‫َلةكان و جيهانبينيمان بؤ دياريكات و ثيَمان َ‬ ‫هيَ‬ ‫دةليَت «ئيَوة بيرمةكةنةوة ‪،‬‬ ‫من لةبرى ئيَوة خةريكم بيردةكةمةوة»‪ ،‬لةوةدا طةورةتر دةبيَت كة جيهانبينى‬ ‫َ‬ ‫نةك تةنيا سياسيةكان َ‬ ‫كؤمةلطةيةك بةم ئاراستةيدا ببريَت و‬ ‫بةلكو دةكريَت‬ ‫بة جؤريَك تاكةكان بة سةلماندن و وةآلمة ئامادة و بةردةوامةكاني ئةو‬ ‫ئايدؤلؤذياية بضةثيَنريَن‪ ،‬لة ميَذوودا نمونةي لةمجؤرة ديارن و لة ديارترينيان‪،‬‬ ‫وةك ئةوةى لة َ‬ ‫ئةلمانياى هيتلةر و روسياى ستالين و ئيتالياى مؤسؤلؤني‬ ‫و عيَراقى سةددامدا رويدا و لةدواتر نةك بؤ سياسةت بؤ تةواوى كايةكانى‬ ‫كؤمةلطاش كارةساتى ريشةدارى َ‬ ‫َ‬ ‫خولقاند‪ ،‬رةنطة بؤ سةلماندنى ئةم راستيةش‬ ‫َ‬ ‫تةنها وتةكةى هيتلةر بةس بيَت بؤ سةلماندن كة دةليَت «خؤشبةختى طةلى‬ ‫َ‬ ‫ئةلمانيا لةوةداية كة بيرناكاتةوة»‪ ،‬ريَك ئةمة ئةو كاتةية كة نةك تةنيا ئةخالقي‬ ‫تاك لة دةستي مرؤظ سةنراوةتةوة‪ ،‬زياتر لةوةش مرؤظبووني وةك كائينيَكى‬ ‫لي زةوتكراوة‪.‬‬ ‫سياسى و ئيرادةطةرا َ‬ ‫مةطةر دةتوانين زياتر لة «كؤيلةبوون» ناويَك بؤ ئةو مرؤظة بدؤزينةوة كة‬ ‫ئيرادةى ئينسان تيايدا ئازاد نية‪ ،‬يان بة مانايةكيتر لةو مرؤظة نامؤتر كيَية كة‬ ‫َ‬ ‫دابراوة ريَطة نادريَت بيريان ليَبكاتةوة‪.‬‬ ‫لةثةيوةنديدا‬ ‫لةطةل دةرةوةى خؤيدا هيَندة ِ‬ ‫ئةمةش بة واتا ماركسييةكةى «كؤيلةى دةستى بةرهةمهيَنراوةكانيةتى»‬ ‫كة رونترين َ‬ ‫حالةتيشي قةيراني»نامؤبوون» و بةرووني لة رةفتاري تاكدا‬ ‫دةردةكةويَت‪ ،‬زؤر لة نوسةراني تر لةناويشياندا هيَربةرت ماركوزة و رايت‬ ‫ميلز و ئةريك فرؤم‪« ،‬نامؤبوون لة خود» لة ضةند شيَوةيةكدا دةبينن‪ .‬وةك‬ ‫ئةوةي مرؤظ ملكةض بكات بؤ جؤريَك لة جؤرةكاني بتطةرايي و شتطةرايي ء‬ ‫دوريدةخاتةوة لة خودي خؤيي و دةيكاتة نيَضيريَك بؤ ضةثؤكةكاني ئةوانيتر‪.‬‬ ‫دةطةريَتةوة بؤ بةرزراطرتني ئايؤلؤذيايةكي‬ ‫هةروةها نامؤبووني سياسيش‬ ‫ِ‬ ‫جيَطير (ئايدؤلؤذيطةرايي) و ثيرؤزكردني و بانطةشةطةرايي بؤ كاريزمايي‬ ‫سورانةوةء يان‬ ‫سةركردة‪ :‬طةر بةهاكان لةدةوري ثةرستني تاك و ثيرؤزكردن‬ ‫ِ‬ ‫ثيرؤزكردني دةسةآلت بة ذياني تاكةكان بزانريَت‪.‬‬ ‫(‪.)50megs.com/last_issue/index.htm.http://maaber‬‬ ‫«رابردوو» يةكةمين و دوايةمين ثايةى ئةفسانةكانى نةتةوةيةك‬

‫لة ئايدؤلؤذيادا ئيتر هةر ئايدؤلؤذيايةك بيَت و لة ناويشياندا‪ ،‬ناسيؤناليزم‬

‫‪34‬‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئاياري‪2010‬‬


‫ئةو َ‬ ‫حالةتةي ثيَشتر باسكرا زؤر بة ِرووني تيَدا دةردةكةويَت‪،‬‬ ‫َ‬ ‫بةآلم خاليَكي هةرة سةرةكي كة ناسيؤناليزم لة ئايدياكاني‬ ‫تر جيادةكاتةوة و وةك رةطةزيَك ئايندة و ئيَستاي لةسةر‬ ‫بنيات دةنيَت رابردووة ض ميَذووةكةي‪ ،‬ض شانازيي و ئةفسانة‬ ‫نةتةوةييةكاني‪ ،‬واتة كاردةكات لةسةر يةخسيركردني رابردوو‬ ‫بؤ ضةسثاندن و جيَطيركردني لةناو زةيني تاكدا بة جؤريَك‬ ‫ثةيرةوةكاني و‬ ‫بطاتة رادةي ثيرؤز سةيركردني ئايديا و‬ ‫ِ‬ ‫َباوةرن بةو‬ ‫ي‬ ‫ب‬ ‫و‬ ‫بة خيانةت سةيركردني ئةوانةي جياوازن‬ ‫ِ‬ ‫ئايدياية‪.‬‬ ‫رابردووثةرستي و ثيَشينانثةروةري و شانازيكردن‬ ‫بة رابردوو َ‬ ‫حالةتيَك نية تةنيا لةوةدا كورتي بكةينةوة كة‬ ‫يادخستنةوةى يادةوةرييةكي ئاسايي مرؤظيَك بيَت‪ ،‬ئةم‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةيةك‬ ‫حالةتة لة نمونةي تاكيَكةوة بيطرة تا دةطاتة كؤي‬ ‫َ‬ ‫راظة و ماناي خؤي دةدات‪ ،‬رةنطة لة تاكيَكي ناو كؤمةلطةدا‬ ‫طةرانةوة بؤ رابردووةو خةوبينين بة «ثيَشينان و‬ ‫ئةم بيري ِ‬ ‫جاران»ةوة َ‬ ‫حالةتيَك بيَت ئاسايي بيَت يان النيي زؤر دةبيَتة‬ ‫نةخؤشيةكي دةرووني و بؤ ئةو تاكةش دةبيَتة ذيانطوزةراندن‬ ‫لةناو راب���ردوودا‪َ ،‬‬ ‫ئةلبةتة ئةمة ناوبنيَين ميَذوو‪ ،‬ضونكة‬ ‫«رابردوو» بةماناي «ميَذوو» نايةت‪ ،‬ضونكة ميَذوو كاركردنة‬ ‫طةرانةوةية بؤ رابردوو و‬ ‫لة‬ ‫ناوروداودا‪ ،‬بةآلم رابردووطةري ِ‬ ‫ِ‬ ‫كاركردني رابردووة لةناو ئيَستادا‪.‬‬ ‫كارةساتةكة ل���ةوةدا دروس���ت دةب �َي��ت كاتيَك كؤي‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةيةك يان طروثيَك بةم دةردةوة سةرطةرم بن و نائاطا‬ ‫َ‬ ‫خةريكي جياوازي كوشتنن‪ ،‬بؤ شيكردنةوةى ئةم حالةتة‬ ‫َ‬ ‫(ئارنؤلد توينبي ‪.1975-1889‬ز) لةبارةي‬ ‫رةنطة تيؤرياكةي‬ ‫بةربةرةكاني و وةآلمدانةوة (التحدي واالستجابة) ريَك ثيَكابيَتي‪،‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةيةك لةسةر ئاستي‬ ‫توينبي ثيَيواية ثيَشكةوتني هةر‬ ‫َ‬ ‫روبةرووي كؤسث‬ ‫كؤمةلطةية وةستاوة كة‬ ‫وةآلمدانةوةي ئةو‬ ‫ِ‬ ‫و بةرةكانيَي سروشت و ذينطةكةيان دةبنةوة ب ةطش ت ى‬ ‫َبةركي‬ ‫لة قؤناغى طةشةى ش ا رستانيةتدا سةرةتا ذينطة لة كي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةدا و سروشتى‬ ‫لةطةل تاكةكا ن و‬ ‫يةكى بةردةوامد اية‬ ‫َ‬ ‫خؤى ونناكات‪ ،‬لةبةرامبةردا ( تاك ) وةالمى بةردةوامى دةبيَت‬ ‫بؤ ئ ةم مة ي دان خ وازيةى ذينطة ( خليل‪،‬د‪.‬عمادالدين‪ ،‬تفسير‬ ‫االسالمى للتاريخ‪ ،‬ال‪ ، )79-78‬الي توينبي وةآلمةكان لةم دوو‬ ‫َ‬ ‫حالةتةدا خؤياندةبيننةوة‪:‬‬ ‫َ‬ ‫يةكةم‪ :‬وةالم دان ة وةى سلبيانة كة بريتية لة ثيَشينانثةروةرى‬ ‫طةرانةوةية بؤ دو او ة و هيوا خواستن‬ ‫( ‪ .. )Archaism‬ئةمةش ِ‬ ‫ة بة رابردوو و لةو ئاسؤيةشدا ثيَشكةوتن بةد يناكريَت‪..‬‬ ‫دو وة م ‪ :‬وةال َمدا نةوة ى ئيجابيانة كة دوار ِ ؤذ و ئايندة‬ ‫خوازية ( ‪ ، )Futurism‬خودي ئةمةش حةسودى بردنة بة‬ ‫داهاتوو كة رةوتيَكى دروستة و كؤمةلَ طة بةرةو ثيَشةوةهةنطاو‬ ‫َ‬ ‫طؤران طوزةر ثيَدةكات ( د‪.‬موحسي ن م ح‬ ‫هةلدةطريَت بةرةو ِ‬ ‫َ‬ ‫هةندى اليةنى تايبةتمةنى بيرى ميَذويى ئارنؤلد توينبى‬ ‫مد‪:‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫و َ‬ ‫رؤشنبيرى‪،،‬سالى ‪،1992‬‬ ‫هةلسةنطاا ند نيان‪/‬ذ‪،129‬طؤظارى‬ ‫ال‪.. ) 25‬‬ ‫كؤمةلطةي كوردي لة َ‬ ‫َ‬ ‫حالةتي‬ ‫ئةمرؤ‬ ‫وةآلمي‬ ‫َمة‬ ‫ي‬ ‫ئ‬ ‫واي‬ ‫بةبر‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫يةكةمداية نةك دووةم‪ ،‬كة بريتية لة رابردوو هؤنينةوة و‬ ‫بةبي دةرككردني «ميَذوو»‬ ‫شانازيكردن بة «راب��ردوو»ةوة‬ ‫َ‬ ‫رةنطة دوبارةكردنةوةى َ‬ ‫هةلةكان شايةتي ئةم دؤخة طةوزاوة‬ ‫َ‬ ‫لةطةلدابيَت لة دوبارةبونةوةدان‪ ،‬كورد‬ ‫بن كة ئيَستاشي‬ ‫لةاليةك لةناوئةفسانةكاني «ك��اوة و ن��ةورؤز و قارةمانة‬ ‫ساالرةكاني كورد» كة زؤرجار تةنانةت طةر شكستةكانيشيان‬ ‫بةروني‬ ‫باسكريَت دةوتريَت بة قارةمانيةوة شكيَنران‪ ،‬ئةمةش ِ‬

‫لة ثةرتوكةكاني خويَندني ميَذووي ثؤلةكاني حةوت و نؤدا‬ ‫عةبدورةحمان ثاشاي بابان‬ ‫دةردةكةويَت كاتيَك شكستةكاني‬ ‫ِ‬ ‫(بروانة بابةتي ميرنشيني بابان‪:‬‬ ‫َردريَنةوة ِ‬ ‫و براكاني دةطي ِ‬ ‫بنةرةتي)‪ .‬زياتر لةمةش‬ ‫نؤيةمي‬ ‫ثؤلي‬ ‫كؤمةآليةتي‬ ‫ثةرتوكي‬ ‫ِ‬ ‫ئةوةي روونة لة هانداني هةستي ثةرةثيَداني َ‬ ‫كةلةكةكردني‬ ‫ناسيؤناليزميَك بيَهوشياري شيعر و تةرنيمة و ثةخشان و‬ ‫داستانةكانن‪ ،‬نةك تويَذينةوة و ديكؤميَنتةكان‪ ،‬ئةوةندةى‬ ‫الثةرةمان لة شيعر و هؤنينةوة و ثةخشان هةية بة باآلي‬ ‫ِ‬ ‫كةسايةتي و سةركردةكاني رابردوو و ئيَستادا‪ ،‬روونة كة‬ ‫نيوهيَندة تويَذينةوةي ميَذوويي بابةتييانةمان نيية‪.‬‬ ‫مةسةلةيةكي تري ثابةند بةم ثيَشينانثةروةرية ئةوةية‪،‬‬ ‫ةراي‬ ‫ئةمرؤي خةباتي نةتةوايةتي كورد تيَيكةوتوة‬ ‫كة‬ ‫سةر ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫طؤراني بارودؤخ و كةشي سياسي و كؤمةآليةتي و ئابوري‬ ‫ِ‬ ‫�ؤران لة كيَشةي سياسي كورد و‬ ‫لة جيهاندا‪ ،‬س�‬ ‫�ةرةراي ط� ِ‬ ‫ِ‬ ‫مامةلةكردني لة ئاستي جيهانيدا‪ ،‬ئةمة جطة لةو َ‬ ‫َ‬ ‫طةرانةوة‬ ‫هةل ِ‬ ‫�ةروي بزوتنةوةي ناسيؤناليزمي كوردي‬ ‫فيكرييانةي روب� ِ‬ ‫َ‬ ‫طةرانةوةيةي‬ ‫هةل‬ ‫ئةو‬ ‫لةبةرضاوطرتني‬ ‫بة‬ ‫بونةتةوة‪ ،‬هاوكات‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫مامةلةكردنى اليةنةكاندا بةديدةكريَت كة ثيَشتر‬ ‫لة‬ ‫وآلتاني ئيشتراكي و شيوعي و نةتةوةييةكاني وةك روسيا و‬ ‫ميصر و ليبيا و سورياوةئةنجامدراون و بطرة ثشت كراوةتة‬ ‫هةنديَكيشيان كة ئةمة بؤ خؤي كودةتايةكي هزري و زةينيية لة‬ ‫طؤرا‬ ‫ناسيؤناليزمي كورديدا‪ ،‬بة ثيَضةوانةشةوة ئةم ثةيوةنديية ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل وآلتيَكي فرة نةتةوةوةو فرة رةطةز و‬ ‫مامةلةكردن‬ ‫بؤ‬ ‫طؤرانة‬ ‫ئةم‬ ‫لةوةداية‬ ‫سةير‬ ‫بةآلم‬ ‫ئةمريكادا‪،‬‬ ‫وةك‬ ‫فرةكلتوري‬ ‫ِ‬ ‫لة طوتاري بزوتنةوةي ناسيؤناليستي كورديدا رةنطي نةدايةوة‬ ‫َ‬ ‫عةقليةتي كوردي‬ ‫و بطرة هيَشتا دؤخي بيركردنةوة و مةنطي‬ ‫هةر لةهةنطاوة سةرتاييةكاني شاخداية و طوتارةكةشي وا‬ ‫ئاراستةي جةماوةر و نةيارةكاني دةكات‪.‬‬ ‫ه��اوك��ات ل��ةدواي ئةزموني دةس��ةآلت��داري ك��وردي و‬ ‫حوكمراني شار‪ ،‬كةضي بةهؤي نةبووني ئةو داهيَنان و طونجانة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫روبةروي بوةتةوة و‬ ‫لةطةل بارودؤخة نويَكةدا كة كوردستان‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫تاكةكاني كؤمةلطةش داواي بيَدةنط نابن لة ئاست دواكةوتندا‪،‬‬ ‫ئةمةش ئةوة دةردةخات كة حزب و بزافة كوردييةكان لةم‬ ‫ئاستةدا بةهؤي ئايديؤلؤذياي بةسةرضويانةوة‪ ،‬ناتوانن‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطة بدةنةوة‪،‬‬ ‫وةآلمي ثرسة هةنوكةيي و خواستةكاني‬ ‫بؤية وةك توينبي ئاماذةي ثيَدةكات بؤ ثاراستنى ثيَطةي‬ ‫دةسةآلت و َ‬ ‫هةلنةوةشاندنةوةي ئايدؤلؤذياكةيان ثةنادةبةنة‬ ‫بةر رابردووطةريي وةك وةآلمدةرةوةيةك بؤ ئيَستا‪ ،‬لةكاتيَكدا‬ ‫ئةمرؤ ثرسياري داهيَنان و ثرسي رؤذ لةو دةثرسيَت‪،‬‬ ‫نةوةي‬ ‫ِ‬ ‫كوراني‬ ‫كة‬ ‫َزانةي‬ ‫ي‬ ‫ه‬ ‫ئةو‬ ‫بةآلم‬ ‫َستا؟»‪،‬‬ ‫ي‬ ‫ئ‬ ‫بؤ‬ ‫لةبارداية‬ ‫ضي‬ ‫«كة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطة‬ ‫دويَني خةباتي سياسيين لة فيكر و ئايدؤلؤذيادا بة‬ ‫َ‬ ‫�ؤرش و‬ ‫دةليَن «هةمانبوو‪ ،‬ئيَمة باثير و باوكمان فآلن ش� ِ‬ ‫راثةريني ئةنجامدا»‪ .‬راستييةكةي ئةم وةآلمة هيَندةي‬ ‫فيسار‬ ‫ِ‬ ‫ثةراندنةوة و َ‬ ‫هةلهاتنة لة واقيع ئةوةندة‬ ‫و‬ ‫خؤدةربازكردن‬ ‫ِ‬ ‫وةآلم نيية‪.‬‬ ‫ئةم دياردةية لة فةلسةفةي ميَذوودا رابردووثةرستي‬ ‫ناودةبريَت‪ ،‬كة بةدياردةيةكي مةترسيدار وةسفدةكريَت و‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةيةية‪ ،‬بةتايبةت ئةوكاتةي‬ ‫سةرةتاكاني هةرةسي هةر‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطة لة ت��ةواوى بوارةكاندا وةآلميَكي‬ ‫كة ب��ذاردةي‬ ‫َ‬ ‫ةريَي ليَذبونةوة و ضؤلكردني‬ ‫لةسةر‬ ‫و‬ ‫َنةماوة‬ ‫ي‬ ‫ث‬ ‫َكةري‬ ‫قةناعةتثي‬ ‫ِ ِ‬ ‫هةندي جار ئةو هيَزة‬ ‫ثيَطةكةيداية بؤ هيَزيَكي تر‪ ،‬كة رةنطة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةش نةبيَت‪ ،‬زياتر لةوةش‬ ‫نويَية لة خودي هةمان‬ ‫ئةطةري ئاوابونيَكي دورودريَذي بةدوادابيَت‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئايارى ‪2010‬‬

‫‪35‬‬


‫راستيةك كة ضاوثؤشي ليَناكريَت ئةوةية كة ئايدؤلؤذيا‬ ‫بةردةوام ئةوةندةى ثيَويستى بة ضةسثاندنى «بيَبيركردنةوة»‬ ‫لة كؤنةستى تاكةكانى طروثيَكدا هةبووة‪ ،‬كةمتر بة ريَطا‬ ‫عةقآلنيةكان ئةم طرةوة دةباتةوة‪ ،‬هةر ئةم راستية سادة‬ ‫َ‬ ‫حاشاهةلنةطرةشة كة واى كردوة كة لة ئيَستاي قؤناغي‬ ‫و‬ ‫طةشةي مرؤييدا‪ ،‬سةردةميَك هاتؤتة ثيَش لة بيرى سياسيدا‬ ‫كة بة سةردةمى «بةسةرضوونى ئايدؤلؤذيا» وةسف بكريَت‪.‬‬ ‫طةرورديشبينةوة لة ناسيؤناليزم و ئةوةى ثيَى َ‬ ‫دةليَن‬ ‫ناسيؤناليزمى كوردى‪ ،‬دةبينين ثيَويستى بة ضةند رةطةزيَك‬ ‫َكضرذاو بةيةكتر هةية بؤ ضةسثاندنى لة كؤنةستى‬ ‫تي ِ‬ ‫َ‬ ‫سي رةطةزي ئايدؤلؤذيا‪ ،‬رابردوو‬ ‫كؤمةلطةدا ئةوانيش هةر َ‬ ‫و ئةفسانةية‪.‬‬ ‫بةطةرانةوة بؤ ميَذوو لة‬ ‫ئةم سيَكوضكةية بة روونى و‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ئةلبةتة‬ ‫بزوتنةوةى ناسيؤناليزمي كوردييدا دةبينريَت‪،‬‬ ‫هةرسى َ‬ ‫دانةبروا و ثتةويان ثيَكةوة هةية‬ ‫خالةكة ثةيوةندى‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫بةجؤريَك كة ليَك جياكردنةوةيان ئةستةمة‪ ،‬بةو واتايةى‬ ‫َ‬ ‫طةآللةكردنى ناسيؤناليزم ثيَويستى‬ ‫كة (بؤ ثةرةثيَطرتن و‬ ‫بة «ئايدؤلؤذيايةك» هةية بؤ جيَطيركردن‪ ،‬بؤ ئةوةى‬ ‫«رابردوو»يةكى وا دةربهيَنريَت كة شايةنى وةرطرتنيَكى‬ ‫شكؤمةندانة و شانازي ثيَوةكردنةوة بيَت لة كةسيَتي‬ ‫تاكةكاندا‪ ،‬ثيَويستة ئةو روداو و َ‬ ‫ثالةوانانة بدؤزريَنةوة كة‬ ‫ئةم تايبةتمةنديَتيةيان تيَداية و تةنها شانازيين نةك شكست‪،‬‬ ‫لةدواي ئةم هةنطاوةشةوة ثرؤسةي «ئةفسانةسازاندن»‬ ‫ديَتةئاراوة ضونكة باشترين و َ‬ ‫زالترالين شتيَك كة زؤرترين‬ ‫جيَطة لة يادةوةريدا (ذاكرة) داطيربكات شانازى و ئةفسانةكانن‬ ‫َردريَنةوة‪ ،‬بةشيَكى سةرةكي ئةمانةش‬ ‫كة بةردةوام دةطي ِ‬ ‫طوي ئاطردانةكان و‬ ‫لةبةردةكري‪ ،‬لة‬ ‫لةريَطةى شيعرةكانةوة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫شةوانى خيَ‬ ‫َلةكاندا دةوتريَنةوة‪ ،‬رةنطة لةسةدةي رابردووشدا‬ ‫هيض كةرةستة و هؤكاريَك هيَندةي ئةدةب بة طشتي و شيعر‬ ‫بةتايبةتي خزمةتي بة َ‬ ‫ثالةوانكردني سةركردة و ثيرؤزكردني‬ ‫ناسيؤناليزمدا نةكردبيَت‪.‬‬ ‫ثةرطير‬ ‫باكطراونديَكي هزري ناسيؤناليزمي ِ‬ ‫ناكريَت هةرطيز بوتريَت كة خةباتي كورد و ئةوةي‬ ‫ثيَيدةوتريَت ناسيؤناليزم بة ج��وآلن��ةوةي ناسؤناليزم‬ ‫ثةرطيري‬ ‫بضويَنريَت‪ ،‬ب��ةآلم ليَرةدا بؤ ئ��ةوةي رووي‬ ‫ِ‬ ‫بخةينةروو ثيَويست دةكات سةربورديَكي‬ ‫ناسيؤناليزم‬ ‫ِ‬ ‫ميَذوويي بكريَت بةو دؤخةدا كة نازيزم و هاوشيَوةكاني تيَدا‬ ‫بةرهةمديَت‪ ،‬ئةمةش تةنها بؤ ئةوةي كة لةويَوة سنورةكاني‬ ‫ثةرطيري دةركةويَت و ئاستي توندي و شلطيري خةباتي‬ ‫ِ‬ ‫نةتةوةيي كورد ليَيةوة دياري بكريَت‪.‬‬ ‫بؤ دةرخستني رووي ئةفسانةطةريي ئايدؤلؤذيا و هيَزة‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطة ثيَويست دةكات‬ ‫بيَداهيَنانةكان و نةتوانستةكاني‬ ‫بطةريَينةوة بؤ ئةو سةرةتاكاني طةشةكردني رةطةزثةرستي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ئةلماني و ئةو بيرمةندانةي كة روانينةكانيان بؤ هةمان‬ ‫مةبةستي نةتةوةيي بةكارهيَنران‪ ،‬راستتر َ‬ ‫بليَين هيَزة نةتةوةيي‬ ‫و رةطةزثةرستةكاني َ‬ ‫ئةلمان لة دواتردا قؤرخيان كردن بؤ‬ ‫بةرجةستةكردني خواستة نةتةوةيي و باآلخوازيةكانيان‪،‬‬ ‫لةوانةش جوهان هيَردةر و فيختة و نيتشة ‪.‬‬ ‫فردريك نيتشة (‪ )1900-1844‬يةكيَكة لةو بيرمةندانةى‬ ‫َ‬ ‫لةقةلةمدراوة الي‬ ‫بة ثشتيواني ناعةقآلنيةت (الالعقالنية)‬

‫‪36‬‬

‫نيتشة لة كتَيبي (وةهاي طوت زةردةشت)‬ ‫بانطةشة بؤ سةروةري ثياوي باآل و سوثةرمان و‬ ‫نائاسايي دةكات و ئةو ويَنةيةي ئةو دةيكَيشَيت‬

‫ويَنةي نيمضة خودايةكة لةسةر زةوي‪ ،‬ئةمةش‬ ‫ريَك ئةو سوثةرمانةية كة ئةلَمانيةكاني دواتر لة‬ ‫ضيرؤكة ئةفسانةيية كؤنةكاندا بةدييان دةكرد و‬

‫بة رونيش لةويَوة بؤ ئةوان جياوازي ضينايةتي‬ ‫و رةط��ةزي لة نَيوان ئاري و نائارييةكاندا‬ ‫بينراوة لةم جؤرة بيركردنةوانةدا‬ ‫س��ةرةراي ئةو فرة راظةيييانةي كة بؤ‬ ‫هةندي بيرمةند‪،‬‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫وتة و بةرهةمةكاني دةكريَت و َ‬ ‫هةلطري ماناي جياوازن‪،‬‬ ‫بةآلم دواتر و لةسةردةمي دةركةوتني نازييةكاندا نوسين‬ ‫َ‬ ‫مةشخةلة فيكريةكاني‬ ‫و بيركردنةوةكاني لة سةرةكيترين‬ ‫تيؤريزةكردني نازيةت بوون‪ ،‬ضونكة نيتشة بوو كة جةختي‬ ‫لةسةر ئيرادةي هيَز (اردة القوة) دةكردةوة‪ ،‬هةر نيتشة لة‬ ‫كتيَبي (وةهاي طوت زةردةش��ت) بانطةشة بؤ سةروةري‬ ‫ثياوي باآل و سوثةرمان و نائاسايي دةكات و ئةو ويَنةيةي‬ ‫ئةو دةيكيَشيَت ويَنةي نيمضة خودايةكة لةسةر زةوي‪ ،‬ئةمةش‬ ‫ريَك ئةو سوثةرمانةية كة َ‬ ‫ئةلمانيةكاني دواتر لة ضيرؤكة‬ ‫ئةفسانةيية كؤنةكاندا بةدييان دةكرد و بة رونيش لةويَوة‬ ‫بؤ ئةوان جياوازي ضينايةتي و رةطةزي لة نيَوان ئاري و‬ ‫نائارييةكاندا بينراوة لةم جؤرة بيركردنةوانةدا‪.‬‬ ‫باوةرةدا بوو كة ضيني باآل و َ‬ ‫هةلبذاردة ثيَويستة‬ ‫نيتشة لةو‬ ‫ِ‬ ‫ريَبةرايةتي طةل بكات و ئاراستةيان بكات (فكرة الصفوة‬ ‫المختارة و النخبة)‪( .‬د‪.‬هاشم يحيى المالح و اخرون‪:‬دراسات في‬ ‫فلسفة التأريخ‪ ،‬دارالكتب للطباعة و النشر‪ ،‬الموصل‪ ،‬العراق‪،‬‬ ‫‪ ،1988‬ص‪)110‬‬ ‫خؤرا نةهاتوة طةر هيَزيَكي ناسيؤناليستي لة هةر‬ ‫بؤية لة‬ ‫ِ‬ ‫بطةريَتةوة سةر دروستكردني ئةفسانة لة‬ ‫فؤرميَكدابيَت‬ ‫ِ‬ ‫ثياوةكاني و بةرجةستةكردني كةسيَتي كاريزمي لة كةسيَكدا‬ ‫كة رةنطة هةرطيز لةو ئاستةشدا نةبيَت‪( ،‬بةآلم ئايدؤلؤذياكة‬ ‫َ‬ ‫هةلةكاني لة‬ ‫ثيَويستييةتي) بةجؤريَك بيركردنةوةش لة‬ ‫َ‬ ‫هيَ‬ ‫لةمرؤي دؤخي ئيَمةدا حالةتيَكي‬ ‫َلة سورةكان بيَت‪ ،‬رةنطة‬ ‫ِ‬ ‫لةمجؤرة ئاشكرا دياربيَت كاتيَك طةر بتةويَت ميَذووي‬ ‫هةندي سةركردةي دياري بزوتنةوةى نةتةوايةتي كوردي‬ ‫َ‬ ‫بنوسيتةوة بة ئاساني نةتوانيت ئةم كارة بكةيت‪ ،‬ئةمةش‬ ‫بة ضةواشةكاري ميَذوويى و ريَطرتن لة ميَذوونوسان‬ ‫كؤنتر َ‬ ‫هةندي‬ ‫ؤلكردني‬ ‫بؤ ئةنجامطةياندني ئةركةكةي و‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫شايةتحال و كةسايةتي تا رادةي «بيَدةنط‬ ‫سةرضاوة و‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئاياري‪2010‬‬


‫ثةرةكانى «مَيذووى‬ ‫بروانينة ناو‬ ‫ِ‬ ‫طةر ِ‬

‫كورد» هَيندةى ضاومان لة شكؤمةندى و‬ ‫ئةفسانةكانى «نةتةوةى كوردة» نيوهَيندة‬ ‫شكست و هةلَةكان نابينين‪ ،‬خويَنةرى‬

‫الثةرةكاني «مَيذووي كورد» بةردةوام‬ ‫ِ‬ ‫كَيوة ئةفسانةيى و كاريزما و ثالَةوانة‬ ‫كوردةكانى لةبةردةستدان و ئامادةطى‬ ‫تةواويان لة نةستيدا هةية وةك ئةوةي لة‬

‫ديَ ِرةكانيشدا هةن‪،‬‬

‫كردن» ئيتر بة هةر هؤكاريَك بيَت‪ ،‬لةبةرئةوة لة خةباتي‬ ‫هةندي‬ ‫نويَي نةتةوايةتي كورديدا ضةند سةركردةيةك كة‬ ‫َ‬ ‫ثةرة ميَذوويةكاندا‬ ‫جار بة كاريزما وةسفدةكريَن تا ئيَستا لة ِ‬ ‫كةمتر َ‬ ‫هةلةكانيان نوسراونةتةوة و بةردةوام موعجيزةكاني‬ ‫ئةو ثياوانة بةر لة هةرشتيَك نويَنراون‪.‬‬ ‫بؤية ليَرةوة دةتوانين دةركةوتةيةكيتر لة مةسةلةى‬ ‫ناسيؤناليزم و هةر ئايدؤلؤذيايةكدا بةدي بكةين ‪ ،‬زؤربةى‬ ‫كات ناسيؤناليزم ئةوةندةى ثشت بةو كةرةسة كةلةثورى و‬ ‫تةقليدى و بيرليَنةكراوة و ئاسايى و فؤلكلؤرييةكان بةستوة‬ ‫ئةوةندة ثشتبةستوو نةبووة بة تيَورة عةقآلنييةكان‪ ،‬هةر‬ ‫ئةمةش هؤي ئةوةى كة شيعر َ‬ ‫زالترين رةطةزى باآلى نيَو‬ ‫َ‬ ‫طةآللةكارى ناسيؤناليزى كوردية و دةقة شيعرييةكاني‬ ‫كايةى‬ ‫حاجى ق��ادر و ثيرةميَرد و بيَكةس‪ ...‬هتد بة شيعرة‬ ‫َ‬ ‫نةتةوةييةكانيان كاريطةرترين َ‬ ‫قةرةبالغتر‬ ‫رؤليان هةبووة لة‬ ‫كردنى ئةم رةوتةدا‪ .‬بؤية شيعر و ثةخشان و جةنطى زمان و‬ ‫بابةتة فؤلكؤلؤرى و شانازيةكانى نةريت و ترادسيؤنطةرايي‬ ‫لة ديارترين ثايةكانى ناسيؤناليزمى كوردي بوون‪ ،‬لةمةشدا‬ ‫بة وردي دةركي كاريطةري ئةم رةطةزة ئةدةبييانة كراوة‬ ‫لةطةل دةمارةكان و َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫حالةتة‬ ‫مامةلةكردنةكان‬ ‫ضونكة دةزانريَت‬ ‫َ‬ ‫دةرونييةكان و ئةنطيَزة و نةستةكانداية تا عةقلةكان‪.‬‬ ‫ليَرةشةوة دةطاتة ئاستيَك فيداكارى بؤ بكريَت ضونكة‬ ‫شيعر و ثةخشان و بابةتة سؤزطةراييةكان زياتر كاريطةرترن‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل خرؤشانة دةرونيةكان و‬ ‫مامةلةكردن‬ ‫و خيَراترن لة‬ ‫َ‬ ‫دةمارة هةستيارةكانى مرؤظدا هةربؤية تؤم بيَرن ثيَمان دةليَت‬ ‫«ناسيؤناليزم ئةم نةخؤشية لة ويَنةى تيَكضوون و َ‬ ‫شلةذانة‬ ‫(بروانة‪:‬‬ ‫دةماريةكانة هةمان تواناى خؤيية بةرةو هيضيَتى» ِ‬ ‫جةعفةر عةلى‪ ،‬ناسيؤناليزم و ناسيؤناليزمى كوردى‪ ،‬سليَمانى‬ ‫‪ ،2004‬ال‪)39‬‬ ‫ميَذوويةك لة شكؤمةندي ئيَستايةك لة شكست‬ ‫ئةوةى كةم بيرى ليَكراوةتةوة لة ناوكورددا «ميَذووة»‪،‬‬

‫بةآلم ئةوةى زؤريشى ليَنوسرابيَت رابردووة لة شيَوةي‬ ‫ئةفسانة و شانازيةكانيدا‪ ،‬كيَشة لةوةداية ميَذوو تةنها‬ ‫نوسينةوة نية‪ ،‬بةآلم الى زؤريَكى كورد نةك هةر زؤرى‬ ‫نوسينةوة بطرة تةنها شانازى نوسينةوة و نوسينةوةى‬ ‫ئةو موفرةدة سادانةن كة ئةوةندةى لة حيكايةتةكانةوة‬ ‫نزيكن ئةوةندة لة ميَذوو و ئةركى ميَذووييةوة نزيك نين‪،‬‬ ‫ثرسيارةكة ليَرةدا ئةوةية «كام ميَذوو؟ ميَذوو ضية؟»‬ ‫ثةرةكانى «ميَذووى كورد» هيَندةى‬ ‫بروانينة ناو‬ ‫ِ‬ ‫طةر ِ‬ ‫ضاومان لة شكؤمةندى و ئةفسانةكانى «نةتةوةى كوردة»‬ ‫نيوهيَندة شكست و َ‬ ‫الثةرةكاني‬ ‫هةلةكان نابينين‪ ،‬خويَنةرى‬ ‫ِ‬ ‫«ميَذووي كورد» بةردةوام كيَوة ئةفسانةيى و كاريزما و‬ ‫َ‬ ‫ثالةوانة كوردةكانى لةبةردةستدان و ئامادةطى تةواويان لة‬ ‫َرةكانيشدا هةن‪ ،‬راستييةكةى‬ ‫نةستيدا هةية وةك ئةوةي لة دي ِ‬ ‫بة زؤرنوسين و دوبارةكردنةوةى ئةفسانة و بتةكانى‬ ‫ناوميَذووى كورد تاكى كورد هةست و نةستى دةورةدراوة بةو‬ ‫تارادةيةك رؤشتونةتة ناو دةرونيةوة و كةمتر‬ ‫تةليسمانةى كة ِ‬ ‫َ‬ ‫ثرسيارة عةقآلنييةكان دةتوانن ئةم مةنطى و خةوالوييةى‬ ‫نةستى تاكى كورد َ‬ ‫َرانةوانةى كة‬ ‫بشلةقيَنن‪ ،‬ئةم نوسين و طي ِ‬ ‫ناونراون ميَذوو‪ ،‬ياخود ئةو بة «ئةكاديميانةى» كة ميَذوو‬ ‫َ‬ ‫دةليَنةوة راستيةكةى نوسين و وانةكانيان ئةوةندةى لة‬ ‫حيكايةت و ئايدؤلؤذيا بةسةرضووةكان نزيكن ئةوةندة‬ ‫راستي ميَذوويي نين ‪ ،‬طةر خؤيان لة راستيةكى ميَذوويى‬ ‫بدةن ئةوا راظة و تةفسيرةكةى هيَندة بة جؤريَكى ئايدؤلؤذية‬ ‫دةكةن لةبةردةم ناسكترين شيكار و ثرسيارى ميتؤديدا خؤى‬ ‫ناطريَت‪ ،‬لةمةشدا باشترين نمونة رةنطة حيكايةتةكانى «كاوةى‬ ‫ئاسنطةر»بيَت ‪ ،‬كة سةردةمانيَك َ‬ ‫ثالثيَوةنةر و يةكيَك بوو لةو‬ ‫شانازية مةزنانةى كة ناسيؤناليزم كردبوية ثاية و سيمبول‪.‬‬ ‫بؤ ئةو كاتة هةرطيز كاريَكى نائاسايي نية كة ئايدؤلؤذيايةكى‬ ‫َ‬ ‫طةآللةيان‬ ‫وةك ناسيؤناليزم و «رؤشنبير و تيؤرسيَنةكانى»‬ ‫كردبوو‪َ ،‬‬ ‫هةندي طريمانة و‬ ‫لةمرؤدا‬ ‫بةالم طرفتةكة ئةوةية‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫ئةطةري ميَذوويي دياردةكةون كة قسة لة ثيَضةوانةى ئةو‬ ‫راستي و ئةفسانة ناسيؤناليستية دةكةن و ركابةرةكةى كاوة‬ ‫دةبيَتةوة بة «ثياوي باآل»ي كورد‪.‬‬ ‫ئةم وتانة هةرطيز لة زياد رؤشتنةوة نةهاتوون ئةوةندةى‬ ‫لة «ثرسيار لة خؤكردن « و شيكاركارى ئةو ميَذووة هاتوة‪،‬‬ ‫اَ‬ ‫عةقلنيةت دةبيَتة سةروترين‬ ‫لةو ئازارةوة هاتووة كاتيَك‬ ‫ثر لة شانازي و عةقلَ‬ ‫ثيَوةر ئةوكاتة جةنطى نيَوان زاكيرةي ِ‬ ‫دةست ثيَدةكات‪.‬‬ ‫‪ .1‬د‪.‬عمادالدين خليل‪ :‬تفسير االسالمى للتاريخ‪ ،‬ص ‪.79-78‬‬ ‫هةندى اليةنى تايبةتمةنى بيرى‬ ‫‪ .2‬د‪.‬موحسي ن م ح م د ‪:‬‬ ‫َ‬ ‫ئارنؤلد توينبى و َ‬ ‫َ‬ ‫هةلسةنطاا ند نيان‪/‬ذ‪،129‬طؤظارى‬ ‫ميَذويى‬ ‫َ‬ ‫رؤشنبيرى‪،،‬سالى ‪ ، 1992‬ال‪. ) 25‬‬ ‫‪ .3‬ثةرتوكي كؤمةآليةتي ثؤلي سيَيةمي ناوةندي‪ ،‬وةزارةتي‬ ‫ثةروةردة‪.2007 ،‬‬ ‫‪ .4‬د‪.‬هاشم يحيى المالح و اخرون‪:‬دراسات في فلسفة التأريخ‪،‬‬ ‫دارالكتب للطباعة و النشر‪ ،‬الموصل‪ ،‬العراق‪ ،1988 ،‬ص‪.110‬‬ ‫‪ .5‬جةعفةر عةلى‪ ،‬ناسيؤناليزم و ناسيؤناليزمى كوردى‪،‬‬ ‫سليَمانى ‪ ،2004‬ال‪.39‬‬ ‫‪ .6‬سايتي المعابر‪ :‬االغتراب‪،‬‬ ‫‪50megs.com/last_issue/index.htm.http://maaber‬‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئايارى ‪2010‬‬

‫***‬

‫‪37‬‬


‫سوثاى توركيا‬ ‫سي ريَياني رابردو و ئَيستا و داهاتودا‬ ‫لة َ‬

‫مةجيد سالَح‬

‫َ‬ ‫«ضيتر توركيا ئةو توركياية نيية كة دةمانناسي؛ ئيَستا توركيا خؤى لة َ‬ ‫داماليوة‪ ،‬بة شيَوةيةكي عةقآلني‬ ‫رؤلى هاوثةيماني ئةمريكا‬ ‫ناوةراست‬ ‫تر لة سياسةتي دةرةوةدا يارى دةكات‪ ..‬ئيَستا توركيا يةكيَكة لةو هيَزانةى كة هاوسةنطي هيَزةكان لة رؤذهةآلتي‬ ‫ِ‬ ‫دروست دةكات»‪ .‬طراهام فوللةر لة دوايين كتيَبيدا «كؤمارى نويَي توركيا‪ ..‬توركيا ياريضيةكي َ‬ ‫هةلكةوتةى هةريَمايةتي» كتيَبةكة‬ ‫لة ‪ 2008‬بة زماني ئينطليزي لة ئةمريكا دةرضووة‪ .‬ئيَستا ‪ 2010‬يةو رؤذ لة دواى= رؤذ ئةو قسانةى فوللةر زياتر دةسةلميَت‪.‬‬ ‫توركياناسي بؤ ئيَمةى كورد بة طشتى و هةريَمى كوردستان بة شيَوةيةكي تايبةت طرنطيةكي تايبةتي هةية‪ ،‬ضونكة جطة‬ ‫لةوةى بةشيَكى كوردستان هيَشتا لة ذيَر دةستى توركةكاندا ماوةتةوة‪ ،‬توركيا َ‬ ‫َريَت لة كؤكردنةوةى وآلتة‬ ‫رؤليَكى طةورة دةطي ِ‬ ‫برطةى‬ ‫َرى دذ بة بزوتنةوةى رزطاريخوازي كوردستان‪ ،‬بطرة لة زؤر ِ‬ ‫داطيركةرةكاني ديكةى كوردستان لة سةر ميَزي ثالنطي ِ‬ ‫ميَذوويدا توركيا بووة لة ريَطةى طوشارةكانيةوة بؤ سةر عيَراق نةيهيَشتووة دان بة مافةكاني كورددا بنريَت‪.‬‬ ‫رؤلى نةك لة هةريَمةكةدا‪َ ،‬‬ ‫بة ضاوي خؤمان دةبينين رؤذ لة دواى رؤذ توركيا َ‬ ‫بةلكو لةسةر ئاستى جيهان زياتر دةبيَت‪ ،‬بةآلم‬ ‫َ‬ ‫هيَشتا ئيَمةى كورد شارةزاييةكي ئةوتؤمان نيية لةو وآلتة‪ .‬ئةم بابةتةى خوارةوة هةوليَكة بؤ طةياندني هةنديَك زانيارى لةسةر‬ ‫هيَزي سةربازي توركيا كة لةمالوال كؤمان كردوةتةوة‪ ،‬بة هيواين سوديَكى هةبيَت بؤ خويَنةر‪.‬‬ ‫***‬ ‫َ‬ ‫‪30‬ى تشريني يةكةمي َ‬ ‫سولتان «وحيدالدين»ى دوايين‬ ‫سالى ‪ 1918‬ناخؤشترين رؤذة لة ميَذووي توركةكاندا‪ ،‬لةو رؤذةدا‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بريارى ضةكدامالين و تةسريح كردني‬ ‫سولتاني ئيمثراتؤريةتي عوسماني ئيمزاى لة سةر تةسليم بوني بة هاوثةيمانةكان كرد و ِ‬ ‫ئةفسةرو سةربازةكانيدا‪ ،‬لةوةش زياتر رازي بوو لةسةر ئةوةى هةنديَك لة ئةفسةرة توركةكان رادةستى هاوثةيمانةكان‬ ‫بكات‪.‬‬ ‫سةرشؤركردنة هةستى نةتةوةيي هةنديَك ئةفسةرى وروذاند و مستةفا عةلي رةزا‬ ‫بةآلم زؤرى نةبرد ئةم تيَكشكان و‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫سولتان ياخي بوو و‬ ‫ئةنادؤل لة‬ ‫سولتان بؤ ثشكنينى سوثاكةى نيَردرا بوو بؤ‬ ‫«ئةتاتؤرك» ئةو ئةفسةرةى كة بة فةرماني‬ ‫ضةند فةرماندةيةكي ديكةى سةربازيدا بزوتنةوةيةكي سياسيي و ضةكداريان ريَكخست بؤ بةطذاضونةوةى داطيركةران‪ .‬زؤربة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلةيةكي‬ ‫لةطةل عيسمةت ئينينؤ‬ ‫خيَرايي ذمارةيةكي زؤر لة هيَزة ضةكدارةكاني سوثاى عوسماني ثةيوةنديان ثيَوة كرد و‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫درو جةربةزةو تواني فةرةنسي و‬ ‫ئةنادؤل بؤ بةرطريكردن ثيَكهيَنا‪ .‬هيَندةى ثيَنةضوو ئةم‬ ‫نهيَنيان لة‬ ‫كؤمةلةية بوو بة سوثايةكي ِ‬ ‫َ‬ ‫شةرى‬ ‫ئيتاليةكان ناضار بكات لة توركيا بكشيَنةوة و دواتريش رويان لة سوثاى يؤنان كردو توانيان لة سالى ‪1922‬دا لة ضةندين‬ ‫ِ‬ ‫دةريانثةريَنن‪ .‬لة َ‬ ‫سالى ‪ 1923‬مستةفا كةمال ئةتاتؤرك كة دواتر بوو بة باوكي توركةكان كؤمارى‬ ‫دةستةو يةخةدا لة توركيا‬ ‫ِ‬ ‫توركياى نويَي راطةياند و كؤتايي بة ئيمثراتؤريةتي عوسماني هيَنا‪.‬‬ ‫سوثا لة سةردةمي ئةتاتؤركدا‬

‫سةردةمي ئةتاتؤرك لة روي بونيادنانةوة باشترين سةردةم بوو لة ميَذووي توركةكاندا‪ ،‬بةدةر لة سياسةتي تؤتاليتاريزمي‬

‫‪38‬‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئايار ‪2010‬‬


‫فةرمانرةوايي تاك حزبي و ديكتاتؤريةت‪ ،‬بةآلم‬ ‫كةماليزم و‬ ‫ِ‬ ‫بة هاتنةسةر دةسةالتي ئةتاتؤرك دامودةزطاكاني حكومةت‬ ‫َ‬ ‫كشتوكال و ثيشةسازي لةو وآلتةدا‬ ‫ثيَشكةوتن و كةرتةكاني‬ ‫طةشةيان سةند‪ .‬سوثايش يةكيَك بوو لةو دةزطايانةى كة مستةفا‬ ‫كةمال ئةتاتؤرك طرنطيةكي تايبةتي ثيَدا‪ ،‬بطرة زيادةرؤيي نيية‬ ‫طةر َ‬ ‫بليَين لة هةموو دةزطايةكي ديكةى وآلتةكةى طرنطي ثيَدا‪.‬‬ ‫َ‬ ‫ئةتاتؤرك سوثاى خستة ذيَر كؤنترؤلى خؤيةوةو هةموو‬ ‫ئةزمونةكاني شكستى سوثاى عوسماني لة كاتي جةنطي‬ ‫ثرضةك كردن و‬ ‫يةكةمي جيهاني كة بة هؤى الوازي خؤ ِ‬ ‫مةشق و راهيَنان بة ضاوي خؤى بينيبوى بوون بة دةرس بؤى‬ ‫برياريدا سوثاكةى بة ضةكي مؤديَرن ضةكدار بكات و مةشق‬ ‫ِ‬ ‫طوي بة‬ ‫ثي بكات و لة هةموى طرنطتر‬ ‫َ‬ ‫و راهيَناني زؤريان َ‬ ‫َ‬ ‫سةرهةلداني‬ ‫نارةزايةكاني رؤذئاوا نةداو بة بيانوي مةترسي‬ ‫ِ‬ ‫هةرةشةى دةرةكي ذمارةى هيَزة‬ ‫كوردةكان (‪ )1930-1925‬و ِ‬ ‫ضةكدارةكانيشى زياتر كرد‪ .‬ئةو ثرةنسيثانةى كة ئةتاتؤرك‬ ‫دةيويست سوثاى لةسةر ثةروةردة و ئاراستة بكات بريتى‬ ‫بوون لة دوو َ‬ ‫خال‪:‬‬ ‫‪.1‬ئاشتى لة ناوخؤ و ئاشتى لة دةرةوة‪.‬‬ ‫‪.2‬دةست تيوةرنةداني سوثا لة كاروبارى سياسى و دةست‬ ‫وةرنةداني سياسيةكان لة كاروبارى سوثا‪.‬‬ ‫باوةرةى كة ئةركي سوثا‬ ‫لةو دوو ثرةنسيثةوة دةطةينة ئةو‬ ‫ِ‬ ‫بةالى ئةتاتؤركةوة بريتى بووة لة ثاراستنى سيستمي كؤماري‬ ‫هةرةشةى‬ ‫و عةلمةنيةتى نةتةوةيي و ثاراستنى وآلت لة‬ ‫ِ‬ ‫ناوخؤيي و دةرةكي‪ .‬هةروةها ئةتاتؤرك ثيَى وابووة نابيَت‬ ‫سوثا دةست لة كاروبارى وآلتانى ديكة وةردات و دةبيَت كار‬ ‫َ‬ ‫َودةولةتي بكات‪.‬‬ ‫بؤ ئاشتى ني‬ ‫لة دةستوري توركيادا هةنديَك دةقى تايبةت هةن بة سوثا‬ ‫كة ئةتاتؤرك خؤى نوسيوني وةك (سوثا ئةمانةتي ثاراستنى‬ ‫هةرةشةى ناوخؤيي و دةرةكي ثيَسثيَراوة)‪ .‬بةو ثيَيةى‬ ‫وآلتي لة ِ‬ ‫مستةفا كةمال خؤى سوثاى بةرطريى توركياى دروست كردوةو‬ ‫شةري بةرطري كردنيشدا هةر خؤى فةرماندةى‬ ‫لة سةردةمي‬ ‫ِ‬ ‫سةرلةنوي ريَكى‬ ‫بووةو دواى دامةزراندني توركياش خؤى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫رايةلى‬ ‫طوي‬ ‫خستوةتةوة‪ ،‬بؤية سوثا بة شيَوةيكي كويَرانة‬ ‫َ‬ ‫بوةو لة هيض كات و ساتيَكدا لةو هيَ‬ ‫َلةى بؤى دياريكردوة‬ ‫دةرنةضووة‪ .‬لة َ‬ ‫سالى ‪ 1923‬بؤ ‪ 1938‬كة ئةتاتؤرك سةرؤكي‬ ‫َ‬ ‫دةولةت بووة‪ ،‬سوثاى توركيا وةك بةشيَك لة دامةزراوةكاني‬ ‫َ‬ ‫حكومةت بووة و بطرة دلى ئةو حكومةتة بووة كة ئةتاتؤرك‬ ‫سةرؤكةكةى بووة‪ .‬لةو ماوةيةدا لةبةر ئةوةى ئةتاتؤرك‬ ‫هةم سةرؤكي حكومةت و هةميش فةرماندةى طشتى هيَزة‬ ‫َ‬ ‫مارشال كة بةرزترين ثلةى‬ ‫ضةكدارةكاني وآلت بووةو ثلةى‬ ‫سةربازيية َ‬ ‫هةلطرتووة‪ ،‬بؤية نابينيت بة هيض شيَوةيةك سوثا‬ ‫خؤى وةك ضاوديَر بةسةر حكومةتةوة تةماشا نةكردوة‪ .‬لة‬ ‫َ‬ ‫سالى‪ 1938‬ئةتاتؤرك دةمريَت و لة‬ ‫‪10‬تشريني دووةم��ي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةليَك كيَشة بة هةلثةسراوي دةميَنيَتةوة‪،‬‬ ‫ثاش خؤى‬ ‫لةوانة ثةيوةندي سوثا بة حكومةتةوة‪ .‬وةك ثيَشتر وترا‪ ،‬بة‬ ‫هؤى ئةوةى ئةتاتؤرك لة يةك كاتدا سةرؤكي حكومةت و‬ ‫فةرماندةى طشتى هيَزة ضةكدارةكانيش بوو كيَشةيةكي ئةوتؤى‬ ‫نةبوو‪ ،‬بةآلم لة ثاش مردني عيسمةت ئينينؤ بوو بة سةرؤكى‬ ‫حكومةت و جةالل باياريش فةرماندةى هيَزة ضةكدارةكان‪،‬‬ ‫ليَرةوة كيَشةكان َ‬ ‫ئالؤز دةبن‪.‬‬ ‫ضؤن سوثاى توركيا خؤى لة سةركردايةتي سياسي توركيا جياكردةوة؟‬

‫مردني ئةتاتؤرك سةختترين و دذوارترين ساتةوةختى‬

‫ميَذوي توركياية‪ .‬وا باوة هةركاتيَك ديكتاتؤريَك دةمريَت‬ ‫َ‬ ‫هةلدةوشيَنةوة‬ ‫هةموو ثيَكهاتةكاني رذيَمةكةى لةبةر يةك‬ ‫ملمالني و دوبةرةكي‬ ‫بة هؤى نةماني ضةقي قورسايي هيَز و‬ ‫َ‬ ‫دةكةويَتة نيَوان هيَزة الوةكيةكانةوة‪ ،‬بةآلم لة توركيا رؤذيَك‬ ‫دواى مردني مستةفا كةمال ئةتاتؤرك هةموو دامودةزطاو‬ ‫دةسةآلتةكان دراية «عيسمةت ئينينؤ»‪ .‬هيض َ‬ ‫ئالؤزي و ثشيَويةك‬ ‫روينةدا‪ ،‬ضونكة لةو ماوةيةى ئةتاتؤرك نةخؤش بوو‪ ،‬ئينينؤ‬ ‫كارةكاني ئةوي َ‬ ‫دةسوراند‪ ،‬بؤية طواستنةوةى دةسةآلت‬ ‫هةل‬ ‫ِ‬ ‫بةريَوةضوو‪ .‬بةآلم لةو‬ ‫بي‬ ‫َ‬ ‫بة شيَوةيةكي ئاسان و َ‬ ‫ملمالني ِ‬ ‫هةلومةرجةشدا دؤخي سوثا تا رادةيةك تةمومذاوي بوو‬ ‫ضونكة‪:‬‬ ‫َ‬ ‫جةنرال بوو‪ ،‬بةآلم‬ ‫‪ .1‬ئينينؤ لةو كاتةدا ثلةى سةربازيةكةى‬ ‫َ‬ ‫مارشال بوو‬ ‫فةوزي قاشماش كة فةرماندةى سوثا بوو ثلةكةى‬ ‫كة بةرزترين ثلةى سةربازية لة توركيا و تةنها دامةزريَنةى‬ ‫سوثا «ئةتاتؤرك» ئةو ثلةيةى هةبوو‪.‬‬ ‫َ‬ ‫كؤنترؤلى سوثاى لة دةستدا بوو‪ ،‬بةآلم ئينينؤ لة‬ ‫‪ .2‬فةوزي‬ ‫دابرابوو و خةريكي سياسةت بوو‪.‬‬ ‫سوثا‬ ‫‪1923‬وة لة‬ ‫ِ‬ ‫‪ .3‬لة دةستوري توركيادا كة ئةتاتؤرك داينابوو ثةيوةندي‬ ‫َ‬ ‫دةولةتةوة دياري نةكردبوو‪ ،‬سةربةخؤيي سوثا لة‬ ‫سوثاى بة‬ ‫دامةزراوةكاني ديكةى حكومةت جيَطةى ناكؤكي بوو‪.‬‬ ‫َثةربووني كات فةوزي ثيَطةى خؤى زياتر ثتةو دةكرد‪،‬‬ ‫بة تي ِ‬ ‫سوثا جطة لة فةوزي ريَنمايي لة هيض كةسي ديكة وةرنةدةطرت‬ ‫و ئينينؤش لةبةر ئةوةى َ‬ ‫دلنيا بوو لة وةفادارى فةوزي بؤ‬ ‫بي دةنط دةبوو لةو دؤخة‪ .‬لةو‬ ‫ثرةنسيثةكاني كةماليزم بؤية َ‬ ‫بةريَوة دةضوو‪:‬‬ ‫قؤناغةدا دؤخةكة بةم شيَوةية ِ‬ ‫‪ .1‬حكومةت و دامودةزطاكاني و حزبي طةل لة اليةن‬ ‫بةريَوة دةضوو‪.‬‬ ‫ئينينؤوة ِ‬ ‫‪ .2‬سوثا دؤخيَكى تايبةتي هةبوو لة ذيَر فةرماندةيي‬ ‫َ‬ ‫مارشال فةوزي قاشماش دا بوو نةك ئينينؤ ضونكة دةستور‬ ‫َ‬ ‫ئةوةى رون نةكردبووة‪ ،‬جطة لةوةش عيسمةت ‪ 16‬سال بوو لة‬ ‫دةرةوةى دامةزراوةى سةربازي توركيادا بوو‪.‬‬ ‫‪ .3‬هةموو داموو دةزطاكان و سوثاش دةبيَت لة ثيَناوي‬ ‫ثرةنسيثةكاني كةماليزمدا بن‪.‬‬ ‫بةم جؤرة بؤيةكةمجار لة ميَذووى نويَي توركيادا هةردوو‬ ‫َ‬ ‫كؤنترؤلى خودي‬ ‫دةزطاى ئيدارى و سةربازي كة ثيَشتر لة‬ ‫ئةتاتؤركدا بوون ثاش مردني لة يةكتر جيا ببنةوةو سوثا‬ ‫سةربةخؤيي تةواوي لة دةزطاى ئيدارى هةبيَت‪.‬‬ ‫شةرى يةكةمي جيهاني كة ضووة‬ ‫سوثاى توركيا ثيَضةوانةى‬ ‫ِ‬ ‫بي اليةني‬ ‫شةرةكةوة‪ ،‬لة‬ ‫ناو‬ ‫شةرى دووهةمي جيهانيدا بة َ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫مايةوة‪ .‬بةآلم لة جةنطي كؤريا ‪ 1953-1950‬سوثاى توركيا بؤ‬ ‫َ‬ ‫ئةنادؤل) كة ثيَك‬ ‫ثشتيواني ئةمريكا تيثيَكي ثيادةى (شيَرةكاني‬ ‫هاتبوو لة ‪ 5453‬سةرباز نارد بؤ كؤرياو ‪ 713‬سةربازيشى‬ ‫شةرةدا سوثاى توركيا تواني هةردوو سوثاى‬ ‫لي كوذرا‪ .‬لةو‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫هةشتةم و نؤيةمي ئةمريكا كة لة اليةن شوعيةكانةوة طةمارؤ‬ ‫درابوون رزطار بكات‪.‬‬ ‫سالى ‪ 1952‬توركيا ضوة ريزي ثةيماني َ‬ ‫َ‬ ‫ئةتلةسي «ناتؤ»‬ ‫و بو بة سةرة ِرمي رؤذئاوا دذ بة يةكيَتى سؤظيةت و ضةك‬ ‫و تةقةمةني و مةشقى سوثاكةشي بة ثيَى ثيَوةرى رؤذئاوا‬ ‫ريَكخرا و بوو بة بةربةستيَك لةبةردةم تةوذمي كؤمةنيزم‪.‬‬ ‫لة ‪ 20‬يؤليؤى َ‬ ‫سالى ‪ 1974‬لة سةردةمي سةرؤك وةزيراني‬ ‫َ‬ ‫بولةند ئةجةويددا سوثاى توركيا بةشة تورك نشينةكةى‬ ‫قوبرسي داطيركرد و حكومةتيَكى يةك اليةنةى لةو ثارضةيةدا‬ ‫راطةياند و تاوةكو ئيَستا جطة لة خؤى كةس داني ثيَدا نةناوة‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئايار ‪2010‬‬

‫‪39‬‬


‫تاوةكو ئيَستاش بةشيَك لة سوثاى توركيا لةو بةشةى‬ ‫قوبرسدا بآلوةى ليَكردوة‪ .‬سوثاى توركيا لة رووي طةورةييةوة‬ ‫ثاش واليةتة يةكطرتوةكاني ئةمريكا دووةم سوثاية لة ثةيماني‬ ‫ناتؤ و ثلةى هةشتةمين هةية لةسةر ئاستى جيهان‪ .‬توركيا‬ ‫لة رووي جيوثؤلةتيكةوة كةوتوةتة ناوضةيةكي نائارام‬ ‫«سيَطؤشةى قةيرانةكان‪َ ،‬‬ ‫بالكان – قةوقاس – رؤذهةآلتي‬ ‫َ‬ ‫هةلكةوتة جوطرافيةش ناضارى كردوة‬ ‫�اوةراس��ت»‪ .‬ئةم‬ ‫ن� ِ‬ ‫بةردةوام لة خةمي ثاراستنى يةكثارضةيي زةويةكاني بيَت‬ ‫هةرةشانةى كة لة دةوروبةرى ليَى دةكريَت‪.‬‬ ‫لةبةرامبةر ئةو ِ‬ ‫سوثاى توركيا بةبةردةوامي ‪ 609700‬سةربازي لة خزمةتداية‪،‬‬ ‫لةوانة‪ 528‬كةسيان سةربازي وةزيفةن و ‪ 378700‬سةربازي‬ ‫يةدةكيشى هةية‪ .‬ماوةى سةربازى وةزيفة لة سوثاى توركيا‬ ‫َ‬ ‫سالى بة‬ ‫‪ 18‬مانطة‪ .‬هةر هاوآلتيةكي توركيا تا تةمةني ‪41‬‬ ‫سةربازي يةدةك دةذميَريَت‪.‬‬

‫سوثا لة دةستوري توركيا‬

‫بة ثيَي مادةى ‪72‬ى دةستورى توركيا خزمةتى سةربازي‬ ‫ماف و ئةركي هةموو هاوآلتيةكي توركياية‪ .‬بةآلم سياسةتي‬ ‫سةرةكي ثةيوةندي كردن بة سوثاوة بريتية لة َ‬ ‫هةلبذاردني‬ ‫َ‬ ‫ئةو كةسانةى كة باشترين ئامادةطي جةستةيي و عةقلى و‬ ‫ئةخالقي و ثةروةردةيي و مةشقيان تيَداية و سةرضاوةي‬ ‫سةرةكي خزمةتى سةربازيش ئةو هاوآلتية نيَرانةن كة‬ ‫َ‬ ‫سال‪.‬‬ ‫تةمةنيان طةيشتوةتة بيست‬ ‫بة ثيَى دةستورى توركيا فةرماندةي طشتى سوثا بة‬ ‫شةر راطةيةنيَت‬ ‫دةستى ثةرلةمانةوةية و ثةرلةمان دةتوانيَت‬ ‫ِ‬ ‫و ريَطة بة حكومةت بدات هيَزي سةربازي بنيَريَتة دةرةوةى‬ ‫وآلت و ريَطة بة سوثاى بيَطانة بدات لة زةوي توركيادا كامث‬ ‫بكاتةوة‪ .‬هةر بة ثيَى دةستور ئةنجومةني وةزيران لةبةرامبةر‬ ‫ثةرلةماندا بةرثرسة لة ئاسايشى نةتةوةيي و ئامادةكردني‬ ‫سوثا بؤ بةرطرى كردن لة وآلت‪.‬‬ ‫سةرؤكي طشتى ئةركاني سوثا راستةوخؤ لة اليةن سةرؤك‬ ‫كؤمارى توركياوة دادةمةزريَت و دةبيَتة فةرماندةى طشتى‬ ‫هيَزة ضةكدارةكان و بة ثيَى ئةركةكاني سةرشاني بةرثرسة‬ ‫لةبةرامبةر سةرؤك وةزيراندا‪ .‬ئةركةكانيشى بريتين لة‪:‬‬ ‫• فةرماندةيي هيَزة ضةكدارةكان و سةرثةرشتى كردني بة‬ ‫شيَوةيةكي تةواو‪.‬‬ ‫• دابينكردني ثيَداويستى و ئامادةباشي تةواو‪.‬‬ ‫بةريَوةبردن و ئاراستةكردني ئؤثراسيؤنة سةربازيةكان‬ ‫• ِ‬ ‫بة شيَوةيةكي ضاالك و كاريطةر‪.‬‬ ‫شةردا بة ناوي سةرؤك كؤمارةوة سةركردايةتي‬ ‫• لة كاتي‬ ‫ِ‬ ‫باآلى هيَزة ضةكدارةكان دةكات و فةرماندةي هيَزة زةمينى و‬ ‫دةريايي و ئاسمانيةكان لة ذيَر فةرماندةيي ئةودا دةبن‪.‬‬

‫باوةرى سوثاى توركيا‬ ‫ِ‬ ‫�اوةرى سةربازي « العقيدة العسكرية» زاراوةيةكة لة‬ ‫ب� ِ‬ ‫ميَذووي سوثاي وآلتاندا زؤر بةكار ديَت‪ ،‬بة تايبةتي الى‬ ‫سةربازة موحتةريفةكان‪ ،‬لة فةرهةنطي زماني ئينطليزيدا وشةى‬ ‫« ‪ »MILTARY DOCTRINE‬لةبةرامبةردا بةكار ديَت‪ .‬ئةو‬ ‫زاراوةية هيض ثةيوةندييةكي بة ئاينةوة نيية‪َ ،‬‬ ‫بةلكو مةبةست‬ ‫َ‬ ‫كؤنترؤلى سوثا دةكات‪.‬‬ ‫باوةرة فكري و ئايدؤلؤذيةية كة‬ ‫ئةو‬ ‫ِ‬ ‫سوثاى توركيا يةكيَكة لةو سوثا دةطمةنانةى دونيا كة خؤى بة‬ ‫دامةزريَنةر و زيندوكةرةوةى وآلتةكةى دةزانيَت و كةماليزمي‬ ‫نةطؤرى خؤي‪ .‬دةكريَت ليَرةدا كةماليزم لةم‬ ‫باوةري‬ ‫كردوةتة‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬

‫‪40‬‬

‫مستةفا كةمال ئةتاتورك‬ ‫خاآلنةدا كورت كةينةوة‪:‬‬ ‫‪.1‬عةلةمانيةت بةو تيَطةيشتنةى كة مستةفا كةمال ئةتاتؤرك‬ ‫هةيبوة‪.‬‬ ‫‪ .2‬يةكثارضةيي نةتةوةيي تورك‪.‬‬ ‫باوةر بوون بةوةى توركيا بةشيَكة لة رؤذئاوا‪.‬‬ ‫‪.3‬‬ ‫ِ‬ ‫‪ .4‬سوثا ثاريَزةرى سيستمي كةماليزمة و َ‬ ‫رؤليَكى ثيرؤزي‬ ‫هةية‪.‬‬

‫ستراكضةري سوثاى توركيا‬

‫فةرماندةيي طشتى سوثاى توركيا ثيَك ديَت لة فةرماندةيي‬ ‫هيَزى زةمينى‪ ،‬فةرماندةيي هيَزي دةريايي‪ ،‬فةرماندةيي هيَزي‬ ‫َ‬ ‫طةل فةرماندةيي طشتى دةرةك كة لة دؤخي‬ ‫ئاسماني‪ ،‬لة‬ ‫شةرو‬ ‫و‬ ‫نائاسايي‬ ‫دؤخي‬ ‫لة‬ ‫و‬ ‫ناوخؤية‬ ‫بةوزارةتي‬ ‫سةر‬ ‫ئاسايدا‬ ‫ِ‬ ‫نةفيرى عاميشدا سةربة فةرماندةيي هيَزي زةمينى و دةريايية‪.‬‬ ‫جطة لةوة فةرماندةيي ئاسايشى كةنارى دةريا هةية‪.‬‬ ‫هيَزي زةمينى‪:‬‬ ‫مةرة‪ .‬فةرماندةييةكةى لة‬ ‫مةر‬ ‫ناوضةى‬ ‫لة‬ ‫* سوثاى يةكةم‬ ‫ِ ِ‬ ‫َ‬ ‫ئةستةمبولةو بةشيَكى زؤرى لة بةشة ئؤروثيةكةى توركيا‬ ‫بآلوةى ثيَكراوة‪ .‬ئةركي ئةم سوثاية بريتية لة ثاراستنى‬ ‫َ‬ ‫ئةستةمبول و تةنطةى بؤسفيرو دةردةنيل و نيمضة دورطةى‬ ‫كؤجائلي‪.‬‬ ‫* سوثاى دووةم لة باشورى رؤذئاواى توركيا (كوردستان)‪.‬‬ ‫بارةطاى فةرماندةيةكةى لة ماآلتياية و لة باشورى رؤذهةآلتي‬ ‫َ‬ ‫ئةنادؤل بآلوةى كردوةو ئةركةكاني بريتية لة بةرطرى كردن‬ ‫لة سنورةكاني سوريا و عيَراق و ئيَران‪.‬‬ ‫* سوثاى سيَيةم لة ب��اك��ورى رؤذه��ةآلت��ي توركيا‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئايار ‪2010‬‬


‫فةرماندةييةكةى لة ئةرزةنجانةو لة رؤذهةآلتي توركيا بآلوةى‬ ‫ك��ردوةو سنورةكاني جؤرجيا و ئةرمينيا و ئازةربايجان‬ ‫دةثاريَزيَت‪.‬‬ ‫* سوثاى ضوارةم كة ثيَى دةوتريَت سوثاى ئيجة‪ ،‬دةكةويَتة‬ ‫كةنارةكاني دةرياى ئيجةوة‪ .‬بارةطاى فةرماندةيةكةى دةكةويَتة‬ ‫ئةزميرةوة و لة حةفتاكاني سةدةى رابردودا لة كاتي َ‬ ‫ئالؤزبوني‬ ‫ثةيوةنديةكاني توركياو يؤنان دروستكرا‪ .‬ئةو سةربازانةى‬ ‫توركياش كة لة قوبرسدا جيَطيرن سةر بةم فةرماندةيةن‪.‬‬ ‫دةطةريَتةوة بؤ مةسةلةكاني‬ ‫هؤكارى ئةم دابةش كردنة‬ ‫ِ‬ ‫هةرةشة‬ ‫و‬ ‫ثةيوةنديكردن‬ ‫ئازوقة‪،‬‬ ‫وةك ئاووهةوا‪ ،‬دابينكردني‬ ‫ِ‬ ‫دةرةكيية ثيَشبينيكراوةكان‪.‬‬ ‫هيَزي دةريايي‪:‬‬ ‫لة ذيَر فةرماندةيي ئةم هيَزةدا فةرماندةيي كةشتيطةلى‬ ‫توركيا و فةرماندةيي مةيداني دةرياي باكور و فةرماندةيي‬ ‫دةريايي باشور و فةرماندةيي مةشق و راهيَنانى دةريايي‬ ‫هةية‪ .‬ستراكضةرى هيَزة دةرياييةكاني توركيا بةم شيَوةيية‪:‬‬ ‫* ‪ 13‬ذيَردةريايي‪.‬‬ ‫* ‪ 18‬فرقاتة‪.‬‬ ‫* ‪ 6‬كةشتى جةنطي‪.‬‬ ‫َ‬ ‫رامال‪.‬‬ ‫*‪ 20‬لوغم‬ ‫* ‪ 24‬بةلةمي هيَرشبةر‪.‬‬ ‫هيَزي ئاسماني‪:‬‬ ‫هيَزي ئاسماني سوثاى توركيا يةكيَكة لة كؤنترين هيَزة‬ ‫ئاسمانيةكاني دونيا و لة نيَوان ساآلني ‪ 1909‬بؤ ‪1911‬‬ ‫شةرةكاني َ‬ ‫بالكان و جةنطي يةكةمي جيهاني‬ ‫دامةزراوة‪ ،‬لة‬ ‫ِ‬ ‫‪ 1918 -1914‬بةشداريكرد‪ ،‬بةآلم لة كاتي روخاني ئيمثراتؤريةتي‬ ‫عوسماني تةنها بة ناو هيَزي ئاسماني توركيا مابوو‪ .‬دواتر لة‬ ‫َ‬ ‫فرؤكانةى‬ ‫فرؤكةوانة كؤنةكان و ئةو ِ‬ ‫سالى ‪ 1920‬ئةتاتؤرك لة ِ‬ ‫شةرةكاني‬ ‫ثةكيان كةوتبوو هيَزيَكى ئاسماني ثيَكةوة ناو لة‬ ‫ِ‬ ‫فرؤكة كة ‪180‬‬ ‫سةربةخؤييدا بةكاري هيَنا‪ .‬ئيَستا زياتر لة ‪ِ 930‬‬ ‫جؤرة لةم هيَزةدا بةكار ديَت‪ .‬دواى ئةمريكاو بريتانيا بة سيَيةم‬ ‫هيَزي ئاسماني ثةيماني ناتؤ ديَتة ذماردن‪ .‬لة ذيَر ضةترى‬ ‫هيَزي ئاسماني توركيادا ئةم فةرماندةيانة هةن؛ فةرماندةيي‬ ‫هيَزي يةكةم‪ ،‬فةرماندةيي هيَزي دووةم‪ ،‬فةرماندةيي مةشق و‬ ‫راهيَناني ئاسماني و فةرماندةيي لؤجيستى‪ .‬ستراكضةرى هيَزي‬ ‫ئاسمانيش بةم جؤرةية‪.‬‬ ‫شةركةر‪.‬‬ ‫ؤكةى‬ ‫فر‬ ‫ِ‬ ‫* ‪ 19‬سربي ِ‬ ‫* سربيَكى ئيستتالع‪.‬‬ ‫* سربيَكى ناقيالت‪.‬‬ ‫* ‪ 5‬سربي طواستنةوة‪.‬‬ ‫طةران و فرياكةوتن‪.‬‬ ‫* ‪ 3‬سربي ِ‬ ‫* ‪ 10‬سربي مةشق‪.‬‬

‫ضيرؤكي ضوار كودةتاكة‪:‬‬

‫كودةتاى يةكةم‪ :‬بة كودةتاى خويَناوي ناسراوة لة ‪27‬‬ ‫ئةيارى َ‬ ‫َ‬ ‫جةنرال‬ ‫سالى ‪ 1960‬سوثاى توركيا بة فةرماندةيي‬ ‫«جةمال طورسيل» بارةطاى راديؤ و تةلةفزيؤن و هةموو‬ ‫دامودةزطاكاني حكومةتى داطير كردو سةرؤكي كؤمار «جةالل‬ ‫بايار» سةرؤكي وةزيران «عةدنان موندريس» و سةرؤكي‬ ‫سوثا و سةركردةكاني حزبي طةلى كؤمارى دةسطيركرد‪..‬‬ ‫و دةستوريَكى نويَي راطةياند و سةربةخؤيي سوثاى لة‬ ‫دامودةزطاكاني ديكةى حكومةت و سةركردة سياسيةكان‬ ‫راطةياند و سوثاى كرد بة ضاوديَر بةسةر حكومةتةوة‪ .‬دواتر‬

‫لة َ‬ ‫سالى ‪1961‬حوكمي لة سيَدارةداني بؤ موندريس دةركرد‪.‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ثالنةرى ئةو كودةتاية ئةنجامي هةلبذاردنةكاني سالى ‪1950‬و‬ ‫‪ 1954‬بوو كة تيَدا ثارتي طةلى كؤمارى كة حزبي كةماليةكان‬ ‫بوو لةسةر كار الدراو حزبيَكى نويَي بةسةرؤكايةتي جةالل‬ ‫بايار هاتة جيَطةى‪ .‬هةرضةندة موندريس لة سيستمي كةماليزم‬ ‫الى نةداو توركياى بردة ناو ثةيماني ناتؤوة و ثيَشكةوتنيَكى‬ ‫َ‬ ‫كشتوكال و ثيشةسازيدا خولقاند‪.‬‬ ‫زؤرى لة بوارةكاني‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بةآلم لة َ‬ ‫ثال ئةمانةدا موندريس كؤمةليَك هةنطاوي هةلطرت‬ ‫ريَطةى بؤ سوثا خؤشكرد تاوةكو كودةتاى بةسةردا بكات‬ ‫لةوانة‪:‬‬ ‫‪ .1‬هةرضةندة بةئاشكرا ثابةندبوونى خؤي بؤ سيستمي‬ ‫َ‬ ‫بريارى سياسي دةركرد‬ ‫عةلمانيةت رادةطةياند‪ ،‬بةآلم‬ ‫كؤمةليَك ِ‬ ‫كة ئاسانكارى بؤ ئيسالميةكاني توركيا دةكرد‪ ،‬لة ئةنجامدا‬ ‫رةوتيَكي ئاينى لةو وآلتةدا دةركةوت كة دذي ثرةنسيثةكاني‬ ‫كةماليزم بوو‪.‬‬ ‫‪.2‬لة َ‬ ‫هةلبذاردنةكاندا موندريس دذي ئةو رةوتة ئاينيية‬ ‫نةوةستايةوة‪ ،‬ئةوةش طوماني الى سوثا دروست كرد‪.‬‬ ‫‪ .3‬ئابورى وآلتةكة لة ئابوريةكي ئيشتراكيةوة بةرةو‬ ‫َ‬ ‫ليبرال دةض��وو‪ ،‬ئةوةش بوة هؤى دةركةوتنى‬ ‫ئابوريةكي‬ ‫َ‬ ‫فيودال و بورجوازي ثيشةسازيي‪ .‬سوثاى توركيا‬ ‫ضينيَكي‬ ‫بةوة هاربوو‪ ،‬ضونكة ريَذةى هةذارى لة طوندةكاندا زياتر بوو‬ ‫ئةوةش خؤى لة خؤيدا دذي ثرةنسيثةكاني ئةتاتؤرك بوو كة‬ ‫َ‬ ‫فيودالةكان‪.‬‬ ‫اليةنطرى جوتياراني دةكرد نةك دةرةبةط و‬ ‫‪.4‬بة هؤى ثةرةثيَداني خيَراوة َ‬ ‫هةلئاوسانيَكي دارايي طةورة‬ ‫سةري َ‬ ‫هةلدا و ريَذةكةى طةيشتة ‪ %60‬و نرخي كاآل و شمةك‬ ‫بة ريَذةيةكي زؤر بةرز بوةوة‪.‬‬ ‫‪.5‬بةهؤى دةست تيَوةرداني حزبي كؤماري لة كاروبارى‬ ‫طةندةليةكي زؤر سةري َ‬ ‫َ‬ ‫هةلداو طريَبةستةكان لة‬ ‫حكومةت‬ ‫َ‬ ‫نيَوان سةركردةكاني حزب و فيودال و وردةبرذواكاني وآلتدا‬ ‫بةئاشكرا دةبةستران‪.‬‬ ‫‪ .6‬موندريس دةستى داية كةمكردنةوةى ئازاديةكان و‬ ‫طوشارخستنةسةر رؤذنامةو حزبة سياسيةكان‪ ،‬بة تايبةتي‬ ‫حزبي طةل و كاري سياسي لة زانكؤكاندا قةدةغةكرد‪.‬‬ ‫ياسايةكي دةرك��رد و دةستيطرت بةسةر هةموو‬ ‫‪ .7‬‬ ‫بارةطاكاني حزبي طةلدا ‪ ،‬ضونكة ثيَى وابوو لة ثارةى طةل‬ ‫كراوةو ياسايةكيشى دةركرد مافي ئةوةى بة خؤى دةدا هةر‬ ‫ِ‬ ‫بي ئةوةى هؤكارةكةى باس‬ ‫فةرمانبةريَكي حكومي دةربكات َ‬ ‫بكات‪ .‬ئةوةش بوة هؤى ضةوسانةوةى ئةو فةرمانبةرانةى كة‬ ‫سةربةحزبةكةى خؤى نةبوون‪.‬‬ ‫‪ .8‬جطة لة حزبةكةى خؤى ريَطةى لة هةموو حزبةكاني‬ ‫ديكةى توركيا طرت رؤذنامةو راديؤى حكومةت بةكار بهيَنن و‬ ‫ياسايةكيشى دةركرد بة ثيَى ئةو ياساية هةر رؤذنامةنوسيَك‬ ‫هيَرشي بكردباية سةرى يان سةر حكومةتةكةى يان حزبةكةى‬ ‫دةيخستة زيندانةوة‪.‬‬ ‫‪ .9‬طويَطرتن لة تةلةفون و خويَندنةوةى ئةو نامانةى بؤ‬ ‫عيسمةت ئينينؤ دةهات و ريَطةى نةدا بيَتة ناو ثةرلةمانةوة‬ ‫و َ‬ ‫طالتةشي بة يادكردنةوةى ئةتاتؤرك دةكرد‪ .‬بةآلم جطة‬ ‫لةوانةى سةرةوة دوو كارةساتي يةك لةدواى يةك واى لة‬ ‫سوثا كرد ثةتى تةحةمولي بثسيَت و راستةوخؤ دةست‬ ‫بداتة روخاني موندةريس‪ .‬يةكةميان ريَطرتن بوو لة ئينينؤ لة‬ ‫كاتي بانطةشةى َ‬ ‫هةلبذاردنةكاندا بضيَتة شارى قةيسةرييةوة‪،‬‬ ‫سي لة‬ ‫ئةوةش بة فةرماني راستةوخؤى موندريس بوو‪ ،‬بةآلم َ‬ ‫ئةفسةراني سوثا بةرطريان ليَكرد و ريَطةيان ثيَدا‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئايار ‪2010‬‬

‫‪41‬‬


‫سيَدارة درا‪.‬‬ ‫كودةتاى سيَيةم‪ :‬بؤ ئةوةى ضةثةكان دزة نةكةنة ناو‬

‫عةدنان موندريس يةكةم قورباني كودةتا ضييةكاني توركيا‬

‫سي ئةفسةرةى دةركرد‪،‬‬ ‫موندةريس فةرماني طرتنى ئةو َ‬ ‫َ‬ ‫جةنرالي سوثا بوةو سةركردةيةكي‬ ‫جطة لةوة عيسمةت ئينينؤ‬ ‫شةرةكاني سةربةخؤي توركيا بووةو نابيَت ئيهانة بكريَت‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫دووةم كارةساتيش ئةوةبوو هةنديَك ثةرلةمانتار لة ناو‬ ‫ثةرلةماندا َ‬ ‫طالتةيان بة يادكردنةوةى ئةتاتؤرك و ئينينؤكرد بة‬ ‫َ‬ ‫تاوانباريان لةقةلةم دان و داواى دادطايي كردنيان دةكردن‪ .‬لة‬ ‫ئةنجامدا سوثاساالرى توركيا جةمال طورسيل دةستى لة كار‬ ‫كيَشايةوة لة ئةزمير ثةناى طرت و ئةفسةرةكاني سوثا ثالني‬ ‫دارشت‪ ،‬طورسيل تاوةكو رؤذيَك ثيَش كودةتاكة‬ ‫كودةتايةكيان ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةليَك ئةفسةر بة نهيَني ضون‬ ‫ئاطاداري هيض شتيَك نةبوو‪،‬‬ ‫بؤ الى و داوايان ليَكرد سةركردايةتي كودةتاكة بكات‪.‬‬ ‫كة كودةتا سةرى طرت‪ ،‬هةموو فةرماندة نويَيةكاني سوثا‬ ‫َ‬ ‫دةولةت و سةرؤك وةزيران و سةركردةكاني‬ ‫و سةرؤكي‬ ‫حزبي ديموكراتي و سةرمايةدار و دةرةبةطة نزيكةكاني‬ ‫حزب و ثةرلةمانتارةكان و ئةو مامؤستايانةى زانكؤ كة لةو‬ ‫حزبةوة نزيك بوون طيران‪ .‬سةرؤك كؤمار سةرؤك وةزيران‬ ‫و وةزيرى دةرةوة و دارايي فةرماني لة سيَدارةدانيان بؤ‬ ‫طؤرا بؤ ‪25‬‬ ‫دةرضوو جطة لة سةرؤك كؤمار كة حوكمةكةى ِ‬ ‫َ‬ ‫سال زيندانى ئةواني ديكة لة سيَدارةدران‪ .‬لة مانطي تشرينى‬ ‫َ‬ ‫يةكةمي ‪ 1961‬هةلبذاردن ئةنجامدراو حكومةتيَكى ئيتالفي لة‬ ‫ثارتي طةل و داد ثيَكهات و جةمال طورسيل بوو بة سةرؤك‬ ‫كؤمار‪.‬‬ ‫كودةتاى دووةم سوثا كودةتا لةبار دةبات‬

‫ئةو حكومةتة ئيتالفيةى كة لة َ‬ ‫سالى ‪ 1961‬لة اليةن حزبي‬ ‫طةلى كةماليزم و حزبي داد بة سةرؤكايةتي عيسمةت ئينينؤ‬ ‫دامةزرابوو تا دةهات ناكوكيةكاني زياتر دةردةك��ةوت‪ ،‬بة‬ ‫جؤريَك رؤذانة خؤ ثيشانداني دذ بة يةك لة توركيا ريَك‬ ‫دةخرا‪ .‬كارطةيشتة ئةوةى ئينينؤ دةستى لة كار كيَشايةوة‪.‬‬ ‫بةآلم ديسانةوة طورسيل رايسثاردةوة تاوةكو حكومةتيَكي‬ ‫هاوبةش لة َ‬ ‫طةل حزبي جوتياران كة مةيليَكى مةزهةبي هةبوو‬ ‫ثيَكبهيَنيَت‪ ،‬بةآلم نا ئاراميةكان هةر دريَذةيان كيَشا تاوةكو‬ ‫لة ئةيارى ‪َ 1963‬‬ ‫«تةلعةت ئةديمير» سةرؤكي كؤليذي جةنط‬ ‫كودةتايةكي سةرنةكةوتوي ئةنجامدا‪ .‬هؤكارى سةرنةكةوتني‬ ‫دةطةريَتةوة بؤ بؤردومانكردني هيَزة كودةتا ضيةكة‬ ‫كودةتاكة‬ ‫ِ‬ ‫لة اليةن هيَزي ئاسمانيةوة‪ .‬لة تةموزي ‪َ 1964‬‬ ‫تةلعةت لة‬

‫‪42‬‬

‫حكومةتةوة‬ ‫بي ئةوةى تانكةكاني‬ ‫لة مارسي ‪ 1971‬سوثاى توركيا َ‬ ‫بهيَنيَتة ناو شةقامةكانةوة‪ ،‬حوكمي عورفي لة زؤربةى توركيا‬ ‫راطةياندو حكومةتي لة كار الداو خؤى حكومةتيَكي كاتي‬ ‫راطةياند و تاوةكو َ‬ ‫هةلبذاردنةكاني تشرينى يةكةمي ‪1973‬‬ ‫بةردةوام بوو‪.‬‬ ‫هةلبذاردنةكاني َ‬ ‫ثيَشتر لة َ‬ ‫سالى ‪ 1969‬حزبي داد ‪%46.8‬‬ ‫دةنطةكاني بةدةست هيَنابوو‪ ،‬حكومةتيَكي بةسةرؤكايةتي‬ ‫سليَمان ديمريَل ثيَكهيَنا‪ .‬ضةثةكاني توركيا لة ريَطةى‬ ‫ريَكخستنى خؤثيشانداني رؤذانة لة ئةنكةرةو ئةستةمبول‬ ‫َ‬ ‫طةندةليان دةك��رد‪ .‬ثيَكداداني‬ ‫داواى ريفؤرم و نةهيَشتني‬ ‫جوتياران و دةرةبةطةكان تا دةهات زياتر دةبوون‪ ،‬خةريك‬ ‫َ‬ ‫سال‬ ‫بوو حكومةت دؤخةكةى لة دةست دةضوو‪ .‬سوثا دوو‬ ‫َ‬ ‫كؤنترؤلي شةقام بكات‬ ‫سةبرى كرد و داواى لة حكومةت كرد‬ ‫لة ريَطةى ثؤليسةوة‪ .‬بةآلم ديمريَل طويَي ثيَنةدان و ئةوانيش‬ ‫راستةوخؤ حكومةتيان لة كار خست و حكومةتيَكى مةدةني‬ ‫كاتييان دامةزراند و حوكمي عورفي تاوةكو ‪ 1973‬بةردةوام‬ ‫بوو‪ .‬لة مانطي تشرينى يةكةمي ئةو َ‬ ‫سالةدا حزبي طةل زؤرينةى‬ ‫كورسيةكاني ثةرلةماني بةدةست هيَناو دواى ئةويش حزبي‬ ‫داد دةهات‪ .‬حزبي طةل و حزبي سةالمةت بة سةرؤكايةتي‬ ‫ئةربةكان حكومةتيَكي ئيتالفيان ثيَك هيَنا بة سةرؤكايةتي‬ ‫بولةند ئةجةويد‪ .‬بةآلم نةيتواني ئيدارةى دؤخةكة بكات و لة‬ ‫مانطي ئةيلولي ‪ 1974‬دةستى لة كار كيَشايةوة‪ .‬حكومةتيَكى‬ ‫نوي لة حزبي سةالمةتى ئيسالمي و حزبي كارى نةتةوةي‬ ‫َ‬ ‫تؤراني و عةدالةت بة سةرؤكايةتى سليَمان ديمريَل ثيَك هات‪.‬‬ ‫َ‬ ‫ئالؤزي و ثشيَوي تا دةهات زياتر دةبوو بؤية لة حوزةيراني‬ ‫َ‬ ‫‪ 1977‬هةلبذاردني ثيَش وةخت ئةنجامدرا‪.‬‬ ‫كودةتاى ضوارةم‪ :‬لة ثيَناوي تؤ ئةى ئةتاتؤرك‬ ‫لة ‪ 11‬ئةيلولي ‪ 1980‬سوثا بة سةرؤكايةتى جةنرال‬ ‫كةنعان ئيظرين كودةتايةكي ئةنجامداو حكومةتي روخاند و‬ ‫حوكمي عورفي لةسةرتاسةرى وآلتدا راطةياند و ثةرلةمان و‬ ‫دةستورى ثةك خست و حكومةتيَكي سةربازي دةست بةكار‬ ‫بو تاوةكو ‪ .1983‬دواتر سوثا دةستوريَكى راطةياند كةتيَيدا‬ ‫باآلدةستى سوثاى بة سةر حكومةتدا جيَطيركرابوو جةختيش‬ ‫لة سةر عةلمانيةت كرابووة‪َ .‬‬ ‫هةلبذاردنيَك ئةنجامدراو تيَدا‬ ‫حزبي دايكي نيشتمان سةركةوتنى بةدةست هيَنا‪.‬‬ ‫َ‬ ‫سالى ‪ 1977‬بؤ ‪ 1980‬ضوار حكومةتي يةك لةدواى‬ ‫لة‬ ‫َ‬ ‫يةك هاتنة سةركار و هةرضواريان نةيانتواني ئةو بةليَنانةى‬ ‫بةجي بهيَنن‪ .‬بارى ئابورى وآلت تا دةهات خراثتر‬ ‫كة دةياندا‬ ‫َ‬ ‫دةبوو‪ .‬ملمالنيَي نيَوان ضةث و راستةكان و تيرؤري سياسيي‬ ‫تا دةهات زياتر دةبوو‪ ،‬بة جؤريَك رؤذانة ‪ 20‬كةس لة هةردوال‬ ‫دةكوذران‪ .‬نفوزي شوعي و ئيسالميةكان تةشةنةى سةندبوو‪،‬‬ ‫ئةوة مةترسي الى رؤذئاواييةكان دروست كردبوو‪ .‬لة َ‬ ‫سالى‬ ‫ملمالني‬ ‫‪ 1979‬كةنعان ئيظرين حزبةكاني ئةو وآلتةى لة مةترسي‬ ‫َ‬ ‫و ثيَكدادان ئاطادار كردةوة‪ ،‬كةس طويَي بةو ئاطاداريةى سوثا‬ ‫بةلكو ئةربةكان لة َ‬ ‫ساالرى وآلت نةدا‪َ .‬‬ ‫سالى ‪ 1980‬لةبةردةم‬ ‫ثةنجا هةزار كةسدا لة قؤنية رايطةيان بة نيازة سيستمي‬ ‫َ‬ ‫هةلبوةشيَنيَتةوة‪ .‬لةوالشةوة تيرؤري سياسيي‬ ‫عةلمانيةت‬ ‫جةنرالةكانيش طرتةوة‪ ،‬ل��ةوةش زياتر ثاريَزطارى فاتس‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئايار ‪2010‬‬


‫سةربةخؤيي خؤى لة قةوارةيةكي شوعيدا راطةياند‪ .‬سوثا‬ ‫بةرطةى ئةو هةموو مةترسيانةى نةطرت لة كودةتايةكي سثي‬ ‫بي خويَن رشتندا حكومةتي لةسةركار الدا‪ .‬لة تشرينى يةكةمي‬ ‫َ‬ ‫‪َ 1983‬‬ ‫هةلبذاردن كراو حزبي دايكي نيشتمان سةركةوت و‬ ‫َ‬ ‫ئؤزال بوو بة سةرؤكى حكومةت‪.‬‬ ‫توركؤت‬ ‫سيستمي خؤ ضةكداركردن‬ ‫سةرضاوةى زؤرب��ةى ضةك و تةقةمةنيةكاني توركيا‬ ‫َ‬ ‫هةول دةدات‬ ‫ئةمريكاية‪ ،‬بةآلم توركيا بةوةوة نةوةستاوةو‬ ‫لة وآلتاني ديكةى وةك َ‬ ‫ئةلمانيا‪ ،‬بريتانيا‪ ،‬فةرةنسا‪ ،‬روسياو‬ ‫َ‬ ‫بكريَت‪ .‬هاوكات لة طةل ئةوةشدا‬ ‫ئيسرائيل ضةك و تةقةمةني ِ‬ ‫توركيا لة تةقةالى بةردةوامداية بؤ ئةوةى ثيشةسازي بةرهةم‬ ‫هيَناني ضةك و تةقةمةني تايبةت بة خؤى هةبيَت و ثشت بة‬ ‫خؤى ببةستيَت و لة هةمانكاتيشدا كار بؤ ئةوة دةكات لة َ‬ ‫طةل‬ ‫وآلتاني بةرهةم هيَني ضةكدا بة هاوبةشى ضةك بةرهةم‬ ‫لي وةرطريَت َ‬ ‫بهيَنيَت و َ‬ ‫كةلك لة تةكنةلؤذياى‬ ‫مؤلةتي ئةوةشيان َ‬ ‫ضةكسازيةكانيان وةرطريَت‬ ‫بةشداريكردن لة ثرؤسةكاني ئاشتى ثاريَزي‪.‬‬ ‫دوابةدواى بةشداريكردن لة ئةركي ثاراستنى ئاشتى لة‬ ‫كوريا سوثاى توركيا لة ذيَر ضةترى نةتةوةيةكطرتوةكان و‬ ‫ثةيماني ناتؤدا ضي لة كاتي جةنط و ضي لة ثاراستنى ئاسايش‬ ‫و سةقامطيري لةم شويَنانةدا بةشداري كردوة‪:‬‬ ‫َ‬ ‫سؤمال ‪1994- 1993‬‬ ‫*‬ ‫َ‬ ‫* بوسنة ‪ 1994- 1993‬و لة سالى ‪ 1996‬تاوةكو ئيَستا‬ ‫* ئةلبانيا ‪1997‬‬ ‫* ئةفغانستان ‪ 2003- 2002‬و لة ‪ 2005‬ةوة تاوةكو ئيَستا‪.‬‬ ‫َ‬ ‫سالي ‪ 2005‬و‬ ‫* يارمةتيداني كارةساتي كاترينيا لة‬ ‫بومةلةرزةكةى ثاكستان لة ‪2005‬‬ ‫* بةشداريكردن لة دارف��ور و لوبنان لة ريَطةى هيَزة‬ ‫نيَونةتةوةيةكاني ذيَر ضةترى نةتةوة يةكطرتوةكان‪.‬‬ ‫* لة بومةلةرزةكةى ‪1999‬ى توركياشدا سوثا لة يارمةتيدان‬ ‫خةلكدا َ‬ ‫و فرياكةوتني َ‬ ‫َرا‪.‬‬ ‫رؤليَكي بةرضاوي طي ِ‬

‫كوردستان‪ ،‬ب��ةآلم عةقيد َ‬ ‫بيل ريَطةى ل��ةوة طرت و وتي‬ ‫«طةورةترين خزمةت و مةزنترين سود بؤ طةلةكةت ئةوةية‬ ‫بي دةنط بيَت»‪ .‬كاتيَكيش ئينطليزةكان زانيان‬ ‫لةم كاتةدا ئارام و َ‬ ‫جةالدةت بةدرةخان و كامةران بةدرةخان و ئةكرةم جةميل‬ ‫روبةروو بونةوةى مستةفا‬ ‫ثاشازادة هيَزيان كؤكردوةتةوة بؤ‬ ‫ِ‬ ‫كةمال ئةتاتؤرك داواي ليَكردن هيَزةكانيان بآلوة ثيَبكةن‪،‬‬ ‫دةطةريَتةوة و ثشتيواني وآلتاني‬ ‫ضونكة بة زياني كورد‬ ‫ِ‬ ‫ئؤروثا لةدةست دةدةن‪ .‬ئةو هةنطاوانةى بريتانيا لة ثيَناوي‬ ‫بةرذةوةنديةكاني خؤيدا بوو‪ ،‬بةآلم بة زيانيَكى طةروة بؤ‬ ‫طةرايةوة‪.‬‬ ‫كوردةكان ِ‬ ‫ثاش ئ��ةوةى ئةتاتؤرك تواني بة هاوكارى كوردةكان‬ ‫داطيركةراني توركيا وةدةرنيَت و جيَثيَى خؤى قايم بكات و‬ ‫كؤماري توركيا راطةيةنيَت‪ ،‬رايطةياند جطة لة تورك هيض‬ ‫نةتةوةيةكي ديكة لةم وآلتةدا نية و ئةوانةشى ثيَيان دةوتريَت‬ ‫كورد لة حةقيقةدا توركي شاخاوين‪ .‬كوردةكان بة سةركردايةتي‬ ‫فةريقى سوثاى عوسماني خالد بةط جبرانلى ريَكخراويَكيان بة‬ ‫ناوي ئازادي دروست كرد‪ .‬ثةيوةنديان بة كوردةكاني ديكةى‬ ‫وآلتةكةوة كرد و ضةك و تةقةمةنيان كؤكردةوة لة نةورؤزي‬ ‫شؤرشيان دةست‬ ‫‪ 1925‬بة ريَبةرايةتي شيَخ سةعيدي ثيران‬ ‫ِ‬ ‫ثيَكرد و داواى سةربةخؤيي كوردستانيان لة ضوارضيَوةى‬ ‫شةروشؤريَكى زؤر كة‬ ‫خةالفةتي عوسمانيدا دةكرد‪ .‬دواى‬ ‫ِ‬ ‫هةموو كوردستاني باكوري طرتةوة‪ ،‬سوثاى تورك تواني‬ ‫شؤرش بداتة‬ ‫شؤرشةكة دامركيَنيَتةوة ‪ 53‬لة سةركردةكاني‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫دادطاو دواتر لة ‪28‬ى يؤنيؤى ‪ 1925‬بة تؤمةتى خيانةتكردن‬ ‫شةرانةدا سوثاى توركيا ‪35‬‬ ‫لة توركيا لة سيَدارةى دان‪ .‬لةو‬ ‫ِ‬ ‫فرؤكةى جةنطي بةكارهيَنا‪ 206 .‬طوند‬ ‫هةزار سةرباز و ‪ِ 12‬‬ ‫سوتيَنران و ‪ 15200‬كةس كوذران ‪ .‬بة هةزران كةسيش لة‬ ‫كوردستان دورخرانةوة و سةركردة كوردةكانيش لة شارة‬ ‫جياجياكاني توركيادا بة زؤر نيشتةجيَكران‪.‬‬ ‫ب��ةآلم وةنةبيَت ك��وردةك��ان دةس��ت ب���ةردارى خةوني‬

‫كورد و سوثاى توركيا‪:‬‬

‫َ‬ ‫دةول��ةت��ي عوسماني لة ‪10‬ى ئابي ‪ 1920‬بة ناضارى‬ ‫َ‬ ‫ثةيماننامةى سيظةرى (‪ )Sèvres‬قةبولكرد كة تيَيدا‬ ‫سةربةخؤيي كوردستاني دةست نيشانكردبوو‪ ،‬بةآلم مستةفا‬ ‫كةمال ئةتاتؤرك داني ثيَدا نةنا‪ .‬ئةتاتؤرك لة ريَطةى ثةيوةندي‬ ‫كردن بة سةركردةكاني كوردةوة داواى ليَكردن كة مةسةلةى‬ ‫سةربةخؤيي كوردستان دوا بخةن بؤ ثاش رزطاركردني‬ ‫وآلت لة داطيركةران‪ .‬لةو ثةيماننامةي نيشتمانيةشدا كة لة‬ ‫سالى ‪ 1920‬دةريكردوة َ‬ ‫َ‬ ‫بةليَنى ئةوةى بة كوردةكان دابوو‬ ‫دان بة مافي كوردةكاندا بنيَت و روبةريَكى زؤرتر لةوةى لة‬ ‫سيظةردا هاتبوو بخاتة سةر كوردستان‪ .‬ئةتاتؤرك ‪ 72‬كوردي‬ ‫لة ئةنجومةني طةورةى نيشتماني كرد بة ئةندام‪ .‬لةسةرةتاى‬ ‫سةرهةلدانةكةيدا ئةتاتؤرك نةك هةر دذي كورد نةبوو‪َ ،‬‬ ‫َ‬ ‫بةلكو‬ ‫َ‬ ‫هةوليدا كة هاوكاري شيَخ محمود بكات دذ بة ئينطليزةكان‪.‬‬ ‫َ‬ ‫هةنديَك لة سةركردةكاني كورد بة تايبةتي بنةمالةى‬ ‫بةدرخانيةكان لةوة تيَطةيشتبوون كة ئةوةى ئةتاتؤرك دةيكات‬ ‫فيَ‬ ‫دةضي‬ ‫َليَكة بؤ بيَدةنط كردني كورد تا ئةو كاتةى دةستيان‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫و هةموو بةليَنةكانيان نابةنة سةر بؤية مير سوريا بةدرخان‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلةى خؤيبون لة حةلةب بةياننامةيةكي دةركرد‬ ‫سكرتيَري‬ ‫و مةرامةكاني ئةتاتؤركي بةرمةآل كرد و ويستى بيطةيةنيَتة‬

‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلةى‬ ‫سالى ‪1930‬‬ ‫سةربةخؤيي كوردستان بوبيَتن‪ ،‬لة‬ ‫خؤيبونى كوردستان تواني جاريَكى ديكة بة سةركردايةتي‬ ‫َ‬ ‫راثةرينيَكى ديكةى ضةكدارى لة‬ ‫جنرال ئيحسان نورى ثاشا‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ضياكاني ئارارات –ئاطري‪ -‬دذ بةو هةلمةتي تةتريك كردنةى‬ ‫بةريَخات‪ .‬حكومةتى ئيَران‬ ‫ئةتاتؤرك دةستى ثيَكردبوو‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫راثةريَنةكة ريَكةوتن و دواى‬ ‫و توركيا بؤ دامركانةوةى‬ ‫ِ‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئايار ‪2010‬‬

‫‪43‬‬


‫شةريَكى خويَناوي سةرئةنجام توركةكان لة خاكي‬ ‫ِ‬ ‫ئيَرانةوة و لة ثشتةوة ثةالمارى هيَزةكاني ئيحسان ثاشايان داو‬ ‫َ‬ ‫طةل خاكدا‬ ‫شؤرشةكةيان لةناوبرد‪ .‬ئةمجارةش ‪ 165‬طوند لة‬ ‫ِ‬ ‫يةكسان كرا‪.‬‬ ‫سةرةراى هةموو ئةو سياسةتة توندوتيذانةى كة توركيا دذ‬ ‫ِ‬ ‫بي‬ ‫ثةيرةوى دةكرد‪ ،‬بةآلم كوردةكان لة داخوازيةكانيان َ‬ ‫بة كورد ِ‬ ‫دةنط نةبوون و لة َ‬ ‫سالى ‪ 1937‬جاريَكى ديكة بة سةركردايةتي‬ ‫راثةرينيَكى طةورة دذ بة سياسةتةكاني‬ ‫شيَخ رةزاى دةرسيم‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫توركياجنرال‬ ‫حكومةتى توركيا دةستى ثيَكردةوة‪ .‬حكومةتى‬ ‫َ‬ ‫راثةرينةكة نارد بؤ ناوضةكةو لة‬ ‫ئالث دوغاني بؤ كثكردنةوةى‬ ‫ِ‬ ‫ريَطةى تيثيَكى سةربازي و فةوجيَكى جةندةرمة و بة ثشتيواني‬ ‫فرؤكةى جةنطي طةمارؤى ناوضةكةيداو ثاش سوتاندني‬ ‫‪ِ 10‬‬ ‫دارستانةكاني دةرسيم و تؤثبارانكردني طوندةكان‪ ،‬توانرا‬ ‫راثةرينةكة بة شيَوةيةكي وةحشيانة دامركيَنريَتةوة و لة ‪19‬ى‬ ‫ِ‬ ‫شؤرشةكةش‬ ‫نوظةمبةرى ‪ 1937‬دة كةس لةسةركردةكاني‬ ‫ِ‬ ‫لة سيَدارة دران‪ .‬وةحشيطةرى سوثاى توركيا لة دةرسيم‬ ‫بةرادةيةك بوو بؤ ماوةي نيو سةدة بزوتنةوةى رزطارى خوازي‬ ‫لةو بةشةى كوردستاندا الواز بوو‪.‬‬ ‫َ‬ ‫كؤمةليَك حزب و ريَكخراوي كوردي لة ثةنجاكان‬ ‫هةرضةندة‬ ‫و شةستةكان و حةفتاكاني س��ةدةى راب��ردوو لة باكوري‬ ‫كوردستان دةركةوتن‪ ،‬بةآلم هيضيان نةيانتواني بزوتنةوةيةكي‬ ‫َ‬ ‫دةولةتى عوسماني ريَكخةن تا ئةو كاتةى‬ ‫ضةكداري دذ بة‬ ‫َ‬ ‫عةبدولآل ئؤض‬ ‫ثارتي كريَكاراني كوردستان ‪ PKK‬بة ريَبةرايةتي‬ ‫سالى ‪ 1978‬دامةزرا‪ .‬ئةم ثارتة تواني َ‬ ‫ئاالن لة َ‬ ‫كةلك لة هةموو‬ ‫شؤرشةكاني ثيَشوي كورد و هةلومةرجي‬ ‫يةكاني‬ ‫كةموكور‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ناوضةكة و تواناكاني كورد ببينيَت و لة ‪ 15‬ئابي ‪ 1984‬دواى‬ ‫ثةنجا َ‬ ‫بي دةنطي‪ ،‬جةنطي ثارتيزاني دذ بة سوثاى توركيا‬ ‫سال لة َ‬ ‫سةرةراى هةلومةرجي‬ ‫ثي بكاتةوة و تاوةكو ئيَستاش‬ ‫دةست َ‬ ‫ِ‬ ‫دذوارى هةريَمي و قةبارةو زةبةالحي سوثاى توركيا دريَذة بة‬ ‫كارواني خةباتي ضةكدارى خؤى بدات‪.‬‬ ‫سوثا لة ثاشةكشةداية‪:‬‬ ‫تاوةكو كؤتايي نةوةدةكاني سةدةى رابردوش َ‬ ‫رؤلي سوثاى‬ ‫َ‬ ‫سالى ‪ 1998‬لة لوتكةى‬ ‫توركيا لة ثةرةسةندندا بوو‪ ،‬بةآلم‬ ‫هيلسنكي كاتيَك مةسةلةى بون بة ئةنداميَتى توركيا لة يةكيَتى‬ ‫نوي لة ميَذووي سياسيي‬ ‫ئؤروثا قسةى لةسةر كرا‬ ‫الثةرةيةكي َ‬ ‫ِ‬ ‫توركيا كرايةوة كة دوربوو لة كاريطةرى و دةستيَوةرداني‬ ‫َ‬ ‫دةطةرايةوة‬ ‫جةنرالةكاني سوثاى ئةو وآلتة‪ .‬هؤكارى ئةوةش‬ ‫ِ‬ ‫بؤ ئةوةى ضيتر ئةمريكاو ئؤروثا ثيَويستيان بة توركيا نةمابوو‬ ‫هةرةشةى كؤمةنيزم‪ ،‬لةوةش بترازيَت‬ ‫بؤ بةرطري كردن لة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫جنرالةكان لة ريَطةى ديموكراتيزة‬ ‫دةبواية توركيا دور لة ضاوي‬ ‫كردني دامودةزطاكانيةوة ببيَتة نمونةيةك بؤ بةطذاضونةوةى ئةو‬ ‫ئسوليتة ئيسالميةى كة لة ناوضةكةدا لة َ‬ ‫َ‬ ‫حالى ثةرةسةندندا بوو‪.‬‬ ‫َ‬ ‫لةو سةردةمةدا حكومةتةكةى بولةند ئةجةويد هةنطاوي‬ ‫يةكةمي هاويشت و لة ثيَناوي دةسةآلتيَكى مةدةني ديموكراسييدا‬ ‫هةنديَك ريفؤرمي سةرةتايى لة دةستوردا كرد و َ‬ ‫رؤلى سوثاى لة‬ ‫ذياني سياسي وآلتدا كةم كردةوة‪ ،‬لةم هةنطاوةيدا سوثا ساالرى‬ ‫ئةو كاتةى توركيا حيلمي ئؤزكوك تارادةيةك نةرمي نواند‪.‬‬ ‫بة هاتنةسةر دةسةآلتي حزبي دادو طةشة لة َ‬ ‫سالى ‪ 2002‬و‬ ‫طرتنة دةستى هةردوو دةسةآلتي جيَبةجيَكردن و ياسادانان و‬ ‫بردنةوةى زؤربةى شارةوانيةكاني توركيا خةوني لة ميَذينةى‬ ‫ئيسالميةكاني ئةو وآلتة بؤ كةمكردنةوةى نفوزي سوثاو‬ ‫َ‬ ‫جنرالةكان هةنطاويَك ضووة ثيَشةوة‪ .‬كاركردن لة ثيَناوي‬ ‫َ‬ ‫كةمكردنةوةى كاريطةرى رؤلى سوثا لة ذياني سياسي توركيا‬ ‫لة اليةن ئؤروثيةكان و ئةمريكاشةوة ثشتطيرى زؤرى ليَدةكرا‪.‬‬ ‫َ‬ ‫سالى ‪2003‬‬ ‫ثاش سةقامطيربونى دةسةآلتي حزبةكةى لة‬

‫‪44‬‬

‫ئةردؤغان سةرؤك وةزيراني توركيا سةرةتا دةستى داية‬ ‫كةمكردنةوةى َ‬ ‫رؤلي سوثا لة ناو ئةنجومةني ئاسايشى نةتةوةيي‬ ‫و بة ثيَى هةمواركردني م��ادةى ‪15‬ى ياساي ئةنجومةني‬ ‫نةتةوةيي توركيا سةآلحيةتى داناني سكرتيَري طشتى ليذنةكةى‬ ‫لة سةرؤكي ئةركان سةندةوةو داي بة سةرؤك وةزيران‪ ،‬ثيَشتر‬ ‫َ‬ ‫ثر دةكرايةوة و دواتر ئةنداماني‬ ‫ئةو ثؤستة لة اليةن‬ ‫جنراليَكةوة ِ‬ ‫ئةو ئةنجومةنةى كرد بة ‪ 9‬كةسي مةدةني بةرامبةر بة ‪5‬‬ ‫دةبي بوتريَت لةسةرةتاى دروست بوونيةوة ذمارةى‬ ‫عةسكةر‪،‬‬ ‫َ‬ ‫مةدةنيةكاني ئةو ئةنجومةنة ‪ 4‬كةسي مةدةني بووة‪ .‬بة ثيَى‬ ‫هةمواركردني مادةى ‪5‬ى هةمان ياسا كؤبونةوة دةوريةكاني‬ ‫ئةنجومةنةكةشي لة مانطي جاريَكةوة كرد بة دوو مانط جاريَك‪.‬‬ ‫ئةركي ئةنجومةنةكةشي كرد بة ثيَشكةشكردني راويَذ و ثيَشنيار‬ ‫بؤ حكومةت‪ .‬بةم جؤرة بؤ يةكةم جار لة ميَذووي توركيادا‬ ‫ئةنجومةني ئاسايشى نةتةوةيي توركيا هةذمون و كاريطةري‬ ‫خؤى لةدةستدا و بوو بة ليذنةيةكي راويَذكارى و ثيَشنيارو‬ ‫راسثاردة دةدات بة حكومةت و ئةويش بؤى هةية بة قسةيان‬ ‫بكات يان ثشتطؤيَى بخات‪.‬‬ ‫لةو ريفؤرمانةى ديكةى كة كرا ئةوة بوو كة ثةرلةمان‬ ‫بؤى هةبيَت وردبينى و ضاوديَري خةرجيةكاني سوثا بكات‪،‬‬ ‫ثيَشتر بة هيض شيَوةيةك ئةوة نةدةكراو سوثا بودجةيةكي‬ ‫كراوةى لةبةردةستدا بوو‪.‬بة ثيَى ئةو هةمواركردنانةى دوايي‬ ‫هةموو َ‬ ‫هةلسوكةوتيَكى سوثا لة ذيَر ضاوديَري و ليَثرسينةوةى‬ ‫ثةرلةماندا دةبيَت ‪.‬لة ‪26‬ى حزيراني ‪ 2009‬ثةرلةماني توركيا‬ ‫هةمواركردنيَكى ديكةى لة دةستوردا كرد و دةسةآلتةكاني‬ ‫دادطاى سةربازي سنوردار كرد و ريَطةى خؤشكرد بؤ ئةوةى‬ ‫عةسكةرةكان لةبةردةم دادطا مةدةنيةكاندا دادطايي بكريَن‪.‬‬ ‫لة ‪ 7‬ئايارى ‪ 2004‬ثةرلةمان ياساي ذمارة ‪131‬ى دةستورى‬ ‫َ‬ ‫جنراليَك ئةندامي ئةنجومةني‬ ‫هةموار كرد كة ريَطةى دةدا‬ ‫َ‬ ‫باآلى فيَركردن بيَت و ئةنداميَتى ئةو جنرالة لةو ئةنجومةنةدا‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫برطةيةى ياسا‬ ‫هةلوةشايةوة‪ .‬لة ئابي هةمان‬ ‫سالدا ئةو ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هةلوةشايةوة كة مةرجي دانابوو دةبيَت جنراليَك ئةندامي يةكيَتى‬ ‫راديؤ و تةلةفزيؤنةكاني توركيا بيَت‪ .‬بةم جؤرة بؤيةكةمين جار‬ ‫لة ميَذووى توركيادا ئةنجومةنى باآلى فيَركردن و يةكيَتى راديؤ‬ ‫َ‬ ‫بةريَوةو بوون بة‬ ‫بي‬ ‫و تةلةفزيؤنةكاني توركيا َ‬ ‫جنرال دةضوون ِ‬ ‫دوو دامةزراوةي راستةقينةى مةدةني‪.‬‬ ‫«تؤرى ئةرطنةكؤن» و «ريَكخراوي طورطة‬ ‫ئاشكرابوونى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫سالى ‪ 2009‬كة دةستيان هةبوو لة كوشتن و‬ ‫بؤرةكان» لة‬ ‫َرى بة مةبةستى روخاني‬ ‫ي‬ ‫ثالنط‬ ‫و‬ ‫كةس‬ ‫دةيان‬ ‫تيرؤركردنى‬ ‫ِ‬ ‫دةسةآلتي حزبي داد و طةشة و َ‬ ‫هةلويَستى توند و يةكالكةرةوةى‬ ‫حكومةتةكةى ئةردؤغان بة طرتن و زيندانيكردن و دادطايي كردني‬ ‫سةراني ئةو دوو ريَكخراوة‪ ،‬ئةوةندةى ديكة جيَثيَى ئةردؤغاني‬ ‫لة توركيا بةهيَز كرد و َ‬ ‫رؤلي عةسكةرى سست و الواز كرد و‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫جةنرالةكاني ناضاركرد لة طةل ئةردؤغان و حكومةتةكةيدا بكةونة‬ ‫سازش كردن‪ .‬سوثاى توركيا لةوة تيَطةيشتوة كة ضةرخي زةمانة‬ ‫ناسوريَتةوة بؤية تا ئيَستاش لة سازش‬ ‫لةبةرذةوةندي ئةودا‬ ‫ِ‬ ‫َدةضي لةم هةمواركردنة نويَيةى دةستوردا‬ ‫كردن بةردةوامةو ثي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫رؤلى سوثاى توركيا لة كاروبار و ذياني سياسيي ئةو وآلتةدا‪،‬‬ ‫َ‬ ‫طةر نةليَين بؤ هةتا هةتاية‪ ،‬ئةوا بةالى كةمةوة بؤ ماوةيةكي‬ ‫دورو دريَذ نةميَنيَت‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئايار ‪2010‬‬

‫سةرضاوةكان‪:‬‬

‫‪•http://www.mideastyouth.com/ar/?p=1542‬‬

‫‪•http://fa.wikipedia.org‬‬ ‫‪•http://www.al-waie.org/issues/235-234/article.php?id=0_31_0_388_C‬‬ ‫‪•http://www.kurdmedya.com‬‬ ‫‪• http://www.defense-arab.com‬‬ ‫‪http://www.tsk.tr/eng/genel_konular/kuvvetyapisi.htm‬‬

‫***‬


‫که‌لتووری ‪.....‬‬ ‫پثَشمه‌رگه‬

‫مةجيد عةزيز‬

‫سةردةمي‬ ‫«لةبةرئةوةي من‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل شاخدا هاورِ َي بووم‬ ‫بؤية ئيَستاكة ئةتوانم تؤوي رِوانين‬ ‫بةدةم رِيَوة لةناوبةرديشدا بِرويَنم»‬ ‫بؤننامة ‪ -‬شيَركؤبيَكةس‌‬ ‫لةبةرئةوةي كةلتوور طةردوونيَكي طةورةترو ذيانيَكي فراوانتري‬ ‫هةية لة دونياي ‌ثيَشمةرطة‌و وةرضةرخانةكاني‪ ،‬وادةكات طوومان لةوة‬ ‫بكةين وشةي ثيَشمةرطة لةكاتة جياوازةكاندا (بؤنموونة بةتايبةتي‬ ‫كاتي هاتني دةنطدان و خؤبردنة ثيَشةوة) ضؤن بةكارديَت و لةثيَناوي‬ ‫ضيدا تةقديسدةكريَت‪ ،‬هةورةها ضؤن ضؤني ناوكؤيي دةكريَت لةاليةن‬ ‫سياسةتمةدارةكانةوة‪ .‬بةكورتي ئةو هةآليةي لةناو زماندا بةرثابوة‪،‬‬ ‫َ‬ ‫كةزمانحالي سياسةتيَكي تايبةت و دونيابينيةكي ميَذوويي دياريكراوة بؤ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئةو هةآليةي لةناو واقيعي سياسي‬ ‫دونياي ثيَشمةرطة‪ ،‬زؤر ناكؤكة‬ ‫َ‌‪ ‌.‬باسكردن لةثيَشمةرطة بةالي ئةم نوسينةوة‪ ،‬باسكردني‬ ‫كوردا دةبيندري‬ ‫ئاوردانةوةيةتي لةو ِرابووردوانةي‬ ‫كوردة وةكو هةستيَكي ميَذوويي‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئةزمووني دووذمنةكانيدا‪ ،‬ميَذووي كوشتن و‬ ‫تيايدا ذياوة‬ ‫َ‬ ‫تةعةداكردن و زيندانيكردن و بةكؤمةل كوشتني مرؤظي كوردة‪ ،‬دواييش‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ترسدا‪ ،‬هةروةها‬ ‫ميَذووي ياخيبوون و بةرةنطاربوونةوةيةتي‬ ‫سةلماندني بووني خؤيةتي‪‌،‬باسكردن لة ثيَشمةرطة باسكردنيشة لةخوود‌‬ ‫وةكو كةسيَكي كورد لةناو ئةو ميَذووةدا‪ .‬زؤر بةطشتي‪ ،‬لةديوة سياسى‬ ‫و رؤشنبيريةكةيةوة وادةبيندريَت‪ ،‬ئةو هةلومةرجةي كورد تيايدا‬ ‫ذياوة‪ ،‬كةسيَك بكات‌ بةثيَشمةرطة ِرازي نةبيَت بةتةعةداكردن‪ ،‬ئةمة‬ ‫سةرلوتكةي هةستكردنة بة بةرثرسياريَتي لةئاست ئةواني ترو خؤيشيدا‪،‬‬ ‫ليَرةوة ميَذووي بةرةنطاربوون و ياخيبون و‪ ،‬هةروةها ناسينةوةو‬ ‫شووناسيش لةدايكدةبيَت‪ .‬كةوابيَت‪ ،‬باسكردن لةثيَشمةرطة باسكردنة‬ ‫لةقةيراني كورد وةكو خودو‪ ،‬هةروةها وةكو نةتةوةش لةهةستيَكي زؤر‬ ‫سياسى و ئةخالقى و وجوديشدا‪ ،‬ضونكة باسكردني بةرثرسياريَتى و‬ ‫ئامادةيى و ‌قوربانيدانة‌ لةثيَناوي مةسةلةيةكي طةورةدا‪ ،‬ديارة ئةويش‬ ‫مةسةلةي ثةيوةندي نيَوان ذيان و ئازادية‪ .‬مةسةلةي ذياني نةتةوةو‬ ‫خود سنوركيَشانيَكي طةورةية بؤ سياسةتي ترس و ئازاردان و كوشتن‌‌‪،‬‬ ‫ئةمة ثةيوةنديشة بةو خويَندنةوة ئيتيكيةي كة مرؤظ نابيَت بةشتومةك و‬ ‫بيَماناو كةمتر لةمرؤظةكاني تر ببيندريَت‪ ،‬ئيتر لةبةر هةرهؤيةك بووبيَت‪،‬‬ ‫ئةطةر هؤي جياوازي سياسي‪ ،‬نةتةوةيي‪ ،‬ئايني‪ ،‬يان كةلتووري بوبيَت‪.‬‬ ‫بةوهةستة ثيَمان واية ثيَشمةرطةبون‪ِ ،‬راوةستانبَيت‌ لةسةرثيَكاني خودو‬ ‫ناسينةوةو ِريَزطرتني نةتةوةو ميَذووي ئةو خوودةي ليَوةي هاتوة‪،‬‬ ‫ياخيبوونيش سةلماندني ئامادةيي و خستنةكاري هةستو هزرو وزةي‬ ‫بةمرؤظبوونة بةهةمووشيَوةيةك‪.‬‬ ‫وةكو شيَركؤبيَكةس َ‬ ‫دةليَت‪:‬‬ ‫ذمارة (‪ )5‬ئايار ‪2010‬‬

‫‪45‬‬


‫« كةبؤني ياخي بوونت كرد‪..‬ئيتر ئةوسا هةستايتة ثيان‬ ‫كةبؤني توورِةبونت كرد‪..‬ئيتر ئةوسا تؤ لةناو بؤندا هةلَتكرد‬ ‫بؤني سوور لةشتي داضلَةكان‪ ،‬باطةرِي بؤن طيَذي دايتو‬ ‫باراني بؤن تةرِيانكردى و بووي بةئاسمان‪.‬‬ ‫هةروةها‪:‬‬

‫«بؤني ياخي بوون و بؤني ئةسثة كةحيَلةكان هةريةك بؤنن»(بؤننامة‪-‬‬ ‫ل‪)36،‬‬

‫ثيَشمةرطةبوون بؤنكردني ئازادي و ياخيبوونة لةثيَناوي‬ ‫َ‬ ‫توورةييش‬ ‫لةطةل ئةو ميَذووةدا‬ ‫ذياندا بةئازادي‌‪ .‬سروشتيشة‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫توورةيي كاردانةوةيةكي ئاسايية‬ ‫ديَتة ئ��اراوة‪ ،‬بيَطوومان‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫بةكؤمةلكوشتني‬ ‫لةدواي ضةوسانةوةو ليَدان و زيندانكردن و‬ ‫نةتةوةيةك‪( ،‬تيرؤر تيرؤري تر دةخاتةوة)‌‌‪ .‬بؤني ياخيبوون‬ ‫دةطاتة ئاستي بؤني ئةسث‪ ،‬ئةسثيش بةهةموو شيَوةيةك‬ ‫َ‬ ‫لةطةل بادا‬ ‫ميتافؤري هيَزو ئازادية لةناو سرووشتدا‌‪ ،‬تةنانةت‬ ‫يةكسان بينراوةتةوة‌‪ .‬ناسينةوةي ياخيبوونةو دواييش دونياي‬ ‫توورةيي‪ ،‬كاردانةوةي سروشتي هةلوومةرجي مرؤظة لةناو‬ ‫ِ‬ ‫توورةيي كؤتايي نية‬ ‫ئةو ئةزموونةي تيايدا دةذي‪ .‬بةآلم‬ ‫ِ‬ ‫توورةيي ئامانج نيةو ضارةسةري‬ ‫لةخؤيدا‪ ،‬بةمانايةكي تر‬ ‫ِ‬ ‫توورةيي‬ ‫دونياي‬ ‫َكةس‪،‬‬ ‫ي‬ ‫ب‬ ‫َركؤ‬ ‫ي‬ ‫ش‬ ‫لةالي‬ ‫كيَشة ‌سةرةكيةكة نية‌‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫لةناو جيهانبيني تردا تةواودةبيَت‪ ،‬ئةطةر ئةزموونةكانمان‬ ‫َ‬ ‫طةآللةبيَت و دوايي بتوانين وةكو وانةي‬ ‫وةكو ميَذوويةك لةال‬ ‫َ‬ ‫خةيال‪ ،‬ئةوا دةتوانين‬ ‫فيَربوون و بةكارهيَناني هةستوهؤش و‬ ‫َ‬ ‫هةولي نزيك‬ ‫ئيمكانيةتي جياواز بهيَنينة بةردةم خؤمان و‬ ‫بدةين و بدؤزينةوة بؤ ضارةسةركردني كيَشةكانمان‪ .‬بؤنموونة‬ ‫لةهةمان ديواندا َ‬ ‫دةليَت‪:‬‬

‫سةردةمي‬ ‫«لةبةرئةوةي من‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هاوري بووم‬ ‫لةطةل شاخدا‬ ‫َ‬ ‫بؤية ئيَستاكة ئةتوانم تؤوي رِوانين‬ ‫بةدةم رِيَوة لةناو بةرديشدا بِرويَنم‪.‬‬ ‫سةردةمي‬ ‫لةبةرئةوةي من‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل زةريا هاورِ َي بووم‬ ‫بؤية ئيَستاكة ئةتوانم‬ ‫بةبني قوولَي زماندا بضمة خواريَو مةرجاني مانا دةربيَنم‪.‬‬ ‫سةردةمي‬ ‫لةبةرئةوةي من‬ ‫َ‬ ‫كريَضيي مالَي ئةستيَرة دوورةكان بووم‬ ‫بؤية ئيَستاكة ئةتوانم جريوةبكةم بةبؤنو‬ ‫ئةوديو وةرزةكان ببينم»(ل‪)83،84،‬‬

‫دةبيَت لةنيَوان هةستو هؤشماندا‪ ،‬يان سؤزو َ‬ ‫عةقلماندا‪،‬‬

‫نيَوةنديَكمان هةبيَت و جؤرة موساوةمةيةكمان هةبيَت‪،‬‬ ‫توورةيي لةناو فؤرمي ياخيبووندا‬ ‫بؤنموونة بؤئةوةي‬ ‫ِ‬

‫بدؤزينةوة‪ ،‬ئةمةش لةثيَناوي ِرزطاريدا‪ ،‬واتة لةثيَناوي‬

‫بةدةستهيَناني ئازادي‪ .‬ئةطةر ئازادي ئامانج بيَت‪ ،‬ئةوا‬ ‫توورةيي ئةو‌ هةستةية كة خوودي حالَةتة تووندوتيذةكة‬ ‫ِ‬ ‫بؤماني بةرهةمدةهيَنيَت‪ ،‬بةآلم لةبةرئةوةي ئازادي‬ ‫لةتوورةيي قوولَترو طةورةترة‪ ،‬ئةوا دةبيَت بتوانين‬ ‫ِ‬ ‫لةهةستةكانمان تيَبطةين و لةثيَناوي ئامانجي ئازاديدا‬

‫كاربكةن‬

‫ئةزموونكردني ئةو َ‬ ‫حالةتانةي مرؤظ لةناوي دةذي‪ ،‬طوماني‬ ‫تيَدانية دةتوانيَت هةستو هؤشي لةبؤ مةعريفة دابينبكات‪،‬‬ ‫َ‬ ‫عةقلماندا‪،‬‬ ‫بةآلم دةبيَت لةنيَوان هةستو هؤشماندا‪ ،‬يان سؤزو‬ ‫نيَوةنديَكمان هةبيَت و جؤرة موساوةمةيةكمان هةبيَت‪ ،‬بؤنموونة‬ ‫توورةيي لةناو فؤرمي ياخيبووندا بدؤزينةوة‪ ،‬ئةمةش‬ ‫بؤئةوةي‬ ‫ِ‬ ‫لةثيَناوي ِرزطاريدا‪ ،‬واتة لةثيَناوي بةدةستهيَناني ئازادي‪.‬‬ ‫توورةيي ئةو‌ هةستةية كة‬ ‫ئةطةر ئازادي ئامانج بيَت‪ ،‬ئةوا‬ ‫ِ‬ ‫خوودي َ‬ ‫حالةتة تووندوتيذةكة بؤماني بةرهةمدةهيَنيَت‪ ،‬بةآلم‬ ‫َ‬ ‫قوولترو طةورةترة‪ ،‬ئةوا دةبيَت‬ ‫لةتوورةيي‬ ‫ئازادي‬ ‫لةبةرئةوةي‬ ‫ِ‬ ‫بتوانين لةهةستةكانمان تيَبطةين و لةثيَناوي ئامانجي ئازاديدا‬ ‫هاوريَبووني شاخ‪ ،‬كة بؤخؤي وةكو يادكردنةوةي‬ ‫كاربكةن‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫ميَذووي ثيَشمةرطايةتي دةبيندريَت»ئةزمووني شاخي سياسي‬ ‫ئيَمةي كورد»‪ ،‬ئةوا ئةو ميَذووة واي لة شاعير كردوة ِروانين‬ ‫برويَنيَت‪ ،‬نةوةك بةثيَضةوانةوة‪ ،‬ئةمة ِرؤحي‬ ‫لةناو بةرديشدا ِ‬ ‫َ‬ ‫خةيالي بيَكؤتايى و داهيَنةرانةي مرؤظ كؤتايي‬ ‫ِرؤشنطةريَتية‪.‬‬

‫‪46‬‬

‫نيية‪ ،‬ئةطةر خؤمان نةمانةويَت كؤتايي ثيَبهيَنين‪ .‬ئةم دونيابينية‬ ‫بؤ جيهاني سياسةتيش ِراستي خؤي تيَداية‪ ،‬ضونكة ئيَمةي كورد‬ ‫طةراينةوة ناوشارةكان‪،‬‬ ‫شؤرشمان لةشاخدا دةكرد‪ ،‬دواييش ِ‬ ‫ِ‬ ‫ضةند»هاوريَي شاخبوين و ضةنديش (توانيومانة)‬ ‫بةآلم ئايا ئيَمة‬ ‫ِ‬ ‫برويَنين‌»؟ هةروةها ميتافؤري‬ ‫رووانين لةناو بةردي (واقيعدا) ِ‬ ‫«زةري��او زمان و توانيني شاعير بؤ دؤزينةوةي مةرجاني‬ ‫مانا»‪ .‬هةروةها ميتافؤري «كريَضيَتي َ‬ ‫مالي ئةستيَرة دوورةكان‬ ‫و توانيني كردني جريوة بةبؤن و بينيني ئةوديو وةرزةكان»‬ ‫تيَطةشتن لةهةست و نةست‪ ،‬ئةزموونكردني بوون و دونيا‬ ‫وةكو بوونيَكي ضاالك و بةشداربوو‪ ،‬هةميشة دروستكردني‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫عةقلدا‪ ،‬لةنيَوان ضيرؤكةكانمان و‬ ‫خةيالو‬ ‫ثرديَكة لةنيَوان‬ ‫اثةرين و‬ ‫ر‬ ‫طةردووني‬ ‫لةناو‬ ‫خؤمان‬ ‫سةلماندني‬ ‫وانةو دواييش‬ ‫ِ ِ‬

‫ضاالكيمان وةكو مرؤظ لةناو ئةم دوونيايةدا‪ ،‬ئيتر ئةطةر ئةمانة‬ ‫ئةزمووني دةروني تاكةكةسي‪ ،‬ئةزمووني سياسى و نةتةوةيي‬ ‫دةستةجةمعيش بن‪ .‬شاعير فيَري ئةوةماندةكات‪ ،‬لةهةذارترين‬ ‫َ‬ ‫حالةتيشدا ئةطةر بتوانين هةستو هؤشمان بخةينة كار‪ ،‬ئةوا‬ ‫ثرؤذةو خاوةن داهيَنانيش‬ ‫دةتوانين خاوةن بةرهةم و خاوةن ِ‬ ‫بين‪.‬‬ ‫بةآلم سةيردةكةين‪ ،‬سياسيةكانمان‪ ،‬وةكو طةورةترين‬ ‫سينيكو عةدةمي‪َ ،‬‬ ‫َ‬ ‫بةخةيال و خةونبينين بةكوردستانةوة‬ ‫طالتة‬ ‫َ‬ ‫دةك��ةن‪ ،‬وةك��و َ‬ ‫بليَي لةبةرئةوةي ئةو خ��ةون و خةيالةى‬ ‫«كةبةرهةمي هةست و س��ؤزي مرؤظي ك��وردة)‪ ،‬دوورة‬ ‫فريَي بدةينة ناو َ‬ ‫زبلخانةي ئةو‬ ‫لةعةقآلنيةتةوة‪ ،‬ئيتر دةبيَت ِ‬ ‫واقيعيةتي خؤمان بةرهةممان هيَناوة‪ .‬كاتيَك بةوشيَوةية‬ ‫دونيابيني سياسي ك��وردي هةلوومةرجي كورد ثيَشبيني‬ ‫دةكات‪ ،‬شاعير ناهةقي نية بةمشيَوةية سياسةت ثيَناسةبكات‪:‬‬ ‫«سياسةت‪ :‬طايةكي بةلةسةي ضاوسووري توورِةبو‬ ‫ه��ةم��ووم��ان‪-‬م�يَ��ذوو‪-‬م��ان بةكةلةوقؤضيةوة بةستبوو»(دةربةندي‬ ‫ثةثوولة‪)55،‬‬ ‫لةبةرهؤي نيطةرانى و ئازاري ئةو بؤشايية طةورةيةي‬ ‫شاعيرهةستي ثيَدةكات و دةيوروذيَنيَت‪ ،‬دةنووسيَت‪:‬‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ميَذووي كةرِ ئةدويَمو‬ ‫«هةنووكة من‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئايار ‪2010‬‬


‫زمانم غةريبي فةرهةنطي خؤيةتي و‬ ‫بي ئاسمان»( دةربةندي ثةثوولة‪)73،74 ،‬‬ ‫دةنطيشم مةليَلي طرمؤلَةي َ‬

‫لةرؤذطاري ئيَستاماندا‪ ،‬وشةي‬ ‫كيَشةي ِراستي ئةوةية‪ِ ،‬‬ ‫ثيَشمةرطة خةريكة دةبيَت بةحةراميَكي سياسي و نةتةوةيي‪،‬‬ ‫ميَذووةكةي ِرووتكراوةتةوة بؤ مةرامو ئامانجيَكي سياسي‬ ‫و حزبي ِرووت‪ ،‬ئةمة تةنيا داطيركردني كةسة مردووةكان‬ ‫و شةهيدةكانيش نية بةتةنيا‪َ ،‬‬ ‫بةلكو كةسة زيندوةكانيشة‪،‬‬ ‫ضونكة كاتيَك سياسةتي حزبي (ئيَمةو ئةوان) دةبيَتة حةقيقةتي‬ ‫ثر قورباني و بندةست‪ ،‬ئيتر ئةوةي‬ ‫سياسةتكردني نةتةوةيةكي ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫لةطةل «ئيَمةداية»‌ حسابي تابيةتي بؤدةكريَت و‪ ،‬ئةوةي‬ ‫«ئةوانداية»‌ بةدووذمن و خراث دةبينريَت‪ ،‬ئةمة وايليَهاتوة‬ ‫لةناو خودي تةنيا حزبيَكيشدا زةقبووبيَتةوةو ببيندريَت‪.‬‬

‫جةخت كردنةوةيةكي زؤرة لةسةر دونياي ثيَشمةرطة‪،‬‬

‫بةو ئاستةي طوايا ثيَشمةرطة ئةمةندة موقةدةسة‪ ‌،‬كةسيَك‬ ‫نابيَت وشةكة بةشيَوةيةك بةكاريبهيَنيَت و مامةلَةي‬ ‫لةطةلَدا بكات‪ ،‬ئةمة بؤخؤي جةوهةريَكي ديني هةية‪،‬‬

‫كاتيَك شتيَك زؤر بةموقةدةس دةزانين و وايليَدةكةين‬ ‫بةثيَويستي بزانين لةواني تري حةرامبكةين‪ ،‬يان‬ ‫وةكو جؤرة ِرؤذو طرتنَيك‌‌‪ ‌،‬يان ئؤتؤرييتةي سياسةتي‬ ‫ثارَيزكردنة‌ لةناو زماندا‪ .‬حالَةتةكةي تريشي ئةوة‬

‫دةطةيةنيَت‪ ،‬ئةمةندة باسي ليَوة دةكةين‪ ،‬لةبةرئةوةي‬ ‫بةرامبةرةكةيمان نية‪ ،‬واتة تاوةكو ئيَستاكةش هةست‬

‫بةوةناكةين ئازادبووبين ( كةثتي ئازادي)‪.‬‬

‫(يةكيَك دةتوانيَت تةماشاي ناميلكةي بضووكي‪ ،‬هارمؤنيتيكاي‬ ‫ثيَشمةرطة بكات ‪ ،2003‬مةجيدعةزيز)‪ .‬كؤشكيَكي ‌وةهمي‬ ‫لة وشةي ثيَشمةرطة‌ داتاشراوةو‪ ،‬لةكاتيَكدا دووبةرةكي و‬ ‫تووندوتيذي و نانةتةوةيي بؤتة سياسةتي ِرؤذانة «بؤتة واقيعي‬ ‫كورد»‪ ،‬كة ئةم كارةساتة بؤخؤي ناحةزة بةسروشتي دونياي‬ ‫ثيَشمةرطة‪ ،‬وةكو خواستي بةرةو دونيايةكي ئازادو سةربةخؤ‌‪.‬‬ ‫وشةي ثيَشمةرطة وشةي ناو تيَكستيَكي ديني و ئاسماني نيية‪،‬‬ ‫شةهيدي ئيسالمييش نية‪َ ،‬‬ ‫بةلكو ذياني واقيعي نةتةوةيي و‬ ‫سياسي ميلةتي كورد بوة لةكات و سةردةمة جياكانيدا بةرةو‬ ‫ئازادبوون‪ ،‬هةروةها سةركردةيةك و حزبيَكيش خاوةني‬ ‫ميَذووي ميللةتي كورد نين‌‪َ ،‬‬ ‫بةلكو بةشيَكن لةو ميَذووة‪ .‬ئةو‬ ‫واقيعة حزبيةي ثانتايي سياسةتي داطيركردوة‪ ،‬هةستيَكي زؤر‬ ‫نيطةتيظي لةالي كورد درووستكردوة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫شاعيردةليَت‪:‬‬ ‫وةكو‬

‫بؤني ضلَكو بؤني سووخؤرةكاني سياسةت هةريةك بؤنن»(بؤننامة‪-‬ل‪)26،‬‬ ‫وشةي ثيَشمةرطة لةو دونيابينية سياسيةي ئيَمة هةمانة‬ ‫َ‬ ‫هةلطري ناوكؤكييةكي‬ ‫تاوةكو ئيَستاكةش‪ ،‬ئةمةندةي‬ ‫بيرتةسكانةي هةية‌‪ ،‬ئةمةندة نةيتوانيوة شةقاميَكي فيكري‬ ‫خؤرةخنةكردن‬ ‫ليَبدات بؤ خؤدروستكردن و‪ ،‬خؤخويَندنةوةو‪،‬‬ ‫ِ‬

‫و‪ ،‬دواييش ئازايةتى و ليَبووردةيي بةرامبةري خودي كورد‬ ‫لةبةردةم بوونيَكي جياوازدا‪ .‬تيَكداني دونياي كةرامةتي‬ ‫ثيَشمةرطة‪ ،‬كة ئامانجي بةدةستهيَناني ئازاديةكي طشتي بووة‪،‬‬ ‫دةطةريَتةوة بؤ جؤرة تةقديسكردنيَكي سياسةتي حزبايةتي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫مامةلةي‬ ‫ِروت‪ ،‬كة مرؤظي ثيَشمةرطةشي وةكو شتيَك بينيوةو‬ ‫َ‬ ‫لةطةلدا كردوة‌‪ .‬ئةم تةقديسكردنة لةكويَوة ديَت و مةبةستي‬ ‫َثةريَنَيت‌؟‬ ‫ضيةو بؤضي ناتوانيَت سنووري حزبايةتي تي ِ‬ ‫َ‬ ‫عةقلي حزبايةتي مةبةست لةتةرككردني‬ ‫َثةراندني سنووري‬ ‫تي ِ‬ ‫َ‬ ‫لةريَزطرتني‬ ‫مةبةست‬ ‫كو‬ ‫بةل‬ ‫نيية‪،‬‬ ‫سياسةتكردن‬ ‫و‬ ‫حزبى‬ ‫ئيشي‬ ‫ِ‬ ‫مةسةلةي كوردة لةناو واقيعي سياسةتكردن و‪ ،‬دواييش‬ ‫ِريَزطرتني جياوازيةكاني ناو دونياي سياسةت خؤيةتي‪.‬‬ ‫بؤضي لةزمانيَكي توندوتيذدا ثيَشمةرطة تةقديس دةكريَت‬ ‫و تةنانةت حةرام دةكريَت وةكو وشةيةك؟ تايبةتكردني‬ ‫مةسةلةي ثيَشمةرطايةتي تايبةتكردني ميَذووي ئيَمةو ئةوانة‪،‬‬ ‫كة تةنيا تووندوتيذي زياد دةكات‪ ،‬ئةمةش الوازكردني زياتري‬ ‫ديموكراسيةتة‪ .‬ثيَشمةرطة لةاليةن حزبةكانةوة وةكو جؤرة‬ ‫ِر َ‬ ‫يتواليَكي ئايني بةرهةمهيَناوة‪ ،‬كة ئةوةي دةيكات كؤكردنةوةو‬ ‫كريني سؤزو هؤشي زؤربة بووة‪ِ ،‬راستي ئةمانةش زؤر‬ ‫ِ‬ ‫بةزةقي لةكاتي (دةنطدانةكاندا) بينراوةو دةبيندرَيت‌‪.‬‬ ‫َ‬ ‫دووحالةتي طرنط و جةوهةريمان بؤدةخاتة‬ ‫لةراستيدا‬ ‫ئةمة ِ‬ ‫بةردةست‪ ،‬يةكةميان جةخت كردنةوةيةكي زؤرة لةسةر‬ ‫دونياي ثيَشمةرطة‪ ،‬بةو ئاستةي طوايا ثيَشمةرطة ئةمةندة‬ ‫موقةدةسة‪ ‌،‬كةسيَك نابيَت وشةكة بةشيَوةيةك بةكاريبهيَنيَت‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةلدا بكات‪ ،‬ئةمة بؤخؤي جةوهةريَكي ديني‬ ‫مامةلةي‬ ‫و‬ ‫هةية‪ ،‬كاتيَك شتيَك زؤر بةموقةدةس دةزانين و وايليَدةكةين‬ ‫بةثيَويستي بزانين لةواني تري حةرامبكةين‪ ،‬يان وةكو جؤرة‬ ‫ِرؤذو طرتنيَك‌‌‪ ‌،‬يان ئؤتؤرييتةي سياسةتي ثاريَزكردنة‌ لةناو‬ ‫زماندا‪َ .‬‬ ‫حالةتةكةي تريشي ئةوة دةطةيةنيَت‪ ،‬ئةمةندة باسي‬ ‫ليَوة دةكةين‪ ،‬لةبةرئةوةي بةرامبةرةكةيمان نية‪ ،‬واتة تاوةكو‬ ‫ئيَستاكةش هةست بةوةناكةين ئازادبووبين( كةثتي ئازادي)‪.‬‬ ‫ئةمة ئةوةمان ثي َ‬ ‫َدةليَت‪ ،‬جيديةيتي زؤر باسكردن و‬ ‫ئاماذةثيَكردني ِروداوطةلي بةوشيَوةية‪ ،‬بةهةموو شيَوةيةك‬ ‫لةاليةكةوة ِرؤحيَكي نائازادو كةثتكراو ويَنةدةكات‪ ،‬لةاليةكي‬ ‫تريشةوة هزريَكي ِرووك��ةش و هاكةزاييمان ثيشاندةدات‪،‬‬ ‫ضوونكة ئةوةي دةيكات وتنيَكي وشك و حزبيانةية بةتةنيا‌‪،‬‬ ‫ئةطةرضي بؤخؤيشي هةنديَكجار ئةو طوتنانة سيخناخن‬ ‫بةهةرةشةو بآلوكردنةوةي ثةيامي تؤقيَنةر‪ ،‬ئةمةش بؤخؤي‬ ‫ِ‬ ‫ناديموكراسيةتي ئةو كاراكتةرو حزبةشمان ثيشاندةدات‪،‬‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئةوةي ئةطةر جةوهةري ثيَشمةرطة وةكو‬ ‫كة ناكؤكة‌‬ ‫بةرهةمهيَني ئازادى و ديموكراسي تةماشابكةين‪.‬‬ ‫َ‬ ‫عةقلة‪ ،‬ئةمةندة وشةي ثيَشمةرطة بةكاردةهيَنيَت‬ ‫ئةمجؤرة‬ ‫طوايا بةرطري ليَدةكات‪ ،‬دةبيَتة جؤرة ِرؤتينيَك و ئيتر طووماني‬ ‫ليَدةكريَت‪ ،‬تاوةكو ئةو ِرادةي��ةي ِراستي تيادا ناميَنيَت‪.‬‬ ‫بةمانايةكي تر‪ ،‬هةنديَكجار ئةمةندة باس لةشتيَكةوة دةكةين‪،‬‬ ‫تاوةكو دةطاتة ئاستي ئةوةي تةنيا حةماسبيَت و هيضي تر‬ ‫(رووكةشيَتي)‪ ،‬طوايا دةيةويَت جدي بيَت بةآلم ئةمةندة خؤي‬ ‫ِ‬ ‫لي ون دةبيَت و دةبيَتة‬ ‫بةجدي دةزانيَت‪ ،‬خودي بابةتةكةشي َ‬ ‫ناجديةتي ئيمان (ئيماني خراث)‪.‬‬ ‫بؤئةوةي ئةم َ‬ ‫خالة زياتر ِرونتربكةمةوة‪ ،‬ئاماذة بةيةكيَك‬ ‫َ‬ ‫لةبيرؤكةكاني جان ثؤل سارتةر دةكةم‪ ،‬ئةويش بةناوي (ئيماني‬ ‫خراثةوة) بةناوبانطة‪ ،‬لة كتيَبي «بون و عةدةم» بةتيَروتةسةلي‬ ‫باسي ليَوةكراوة‌‪ ،‬ثيَمواية ثانتاييةكي زؤري فيكري سارتةريشي‬ ‫داطيركردوة‌‌‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئايار ‪2010‬‬

‫‪47‬‬


‫ش��ةري ئ��ازادي‬ ‫سارتةر ثيَي واي��ة‪ ،‬بؤئةوةي م��رؤظ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫لةكؤلبيَتةوة هةميشة ليَبوردن بؤخؤي دةدؤزَي��ت��ةوة بؤ‬ ‫َ‬ ‫لةبريارداني‬ ‫حالةتةكاني خؤي لةبةردةم ئازاديدا‪ ،‬كةواتة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫شةري‬ ‫ناو حالةتي سروشتي ئازادي خؤي ِرادةكات‪ .‬ضونكة‬ ‫ِ‬ ‫ووب��ةرووي ِراستي‬ ‫ئ��ازادي ثيَناكريَت‪ ،‬بةآلم ناشيةويَت ِر‬ ‫ِ‬ ‫بيَتةوة لةبةردةم قوورساييةكةيدا‪ ،‬ئةطةرضي ئيَمة بؤ سارتةر‬ ‫مةحكوومين بة ئ��ازادي «ئ��ةم بيرؤكةية ِرةخنةي زؤري‬ ‫َ‬ ‫اديكال باسي‬ ‫لةسةرةو‪ ،‬هةنديَكجاريش‌ بة جؤرة ئازاديةكي ِر‬ ‫َ‬ ‫ئةورةخنانةش ِراستيان تيَداية»‪ ،‬بةهةرحال‪،‬‬ ‫ليَوة دةكريَت و‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫لةبةرئةوةي ناتوانين ئازادبين بةتةواوةتي‪ ،‬ضونكة ناتوانين‬ ‫بةرطةي واقيعي ِراستي بطرين وةكو ئازادي‪ ،‬بةآلم لةبةرئةوةش‬ ‫ليَي ِرادةكةين و دةكةوينة ناوبازنةي ئيماني خراثةوة‪« .‬بيرمان‬ ‫نةضيَت‪ ،‬سارتةر ئةطةرضي كاريطةري ماركسي لةسةربوو‪،‬‬ ‫ناراستةوخؤي كانتي لةسةرة‪ ،‬لةسةر‬ ‫هةروةها كاريطةريةكي ِ‬ ‫ئةم َ‬ ‫خالة بةتايبةتي‪.‬‬ ‫ب��اوةري‬ ‫بؤنموونة‪ ،‬كانت لةسةر كايةي ئيتيكدا‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫بةطةردوونطةرايةتي ئيتيك هةية‪ ،‬بؤئةوةي كةس وةكو‬ ‫ئةطةري ذيان و َ‬ ‫حالةتي ئةوكةسة نةتوانيَت بةسةر كاتيطؤرةي‬ ‫ئيمثةرةتيظدا سةربكةويَت‪ ،‬تةنانةت هةمووجؤرة درؤكردنيَكيش‬ ‫لةالي كانت خراثةو ِريَطاي ثيَنادريَت‪ ،‬تةنانةت طريمان ئةطةر‬

‫شةري ئازادي‬ ‫سارتةر ثيَي واية‪ ،‬بؤئةوةي مرؤظ ِ‬ ‫لةكؤلَبيَتةوة هةميشة ليَبوردن بؤخؤي دةدؤزيَتةوة‬

‫بؤ حالَةتةكاني خؤي لةبةردةم ئازاديدا‪ ،‬كةواتة‬ ‫لةبريارداني ناو حالَةتي سروشتي ئازادي خؤي‬ ‫ِ‬ ‫�ةري ئ��ازادي ثيَناكريَت‪،‬‬ ‫ِرادةك���ات‪ .‬ضونكة ش� ِ‬

‫��ةرووي ِراستي بيَتةوة‬ ‫ب��ةآلم ناشيةويَت ِرووب� ِ‬ ‫لةبةردةم قوورساييةكةيدا‪ ،‬ئةطةرضي ئيَمة بؤ‬ ‫سارتةر مةحكوومين بة ئازادي «ئةم بيرؤكةية‬

‫ِرةخنةي زؤري لةسةرةو‪ ،‬هةنديَكجاريش‌ بة‬ ‫َ‬ ‫اديكال باسي ليَوة دةكريَت و‪،‬‬ ‫جؤرة ئازاديةكي ِر‬ ‫ئةورةخنانةش ِراستيان تيَداية»‬ ‫ِ‬

‫درؤكردنيَكيش بيَت لةثيَناوي ثاراستني ذياني كةسيَكدا»‪.‬‬ ‫سارتةر باس لةوةدةكات‪ ،‬ئيَمة تاوةكو ئةوكاتةي نةتوانين‬ ‫ئازادبين بةتةواوةتي‪ ،‬هؤية سةرةكيةكةي ئةوةية لةناو ئةو‬ ‫ئيمانةدا دةذي��ن‪ ،‬كة ثيَضةوانةي ئازاديية «ئيماني خراث»‪،‬‬ ‫ئةمةش َ‬ ‫حالةتيَكة ثيَضةوانةي ئازادي‪ ،‬هةرضةندة خؤمان ثيَشي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةزانين هةلةين‪ ،‬بةآلم هيضيشي بؤناكةين‪ ،‬هةلهاتن لةحةقيقةتي‬ ‫بةرثرسياريَتي لةئازادي ِراستةقينة ئاسانترة‪ .‬هاوكيَشةكة‬

‫‪48‬‬

‫حالةتي وةرنةطرتني َ‬ ‫ئاسانة‪ ،‬ضونكة َ‬ ‫هةلويَست بؤ ئازادي‪،‬‬ ‫باريَكي زؤر زؤر طرانترة لةوةي خؤمان بةناوي ئازاديةوة‬ ‫بريارةكانمان َ‬ ‫هةل َ‬ ‫َ‬ ‫هةلببذيَرين‪ .‬كةئازاد‬ ‫بخةلةتيَنين و خؤمان و ِ‬ ‫نةبين‪ ،‬بؤئةوةي بتوانين بةرثرسياريش نةبين لةهةمانكاتدا‪،‬‬ ‫برياردانةكانمان ِرابكةين‪ .‬هةميشة‬ ‫بؤئةوةي لةسروشتي ِ‬ ‫بةهانةو ليَبوردن و ئةمةو ئةوة ديَنينةوة بؤئةوةي هيض شتيَك‬ ‫نةكةين لةئاست ئازاديةكةدا‪ .‬ضيرؤكي ذياني ئيَمة لةبةردةم‬ ‫وةهمي ئازاديدا‪ ،‬هةميشة طوتنةوةي ئةو ضيرؤكانةية‪ ،‬كة لة‬ ‫ليَبووردن و ِراكردن و خؤدزينةوة لةئازادي ثيَكهاتوة‪ ،‬هةموو‬ ‫لةبريارداندا‪.‬‬ ‫ئةمانةش بؤخؤيان ئازادي ئةوكةسةن ِ‬ ‫بةالي سارتةرةوة‪ِ ،‬راستيةكةش دةزانين‪ ،‬بةآلم ئامادةييمان‬ ‫تيادانيية بيكةين‪ ،‬ليَبوردنةكانيشمان َ‬ ‫بةلطةي نةكردنةكانمانة‌‪،‬‬ ‫َ‬ ‫اديكاليشي تياداية‪ .‬ثةردةثؤش‬ ‫ئةطةرضي دةنطدانةوةيةكي ِر‬ ‫كردني ئازادي بةضيرؤكي نةتوانيني بةرثرسياريَتي لةبةردةم‬ ‫َ‬ ‫ناوضالي ئيماني خراثةوة‪ ،‬كة ِراكردنة‬ ‫ئازاديدا‪ ،‬دةمانخاتة‬ ‫لة خودي ئازادي ِراستةقينة‌‪ .‬ضونكة سارتةر‪ ،‬لةبةرئةوةي‬ ‫بةبريارداني كةسي سةربةخؤو دواييش‬ ‫ف��ةزاي ئ��ازادي‬ ‫ِ‬ ‫بةرثرسياريَتيةكةي لةبةردةم نرخي ئازاديةكةدا دةبةستيَتةوة‌‪،‬‬ ‫لةبةرئةوة ثيَي واية مرؤظ ناتوانيَت بةرطةي ئةو ئازادية‬ ‫بطريَت‪ ،‬بةرطةطرتني ئازادي نرخي بةرثرسياريَتيةكةيةتي‬ ‫طراني دةكات‌‪.‬‬ ‫بةكورتي (ئيماني خراث)‪ ،‬ثيَضةوانةي ئازادي دةطةيةنيَت‪،‬‬ ‫ئةمةش ئاسانترة لةوةي ئازادبين‪ ،‬ضوونكة بةرثرسياريَتي‬ ‫تيادانية بةوشيوةيةي ئازادي مةحكومي دةكات بةسةرماندا‪،‬‬ ‫برياري ئةوكةسةية‬ ‫ئةطةرضي خودي ئيماني خراثيش هةر ِ‬ ‫بةئازادي داويَتي‪ ،‬بةآلم ئازادي نية بةوشيَوةيةي سارتةر‬ ‫مةبةستيَتي‪ .‬ئةطةرضي ليَكدانةوةي ئازادو بةرثرسياريَتي‬ ‫بةوجؤرة كاريَكي طرانيشة‪ ،‬بةآلم بةثيَويستم زاني ئاماذةيةكي‬ ‫َ‬ ‫دةولةمةند كردني ‌بابةتةكة‪.‬‬ ‫خيَرابكةم لةبةر‬ ‫بؤنموونة كة ئةطةر ئازاديةكي ئةوتؤمان نةبيَت بةوشيَوةية‪،‬‬ ‫بليَين‌‪ ،‬ئيتر ئةطةر َ‬ ‫ئةمة لةهةستة نةتةوةييةكةيةوة َ‬ ‫دلي خؤمان‬ ‫خؤشبكةين و َ‬ ‫بليَين ئةمةي هةمانة ئازاديةو سةربةخؤييةو‬ ‫كوردستانة‪ ،‬بؤ سارتةر دةبيَتة ِراكردن لةئازادي‌و درؤكردنيش‬ ‫َ‬ ‫لةطةل خؤماندا‪.‬‬ ‫لة ئيَستاشدا شتيَكي بةوشيَوةية هةستثيَدةكةم‪ ،‬ئةويش‬ ‫ثةيوةستة بةحةماسةتي ‌وشةي ثيَشمةرطةوة‪ ،‬كةبةو شيَوة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ضيدةليَين‪.‬‬ ‫بةبي ئةوةي بزانين‬ ‫زؤر ِر‬ ‫اديكالة بة‌رطري ليَدةكةين‪َ ،‬‬ ‫َ‬ ‫‌بةرطريكردن لةثيَشمةرطة ئةمةندة ِراديكالة‪ ،‬تةنانةت بيري‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫عةقلة‪ ،‬دةبيَت‬ ‫كؤنترؤلدةكات‪ .‬ئةم سياسةت و‬ ‫ئازاديش‬ ‫بةوةسيلةيةك بؤ ِراكردن لةخودي ئازادي‪ ،‬نةوةك سياسةتيَك‬ ‫بةرةو ئازادي‪ .‬بةحسابي خؤي دةيةويَت واقيعيَكي جديمان‬ ‫بؤبهيَنيَتة ثيَشضاو (ثاراستني كةرامةتي دونياي ثيَشمةرطة)‪،‬‬ ‫لةريَطاي‬ ‫بةآلم ئةمة لةجديةتي ناجديةت زياتر نيية‪ ،‬ئةطةرضي ِ‬ ‫دادةرَي��ذرَي��ن و لةتؤتاليتاريزم‬ ‫ئةمةوة ثالنى ستالينيزمي‬ ‫ِ‬ ‫نزيكتردةبينةوة‌‪.‬‬ ‫هاوكيَشةكة وايليديَتةوة وش��ةي ثيَشمةرطة تةنيا‬ ‫لةبةرخاتري ئةوة بةكاردةهيَنين كة ئيَمة ئيتر ئازادين و تةواو‪،‬‬ ‫بةرطريكردنيش ليَي َ‬ ‫بةلطةيةكي ِراستةقينةية بؤ بةهاوهةيبةتي‬ ‫ثيَشمةرطة‪ ،‬ئايا ئةمة ضةندي ِراستة لةئاست نةبووني‬ ‫طوتاريَكي يةكطرتو و ديموكراتدا توانيبيَتي هيَزةكاني لةيةكتري‬ ‫كؤبكاتةوةو ِريَزي جياوازيةكاني لةخؤطرتبيَت؟‬ ‫ب��ةآلم شةرمةزاريةكي زؤر ق� َ‬ ‫�وول لةناو هةناوي ئةم‬ ‫كةر»‬ ‫ميَذووةدا هةية‪ ،‬لةسةرئةوة شيَركؤ بيَكةس «ميَذووي ِ‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئايار ‪2010‬‬


‫باسدةكات‪ ،‬هةروةها َ‬ ‫دةليَت‪:‬‬

‫نةهةتاو نةسيَبةر هيضيان نيم‬

‫«ئؤ من ض عيبرةتيَكم بؤ مةرطي هةرزان‬ ‫ئؤ من ض عيبرةتيَكم بؤ ئاخرزةمان»(ئافات‪ ،‬الثةرِة ‪)25‬‬

‫شاعير بةزماني(من) ئاماذة بةو عيبرةتة دةكات‪ ،‬بةآلم‬ ‫خويَندنةوةي شيركؤ هةرطيز لةدةرةوةي زماني هةمووماندا‬ ‫نيةو نةبووة‪ ،‬مني شيَركؤ بيَكةس‪ ،‬منيَكي هةمووة‪ ،‬ثلوراليةتي‬ ‫كوردة وةكو ميَذووي كورد‪ ،‬دةنطي شاعير لةناو دةنطدانةوةي‬ ‫ئةو ميَذووة ديَت‪ .‬بةكورتي عيبرةتي ئةو‪ ،‬عيبرةتي شووناس‬ ‫و نةتةوةو خوديشة لةناو يةكتريدا‪ ،‬هةروةها لةشويَنيَكي تردا‪،‬‬ ‫بؤنموونة دةنووسيَت‪:‬‬

‫«كوردو خوا ليَك ئةضن‬ ‫بي كةسن!»(دةربةندي ثةثوولة‪ ،‬الثةرِة ‪)93‬‬ ‫بي شةريك‪َ ،‬‬ ‫هةردووكيان َ‬

‫كورد ذمارة يةك نية وةكو تاقانةيي خوا‪ ،‬بةآلم كورد‬ ‫هاوريَيدا وةكو خوا واية‪.‬‬ ‫بي‬ ‫لةبيَكةسى و َ‬ ‫ِ‬ ‫كورد لةخوا ئةضيَت‪ ،‬ضونكة هةموو ئةو سيفاتانةي خواي‬ ‫ثيَدةناسينةوة‪ ،‬لةدونيايةكي تيؤلؤجيدا‪ ،‬ل��ةدةرةوةي ئاطايى‬ ‫و هةست و عةقآلنيةتي ئيَمةوةية وةك��و توانا‌‪ ،‬كورديش‬ ‫بةهةمان شيَوة شوناسيَكي ناسراوي نيية كة بةسةربةخؤيي‬ ‫بناسريَتةوة‌‪ .‬هةروةها وةكو ضؤن خوا بيَكةسةو بيَشةريكة‪‌،‬‬ ‫كورديش بةهةمان شيَوةية بيَكةس و بيَشةريكة‪ .‬بةآلم كيَشةي‬ ‫سةرةكي بؤ دؤزينةوةي شةراكةت و كةسبووني هةموو‬ ‫كةسيَك و هةموو نةتةوةيةكيش‪ ،‬تةنيا لةسةر بووني ئةواني‬ ‫تر ِراناوةستيَتةوة كة دانمان ثيادابنيَن و هةستيشمان ثيَبكةن‬ ‫«ئةطةرضي ئةمة طرنطي خؤي هةية»‌‪َ ،‬‬ ‫بةلكو لةسةر خودي‬ ‫ئةو كةس و نةتةوةيةو ئةواني تريش دةوةستيَتةوة‪ .‬مةبةست‬ ‫لةوةية َ‬ ‫بليَين‪ ،‬كورد كةسبوون و شةريكبووني خؤي لةناو‬ ‫وةبةبي ئةمةش بووني‬ ‫نةدؤزيوةتةوة‪،‬‬ ‫يةكبووندا‬ ‫طووتاري‬ ‫َ‬ ‫ئةوي تر»بةتايبةتي لةدونياي سياسةت و واقيعيةتدا) بةئاساني‬ ‫هاوريَو شةريك دابين ناكريَت‪.‬‬ ‫وةكو‬ ‫ِ‬ ‫ثرؤذة ‌جياوازةكانة‬ ‫كايةو‬ ‫كؤكراوةيي‬ ‫هةطبةيةكي‬ ‫كةلتوور‬ ‫ِ‬ ‫لةئاستي مومارةسة كردن و ذياندا‪ ،‬ئاستي فةرهةنطي‪ ،‬هونةري‪،‬‬ ‫دايةلؤط و ديبةتكردن لةسةر كؤي بابةت و كايةكان‪ ،‬ئةم ئاستانة‬ ‫لةالي ئيَمة بةوشيوةية بوونيان نية‪ ،‬بةمانايةكي تر لةالي ئيَمة‬ ‫ئازادي ِروكةش بووني هةية‪ ،‬ئةمةش وايكردوة كة جةوهةري‬ ‫ئازادي كردبيَتة قورباني‌‌‪ .‬لةبةرئةوة ئيَمة تاوةكو ئيَستاكةش‬ ‫لةناو كةلتوري دايةلؤطدا ناذين‪ ،‬وشةي ثيَشمةرطةش هةر‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةلداكراوة‪ ،‬بةباكطراونديَكي‬ ‫مامةلةي‬ ‫ليَرةوة تةماشاكراوةو‬ ‫حزبيةوة قايم ك��راوةو بؤتة دةمامكيَكي نةتةوةيي لةسةر‬ ‫ِروخساري حزبةكان‪ .‬كةلتوور ئةو جوطرافياية روخسارةكان‬ ‫لةئاميَزي خؤي دةطريَت و‪ ،‬تةواوي ذيان دةبيَتة ئةزمووني‬ ‫خودى و ناخودي كةسةكان‪ ،‬بةآلم ئازادي ِرؤحي كةلتووري‬ ‫َ‬ ‫مةحالة بةرهةمهيَن‬ ‫وةبةبي ئازادي ئيرادةي كةسةكان‬ ‫كراوةية‪،‬‬ ‫َ‬ ‫و داهيَنةربن‪ ،‬كةلتور هةميشة لةسةر ه��ةردووك هيَ‬ ‫َلي‬ ‫َ‬ ‫كاملتردةبَيت‌‪ ،‬ويستي‬ ‫ضردةبيَتةوةو‬ ‫بةرهةمهيَنان و داهيَناندا ِ‬ ‫ذياني ئازادو هةلوومةرجيَكي كراوة بؤ مرؤظي ثيَشمةرطة‬ ‫دةتوانيَت هاوكاريمان بكات لةبيركردنةوةدا‌‪.‬‬ ‫وةكو شيَركؤبيَكةس َ‬ ‫دةليَت‪:‬‬

‫«ئةوةريَم يان ئةرِويَم؟‬ ‫لةنيَوان وةرين و رِواندا‬ ‫وةرزيَكي ديكةي نويَم‪.‬‬

‫خاكيَكم تائيَستا‬

‫بؤ شيَوةو رِةنط و رِووم ئةطةرِيَم!»( دةربةندي ثةثوولة‪)96 ،‬‬

‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫كةلتوور شتيَك نية لةئاسمانةوة هاتبيَتة خوارةوة‪،‬‬ ‫ئةمةشدا‪ ،‬لةبةرئةوةي بةرهةمو ثرؤسيَسةي ميَذووى مرؤظة‬ ‫َ‬ ‫بةهةول و كاركردنةكانيةوة‪ ،‬ئيتر ليَبوردن و ِراكردنيش نيية‬ ‫لةئاست مةسةلة طرنطةكاندا‪ .‬كةلتور‪ ،‬لةبةرئةوةي بةرهةموو‬ ‫دةستكردي مرؤظةو بةوشيَوةية سروشتي نية‪ ،‬ئيتر شتيَكيش‬ ‫نية لةشةوو ِرؤذيَكدا لةدايكبيَت و كؤتاييش بةخؤي بهيَنيَت‪،‬‬ ‫«بيَطوومان ئاسان نيية»‪ ،‬ب��ةآلم مرؤظيش هةميشة لةناو‬ ‫ثرؤذةكانيدا خؤي بينيوةتةوة‪ ،‬وةكو سارتةر ئاماذةي بؤدةكات‪:‬‬ ‫هةميشة فةشةليش دةهيَنيَت يان تةواويان ناكات بةوشيَوةية‪،‬‬ ‫لةبةرئةوة هةميشة وةكو لةناو هةلوومةرجي َ‬ ‫هةلبةزو دابةزدا‬ ‫بذي واية‪.‬‬ ‫َ‬ ‫حالةتيَكي زؤر ئايرؤنية‪ ،‬كة ئيَمةي كورد وةكو‬ ‫بةآلم‬ ‫سياسي فةشةل ناهيَنين‪ ،‬نةوةك لةبةرئةوةي سةركةوتوو‬ ‫بوبين‪َ ،‬‬ ‫بةلكو لةبةرئةوةي تاقيكردنةوةمان نيةو دةست نادةينة‌‬ ‫طؤرانةكاني‪.‬‬ ‫ئةزموونكردني واقيعيَك كة تينووة بةكاركردن و ِ‬ ‫ئةمةندةي ِرازين بةو ثالن و ستراتيجانةي بؤمان دادةنيَن‬ ‫َ‬ ‫خةيال و ئةزموونةكان‬ ‫و هةن‪ ،‬خؤمان لةسنووري خةون و‬

‫بةرووكةش بووني هةية‪،‬‬ ‫لةالي ئيَمة ئازادي ِ‬

‫ئةمةش وايكردوة كة جةوهةري ئازادي كردبيَتة‬

‫قورباني‌‌‪ .‬لةبةرئةوة ئيَمة تاوةكو ئيَستاكةش لةناو‬ ‫كةلتوري دايةلؤطدا ناذين‪ ،‬وشةي ثيَشمةرطةش‬ ‫هةر ليَرةوة تةماشاكراوةو مامةلَةي لةطةلَداكراوة‪،‬‬ ‫بةباكطراونديَكي‬

‫دةمامكيَكي‬

‫حزبيةوة‬

‫نةتةوةيي‬

‫لة‬

‫قايمكراوةو‬ ‫سةر‬

‫بؤتة‬

‫ِرووخساري‬

‫حزبةكان‪ .‬كةلتوور ئةو جوطرافياية روخسارةكان‬ ‫لةئاميَزي خؤي دةطريَت و‪ ،‬تةواوي ذيان دةبيَتة‬ ‫ئةزمووني خودى و ناخودي كةسةكان‪ ،‬بةآلم‬

‫وةبةبي‬ ‫ئ��ازادي ِرؤح��ي كةلتووري كراوةية‪،‬‬ ‫َ‬ ‫ئازادي ئيرادةي كةسةكان مةحالَة بةرهةمهيَن و‬

‫داهيَنةربن‬

‫الدةدةي��ن و نامانةويَت بةجيدي وةريانطرين‪ .‬لةشاعيرةوة‬ ‫نوي بووني هةية لةنيَوان وةرين‬ ‫فيَري ئةوةدةبين‪ ،‬كة وةرزي َ‬ ‫و ِرواندا‪ ،‬دةتوانين خاكيَك بين هةميشة بؤ شيَوةو ِرةنط و‬ ‫بطةريَين‪ ،‬ئةمة وةكو خود و كؤ دةتوانريَت‬ ‫ِرووي خؤمان‬ ‫ِ‬ ‫هيَزو ئيرادةمان تيادا درووستبكات‪ .‬شيعر دةتوانيَت فيَري‬ ‫زؤر شتمان بكات‪ ،‬فيَري خةون بينينمان بكات و‪ ،‬كةلتوورمان‬ ‫َ‬ ‫دةولةمةندتر بكات‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئايار ‪2010‬‬

‫‪49‬‬


‫شتيَكي سةيروسةمةرةية‪ ،‬سياسى و سةركردةي ناو‬ ‫َ‬ ‫نوي‪ ،‬خةون و خةيالَي كوردستان بةشيعرو‬ ‫جيهاني‬ ‫َ‬ ‫خةيال تيَدةطةن‪ ،‬طوايا لةبةرئةوةي كوردستان خةون‬ ‫و خةيالَة «تةنيا لةناو شيعردا دةبيَت»‌ ئيتر دروستبووني‬ ‫كوردستان وةهمة‪ ،‬هةقيانةت و عةدالةت و ِراستيش‬ ‫وةهمن‪ ،‬ئةطةر خؤمان بةقوتابى و ئيشكةريان نةزانين‪.‬‬ ‫بةماناي‬

‫ئايدؤلؤجي‬

‫خةونبينين بةكوردستانةوة‪،‬‬ ‫نةتةوةثةرستي ناكات‪ ،‬بةلَكو ئةو ميَذووةي ليَوةي‬ ‫هاتوةو تيايدا ذياوة‪ ،‬ئةزموونةكاني فيَري ئةوةي‬ ‫دةكةن شويَنيَكي هةبيَت ناوي ليَبنيَت (م� َ‬ ‫�ال)‌ يان‬ ‫(هةست بكات لةمالَة)‬ ‫شيعر دةتوانيَت فيَري كردنةوةي دةرط��او ثةنجةرةي‬ ‫زياترمان بكات لةناو بون و جيهاندا‪ ،‬فيَري َ‬ ‫قالبونةوةي‬ ‫بوني خؤمان بكات لةناو تؤماركردن و بةهونةركردني‬ ‫ئةزموونةكانمان لةناو ذياندا‪ ،‬فيَري ئةوةمان دةكات بتوانين‬ ‫ِريَزلةخؤمان و ئةواني تريش ِرابطرين‪ِ ،‬ريَزطرتن و ليَبوردةيي‬ ‫َ‬ ‫دةرؤن‪ ،‬ضونكة ثةيوةندن بةدونياي‬ ‫هةميشة‬ ‫لةطةل ئازاديدا ِ‬ ‫ئيتيكو بةرثرسياريَتيةوة‪ ،‬بةدونياي ئازايةتى و هةستة سةر‬ ‫ثيَيانةوة‪ ،‬ئةمة ِرؤحي كةلتووري كراوةية‪.‬‬ ‫بؤنموونة شتيَكي سةيروسةمةرةية‪ ،‬سياسى و سةركردةي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫خةيال‬ ‫خةيالي كوردستان بةشيعرو‬ ‫نوي‪ ،‬خةون و‬ ‫ناو جيهاني َ‬ ‫َ‬ ‫تيَدةطةن‪ ،‬طوايا لةبةرئةوةي كوردستان خةون و خةيالة «تةنيا‬ ‫لةناو شيعردا دةبيَت»‌ ئيتر دروستبووني كوردستان وةهمة‪،‬‬ ‫هةقيانةت و عةدالةت و ِراستيش وةهمن‪ ،‬ئةطةر خؤمان‬ ‫بةقوتابى و ئيشكةريان نةزانين‪ .‬خةونبينين بةكوردستانةوة‪،‬‬ ‫بةماناي ئايدؤلؤجي نةتةوةثةرستي ناكات‪َ ،‬‬ ‫بةلكو ئةو ميَذووةي‬ ‫ليَوةي هاتوةو تيايدا ذياوة‪ ،‬ئةزموونةكاني فيَري ئةوةي دةكةن‬ ‫َ‬ ‫شويَنيَكي هةبيَت ناوي ليَبنيَت َ‬ ‫لةمالة)‪.‬‬ ‫(مال)‌ يان (هةست بكات‬ ‫دوايي مرؤظ ئةمةندةي لةشيعرو ئةدةبةوة فيَردةبيَت خؤي‬ ‫بناسيَت‪ ،‬ئةمةندة لةشويَني ترةوة فيَرنابيَت بةطشتي‪ ،‬ضونكة‬ ‫شيعرو ئةدةب هةرطيز لةدةرةوةي ئةزمووني مرؤظايةتيةوة‬ ‫ضركردنةوةي ئةزموونةكان و جيهانمانة لةناو‬ ‫نين‪ ،‬هةميشة ِ‬ ‫دةربرينة ئيستاتيكيةكاندا‪ ،‬هةروةها لةناو شيعرو‬ ‫ويَنة‌و‬ ‫ِ‬ ‫ةطوريشةي فةلسةفةى‬ ‫ئةدةبدا‪ ،‬دةتوانيَت لةناو ئةو كايانةدا ِر‬ ‫ِ‬ ‫و سياسي و ئةخالقيش بدؤزيَتةوةو كاريطةريةكاني ببينيَت‪.‬‬ ‫َ‬ ‫دةولةمةندة‪ ،‬بةآلم ئةمة‬ ‫دواجار‪ ،‬كورد لةشيعرو خةون بينيندا‬ ‫ئةوة ناطةيةنيَت بكريَتة نوكتةي سياسيةكانمان‪.‬‬ ‫ئةم بؤشايية زؤر طةورةيةي لةنيَوان خةونبينيني مرؤظي‬ ‫كوردو نائازايةتي سياسيةكاندا هةية‪ ،‬هةرطيز خةونيَكي‬ ‫َ‬ ‫خةيالي ثيَشمةرطانة شيعريةت‬ ‫ثيَشمةرطانة نية‪ ،‬ضونكة خةون و‬ ‫َ‬ ‫خؤدةولةمةندكردنة بةئازادى و سةربةخؤيي‪،‬‬ ‫و ئيشكردن و‬ ‫ثرؤذةيةكة لةناو فيكردا داماندةنيَت‪ ،‬ثرؤذةي فيكريش‬ ‫ئةمةش ِ‬ ‫بةشيَوةيةكي سروشتي ويستي ئازادى و عةدالةت و كةلتووري‬

‫‪50‬‬

‫كراوةية‪.‬‬ ‫بةرطريكردن لةثيَشمةرطة لةزةمةنيَكي زؤر جياوازداو‬ ‫حةرامكردني وةك��و وشةيةكيش لةزمانداو‪ ،‬يان بةهيض‬ ‫خةيال بؤ دروسبووني نةتةوةو َ‬ ‫َ‬ ‫مال‬ ‫تةماشاكردني خةونو‬ ‫َ‬ ‫بيروراو‬ ‫ئازادي‬ ‫كردني‬ ‫كؤنترؤل‬ ‫نرخي‬ ‫«كوردستان»‪ ،‬لةسةر‬ ‫ِ‬ ‫ِرووكةشيَتي‪ ،‬هيض نية بيَجطة لةستةمكاري نةبَيت‌‪ ،‬ليَرةدا‬ ‫ستةمكاري زؤر ماناي تريش لةخؤي وةردةطريَت‪ ،‬بؤنموونة‬ ‫وةكو َ‬ ‫طالتةثيَكردن و بةهيض زانينيش‪ .‬كةلتور ذياني دايةلؤطيَكي‬ ‫َ‬ ‫ب��ةردةوام��ة لةطةل هةموو ئةو ئاستانةي وامانليَدةكات‬ ‫بروانين و‪ ،‬بتوانين لةو ِرووداوو كاتة‬ ‫لةرابردوي خؤماني َ‬ ‫ثي ِ‬ ‫ِ‬ ‫بةرؤحيَكي‬ ‫تةنيا‬ ‫نةوةك‬ ‫َبطةين‪،‬‬ ‫ي‬ ‫ت‬ ‫بةسةرمانبردوة‬ ‫بةجيَماوة‌ي‬ ‫ِ‬ ‫بةحساب جديةوة بةرطري ليَبكةين و‪ ،‬لةهةمان كاتيشدا‬ ‫ئامادةنةبين لةبةردةم ئازاديدا هيض شتيَك َ‬ ‫بليَين و بكةين و‬ ‫طرنطي بةجياوازيةكانمان نةدةين‪.‬‬ ‫كاتيَك بةرطريكردن لةوشةي ثيَشمةرطة بةوشيَوةية دةبيَت‬ ‫بةرؤتينكردني زمانيش‪ ،‬ئيتر دةيةويَت‬ ‫بةكةلتووري سةردةمي ِ‬ ‫بطؤريَت‪ ،‬ئةمة ديوة‬ ‫و‬ ‫بكات‬ ‫بارطاوي‬ ‫هةموو كةلتور بةسياسةت‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫عةدةميةكة‌ي تري َ‬ ‫خةيالي كوردي بؤ‬ ‫طالتةثيَكردنة بةخةون و‬ ‫دروستبووني ثرؤذةيةكي وآلتيَكي وةكو كورد‌ستان‪ .‬لةاليةكةوة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةخةيال و هزرةوة ديَت‪،‬‬ ‫كؤنترؤل دةكةين‪ ،‬كة زمان‬ ‫زمان‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةاليةكي تريشةوة طالتة بةخةون و خةيالي كوردي دةكةين‪،‬‬ ‫َ‬ ‫قوول و كاريطةرن بؤ ئايندة‪.‬‬ ‫كة ئاماذةي‬ ‫كاتيَك ثةردةي سياسةت تةواوي شتةكان دادةثؤشيَت‪،‬‬ ‫وب��ةروب��ون��ةوةي كةلتورمان‬ ‫خةتةرترين ضركةساتي ِر‬ ‫ِ‬ ‫ثيشاندةدات‌‪ ،‬بةحوكمي بةرةو بةسياسةت كردني‪.‬‬ ‫بةسياسةت كردني كةلتور‌‪ ،‬بةكارهيَناني هةمووشتيَكة‬ ‫لةثيَناوي دةسةآلتي زياترو مةرطي بيركردنةوةو ِرةخنةطرتن‬ ‫و ئازادي‪.‬‬

‫« سياسةت‌ شيشي طومرطةو‬ ‫ئةضي بةقةبرغةي نيشتيماني هيَذاو خؤشةويستدا‬ ‫َ‬ ‫ئيَمة ئيَستة وةتةنيَكمان هةية كون كون‬ ‫ثي ئةبيَذينةوة‪(»..‬بؤننامة‪ ،‬الثةرة ‪)51‬‬ ‫بووة بةبيَذةنطي مةرطو‪..‬شاري َ‬

‫كيَشةي طةورةي سياسةت لةالي ئيَمة‪ ،‬ئةمةندة ناخؤيي‬ ‫َ‬ ‫مولكي تايبةت و ئةدرةسي حزبةكان بةتةنيا‪،‬‬ ‫كراوة‪ ،‬بؤتة‬ ‫ئةمةش وةكو ئةو «شيشة»ي شاعيرةو «دةضيَت بةقةبرغةي‬ ‫نيشتيماندا»‪ .‬بةآلم نيشتيمان ليَرةدا هيض شتيَك ناطةيةنيَت‬ ‫بيَجطة لةماناي ئةو مرؤظانةي لةناو ئةو شويَنةي ليَي‬ ‫دةذين»مرؤظايةتي»‪ ،‬ضونكة ئةطةر لةهةردووك ماناي ِرةمزى‬ ‫و حةرفيشةوة ئةمة وةربطرين‪ ،‬نيشتيمان شتيَك نية ئةبستراكتو‬ ‫سةربةخؤبيَت‪َ ،‬‬ ‫بةلكو نيشتيمان ماناي ذيان و ثيَكةوةبووني‬ ‫مرؤظطةليَكة لةناو شويَنيَكي جوطرافي دي��اري��ك��راودا‪.‬‬ ‫تةشويشكردني ذياني مرؤظةطةليَك‪ ،‬ئامانجي سةرةكي طرتني‬ ‫دةماري زؤر حةساسيانة‪ِ ،‬راطرتني بيركردنةوةو ِرةخنةطرتن‬ ‫بةبي‬ ‫و جياوازيةكانيانةو تةماشاكردنيانة وةكو يةكو يةكسان‬ ‫َ‬ ‫جياوازي‪.‬‬ ‫بؤنموونة‪ ،‬بير لةنازيزمي َ‬ ‫ئةلماني بكةرةوة‌‪ ،‬كاتيَك ستراتيجي‬ ‫سةرةكي ئةوةبوو شتيَكي وا بدؤزريَتةوة ستراتيجي بيَت‪ ،‬بؤ‬ ‫ميَشكي هةموو َ‬ ‫ئةلمانيةك لةئاستة كةلتووريةكةيدا بةرجةستة‬ ‫بكريَتةوة‪ .‬ئةويش خةتةرترين ِرووداوي ميَذوويي ِروويدا‪،‬‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاوة‪،‬‬ ‫لةطةل كردنة يةك كةس وةكو خوا بةسةر تةواوي‬ ‫و كردنة جولةكة وةكو دووذمنيَكي ِراستةقينةي ئةوان‪،‬‬ ‫(لةسةردةمي نازيةكاندا‪ ،‬هة‌موو جولةكةيةك دةبوو سيمبولي‬ ‫ئةستيَرةكةي بةئيَخةوة بيَت‪ ،‬بؤ ئةوةي بناسريَتةوة كة «ئةمانة‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئايار ‪2010‬‬


‫ثروثاطةندةي وةزارةتي‬ ‫دووذمني ئيَمةن»)‪ ،‬لةهةمان كاتيشدا‪ِ ،‬‬ ‫ِرؤشنبيري‪ ،‬هيتلةري كردبوو بةفيطةري خوايةكي سثى‪-‬‬ ‫ئةلماني‪ ،‬وةبةرزكردنةوةي ِرةطةزي َ‬ ‫َ‬ ‫ئةلمانيش وةكو مرؤظي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫سثي ئالمان لةسةرو هةموو نةتةوةكاني ترةوة‪ ،‬ئةمة دووخالي‬ ‫ستراتيجي بوون بؤ ِرؤشنطةري نازيزم‪( .‬بةرطريكردن لةوشةي‬ ‫بةبي هيض بناغةو ئامانجيَكي دةرةوةي سةردةمي‬ ‫ثيَشمةرطة‬ ‫َ‬ ‫‌راطرتني بيركردنةوةو ئازاديو دةسةآلتي‬ ‫ئيَستامان‪ ،‬تةنيا ِ‬ ‫زياترة)‌‪ .‬هة‌موو ئيشكردني وةزيري ِرؤشنبيري ئةوكاتةي‬ ‫َ‬ ‫دووخالةي سةرةوةبوو‪ .‬ئةوةش‬ ‫نازيةكان‌(جؤزيَف طؤبيل) ئةو‬ ‫َ‬ ‫كةنالةكاني هونةرو نووسين و‪،‬‬ ‫بةرةبةرة ِرووي��دا‪ ،‬هةموو‬ ‫تةنانةت تةواوي شويَنيش بوو بةعةرشي شانؤطةري نازيةت‪،‬‬ ‫ِرؤذنامةو‪ِ ،‬راديؤو‪ ،‬كارتؤن و كؤميك بؤ مناآلن و طةنجان و‪،‬‬ ‫ثيشاندانةوةي سيمبولي نازيةكان لةسةر هةموو بينايةكان‬ ‫و‪ ،‬بؤنموونة لةكاتي سةيرانيشدا بةرزكردنةوةي ئاآلي نازي‬ ‫بووبوة نؤرميَك و شانازي ثيَوةدةكرا‪ ،‬ويَنةي جةنط لوتكةي‬ ‫نؤرماليزةكردني جةنطبووة وةكو شانازيكردن و هةستكردن‬ ‫بةقارةمانيَتي‪ .‬ئاريكيتيَكضةري نازيةكان‪ ،‬بةهةموو شيوةيةك‬ ‫لةئاستي سيمبولي‪ ،‬شانؤطةريَتي‪ ،‬تةنانةت نرخ و بةهاي‬ ‫َ‬ ‫ستايلي ئاريكيتيَكضةري ِرؤماني‬ ‫شيَوازي كؤن و ِروخاويان‪،‬‬ ‫بةسةرةوةية‪ ،‬زيندووكردنةوةي هةنديَك ئاسثيَكتي كؤني‬ ‫ِرؤماني بؤ نازيةكان جةوهةريبوون‪ ،‬ضوونكة ئةو شانازية‬ ‫لةكؤنةوة(رؤمانيةوة) دةيهيَناية ناو‬ ‫نةتةوايةتيةي نازيزم‬ ‫ِ‬ ‫ئةو‌ كاتةي خؤيانةوة‪ِ ،‬رةنطدانةوةي تةعبيركردني شكؤو‬ ‫تاقانةيي ِرةطةزي َ‬ ‫لةرةطةزي‬ ‫ئةلماني بوون لةهيتلةرو‪ ،‬دواييش ِ‬ ‫َ‬ ‫ئةلمانيةوة بؤ هةموو جيهان‪ .‬ئةوةي لةالي نازيةكان بوو‬ ‫بةكةلتوور‪ ،‬سياسةتي خؤشويستن و بةفيداكردنبوو لةثيَناوي‬ ‫هيتلةردا‪ ،‬وةكو(فيطةري خوايةكي َ‬ ‫ئالمانى‪ -‬سثي)‪ ،‬دواييش‬ ‫لةثيَناوي وآلتي َ‬ ‫ئالماندا‪ ،‬تةماشاكردني خؤيان بوو وةكو‬ ‫نةتةوةيةك بةسةر هةموو نةتةوةكاني ترةوة‪.‬‬ ‫ئةمة تيؤلؤجيكردني سياسةتة بةهيَناني كةسَيك‌و‬ ‫نةتةوةيةكةوة‪ ‌،‬لةجياتي خواو نةتةوةيةكي شازو َ‬ ‫هةلبذيَردراو‪،‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بةعةقل و رؤحي‬ ‫كؤنترؤلكردني ت��ةواوي جوطرافياية‬ ‫مرؤظةكانيشةوة‪ ،‬طويَزانةوةي كةلتورة ب��ةرةو ئامانج و‬ ‫ستراتيجي حزبيَك‪ِ .‬روودان��ي بةسياسةتكردني كةلتوور‪،‬‬ ‫هةميشة دؤزينةوةي دووذمنايةتيكردني شتيَكة‪ ،‬ئيتر ئةطةر‬ ‫ئةمة بيريَك بيَت‪ ،‬خوايةك بيَت‪ ،‬هيَزيَكي سياسي يان ئايني‬ ‫بيَت‪ .‬ئةوةي جةوهةرية لةبةسياسةتكردني كةلتووردا‪ ،‬ئةوةية‬ ‫َ‬ ‫خةلك‌ بكريَتة ميَشكيَكي سياسي ِرووت و‬ ‫ميَشكي عامةي‬ ‫نةتوانيَت بةهيض شيَوةيةك بةرهةمهيَن بيَتو كاريطةربيَت لةسةر‬ ‫ذيان بةطشتي‪ ،‬وةهةميشة دةنط بؤئةو حزب و دةسةآلتة بدات‬ ‫كة خؤي بةجيدي ثيشاندةدات‪.‬‬ ‫َ‬ ‫بةطالتةثيَكردني خةون‬ ‫بةحةرامكردني وشةي ثيَشمةرطةو‬ ‫َ‬ ‫خةيالي نةوةيةك‪ ،‬يان شيعر بؤ كوردستان‪ ،‬قايمكردني‬ ‫و‬ ‫َ‬ ‫بةرووكةشي‬ ‫حزبية لةبةردةم هةست و عةقلي زؤرينةيةكدا‌‌ كة ِ‬ ‫دةميَنيَتةوةو‪ ،‬نايةويَت بيربكاتةوةو‪ ،‬لةثيَناوي بةرذةوةندى‬ ‫و ناندا خؤي ملكةضدةكات و‪ِ ،‬رازي دةبَيت‌ بةئامانجةكان‬ ‫هةرضيةك بن‪ ،‬ئةطةرضي بشزانيَت َ‬ ‫هةلةيةو بؤخؤي بةشيَكي‬ ‫زؤر طةورةية لةميَذووي ستةمكاري‪.‬‬ ‫َ‬ ‫دةيليَت‪ ،‬ئةطةر ئةتةويَت ئةم وشةي‬ ‫ئةم زمانة بةئاشكرا‬ ‫ثيَشمةرطة‌ بةكاربهيَني‪ ،‬ئةوا باشترو ورياتر بيربكةرةوةو خؤت‬ ‫سانسؤربكةو دةست لةو وشةيةوة مةدةو حةرامة‌‪ ،‬ضونكة‬ ‫ئيَمة خاوةني ئةو ووشةيةين و ناشمانةويَت يةكيَك بةجؤريَك‬ ‫بةبي ثرسي ئيَمة‪ .‬ئةمة وادةك��ات زمانيش‬ ‫بةكاريبهيَنيَت‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةروات و ضي‬ ‫كؤنترؤلبكريَت‪ ،‬ئامانجةكةش ديارة بةرةو َ‬ ‫كوي ِ‬ ‫بةرهةمدةهيَنيَت‪ :‬بيَدةنطي‪ .‬ديوةكةي تري ئةمةش ئةوةية كة‬

‫بةئاشكرا ثيَمان َ‬ ‫دةليَت‪،‬بة واقيع و لؤجيكي بيربكةرةوةو واز‬ ‫َ‬ ‫خةيال بهيَنةو كوردستان شيعرةو دروستكردني‬ ‫لةخةونو‬ ‫َ‬ ‫مةحالة‪.‬‬ ‫بةرهةمهيَناني بيَدةنطي دوو شيَوازي هةية‪ ،‬يان هيض نةطوتنة‪،‬‬ ‫بةبي ئامانجيَك‪ .‬ديارة هيض نةطووتن‬ ‫يان هةموو شتيَك طوتنة‬ ‫َ‬ ‫بةرةبةرة لةناو ميَشمكانا دةبيَتة جؤرة مؤنؤلؤطيَك و ئةمةش‬ ‫بيَدةنطي ثةروةردة دة‌كات‪ ،‬هةروةها هةموو شت طوتنيَكيش كة‬ ‫ثرسيار ناكات و ِروداو ناخويَنيَتةوة دايةلؤط نيةو بيَدةنطيةكي‬ ‫ترة‪ .‬ئةمةيان ِرؤحي تؤتاليتاريانةية‪ ،‬ضونكة كاتيَك هةموومان‬ ‫وةكو يةك َ‬ ‫دةليَين و وةكو يةكيش بيردةكةينةوة‪ ،‬هةموومان‬ ‫َ‬ ‫بةيةكةوة لةناو خةلوةتطايةكي ط��ةورةدا دةذي��ن بةناوي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫عةقل و حزبي تؤتاليتارة‪،‬‬ ‫كؤمةلطاوة‪ ،‬ئةمة ثالن و ستراتيجي‬ ‫َ‬ ‫خةيال بيَت لةبؤ دورستكردني مالَ‬ ‫َ‬ ‫كاتيكيش طالتةمان بةخةونو‬ ‫و َ‬ ‫والت‪ ،‬ئايا دووذمنمان بؤضى بيَت؟‌‬ ‫وزةي ثيَشمةرطة‪ ،‬هةرهيض نةبيَت‪ ،‬دةبيَت فيَري ئةوةمان‬ ‫بكات لةكؤياليةتى و شانازي كردني بيَماناو بيَنرخيَتي خؤمان‬ ‫دووربكةوينةوة‪ ،‬نةوةك ئةوانة بكةين بةعادةت لةثيَناوي‬ ‫ثةرستني كةس و حزب و ِرابردودا‪ ،‬ضونكة هةميشة طيانيَكي‬ ‫ياخيبوون هةية لةو َ‬ ‫حالةتةي بير لةوشةكة دةكةينةوة‪.‬‬ ‫ثيَمواية وشةي ثيَشمةرطة دةتوانيَت يارمةتيمان بدات بؤ‬ ‫هةلوومةرجكردني ئازادي‌‪ ،‬ئةطةر لةناوكؤيية حزبيةكةي بكةينة‬ ‫دةرةوة‪ ،‬ضونكة ئةو ديوةيةتي زةمةني ئيَستاشي ئيفليجكردوة‬ ‫لةبةردةم هةردووك طووتاري يةكطرتن و جياوازيدا‌‌‪ .‬بؤنموونة‪،‬‬ ‫ئةطةر ثيَشمةرطةبون ئامادةبوون بيَت بؤ خؤبينينةوة لةثيَش‬ ‫مردنةوة بؤ ئازادي‪ ،‬ئةوا لةم كات و سةردةمةشماندا دةتوانيَت‬ ‫فيَري ئةوةمان بكات‪ ،‬ئامادةبين لةبؤ ذيانيَكي ئازادانةتر‬ ‫لةوةي هةية‪ِ ،‬رةنطة ِرؤحي ليَبووردةيي لةناو ثيَشمةرطةبووندا‬ ‫بدؤزينةوة‪ ،‬ضونكة خويَندنةوةي ئيَستامان بؤ ثيَشمةرطةبوون‬ ‫هةلومةرجيَكي جياوازمان بؤدروستدةكات لةوةي هةمانبووة‪.‬‬ ‫ثيَشمةرطةبوون‪ ،‬دوو ديوي هةية‪ ،‬ديويَكي ميَذويي‪ ،‬كة‬ ‫ميَذووي كوردة وةكو نةتةوة‪ ،‬هةروةها ديويَكي تايبةتي‬ ‫هةية وةكو خودةكاني ناو ئةو ميَذووة‪ .‬لةديوة خوديةكةوة‪،‬‬ ‫ثيَشمةرطة دةتوانيَت فيَري ئةوةمان بكات وةكو خؤمان‬ ‫بيربكةينةوة‪ ،‬نةوةك وةكو ثيَشمةرطةي حزبيَكي نةتةوةيي‬ ‫تةقليدي‪ ،‬كؤمؤنيستى يان ئيسالمي‪ .‬ضونكة بابةتطةلي وةكو‬ ‫َ‬ ‫لةطةلماندا دةبن و لةناو خيَزان و‬ ‫نةتةوةو ضين و ئاين‪ ،‬هةميشة‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطادا ِرةنطدةدةنةوة‪ ،‬لةبةرئةوة دةبيَت بتوانين بؤخؤمان‬ ‫لةرؤبؤتةكان جيابكةينةوة‪ .‬ئةطةر‬ ‫خؤمان‬ ‫بيربكةينةوةو‬ ‫ِ‬ ‫ثيَشمةرطةبوون «نةخيَر»يَكي طةورةبيَت لةبةردةم شةثؤلي‬ ‫وةكو بةعسيزم و كوشتارو بيَنرخكردني نةتةوةي كوردا‪،‬‬ ‫ئةوا بةهةمان شيَوة دةتوانيَت نةخيَريَك بيَت بؤ هةرجؤرة‬ ‫نارةواي تريش‌‪.‬‬ ‫تةعةدايةكي ِ‬ ‫وزةي ثيَشمةرطة‪ ‌،‬مةرج نية هةموو جاريَك لةطةل حةماس و‬ ‫هوتافي نةتةوةيى و كؤمؤنيستى و ئيسالمي يان عةلمانيةتيشدا‬ ‫بيَت‪ ،‬دةتوانيَت بةشيوةي ترو جياواز بيَتةكايةوةو ماناي‬ ‫ئازادى و سةربةخؤييشمان لةشيَوةو فؤرمي تردا ثيشانبدات‌‪.‬‬ ‫بؤنموونة‪ ،‬ئةطةر ثيَشمةرطةيةك ئامادةيي ئةوةي تيادابيَت‬ ‫لةبؤ ئامانجيَكي وابذي كة ذياني خؤي بؤ دةخاتة مةترسيةوة‬ ‫«ئ��ازادي نةتةوةيي» ئامادةبيَت شةهيد‌بيَت‪ ،‬ئايا بؤضي‬ ‫َ‬ ‫لةهةولداني ب��ةردةوام و سةلماندني خؤي ِرابوةستيَت و‪،‬‬ ‫َ‬ ‫ثروثاطةندة بضووكي بكاتةوة‬ ‫سنووري حزبايةتى و عةقلي ِ‬ ‫بؤ ئةندامةتي ناو حزبيَك و جةستةي ناو يونيفؤرم و جليَكي‬ ‫خاكي‌؟‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئايار ‪2010‬‬

‫***‬

‫‪51‬‬


‫ئةزموونة بةئةنجام نةطةيشتووةكاني ريفؤرم‬ ‫ئةزموونى ريفؤرمخوازانى ئَيران بة نمونة‬

‫شاد عةلي ئةسةدي‬

‫‪52‬‬

‫طؤران و طؤرٍانخوازيداو‬ ‫وآلتى ئيَران ميَذوويةكى دورودريَذى هةية لة‬ ‫ِ‬ ‫زؤرتر لة سةدةيةكة كة َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل دةسةآلتدارانى ئةو وآلتة‬ ‫خةلك و دةستةبذيَران‬ ‫ملمالنيةكى توند و َ‬ ‫تؤليان هةية بؤ بةدى هيَنانى حكومةتيَكى ديمؤكراتيك‪ ،‬تا‬ ‫بةشكةم لة سيَبةريَدا بحةسيَنةوة‪ ،‬بةآلم تا ئةم ساتةى كة ئةم بابةتة دةنوسريَت‬ ‫َ‬ ‫هةول و مانور نةناسية بة ئةنجامى خؤى نةطةيشتووة‪.‬‬ ‫ئةم‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫شؤرش لة ئيَران سةريهةلداوةو‬ ‫لة سةد سالى رابردوو ضةندين بزوتنةوةو‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫خةلك لة حكومةت لة‬ ‫هةولى ريفؤرم دراوة‪ 0‬بة هؤى نارةزايى‬ ‫ضةندين‬ ‫سةردةمى حكومةتى مظفرالدين شا ثاشاى ئيَران بزوتنةوةيةك دروست بوو بة‬ ‫ناوى بزوتنةوةى دةستوورى (مشروطه) ‪ ،‬طؤشارةكانى َ‬ ‫خةلك بؤ سةر حكومةت‬ ‫بوة هؤى ئةوةى كة مظفرالدين شاة لة َ‬ ‫بريارى بة دةستوورى‬ ‫سالى ‪ِ 1906‬‬ ‫كردنى وآلت ئيَمزا بكات و يةكةم ثةرلةمان لة ئيَران لة ‪ 7‬ئؤكتؤبةرى ‪1906‬‬ ‫دامةزريَت ‪.‬‬ ‫دواى مظفرالدين شاة شؤرشى دةستوورى دوو دوذمنى سةرةكى هةبوو‬ ‫كة يةكةميان محمد على شاة ثاشاى ئيَران دواى مظفرالدين شاة بوو ئةوةى تر‬ ‫روسيا بوو‪0‬‬ ‫لة سةردةمى محمد على شاة ثةرلةمان تؤثباران كرا و ئةم هةنطاوةى ثاشا‬ ‫نارةزايى شارةكانى‬ ‫نارةزاييةكانى ناو ئيَرانى فراوانتر كردو دواى ئةوةى كة ِ‬ ‫ِ‬ ‫ئيَرانى يةك لة دواى يةك طرتةوة جاريَكى تر ثةرلةمان دامةزرا‪.‬‬ ‫بزوتنةوةيةكى طرنطى ترى سةدةى رابردووى ئيَران بزوتنةوةى نيشتمانى‬ ‫كردنى نةوت بوو كة بة كؤدةتاى ‪ 1951‬زايينى (‪ 1332‬هةتاوى ) دذ بة حكومةتى‬ ‫مصدق توشى شكستيان كرد‪0‬‬ ‫نارةزاييةكانى حكومةت دذ بة نيزامى ثاشايةتى لة ئيَران يةكيَك لة طرنطترين‬ ‫ِ‬ ‫شؤرشى‬ ‫شؤرشةكانى سةدةى راب��ردووى جيهانى ب��ةدوواوة بوو ئةوةش‬ ‫ِ‬ ‫كؤمارى ئيسالمى بوو كة بوة هؤى دامةزراندنى حكومةتى كؤمارى ئيسالمى‬ ‫لة ئيَران و هيَشتا بةردةوامة‪.‬‬ ‫لة نيَو كؤمارى ئيسالمىدا و لة سةردةمى ئةم حكومةتةدا بزوتنةوةيةكى‬ ‫َ‬ ‫سةريهةلداوة كة دةتوانين دوو ناو و دوو‬ ‫طةورة و جةماوةرى و كةم ويَنة‬ ‫قؤناغى بؤ دةستنيشان بكةين قؤناغى يةكةمى بة هاتنة سةر حوكمى محمد‬ ‫َ‬ ‫سالى ‪ 1376( 1997‬هةتاوى) دةستى ثيَكردو بة بزوتنةوةى‬ ‫خاتةمى لة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ريفؤرم ناسراوةو ماوةى ‪ 8‬سالى خاياند ‪ ،‬قؤناغى دووةميش لة هةلبذاردنى‬ ‫َ‬ ‫سالى رابردووى سةرؤك كؤمارى ئيَران دةستى ثيَكردووة‪ ،‬كة لةم قؤناغةدا‬ ‫طؤردرا و ناوى بزوتنةوةى سةوزى ليَنراوة و هيَشتا‬ ‫بزوتنةوةى ريفؤرم ناوى ِ‬ ‫بةردةوامة‪0‬‬ ‫ئةوةى مةبةستى ئةم نوسينةية باس كردن و ئاطادار كردن و بانطهيَشت‬ ‫كردنة بؤ بيركردنةوة لة سةر هؤكارةكانى بة ئةنجام نةطةيشتنى ئةم ريفؤرمة‬ ‫ذمارة (‪ )5‬ئاياري‪2010‬‬


‫تازةية لةو وآلتةداو هةروةها باس كردنة لة سةر ئةوةى كة بؤ‬ ‫ضى ضاوةروان دةكرا ئةم بزوتنةوةية بطاتة ئةنجامى ثيَويست‬ ‫و تا ئيستا نةطةيشتووة‪ ،‬بؤ ئةم مةبةستانة ثيَويستة ضةند‬ ‫َ‬ ‫خاليَك وةبير بهيَنينةوة‪.‬‬ ‫ذينطةيةك كة بزوتنةوةى ريفؤرمى تيَدا دروست بوو‬ ‫وةكو هةموو بزوتنةوةكانى ديكة‪ ،‬ئةم بزوتنةوةية لة‬ ‫َ‬ ‫خةلك‬ ‫نارةزايية كؤمةآليةتى ‪ -‬سياسيةكانى‬ ‫هةلؤمةرجى ِ‬ ‫َ‬ ‫سةريهةلداو تةنانةت زؤريَك لة كارناسان لةو‬ ‫لة حكومةت‬ ‫نارةزاييةكان طةيشتبووة ئاستى تةقينةوة‬ ‫كة‬ ‫ب��اوةرةدان‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫خةلك‬ ‫ئةطةر ض ئةتوانين بليَين ئةم بيروكةية راست نية و‬ ‫طؤرانى‬ ‫تةنيا داواى ريفؤرمى هةبوو هيض ويستيَكى بةهيَز بؤ ِ‬ ‫شؤرش لة نيَو َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل بيَت‬ ‫خةلك دا نةبوو ئيَستاشى‬ ‫خيَرا و‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫شؤرشطيَرانة نيية‪0‬‬ ‫داخوازى‬ ‫ك‬ ‫خةل‬ ‫داخوازيةكانى‬ ‫ِ‬ ‫حكومةتى كؤمارى ئيسالمى ئيَران كاريكى زؤرى لة بوارى‬ ‫نةهيَشتنى نةخويَندةوارى و بةرزبوونةوةى ئاستى خويَندن لةو‬ ‫وآلتةدا كردووةو لة َ‬ ‫حالى حازردا نزيكةى ‪ 20‬مليون قؤتابى و‬ ‫‪ 4‬مليؤن خويَندكار لة زانكؤكان و ثةيمانطاكانى ئةو وآلتةدا‬ ‫بروانامةى ماجستيَر و دكتؤرا‬ ‫هةن و ساآلنة هةزاران كةس ِ‬ ‫َ‬ ‫بنةمالةى هةذاريَك‬ ‫و ثسثؤريان ثيَدةبةخشيرى‪ .‬ئيَستا كةمتر‬ ‫هةية كة كةسيَكيان ثلةى بةرزى خويَندنى نةبيَت‪.‬‬ ‫َ‬ ‫خةلك لة روداوةكانى ناوخؤيى و‬ ‫وشيارى و ئاطادارى‬ ‫َ‬ ‫جيهانى زؤر زؤر بةرز بوةتةوةو خةلك وشيارانة مامةلة لة‬ ‫طةل دةسةآلتدا دةكات‪ ،‬بة مانايةكى تر َ‬ ‫َ‬ ‫خةلك زؤر بة باشى‬ ‫حكومةت دةناسيَت و داخوازيةكاني خؤشى دةناسيَت و ريَطة‬ ‫ضارةشى خستوةتة بةردةم دةسةآلت‪.‬‬ ‫هةروةها زؤر بوونةوةى شارنشينى و زؤربوونةوةى‬ ‫جةماوةرى شارةكان و دروست بوونى ضينيَكى ناوةراستى‬ ‫نارةزى ‪ ،‬هةروةها جةماوةرى لةرادةبةدةرى‬ ‫خاون ئاطايى و ِ‬ ‫طةنجى ئيَران ضةندين تايبةتمةندى ديكةى ئةو كؤمةلطاية‪،‬‬ ‫ذيَرخانةكانى بزوتنةوةةيةكى سياسى ‪ -‬كؤمةآليةتيان لةو‬ ‫وآلتة بنيات نيايةوة كة خؤى لة كاتى َ‬ ‫هةلبذاردنةكانى ئيَران‬ ‫دةرخست‪0‬‬ ‫لة َ‬ ‫هةلبذاردنى ‪ 1997‬ى سةرؤك كؤمارى لة ئيَران محمد‬ ‫خاتةمى بة دةنطى زؤرت��ر لة ‪ 20‬مليون كةس دةسةآلتى‬ ‫ثيَسثيَردرا‪َ 4 ،‬‬ ‫سال دواتر و بؤ ثيَدانى دةرفةتيَكى ديكة ديسان‬ ‫هةمان ‪ 20‬مليون ثشتطيرى خؤيان بؤ خاتةمى دووب��ارة‬ ‫بى طؤمان ئامادةى هةرجؤرة ثشتيوانيةكى ديكة‬ ‫كردةوةو َ‬ ‫بريارةكان و دةسةآلتى خاتةميدا‪0‬‬ ‫بوون لة ِ‬ ‫لة كاتى سةرؤكايةتى خاتةمى ثةرلةمان بة تةواوى لة اليةن‬ ‫َ‬ ‫خةلكةوة دراية دةستى ريفؤرم خوازان ‪ 0‬هةروةها ئةنجومةنى‬ ‫شارو طؤندةكان ثيَشكةش بة ريفؤرم خوازان كرا‪ ،‬كة ئةوانيش‬ ‫دةسةآلتى باشيان هةية (ئةوةندة دةسةآلتيان هةية كة‬ ‫ئةنجؤمةنى شارى تاران بة ثيَطةيةك بؤ دةستنيشانكردنى‬ ‫سةرؤك كؤمار لة ئيَران ناودةبريَت و مةحمودى ئةحمةدى‬ ‫نةذاد لةويةوة طةيشتة ثؤستى سةركؤمارى)‪.‬‬ ‫دةتوانين َ‬ ‫سى دةزطاى طرنطى حكومةتى ئيَران يانى‬ ‫بليَين َ‬ ‫سةرؤك كؤمارى و ثةرلةمان و ئةنجومةنى شارو طؤندةكان‬ ‫دراية دةستى ريفؤرم خوازان ‪0‬‬ ‫َ‬ ‫َودةولةتى بة قازانجى ريفؤرم‬ ‫لة اليةكى تريشةوة فةزاى ني‬ ‫خوازانةوة بوو كةشيَكى باش رةخسابوو بؤ ئةوةى كة ريفؤرم‬ ‫َ‬ ‫َودةولةتيش‬ ‫خوازان هةم سودى ليَببةن وهةم لة ئاستى ني‬ ‫ريفؤرم لة سياسةتةكانى دةرةوةى كؤمارى ئيسالمى ئيَراندا‬

‫َ‬ ‫َودةولةتية تةنيا لة ئاستى دروشمى‬ ‫بكةن بةآلم ئةم ريفؤرمة ني‬ ‫هيَوةركردنةوة لة سياسةتى دةرةوةدا مايةوة‪.‬‬ ‫دةركةوتنى بزوتنةوةى سةوز‬

‫دواى ئةوةى كة َ‬ ‫هةلطرانى ريفؤرم بة طشتى نةيانتوانى ئةم‬ ‫دةرفةتانةى كة ثيَيان بةخشراوة رابطرن و بيخةنة خزمةتى‬ ‫خةلك نائؤميَدى كؤمةآلنى َ‬ ‫داخوازية رةواكانى َ‬ ‫خةلكى طرتةوةو‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫تورة هةلةيةكى ميَذوويى كردو ثشتى‬ ‫خةلكى ئيَران نائؤميَد و ِ‬ ‫َ‬ ‫ريفؤرم خوازانى بةردا‪ ،‬ئةلبةتة دادوةرى كردن لة سةر ئةم‬ ‫رةفتارة زؤر قؤرسةوة لةوانةية باشتر بيَت ئيَمة ثةيامة‬ ‫ئيجابيةكانى ئةم حةرةكةتةى َ‬ ‫خةلكة ببينين كة دةتوانى خؤى‬ ‫لةوة ببينيَتةوة كة َ‬ ‫خةلكى ئيَران بةم حةرةكةتة ئةم ثةيامةيانة‬ ‫طةياند كةلةبةر ضاوى كالى ريفؤرم خوازان دةنطيان ثيَنةداون‬ ‫تا ئةوان بيانكةنة ثلةيةك بؤ سةرخستنى خؤيان وة ثةيامى‬ ‫خةلك بؤ َ‬ ‫َ‬ ‫هةلطرانى ريفؤرم ئةوة بو كة ئيَمة دةتوانين بة دةنطى‬ ‫َ‬ ‫بةلى سةرتانبخةين و بة دةنطى بتانهيَنينة خوارةوة كةواتة‬ ‫بى ئيَمة هيض نين و ئةوةى كة لة مةيدان ئةميَنيَتةوة هةر‬ ‫ئيَوة َ‬ ‫ئيَمةين‪0‬‬ ‫َ‬ ‫هةلطرانى ريفؤرم كة تةنيا ثيَطةى هيَز و دةسةآلتيان دةنطى‬ ‫َ‬ ‫خةلك بوو بةم شيَوةية لة دةسةآلت الدران و مةيدان بؤ اليةنى‬ ‫بةرامبةر كة هةم اليةنطرانيَكى هةية و هةم دةسةآلتطةليَكى‬ ‫طةرانةوةى تةواو بؤ سةر دةسةآلت‪0‬‬ ‫ديكة ئامادة بوو بؤ ِ‬ ‫هةرضؤنيَك بيَت شكستى ريفؤرم خوازان نة ئةطةريَتةوة‬ ‫َ‬ ‫خةلكى ئةو وآلتة نة دةتوانين ثاساوى تواناكانى اليةنى‬ ‫بؤ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بةرامبةرى بؤ بهيَنينةوة‪ 0‬بةلكو ئةمة خودى هةلطرانى ريفؤرمن‬ ‫كة ئةم دؤخةيان بؤ خؤيان هيَناية ئاراوة كة ئيستا دةبينريَت‪0‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫سال يةكيَك لة‬ ‫ساليان‬ ‫بؤ نمونة مةهدى كةروبى كة‬ ‫كاربةدةستانى حكومةت بووةو سةرؤكى اليةنيَكى طرنطى‬ ‫سياسى ئيَران بوو هةروةها لة سةردةمى حكومةتى ريفؤرم‬ ‫خوازاندا سةرؤكايةتى ثةرلةمانى ثيَسثيَردرا نامةكانى رابةر‬ ‫بريارى حكومةتى و لة سةروو ياسا و‬ ‫بؤ ثةرلةمانى وةكو ِ‬ ‫ثةرلةمان وةسف دةكردو ئيجازةى سةرثيَضى كردنى بة كةس‬ ‫نةئةدا بةآلم لة دواى ئةوةى كة هةستى كرد دةسةآلتى لة‬ ‫دةست ضووةو تةنانةت يارى بة كةسايةتيشى دةكريَت خؤى‬ ‫َ‬ ‫وتؤل كردوةتةوةو لة بزوتنةوةى سةوزدا سةرثيَضى لة‬ ‫تؤند‬ ‫بريارةكانى رابةر دةكات ولة بةرامبةرى وستاوةتةوة‪0‬‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫هةلطرانى ري��ف��ؤرم ي��ان ئ��ةوان��ةى سةرؤكايةتى ئةم‬ ‫بزوتنةوةيان كرد بة هؤى نةناسينى باشى َ‬ ‫خةلك و نةبوونى‬ ‫ريَكخستنيَكى دروست لة نيَوانيان و نةبوونى بةرنامةيةكى‬ ‫دروست بؤ ئابوورى ئةو وآلتة و توش بوون بة ملمالنى‬ ‫سياسى والدان لة كؤمةليَك لة بنةماكانى ريفؤرم وة توش‬ ‫َ‬ ‫بوون بة خؤبايى بوونى َ‬ ‫خةلك و‬ ‫هةلةو دوركةوتنةوة لة‬ ‫داخوازيةكانيان و خؤويستى و موحافزةكارى بةشيَكى زؤر‬ ‫لة ئةندامانى َ‬ ‫تؤندرةوى بةشيَكى ترى (كة‬ ‫هةلطرانى ريفؤرم و‬ ‫ِ‬ ‫بووة هؤى دروست بوونى بيروكةى الدانى اليةنى بةرامبةر‬ ‫َ‬ ‫كؤمةليَك‬ ‫بة تةواوى و هةروةها داخستنى بوارى طفتوطؤ) وة‬ ‫َ‬ ‫خةلكيان لةدةست داو قؤناغى يةكةمى‬ ‫هؤى ديكة‪ ،‬متمانةى‬ ‫ريفؤرم خوازى شكستى هيَنا‪0‬‬ ‫دةتوانين بزوتنةوةى سةوز بة قؤناغى دووةمى ريفؤرم‬ ‫َ‬ ‫ساليَكة‬ ‫خوازى ئيَستاى ئيَران بزانين كة ماوةى نزيكةى‬ ‫بةردةوامةو نة تةنيا ئيَرانى هةذاندووة َ‬ ‫بةلكو كاريطةريةكانى‬ ‫لة وآلتانى ناوضةكةش دةبيندريَت‪0‬‬ ‫ئةم جارة بزوتنةوةى سةوز و َ‬ ‫هةلطرانى ئةم بزوتنةوةية‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئايارى ‪2010‬‬

‫‪53‬‬


‫بى طؤمان لة كاتى بة‬ ‫هيض دةسةآلتيَكيان بة دةستةوة نية و َ‬ ‫دةستةوة طرتنى هةر دةسةآلتيَك زؤرتر لة جاران ثيَطةكةى‬ ‫دةزانن و ريَزى ليَدةطرن كة ئةمة خؤى ريَز طرتنة لة ئيرادة و‬ ‫داخوازيةكانى َ‬ ‫خةلكيَكة كة ثشتيوانيان دةكات‪0‬‬ ‫ريفؤرم و هةلَطرانى ريفؤرم لة كوردستان‬ ‫طؤمانيَك لةوةدا نية كة ذينطةى كؤمةآليةتى و سياسى‬ ‫َ‬ ‫طةل ئيَران‬ ‫هةريَمى كوردستان جياوازيةكى زؤرى هةية لة‬ ‫و هةر وآلتيَكى تريش دا بةآلم َ‬ ‫خالى هاوبةشى زؤريشيان‬ ‫َ‬ ‫تيَدايةو رووداوةكان بة جياوازى كات و وشيارى خةلكةوة‬ ‫رودةدات و ثيَويستة ئةزموونة هاوشيَوة سياسيةكانى وآلتانى‬ ‫تر بؤ هةموو اليةك ليَكبدريَتةوة و خويَندنةوةى باشيان لةسةر‬ ‫بكريَت ‪0‬‬ ‫َ‬ ‫خةلك ثيَويستى ريفؤرمى‬ ‫لة كوردستانيش نارةزايى‬ ‫َ‬ ‫خةلك و دةسةآلت‬ ‫دروست كردووة و ملمالنيةك لة نيَوان‬ ‫بطؤريتة‬ ‫خؤى‬ ‫َطاى‬ ‫ي‬ ‫ج‬ ‫دةتوانى ئةم ملمالنية‬ ‫هاتوةتة دى كة‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫خةلك و َ‬ ‫نيَوان َ‬ ‫هةلطرانى ريفؤرم بؤية لةم ذينطةيةدا هةموو‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةبى ئاطاى لة خةلك بيَت ض هةلطرانى ريفؤرم بيَت يان‬ ‫اليةك‬ ‫َ‬ ‫ئةوانةى تر بيَت ‪.‬‬ ‫يةكيَك لةو حةرةكةتانةى كة لة اليةن َ‬ ‫هةلطرانى ريفؤرم لة‬ ‫كوردستانةوة دةبينريَت و هاوشيَوةى ريفؤرم خوازانى وآلتانى‬ ‫ديكةية ئةوةية كة َ‬ ‫هةلطرانى ريفؤرم لة كوردستانيش طةيشتن‬ ‫يان بةشدارى لة دةسةآلت بة ريَطةيةكى طؤنجاو دةزانن بؤ‬ ‫طؤران‪0‬‬ ‫دروست كردنى ِ‬ ‫دةبينرى كة َ‬ ‫َ‬ ‫هةلطرانى ريفؤرم لة‬ ‫هةولى ئةوةشة‬ ‫هةروةها‬ ‫َ‬ ‫نيَو حزبيَكدا كؤبكريَنةوة و ريَكخستنيان بة شيَوةى حزبيَكدا‬ ‫بكريَت‪.‬‬ ‫ئةم حةرةكةتانة اليةنى ئيجابى و سلبى خؤى هةية كة لة‬ ‫بارودؤخى ئيَستاى كوردستان لةوانةية اليةنة سلبيةكةى‬ ‫زؤرتر بيَت لة اليةنة ئيجابيةكةى‪0‬‬ ‫بةشدارى لة دةس��ةآلت و ثيَكهيَنانى حزب ه��ةردووى‬ ‫َ‬ ‫هةلطرانى ريفؤرمى تيا دروس��ت دةبيَت و‬ ‫ب��ةرذةوةن��دى‬ ‫َ‬ ‫مةترسى ئةوةى ليَدةكةويَتةوة كة هةلطرانى ريفؤرم لة جياتى‬ ‫طؤران خوازى خةمى دةسةآلتيان ليَبنيشيَت و تةنيا لة‬ ‫خةمى ِ‬ ‫ملمالنى سياسى بة دواى دةستةبةر‬ ‫ريَطةى دروست كردنى‬ ‫َ‬ ‫كردنى ئامانجةكانى خؤيان ببن‪.‬‬ ‫زؤر ئةستةمة ذينطةى سياسى هةريَمى كوردستان (بة‬ ‫َ‬ ‫خةلك و ياريكةرة سياسيةكانيةوة) لة ماوةيةكى كورت خايةندا‬ ‫َ‬ ‫ئةو دةرفةتة بداتة هةلطرانى ريفؤرم دةسةآلت بة تةواوى بطرنة‬ ‫دةست‪ 0‬بؤ بيركردنةوة لة راطرتنى ريفؤرم خوازان و تةنانةت‬ ‫َ‬ ‫هةلطرانى ريفؤرم و لةوةش طرنطتر فراوانتر كردنى بازنةى‬ ‫َ‬ ‫ريفؤرم خوازان و هةلطرانى ريفؤرم لة مةيداندا بؤ ماوةيةكى‬ ‫نةطؤرى ثيَويستة‪.‬‬ ‫دورودريَذ ‪ ،‬بةرنامة و ستراتيذى‬ ‫ِ‬ ‫هةر وةكو هةموو ريفؤرم خوازانى ناوضةكانى ترى جيهان‬ ‫ثيَطةى هيَز و مانةوة و رةوايةتى َ‬ ‫هةلطرانى ريفؤرم دةنط و‬ ‫هاورايى َ‬ ‫خةلكة لة طةلياندا و ثيَويستة ئةم ثيَطةية لة الوازبوون‬ ‫بثاريَزريَت‪ .‬كارى فةرهةنطى كردن يان فةرهةنط سازى و‬ ‫وشياركردنةوة ريَطةضارةيةكى طؤنجاوة بؤ راطرتنى َ‬ ‫خةلك و‬ ‫دروست كردنى ثشتيوانانيَكى بةهيَز ‪.‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫طةل اليةنةكانى بةرامبةر زؤر‬ ‫مامةلةكردن لة‬ ‫هةروةها‬ ‫َ‬ ‫طرنطة و طفتوطؤى بةردةوام لة نيَوان هةلطرانى ريفؤرم و بة‬ ‫تايبةتى لة ئاستى سةركردايةتى لة َ‬ ‫طةل هةموو اليةنةكانى تر‬ ‫ثيَويستيةكى حةتمية ‪.‬‬

‫‪54‬‬

‫َ‬ ‫كةناليَكة كة قةت‬ ‫طفتوطؤى شةفاف نةتةنيا ثيَويستية و‬ ‫نابيَت دابخريَت َ‬ ‫بةلكو مةنهةجة و داخوازية كة سةرضاوةكةى‬ ‫َ‬ ‫طؤران خؤيانى‬ ‫طؤرانخوازيةوة ديَت و نابيَت هةلطرانى‬ ‫لة‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ليَبةدور بطرن‪.‬‬ ‫شايةت ذينطةيةكى سياسى نةبيَت كة َ‬ ‫بليَين طفتوطؤ لةم‬ ‫ذينطةيةدا دةورى نية و ذينطةى سياسى هةريَمى كوردستان‬ ‫َ‬ ‫لةطةل يةك دائةنيشن‬ ‫ثرٍة لة هةست و سؤز (هةربؤية جاريَك‬ ‫و تا مردن لة َ‬ ‫طةل يةكن جاريَكيش دوذمةنن و تا مردن دذى‬ ‫يةكن)‪ ،‬ئةم ذينطةية جيَطاى نةرم كردنةوةى هةية و طفتوطؤ‬ ‫طةورةترين ضةكة لةم ذينطةيةدا كة اليةنةكان بؤ سةركةوتنى‬ ‫خؤيان و ئةزموونةكةي ئةم هةريَمة دةتوانن بة كارى بهيَنن‬ ‫َ‬ ‫رؤليَكى سةرةكى دةطيريَت لة دروست كردنى‬ ‫و طفتوطؤ‬ ‫موديَليَكى سةركةوتوو لة ذينطةى سياسى و كؤمةآليةتى‬

‫زؤر ئةستةمة كة ذينطةى سياسى هةريَمى‬ ‫كوردستان (بة خةلَك و ياريكةرة سياسيةكانيةوة)‬ ‫لة ماوةيةكى كورت خايةندا ئةو دةرفةتة بداتة‬ ‫هةلَطرانى ريفؤرم‪ ،‬دةسةآلت بة تةواوى بيطرنة‬ ‫دةس��ت‪ 0‬بؤ بيركردنةوة لة راطرتنى ريفؤرم‬ ‫خوازان و تةنانةت هةلَطرانى ريفؤرم و لةوةش‬ ‫طرنطتر فراوانتر كردنى بازنةى ريفؤرم خوازان‬ ‫و هةلَطرانى ريفؤرم لة مةيداندا بؤ ماوةيةكى‬

‫دورودريَذ‪ ،‬بةرنامة و ستراتيذى نةطؤرى ثيَويستة‪.‬‬

‫هةريَمى كوردستاندا‪0‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫نارةزى‬ ‫كى‬ ‫خةل‬ ‫كة‬ ‫نةكةن‬ ‫لةبير‬ ‫قةد‬ ‫ئةوة‬ ‫طؤران‬ ‫ِ‬ ‫هةلطرانى ِ‬ ‫ملمالنى سياسى و بة دةس��ةآلت طةياندنى كةسانيَك‬ ‫بؤ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫خةلك لةبةر‬ ‫نارةزايى‬ ‫كو‬ ‫بةل‬ ‫نةكردووة‬ ‫ٍانيان‬ ‫ر‬ ‫طؤ‬ ‫داواى‬ ‫ِ‬ ‫طؤرانن لة هةموو بوارةكانى‬ ‫وشياربوونةوةيانة و خوازيارى ِ‬ ‫ذيانياندا تةنانةت ذيانى تاكة كةسيشيان‪ ،‬وة كورت كردنةوةى‬ ‫َ‬ ‫ملمالنى سياسى خؤى طةورةترين‬ ‫خةلك لة‬ ‫داخوازيةكانى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫�ؤران دةوةشنيَت‪ 0‬ثيَويستة لة سةر‬ ‫�‬ ‫ط‬ ‫طرانى‬ ‫هةل‬ ‫طورز لة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫هةلطرانى طؤرٍان و ئةوانى تريش كة لةم ذينطةيةدا دةذين كة‬ ‫َ‬ ‫طؤرانخوازى خةلكى ليَكبدةنةوة تا لةمروةوة‬ ‫هةموو اليةنةكانى ِ‬ ‫بطةنة ريَطة ضارةيةكى ريَذةيى باش بؤ ضاككردنةوةى برينى‬ ‫دةروونى ئةم َ‬ ‫خةلكةدا ‪0‬‬ ‫َ‬ ‫طؤران ثيَويستة ئةوة بزانن كة مةرج نية ئةوان لة‬ ‫هةلطرانى ِ‬ ‫بة ئةنجام طةياندنى ثرؤذةى ريفؤرم سةركةوتوو بن (ئةطةر‬ ‫َ‬ ‫دةبى ئةوة لةبةرضاو بطرن كة‬ ‫هةولى تةواوى بؤ نةدةن ) وة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫طؤران كراوةيةو لةوانةشة كة حزب و اليةنى‬ ‫بازنةى هةلطرانى ِ‬ ‫سياسي جؤراوجؤر لةم بوارةدا دةركةويَت و بيَنة ناو ئةم‬ ‫بازنةيةدا تةنانةت لةوانةشة كة ئةم اليةنانة كةسايةتيةكانى ناو‬ ‫حزبة طةورة و بضووكةكانى كوردستان بيَت يان ئةم حزبانة‬ ‫بة طشتى بن‪0‬‬ ‫***‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئاياري‪2010‬‬


‫ئة‌و كاتة‌ي بازا ِر حوكم دة‌كات‬ ‫ضي لة‌ ديموكراسي دةميَنيَتةوة؟‌‬

‫ذؤزي ساراماطؤ‬ ‫َ‬

‫لة‌ داهاتويةكي نزيكدا َ‬ ‫هةلبذاردن لة‌ ضة‌ند وآلتيَكي جياوازى وة‌ك ئة‌ندةنوسيا‪،‬‬ ‫َ‬ ‫بةريَوة‌ دة‌ضيَت‪ 507 .‬سال ثيَش‬ ‫ئة‌فغانستان‪ ،‬عيَراقء ويالية‌تة‌ ية‌كطرتوة‌كان ِ‬ ‫زاييني مة‌سيح لة‌ ئة‌سيناى ديمؤكراسي لة‌ دايكبوو‪ .‬ديموكراسي سروشتيترين‬ ‫بةريَوة‌بردني حكومةتة‌ بؤ مرؤظة‌كانء لة‌ سة‌رجة‌م سيستمة‌‬ ‫شيَوازي‬ ‫ِ‬ ‫‌يرة‌و بكريَتء لة‌‬ ‫سياسيية‌كا‌ني ديكة‌ش كة‌م زيانترة‪ ‌،‬بة‌ مة‌رجيَك بة‌ دروستي ثة ِ‬ ‫خةلك نينء لة‌ ذيَر ضاو‌ديَريي َ‬ ‫هةلقوآلوي دة‌نطي َ‬ ‫الية‌ن ئة‌و هيَزانةوة كة‌ َ‬ ‫خةلكدا‬ ‫ثي نة‌كريَت‪.‬‬ ‫نين‪ ،‬بن َ‬ ‫ئة‌رة‌ستو لة‌ سة‌رة‌تاي كتيَبي «سياسة‌ت»دا َ‬ ‫دةليَت‪« :‬لة‌ ديمؤكراسيدا هة‌ذاران‬ ‫حوكمراني دة‌كة‌ن بة‌ هؤي زؤرينة‌ بوونيانء بة‌ هؤي ئة‌وة‌ي ويستي زؤرينة‌‬ ‫ِ‬ ‫ِريَك وة‌ك ياسا واية‌«‪ .‬ثاشان لة‌ شويَنيَكي ديكة‌ي كتيَبي «سياسةت»دا سة‌رة‌تا‬ ‫ثانتاييء الية‌نة‌كاني ثيَناسة‌ي سة‌رة‌كي خؤي بة‌رتة‌سكء دواتر دة‌يكاتة‌وة‌ء‬ ‫برطة‌يةكي بنة‌مايي ليَدة‌كات‪« .‬مة‌رجي‬ ‫تيَرء تة‌سة‌لي دة‌كاتء لة‌ كؤتاييشدا وة‌ك ِ‬ ‫ية‌كسانيء دادثة‌روة‌ري لة‌ ناخي حكومةتيَكدا ئة‌وة‌ية‌‪ ،‬كة‌ هة‌رطيز دة‌سةآلتي‬ ‫هة‌ذاران لة‌ دة َ‬ ‫نابي دة‌سةآلتداريَتي بة‌ تة‌نيا لة‌ دة‌ست‬ ‫‌ولة‌مة‌ندان زياتر نيية‌ء َ‬ ‫ئة‌واندا بيَت‪َ ،‬‬ ‫بةلكو بة‌ ثيَي ريَذة‌يان لة‌ دة‌ست سة‌رجة‌م هاووآلتيياندا بيَت‪،‬‬ ‫بي ئة‌م الوالي طة‌رةنتيكردني ية‌كسانيء ئازاديية‌‬ ‫ئة‌مة‌ش مة‌رجيَكي ثيَويستء َ‬ ‫لة‌ الية‌ن حكومةتة‌وة»‪.‬‬ ‫ليَرة‌دا قسة‌ي ئة‌رة‌ستو ئة‌وة‌ية‪ ‌،‬كة‌ هاووآلتيياني دة َ‬ ‫‌ري‬ ‫‌ولة‌مة‌ند ئة‌طة‌ر لة‌و ثة ِ‬ ‫رة‌وابوونيَكي ديمؤكراتيانة‌دا لة‌ حوكمداريَتي دة َ‬ ‫‌ولة‌ت‪-‬شاردا بة‌ شداري بكة‌ن‪،‬‬ ‫ئة‌وا ديارة‌ هة‌موكات بة‌ هؤي ريَذة‌ي كة‌ميانة‌وة‌ لة‌ كة‌مينة‌دا دة‌ميَننة‌وة‌‪ .‬لة‌‬ ‫اليةكيشة‌وة‌ ئةوة دروستة كة لة‌ تة‌واوي ميَذوودا هة‌رطيز ريَذة‌ي دة َ‬ ‫‌ولة‌مة‌ندان لة‌‬ ‫طةل ئة‌مة‌شدا هة‌مو كات دة َ‬ ‫ريَذة‌ي هة‌ذاران زياتر نة‌بووة‪ ‌،‬بةآلم لة‌ َ‬ ‫‌ولة‌مة‌ندةكان‌‬ ‫حوكمي جيهانيان كردوة‌ء ثة‌تي َ‬ ‫(جلةوي) دة‌سةآلتيان بة‌ دة‌ستة‌وة‌ بووة‌‪ .‬ئةمة‬ ‫َ‬ ‫بابةتيَكة‪ ،‬كة‌ راستيية‌كاني ئة‌م سة‌ردة‌مة‌ زياتر لة‌ هة‌موكاتيَكي ديكة‌ ئؤبالي بؤ‬ ‫َشي‪ .‬جيَطاي وة‌بير هيَنانة‌وة‌شة‌ دة‌سةآلت لة‌ الي ئة‌رة‌ستو درة‌وشانة‌وة‌ي‬ ‫دة‌كي َ‬ ‫سيماي باآلي رة‌وشتة‌‪.‬‬ ‫‌رة‌تيية‌كاندا دة‌توانين فيَري ئة‌وة‌‬ ‫لة‌ سة‌رجة‌م ناميلكة‌ء ثة‌رتوكة‌كاني مافة‌ بنة ِ‬ ‫بين كة‌ ديمؤكراسي‪ :‬ضة‌شنيَك خؤ ريَكخستنة‌وة‌ي ناوخؤيي دة‌سةآلتة‪ ‌،‬كة‌ لة‌‬ ‫ريَطاي ئةو خؤ ريَكخستنء ديموكراسييةوة‌ بناغة‌وء كرداري هيَزي سياسي‬ ‫خةلكء ئة‌و دة‌رفة‌تة‌ بة‌ َ‬ ‫دة‌دريَت بة‌ َ‬ ‫خةلكي حوكم ليَكراو دة‌بة‌خشيَت ئة‌وانيَش‬ ‫َ‬ ‫حوكمراني بكة‌ن‪ .‬ضونة‌ ذيَرباري‬ ‫بة‌ ريَطاي نويَنة‌راني هةلبذيَردراوي خؤيان‬ ‫ِ‬ ‫برواثيَكراو ويَكضووني هة‌ية‌ لة‌ تة‌ك زانستة‌‬ ‫ثيَناسة‌طة‌ليَكي لة‌م ضة‌شنة‌ وردء ِ‬ ‫شؤربوونة‌وة‌يان بؤ ناو ذياني تاكة‌كة‌سي‪ ،‬وة‌ك ئة‌وة‌ واية‌‬ ‫حة‌تمية‌كان‪ ،‬بة‌‬ ‫ِ‬ ‫ضاوثؤشي بكة‌ين لة‌و نةخؤشيية لة‌رادة‌بة‌دة‌ر و جؤراو جؤرانة‌‪ ،‬كة هة‌مو كات‬ ‫لة‌شي مرؤظ روبة‌رويان دة‌بيَتة‌وة‌‪.‬‬ ‫ذمارة (‪ )5‬ئايارى ‪2010‬‬

‫‪55‬‬


‫لةمانايةكى ديكةدا‪ :‬ئة‌وة‌ راستييةكة‪ ‌،‬كة‌ دة‌كريَت بة‌ وردييةكي‬ ‫زؤرة‌وة‌ ديمؤكراسي ثيَناسة‌ بكريَت‪ ،‬بةآلم بة‌و واتاية‌ نيية‌ لة‌‬ ‫بواري كردة‌وة‌شدا ئة‌م ثيَناسة كردنة‌ بة‌تة‌واوة‌تي راستة‌‪.‬‬ ‫ئاوردانة‌وة‌يةكى كورت لة‌ ميَذووي تيؤريية‌ سياسيية‌كان‬ ‫بة‌‬ ‫ِ‬ ‫‌رووي دو شرؤظة‌ي لة‌ ية‌ك جياواز دة‌بين‪ ،‬كة‌ رة‌نطة‌‬ ‫ة‬ ‫رووب ِ‬ ‫َ‬ ‫طؤرانكاريية‌ بة‌ردة‌وامةكان‌ي جيهان‪.‬‬ ‫ء‬ ‫ؤطؤر‬ ‫ئال‬ ‫بؤ‬ ‫‌‬ ‫ة‬ ‫‌و‬ ‫ة‬ ‫‌ريَن‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫بطة ِ‬ ‫ية‌كة‌م شرؤظة‌ وة‌بيرمان دةهيَنيَتة‌وة‌‪ ،‬كة‌ نزيكة‌ي سة‌دة‌ي‬

‫لة‌ رؤم��ا كة دريَ��ذة‌ ثَيدة‌ري يؤنان بوو‪،‬‬ ‫سيستمي‬

‫ديمؤكراسي‬

‫نة‌يتواني‬

‫خؤي‬

‫بسة‌ثَينَيت‪ .‬بة‌ربة‌ستي سة‌رة‌كي لة‌ بة‌ردة‌ميدا‬ ‫هة‌بو‪ ،‬ئة‌ويش تواناي لة‌ رادة‌بة‌دة‌ري ئابووري‬ ‫ئة‌ريستؤكراتي دة‌رة‌بة‌ط بو كة‌ ديمؤكراسييان‬ ‫بة‌ دوذمني راستة‌وخؤي خؤيان دة‌زان��ي‪.‬‬ ‫بي ئة‌وة‌ي بمانة َ‬ ‫‌وي حوكمَيكي طشتي‬ ‫ئَيستا َ‬ ‫رابطة‌يةنين ناشكريَت خؤ ل�ة‌م ثرسيارة‌‬

‫ببويَرين‪ ،‬كة‌ ئايا ئيمثراتؤرة‌ ئابوورية‌كاني ئة‌م‬ ‫برة‌ ثشتي ديمؤكراسي‬ ‫بر ِ‬ ‫سة‌ردة‌مة‌ش دوذمني ِ‬ ‫نين‪ ،‬كة تة‌نانة‌ت ئة‌طة‌ر لة‌ رووي ناضاريشة‌وة‌‬ ‫بَيت روالَة‌تة‌كة‌يان ثاراستبَيت؟‬

‫َ‬ ‫‌ريهةلدا‪،‬‬ ‫ثيَنجة‌مي ثَيش‌ زايين ديمؤكراسي لة‌ ئة‌سينا سة‬ ‫بة‌ واتاي بة‌شداريي سة‌رجة‌م ثياواني سة‌ربة‌ست بوو لة‌‬ ‫دة‌سةآلتداريَتي دة َ‬ ‫‌ولة‌ت‪-‬شار دا‪ .‬ئة‌م سيستمة‌ لة‌ سة‌ر بنة‌ماي‬ ‫بة‌شداريكردني راستة‌وخؤ دامة‌زرابو‪ ،‬ئة‌ركة‌كانيش راستة‌و خؤ‬ ‫َكةل لة‌ تيرء ثشكء َ‬ ‫بوون‪ ،‬يان بة‌ ثيَي سيستميَكي تي َ‬ ‫هةلبذاردن‬ ‫بة‌ تاكة‌كان دة‌سثيَردران‪ .‬هاووآلتييانيش مافي دة‌نطدانء مافي‬ ‫‌رووي ثيَشنيارة‌كانيان لة‌ ئة‌نجومة‌ني طة‌لدا هة‌بو‪.‬‬ ‫خستنة ِ‬ ‫هة‌ر لة‌ َ‬ ‫طةل ئة‌مة‌شدا – شرؤظة‌ي دوهة‌م ‪ -‬لة‌ رؤما كة دريَذة‌‬ ‫ثيَدة‌ري يؤنان بوو‪ ،‬سيستمي ديمؤكراسي نة‌يتواني خؤي‬ ‫بسة‌ثيَنيَت‪ .‬بة‌ربة‌ستي سة‌رة‌كي لة‌ بة‌ردة‌ميدا هة‌بو‪ ،‬ئة‌ويش‬ ‫تواناي لة‌ رادة‌بة‌دة‌ري ئابووري ئة‌ريستؤكراتي دة‌رة‌بة‌ط بو كة‌‬ ‫ديمؤكراسييان بة‌ دوذمني راستة‌وخؤي خؤيان دة‌زاني‪ .‬ئيَستا‬ ‫‌وي حوكميَكي طشتي رابطة‌يةنين ناشكريَت خؤ‬ ‫بي ئة‌وة‌ي بمانة َ‬ ‫َ‬ ‫لة‌م ثرسيارة‌ ببويَرين‪ ،‬كة‌ ئايا ئيمثراتؤرة‌ ئابوورية‌كاني ئة‌م‬ ‫برة‌ ثشتي ديمؤكراسي نين‪ ،‬كة تة‌نانة‌ت‬ ‫بر ِ‬ ‫سة‌ردة‌مة‌ش دوذمني ِ‬ ‫َ‬ ‫روالة‌تة‌كة‌يان ثاراستبيَت؟‬ ‫ئة‌طة‌ر لة‌ رووي ناضاريشة‌وة‌ بيَت‬

‫‪56‬‬

‫* دة‌نطدان ضة‌شنيَك وازهيَنانة‌ لة‌ ويستي سياسي‬

‫سة‌رضاوة‌كاني دة‌سةآلتي سياسي هة‌مو كات لة‌ هة َ‬ ‫‌ولي‬ ‫ئ��ة‌وة‌دا ب��وون‪ ،‬كة نةهيَ‬ ‫َلن سة‌رنجمان ب �ة‌رة‌و راستييةكي‬ ‫َ‬ ‫حاشاهةلنة‌طر بضيَت‪ ،‬ئةويش ئةوةية كة لة‌ ناخي ميكانيزمي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هةلبذاردندا ناكؤكييةك لة‌ نيَوان هةلبذاردني سياسي‪ ،‬كة‌ لة‌‬ ‫دة‌نطداندا خؤي دة‌نويَنيَتء جؤريَك لة‌ خؤ بواردني شارستاني‬ ‫لة‌ ئاراداية‌‪ .‬ئايا ئة‌مة‌ راستييةك نيية‌‪ ،‬كة‌ دة‌نطدة‌ر ريَك لة‌و‬ ‫كاتة‌دا كة‌ دة‌نطي خؤي دة‌خاتة‌ ناو سندوقة‌وة‌‪ ،‬ئة‌و بة‌شة‌ لة‌‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاي شارستاني‬ ‫دة‌سةآلتي سياسي كة‌ وة‌ك ئة‌نداميَكي‬ ‫َ‬ ‫بي هيض دة‌ستكة‌وتيَك‪ ،‬بيَجطة‌ ئة‌و بةليَنء‬ ‫ثيَي بة‌خشراوة‌ بة‌ َ‬ ‫هةلمة‌تي َ‬ ‫ثة‌يمانة‌ زارة‌كيانة‌ي‪ ،‬كة‌ بة‌ دريَذايي َ‬ ‫هةلبذارن بة‌ر‬ ‫‌بي‪ ،‬دة‌بة‌خشيَت بة‌ كة‌سيَكي ديكة‌؟‬ ‫طويَي كة‌وتون نة َ‬ ‫َ‬ ‫‌مراستي خراثة» لة‌وانة‌ية‌ زؤر‬ ‫رؤلي من ليَرة‌دا وة‌ك «دة ِ‬ ‫َ‬ ‫شياو نة‌بيَت‪ ،‬بةآلم لة‌ طة‌ل ئة‌مة‌شدا بة‌ر لة بانطة‌شة‌‪ ،‬لة‌‬ ‫دة‌رة‌وة‌ي ويست بوونء جيهانطيربووني ديمؤكراسي‪ ،‬كة‌ لة‌‬ ‫ئيَستادا بووة‌ بة‌ َ‬ ‫دالغة‌ي فيكري ئة‌م سة‌ردة‌مة‌‪ ،‬دة‌بيَت زؤر‬ ‫بة‌ َ‬ ‫قولي لة‌ ديمؤكراسيء دة‌رة‌نجامة‌كاني لة‌ وةآلتة‌كانماندا‬ ‫وة َ‬ ‫‌كؤلين‪ .‬ئة‌م كاريكاتيَرة‌ي ديمؤكراسيية‪ ،‬كة‌ ئيَمة‌ وة‌ك‬ ‫نوي دة‌مانة‌ويَت بة‌ سة‌رانسة‌ري‬ ‫بانطهيَشت كاران بؤ ئايينيَكي َ‬ ‫دونيادا بآلوي بكة‌ينة‌وة‌‪ ،‬نة‌ك ديمؤكراسي يؤنان نيية‪َ ‌،‬‬ ‫بةلكو‬ ‫بي راوة‌ستة‌‬ ‫سيستميَكة‌ كة‌ ئة‌طة‌ر رؤمانة‌كان بيانناسيباية‌ َ‬ ‫كردن لة‌ وةآلتة‌كة‌يان ثيادة‌يان دة‌كرد‪ .‬ئة‌م ديمؤكراسيية‌ كة‌‬ ‫بة‌ سؤنطة‌ي هة‌زاران ثيَوة‌ري ئابووريء دارايية‌وة‌ تامء بؤني‬ ‫خؤي لة‌ دة‌ست داوة‌ بيَطومان دة‌يتواني راي ئة‌ريستؤكراتة‌‬ ‫بطؤريَتء ئة‌وان بكاتة‌ هؤطري َ‬ ‫كولي‬ ‫دة‌رة‌بة‌طة‌ رؤمانةكان‬ ‫ِ‬ ‫َروانينة‌ هزريية‌كاني من كة‌ بؤ هة‌موان‬ ‫ديمؤكراسي‪ ...‬لة‌وانة‌ية‌ تي ِ‬ ‫‌ري ديمؤكراتيكي من لة‌‬ ‫ناسراوة‌‪ ...‬طومان لة‌ سة‌ر بيرء باوة ِ‬ ‫الي هة‌نديَك لة‌ خويَنة‌ران ساز بكات‪ ..‬من بة‌راستي بة‌رطري‬ ‫برواية‌ ئة‌كة‌م‪ ،‬كة‌ لة‌ ئاكامدا ‪َ 2500‬‬ ‫سال لة‌ دواي سؤكراتء‬ ‫لة‌م ِ‬ ‫ئة‌فالتونء ئة‌رستو جيهانيَكي ديمؤكراتيكي راستة‌قينة‌ بيَتة‌‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطايةكي هاوسةنط كة‌ تيايدا‬ ‫دي‪ ،‬ئة‌م خوليا يؤنانيية‌ بؤ‬ ‫جياوازييةك لة‌ نيَوان ئاغاء كؤيلة‌دا نة‌بيَت‪ ،‬هة‌ر وة‌ك ضؤن‬ ‫بروايان بة‌ َ‬ ‫هةلكشاني شةيدا‬ ‫رؤحة‌ ساكارء بيَطة‌ردة‌كان كة‌ ِ‬ ‫ئاسايانة هةية‪.‬‬ ‫هة‌نديَك ئاوا َ‬ ‫دةليَن‪ :‬لة‌ ديمؤكراسيية‌ رؤذئاوايية‌كاندا مافي‬ ‫دة‌نطدان بؤ هة‌موانة‌ء لة‌ الية‌ن دة َ‬ ‫‌ولة‌مة‌ندان يا خود رة‌طة‌زيَكي‬ ‫َ‬ ‫تايبة‌تة‌وة‌ ثاوة‌ن نة‌كراوة‌ء دة‌نطي هاووآلتيياني دة‌ولة‌مة‌ندء‬ ‫سثي ثيَست لة‌ ناو سندوقة‌كاندا سة‌نطي دة‌نطي هة‌ذارانء‬ ‫َ‬ ‫روالة‌تيَكة‪ ‌،‬كة‌‬ ‫رة‌شثيَستاني هة‌ية‌‪ .‬هؤطر بوونمان بؤ وة‌ها‬ ‫دة‌مانطة‌يَنيَتة‌ لوتكة‌ي ديمؤكراسي‪.‬‬ ‫بي هيوا كردني ئة‌م هؤطرة‌ طة‌رمء‬ ‫هة‌رضة‌ند كة‌ ببيَتة‌ هؤي َ‬ ‫طورانة‌ش‪ ،‬دة‌بيَت َ‬ ‫بليَم ئة‌م ديمة‌نة‌ ئة‌فسوناوية‌ لة‌ بة‌رامبة‌ر‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫راستيية‌ ئاشكراكاني جيهاندا كال دة‌بيَتة‌وة‌ء لة‌ ئة‌نجامدا‬ ‫تاكرة‌و كة‌ لة‌‬ ‫‌وي يان نا دة‌كة‌وينة‌ داوي دة‌سةآلتيَكي‬ ‫بمانة َ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫خشلي ديمؤكراسيدا خؤي حة‌شارداوة‌‪.‬‬ ‫دوتويَي رازاوة‌ترين‬ ‫‌ربري ويستيَكي‬ ‫بة‌مشيَوة‌ية‌ مافي دة‌نطدان لة هة‌مانكاتدا كة‌ دة ِ‬ ‫سياسيية‌‪ ،‬كردة‌وة‌يةكيشة‌ كة‌ بريتيية‌ لة‌ خؤش بوون (وازهيَنان)‬ ‫لة‌و ويستة‌ سياسيية‌ ضون دة‌نطدة‌ر ئة‌و ويستة‌ دة‌داتة‌ ية‌كيَك لة‌‬ ‫ثاليَوراوة‌كان‪ .‬ثرؤسة‌ي دة‌نطدان‪ ،‬النيكة‌م بؤ هة‌نديَك لة‌ َ‬ ‫َ‬ ‫خةلك‪،‬‬ ‫جؤريَك ليَخؤشبووني كاتيية‌ لة‌ كرداريَكي سياسي تاكة‌كة‌سي‪،‬‬ ‫كة‌ بة‌ جؤريَك تا َ‬ ‫هةلبذاردني داهاتو دة‌ضيَتة‌ ئارشيظة‌وة‌‪ ،‬واتة‌‬ ‫تا ئة‌و كاتة‌ كة ميكانيزمة‌كاني دة‌ستاودة‌ستكردني دة‌سةآلت‬ ‫ديَنة‌وة‌ سة‌ر َ‬ ‫خالي دة‌ستثيَك‪ ،‬تاكو ديسان بة‌ هة‌مان شيَوة‌‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئاياري‪2010‬‬


‫كارة‌كة‌يان دة‌ست ثيَبكة‌نة‌وة‌‪.‬‬ ‫ئ �ة‌م وازليَهيَنانة‌ دة‌توانيَت ية‌كة‌م هة‌نطاو بيَت لة‌و‬ ‫ثرؤسة‌يةدا‪ ،‬كة‌ سة‌رة‌راي ئوميَدي ساويلكانة‌ي دة‌نطدة‌ران‪،‬‬ ‫ئة‌و دة‌رفة‌تة‌ بدات بة‌ كة‌مينة‌ي َ‬ ‫هةلبذيَردراو تا شويَن ئة‌و‬ ‫ئامانجانة‌ كة‌ون‪ ،‬كة‌ بة‌ هيض جؤريَك ديمؤكراتيك نينء تة‌نانة‌ت‬ ‫هة‌نديَك جاريش الداني تة‌واون لة‌ ياسا‪ .‬بة َ‬ ‫دلنيايية‌وة‌ هة‌رطيز‬ ‫َ‬ ‫كة‌سيَك بة‌ زانا بوونء لة‌روي ئاطايية‌وة‌ كة‌ساني طة‌ندة‌ل بؤ‬ ‫نويَنة‌راية‌تي ثةرلةمان َ‬ ‫هةلنابذيَريَت‪ .‬تة‌نانة‌ت ئة‌طة‌ر ئة‌زموني‬ ‫َ‬ ‫تال بؤمان دة‌ربخات كة‌ ثؤستة‌ باآلكاني دة‌سةآلت‪ ،‬لة‌ ئاستي‬ ‫نة‌تة‌وة‌ييء نيَونة‌تة‌وة‌يي لة‌ الية‌ن تاوانبارانيَكي لة‌م ضة‌شنة‌ يا‬ ‫خود نويَنة‌راني ئة‌وانة‌وة‌ دة‌ستيان بة‌سة‌ردا طيراوة‌‪ .‬تة‌نانة‌ت‬ ‫َكؤلينة‌وة‌ي ميكرؤسكؤثي دة‌نطة‌كاني َ‬ ‫لي َ‬ ‫خةلك هة‌رطيز ناتوانيَت‬ ‫هيَما لة‌ قاودة‌رة‌كاني ئة‌و ثة‌يوة‌ندييانة‌ دة‌ربخة‌ن‪ ،‬كة‌ لة‌ نيَوان‬ ‫حكومةتة‌كاني ئة‌و طروثة‌ ئابووريانة‌دا هة‌ن كة‌ ك��ردة‌وة‌‬ ‫تاوانكارة‌كانيان خؤ لة‌ َ‬ ‫‌ريشدا دة‌بينيَتة‌وة‌ء‬ ‫هةلطيرساني شة ِ‬ ‫راستة‌وخؤ جيهانة‌كة‌مان بة‌رة‌و كارة‌سات دة‌بة‌ن‪.‬‬ ‫بي ديمؤكراسيي‬ ‫ئة‌زمون دة‌ريدة‌خات كة‌ ديمؤكراسي بة‌ َ‬ ‫بي ناوة‌رؤكة‌‪ .‬تيؤري ديمؤكراسيي‬ ‫ئابووريء كولتوري َ‬ ‫ئابووري لة‌ ئيَستادا لة‌ كار كة‌وتوة‌ء لة‌ ناو َ‬ ‫زبلداني فورمولة‌‬ ‫كؤنة‌كاندا جيَطة‌ي طرتوة‌ء شويَني خؤشي داوة‌ بة‌ ئابووري‬ ‫بازار‪ ،‬ديسان تيؤري‬ ‫سة‌ركة‌وتوى قيَزة‌وني ثشت ئة‌ستور بة‌‬ ‫ِ‬ ‫ديمؤكراسي كولتوريش شويَني خؤي داوة‌ بة‌ تيؤرييَكي‬ ‫قيَزة‌ونتر واتة‌ ثة‌رة‌ثيَداني فراوانء ثيشة‌ييانة‌ي كولتور لة‌ ذيَر‬ ‫ناوي»‪ »melting pot‬كة‌ هة‌ر ئة‌وة‌ندة‌ي ثيَدة‌كريَت َ‬ ‫زالبووني‬ ‫كولتوريَك بة‌ سة‌ر ئة‌واني ديكة‌دا وة‌شاريَت‪.‬‬ ‫ئيَمة‌ المان واية‌ لة‌ طة‌شة‌سة‌ندنداين‪ ،‬بةآلم لة‌ راستيدا‬ ‫بة‌رة‌و َ‬ ‫‌رؤين‪ .‬ئة‌طة‌ر هة‌روا ثيَداطري بكة‌ين لة‌ سة‌ر‬ ‫هةلديَر دة ِ‬ ‫ثيَناسة‌كردني ديمؤكراسي لة‌ ضوارضيَوة‌ي دامة‌زراوة‌كاني‬ ‫بي ئة‌وة‌ي لة‌ بة‌كاربردني‬ ‫وة‌ك حيزب‪ ،‬ثةرلةمانء حكومةت َ‬ ‫ئة‌و دامة‌زراوا‌نة‌ وة َ‬ ‫‌كؤلين لة‌و دة‌نطانة‌ي كة‌ ئة‌واني هيَناوة‌تة‌‬ ‫بي‬ ‫سة‌ر حوكم‪ ،‬ئة‌وا باسكردن لة‌ ديمؤكراسي بيَناوة‌رؤكء َ‬ ‫واتا دة‌بيَت‪ .‬ديمؤكراسي ئة‌طة‌ر خؤي نة‌خاتة‌ بة‌ر رة‌خنة‌ بة‌‬ ‫َ‬ ‫دلنيايية‌وة‌ لة‌ ناو دة‌ضيَت‪.‬‬ ‫‌رةتدا دذي حيزبة‌كانم‬ ‫لة‌م وتارة‌ واتيَمة‌طة‌ن كة‌ من لة‌ بنة ِ‬ ‫من خؤم لة‌ ضوارضيَوة‌ي حيزبيَكدا خة‌بات دة‌كة‌م‪ ،‬يان ئاواش‬ ‫تيَمة‌طة‌ن كة‌ من رقم لة‌ ثة‌رلةمانة‌‪ ،‬من ريَزيان ليَدة‌طرم ئة‌طة‌ر‬ ‫لة‌ باتي ئاخافتنء قسةكردن زياتر طرينطي بدة‌ن بة‌ كردار‪ ،‬يان‬ ‫ديسان وا مة‌زانن كة‌وا من ريَكاريَكي ئة‌فسوناويم داهيَناوة‌ كة‌‬ ‫بى حكومةت َ‬ ‫خةلك بة بةختةوةري دةطةن‪ ‌،‬من تة‌نيا ئة‌مة‌م‬ ‫بة‌ َ‬ ‫ناريَكة‌كاني‬ ‫ء‬ ‫كور‬ ‫‌مء‬ ‫ة‬ ‫ك‬ ‫‌‬ ‫ة‬ ‫ديمؤكراتيك‬ ‫‌‬ ‫ة‬ ‫نمون‬ ‫‌‬ ‫ة‬ ‫ك‬ ‫َت‬ ‫ي‬ ‫ناض‬ ‫قوت‬ ‫ثي‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ئيَستا تة‌نيا شيَوازي حوكمداريء تة‌نيا فؤرميَكي لة‌ بة‌ر دة‌ستي‬ ‫طوي َ‬ ‫َرايةلبووني دة‌سةآلتن‪.‬‬ ‫‌ريَتة‌وة‌‬ ‫وة‌ها ويَناكردنيَكي ئة‌وان لة‌ الية‌ن منة‌وة‌ بؤ ئة‌وة‌ دة‌طة ِ‬ ‫كة‌ ناتوانم بة‌ شيَوازيَكي ديكة‌ ثيَناسة‌يان بكة‌م‪ .‬ديمؤكراسييَكي‬ ‫راستة‌قينة‌ كة‌ وة‌ك خؤر سة‌رجة‌م طة‌الن لة‌ خؤيدا نوقم‬ ‫بكات دة‌بيَت لة‌ سة‌رة‌تاوة‌ء لة‌و شتانة‌ي لة‌ بة‌ردة‌ستمانداية‌‪،‬‬ ‫كارة‌كة‌ي دة‌ست ثيَبكات واتة‌ لة‌ وآلتيَك كة‌ تيَيدا لة‌ دايكبووين‪،‬‬ ‫كؤمةلطايةك كة‌ تيَيدا دة‌ذين‪ ،‬شة‌قاميَك كة‌ َ‬ ‫َ‬ ‫مالة‌كة‌ماني تيا‬ ‫َ‬ ‫هةلكة‌وتوة‪ ‌،‬ئة‌طة‌ر ئة‌م مة‌رجة‌ سة‌رة‌كيية‌ رة‌ضاو نة‌كريَت –‬ ‫كة‌ ناكريَت‪ -‬ئة‌وا سة‌رجة‌م هؤكارى دؤزينة‌وة‌كاني ثيَشوترء‬ ‫تواناى بة‌ئة‌زمون كردني سيستمة‌كة‌ تووشي ثيسايي دة‌بيَت‪.‬‬ ‫‌ر دة‌بيَت كاريَكي‬ ‫ثاآلوتني ئاوي رووباريَك كة‌ بة‌ شاردا تيَثة ِ‬ ‫بي ئة‌نجامة‌ ئة‌طة‌ر ئاوة‌كة‌ لة‌ سة‌رضاوة‌وة‌ ثيس بيَت‪.‬‬ ‫َ‬

‫لة‌ سة‌رة‌تاي مرؤظاية‌تيية‌وة‌ دة‌سةآلت تة‌وة‌ري سة‌رة‌كي‬ ‫َطةريني (تويَذينةوةء‬ ‫هة‌مو ريَكخراوة‌ مرؤظيية‌كان بووة‪ ‌،‬لي ِ‬ ‫بةدواداضووني) ئاشكراي ئيَمة‌ش بؤ ناسيني ئة‌و كة‌سة‌ية‌ كة‌‬ ‫دة‌سةآلتي بة‌دة‌ستة‌وة‌ية‌‪ ،‬ضؤناوضؤن بة‌دة‌ستي هيَناوة‌‪ ،‬ض‬ ‫َ‬ ‫كةلكيَكي ليَوة‌ر دة‌طريَت‪ ،‬كامة‌ما‌ن ئة‌و شيَوازانة‌ي بة‌كاريان‬ ‫دةهيَنيَتء ب��ة‌دواي كامة‌ ئامانجة‌وة‌ية‌‪ .‬ئة‌طة‌ر لة‌راستيدا‬ ‫خةلكة‌وة‌ بؤ َ‬ ‫خةلك بواية‌‪ ،‬لة‌ الية‌ن َ‬ ‫ديمؤكراسي حكومةتي َ‬ ‫خةلك‪،‬‬ ‫كويء ئة‌م‬ ‫جيَطاي هيض قسة‌و باسيَك نة‌دة‌ما‪ .‬بةآلم ئيَمة‌ لة‌‬ ‫َ‬

‫بي‬ ‫ئة‌زمون دة‌ريدة‌خات كة‌ ديمؤكراسي بة‌ َ‬ ‫بي ناوة‌رؤكة‌‪.‬‬ ‫ديمؤكراسيي ئابووريء كولتوري َ‬ ‫تيؤري ديمؤكراسيي ئابووري لة‌ ئَيستادا لة‌ كار‬ ‫كة‌وتوة‌ء لة‌ ناو َ‬ ‫زبلداني فورمولة‌ كؤنة‌كاندا‬

‫جَيطة‌ي طرتوة‌ء شويَني خؤشي داوة‌ بة‌‬ ‫ئابووري سة‌ركة‌وتوى قَيزة‌وني ثشت ئة‌ستور‬ ‫بازار‪ ،‬ديسان تيؤري ديمؤكراسي كولتوريش‬ ‫بة‌‬ ‫ِ‬ ‫شويَني خؤي داوة‌ بة‌ تيؤريَيكي قَيزة‌ونتر واتة‌‬ ‫ثة‌رة‌ثَيداني فراوانء ثيشة‌ييانة‌ي كولتور لة‌‬

‫ذيَر ناوي»‪ »melting pot‬كة‌ هة‌ر ئة‌وة‌ندة‌ي‬ ‫ثَيدة‌كريَت زالَبووني كولتوريَك بة‌ سة‌ر ئة‌واني‬ ‫ديكة‌دا وة‌شاريَت‪.‬‬

‫كوي‪ .‬الفي ئة‌وة‌ي كة‌ جيهاني ئة‌م سة‌ردة‌مة‌ بة‌رة‌و‬ ‫ئيدة‌ئالة‌ لة‌ َ‬ ‫‌روات تة‌نيا َ‬ ‫هةلقوآلوي ميَشكيَكي‬ ‫ة‬ ‫د‬ ‫‌ندن‬ ‫ة‬ ‫‌س‬ ‫ة‬ ‫‌ش‬ ‫ة‬ ‫ط‬ ‫باشتر بوونء‬ ‫ِ‬ ‫بيَشة‌رمء ناحة‌زة‌‪ .‬بة‌ طشتي وا دة‌وتريَت كة‌ ديمؤكراسيء‬ ‫سيستمي ديموكراسي زياني كة‌مترة‌ لة‌ سيستمة‌كاني ديكة‌ء‬ ‫كة‌سيش دة‌ربة‌ستي ئة‌وة‌ نيية‪ ‌،‬كة‌ ملدانيَكي تة‌سليمكارانة‌ بؤ‬ ‫نمونة‌يةك كة‌ «كة‌م زيان هيَنترين»بوون جيَطاي َ‬ ‫دلخؤشية‌تي‪،‬‬ ‫َطةرين بة‌دواي‬ ‫دة‌توانيَت ببيَتة‌ بة‌ر بة‌ستيَك لة‌ ب�ة‌ردة‌م لي ِ‬ ‫سيستميَك كة‌ لة‌ راستيدا «باشتر» بيَت‪.‬‬ ‫دة‌سةآلتي ديمؤكراتيك خؤي لة‌ خؤيدا هة‌موكات تايبة‌تمة‌ندي‬ ‫كاتي هة‌ية‌و بة‌ ستراوة‌تة‌وة‌ بة‌ جيَطيربووني َ‬ ‫هةلبذاردنة‌كان‪،‬‬ ‫وة‌رضة‌رخاني ئايديؤلؤذيية‌كانء بة‌رذة‌وة‌نديي ضيناية‌تيء‬ ‫طؤرانكاريء َ‬ ‫وطؤرة‌كاني ويستي سياسي‬ ‫ئال‬ ‫ِ‬ ‫وة‌ك ثيَوانة‌يةك ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا تؤمار ئة‌كات‪ .‬بةآلم لة‌ ئيَستادا بة‌ بة‌ردة‌وامي ئة‌و‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫طؤرانكاريية‌ سياسييانة‌ دة‌بينين‪ ،‬كة‌ بة‌روالة‌ت راديكالنء‬ ‫ِ‬ ‫طؤريني حكومةتة‌كان بةآلم نابنة‌ هؤي هيض‬ ‫دة‌بنة‌ هؤي‬ ‫ِ‬ ‫ضة‌شنة‌ وة‌رضة‌رخانيَكي ريشة‌يي كؤمةآلية‌تي‪ ،‬ئابووري يانيش‬ ‫كولتوري كة‌ شياوي ئة‌نجامة‌كاني َ‬ ‫هةلبذاردن بيَت‪.‬‬ ‫َ‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئايارى ‪2010‬‬

‫‪57‬‬


‫لة‌ راستيدا قسة‌كردن لة‌سة‌ر حكومةتي «سؤشياليست»‬ ‫«ليبر َ‬ ‫ال»ء‬ ‫يان «سؤشيال ديمؤكرات» يان «كؤنسة‌رظاتيظ» يان‬ ‫ِ‬ ‫ثيَداني ناوي دة‌سةآلت ثيَيان تة‌نياو تة‌نيا نة‌شتة‌رطة‌رييةكي‬ ‫جوانكاري هة‌رزانة‌ واتة‌ نمايشي ناو ليَنان لة‌ شتيَك كة‌ لة‌‬ ‫راستيدا لة‌و شويَنة‌ نيية‌ كة‌ نيشان دة‌دريَت‪.‬‬ ‫ضؤن دة‌سةآلت‪ ،‬دة‌سةآلتي راستة‌قينة‌‪ ،‬لة‌ شويَنيَكي ديكة‌داية‌‪.‬‬ ‫تارادة‌يةك‬ ‫ئة‌ويش دة‌سةآلتي ئابوورية‌‪ ،‬دة‌سةآلتيَك‪ ،‬كة‌‬ ‫ِ‬ ‫دة‌توانريَت سنوركاري ببينريَت‪ ،‬بةآلم هة‌ركة‌ ويستمان ليَي‬

‫ئامانجي خ��ةلَ��ك ل��ة‌ ه��ةلَ��ب��ذاردن��ي‬

‫حكومةتة‌كانيان ئ��ة‌وة‌ نيية‪ ‌،‬ك�ة‌ ئ��ة‌وان‬ ‫بازار‬ ‫«بازار»‪ .‬بةآلم‬ ‫خةلَك بكة‌نة‌ دياري بؤ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫حكومةتة‌كان ثابة‌ند دة‌كات تا خةلَكيان بؤ‬ ‫بكاتة‌ دياري‪ .‬لة‌ سة‌ردة‌مي بة‌ جيهانيبووني‬ ‫ثروثَيوان‪ ،‬تاكة‌‬ ‫ليبرالَيدا‪،‬‬ ‫بازار كة‌رةستة‌ي ِ‬ ‫ِ‬

‫اوثري ناوة‌رؤكي وشة‌كة‌ية‌‪ ،‬واتة‌‬ ‫ثر ِ‬ ‫دة‌سةآلت ِ‬ ‫دة‌سةآلتي ئابووريء دارايي‪ .‬ئة‌م دة‌سةآلتة‌ش‬

‫هة‌رطيز ديمؤكراتيك نيية‌ بة‌ هؤي ئة‌وة‌ي لة‌‬ ‫الية‌ن خةلَكة‌وة‌ هةلَنة‌بذيَردراوة‌ء لة‌ الية‌ن‬ ‫بةريَوة‌ ناضَيتء بة‌ تايبة‌تيش كة‌‬ ‫ئة‌وانة‌وة‌‬ ‫ِ‬ ‫ئامانجة‌كة‌ي بة‌ختة‌وة‌ري خةلَك نيية‌‪.‬‬ ‫لي دوردة‌خاتة‌وة‌‪ ،‬ئة‌طة‌ريش ئازاية‌تي‬ ‫نزيك ببينة‌وة‌ خؤيمان َ‬ ‫َ‬ ‫طآللةكردني ياساطة‌ليَك لة‌‬ ‫بة‌ر خؤمان دة‌ينء بمانةويَت بة‌‬ ‫ثيَناو بة‌رذة‌وة‌نديى طشتيدا دة‌سةآلتة‌كة‌ي سنووردار كة‌ين‬ ‫ئة‌وا دة‌ست دة‌بات بؤ هيَرشيَكي هاوشيَوة‌‪.‬‬ ‫خةلك لة‌ َ‬ ‫راشكاوانة‌ تر واية‌ بوتريَت‪ :‬ئامانجي َ‬ ‫هةلبذاردني‬ ‫حكومةتة‌كانيان ئة‌وة‌ نيية‪ ‌،‬كة‌ ئة‌وان َ‬ ‫خةلك بكة‌نة‌ دياري بؤ‬ ‫َ‬ ‫بازار حكومةتة‌كان ثابة‌ند دة‌كات تا خةلكيان‬ ‫«بازار»‪ .‬بةآلم‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫بازار‬ ‫يدا‪،‬‬ ‫ال‬ ‫ليبر‬ ‫جيهانيبووني‬ ‫‌‬ ‫ة‬ ‫ب‬ ‫‌مي‬ ‫ة‬ ‫‌رد‬ ‫ة‬ ‫س‬ ‫‌‬ ‫ة‬ ‫ل‬ ‫دياري‪.‬‬ ‫بؤ بكاتة‌‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫اوثري ناوة‌رؤكي‬ ‫ثر ِ‬ ‫ثروثيَوان‪ ،‬تاكة‌ دة‌سةآلت ِ‬ ‫كة‌رةستة‌ي ِ‬ ‫وشة‌كة‌ية‌‪ ،‬واتة‌ دة‌سةآلتي ئابووريء دارايي‪ .‬ئة‌م دة‌سةآلتة‌ش‬ ‫هة‌رطيز ديمؤكراتيك نيية‌ بة‌ هؤي ئة‌وة‌ي لة‌ الية‌ن َ‬ ‫خةلكة‌وة‌‬ ‫َ‬ ‫بةريَوة‌ ناضيَتء بة‌‬ ‫هةلنة‌بذيَردراوة‌ء لة‌ الية‌ن ئة‌وانة‌وة‌‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫تايبة‌تيش كة‌ ئامانجة‌كة‌ي بة‌ختة‌وة‌ري خةلك نيية‌‪.‬‬ ‫بي بة‌ختي (خيانة‌ت)»‬ ‫«دوايين َ‬ ‫َ‬ ‫ليَرة‌دا من ئاماذة‌ بة‌ راستيية‌ حاشاهةلنة‌طرة‌كان دة‌كة‌م‪،‬‬ ‫ستراتيذ كارة ‌سياسيية‌كاني سة‌ر بة‌ الية‌نة‌ جؤراوجؤرة‌كان بة‌‬ ‫وريايية‌وة‌ ئة‌م بابة‌تة‌يان كثكردوة‌ تا كة‌س ئة‌و ورة‌ية‌ بة‌رخؤي‬ ‫هةل َ‬ ‫نة‌نيَت تا ئة‌م راستية‌ َ‬ ‫ماليَت (لة‌ قاو بات)‪ ،‬كة‌ ئيَمة‌ بة‌س درؤ‬ ‫و دة‌لة‌سة‌ بآلودة‌كة‌ينة‌وة‌ء لة‌م ثرؤسة‌ية‌شدا بووينة‌ شة‌ريكي‬

‫‪58‬‬

‫تاوان‪.‬‬ ‫ئةمرؤدا ناوي ديمؤكراتيكي لة‌ خؤي‬ ‫‌‬ ‫ة‬ ‫ل‬ ‫‌ي‬ ‫ة‬ ‫سيستم‬ ‫‌و‬ ‫ئة‬ ‫ِ‬ ‫طؤردراوة‌ بة‌ حكومةتي ضيني دارا (بةتواناوء‬ ‫‌‬ ‫ة‬ ‫ورد‬ ‫‌‬ ‫ة‬ ‫ورد‬ ‫ناوة‌‬ ‫ِ‬ ‫ناكري َ‬ ‫دةولةمةند)ء ضيدي لة‌ حكومةتي َ‬ ‫َ‬ ‫نكؤلي لة‌‬ ‫خةلك ناضيَت‬ ‫َ‬ ‫راستيية‌ بة‌رضاوة‌كان بكريَت‪ :‬بانطهيَشتكردني كؤمةآلني كة‌م‬ ‫حوكمراني كردن‪ ،‬تة‌نانة‌ت ئة‌طة‌ر‬ ‫دة‌رامة‌ت بؤ دة‌نطدانة‌ نة‌ك بؤ‬ ‫ِ‬ ‫واي دانيَين حكومةتيَكي ثيَكهات و لة‌ قيني هة‌ذار بيَتة‌ سة‌ر‬ ‫حوكم‪ ،‬حكومةتيَك كة‌ هة‌ر وة‌ك ئة‌رة‌ستو لة‌«سياسة‌ت»دا باسي‬ ‫ليَكردوة‌‪ ،‬نويَنة‌ري زؤرينة‌ي َ‬ ‫خةلك بيَت هة‌ر طيز كة‌رة‌ستة‌كاني‬ ‫طؤريَني ريَكخستنة‌كاني جيهاني سة‌رماية‌داري لة‌ بة‌ردة‌ستدا‬ ‫ِ‬ ‫نابيَت‪ ،‬جيهانيَك كة‌ ب��ة‌ردة‌وام ئة‌واني لة‌ ذيَر دة‌س��ةآلتء‬ ‫ضاوديَري خؤيدا هيَشتووة‌تة‌وة‌ء بيَباكانة‌ سة‌ركوتي كردون‪.‬‬ ‫هة‌رئيَستا ئة‌م بة‌ ناو ديمؤكراسيية‌ رؤذئاوايية لة‌ ليَذايي لة‌‬ ‫ناوضونداية‌ء ضيتر تواناي نيية‌ بوة‌ستيَتة‌وة‌ء دة‌رة‌نجامي ئة‌م‬ ‫َ‬ ‫نكؤليكردني ريشة‌يي سيستمة‌كة‌ي ليَدة‌كة‌ويَتة‌وة‌‪.‬‬ ‫ثرؤسة‌ية‌ش‬ ‫لة‌ مة‌ بة‌دواوة‌ ثيَويست ناكات كة‌س بة‌رثرسياريَتي لة‌ ناوضووني‬ ‫ديمؤكراسي لة‌ ئة‌ستؤ بطريَت‪ .‬ئة‌م سيستمة‌ بة‌ردة‌وام خة‌ريكي‬ ‫خؤلة‌ناو بردنة‌‪.‬‬ ‫ئيَستا دة‌بيَت ضي بكريَت؟ داخؤ دة‌كريَت ضاكسازي تيا‬ ‫بكريَت؟ وة‌ك دة‌زانين ضاكسازي‪ ،‬وة‌ك ثيَناسة‌يةكي لة‌ جيَدا كة‌‬ ‫َ‬ ‫طؤرانكارى‬ ‫نووسة‌ري‬ ‫«يوزثلنط» بؤي كردوة‌‪ ،‬شتيَك نيية‌ مة‌طة‌ر ِ‬ ‫لة‌ نزمترين ئاستى ثيَويستدا بكريَت‪ ،‬تاكو لة‌ راستيدا هيض‬ ‫‌نوي ساز بكريَتة‌وة‌؟‬ ‫‌طؤردريَت‪ .‬ئايا دة‌كريَت سة‌رلة َ‬ ‫شتيَك نة ِ‬ ‫كام قؤناغة‌ لة‌ رابردوماندا لة‌ ئاستيَكي ثيَويستدا ديمؤكراتيك‬ ‫كةلك وة‌رطرتن ليَوة‌ي بة َ‬ ‫بووة‌ تاكو بة‌ َ‬ ‫‌كةلك وة‌رطرتن لة‌‬ ‫نوي بتواني طيانيَكي دووبارة‌ بةبة‌ر‌ شتيَكدا‬ ‫مادة‌ء كة‌رةستة‌ي َ‬ ‫بكة‌ين كة‌ بة‌رة‌و لة‌ناوضون دة‌ضيَت؟ سة‌ردة‌مي يؤناني كؤن؟‬ ‫َ‬ ‫(مامةلة‌ضي)ية‌كاني ضاخة‌كاني‬ ‫سة‌ردة‌مي كؤمارة‌ بازرطاني‬ ‫َ‬ ‫ليبراليزمي بة‌ريتانيا لة‌ سة‌دة‌ي حة‌ظدة‌؟‬ ‫‌راست؟ سة‌ردة‌مي‬ ‫ناوة ِ‬ ‫سة‌ردة‌مي رووناكي (رؤشنطةري) لة‌ فة‌رةنسا؟ وةآلمة‌كانيش‬ ‫بي ئة‌نجام دة‌بن‪...‬‬ ‫بي ناوة‌رؤكء َ‬ ‫وة‌ك ثرسيارة‌كان َ‬ ‫كة‌واتة‌ دة‌بيَت ضي بكريَت؟ دة‌بيَت واز لة‌ َ‬ ‫هةلسة‌نطاندني‬ ‫ديمؤكراسي بهيَنين وة‌ك نرخيَكي سة‌لميَندراو (ئة‌زة‌ليء‬ ‫ئةمرؤدا هة‌مو شتيَك دة‌كة‌ويَتة‌ بة‌ر‬ ‫ئة‌بة‌دي) ‪ .....‬لة‌ دونياى‬ ‫ِ‬ ‫باسء خواسة‌وة‪ ‌،‬تة‌نيا ية‌ك بظة‌ ماوة‌تة‌وة‌ ئة‌ويش ديمؤكراسيية‌‪.‬‬ ‫َ‬ ‫سال‬ ‫ساالزار (‪ )1970-1889‬ديكتاتؤريَك كة‌ بؤ ماوة‌ي ‪40‬‬ ‫حوكمي ثؤرتؤطالي كرد‪ -‬دة‌يوت‪« :‬ناكريَت خوا بخة‌ينة‌ بة‌ر‬ ‫ثرسيار‪ ،‬ناكريَت نيشتمان بخة‌ينة‌ بة‌ر ثرسيار‪ ،‬بنة َ‬ ‫‌مالة‌ بخريَتة‌‬ ‫ئةمرؤ ئيَمة‌ خواو نيشتمانمان خستوة‌تة‌ بة‌ر‬ ‫ذيَر ثرسيار»‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫ثرسيار‪ ،‬ئة‌طة‌ر ناثة‌رذيَنة‌ سة‌ر بنة َ‬ ‫‌مالة‌ بة‌و هؤية‌وة‌ية‌ كة‌ ئة‌م‬ ‫ناوة‌ندة‌ خؤي خؤي خستوة‌تة‌ بةر‌ ثرسيارة‌وة‌‪ .‬بةآلم ئيَمة‌‬ ‫هيَشتا ديمؤكراسيمان نة‌خستوة‌تة‌ ذيَر ثرسيار‪.‬‬ ‫قسة‌ي من ئة‌مة‌ية‌‪ :‬دة‌بيَت لة‌ هة‌مو وتوويَذة‌كانمان‬ ‫ديمؤكراسي رووبةرووي ثرسيار بكةيةوة‪ .‬ئة‌طة‌ر ضارة‌سة‌ريَك‬ ‫‌نوي ذياندنة‌وة‌ي نة‌دؤزينة‌وة‌‪ ،‬نة‌ك ديمؤكراسي‪،‬‬ ‫بؤ سة‌رلة َ‬ ‫َ‬ ‫بةلكو هة‌ر دة‌رويةكي ديكة‌ي ئوميَد بؤ ئة‌و رؤذة‌ي كة‌‬ ‫رة‌ضاوكردني مافة‌كاني مرؤظ لة‌ جيهاندا ببينين‪ ،‬لة‌ دة‌ست‬ ‫دؤراندني سة‌ردة‌مي ئيَمة‌ية‌ء‬ ‫ئة‌دة‌ين‪ .‬ئة‌مة‌ش طة‌ورة‌ترين‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫زايةلة‌كة‌ي تا كؤتايي ميَذووي‬ ‫هيَمايةكة‌ بؤ خة‌يانة‌تيَك كة‌‬ ‫طوي‪.‬‬ ‫مرؤظاية‌تي دة‌كة‌ويَتة‌ بة‌ر َ‬ ‫لة‌ فارسيية‌وة‌‪ :‬محة‌مة‌د ئة‌ميني‬ ‫***‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئاياري‪2010‬‬


‫سةرةتايةك بؤ ياخيبوون‬ ‫َ‬ ‫لةطةل «ثير بؤردريؤ»‬ ‫ضاوثَيكةوتن‬

‫تؤ نوسيوتة هةركةس َيك ثةيوةندى بة بزوتنةوة‬ ‫كؤمةآليةتييةكانةوة هةب َيت بةتايبةت ِرؤشنبيرانء ل َيكؤَلةرةوان‬ ‫ئةمرؤى ئةوروثادا‪ ،‬ث َيويستة كاريطةرى خؤيان هةب َيت(بؤ‬ ‫لة‬ ‫ِ‬ ‫نمونة لة ناو ئةو بزوتنةوةيةدا)‪ .‬ئايا ئةمة بابةت َيكى طشتىء‬ ‫فةلسةفيية كة تؤءةك نوسةر َيك كارى لةسةر دةكةيت؟‬

‫ب��ؤردي��ؤ‪ :‬ءةآلم��ةك��ةم ه��ةم َ‬ ‫بةليَيةو ه��ةم نةخيَريشة‪.‬‬ ‫بة بؤضوونى من بنةماى فةلسةفة لة كؤكردنةوةى ئةم‬ ‫ناونيشانةوة هاتووة‪(:‬هةستةكان ثيَويستة ئةكتيظ بن)‪ .‬ئيَمة‬ ‫َ‬ ‫هةول بدةين بةوةى كة جياوازييةك بدؤزينةوة‬ ‫ثيَويستة‬ ‫َ‬ ‫لة نيَوان ئةو كةسانةى كة ِراظةكارنء هةولى شيكردنةوةى‬ ‫دي��اردة كؤمةآليةتييةكان (نمونة لي َ‬ ‫َكؤلةرةوانى زانستة‬ ‫كؤمةآليةتييةكانء دةرونناسةكانء ئابوريناسانء‪ ...‬هتد)‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئةو كةسانةى لةبزوتنةوةكاندا كاردةكةن‪ .‬ئةمة‬ ‫دةدةن‬ ‫بةراستى كاريَكى يةكجار قورسةءةك ئةوةى ماوةيةكى زؤرة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫سةرقالى ئةم مةسةلةيةن بةتايبةت‬ ‫زؤريَك لة ِرؤشنبيران‬ ‫ئةو ِرؤشنبيرانةى كة ثشتطيرى بزوتنةوة كؤمةآليةتييةكانيان‬ ‫دةكرد‪ ،‬يان ئةو ِرؤشنبيرانةى دةضونة ناو ِريزةكانى ثارتة‬ ‫كؤمؤنيستةكانةوة لة كاتيَكدا ثيَشتر لة كةنيسةكانةوة‬ ‫ثةروةردة ببوون‪ .‬هةروةها بؤ شارةزايانى بوارى ئابورىء‬ ‫كؤمةآليةتيش ئةركيَكى طران بوو‪ .‬تؤ ثيَويستت بة ليَكدانةوةى‬ ‫ئةوة هةية كة لة ثشت تةفسيرى ئابوريناسةكانةوة ض شتيَك‬ ‫خؤى حةشارداوة‪.‬‬

‫َ‬ ‫لةطةل ث َيشةنطى سؤسيؤلؤجستى‬ ‫ئةمة ءةرط َي ِرانى ضاوث َيكةوتن َيكة‬ ‫فةرةنسى ثيربؤرديؤ‪ .‬كات َيك كة ثيربؤرديؤ طفتوطؤى لةسةر‬ ‫كارى ئةم دواييةى كرد كة بريتى بوو لة»بزوتنةوة كؤمةآليةتيية‬ ‫ئةوروثييةكان «ء دواتر لةبارةى ئانارشيزمةوة دواندمانء ئةم‬ ‫طفتوطؤيةى ل َيكةوتةوة‪.‬‬

‫بؤ بنيادنانةوةى ئةو ثةيوةنديةى ن َيوان ِرؤشنبيرانء َ‬ ‫زال‬ ‫بوون بةسةر طومانى ئةو جؤرة زمانةى كة بةكار هاتوون ‪ ،‬لة‬ ‫تةفسيرى ئاينييانةى ماركسيستةكانةوة كة بة زاراوةكانىءةك‬ ‫ئ��ازادىء خؤشطوزةرانى مؤنؤثؤَلى ِرابةرايةتي كردنى‬ ‫خةَلكيان كردووة‪ ،‬تؤ ث َيويستت بة جؤر َيكى تر لة زمان هةية‬ ‫بةجياواز لة زمانى بةرثرسى ثارتةكانء يةك َيتى بازرطانة‬ ‫بيرؤكراتةكان‪،‬ءانيية؟‬

‫بؤرديؤ‪َ :‬‬ ‫ناكرى هةموو كةس هةر بةو زمانة بدويَت‬ ‫بةل َى‪.‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كة ثيَشتر ثيَى دواون‪ .‬خةلكى نابيَت ضيترءةك طيَليَكى بريندار‬ ‫َ‬ ‫لةطةلدا بكريَـت‪ .‬دروستبوونى يةكيَتى بازرطانانء‬ ‫ِرةفتاريان‬ ‫ه��ةر دام��ةزراوةي��ةك��ى ت��رى ل��ةو ج��ؤرة بة شيَوةيةك لة‬ ‫َر َ‬ ‫ايةليية لة دةسةآلت ‪.‬بةرثرسى‬ ‫شيَوةكان فةرامؤشكردنى طوي ِ‬ ‫يةكيَتى بازرطانانء ِرؤشنبيرة دؤطماكان تةنانةت لة طفتء‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئايارى ‪2010‬‬

‫‪59‬‬


‫َبةجى دةكةن‪:‬ئةمةش‬ ‫قسةكانيشياندا فةرمايشتةكانى دةسةآلت جي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئةو كتيَبة‬ ‫لة ِرةفتارياندا بة ئاشكرا ديارة‪ .‬بةآلم ضى بكةين‬ ‫فيرؤ‬ ‫كةمانةى كة هةركةسيَك بيانخويَنيَتةوة هةست دةكات كاتى بة ِ‬ ‫هةولةش بؤءةدةرخستنى زانيارييةكى َ‬ ‫َ‬ ‫ئالؤزة كة خؤى‬ ‫نةداوة‪ .‬ئةم‬ ‫دةرببردريَت ‪ ،‬هةنطاو نان‬ ‫لةخؤيدا ئاسان نيية بة زمانيَكى سادة‬ ‫ِ‬ ‫ملمالنى دياريكراوة خويَندنةوةى جياواز لةخؤ‬ ‫بؤ تيَطةيشتن لةو‬ ‫َ‬ ‫دةطريَت‪ .‬ليَرةدا بؤشاييةكى ترسناك هةية لةنيَوان َ‬ ‫خةلكانى ِرؤشنبير‬ ‫َ‬ ‫«مؤنؤثؤلى جيهانى»‬ ‫ئةو كةسةى كة من ناويدةنيَم خاوةن زاراوةى‬ ‫خةلكى طشتىء باو كة ِروناكبير نينء لة َ‬ ‫لةطةل َ‬ ‫َ‬ ‫ئالؤزى زمانةكان‬ ‫تيَناطةنء تةنها دواكةوتةن‪ .‬من بانطةشةى ملمالنيَي نوخبةكان‬ ‫‪ elites‬دةكةم بة جؤريَك كة خاوةنى بةرهةمهيَنانى خود خؤى بيَت‪.‬‬ ‫ئةمة ئةو َ‬ ‫خالةية كة من هةميشة لة ديراسةكاندا لةبارةيةوة دواوم‪.‬‬ ‫تؤ لة كت َيبةكةتدا بة ش َيوةيةكى دروست جةخت لةسةر ئةوة دةكةيتةوة‬ ‫بي سنورى ئةمريكاء‬ ‫كة ئةوروثا تةَلةيةكة ياخود ماسك َيكة كة دةسةآلتى َ‬ ‫كؤمثانياى فرة نةتةوةكانى لة ذ َيردا شاراوةتةوة‪ .‬بة هةر ش َيوةيةك ب َيت ئايا‬ ‫«ملمالني» بؤ «‬ ‫تؤ ئازاتر نيت لةوةى كة ث َيشنيارى ضارةسةر بكةيت؟ بة‬ ‫َ‬ ‫وطؤرى ديموكراسى» لة « دامةزراوة ناديموكراتةكاندا» بة مانايةك كة‬ ‫ئاَل ِ‬ ‫َ‬ ‫اديكال كردن ج َيطةى لةناوبردنى ثرؤذة ئةوروثييةكان بطر َيتةوة‪.‬‬ ‫بةر‬ ‫ِ‬ ‫تؤريَك بؤ هيَزة ئابوريية‬ ‫ئةمرؤ ئةوروثا بؤتة‬ ‫بؤرديؤ‪:‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫داطيركةرةكان‪ .‬ئةوروثا ثيَناسة دةكرا بة مؤديَرنة‪ ،‬لةم لؤجيكةدا‬ ‫مؤديَرنة دذ بة كؤنةثةرستىء كؤنزيَرظاتيزمء ناسيؤناليزمة‪.‬‬ ‫لة ِراستيدا ئيَمة ئيَستا لةبةردةم دوو ئةوروثاداين‪ :‬يةكةميان‬ ‫ئةوروثايةك كة خؤى جيادةكاتةوة لة ئةمريكاء بةو َ‬ ‫بةليَنانة‬ ‫دةست ثيَدةكات كة لةسةر ِرةطةزةكانء هاريكارى»‪»solidarity‬‬ ‫َ‬ ‫سى ءآلتة ثيَشكةوتووةكاندا‪.‬‬ ‫ءةستاوة‪ ،‬هاريكارييةك‬ ‫لةطةل جيهانى َ‬ ‫دووةميان ئةوروثايةك كة ئيَستا لة بنيادناندايةء ئةوروثاى يةكةمى‬ ‫شاردؤتةوة نمونةيةكة لة ئةمريكا‪ ،‬بةمانايةكى تر ئةوروثايةك‬ ‫كة تةواو لة ئةمريكا دةضيَت‪ .‬ئةوة ئةو ئةوروثايةية كة لة ِرووى‬ ‫كؤمةآليةتييةوة ءيَران بووةء هةرةسى هيَناوةء ثالنى دورخستنةوة‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫لة ستراكتؤرةكان كة مؤديَلى بةريتانيا ياخود كةنةدا‬ ‫خؤيدا َ‬ ‫هةلدةطريَت‪ :‬ئةمةش جؤريَك لة ثيَطةى دةسةآلت ياخود‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ثايتةختى ئةمريكادا نيشان دةدات‪.‬‬ ‫شارستانيةتيَكى يةكطرتوو‬ ‫َ‬ ‫قبول نةكريَـتء ِرةخنةى‬ ‫ئةم فؤرمةى ئةوروثا ثيَويستة بة ئاشكرا‬ ‫لى بطيريَت‪ :‬ئةمةش ئةو فؤرمةية كة ِريَطة نادات بة ئيَرلةندة كة‬ ‫َ‬ ‫خزمةتطوزارية مةدةنييةكانى خؤى بثاريَزيَت‪ .‬بةآلم ئةم ملمالنيَية‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئاستى نةتةوةييدا بةردةوام بيَت‪ .‬لة ئاستى نةتةوةييدا‬ ‫ناتوانيَت‬ ‫شةرى ئةوة بكةين كة ِر َ‬ ‫ؤلى بوكةشوشةيةك ببينين‪،‬‬ ‫ئيَمة ثيَويستة‬ ‫ِ‬ ‫ثياوى بضوك و ءةك دوو دوذمنة هاوبةشةكةمان‪ .‬ئةم ملمالنيَية‬ ‫ثيَويستة فؤرميَكى جيهانىءةربطريَـتء بآلو بيَتةوة‪ ،‬بةآلم ئةمةش‬ ‫لة ئاستى ئةوروثادا هةية كة كةسيَك دةتوانيَت هيواى ئةوة بخوازيَت‬ ‫كة فؤرميَكى نويَى دامةزراوةء ِريَكخراو بدؤزيَتةوة كة ِريَطة دةدات‬ ‫ئةمرؤ ئةكتيظن‪،‬‬ ‫كة بةيةكةوةءيَنا بكريَن بة تايبةت ئةو هيَزانةى كة‬ ‫ِ‬ ‫نوى جا ض لةبارةى بازرطانية يةكخراوء‬ ‫يان هاندانء تةياركردنيَكى َ‬ ‫يةكطرتووةكانةوة بيَت يان لة هةر شتيَكى لةو بابةتةوة بيَت‪.‬‬ ‫ئةى لةبارةى ئةوةى كة تؤ زاراوةى (بزوتنةوةى كؤمةآليةتى ئةوروثى)‬ ‫بةكار دةه َينيت؟ تؤ لةم بارةيةوة قسةيةك ياخود ئاخافتن َيكت هةية؟‬ ‫سى َ‬ ‫سى هيَز‬ ‫كؤلةكة ياخود َ‬ ‫بؤرديؤ‪ :‬ئيَمة ثيَويستة ئةمة لةسةر َ‬ ‫بنياد بنيَين‪:‬‬ ‫َ‬ ‫فؤرمةلة ك��راوةء‪ ،‬كة‬ ‫يةكةميان بة ثرؤطراميَكى كؤمةآليةتى‬ ‫َ‬ ‫سالى ِراب��ردوودا لة ئةوروثا‬ ‫بةشيَوةيةكى سةرةكى لة ضةند‬ ‫ئامادةكارى بةخؤوة بينيوة‪ ،‬كة بةشيَوةيةكى هاوبةش كارى‬ ‫بةبى طويَدانة ثلةوثاية ياخود بة دةسةآلتى‬ ‫ل��ةس��ةرك��راوة‬ ‫َ‬ ‫ناوةنديَتيى‪ ،‬ئةمةش سروشى لة دذة دةسةآلتةكانء َ‬ ‫هةلطرى بيرى‬ ‫خؤبةريَوةبردن هةبوو وةرطرتووة‪،‬‬ ‫بروايان بة‬ ‫ِ‬ ‫ئازاديخوازةكان كة ِ‬ ‫تةنانةت لةوانةش ثيَكهاتبوون كة ئةو زاراوانةشيان بةكار نةدةهيَنا‪.‬‬ ‫ثايةى دوةميان لةسةر ثيَكهاتةكانى يةكيَتى بازرطانيية كؤنةكان‬ ‫َ‬ ‫فؤرمةلة كراوة كة لة ِراستيدا لة بةريتانيا دةرنةكةوتووة‪ ،‬بةآلم لة‬ ‫َ‬ ‫بى طومان ثيَويستة خؤيان نوآ‬ ‫ئيتالياء ئةلمانيا ئامادةطى هةيةء َ‬

‫‪60‬‬

‫بكةنةوة‪.‬‬ ‫هيَزى سيَيةم ثةيوةندى بةو لي َ‬ ‫َكؤلةرةوة ئةوروثيء جيهانيانةوة‬ ‫هةية لة هةموو بوارةكاندا» ئابوورى‪ ،‬كؤمةآليةتىء زانستةكان‬ ‫بةطشتى» كة ثالنيان لةسةر شتة ثيَويستةكان داناوة بؤ كاردانةوةء‬ ‫طؤرانى ِراديكاآلنة لة سيستةمى كؤمةآليةتى‪-‬‬ ‫بؤ هةنطاونان بةرةو ِ‬ ‫ئابوورى لة ئيستةماندا‪.‬‬ ‫سى ثايةية لةوانةية‬ ‫من ءاى بؤدةضم كة ئاويَـتةبوونى ئةو َ‬ ‫دةتوانى‬ ‫كى‬ ‫َ‬ ‫ئاويتةبوونيَكى ناجيَطير بةرجةستة بكات‪ ،‬بةآلم َ‬ ‫طرةنتى يةكخستنى هةر ئاويَتةبوونيَك لةو بوارةدا بكات؟ ئةمة‬ ‫مةسةلةكةية‪.‬‬ ‫ بة طو َيرةى ئ��ةوةى كة تؤ زاراوةى ه َيزى سآيةم لة بزوتنةوى‬‫كؤمةآليةتيت بةكار ه َيناوة‪ ،‬تؤ نوسيوتة‪ :‬ئ َيمة ث َيويستمان بة بةه َيزكردنى‬ ‫زانستةءةدةست هاتوةكان هةية لة طفتوطؤيةكى مةدةنيدا‪ .‬ئةوانة بة‬ ‫ش َيوةيةكى تراذيدى ناديارن لة دانانى اليةن َيك لة اليةنة ثؤزةتيظةكانى‬ ‫زانستى طةشةث َيكردندا‪ ،‬ئايا ئايدياى ئ َيوة مةترسى نيية سةبارةت بةو‬ ‫َ‬ ‫بةبى هوشيارى»‪،‬‬ ‫لةطةل خؤيدا ه َيناويةتى» زانست َيك‬ ‫ت َيكشكانةى كة زانست‬ ‫َ‬ ‫مةترسى خولقاندنى زاناكان بة يةك كاتيطؤرى ل َيكضوو‪ ،‬يةكخستن َيك كة‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ه َيزة كؤمةآليةتييةكانى تردا كة‬ ‫هاريكارىء بةشداريكردنةكانيان‬ ‫طؤران َيكى ِراديكاآلنةى كؤمةَلطة؟‬ ‫لة جةنطدان بؤ ِ‬ ‫بؤرديؤ‪ :‬ئةوة ِراستة‪ :‬تؤ ناتوانى لةبارةى كاتيطؤرى ليَكضووى‬ ‫زاناكانةوة بدويَيت‪ .‬ئةوان هةمويان ثةيوةنديان بة بزوتنةوةى‬ ‫ئؤثؤزسيؤنء ملمالنيَوة نيية‪ .‬بيَطومان تؤ ثيَويستة لة بارةى‬ ‫ثسثؤرةكانةوة َ‬ ‫هةلطرى طومان بيت‪ ،‬بةآلم ئةوة ئاسانترة‬ ‫زانستء‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةثال ئةمانةشدا‪ ،‬تؤ ثيَويستة‬ ‫لةطةل بيَت‪.‬‬ ‫طةر تؤ ضةندين ثسثؤرت‬ ‫لي َ‬ ‫هةندى جاريش خةمة ِراستييةكانيان‬ ‫َكؤلةرةوة ئازاكان‪ ،‬يان‬ ‫َ‬ ‫بناسيتةوة‪.‬ءةك هةريةك لة ئيَمة ئةوان ثيَويستيان بة ِريَزء ثيَزانين‬ ‫بةبى ِريَزطرتن هةنديَك ئاراستةى هةستيَكى َ‬ ‫دلتةنط ءةردةطرن‬ ‫هةية َ‬ ‫تورةبووندا تةنانةت دذ بة فاشيزم‪ -‬هةر شتيَكى تر كة ئيَمة لة‬ ‫لة ِ‬ ‫ِرابردوودا بينيومانة‪.‬‬ ‫بروامان ءاب َيت كة ث َيويستمان‬ ‫وا‬ ‫دابنى تةنانةت ئةطةر ئ َيمة بةتةنها ِ‬ ‫َ‬ ‫بة هاندانء ِر َيكخستنى هةردوو بوارى ثالندانانء بزوتنةوة سروشتييةكان‬ ‫بروايةدا نيت كة ئةو بزوتنةوانة بة هةمان ئاراستةى‬ ‫هةية‪ ،‬تؤ لةو ِ‬ ‫دةرؤن؟ ئ َيمة ث َيويستمان بةوة هةية كة طو َيمان لة بؤضوونةكانى‬ ‫ِرابردودا ِ‬ ‫تؤ ب َيت سةبارةت يةك لةو بزوتنةوانة كة بة ‪ ATTAC‬ناوزةد دةكر َيت‪.‬‬ ‫شةرى نايةكسانى ئابوورى بة باج ‪ tax‬لةسةر‬ ‫بة بؤضوونى تؤ ئايدياى ِ‬ ‫سةرمايةى بزوتنةوةكان ءةك شت َيكى ثالن بؤ دانراو ش َيوةيةكى ياسايىء‬ ‫هاندانة بؤ طةشةسةندنى قةبآلندن؟‬ ‫َ‬ ‫بؤرديؤ‪َ :‬‬ ‫لةطةلتام سةبارةت بة ِراظةكردنةكانت لةبارةى‬ ‫بةل َى‪ ،‬من‬ ‫طةرانةوة سةبارةت بةوةى كة من ضيم‬ ‫بؤ‬ ‫بةآلم‬ ‫يةوة‪.‬‬ ‫‪ATTAC‬‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ثرؤثؤزةلةكانم فؤرميَكى‬ ‫ءت لةبارةى ئةوروثاوة ‪ ،‬ئةوة ِراستة‬ ‫ِريفؤرميستى ءةرطرتووة‪ .‬بةآلم ئةوة شتيَكة زؤر ثةيوةندى بة‬ ‫ضاالكييةكانةوة هةية‪ ،‬لةوانة ءةك شيَوازى ضاوثيَكةوتنةكان لة‬ ‫َ‬ ‫جولةداية كة تةواو‬ ‫ظييةنناء يؤنانء‪..‬هتد‪ .‬ئةوة يؤتؤثيايةكة كة لة‬ ‫جياوازة لة بزوتنةوةكان لةوانة بزوتنةوةى ءةك ‪.ATTAC‬‬ ‫ئ��ةوة ث��ةي��وةن��دى ب��ة ب��ةط��روث��ك��ردن��ةوةى ميَليشياكانء‬ ‫بةرطريكةرانء ئانارشيستةكانء هةموو ياخيية بةئاطاكانةوة‬ ‫لةريَى ِريَكخستنةوة ئةوان دةتوانن ببن بة ئؤثؤزسيؤنيَكى‬ ‫هةية‪ِ .‬‬ ‫ِراستةقينة‪ .‬ئةوان ئاستى ءشيارى َ‬ ‫خةلك بةرز دةكةنةوةء لةبارةى‬ ‫مافةكانيانةوة بةئاطايان دةهيَننةوة‪َ .‬‬ ‫بةل َى اليةنى ِرةخنةيى لة‬ ‫كتيَبةكةمدا زياتر طةشةثيَدراوة لة بةشى بنيادنةردا‪ .‬تؤ ناتوانى‬ ‫بزوتنةوة كؤمةآليةتييةكان بنياد بنيَيت لةدةرةوةى مؤديَلة كؤنةكان‪.‬‬ ‫ضى دى شتيَكمان نيية بةناوى بيريارى طةورة‪ .‬بؤ من ئةوة زؤر‬ ‫سودمةند بةدةردةكةويَت بؤءيَناكردنى يةكترء ِريَكخستنى ئةو‬ ‫دةروانن‪ ،‬بؤ َ‬ ‫خولقاندنى فؤرمةكانى ِريَكخستن‬ ‫هيَزانةى كة لةيةكتر ِ‬ ‫كة هانى لةدايكبوونى ئايديا نويَيةكان دةدات‪.‬‬ ‫سةرضاوة‪www.GUARDIAN.COM :‬‬

‫وةرط َي ِراني لة ئينطليزيةوة ‪ :‬عةزيز رةئوف‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئاياري‪2010‬‬

‫***‬


‫حزب و سياسةت و عةقآلنيةت‬ ‫لة ئةزموونى سياسى كوردستان‬ ‫ثرؤذةى سياسى مؤديَرنة يان (عةقلَى عةشيرةتطةرى)‬

‫ياسين لةتيف‬

‫يةكيَك لة ثاية طرنط و سةرةكيةكانى بة جيَطةياندنى ثرؤذة و ِرةهةندةكانى سياسى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةولة تى سيكؤالرو مؤدريَنيزمة لة‬ ‫طةآللة كردن و ثيَكهيَنانى ئامرازةكانى‬ ‫مؤدريَنة‬ ‫ِرووبةرو جوطرافيايةكى دياريكراو دا ‪ ،‬بةرذةوةندية سياسى و ئابوورى و كومةآليةتيةكان‬ ‫وا دةخوازيَت ئةو هيَزو ضين و طروثة كؤمةآلياتيانةى كة لة ِرووى هيَزو دةسةآلتةوة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هةيكةلى دام و دةزطاكان و جؤرى‬ ‫زالن ئةم ئةركة ثيادة بكةن‪ ،‬جؤرو شيَوةى ثيَكهيَنانى‬ ‫َ‬ ‫حوكمرانى سياسى دةولةت و بونيادى ئابوورى و ياسايى وكؤمةآليةتى و‬ ‫سيستةمى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاوة بة اليةنى باش و خراثةوة‬ ‫دةولةتة بة تاك و‬ ‫ِرؤشنبيرى و ثةيوةنديةكانى ئةو‬ ‫َ‬ ‫عةقلة سياسيةية كة كارى‬ ‫بة كؤى ذيَرخان و سةرخانةوة ‪ِ ،‬رةنطدانةوةى واقعى ئةو‬ ‫َ‬ ‫بة ِريَوة بردن و َ‬ ‫دةولةتة ئاراستة دةكات ‪ ,‬طةر ئةو هيَزة‬ ‫هةلسوكةوتى سياسى ئةو‬ ‫َ‬ ‫كؤمةآليةتيانة لة ثانتايى ئةو نيشتمانةدا لة ِرووى عةقلةوة سست و ساكار بن‪ ،‬ض لة‬ ‫بةجيَطةياندنى ئةم ئةركةيان و ‪ ،‬هةروةها لة بردنة ثيَشةوةى كؤى ِرةهةندة سياسيةكانى‬ ‫تايبةت بة دنياى هاوضةرخةوة سةبارةت بة ِريَكخستنى ذيانى ئينسان و طونجاندنى لة‬ ‫طةل ثيَشكةوتنة زانستيةكانى سةردةم ‪ ،‬ئةو كات َ‬ ‫َ‬ ‫كؤلةوارو ناسةركةوتوو دةبيَت و بة‬ ‫هةمان شيَواز هةنطاوة سياسيةكانيشيان قيَزةون و بيَزاركةر دةردةضن !‪. . .‬‬ ‫َ‬ ‫دةولةت بة مةبةستى ِريَكخستن و‬ ‫ناتةواوى و نةبوونى ِرةهةندى سياسى قةوارةى‬ ‫ئاراستة كردنى كاروبارى بة ِريَوةبردن و ِريَكخستنى ذيانى كؤمةآليةتى و سياسى و‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاو جوطرافيايةكى دياريكراودا نا عةقآلنيةتى‬ ‫ئابوورى جظات‪ ،‬لة هةر نيشتمان و‬ ‫سياسى ئةو هيَزة كؤمةآليةتية باآلدةستانةية كة هةذمونى خؤيان داسةثاندوة بةسةر‬ ‫َ‬ ‫مؤنؤثؤلكردنى دةسةآلت بة شيَوةيةكى ناياسايى هةر خؤشيان‬ ‫جظات دا و سةر بارى‬ ‫َ‬ ‫يةكيَكن لة فاكتةرة سةرةكيةكانى خةت و خال نةبوونى ثرؤذةى مؤديَرنةو ِرؤشنطةرى ‪...‬‬ ‫ئةطةر باكؤنيين وةكو نموونةيةك وةرطرين زؤربة ِراشكاوانة و بة ثيَى ئةو ئايدؤلؤذيايةى‬ ‫ضر‬ ‫هزرى خؤى لة سةر بنياد نا بوو ئةو دةم‪ ،‬ثرؤذةى سياسى لة تةنها ويَزطةيةك دا ِ‬ ‫َ‬ ‫دةولةت‬ ‫بى ثيَض و ثةنا ‪ ،‬كؤى تواناى هيَزو خةباتى دذ بة ئامرازةكانى‬ ‫دةكردةوة بة َ‬ ‫دةبردة ِريَوة و بة تاكة كةرةستةى سةركوتكةرى دةذمارد‪ .‬دةيويست لة ِرةطةوة‬ ‫وردو خاشيكات‪ ،‬ثيَى وابوو كؤى خةبات و َ‬ ‫سوراندنى هةموو هيَزةكان و تواناكان‬ ‫هةل ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫طةر لة ثيَناوى شكستثي َ‬ ‫َهنان و هةلوةشاندنةوةى قةوارةى دةولةت‪،‬‬ ‫ثيَويستة بخريَتة ِ‬ ‫ئةم دةرطيرةى ثيَضةوانةى بزووتنةوةى ستراكضةرى ثرؤذةى مؤديَرنة بوو‪ ،‬ئةوثيَى وا‬ ‫بوو ئةم ئامرازة بةآليةكى كوشندة و ترسناكة بؤ ضةوساندنةوةى ئينسان ‪ .....‬بةآلم بة‬ ‫ثيَضةوانةوة ض (ماركس) و ض (ئنطلس) باكؤنيان بة ئةنارشيزم لة َ‬ ‫قةلةم داو ثيَيان وابوو‬ ‫َ‬ ‫دةولةت لة قؤناغيَكى تايبةت دا هةنديَكجار كةرةستةى ثيَويستة‪ .‬هةر ئةو تيَطةشتن و‬ ‫دنيابينيةى باكؤنين واى لةو هةردوو بيرمةندة كرد كة ناكؤكيةكى فيكرى و سياسى‬ ‫َ‬ ‫قول بكةويَتة نيَوان باكؤنين و ئةوان و لة (ئةنتةرناسيؤناليزم) ى يةكةم بضنة دةرةوةو‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هةلوةشاندنةوةى ِرابطةيةنن‪ ،‬ضونكة ئةوان ثيَيان وابوو ئةركى دةولةت ِريَكخستن و بة‬ ‫َ‬ ‫بةريَوةبردن و سياسى كؤمةلطاية‪ ،‬هيض نيشتمانيَك‬ ‫جيَطةياندنى كاروبارى كؤمةآليةتى و ِ‬ ‫َ‬ ‫دةولةت بوونى نيية و ناتوانيَت شكؤمةنى خؤى بثاريَزيَت‪.‬‬ ‫بى‬ ‫بة َ‬ ‫ذمارة (‪ )5‬ئاياري ‪2010‬‬

‫‪61‬‬


‫ثيَيان وابوو هؤكارى ستةمكارى و ضةوساندنةوةى ئينسان‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتيش لة قؤناغى‬ ‫دةولةت‪،‬‬ ‫بة دةستى ئينسان سةرمايةية نةك‬ ‫كاثيتاليزم ثاريَزةرى بةرذةوةنديةكانى سةرمايةدارة‪ .‬ئنطلس‬ ‫َخور‬ ‫ثر لة نةفةر بة بيَلي ِ‬ ‫دةيطوت ئةوة كةى لؤذيكة ماشينيَك ِ‬ ‫َبوخريَت‬ ‫ي‬ ‫ل‬ ‫ماشينة‬ ‫ئةو‬ ‫هةية‬ ‫بةريَوة‪ ،‬ثيَويستى بة نةفةريَك‬ ‫ِ‬ ‫بروات ِ‬ ‫ِ‬ ‫دةطةريَت و مسافرةكانيشى‬ ‫وةر‬ ‫ماشينة‬ ‫ئةو‬ ‫دةنا‬ ‫ئاراستةيكات‬ ‫و‬ ‫ِ‬ ‫دوضارى مةترسى دةبن‪.‬‬ ‫سةرةراى ئةوةش ئةم دوو بيرمةندةيش ِرةخنةى توند و‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دةولةت‪ ،‬هةروةها ثيَيان‬ ‫تاسيَنةريان هةبوة دذ بة ضةمكى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى‬ ‫دةولةت لة يةكيَك لة قؤناغةكانى طةشةكردنى‬ ‫وابوو‬ ‫مرؤظايةتى دواى دابةشبوونى كاربةدةستى ضينيَك لة ضينةكانى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا وةكو ئامرازيكى فشارو زةبرو زةنط بةرانبةر ئةو‬ ‫َ‬ ‫ضينةكةى ديكةى كؤمةلطا بؤ ملثيَكةضكردن و ِراطةياندنى‬ ‫بةندةيى خؤيان لة ئاست ئةو ضينةى كةوا َ‬ ‫زال بوون بةرجةستة‬ ‫بووة‪ .‬ئةو دووبيرمةندة ثيَيان وابوو ثاش بة ديهيَنانى ئامانجةكان‬ ‫َ‬ ‫دةولةت‬ ‫لة بةرابةرى و ئازادى و سؤشياليزم لةو قؤناغةدا‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةت وثيَويست بوونى لة‬ ‫هةلدةوةشيَتةوةو بةهاكانى‬ ‫َ‬ ‫ناودةضن‪ ،‬بةآلم ثيَش بة ديهيَنانى ئامانجةكان ِرةهةندى دةولةت‬ ‫هةندى‬ ‫ئامرازيَكى ثيَويستة بؤ ضةسثاندنى ئةركى كؤمةآليةتى و‬ ‫َ‬ ‫ئةركى ديكةش‪.‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫سل َ‬ ‫بةآلم برتراند ِر َ‬ ‫سةرهةلدانيةوة‬ ‫(دةولةت هةر لة‬ ‫دةليَت‪:‬‬ ‫دوو فرمانى هةبوة يةكيَكيان ثؤزةتيظ و ئةوى تريان نيَطةتيظ‪.‬‬ ‫فةرمانى نيَطةتيظ بريتى بوو لة ِريَطاطرتن لة تاكةكانى نيَو‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتيش‬ ‫دةولةت لةوةى دةست دريَذيى بكةنة سةر يةكترى و‬ ‫َ‬ ‫لة دةستدريَذيى دةرةكى بثاريَزيَت‪ .‬دواتر هةولدان بؤ ثاراستنى‬ ‫ذيانى تاكةكان و َ‬ ‫مولك و ماآلتيان و سزادانى تاوانباران بة‬ ‫ثيَيى سزا ياسايةكان‪ .‬كة ضى اليةنى ثؤزةتيظ بريتى بوو‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫عةقَليى‬ ‫دةولةت ببيَتة نيَوةندى ساناكردنى ثةيوةندى‬ ‫لةوةى‬ ‫و سؤزدارى لة نيَوانياندا‪ )1‬كةواتة بوونى ِرةهةند و قةوارةى‬ ‫َ‬ ‫دةولةت ثيَويستة لة دؤخيَكدا كة مؤدريَنة هيَشتا ثرؤذةى‬ ‫َ‬ ‫َثةراندن‬ ‫سياسى لة قةوارةى دةولةت دا بة جيَنةطةياند بيَت‪ .‬بؤ تي ِ‬ ‫و وةالوةنانى ئاستةنطةكان و زةمينة سازى بؤ هةلومةرج و‬ ‫َ‬ ‫دةولةت بوون‪،‬‬ ‫بارودؤخيَك بة مةبةستى طةيشتنة قؤناغى بة‬ ‫ثيَويستة دةست بةردارى ئةو خيتابة سياسيية ببيَت كة لة عةقلَ‬ ‫َ‬ ‫و كولتورى خيَ‬ ‫عةقلة هيض‬ ‫َلةوة سةرضاوة دةطريَت‪ ،‬ضونكة ئةم‬ ‫َ‬ ‫ثى نيية‪ ،‬ئةم عةقلة داكؤكى لة تركيبة و دنيا‬ ‫ثرؤذةيةكى مؤديَرنى َ‬ ‫َ‬ ‫لؤكاليةكانى (عةشيرةت) دةكات‪.‬‬ ‫بينى و بةرذوةوةندية‬ ‫ئةمة طرفتيَكى سامناكة لة بةردةم ثيادة كردنى ِرةهةندةكانى‬ ‫ِرؤشنطةرى و بة جيَطةياندنى هةنديَك لة ثرؤذةى سياسى‬ ‫َ‬ ‫دةولةت بناغةى دةست ثيَكردنة‪.‬كولتورى‬ ‫مؤدريَنة‪ ،‬كة ِرةهةندى‬ ‫خي َ‬ ‫َل ثابةندى ِريَسا ياسايةكان نابيَت و لة دةرةوةى ئةو‬ ‫ِريَسايانةدا طوزارشت لة خواست و مةيلى طروث طةلى بضوك‬ ‫تورةو ستةمكارن و‬ ‫بضوك دةكات و بة الى خؤيانةوة زؤر ِ‬ ‫َ‬ ‫مةحالة بتوانريَت‪ ،‬تةنها ئةركيَك لة‬ ‫هيض ليَبوردةيةكيان نيية و‬ ‫ئةركةكانى ثرؤذةى سياسى مؤدريَنةيان بة سةردا بسةثيَنريَت‬ ‫حالةتى طواستنةوةى ثةيوةندى كؤمةآليةتى خيَ‬ ‫‪ ...‬لة َ‬ ‫َلةكى بؤ نيَو‬ ‫حزبةكان و ِرةهةندى سياسةت ثرؤسةى بة جيَطةياندنى ثرؤذةى‬ ‫ِرؤشنطةرى ثةك دةخات و دةبيَتة ئاستةنطيَكى طةورة لة بةردةم‬ ‫َ‬ ‫دةولةتدا‪،‬‬ ‫بة ديهيَنانى كايةى‬ ‫ئةم كاية سياسية تا هةنوكةش (ناسييؤنال ‪ -‬عةشيرةتطةرى)‬ ‫كوردو حزبةكانى كوردايةتى خةونى ثيَوة دةبينن‪ِ .‬راستة‬ ‫هةلومةرجة دةرةكي و بابةتيةكان تا ِرادةيةك ثشكيان هةبوة‬ ‫لة ئاستةنط خستنة بةردةم ضرؤ نةكردنى ثرؤذةى مؤديَرنة و‬

‫‪62‬‬

‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتى‬ ‫دةولةت كة خؤى لة‬ ‫ئةركى سياسى دروست بونى‬ ‫بؤرذوازى ناسيؤناليستى نمايش دةكات‪ ،‬بةآلم ئاستةنطى‬ ‫َ‬ ‫عةقلة (عةشيرةتىية) كةوا دنيابينى‬ ‫طةورةو كاريطةر ئةو‬ ‫حزبةكان و تيَطةيشتنيانى بؤ سياسةت داثؤشيوة و‪ ،‬كورتبينى‬ ‫و ئيفليجى سياسى و يوتؤبيايى لة بيركردنةوة‪ ،‬نةيتوانيوة سود‬ ‫لة هاوسةنطية سياسى و هةلومةرجةكان وةربطرن‪ .‬هةر خؤيان‬ ‫ثةرذينيَكى تؤكمة بونة لة بةردةم بيركردنةوة و عةقآلنيةت و‬ ‫كرانةوةو خولياو خةونةكانى ئينسان و بة جيَطةياندنى هةنديَك‬ ‫ئةمرؤ لة‬ ‫لة ثرؤذةى مؤديَرنة ‪ ..‬ئةو ليَشاوة ذن كوشتنةى‬ ‫ِ‬ ‫بى دةربةستى دةسةآلتداران لة‬ ‫دةروات و َ‬ ‫كوردستان بة ِريَوة ِ‬ ‫ئاست ئةم تاوانانة تا ِرادةيةك دةرخةرى شانازى و باآليى َ‬ ‫عةقلى‬ ‫نيَرة دةسةآلت دارةكانى نيَو حزبى عةشيرةتن ‪ ,‬كة هيَزو توانا و‬ ‫َ‬ ‫عةقليان بؤ سةربةرزى عةشيرةت و ثاراستنى‬ ‫طةورةيى و بيرو‬ ‫شةرةف لة كوشتنى ذن دا دةبيننةوة ‪...‬‬ ‫َ‬ ‫(خيَ‬ ‫خةسلةتيَكى ديكةى كولتورةكةمانة بانطةشة‬ ‫َلطةرى كة‬ ‫بؤ وةفادارى و شويَن كةوتنى كويَرانة لة تاكةكان دةكات‪،‬‬ ‫َ‬ ‫كؤمةل بة خويٍَن و خيَزانةوة طريَبةند دةكات‬ ‫ثةيوةنديةكانى ناو‬ ‫َ‬ ‫مندالى جوتياريَك بليمةت بيَت‪ ،‬ضونكة كويَخا زادةنيية‬ ‫ئةطةر‬ ‫َ‬ ‫ِريَطةى ثَيَنادريَت ِرؤلى ميَذووى ببيَنيَت‪ .‬لةم ثةيوةنديةدا‬ ‫بةرذةوةندى خي َ‬ ‫َل لة ذوور بةرذةوةندى تاكةكانة و بةرذةوةندى‬ ‫َ‬ ‫سةرةك خيَ‬ ‫َليش لة ذوور بةرذةوةندى هةموانة‪ .‬خيَلطةرى بة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫تةنها دياردةيةكى كؤمةآليةتى كؤمةلةكةمان نى ية بةلك و ِرةط و‬ ‫ِريشةى بة ناو دةزطا ِرامياريةكانيشدا داكوتاوة و سةرؤكى خي َ‬ ‫َل‬ ‫يان سةركردة ِراميارييةكانمان وةكو (ديكتاتؤر) ِرةفتاردةكةن‪.‬‬ ‫ديكتاتؤر و ستةمكار لة َ‬ ‫برواو‬ ‫هةلويَستى خؤ بة حةقزانةوة ِ‬ ‫بةهاكانى خؤى بة سةركةسانى ديكةدا فةرزدةكات و بةتةنيا‬ ‫بير لة بةرذةوةندى و مةقامى خؤى دةكاتةوة‪ِ ،‬راستى الى ئةو‬ ‫ثى دةكات و بة ِراستى دةزانيَت‪ ،‬لة بةر‬ ‫برواى َ‬ ‫شتةية كة ئةو ِ‬ ‫نارازيةوة‬ ‫بة‬ ‫يان‬ ‫طرانة‬ ‫ةخنة‬ ‫ر‬ ‫نةهاتووة‬ ‫ديكة‬ ‫ئةوة بؤ كةسانى‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ثةيرةوى ويستى نةكةن بؤ دكتاتؤر‪ .‬بةهاى‬ ‫و‬ ‫بوةستن‬ ‫بةرانبةرى‬ ‫ِ‬ ‫تاكةكان لةوة داية كويَرانة شويَن ويست و ثرؤذةكانى دكتاتؤر‬ ‫برواكانى ئةو بة‬ ‫بكةون و بةهاكانى ئةو بة بةهاى خؤيان و ِ‬ ‫برواى خؤيان دابنَيَن‪ .‬لةو زةمينة خؤشكراوةوة بؤ خيَ‬ ‫َلطةرى‬ ‫ِ‬ ‫و دةستةآلتى ِراميارى سةرؤك خي َ‬ ‫َل و كةلتورى سةركوتكةر‪،‬‬ ‫جياوازى و فرةاليةنى بة نا ِراست و ساختة دةداتة َ‬ ‫قةلةم‪.‬‬ ‫َ‬ ‫هةرةشةكةر و‬ ‫لةطةليدا‬ ‫هةر اليةنيَك‬ ‫هاورا نةبيَت بة اليةنيَكى ِ‬ ‫ِ‬ ‫َردادةنريَت ‪.) 2‬‬ ‫ئاذاوةطي ِ‬ ‫َ‬ ‫عةقلى سياسى (عةشيرةتى) و‬ ‫دنيابينى و تيَطةيشتنى ثةيوةندى‬ ‫شؤركردنةوةى بؤ نيَو تيؤرى سياسةت هةمان بةآلى كوشندةى‬ ‫ِ‬ ‫ئايدؤلؤذياى ئايين دةبةخشيَتة ِرةهةندى سياسةت‪ ،‬كة فاكتيَكى‬ ‫ئةكتيفة لة بةرهةمهيَنانى ستةمكارى لة نيَو جظات دا ‪ .‬بارطاويبوونى‬ ‫حزبةكان بةو َ‬ ‫عةقلة سياسية‪ِ ،‬ريَطا خؤشكةرة بؤ بةرجةستةبونى‬ ‫َ‬ ‫لؤكالى و ميتافيزيك و سةلةفيةت كة دةكريَت ثيَى‬ ‫ئايديايةكى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫عةقلى (مؤتيفى)قؤناغى كشتوكالى‪ ،‬لةوةدا كة هةرضى‬ ‫َبليَين‬ ‫ِريَطاو بيركردنةوةيةك تروسكايى و ِرؤشنايى زانست و عةقآلنى‬ ‫ِرؤشنطةرى هةية لة كار خستنى‪ .‬نةفةس كورتى لةبيركردنةوة‬ ‫خؤشباوةرى بة خورافات و ترادسيؤن لة كولتورى خي َ‬ ‫َل و‬ ‫و‪,‬‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫عةقلة سياسية كةى دا بوون بة بناغةى ِريَطوزةرو بيرى سياسى‬ ‫زؤربةطةرايش و مةيل و بزاوتى حزبة سياسيةكانى كوردستان‪.‬‬ ‫حزبة سياسيةكانى كوردستان كؤى بيركردنةوةو مةعريفةو‬ ‫َ‬ ‫عةقل و بيركردنةوةى‬ ‫ئامانجيان تةنها بة مةبةستى داطير كردنى‬ ‫َ‬ ‫باوةر ثيَهيَنيانيانة‬ ‫و‬ ‫طا‬ ‫كؤمةل‬ ‫تاكةكانى كؤمةِلطاو فةزاى طشتى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫لؤكاليةكانى خؤيان و دنيا بينييان بؤ سياسةتيَكى كرض‬ ‫بيرورا‬ ‫بة‬ ‫ِ‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئايارى ‪2010‬‬


‫و َ‬ ‫كال و ذيانيَكى هيضو ثوض و بيَمانا لة ئاييندةى ئةم وآلتة دا‬ ‫طؤرانى‬ ‫كة هيض ثرؤذةيةكى سةردةميانةو شارستانيةتيان بؤ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا‬ ‫ثى نيية ‪ ,‬تةنها بة ميَطةل كردنى‬ ‫واقيعى كؤمةآليةتى َ‬ ‫بريارةكانى سةركردايةتى هةرةمى حزب كة‬ ‫و بة جيَطةياندنى ِ‬ ‫َ‬ ‫بنةمالةو سةرةك خي َ‬ ‫َل دةكات ‪ .‬ئةمة لة كولتوريَكةوة‬ ‫نمايندةى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫سةرضاوة دةطريَت كة باطراوةندة بة عةقلى خيَل و دواجاريش بة‬ ‫ستةمكارى كؤتايى ديَت ‪..‬‬ ‫(لة كولتورى سةركوتكةرو ستةمكاردا بوارةكانى ثرسيار كردن‬ ‫و ِر َ‬ ‫ؤلى تاكى ئاطامةند داطير كراوة ئةوانةى دريَذة ثيَدةرى ئةم‬ ‫كولتورةن باش دةزانن كة ويستى ياخيبوون و ِرةت دانةوة لة‬ ‫ثرسياركردنةوة سةر َ‬ ‫هةلدةدات و لة بةر ئةمةشة خؤيان دةبن بة‬ ‫ِريَطرى ‪ .‬بؤ ضى ئةم كولتورة بة ستةمكارى ناو زةد دةكةين؟ يان‬ ‫ضؤن ئةم شيَوة كولتورة لة ئاستى ثيَشكةوتنةكان دا و (بةتايبةتى‬ ‫َ‬ ‫دةولةت)‪ .‬دةبيَت بة كؤسث و شوراى‬ ‫ستراكضةرى قةوارةى‬ ‫َ‬ ‫هةلضنراو ؟ مةبةست لة كولتورى سةركوتكةر دةستةيةك لة‬ ‫باوةرو زانين و بة هاو نةريتة كة بة زؤر لة لة اليةن دةسةآلتيَكى‬ ‫ِ‬ ‫دةرةكيةوة بة سةر تاكةكان دا سةثَنراوة و تاكةكان بة ناضارى‬ ‫ثةيرةوى دةكةن ‪ .‬لةم طؤشة نيطايةوة كولتورى سةركوتكةر بة‬ ‫ِ‬ ‫نا ثيَويست و نةزؤك دادةنيَين ‪ .‬ضونكة كولتورى سةركوتكةر لة‬ ‫ئةمرؤ ثةلكيَش كراوة و كة ش و‬ ‫سةر دةمةكةى خؤيةوة بةرةو‬ ‫ِ‬ ‫هةوايةكى تايبةتى بؤ دريَذة ثيَدانى بة (زؤرى) بؤ خؤشكراوة ‪.‬‬ ‫كة ناتوانيَت تاكةكان بةختةوةر بكات ‪. ) 3‬‬ ‫هةنطاونان و سوربونى حزبةكانى كوردستان لة سةر ئةم‬ ‫شيَوازو ِريتمة‪ ،‬هيَدى هيَدى هةنطاوةكان بةرةو ئاقارى سياسى‬ ‫دةرواتة ثيَشةوة كة تا‬ ‫كاركرد و ئاكارى حزبة ِرؤذهةآلتيةكان ِ‬ ‫سةر ئيَسقان ستةمكارن بةرانبةر هاووآلتيان و تةنانةت بةرانبةر‬ ‫ئةندامانى حزبةكانيان‪ .‬ئةمة بؤ خؤى فؤتؤكوثى كردنى َ‬ ‫سوران‬ ‫هةل ِ‬ ‫َ‬ ‫مامةلةى سياسى حزبة سياسية خراثةكانى نيَو مؤديَرنةى‬ ‫و‬ ‫شةرو كويَرةوةرى و داسةثاندنى‬ ‫هؤكارى‬ ‫بوونة‬ ‫كة‬ ‫ئؤرثاية‬ ‫ِ‬ ‫ستةمكارى لة و سةردةمانةدا لة ئؤروثا ‪ ،‬ثراكتيك كردنى ئةم‬ ‫سيستةمة لة (عةقآلنيةتى ـــ ناعةقآلنى ) وة سةرضاوة دةطريَت‬ ‫كة ئايندةيةكى سياسى و كؤمةآليةتى تاريك و ِرةش و نوتةك‬ ‫ثةيرةوى دةكةن ‪...‬‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫نارؤشن و ثووضة لة‬ ‫و‬ ‫بةتال‬ ‫سياسةت‬ ‫ئاكارةى‬ ‫ئةم جؤرة‬ ‫ِ‬ ‫بة ديهيَنانى ثرؤذةى سياسى ِرؤشنطةرى و مؤديَرنة ‪ ،‬كؤى‬ ‫كردةوة سياسيةكان لة باتى بةرهةم هيَنانى ستاتيكاى ذيان و‬ ‫ئازادى سةرتاثاى ثرؤسةى سياسةت ناساغى و طةمذةيى و‬ ‫َشرةوى دةكات‪ .‬طةر بيَت و شةنس ياوةر بيَت و‬ ‫ناعةقآلنيةت ثي ِ‬ ‫هاوكيَشة سياسية كان بة قازانجى ثارسةنطى تةرازووى سياسى‬ ‫دةولةت َ‬ ‫َ‬ ‫طآللة‬ ‫يةكيَك لةم حزبانة دابشكيَت و بنةماو ئامرازةكانى‬ ‫َ‬ ‫باوةرو متمانةى‬ ‫مونؤثؤليزةى دةسةآلت بكةن‪،‬‬ ‫ببيَت و ئةوانيش‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫وابريار‬ ‫و‬ ‫بكةن‬ ‫مسؤطةر‬ ‫خؤيان‬ ‫بؤ‬ ‫ةتيةكان‬ ‫دةول‬ ‫بريارة نيَو‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫عةقلة سياسة ى كةوا‬ ‫دةولةت بن‪ .‬بة ثيَى ئةو كولتورو‬ ‫بيَت‬ ‫لة تيَطةيشتنى (عةشيرةتةوة ) بؤ دةسةآلتيَكى سةرتاثاطير كار‬ ‫َ‬ ‫دةولتيَك بة ِر َى‬ ‫دةكات ئةو حزبانة بناغة و بونيادى قةوارةى‬ ‫دةخةن تؤتاليتار و ستةمكاربيَت‪.‬‬ ‫هةر لةو ضركة ساتةوة ثيادة كردنى تةكنؤلؤذيايةكى ستةمكارى‬ ‫تاسيَنةر ثيادة دةكةن كة دةبيَتة بناغة يةك بؤ دةسةآلتيَكى‬ ‫سياسى َ‬ ‫ئالؤزو ناسروشتى و دةسةآلتى ِرةهاى خؤى بة‬ ‫َ‬ ‫سةر كؤمةلطا دا دادةسةثيَنيَت‪ .‬لة سةرةوة ِرا كةمايةتيةكى‬ ‫برياردةرى سياسى لة سةر ِريتمى (شوانيَتى ) كة‬ ‫زؤر كةم و ِ‬ ‫هةميشة تواناو هيَزو َ‬ ‫جولةى ميَطةلى لة ضنط داية و ضواندن و‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاش بة ميَطةل بة زةبرى هيَزو ئاميَرةكانى‬ ‫ويَنا كردنى‬

‫ستةمكارى ‪ .‬ئةو كات ذيان و مةرط‪ ،‬هيَز و توانا‪ ،‬خةون و‬ ‫َ‬ ‫بيركردةوةورامان‪ ،‬خواست و ووست‪ ،‬ئايندةو دوا ِرؤذ‪،‬‬ ‫خةيال ‪,‬‬ ‫ِ‬ ‫شكست و سةركةوتن و هةموو بوارة جيا جياكانى تايبةت بة‬ ‫ذيانى ميَطةل و ضارة نوسى لة ضنط شوان داية و شوان ِرةنط‬ ‫ِريَذى بؤ دةكات‪.‬‬ ‫ئةم ثةيوةندية سياسى و كؤمةآليةتية ناهةموارةى نيَوان‬ ‫دةسةآلت و جظات دةرخةرى نةهامةتى و كويَرةوةريةكانة بة‬ ‫جؤريَك هةموو دةروازةو تروسكايةك لة بةردةم ئازاديةكان‬ ‫دادةخات هيض بواريَك بؤ ذيانيَكى ئازاد و سةربةرز ناهيَليَتةوة‪،‬‬ ‫ئامانجى لة مرؤظ خستنى مرؤظة تا ئةو ئاستةى كة دةكريَتة‬ ‫طوى ِر َ‬ ‫ايةل‪ .‬لةكوردستان حزب تاكة‬ ‫بى دةنط و‬ ‫َ‬ ‫ئاميَريَكى َ‬ ‫ِرةهةنديَكى سياسى ية َ‬ ‫هةلثة و خولياى بة حزبى كردنى تاكةكانى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫قةرةبالغيية لة نيَو بؤتةى حزب دا‬ ‫كؤمةلطا و دروست كردنى‬ ‫و طرداكؤ كردنى حةشاماتيَك بة ئامانجى دسثلين كردنيان‪،‬‬ ‫دواجار كؤى نةريت و بةهاى ئةو كولتورة سياسيةى كة لة‬ ‫عةقلى عةشيرةتةوة سةر ضاوةى طردوة و نةخشة و َ‬ ‫َ‬ ‫كليَشة‬ ‫داريَذراوة كردنة بة بةرنامة و ثرؤسةى‬ ‫ى ثيَش وةختى بؤ ِ‬ ‫ثةروةردةكردنيان‪..‬‬ ‫ئةوجا ِرام كردن و ِراهيَنانيان بة ئايدؤلؤذيايةكى سياسى و‬ ‫ثةيوةنديةكى كؤمةآليةتى كة بةكولتوريَك زاخاو دراوة زؤر‬ ‫(ناعةقآلنى ية) لةو درزة تاريكةوة سةرضاوةى طرتوة كة حزب‬ ‫كارى لة سةردةكات و نا ئاشناية بة دنياى مؤدريَن و مةعريفة و‬ ‫ِرؤشنطةرى و كرانةوة بة ِرووى شارستانيةتى هاوضةرخ ‪..‬‬ ‫شاثةروةردةيةك كة حزب دةيكاتة سةرمةشق و بنةما و ِريَبازيَك‪،‬‬ ‫َ‬ ‫بريتيية لة شؤردنةوةو ئارايشدانةوةو كرض و َ‬ ‫عةقل‬ ‫كال كردنى‬ ‫َروانينة‬ ‫مةر ئةو ضةمك و تي ِ‬ ‫و ذيرى ميَطةل و ِرامكردنيان لة ِ‬ ‫َ‬ ‫عةقلى عةشيرةتةوة سةرضاوة دةطريَت و‬ ‫ِرةمةكيانةى كة لة‬ ‫دةستة ثاضةية بة سياسةتى مؤديَرنة‪ ،‬دةكريَتة بةرنامةى حزب‬ ‫و حزبيش ِرةنط ِريَذى بؤ دةكات و دةيكاتة ثةرذينيَك لة بةردةم‬ ‫كرانةوة دا ‪..‬‬ ‫َ‬ ‫ليبرالة هةمان‬ ‫ئةم ثةروةردة سةقةتة لة باتى ثةروةردةى‬ ‫ئةو ثةروةردةية كةلةسةدةى ضوارى ثيَش زايين (ئةفالتون) لة‬ ‫كؤمارة يؤتؤثيا يةكةى دا بةيانى كردوةو جةختى لة سةر كردوة‬ ‫كة بكريَتة بةر نامةى سياسى ثةروةردةيى ميَطةل‪ ،‬ئامانجى‬ ‫ئةفالتون لةو كؤمارة يؤتؤثيايةى ئةوة بوة كة شورايةكى ثتةو‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا دا ِراطريَت‪،‬‬ ‫لة بةردةم كرانةوةو ثةروةردةى ليبراليزمى‬ ‫ضونكة ئةفالتون خؤى كةسيَكى ئؤرؤستؤكراتى بوة بة ثيَى‬ ‫بةرذةوةندية ضينايةتيةكةى بيرى كردؤتةوة‪ ،‬دذ بة كرانةوةى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا بوة‪ .‬هةروةها ئةفالتون بة ثيَى مةوقعى ضينايةتى خؤى‬ ‫دارشتوة و نويَنةرايةتى ئايدؤلؤذيايةكى‬ ‫بيرورا فةلسةفيةكانى‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫عةقلة سياسية كة‬ ‫نةطؤرى كردوة‪ ،‬دةتوانين َبليَين هةمان ئةو‬ ‫ِ‬ ‫ئةورؤ حزب لة كوردستان بة‬ ‫بارطاوية بة كورت بينى عةشيرةت‬ ‫ِ‬ ‫ِريَوةى دةبات‪ .‬ئامانجى حزب ئةوةية كة تاكةكان و هةوادارانى‬ ‫بى زمان و قةمتةر كراو لة ئاست ئةو ِروداوو‬ ‫بى ثرسيارو َ‬ ‫حزب َ‬ ‫َ‬ ‫وطؤرانةى كة ثةيوةستن بة ذيانى خودى ئينسانةوة‪،‬‬ ‫ئال‬ ‫و‬ ‫ثيَشهات‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫بةتال‬ ‫بى ئاطاهى لة ئاست ماف و ئةركةكانيان و‬ ‫ِراكردنيان لة َ‬ ‫كردنةوةيان لة مةعريفةت بة جؤريَك نة تواناى بيركردنةوةو‬ ‫ئينتمايان بؤ نيشتمان هةبيَت و بيئيرادة كردنيانة لة َ‬ ‫هةلويَست‬ ‫وةرطرتن‪ ،‬ئةو ِر َ‬ ‫َرن ثؤليس و ثاسةوانى‬ ‫ؤلةى ئةندامانى حزب دةيطي ِ‬ ‫بةرذةوةندية سياسى و ئابووريةكانى ضينى ئؤرؤستؤكراتى‬ ‫سياسية‪ ،‬جطة لة بة جيَطةياندنى فةرمان و فتواسياسيةكانى‬ ‫َ‬ ‫سةرانى حزبى خي َ‬ ‫بنةمالة نةبيَت هيض بةشداريةكى سياسى‬ ‫َل و‬ ‫َرن ‪...‬‬ ‫ثؤزةتيظ ناطي ِ‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئايارى ‪2010‬‬

‫‪63‬‬


‫تؤرو تةلةزطةكانى حزب دا‬ ‫ئةو حةشاماتةى كةوا لة نيَو ِ‬ ‫قةمتةر كراون‪ ،‬ئاراستةو َ‬ ‫خراندنيان تةنها بؤ ئةو ئامانج و‬ ‫هةل ِ‬ ‫ديدطايةى كة بريتيية لة بة دةستهيَنانى بةرذةوةندية سياسى و‬ ‫َ‬ ‫بنةمالةو خي َ‬ ‫ثشتطوى خستنى‬ ‫َل و‬ ‫ئابووريةكانى سةرانى حزبى‬ ‫َ‬ ‫َكراى ئةو ئةركة َ‬ ‫قول و طرنطانةى كة وابةستةية بة ذيانى‬ ‫تي ِ‬ ‫َ‬ ‫دوارؤذى جظات و تاكةوة ‪ ...‬ليَرةوة دةكريَت بليَين ِرةهةندى حزب‬ ‫ِ‬ ‫لة كوردستان بؤتة سةنتةرو ئارامطايةكى موقةدةسى سياسى‬ ‫َراوة لة بةرهةمهيَنانى حةشاماتيَكى ِرام‬ ‫كة دةوريَكى نةطةتيظى طي ِ‬ ‫خؤشباوةر بة فتواو ويستةكانى‬ ‫و‬ ‫زةليل‬ ‫كراوو دةستةمؤ و‬ ‫ِ‬ ‫بى ِرؤح و ِرؤبؤت ئاسا و‬ ‫حزب‪ ،‬ئينسانةكان وةك و جةستةيةكى َ‬ ‫بى ئاطا ِرووى تيَدةكةن و دةبزويَنريَن لة ثيَناوى بة دةستهيَنانى‬ ‫َ‬ ‫دةسةآلتى سياسى خيَ‬ ‫َلةكى و ئامرازةكانى حوكم كردن‪.‬‬ ‫هةر لةو ضركة ساتةوة ثيادةكردنى دةسةآلتيَكى هةمةطى و‬ ‫برى ديدطايةكة ضةمكى (ناعةقآلنى) بة ِريَوةى‬ ‫سةرتاثاطير كة دةر ِ‬ ‫دةبات و تةكنؤلؤذيايةكى سياسى سةيرو سةمةرة بةرهةمديَنيَت‬ ‫كة بريتيية لة (تةكنؤلؤذياى شوانيَتى) ئةو سيستةمة سياسيةى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطادا دةسةثيَنيَت‬ ‫بةو جؤرة دةسةآلتى سةرتاثاطير بةسةر‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاية‪ ،‬دواجار بة هةموو هيَزو‬ ‫ئامانجى بة ميَطةل كردنى‬ ‫تواناكانى ثاريَزطارى لة تةرادسيؤن و نةريتة سةلةفيةكان دةكات‬ ‫طؤران و ِرؤشنطةرى‪،‬‬ ‫كة فاكتةريَكى كاريطةرة لة بةردةم ِرةوتى ِ‬ ‫ضونكة بيرى دوطما و كولتورى باو و سةلةفيةت ِرةوايةتى‬ ‫دةبةخشيَتة ئةو جؤرة دةسةآلتانة‪ ،‬كةسايةتى ديكتاتؤر لةنيَو‬ ‫َ‬ ‫مندالدانى ئةم جؤرة سيستةمانةدا سةر دةرديَنن‪ ،‬ترسناكن بة‬ ‫َ‬ ‫جؤريَك وآلت دةكةنة زيندانيَك و كؤمةلطاى تيَدا زيندانى دةكةن‪،‬‬ ‫بةريَوة بردن و ثةروةردةو ثؤليس‬ ‫هةموو بوارةكانى ِراطةياندن ِ‬ ‫َ‬ ‫َكرا ى دام و دةزطا َ‬ ‫دةولةت‬ ‫ئالؤزةكانى‬ ‫و هيَزى سةربازى و تي ِ‬ ‫َ‬ ‫مؤنؤثؤل دةكةن‪ .‬سود لة تكنؤلؤذياى سةردةم وةر دةطرن‬ ‫نوى بة مةبةستى‬ ‫نةك بؤ بةرهةم هيَنان و داهيَنانى زانستى َ‬ ‫َ‬ ‫بةلكو بؤ بنيادنانى سيستةميَكى‬ ‫كارئاسانى بؤ ذيانى ئينسان‪،‬‬ ‫نويَى ئةشكةنجةدان‪.‬‬ ‫ئةم جؤرة سيستةمانة بةآليةكى كوشندةن ثيَويستة‬ ‫ضاوةروانى‬ ‫بةرثةرضبدريَنةوة و بة هيض جؤريَك ِريفؤرم ناكريَن‬ ‫ِ‬ ‫بة و ئوميَدةوة جطة لة خؤخةريك كردن زياتر هيضى تيَدا بةستة‬ ‫كؤمةلطاية بة طذيدا بضيَتةوة ‪ .‬فؤكؤ َ‬ ‫َ‬ ‫دةليَت (عةقآلنيةتى‬ ‫نيية ئةركى‬ ‫َ‬ ‫سياسى سةرةتا لة سةر دةسةآلتى شوانيَتى هةلويَستى وةرطرت‬ ‫و ثاشان لة سةر بةرذةوةندى وآلت ‪ .‬شويَنةوارة حةتميةكانى‬ ‫هةم بة فةردى كردن و هةم تؤتاليتاريانةية‪ ،‬تةنها ِريَطاى ِرزطارى‬ ‫نة تةنيا ثةالماردانى يةكيَك لةو دوو شويَنةوارةية َ‬ ‫بةلك و هيَرش‬ ‫بردنة بؤ سةر ِرةط و ِريشةى عةقآلنيةتى سياسى ‪ .) 4‬حزبة‬ ‫سياسيةكانى كوردستان بة ئاقاريَك دا هةنطاو دةنين زؤر‬ ‫ناراستن‪ ،‬بة‬ ‫ناعةقآلنى‪ ،‬هةر خةريكى ثةخشاندنةوةى مذدةى ِ‬ ‫َ‬ ‫ثروثاطةندة ديماطؤجيةكانيان خةريكى‬ ‫بةلينة يؤتؤثيايةكانيان و ِ‬ ‫ضاوةروانيدا‪ ،‬بة‬ ‫سركردنى رِام كراوةكانى حزبن لة‬ ‫ِ‬ ‫ِراطردن و ِ‬ ‫دلنةوايى و َ‬ ‫مةبةستى َ‬ ‫دلخؤشى و سةرطةرم كردنى هةوادارانى‬ ‫حزب ‪.‬‬ ‫َ‬ ‫خةيال و فةنتازياى ئةو ذيانة‬ ‫ئيتر لةو ضركة ساتةوة و بة‬ ‫يؤتؤثياية كة حزب بانطةشةى (ديماطؤطى) بؤ دةكات‪ ،‬ئينسانة ِرام‬ ‫كراوةكان كيَش دةكريَن بةرةو ناوةندى َ‬ ‫تةلةزطةو ئؤرطانةكانى‬ ‫حزب و لةويَشدا ِرام و زةليل و ِريَخراو دةكريَن ‪..‬‬ ‫يةكيَكى تر لةو ئةركانةى حزب ثيَى َ‬ ‫هةلدة ستيَت كاريَطةر نواندنة‬ ‫لة نيَو هةناوى بارى دةرونى و ثةروةردةيةكى سايكؤلؤذى‬ ‫طوى ِر َ‬ ‫ايةلى لة ِريَى واعزةكانى حزبةوة لةشوانةوة بؤ‬ ‫حزبى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫سوريَنةرانى باآلى سةركردايةتى‬ ‫هةل‬ ‫مةزاجى‬ ‫َى‬ ‫ي‬ ‫ث‬ ‫بة‬ ‫َطةل‪،‬‬ ‫مي‬ ‫ِ‬

‫‪64‬‬

‫حزبى عةشيرةتى بؤ هةواداران و ئةندامان و حةشاماتى حزب‪.‬‬ ‫بة مةبةستى ضةسثكردن و بة باوكردنى كولتوريَكى سياسى‬ ‫بةريَوة‬ ‫و كؤمةآليةتى لة سةر بنةماى ثةيوةنديةكى بةندايةتى ِ‬ ‫بروات لة نيَوان واعزةكانى حزب و هةواداران‪ .‬ذياندنةوةى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫فيودالى سياسى‬ ‫نوى لة ثةيوةندى كؤمةآليةتى‬ ‫شيَوازيَكى‬ ‫َ‬ ‫جؤرى نيَوان (دةرةبةط و‪ ،‬جوتيار) حزب ئامانجى ثاراستنى ئةم‬ ‫جؤرة ثةيوةنديةية كة كةسايةتية كاريَزماكانى حزبى خي َ‬ ‫َل ثالن‬ ‫دارشتوة بة مةبةستى قةمتةركردن و دسثلين‬ ‫و بةرنامةى بؤ ِ‬ ‫كردنى هةوادارانى حزب ‪ ....‬ئيتر لةويَوة ثياوان و حةشاماتى‬ ‫بى َ‬ ‫َر َ‬ ‫بى ئاطا لة ئاست كارو‬ ‫هةلويَست و َ‬ ‫ايةل و بيَبيرو َ‬ ‫حزب طوي ِ‬ ‫َ‬ ‫بزاوتة ميتا سياسةكانى حزب ‪ ,‬كة دةليَم ميتا سياسى واتاى‬ ‫(سياسةتيَكى غةيبيانى)‪ ،‬ضونكة زؤربةى حزبة سياسيةكانى‬ ‫كوردستان هيض ثرؤذةو خيتابيَكى سياسى ِرؤشن و دياريان‬ ‫نيية و خؤيان داوةتة دةست قةدةرو تةنها بير كردنةوةيان و‬ ‫ميتؤدي سياسيان بريتيية لة بة ديهيَنانى بةرذةوةندية ئابوورى‬ ‫و سياسييةكان و َ‬ ‫كةلةكةكردنى زياترى سةرمايةى كةسانى‬ ‫َ‬ ‫لوتكةى بةرزى سةرثةرشتيارى حزبى خيَل‪.‬‬ ‫بى نرخ دةكريَن دةكريَنة كاآليةكى‬ ‫ئةندامانى حزب بة جؤريَك َ‬ ‫بى بةها بة الى حزبى عةشيرةتةوة‪ ،‬تةنانةت كايةى سياسةت‬ ‫َ‬ ‫و مؤدريَنةش بة الى ئينسانةوة قيَزةوةن ديَنة بةرضاو‪ ،‬ضونكة‬ ‫َ‬ ‫دادةمالدريَت و‬ ‫سياسةت لة تيَطةيشتنة هونةرو زانستةكةيةوة‬ ‫دةبيَتة كةرةستةيةكى ضةواشةو لة خشتةبردن‪ .‬ثةيونديةكى‬ ‫َ‬ ‫بةريَدةخريَت‪ ،‬ئةندامانى حزب‬ ‫ئالؤزو ناهةموار لة نيَو حزب دا ِ‬ ‫وةك كاآلو حزبيش كؤمثانياى بةرهةمهيَنانى كةسانى ِرام كراو‪،‬‬ ‫دةكاتةكورانى ثاريَزةرى حزبى باوك‪،‬‬ ‫ئةوان بونةوةريَكن كة‬ ‫ِ‬ ‫تاكرةوو زةليلكةرى ئةوان‪ ،‬ئةوان ئامرازو‬ ‫حزبيش باوكى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤنترؤلى ثيَش و‬ ‫كةرةستةو مرؤظ طةليَكى ِرؤبؤت ‪ ,‬حزبيش‬ ‫ثاش ثيَكردنى ِرؤبؤتةكان ئاراستة دةكات ‪....‬‬ ‫كةواتة حزب خاوةندارو ليَثرسراوو بزويَنةرى ئةوانة و بةو‬ ‫َطؤركيَيان‬ ‫جؤرةى حزب مةيل و ئارةزوى ليَيةتى ئاراستة و جي ِ‬ ‫َ‬ ‫برياريَكى‬ ‫ثيَدةكات بة مةبةستى بة ديهيَنان و‬ ‫هةليَنجاندنى ِ‬ ‫سياسى بؤ ثيادةكردنى ئةو ئايدياو غةريزةو خوليا سياسيانةى‬ ‫دارشتوة و دةيةويَت بة دةستى بيَنيَت لة واقعى‬ ‫كة حزب ثالنى بؤ ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا ‪...‬‬ ‫ئةو هةوادار و حةشاماتانةى حزب كة ِرام كراون ئامرازيَكى‬ ‫َ‬ ‫توندوتؤل ِراطرتن و بةستنى برغؤكانى ثردى حزب‪،‬‬ ‫ئةكتيفن بؤ‬ ‫لة ثلةى خوارى خوارةوةى حزب ثةراويَز دةكريَن‪ ،‬تةنها ئةركيان‬ ‫ةريَزان و َ‬ ‫َ‬ ‫بةل َى و‬ ‫بة جيَطةياندنى فةرمانى سةرانى حزب و‬ ‫ضةثل ِ‬ ‫دانةواندنى سةرى ِرةزامةندية بؤ وتار و دواندنةكانى باوك و‬ ‫سةرؤكى حزب‪ ،‬تةنانةت بة كولتوركردنى وتارة سياسيةكانيان و‬ ‫نرخاندنى ضةندة بةزيانى نيشتمان و جظات بشكيَتةوة‪..‬‬ ‫دواى مسؤطةر كردن و بة دةستهيَنانى ئةو ئامانجة سياسيةى‬ ‫َ‬ ‫مؤنؤثؤلكردنى‬ ‫ةنطريَذى بؤ كردبوو‪ ،‬دواجار قؤرغ و‬ ‫كة حزب ِر ِ‬ ‫هةموو دةستكةوتة سياسى و ئابووريةكان و لة ئاويَزنانى ضةند‬ ‫مل ثانيَكى سياسةتباز ‪.‬‬ ‫هةنديَك لة حزبةكان بؤ فةرز كردنى خؤيان و ضةسثاندنى‬ ‫بريارةكانيان و بة ديهيَنانى ثالن و نةخشةكانيان لة نيَو واقعى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َناوةرؤك و ِرةمز‬ ‫كؤمةلطادا ئةفسانةى زل و زةبةالح و بي‬ ‫ِ‬ ‫طةليَكى (فةنتازيايى) ئة كةنة سومبل و هيماى بانطةشةى‬ ‫سياسى حزبةكانيان بة شيَوةى ِرةنطاو ِرةنط هةر ِرةنطيَكيش‬ ‫َ‬ ‫سومبل و ثيرؤزى‬ ‫ثى دةبةخشريَت و دةكريَتة‬ ‫ماكيَكى تايبةتى َ‬ ‫ناوةرؤكدا‬ ‫لة‬ ‫هةرضةندة‬ ‫ئاماذةكانيان‪،‬‬ ‫كردنى‬ ‫و بة سةرمةشق‬ ‫ِ‬ ‫بروايان بةو خيتابة سياسية نييية‪َ ،‬‬ ‫بةلكو تواناى‬ ‫نةك بة تةنها ِ‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئايارى ‪2010‬‬


‫َ‬ ‫عةقل و هيَزو ئيرادةى سياسييان طوزةرو داكؤكى لة ويست‬ ‫و خواستة سياسيانة ناكات كة دةيخةنة سةر باس و خواس و‬ ‫خوانى سياسيان‪ .‬هةنديَك لة حزبةكان دةمارطيرى (ناسيؤناليزم)‬ ‫دةكةنة زةآلتةى سةر سفرةى خوانى َ‬ ‫تةلةزطة سياسيةكانى‬ ‫بةدةمراست و خةمخؤرو ضارةسةركةرى ستةمى‬ ‫حزب خؤيان‬ ‫ِ‬ ‫نةتةوايةتى دةذميَرن‪ ،‬كةضى ئةم كيَشةية دةكةنة ئامرازيَك بؤ‬ ‫سات و سةوداكردن و ثاراستن و مانةوةو بةردةوامبوونى‬ ‫ثايةى حزبى خي َ‬ ‫َل لة ِريَى ئةم كيَشة نةتةوايةتيةوة‪ ،‬كةضى لة باتى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ضارةسةركردن كيَشةكة قول و ئالؤزتر دةكةن ‪....‬‬ ‫هةيشن لة حزب و ِرةنطةكان (سؤشياليزم) دةكةنة ِرةمزو‬ ‫َ‬ ‫سومبليَك بؤ جؤش و خرؤش دانى ِرام كراوةكان و بة‬ ‫تؤرى ئؤرطانةكانيان و دواجار زياتر زةليل‬ ‫ِريَخستنيان بؤ نيَو ِ‬ ‫كردنيان‪ ،‬بةناوى هةموو ضينى كريَكاران و بةشخوراوانةوة‬ ‫خركردنةوةيان و دواجار مذدة و‬ ‫دةئاخفن و‪ ،‬بة مةبةستى ِ‬ ‫دةدةنى و ثيَيان َ‬ ‫َ‬ ‫دةليَن يان سؤشياليزم‬ ‫بةليَنى دنيايةكى باشتريان‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بةريةت‪ ،‬هةرضةندة ئةم حزبانة لةطةل حزبطةليَكى‬ ‫يان‬ ‫بةر ِ‬ ‫ِ‬ ‫زؤرسةلةفى و كالسيك هاوثةيمانى دةبةستن‪ ،‬كة لة بنضينة دا‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا ِرةوا نابينن ‪ ،‬ض جاى لة‬ ‫طةرديَك ذيانى شارستانيةت بة‬ ‫ثشت خواستةكانى كريَكارانةوة بن ‪...‬‬ ‫هةنديَك لة حزبةكان دين دةكةنة ثةرذين و بةردةبازيَك‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطايةدا (دةسةآلتيَكى‬ ‫دةيانةوى لة ذيَر ئةم كايةى ترادسيؤنى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َكراى كؤمةلطا لة‬ ‫ي‬ ‫ت‬ ‫و‬ ‫َن‬ ‫ي‬ ‫بن‬ ‫بونياد‬ ‫سةرتاثاطير‬ ‫و‬ ‫رةها‬ ‫تيوكراتى)‬ ‫ِ‬ ‫هةلكيَشن‪ ،‬ضونكة دةزانن دين ِريشة و ثيَطةيةكى َ‬ ‫خويَن َ‬ ‫قولى‬ ‫َ‬ ‫لة نيَو كؤمةلطا داكوتاوةو دةيكةنة كةرةستةى كؤكردنةوةى‬ ‫َ‬ ‫هةول و كؤششة كانيان‬ ‫ميَطةل لة نيَو بؤتةى حزب دا‪ .‬هةموو‬ ‫بؤ كؤكردنةوةى هيَزيَكى توندوتيذ ئاميَز لة كؤنسةرظاتيسمةكان‬ ‫لةذيَر ياساى خوادا‪ ،‬دين دةكةنة ئامرازيَك بؤ ضةواشةكردن و‬ ‫دةستخةرؤكردنى هةوادارانى حزب‪ ،‬دواجار طةر بؤيان بلويَت‬ ‫ِ‬ ‫داسةثاندنى مؤدةيةك لة دةسةآلت كة كؤنةثةرستترين بيرو‬ ‫بؤضون و تاريك و ِرةش و َ‬ ‫ناوةراست بة‬ ‫تةلخةكانى سةدةى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا دا دةسةثيَنن‪ .‬ئةمةش جطة لة كويَرةوةرى بةوالوة‬ ‫سةر‬ ‫هيض نادات بة دةستة وة‪....‬‬ ‫كؤمةلطا َ‬ ‫َ‬ ‫طؤرةثانى ئةو واقعة‬ ‫كؤلةكة و‬ ‫ئاشكراية‬ ‫بنةرةت و ِ‬ ‫ِ‬ ‫ملمالنى سياسيةكانياندا‬ ‫سياسيةية كة حزبةكان كردةوة و‬ ‫َ‬ ‫بةريَوةدةبةن‪ ،‬سةرةتاى كارو بزاوتةكانيان بة طوفتارو قسة و‬ ‫ِ‬ ‫بى ِرةونةقةكانيان لة‬ ‫باس و ِرازاندنةوةى نوسين و طوتارة َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا ى مةدةنى و شارستانيةت طويَى‬ ‫مة ر ِ ثيَشكةوتن و‬ ‫َ‬ ‫كةر دةكةن‪ .‬دوبارة كردنةوةى ئة م دوبارة بوانة بة‬ ‫خةلكى َ‬ ‫ثى ِ‬ ‫جؤريَك بيَزاركةرن ئينسان توشى طيَذبوون دةكات‪ .‬ئةوان بؤ‬ ‫لة خشتةبردنى َ‬ ‫خةلك وا خؤيان ثيشان دةدةن كة ثرؤذةيةكى‬ ‫َ‬ ‫نوى دةخةنة بة ر ثيَى كؤمةلطا و‪ ،‬هزرو ئايدياو‬ ‫تازةطةرى و َ‬ ‫اوثر ئامانجيا‬ ‫ثر‬ ‫كة‬ ‫دةدةن‬ ‫ئارايش‬ ‫َك‬ ‫ي‬ ‫َواز‬ ‫ي‬ ‫ش‬ ‫بة‬ ‫دنيابينيان‬ ‫ميتؤد و‬ ‫ِ ِ‬ ‫َكراى بةهاكانى ئةو كولتورة كالسيك‬ ‫ي‬ ‫ت‬ ‫ينى‬ ‫طؤر‬ ‫و‬ ‫وةرضةرخان‬ ‫ن‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاية‪ ،‬كة بؤتة ثةرذين لة بةردةم‬ ‫بةستةلؤكةى نيَو وا قعى‬ ‫و‬ ‫ثيَشكةوتن و تازةطةريدا‪ ،‬بةآلم بة ثيَضةوانةى َ‬ ‫بةليَنةكانيان‬ ‫كةضى ميَذووى دروستبونيان شاهيدى ئةو ِراستيانةن كة‬ ‫خؤيان كةرةستةى ذياندنةوةو ثاريَزطارى خورافة و جةهل و‬ ‫ِرق بوونةوة لة زانست و ِرؤشنبيرى و هؤشيارى هةر هزريَك‬ ‫كة داكؤكى لة ئازادى و دادوةرى و ديموكراسى و يةكسانى‬ ‫بكات‪....‬‬ ‫هةنديَك لة حزبةكان بؤ بردنة ثيَشةوةو داسةثاندنى مةيل‬ ‫و سياسةتةكانى حزب و بيروبؤضونةكانيان بة مةبةستى‬ ‫بةدةستهيَنانى دةسةآلتى سياسى بة ِر َ‬ ‫والةت طةمةو ثرؤسةى‬

‫َ‬ ‫قبول دةكةن و بةشدارى تيَدا دةكةن و‪ ،‬دةيكةنة‬ ‫(ديموكراسى)‬ ‫دواين ويَزطةى لة خشتة بردنى كردة سياسيةكانيان بةرانبةر‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا ‪ ...‬لةم طةمةيةدا بةشدارى دةكةن و ثةيام و‬ ‫بة‬ ‫َ‬ ‫بةليَنة فةنتازيةكانيان بة مةبةستى ِريفؤرمى كؤمةآليةتي بؤ‬ ‫كؤمةلطا ثةخش و بةيان دةكةن‪ ،‬ئةو طوفتارو َ‬ ‫َ‬ ‫بةليَنة سياسى و‬ ‫طؤران و ثيَشكةوتن‪ ،‬زؤر‬ ‫كؤمةآليةتيانةى كة تايبةت بوون بة ِ‬ ‫لة ِراستيةوة دوور بون و ثيَضةوانة بونةوة و لة باتى ئةو قسةو‬ ‫َ‬ ‫خةلكيان دةدا ‪ ،‬توحفةى كؤنةثةرستى‬ ‫باسانةى دةرخواردى‬ ‫َ‬ ‫دةكةنة ديارى دةستى خؤيان بؤ كؤمةلطا ‪ ...‬ئةزمون و نمونةكان‬ ‫زؤرن‪ ،‬دنيايةك لة َ‬ ‫بةليَنى ِرةنطا و ِرةنط و هةمةجؤر‪ ،‬ليَشاويَك‬ ‫َ‬ ‫َناوةرؤك و كرضوكال‪ ،‬فةرهةنطيَك لة ئةنديَشةى‬ ‫لة وتارى بي‬ ‫ِ‬ ‫يؤتؤثيايى‪ ،‬خةرمانيَك لة ماف و خزمةتطوزارى‪ ،‬ئةمانة و سةدان‬ ‫و سةدانى ديكة دةكرانة ئامانج و بةرنامةى سياسى حزبةكانى‬ ‫كوردستان و وةك ثرؤذةى خزمةتطوزارى دةخرانة بةردةم‬ ‫كؤمةلطا لة َ‬ ‫َ‬ ‫بازارى مةزاتخانةى‬ ‫هةلبذاردةكانى كوردستان‪ ،‬لة‬ ‫ِ‬ ‫كةر‬ ‫سياسى حزبةكان دا بانطةشةى بؤ دةكرا و طويَمانى َ‬ ‫ثى ِ‬ ‫َ‬ ‫كةنالةكانى ِراطةياندنةوة ‪.‬‬ ‫نةرى‬ ‫نةرة ِ‬ ‫دةكرا لة ِ‬ ‫َ‬ ‫كة ضى نةك هةر نةهاتنة دى بةلكو ذيانيان بةرةو كويَرةوةرى‬ ‫َ‬ ‫َشرةوى‬ ‫و نةدارى و نا‬ ‫عةدالةتى كؤمةآليةتى و مةحروميةت ثي ِ‬ ‫َ‬ ‫كرد ‪ .....‬هةموو هةول و هيَزو خوليا و كردة سياسيةكانيان‬ ‫خستةطةر بة مةبةستى وة الوةنان و دوورخستنةوةى ئةو‬ ‫ِ‬ ‫ذيرى و عةقآلنةى تروسكايى مةعريفة و داهيَنانى زانستى ليَوة‬ ‫بةرهةمدةهيَندريَت‪ ،‬زؤربةى هةنطاوو ثرؤذة سياسيةكانيان‬ ‫بؤ بيَئيرادةكردن و زةليل و الرةمل كردنى سةرجةم تاكةكانى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا بة حزبى و ناحزبيةوة‪.‬‬ ‫ثشتطوى خستن و خؤ طيَل كردن‪ ،‬لة بيركرنةوةو‬ ‫دواجار‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫داواكاريةكانى َ‬ ‫كؤمةلطا‪ ،‬لة خولياو‬ ‫خةلك‪ ،‬لة ذيان و ئازارةكانى‬ ‫خةونةكانى نةوةكان‪ ،‬لة هةنطاوةكان بةرةو تازةطةرى و داهيَنانى‬ ‫نوى لة هةموو بوارة جياجياكانى ذيان و زانست و تةكنؤلؤذيا؛‬ ‫َ‬ ‫دابران و ِراطرتنى ئةو هةوآلنةى بة شويَن كليلى ضارةسةرةكاندا‬ ‫ِ‬ ‫دةطةريَت‪ ،‬بؤ ئةوةى خؤيان بةردةوام بن لة بة تاآلنبردنى‬ ‫ِ‬ ‫سةروةت و سامانى وآلت‪ ،‬كوشتنى هةموو (عةقآلنيةتى)‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ضاوةرونى بةردةوامدا‬ ‫كؤمةلطا لة‬ ‫عةقلطةراو ِراطرتنى تاكةكانى‬ ‫ِ‬ ‫بى هةست و مردووى زيندوو لة‬ ‫َرؤح و َ‬ ‫وةك جةستةيةكى بي ِ‬ ‫سةرخاك‪.‬‬ ‫ئةمة ئةو ثةيامة تؤتاليتاريزمةية كة ديناميكيَتى (حزب) َ‬ ‫هةلطرو‬ ‫ئامانجيَتى بؤ ثراكتيككردنى لة دنياى سياسى و كؤمةآليةتى ئيَمةدا‬ ‫و ‪ ,‬داسةثاندنى دةسةآلتيَكى لةم جؤرة لة نيَو ضين و تويَذةكانى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطادا‪ ،‬هةروةها سازاندنى هةلومةرج و بارودؤخيَكى سياسى‬ ‫َ‬ ‫و كؤمةآليةتى ئالؤز و ناجؤر بة ثيَى مةيل و خواستةكانى حزبى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطادا و ئامانج لةو ِرةوشةش بة ِريَخستنى‬ ‫بنةمالة بةسةر‬ ‫دةسةآلتيَكى هةمةطى و سةرتاثاطير ‪ ,‬دواجار لة نوزةخستنى هةر‬ ‫نوزةيةك كة بؤنى ئازادى ليَوة بيَت ‪....‬‬ ‫بيَطومان ئةمة ئةو ِرةوشة سياسيةية كة بة ئاراستةى سياسى‬ ‫دووةمى حزبة نةطةتيظكانى ئؤرثاو ِرؤذهةآلت هةنطاو دةنيَت ‪ ,‬كة‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا‬ ‫ئةيةوى جومطةكانى‬ ‫باطراوةندن بة ئايدؤلؤذيايةك كة‬ ‫َ‬ ‫داطيربكات و دواجار سيستةم و دةسةآلتيَكى تؤتاليتاريزم‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا لة زيندان بئاخنيَت ‪ .‬ئةطةر‬ ‫بةرجةستة بكات و تةواوى‬ ‫لةم دؤخةى ئيَستاى كوردستان هةنديَك حزب هةبن ثرؤسةى‬ ‫ديموكراسى وةكو طةمةيةكى سياسى و طوزا رشتيَك بؤ بة‬ ‫َ‬ ‫قبول بيَت و تيَيدا بةشدارى‬ ‫دةستهيَنانى دةسةآلتى سياسى ثيَيان‬ ‫َ‬ ‫بكةن و كردبيَتيانة ِريَبازى سياسى خؤيان و بة طوفتارو ِروالةت‬ ‫َ‬ ‫َكةركةن‪.‬‬ ‫ِروكةشانة ِرؤذانة لة ميدياكانةوة طويَى‬ ‫خةلكى ثي ِ‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئايارى ‪2010‬‬

‫‪65‬‬


‫هيض لؤذيكيَكى ِراستى تيَدا نيية‪ ،‬تةنانةت ديموكراسيشيان كردؤتة‬ ‫ئايدؤلؤذيا‪ ،‬هةرطيزاو هةرطيز ئةم هات و هاوارةيان ناكاتة‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطادا ثرؤسةى‬ ‫َبراوانة لة نيَو‬ ‫ئةوةى بة شيَوةيةكى كؤك و لي ِ‬ ‫طةمةى ديموكراسى ثيادة بكةن و كار بؤ بةديهيَنانى حكومةتيَكى‬ ‫فرو في َ‬ ‫َل ثابةندو ملكةضبن بؤ جياوازيةكان و‬ ‫مؤدريَن بكةن و َ‬ ‫بى ِ‬ ‫َ‬ ‫طؤرينةوةى دةسةآلت و‬ ‫بؤ‬ ‫ازيبوون‬ ‫ر‬ ‫و‬ ‫َضةوانة‬ ‫قبولكردنى ِراى ثي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫بةبى توندوتيذى لة دؤخى‬ ‫دةستاو دةستثيَكردنى (تداول السلطة) َ‬ ‫ناكام و دةرنةضوون لة َ‬ ‫هةلبذاردندا‪ .‬بة كردةوة و ئاكار لة ثانتايى‬ ‫ئةو واقعة سياسية دا نايسةلميَنن‪ ،‬هةرضةندة ئةوةش يةكيَكة لة‬ ‫َ‬ ‫بنةرةتيةكانى ضةسثاندنى ثرؤسةى ديموكراسى‬ ‫كؤلةكة طرنط و ِ‬ ‫و كردنى بة كولتوريَكى سياسى ها وضةرخ بؤ ِريَكخستنى ذيانى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلكا‪....‬‬ ‫سياسى و كؤمةآليةتى و ئابوورى ضين و تويَذةكانى‬ ‫بةكارهيَنانى ضةمكى (ديموكراسى) و دوثات كردنةوةى و هةميشة‬ ‫لةسةر زاربوونى وةك و دروشميَكى سياسى لة اليةن هةنديَك‬ ‫ناطةيةنى وةك و ميتؤديَكى سياسى و‬ ‫لة حزبةكان‪ ،‬ئةمة ئةوة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫قةبول كردن و بة ثرؤذةى سياسيكردنى وآلت‬ ‫كولتوريَكى يةكتر‬ ‫ثيادةى بكةن‪.‬‬ ‫ئةمةش تةنها بؤ ثشتيوانيكردنى ئةو بارودؤخةية كة دةسةآلتى‬ ‫سياسيان ضنط كةوت‪ِ ،‬رةوايةتى و شةرعيةت ببخشريَتة ئةو‬ ‫دةسةآلتة سةرتاثاطيرةى كة مةبةستيانة لةو ثانتاية جوطرافيايةى‬ ‫َ‬ ‫مؤنؤثؤل كردوة‪ِ ،‬رةوايةتيَكى ياسايى بة‬ ‫كة دةسةآلتيان تيَدا‬ ‫حوكمةكةيان بدةن ‪ .....‬ضونكة زؤربةى حزبةكان لؤذيكى‬ ‫كردةى سياسى (دواليزم) ثيادة دةكةن و لةسياسةتدا فةلسةفةى‬ ‫َ‬ ‫مامةلة سياسيةكانيان بة ِريَوة دةبةن‪ ،‬بة طوفتارو‬ ‫(ثراكماتيزم) لة‬ ‫قسةو باس ديموكراسين‪ ،‬بةآلم بة كردةوةو ِرةفتار دةمامك و‬ ‫َ‬ ‫كةوليَكى ديكة دةثؤشن و ئةوةى ناوى ديموكراسى بيَت بةالى‬ ‫َناثةرن ‪....‬‬ ‫دا تي ِ‬ ‫حزبةكان ئةو لؤذيكة سياسيةيان ضاك درك كردووة و‬ ‫ئةمرؤ‬ ‫باشيش خؤيان بؤ ئةو وا قعة تةسليم كردوة و دةزانن‬ ‫ِ‬ ‫سيستةمى نويَى سةرمايةدارى جيهانى بة ِرابةرايةتى ئةمريكا‬ ‫َ‬ ‫هةلطرى ديناميكيَتيَكى سياسيية مةبةستى داطيركردنى جيهان و‬ ‫بازارةكانة‪ ،‬بؤ ئةم كارةشى ِرةوشيَكى نةرم و نيان‬ ‫قؤرغ كردنى‬ ‫ِ‬ ‫هةندى جاريش‬ ‫و دوور بةكارهيَنانى هيَزى سةربازى و زةبر‪،‬‬ ‫َ‬ ‫بةكارهيَنانى هيَز ئةطةر ثيَويست بكات‪ ،‬هةروةها ثيَش ئةوة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫عةقل و‬ ‫بازارةكانيدا بكات‬ ‫لةطةل سامانى سروشتى و‬ ‫مامةلة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َنى و بة سود وةرطرتن لة ثيَشكةوتنةكانى‬ ‫هؤشى خةلكةكة ئةدوي َ‬ ‫تؤرةكانى ثةيوةندى و ِراطةياندن و‬ ‫و‬ ‫تةكنؤلؤذياى زانست‬ ‫ِ‬ ‫توانا ئابووريةكان ‪ ..‬بة مةبةستى زةمينةسازى و ِرةخساندنى‬ ‫كةشيَكى طونجاو‪ ،‬بؤ هاتنة ناوةوةى كؤمثانيا طةورة فرة‬ ‫طةرخستنى‬ ‫بةريَوةبردنى كارى وةبةرهيَنان و ‪ ,‬بة ِ‬ ‫ِرةطةزةكان و ِ‬ ‫َ‬ ‫بازارةكان و دواجار قازانجيَكى‬ ‫ةوكردنى‬ ‫جل‬ ‫و‬ ‫سةرمايةكانيان‬ ‫ِ‬ ‫زؤرو سامانيَكى فراوان خستنةسةر سةرمايةو زيَدة بايى ئةو‬ ‫بةطةرخراوة‪.‬‬ ‫سةرماية كة‬ ‫ِ‬ ‫ديارة بؤ سةرخستنى ئةم كارة سياسية و ئةم ئامانجة‬ ‫ئابوورية ثيَويست بة طوتاريَكى سياسى و مرؤيى طونجاو‬ ‫خؤ َ‬ ‫دةكات بؤ داثؤشين و زةمينةسازى ياسايى بؤ َ‬ ‫هةلقورتاندن‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاكان‪ .‬ئةو وتارةش كةوا ثرؤذةكة‬ ‫دةولةتان و‬ ‫لة‬ ‫وتارى‬ ‫ثى ببةخشيَت‪.‬‬ ‫دا دةثؤشيَت بؤ ئةوةية ِرةوايى َ‬ ‫بآلوكردنةوةى ديموكراسى و ِريَزطرتن لة مافى مرؤظ و طةالن‬ ‫طؤرانكارى لة بونيادى ئابوورى‬ ‫و لة ِريَطاى تةوذمى جيهانطيرى‪ِ ،‬‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاكان و‬ ‫و كؤمةآليةتى و كولتورى و سياسى طةالن و‬ ‫َ‬ ‫دةولةتان دةكريَت بة ئاقاريَكدا دةبريَت ثاراستنى بةرذةوةندية‬ ‫(جيؤ سياسى) وآلتة ثيَشكةوتوة ثيشةسازيةكان مسؤطةر‬

‫‪66‬‬

‫بكات‪ ،‬بة تايبةتى وآلتة يةكطرتوةكانى ئةمريكا كة ِرابةرايةتى‬ ‫ئةم ِرةوش و بزووتنةوة سياسى و ئابوورية دةكات لة جيهان دا‪.‬‬ ‫ئاشكراية بؤ بة جيَطةياندنى ِرةوشى جيهانطيرى و سةرخستنى‬ ‫نوى و‬ ‫(رؤذهةآلتى طةورةو هةروةها طةورةى َ‬ ‫ثرؤذةى سياسى ِ‬ ‫دةخوازرى و واثيَويست دةكات بونيادو ثيَطةى‬ ‫‪......‬هتد) ئةوة‬ ‫َ‬ ‫دةولةتان لة بنضينةوة َ‬ ‫َ‬ ‫سةرلةنوى‬ ‫هةلوةشيَنريَتةوةو دووبارة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ئارايشدانةوةى دةولةتةكان و حزبةكان‪ ،‬بة ميكياذيَكى سياسى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا لة‬ ‫خوازرا و و دةستكارى كردنى بونياد و تةركيبةى‬ ‫ِرووى دةروونى و مةعنة وى و كولتورية وة‪ ،‬بة مةبةستى خةت‬ ‫خال كردنى ئاكارو كولتوريَك كة متمانة و َ‬ ‫و َ‬ ‫دلنيايى ببةخشيَتة‬ ‫ئةورؤ باآل دةستةو بةرذةوةندية سياسى و‬ ‫ئةو سيستةمةى‬ ‫ِ‬ ‫ئابووريةكانيان و ثرؤذةكانيان بثاريَزيَت ‪....‬‬ ‫هةرئةم خواست و ثرؤذة سياسيةى ئة مريكا‪ ،‬حزبةكانى‬ ‫ئيَرةى واداركردوة خؤيان وا نمايش بكةن و سيما و ِروويةك‬ ‫َ‬ ‫هةلطرى ضةمكى ديموكراسى و ئازادى‬ ‫ثيشان بدةن كة‬ ‫ئينسانن و داكؤكى كةرى مافى مرؤظ و ضةسثاندنى ثرؤسةى‬ ‫ديموكراسين‪ .‬ئةم(ضةمكانة) بؤتة ثةيظى سةر زارةكى سياسى‬ ‫دةرا زيَننةوة و وةعزة‬ ‫ِرؤذانةيان و ‪ ,‬مانشيَتى ميدياكانى َ‬ ‫ثى ِ‬ ‫كانيانى لة سةربونياد دةنيَن‪ ،‬بةآلم لة كارى سياسى ِرؤذانةيان‬ ‫نارؤن كة بارطاوية بة‬ ‫هةرطيز بة الى ئة و كولتورو ِريَساية دا ِ‬ ‫َ‬ ‫ديموكراسى و ئازادى‪َ ،‬‬ ‫عةقليَتى حزبى سةركردة‬ ‫بةلكو نةريت و‬ ‫(حزب القائد) لةكاروبارى سياسى و ثةيوةنديةكؤمةآليةتيةكان‬ ‫َكراى دام‬ ‫بة ِريَوة دةبةن‪ .‬هةذمونى تؤتاليتارى حزبيان بة سةر تي ِ‬ ‫َ‬ ‫و دةزطا َ‬ ‫بةريَوةبردن و ئابوورى‬ ‫ئالؤزةكانى‬ ‫كؤمةلطاو حوكم و ِ‬ ‫وآلتدا سةثاندوة‪ .‬ئةزمونةكان زؤرن و حزبطةليَكى زؤر هةبوون‬ ‫بة ناوى ضةمكى ديموكراسي و داكؤكيكةرى مافى مرؤظ‬ ‫خؤيان َ‬ ‫هةلدةكيَشا و هات و هاواريان بؤ دةكرد‪ ،‬بة ناوى طةل‬ ‫و سيكؤالريزمةوة دةثةيظان‪ ،‬بةآلم كة دةسةآلتيان ضنطكةوت‬ ‫ديموكراسيان ِريسواكرد و لة باتى ديموكراسى هةذموونى‬ ‫سةرتاثاطيرو خةفةقانيان بة ِريَخست ‪َ ..‬‬ ‫بةلطةى قسةكانمان‬ ‫َ‬ ‫ذورناليستةكان كة‬ ‫هةوالةكانى‬ ‫زؤرن ئامارةكانى ئةم دوايانة و‬ ‫ِ‬ ‫باس لة خروقاتةكانى مافى مرؤظ دةكةن لة كوردستان و ‪ ,‬جطة‬ ‫َ‬ ‫لةبالوكردنةوةى ئةو ناميلكةيةى لة اليةن ِريَكخراوى ليَبوردةى‬ ‫ئةنتةرناسؤنالى مافى مرؤظةوة باس لة ثيَشيَلكاريةكانى مافى‬ ‫مرؤظ دةكات لة كوردستان‪ .‬حزبةكان هةنديَك جار خؤيان بة‬ ‫دةمراستى مافةكانى ذنان دةزانن و بة شيَوةيةكى ِروكةشانة و‬ ‫ِ‬ ‫لةوى ضةوساندنةوةى كؤمةآليةتى‬ ‫بؤ ضاوبةستةكى ذنان ليَرةو‬ ‫َ‬ ‫ذنان و كيَشةى طةورةى نايةكسانى ذنان دةكةنة سةر َ‬ ‫قةلةمى‬ ‫باس و طوتارةكانيان بة بيَشةرم كردن خؤيان َ‬ ‫هةلدةقورتيَننة نيَو‬ ‫ئةم بوارة ‪.‬‬ ‫ثى ِرازى‬ ‫بةآلم ئةوان هةرطيز بةرابةرى نيَوان ذن و ثياويان َ‬ ‫نيية و هةرضةندة خؤيان كوردستانيان كردؤتة كيَ‬ ‫َلطةيةكى‬ ‫َ‬ ‫عةقلة سياسيةى كة ئةوان‬ ‫فرةوان بؤ ِراوة ذن‪ ،‬ضونكة ئةو‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫عةقليَكة بريتى ية لة تيَطةيشتنى سةرؤك (خيَلى)‬ ‫ئاراستة دةكات‬ ‫َروانينيان فاكتةريَكى ئةكتيفة بؤ ِراطرتنى‬ ‫ي‬ ‫ت‬ ‫بيرو‬ ‫ثيا وساالر كة‬ ‫ِ‬ ‫ذنان لة نيَو ئةو ضوار ضيَوة و كولتورة كؤمةآليةتيةى كةوا‬ ‫َ‬ ‫َنى و خؤيان ثةرذينيَكى‬ ‫ذنان بة كؤيلة و ثلة دوو‬ ‫دةخةملي َ‬ ‫تؤكمةن لة بةردةم ئازادى و يةكسانى نيَوان ذن و ثياو‪ ،‬ئة و‬ ‫مافانةى كةوا ذنان خوازياريةتى حزبةكان خؤيان زةوتكةرى‬ ‫ئةو مافانةن‪ ،‬كؤبونةوةكانى ئةم دوايانةى ثةرلةمانى كوردستان‬ ‫مةر كؤك بوون لة َ‬ ‫طةل فرة ذنيدا‬ ‫(مةبةست ثةرلةمانى ثيَشوة) لة ِ‬ ‫َ‬ ‫بةلطةى قسةكانمانن‪ ،‬ضونكة ثةرلةمانى كوردستان نويَنةرايةتى‬ ‫َ‬ ‫ليستى حزبةكان دةكات‪ ،‬حزبة (ناسيؤنال ـــ عةشايةرةكان )‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئايارى ‪2010‬‬


‫هاورا بوون لة دذايةتى كردنى ذنانى ئازادى‬ ‫و ئيسالميزمةكان‬ ‫ِ‬ ‫خوازدا ‪ .‬هةروةها خؤيان ِريَطرن لة بةردةم هةر بزووتنةوةيةكى‬ ‫يةكسانى ذنان‪ ،‬هةموو ئةو ياسا و ِريَسا و ثرؤذة سياسيانةى‬ ‫بةريَوة دةضيَت خؤى شاهيدى َ‬ ‫حالى‬ ‫كةوا‬ ‫ئةمرؤ لة كوردستان ِ‬ ‫ِ‬ ‫دذ بة مافة كؤمةآليةتى و سياسى و ِرؤشنبيريةكانى ذنانن ‪.‬‬ ‫بى مافى ذنان بدةن‪،‬‬ ‫ئةطةر تؤزيَك خؤيان لة قةرةى كيَشةى َ‬ ‫الريَدابردنى بزووتنةوةى يةكسانى‬ ‫بؤ ضةواشة كردن و بة ِ‬ ‫خوازى ذنانة‪ ،‬ضونكة دركيان بةوة كردوة و ئةوةش دةزانن كة‬ ‫فشاريَكى طةورةى بزووتنةوةى يةكسانى خوازى ذنان و فمينيزم‬ ‫طؤرةثانى سياسى كوردستان بة‬ ‫لة ثانتايى واقعى كؤمةآليةتى و ِ‬ ‫ِريَخراوة لة ثيَناوى ئازادى و يةكسانى كة ئةوانيشى هةراسان‬ ‫كردوةو بيَنة زمان و بةناوى ذنانةوة بثةيظن ‪.‬‬ ‫َ‬ ‫كؤمةل ثيَكديَنن بؤ ئةوةى سود لة‬ ‫دةزانن ذنان نيوةى‬ ‫َ‬ ‫دةنطةكانيان وةر بطرن لة كاتى هةلبذا ردنةكان دا ‪ ....‬هةنديَك‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا و خؤدةرخستن وةك‬ ‫لة حزبةكان بؤ ضةواشةكردنى‬ ‫بى ئاطا‬ ‫حزبيَكى مؤدريَن و هاوضةرخ ضةند ذنيَكى ناهؤشيارو َ‬ ‫لة مافةكانى خؤيان دةخزيَننة نيَو ئؤرطانةكانى حزبةكانيانةوة‬ ‫و ثةلكيَشيان دةكةن بؤ نيَو سيماى تةلةفزيؤن و ميدياكان و‬ ‫بةمةبةستى دذايةتيكردنى ماف و خواستةكانى ذنان و بة ناوى‬ ‫ذنةوة بؤ يةخسيركردنى ذنان‪ .‬ئةوانة ذنانيَكن بةرذةوةندية‬ ‫كؤمةآليةتى و ضينايةتيةكانى خؤيان ال لي َ‬ ‫َل و نا ِرؤشن بوة ‪,‬‬ ‫بى بيرو يةخسيرو ِرامكراوى دةرس‬ ‫ئةوانة ضةند بونةوةريَكى َ‬ ‫ثر لة خورافة و ترس و جةهل و تؤقاندنى نيَو حوجرةو‬ ‫و وانة ِ‬ ‫ذوورة تاريكةكانى حزبة الهوت و يؤتاثياكانة‪ ،‬بة جؤريَك بة‬ ‫ئاطرى جةهةنم تؤقيَنراون كة دذايةتى مافةكانى خؤشيان بكةن‪،‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫عةقليَتيَكى‬ ‫تؤرةكانى حزب ئاراستةيان دةكات بة‬ ‫تةلةزطة و ِ‬ ‫َ‬ ‫ثياوساالرى بؤ لة خشتةبردنى كؤمةلطا و خؤ دةرخستن بةوةى‬ ‫كة ذنانيَكى زؤر لة نيَو ئؤرطانةكانى حزب دا خؤيان ِريَكخستوة و‬ ‫نويَنةرايةتى ذنان دةكةن و لة ثشت خواستةكانى ذنانةوةن‪ ،‬بةآلم‬ ‫بة ثيَضةوانةوة ئةوان خؤيان ضاويان بة ثيَشكةوتن و بةهرةمةند‬ ‫َ‬ ‫هةلنايةت و هةميشة خولياى مانةوةى‬ ‫بوونى ذنان لة ئازادى‬ ‫دؤخى دواكةوتنى ذنانن ‪ ...‬ضونكة ثيَوةرو دةستنيشانكردنى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطايةك و توانستى ثيادةكردنى ثايةكانى‬ ‫ثيَشكةوتنى هةر‬ ‫ثرؤسةى ديموكراسى لة نيَو هةر طةل و وآلتيكدا بةندة بة ِرادةى‬ ‫بةهرةمةند بوونى ذنان لة ئازادى و بةرابةرى و بةدةستهيَنانى‬ ‫هةموو مافة كؤمةآليةتى و ئابوورى و ِرؤشنبيرى و سياسى و‬ ‫ياسايةكان ‪..‬‬ ‫ئةمة بيرمةندى فةرةنسى (سان سيمؤن) ئاماذةى بؤ كردوة‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطايةك بةندة بة‬ ‫و وتويةتى ثيَشكةوتنى هةر وآلت و‬ ‫ثيَشكةوتن و بة ديهيَنانى ئازادية فةرديةكانى ذنانةوة‪ .‬حزب‬ ‫َكراى بوارة جياجياكانى‬ ‫هةذمونى خؤى داسةثاندوة بة سةر تي ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطادا ‪ ,‬هةر ِرةوت و بزووتنةوةيةك‬ ‫ذيانى تاك بة تاك و‬ ‫طؤرانى ئةكتيفانة بيَت و هةنطا و بةرة و داهيَنان بنيَت‬ ‫ئامانجى ِ‬ ‫َ‬ ‫شابالى‬ ‫بى ثرس و مةيل و ئارةزووى حزبى سةركردة‬ ‫بة َ‬ ‫َ‬ ‫عةقلى‬ ‫دةشكيَنريَت و لة ثةل و ثؤ دةخريَت‪ ،‬لةبةرئةوةى ئةوان‬ ‫َ‬ ‫سياسى خي َ‬ ‫بنةمالة دةيبزويَنيَت و ئاراستةيان دةكات‪ ،‬جطة لة‬ ‫َل و‬ ‫َ‬ ‫خواست و بةرذةوةنديةكانى خيَل‪ ،‬هيض بابةتيَكى ديكةيان بةالوة‬ ‫طرنط نيية‪.‬‬ ‫ئةو بيركردنةوةية زؤركورت و َ‬ ‫كؤلةوارة بة جؤريَك نابيناية‬ ‫جطة لة دةوروبةرى خؤى و َ‬ ‫بى ئاطاية بة دنياى‬ ‫عةقلى ساكارانةى َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫عةقل كةنائاشناية بة بيركردنةوةى قول و ئةنديَشةى‬ ‫نوى‪ ،‬هةمان‬ ‫َ‬ ‫طؤران‬ ‫هةر‬ ‫َرنة‬ ‫ي‬ ‫مؤد‬ ‫شارستانيةتى‬ ‫و‬ ‫هاوضةرخ‬ ‫زانستى‬ ‫و‬ ‫فراوان‬ ‫ِ‬ ‫و طةشةكردن و بزووتنةوةيةك لة دةرةوةى كولتورو تيَطةيشتنى‬

‫عةقل و خواستى خي َ‬ ‫َ‬ ‫دةسريَتة‪ ،‬بةمةترسيةكى طةورة بؤ‬ ‫َل‬ ‫بازنةى‬ ‫ِ‬ ‫طؤران ثيَطةيان لةق‬ ‫و‬ ‫َشكةوتن‬ ‫ي‬ ‫ث‬ ‫بة‬ ‫دةزانن‪،‬‬ ‫خؤيانى‬ ‫سةرذيانى‬ ‫ِ‬ ‫دةبيَت‪ .‬ئةوان ثيَيان واية ثيَشكةوتنةكان‪ ،‬ئامانجةكان ‪،‬خولياكانى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا هةمووى لة خزمةتى حزبدابيَت‪ ،‬حزبيش ئاميَريَكة بؤ‬ ‫ثاراستنى دةسةآلتى ضينى ئؤرؤستؤكراتى سياسى‪.‬‬ ‫بة الى ئةوانةوة ثاراستنى حزبى خي َ‬ ‫َل و ويستةكانى دةكاتة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َروانينى ئةو عةقلة كرض و كال و‬ ‫ثيَشكةوتنى‬ ‫كؤمةلطا‪ .‬بة ثيَى تي ِ‬ ‫سةرةتاية ثيَويستة هةموو توانا و هيَزو وزةكان بخريَتة طة ِر بؤ‬ ‫َ‬ ‫طةشةثيَدانى توانا تةكنيكةكانى دةسةآلتى حزبى خي َ‬ ‫بنةمالةى‬ ‫َل و‬ ‫فةرماندة لة نيَو سةركردايةتى حزبدا‪ ،‬ضونكة ضوارضيَوة و‬ ‫َ‬ ‫عةقلة خيَ‬ ‫هةيكةلى حزب بة الى ئةو َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا دةطةيةنيَت‪،‬‬ ‫َلضى يةوة‬ ‫َ‬ ‫هةروةها بةثيَى ئةم كورتة نةفةسيةى لؤذيكى حزب كة مؤرالى‬ ‫خيَ‬ ‫َلضيَتى ئاراستةى دةسةآلتى دةكات‪ ،‬هةموو كردةوةيةكى‬ ‫سةليقانة و داهيَنان و شتة جوانةكانى دةرةوةى حزب و خيَلَ‬ ‫بيَنرخ و بيَبايةخ دةكريَت و بة ضاوى سوكةوة سةير دةكريَت ‪....‬‬ ‫زؤربةى حزبةكان كة خاوةن دةسةآلتن و بة ئةوانةشةوة‬ ‫كة لة دةرةوةى دةسةآلتن و خؤيان بة ئؤثؤزسيؤن دةزانن‬ ‫َكرايان بة جؤريَك‬ ‫كةضى كاريكاتؤرو ثاشكؤى دةسةآلتن! تي ِ‬ ‫خؤيان ئاآلندوة بةو نةريتةى كة بارطاوية بة كولتورو ِريَسا و‬ ‫َ‬ ‫(عةقليَكى‬ ‫تيَطةيشتن و بيركردنةوةيةك كة ديناميكيَتى حزب بة‬ ‫ـــ ناعةقآلنيةوة) خي َ‬ ‫َل طةمة سياسيةكانى خؤى تيَدا بة ِريَوة‬ ‫دةبات‪ ،‬بة شيَوةيةكى باآل و موقةدةس خؤى ويَنا دةكات و لة‬ ‫َ‬ ‫(عةقلة ـــ ناعةقآلنيةوة ) جطة لةو باس و خواس‬ ‫فلتةرى ئةو‬ ‫و بةرذةوةنديانةى كةوا ثيَداويستة غةريزة تايبةتيةكانى ئةوى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫(عةقلى ــ ناعةقآلنى ) كة نويَنةرايةتى حزبى خي َ‬ ‫بنةمالة‬ ‫َل و‬ ‫باآلى‬ ‫دةكات‪ِ ،‬رؤذانة و بة سود وةرطرتن لة ئامرازةكانى دةسةآلت‬ ‫َ‬ ‫مؤنؤثؤلكردنى دةيهيَنيَتة سةر شانؤى داواو غةريزةكانى‬ ‫بؤ‬ ‫خةرمانةى برسيَتى و ضاوضنؤكى حزبى خيَل‪ ،‬هيض كاية و‬ ‫بابةتيَكى ديكة و هيض ئامانجيَكى ترو هيض ثرؤذةيةكى ديكةى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا بدات بة‬ ‫مةدةنى و شارستانيةت كة بؤنى ثيَشكةوتنى‬ ‫َثةر ناكات ‪..‬‬ ‫دةستةوة طوزةرو تي ِ‬ ‫ئةو تةسكبينيةى كة حزبى خي َ‬ ‫لى دةكاتةوة ناتوانيَت بطات‬ ‫َل بيرى َ‬ ‫بة دؤخيَك كة سةردةمة تاريكةكان تيَثة ِريَنيَت و خؤى كؤك و‬ ‫خةت و َ‬ ‫خالكات بؤ (عةقآلنيةت ) و بةرنامة ِريَذى بكات بؤ ئيَستاو‬ ‫َ‬ ‫ئاييندةى كؤمةلطا‪ ،‬بؤى بلويَت توخنى بةرهةمةكانى مؤديَرنة لة‬ ‫َ‬ ‫قبوليشى بكات‬ ‫توكنؤلؤذياو زانستى سةردةم ناكةويَت‪ ،‬طةر‬ ‫و بيطويَزيَتةوة بؤ نيَو جظات تةنها بؤ مةبةست و ئامانجةكانى‬ ‫خؤى بة كاريان ديَنيَت‪ ،‬ئةويش تةنها بؤ دسثلين و ئةشكةنجة و‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاية!‪ ،‬نةك بؤ ثيَشكةوتن و كةم‬ ‫ستةمكارى و قةمتةركردنى‬ ‫َ‬ ‫كردنةوةى ئازارةكانى ئينسان و دلنشينكردنى جظات‪ ،‬هةرضةندة‬ ‫عةقلى خيَ‬ ‫َ‬ ‫حزبى خي َ‬ ‫َلةكى بةجةستة لة سةردةمى مؤديَرنة و‬ ‫َل و‬ ‫َثةراندنى مؤديَرنةش ذيان دةطوزريَنيَت‪ ،‬بةآلم بة بيرو‬ ‫بطرة تي ِ‬ ‫ناوةراستداية‪.‬‬ ‫سةدةكانى‬ ‫لة‬ ‫ئةنديَشة‬ ‫ِ‬ ‫لةمةر عةقآلنيةتى كوردى دةدويَت‪:‬ـ‬ ‫جؤرة‬ ‫بةم‬ ‫عةلى)‬ ‫ختيار‬ ‫(بة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤنترؤلكردنى سروشتةوة‬ ‫عةقلة لة‬ ‫(لة ميَذووى كورديدا ئةم‬ ‫دةست ثيَناكات‪ ،‬ثرؤذةيةكى نيية بة ناو زانستة سروشتييةكاندا‬ ‫َبثةريَت‪ ،‬هيَشتا طةلةك لةوةش سةرةتاييترة بتوانيَت بة زانست‬ ‫تي ِ‬ ‫فةردةكان بخويَنيَتةوة و جؤرة لؤذيكيَكى عةقآلنى تايبةتيان بة‬ ‫سةردا ثراكتيزة بكات‪ ،‬ليَرةوة دةركةوتنى عةقآلنييةت بة مانا‬ ‫َ‬ ‫عةقل بؤ ِريَكخستنى ذيان بةو‬ ‫بةطةرخستنى‬ ‫مؤديَرنةكةى‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫شيَوازةى مؤديَرنة لة َ‬ ‫طةل خؤيدا بؤ ئيَمةى دةهيَنيَت‪ ،‬هاوشانى‬ ‫ثشكنينى سروشت و دةستبةسةراطرتنى دةوروبةر نيية بةو‬ ‫مؤديَلةى لة خؤرئاوا دا هةية‪ ،‬هاوشانى ئةو مؤديَلةش نيية كة‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئايارى ‪2010‬‬

‫‪67‬‬


‫َ‬ ‫دةولةتانى داطيركةرى كوردستاندا دةيبينيينةوة‪،‬‬ ‫عةقآلنيةتى مؤديَرن لة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤنترؤلكةرة بؤ سروشت و كؤمةلطاش (عةقلى‬ ‫كة عةقآلنيةتيَكى‬ ‫كةرةستةيى كورديى ) طةر بشيَت مرؤظ وةك مةجاز جؤرة زاراوةيةكى‬ ‫عةقليَكة فيَ‬ ‫َ‬ ‫َلةكانى خؤى دةخاتة خزمةت ِراكردن لة‬ ‫وةها بةكار بيَنيَت‪،‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤنترؤلكردنةوة‪ .‬واتة دةيخاتة خزمةت هةلهاتنيَكى بةردةوامةوة‬ ‫َ‬ ‫لة لةناوضون‪ ،‬ستراتيذى كاركردنى كؤنترؤلكردنى جيهان نيية‪،‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫عةقليَكة نةضؤتة ناو هيض جوغزيَكى‬ ‫بةلكو خؤثاراستنى بةردةوامة‪....‬‬ ‫ِرؤشنطةرييةوة بةو شيَوةيةى فيكرى خؤرئاوا دادطاييدةكات‪ ))5‬ئيَمة‬ ‫َ‬ ‫(عةقل‬ ‫لة سةردةم و بارودؤخيَك دا دةذين تةنانةت ئينسان ِرةخنة لة‬ ‫َ‬ ‫عةقلى زانستى ) دةطريَت‪ ،‬ئينسانةكان ئةمةندة طةشبينن‬ ‫و تيؤرى‬ ‫طومان لة هةموو بابةتيَكى زانستى دةكةن بة مةبةستى ِرامانى زياتر‬ ‫و فراوان كردنةوةى ئةزمونةكان و برةودان بةخولياكان بة مةبةستى‬ ‫نوى لة هةموو بوارةكان تةنها بؤ كارئاسانى ذيانى ئينسان‬ ‫داهيَنانى َ‬ ‫و خؤشبةختكردنى‪ ....‬ئينسانى سةردةم ثيَى واية (عةقآلنيةت) دةكريَت‬ ‫ريَى ِرؤشن و طوزةريَكى ئاوةآل و ثانتايةكى فراوان بؤ تيَطةيشتن‬ ‫لة ئايدياو دنياو سروشت و ئينسان و دةوروبةر بدات بة دةستةوة‪،‬‬ ‫دةكريَت (عةقآلنيةت) ِرضةو ِريَطاكان و ِراست و ضةوت و ئاسؤو ترؤثك‬ ‫باوةرو‬ ‫و تروسكايةكانى ئوميَد دةرخات‪ ،‬بةآلم نابيَت ئةوةندةش خؤش‬ ‫ِ‬ ‫(يؤتؤثيايى) بير بكةينةوةو عةقآلنيةت بخريَتة جيَطاى هةموو ثيَوةرةكان‬ ‫بة مةبةستى خؤ الدان لة هةر خليسكانيَك! ‪ .‬ئةمة كةى و ضؤن ؟‬ ‫َ‬ ‫عةقلمان بة طريمانةى ثيَشكةوتنخوازى بة كارهيَنا‪ ،‬دةكريَت‬ ‫ئةطةر هاتو‬ ‫دةوريَكى ثؤزةتيفانة و كارا بطيَريَت و دةرخةرى ِريَطا ى ِرؤشن بيَت‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا و تاكةكان‪ ،‬بةآلم ئةو (عةقآلنيةتةى ) حزبى خي َ‬ ‫بنةمالة‬ ‫َل و‬ ‫بؤ‬ ‫وةك ِريَساو كولتورى خؤى كردويةتة سةرمةشق و جةختى لةسةر‬ ‫َ‬ ‫مؤرالى خؤى دةكةويَتة ضةقى‬ ‫دةكات و بارطاوى كردوة بة تيَطةيشتنى‬ ‫(عةقآلنيةتى ــ ناعةقآلنيةت)‪ ،‬ثةرذينيَكى تؤكمةية‪ ،‬تةوقيَكى كوشندةية‪،‬‬ ‫بةربةستيَكى ثتةوة لةبةردةم كرانةوةو ثيَشكةوتنةكان‪ِ ،‬رازى بون بة‬ ‫بيرورا جياوازةكان‪ ،‬تيَطةيشتن لة و ثانتايية ئارامةى كة دةتوانريَت‬ ‫ِ‬ ‫هةموو اليةك و هةموو طروثةكان دوور لة توندوتيذى و ثةشيَوى ذيانى‬ ‫كؤمةآليةتى و كارو ضاالكى سياسى خؤيانى تيَدا بطوزيَنن ‪ ...‬ئةو ضةمكة‬ ‫سياسييةى كة لة (ناعةقآلنيةتى ) حزبى خيَ‬ ‫َلةوة ضرؤ دةكات‪ ،‬دنيايةكت‬ ‫بؤ بونياد دةنيَت ِرةش و نوتةك‪ ،‬نائوميَد و بةدبينى لة ذيان‪َ ،‬‬ ‫خولقاندنى‬ ‫َ‬ ‫كولؤم ليَدانى دةروازةكان بؤ ئاشنا بوون بة ثرؤذةى‬ ‫كويَرةوةرى و‬ ‫َ‬ ‫سورانةوة لةنيَو ئةو‬ ‫مؤديَرنة‪ ،‬داخستن و كيَشانى هيَليَكى بازنةيى بؤ‬ ‫ِ‬ ‫تةلبةند و سنورانةى كةوا سةرانى حزبى خي َ‬ ‫َل بؤى كيَشاوة نابيَت‬ ‫كوريةكان و ضةمكى‬ ‫َبثةريَنريَت‪ .‬تةنانةت ئةطةر ِرةخنةش لة كةم و ِ‬ ‫تي ِ‬ ‫سياسى (ناعةقآلنيةتى ) حزبى عةشيرةتى بطيريَت‪ ،‬ئةوجا ئةطةر ياساى‬ ‫سرينةوةى فيزيكيت بةسةردا نةسةثيَنن‪ ،‬ئةوة سادةترين سزا دادطايةكى‬ ‫ِ‬ ‫خيَ‬ ‫بةريَدةخريَت و ئةويش داسةثاندنى حوكميَكى ِرةمةكى و‬ ‫َلةكيت بؤ ِ‬ ‫سزايةكى هةتا هةتايى و ئاخنينية لة زينداندا ‪ ...‬لة خؤرئاوا لة سةردةم‬ ‫و ميَذووى برةوسةندنى بزووتنةوةى عةقآلنيةت و ِراطةياندنى ثوضيَتى‬ ‫َ‬ ‫(عةقل) وةك بابةتيَكى زانستى سروشتى هيَرشبةركرابوو بة‬ ‫ميتافيزيكا‬ ‫ثى لةق كردنى الهوتيةت و‬ ‫جى‬ ‫بؤ‬ ‫ةخنةيى‬ ‫ر‬ ‫َكى‬ ‫ي‬ ‫تةوذم‬ ‫نووكى ِرمى‬ ‫َ َ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫مؤرالى ساكارى تيَنةطةيشتنى سةرةتايانة و ئةفسانة و سيحرو ميتافيزيكا‬ ‫َ‬ ‫َناوةرؤكةكانيان‪،‬‬ ‫و هةروةها شكاندن و ثوضةلكردنةوةى ئةنجامطيرة بي‬ ‫ِ‬ ‫َكراى‬ ‫بةآلم (عةقآلنيةت ) لة ثاش ِرةتاندن و لة مةيدان‬ ‫دةرثةراندنى‪ ،‬تي ِ‬ ‫ِ‬ ‫كؤمةلطا‪َ .‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هةلةى كوشندة ئةوة‬ ‫دارزيوانةى نيَو‬ ‫مؤرالى ئةو داب و نةريتة ِ‬ ‫َ‬ ‫عةقليش خؤى خستة دؤخى الهوتيةتةوة و هةمان ئةركى ئةوى بؤ‬ ‫بوو‬ ‫خؤى َ‬ ‫هةلبذارد خؤى لة ثةريَز نايةوة و خؤى نمايش و ضةسث كردةوة‬ ‫َ‬ ‫خةيالى تاكةكاندا‪ ،‬بة شيَوةيةكى جياواز دوبارة بوةوة‬ ‫لة نيَو خةون و‬ ‫َشرةويةكانى‬ ‫ي‬ ‫ث‬ ‫اطرتنى‬ ‫ر‬ ‫و‬ ‫رةخنةكان‬ ‫ثاسةوانى‬ ‫مؤتةكةى‬ ‫بة ديَوةزمةى‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫طؤران لة هةر بواريَكى زانستى سروشت و ذيانى تايبةت بة ئينسان ‪....‬‬ ‫ِ‬ ‫ئيتر لةويَوة بوو تيَطةشتن و بيركردنةوةكانى كةرةستةيى (عةقآلنيةت)‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا‬ ‫بة جؤريَكى سةير تةقديس كراو خؤى ديسان لةنيَو جومطةكانى‬ ‫مآلسدايةوة و بوو بة جيَكةوتةى خورافة‪ ،‬هةر ِرامان و بيركردنةوةيةك‬ ‫َ‬ ‫ثشتطوى دةخرا‪ ،‬هةربزووتنةوةو داهيَنانيَك بة دةر‬ ‫عةقل‬ ‫لة دةرةوةى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ةورةوةى‬ ‫لة‬ ‫عةقل بيَنرخ دةكرا‪ ،‬تا دواجار بة هؤى بةرةوثيَشضوونى ِر ِ‬ ‫طؤرانكاريةكان‪ ،‬لة هةموو ئةو بوارانةى كة تايبةتن بة ذيانى‬ ‫زانست و ِ‬

‫‪68‬‬

‫ئينسانةوة‪ ،‬بة هؤى ئةزموون و خولياكانى فةيلةسوفان و بيرمةندان و‬ ‫خةباتكارانى ِريَطاى خؤشبةختى ئينسان و هيومانيزمةكان‪ ،‬توانرا كليلى‬ ‫َ‬ ‫عةقل ئاميَرى بشكيَنريَت و دةرطاكان بة ِرووى زانستة جؤربةجؤرةكانى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫(عةقل)‬ ‫عةقل وةالوةبنريَت و‬ ‫سروشتدا ئاوةآل بكريَت و موقةدةسكردنى‬ ‫لة هةموو شتبوونى بخريَت‪ ،‬هةروةها وةكو يةكيَك لة ئةندامةكانى‬ ‫بنواردريَت‪ ،‬تةنها ئةركة تايبةتةكةى خؤى‬ ‫جةستةى مرؤظ بؤى‬ ‫ِ‬ ‫ثيَببةخشريَت كة بريتيية لة (بيركردنةوة) و ِرامان ‪...‬‬ ‫تا ئيَستا ثرؤذةى عةقآلنيةت وةك بزووتنةوةيةكى ثؤزةتيظى مؤديَرنة‬ ‫مؤرال و َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤلةكةكانى‬ ‫كؤمةلطاى ئيَمةدا ببيَت بة‬ ‫نةيتوانيوة لة نيَو‬ ‫َ‬ ‫َروانينى تاكةكانى كؤمةلطاى ئيَمة‪،‬‬ ‫ثتةوكات و ببيَتة ئةنديَشة و بيرو تي ِ‬ ‫ئةم ثرؤذةية تا هةنوكةش نةيتوانيوة بيرى ساكارو ئايدياليزم و خورافة‬ ‫دةرثةريَنيَت و ببيَتة‬ ‫و الهوتيةت لة تيَطةيشتن و دنيابينى تاكةكانى ئيَرة‬ ‫ِ‬ ‫بنضينة وة سةرضاوةى طرنط بؤ شرؤظة كردن و تيَطةيشتى بابةت و‬ ‫كايةكان وةكوخؤيان ضؤن هةن‪...‬‬ ‫ئةطةر ثرؤذةى عةقآلنيةتى مؤديَرنة تائيَستاش بة شكست خواردويةتى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى ئيَمةدا مابيَتةوة‪ ،‬تائيَستاش تاكةكانى لة نيَو طيَذاوى‬ ‫لة نيَو‬ ‫َ‬ ‫خورافة و الهوتيةتدا بذين‪ ،‬هةرمؤراليَكى ئيكسثايةر دةتوانيَت خؤى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫عةقلى عةشيرةتى دةتوانيَت‬ ‫خةيالى تاكةكاندا‪،‬‬ ‫بكات بة نيَو بيرو‬ ‫َ‬ ‫شؤرببيَتةوة بؤ ناو‬ ‫و‬ ‫َت‬ ‫ي‬ ‫َر‬ ‫ي‬ ‫بط‬ ‫خؤى‬ ‫نةخشى‬ ‫مؤراليَكى ثايةدار‬ ‫وةك‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاية ثيَكهاتوة و‬ ‫سياسةت و حزبةكان‪ ،‬حزبيش لة تاكةكانى ئةم‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطايةية‪ ،‬حزب كة نويَنةرايةتى‬ ‫ِرةنطدانةوةى واقعى سياسى ئةم‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاية دةكات طوزارشت لة (ناعةقآلنيةتى)‬ ‫ضين و تويَذةكانى ئةم‬ ‫عةقلى خيَ‬ ‫َ‬ ‫َلةوة سةرضاوة دةطريَت و دذ بة كؤى‬ ‫سياسةت دةكات كة لة‬ ‫ِرةهةندةكانى ِرؤشنطةرية‪.‬‬ ‫لةشويَنيَكى ديكة دا بةختيار عةلى َ‬ ‫دةليَت‪( :‬بؤ ئةوةى ئةو حزبانة‬ ‫بذين كة ئةم دؤخة دروستيكردون‪ ،‬ئةو ئةدةبياتة بذى كة ئةم دؤخة‬ ‫كؤنترؤل نيية‪َ ،‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بةلكو‬ ‫خولقاندويةتى ليَرةوة عةقآلنييةتى ئيَمة عةقآلنييةتى‬ ‫عةقآلنيةتى ترسة‪ .‬عةقآلنييةتى ئةكتيظكردنى ذيان نيية‪َ ،‬‬ ‫بةلكو عةقآلنييةتى‬ ‫نمايشكردن و دةرخستنى َ‬ ‫بةلطةكانى نةمردنة‪ ،‬داستانى طةورةى ئةم‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاية ئةوة نيية دةذى و ئةكتيظ و داهيَنةرة‪ ،‬بةثيَضةوانةوة ئةوةية‬

‫كة دةتوانيَت نيشانى دونياى بدات كة هيَشتا نةمردووة ‪)6‬‬ ‫طؤرةثانى بة ِريَوةبردنى يةكالكةرةوةى‬ ‫ئة و ثانتايةيةى كة بؤتة‬ ‫ِ‬ ‫مؤنؤثؤلى دةسةآلت و سياسةتى حزبةكان‪ ،‬لةتيَطةيشتن و َ‬ ‫َ‬ ‫حالى‬ ‫َ‬ ‫بونيَكةوة سةرضاوة دةطريَت زؤر (ناعةقآلنى) بةجؤريَك ئالؤز و‬ ‫طرفتاوية جياوازيية سياسييةكان لة ِريَطاى توند و تيذيةوة كؤتاييان‬ ‫ثيَديَت‪ ،‬ئةطةر هات و بونةوةرةكانى نيَو ئةو حزبانة باآلدةست ببن ِريَسا‬ ‫َ‬ ‫مؤرالى (شوانيَتى) حزبى خي َ‬ ‫َل دةكريَتة بةرنامةى ذيانى (ميَطةل)‪ ،‬طةر‬ ‫و‬ ‫ثيَطةيان تؤكمة بوو لةضوارضيَوةى ويست و داواكاريةكانى خزم و كةس‬ ‫و كارو حزبى عةشيرةت َ‬ ‫هةلسوكةوت دةكةن‪.‬‬ ‫هةروةها يةكةم هةنطاويان تيَركردنى غةريزة ماددى و سياسيةكانى‬ ‫ثياوساالرانى سةرانى لوتكةى حزبى خيَ‬ ‫َلن‪ ،‬دةكريَت ئةم هةنطاوانة‪ ،‬مةيل‬ ‫َ‬ ‫و تيَطةيشتنةكانيان‪ ،‬خولياو ئارةزوةكانيان‪ ،‬كردة و مؤرالى ساكاريان‪،‬‬ ‫غةريزةو داخوازية ئابوورى و كؤمةآليةتى و سياسيييةكانيان‪ ،‬لة‬ ‫َروانينى بيرو ئةنديَشةكانى (تؤماس هؤبزةوة) سةرضاوةى طرتبيَت‪.‬‬ ‫تي ِ‬ ‫َروانينيَكى ناوازةى بؤ ئينسانى سةرةتايى هةية‪ ،‬بة تايبةتى‬ ‫هؤبس تي ِ‬ ‫َ‬ ‫عةقل بير بكاتةوة‪ ،‬ئةو ئينسان بةبونةوةريَكى‬ ‫ئينسانيَك بةدةر لة‬ ‫غةريزةيى دةضويَنيَت‪ ،‬ثيَى واية ئينسان وةك بونةوةريَكى باآلو‬ ‫بيركةرةوة هةميشة بزاوتن و خولياكانى بؤ تيَر كردنى غةريزة‬ ‫َ‬ ‫مؤرالى‬ ‫ماديةكانيَتى‪ ،‬كارى كوشندة و ترسناك ئةوةية ئينسان لة نيَو‬ ‫َكراى خةون و‬ ‫عةشيرةت دا سياسةت لة و بازنةيةدا قةتيس بكات‪ ،‬تي ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا‪ ،‬بؤ دنيايةكى باش و‬ ‫خةيال و خواست و ويستةكانى تاك و‬ ‫ئارام و ئازاد و ِرةفاهيةت‪ ،‬دةخاتة الوةو بة ضاويَكى سووك تةماشاى‬ ‫دةكات ‪....‬‬ ‫تؤماس هؤبز ثيَى واية ئينسان وةك بونةوةريَكى بة ئاطا هةميشة َ‬ ‫هةلثةو‬ ‫خولياى بة دةستهيَنان و تيَركردنى غةريزة مادى و جةستةيةكانيةتى‪،‬‬ ‫سياسةت و دةسةآلت باشترين كةرةستة و ئاميَرى خؤ سةثيَنةرة‬ ‫بةسةر ئةوانى تردا‪ ،‬دةتوانريَت ليَيةوة خواست و غةريزة ماديةكانى‬ ‫بهيَنريَتةدى‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئايارى ‪2010‬‬


‫(تؤماس هؤبز) شرؤظةيةكى ئاميَر ئاسا دةبةخشيَتة ئيرادةى ئينسان و‬ ‫َ‬ ‫دةليَت ‪( :‬ئةوة بزاوتنة كانى ميَشكى ئينسانة ويَنا دةبةخشيَتة ضاالكى َ‬ ‫دل‬ ‫بة ضاكى و خراثيةوة‪ ،‬ئةطةر هاتو ئةو بزوتنةوةية ضاالكى ضيَذ بةخشى‬ ‫طةياندة َ‬ ‫دلى ئينسان ‪ ,‬دةكريَت بة كار دانةوةيةكى باش و خيَرو ضاكة ناو‬ ‫نارةحةتى‬ ‫زةد بكريَت ‪ ,‬بةآلم ئةطةر هات و بزووتنةوةكة ئازارو ذان و ِ‬ ‫طةياندة َ‬ ‫نارةواو‬ ‫دلى ئينسان‪ ،‬دةكريَت بةكاردانةوةيةكى بةد و خراث و ِ‬ ‫شةر ئاميَز نا و ببريَت‪.)7‬‬ ‫ِ‬ ‫هةر بة ثيَى ئةم طريمانانةى (هؤبز ) و ئةنجامة فةلسةفيةكانى هةر ويست‬ ‫َ‬ ‫مؤرال و ِريَساى حزبى‬ ‫و خوليايةك كة لة ئيرادة و ميكانيزمى (ناعةقآلنى)‬ ‫خيَ‬ ‫َلةوة بةرجةستة ببيَت‪ ،‬بة ثيَضةوانةى ياساى وآلت و نةريتةكانى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا‪ ،‬ئةوةى‬ ‫كؤمةلطاى شارستانيةت و بةرذةوةنديةكانى تاكةكانى‬ ‫َ‬ ‫لؤكاليةكانى عةشيرةت و خزم و دارودةستةكانى حزبى‬ ‫غةريزة و مةيلة‬ ‫خي َ‬ ‫َل فةراهةم بكات بةكاريَكى سياسى باش و ثؤزةتيظ ناو دةبريَت و‬ ‫دةنرخيَنريَت‪ ،‬ئةوةى بةرذةوةندية ئابوورى و سياسيةكانى حزبى خيَلَ‬ ‫وةالوة بنيَت و ئامانجى ثراكتيك كردنى ياسا مةدةنيةكانى وآلت و‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى مةدةنى و ذيانيَكى نويَى هاوضةرخ بؤ هةموان و‪،‬‬ ‫بةديهيَنانى‬ ‫َ‬ ‫ثيادة كردنى لة واقعى كؤمةلطا دا‪ ،‬بة بيَجيَوازى لة نيَو ضين و تويَذةكانى‬ ‫َ‬ ‫َكراى تاكةكان ليَى بةهرةمةند بن‪ ،‬بة كاريَكى‬ ‫كؤمةلطادا‪ ،‬بؤ ئةوةى تي ِ‬ ‫نارةواو ناتةندروست و نةطةتيظ ناودةبريَت‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫هةروةها ئةو َ‬ ‫فيوداليةوة‪،‬‬ ‫عةقلة ساكارة لةويَوة و بةثيَى ئةو تيَطةيشتنة‬ ‫ناوى ِرةعيةت و ميَطةل بة ثةيظ دةكاتة طةل و ئيرادةى َ‬ ‫بى ئةوةى‬ ‫خةلك‪َ ،‬‬ ‫َ‬ ‫تؤزقاليَك نزيك بة خواست و داواكاريةكانى طةل طوزةر بكةن ‪ ...‬بةالى‬ ‫(تؤماس هؤبز)وة سيفةتةكانى ئينسان بريتية لة غةريزةى خؤشةويستى‬ ‫مانةوة ئةو َ‬ ‫دةليَت‪( :‬ئينسان طورطة بةسةر ئينسانةوة بؤية هةميشة‬ ‫شؤرو يةكتركوشتندا‬ ‫شةرو‬ ‫جيهان لة ِرابردوو ئيَستاو داهاتووش لة‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫دةبن‪ ،‬ئينسان هةرضةندة بونةوةريةكى خاوةن هؤشة بةآلم لة دؤخيَكدا‬ ‫هةستى بة هيَزو توانا و قودرةت كرد بة جؤريَكى فيَآلوى و فرسةت‬ ‫َ‬ ‫مؤنؤثؤليزة كردنى زياتر لة بةرهةم و خةيرو‬ ‫ئاميَز دةكةويَتة خولياى‬ ‫خةيرات و داهاتى جيهان‪ ،‬بةآلم لة دؤخيَكدا طةرهاتو هةستى بةالوازى و‬ ‫َل و َ‬ ‫بيَدةسةآلتى كرد‪ ،‬ثةنا دةباتة بةر فرتوفي َ‬ ‫تةلةكةبازى بؤ بة ديهيَنانى‬ ‫لةشةر ئينسان بؤ‬ ‫بةدةر‬ ‫و‬ ‫ئاسايش‬ ‫غةريزةكانى‪ .‬لة دؤخى ئارامى و‬ ‫ِ‬ ‫دادةريَذيَت‬ ‫سةثاندن و فةرزكردنى خواستةكانى ضوارضيَوةيةكى ياسايى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا ‪. )8‬‬ ‫بؤ قةمتةركردنى تاك و‬ ‫ئينسانةكان طةر بيَت و لة نيَو ضوغزى غةريزةكانى تايبةتى خؤ دا‬ ‫َ‬ ‫طةرو ِرازى بيَت بة ثرؤذةى مؤديَرنة‬ ‫طيربخوات‪ ،‬ناتوانيَت‬ ‫عةقلى بخاتة ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫مؤرالى‬ ‫كؤمةلطاى مةدةنى دةكات‪ ،‬لة‬ ‫و داهيَنانةكانى وةرطريَت‪ ،‬دذايةتى‬ ‫عةشيرةت بةوالوة بة ذينطةيةكى تر ِرازى نابيَت ‪ ,‬ثايةكانى دةسةآلتى‬ ‫طةر‪َ ،‬‬ ‫َ‬ ‫هةلطرانى‬ ‫ستةمكارى خؤى لة سةر جةستةى‬ ‫كؤمةلطا دةخاتة ِ‬ ‫َ‬ ‫بةستلؤكة هةرطيز دةست بةردارى دةسةآلت نابن‬ ‫ئةم بيرو كولتورة‬ ‫طؤران و ضاكسازى لة نيَو دام و دةزطاكانى حكومةت‬ ‫و ناتوانن‬ ‫ِ‬ ‫ئةنجام بدةن‪ ،‬ضونكة ئةوة خزم و قةوم و قةبيلةية لة اليةن حزبى‬ ‫خيَ‬ ‫َلةوة‪ ،‬بؤ بةرذةوةندى خي َ‬ ‫َل لة سةر دام و دةزطاكان دانراون‪ ،‬تا ئةو‬ ‫ِرؤذةى دةمرن دةبيَت ليَثرسراوبن‪ ،‬بؤ سةربةرزى عةشيرةت ثيَويستة‬ ‫ثيرةكان باآلدةست بن‪ ،‬حكومةت حكومةتيَكى ثيرساالرة و طةنجانيش‬ ‫وا دةخوازريَت بونةوةريَكى بةرهةم هيَن بن‪ ،‬هةروةها بيَدةنطبن لة‬ ‫ئاستى حزبى خيَ‬ ‫َلداو ئةركيان تةنها بة ديهيَنانى خواست و غةريزةكانى‬ ‫َ‬ ‫سةرانى حزبى خيَ‬ ‫مؤرالى (ناعةقآل نيةتى) حزبى خي َ‬ ‫َل ثيرو‬ ‫َلة‪ .‬ضونكة‬ ‫بنةمالة َ‬ ‫َ‬ ‫ثةككةوتةكانى نيَو خي َ‬ ‫دةسوريَنيَت و ئاراستةيان‬ ‫هةليان‬ ‫َل و‬ ‫ِ‬ ‫دةمراستى طةلن‪ ،‬ئةوان خؤيان بة شوان و‬ ‫دةكات‪ ،‬هةر ئةوانيش‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫بريار لة سةر ضارةنووسى‬ ‫كؤمةلطاش بة ميَطةل دةضويَنن‪ .‬هةرئةوان ِ‬ ‫مرؤظةكان و منداآلنى نيَو النكةش دةدةن و ثيَويَستة بة ثيَى ئارةزووى‬ ‫ئةوان بير بكةنةوة ‪..‬‬ ‫ديدطا و دنيا بينى ثيَكهاتةى زؤريَك لة حزبةكانى كوردستان‪ ،‬لة‬ ‫ئةوديو ديواريَكى ثةرثوت و ِروخاوو ويَرانةوة‪ ،‬لة درزيَكى زؤر تةسكى‬ ‫ثةرثوتةوة سرنج دةدةنة ثانتايى ئةو جيهانة فرةوان و‬ ‫ئةو ديوارة ِ‬ ‫وثرة لة بةهرة و داهيَنانى نويَى زانستى و ثيَشكةوتن‬ ‫ثرا ِ‬ ‫بةربآلوةى كة ِ‬ ‫سةرسورهيَنةر خةرمانةى‬ ‫كة ِرؤذانة بة هوروذميَكى زؤرو فراوان و‬ ‫ِ‬ ‫زانستى نويَطةرى ئةم جيهانة مؤديَرنة زياد و باآلنوما دةكات‪ ،‬بة هيض‬

‫ياسا و ِريَسا و ثة رذينيَك بةربةست ناكريَت‪ ،‬كةضى ئةمانيش َ‬ ‫هةلثة و‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاييةن‬ ‫ثةلة قاذةى دوور ِراطرتن و بيَئاطا كردنى ئينسانةكانى ئةم‬ ‫لة مةعريفة و زانيارى هاوضةرخ‪ ،‬ئامانجيان ضةواشة كردنى تيَطةيةشتنى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطايةن لة قوآليى بةهاكانى كؤى زانست و‬ ‫بونةوةرةكانى ئةم‬ ‫داهيَنانة نويَكانى سةردةم‪ ،‬كة نرخ و سوديَكى زؤرى بة خشيوةتة ِريَى‬ ‫فةراهةم و ئاسانكردنى ذيانى ئينسانةكان‪....‬‬ ‫َروانين و دنيا بينية ناعةقآلنيةى كة لة (فةلسةفةى ــ سياسةت)‬ ‫ئةم تي ِ‬ ‫َ‬ ‫مؤراليَكى نا دةربةستةوة سةرضاوة دةطريَت بةوجؤرةى كة لة‬ ‫لة‬ ‫مةرى ثةيظاين‪ ،‬هةرض حزب و طروثطةل و ِرةوتيَك بطريَتةوة‪ ،‬ديدطايةكة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ئالؤزو ناهةموار‪ِ ،‬رةش و دةردةسةرى‪ ،‬ئايندةيةكى ترسناكى هةية و‬ ‫دةرذيَتة نيَو فةرهةنط و ضوارضيَوةى‬ ‫سياسيةوة‬ ‫كردةى‬ ‫ووى‬ ‫ر‬ ‫ِ‬ ‫لة ِ‬ ‫َروانينةكانى ديوة بةدةكةى حزب و ِريَخراوةكانى (مؤديَرنة) كة‬ ‫ديدطاو تي ِ‬ ‫َشرةوى دةكرد‪ .‬ئامانجيان بة ميَطةل‬ ‫جيهانيان بةرةو خاثورو ويَرانة ثي ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بةتال كردنةوةى مرؤظ بوو‬ ‫دامالين و‬ ‫كؤمةلطا بوو‪ ،‬خواستيان‬ ‫كردنى‬ ‫َ‬ ‫عةقل‪ ،‬سروشتى ذيانى ئينسانةكانيان بةرةو‬ ‫لة مةعريفة ‪ ،‬تيرؤر كردنى‬ ‫مةرط دؤستى ئاراستة دةكرد ‪....‬‬ ‫كةواتة ثيَويستة ئةو بةآلية وةالوة بنريَت و ئاراستةى بيركردنةوةى‬ ‫َ‬ ‫استةريَى كردةى سياسى‬ ‫عةقلى سياسى (حزب) بخريَتةوة سروشتى ِر‬ ‫ِ‬ ‫ثؤزةتيظ‪ ،‬بيرى ِرؤشنايى بطةشيَنريَتةوة بؤ جيَبةجيَكردنى ئةركة‬ ‫َ‬ ‫عةقلة‬ ‫نيشتمانى و كؤمةآليةتييةكان‪ ،‬دواجار فؤرمات كردنةوةى ئةو‬ ‫نوى و ِريَنسانس و ِرؤشنطةرى‪ ،‬طوزةرو دةرطاكان‬ ‫سياسية بة بيرى َ‬ ‫بةرووى طةنجان دا كراوةو ئاوةآل بكريَتةوة‪ ،‬بؤ بيرمةندان و ئةنديَشةى‬ ‫ِ‬ ‫شايستة و مؤديَرن‪ ،‬كليلةكان كة َ‬ ‫كلؤمدرا ون بشكيَنريَن‪ ،‬ضيتر حزبةكان‬ ‫َطةريَن ‪ ,‬با طةنجان َ‬ ‫طول و بؤن و بةرامةى خؤشى ذيان‬ ‫بة كردار لي ِ‬ ‫َ‬ ‫ببةخشنة نيشتمان و ووآلت ‪ ,‬ضونكة ضرؤى ثيَشكةوتن لة بيرو عةقلى‬ ‫ئةوانةوة طةشة دةكات ‪ ,‬نةك لة َ‬ ‫عةقلى ثيرو كةنةفت و سةلةفيةت ‪.....‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫عةقلى‬ ‫مؤرالى‬ ‫واقعى ِراست ئةوةية حزبةكان دةستبةردارببن لة‬ ‫سياسى خي َ‬ ‫َطةريَن و كؤتايى بة ستةمكارى بيَنن‪ ،‬بؤ دةركةوتنى‬ ‫َل‪ ،‬لي ِ‬ ‫تواناو ضاالكى و بةهرةو داهيَنانى طةنجان لة هةموو بوارة جياجياكانى‬ ‫َروانينة بهيَنريَت كة‬ ‫ذياندا‪ ،‬بة تايبةتى بوارى سياسةت‪ ،‬كؤتايى بةو تي ِ‬ ‫طةنجان دةكاتة كةرةستة‪َ ،‬‬ ‫بةلكو سةرنجدان و سةير كردنى طةنجان‬ ‫وةك و ئامانج ‪.....‬‬ ‫َ‬ ‫هةولى خةساند ن و ضةثاندنى تواناو ووزةى‬ ‫ئةو ديدة كويَرو نابيناية‬ ‫داهيَنانى طةنجان و مرؤظةكانى ئةم وآلتة دةدات لة بة جيَطةياندنى‬ ‫ثرؤذةى مؤدريَنةو بزووتنةوةى ِرؤشنطةرى ‪ ،‬جطة لة ثةراويَز خستنى‬ ‫خؤو خؤ َ‬ ‫هةلدانة نيَو زةلكاوةوة هيض شتيَكى ديكةى بؤ سةوز نابيَت‪.‬‬ ‫ثيَمان خؤش و ناخؤش بيَت تواناكان و وزةكان و بةهرةكانى طةنجان‬ ‫ضةندة خةفةبكريَت‪ ،‬دواجار لة ضوار ضيَوةى ديدطايةكى ِرؤشن و‬ ‫طورو تةوذميَكى‬ ‫عةقآلنيةتيَكى مؤدريَن وةك و (بةرزة ــ مرؤظ ) بة ِ‬ ‫خؤسةثيَنةر دةبيَتة الفاويَك بؤ ِر َ‬ ‫َكراى ناعةقآلنيةتى ثيرساالر‬ ‫امالينى تي ِ‬ ‫َ‬ ‫طؤران ‪،‬‬ ‫و ستةمكار‪ ،‬سياسةتى عةشيرةتطةرى كرض و كال كة ثيَشطرة لة ِ‬ ‫تةنها خولياو ئامانجيان مةرطدؤستى و دذة ذيانى مؤديَرنة‪.‬‬ ‫سةرضاوةو ثةراويَزةكان‬ ‫ــــــــــــــــــــــ‬ ‫‪1‬ــ دةسةآلت و تاك ـ برتراند ِر َ‬ ‫الثةرة ‪4 1‬‬ ‫سل ـ و‪ .‬ئةذين عةبدلخالق ـــ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫الثةرة ـ ‪1 5 2‬‬ ‫كةمال ــ‬ ‫‪ 2‬ـــ نهليزم و ِرةهةندةكانى بير كردنةوة ــ د ‪ .‬محمد‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫الثةرة ــ ‪1 5 5‬‬ ‫ــ‬ ‫كةمال‬ ‫‪ 3‬ــ نهليزم و ِرةهةندةكانى بيركردنةوة ــ د ‪ .‬محمد‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫عةقل‪ ،‬ميشيل‬ ‫‪ 4‬ـ دةسةآلت و حةقيقةت‪ .‬و ‪،‬ئيدريس شيَخ شةريفى‪ :‬سياسةت و‬ ‫فؤكؤ ل ‪141‬‬ ‫‪ 5‬ــ بةختيار عةلى‪ ،‬طوتارى مانةوة‪،‬طؤظارى سةردةمى ِرةخنة ذمارة ‪ 3‬بةهارى‬ ‫الثةرة ‪5‬‬ ‫‪2 00 6‬‬ ‫ِ‬ ‫‪6‬ــ بةختيار عةلى‪،‬طوتارى مانةوة‪ ،‬طؤظارى سةردةمى ِرةخنة ذمارة ‪ 3‬بةهارى‬ ‫الثةرة ‪9 6‬‬ ‫‪2 00 6‬‬ ‫ِ‬ ‫‪ 7‬ــ تاريخ الفلسفة الحديشة‪ ،‬يوسف كرم ‪ ,‬بيروت ‪ .‬لوبنان ‪ .‬توماس هوبس‬ ‫الثةرة ‪ 5 4‬‬ ‫ِ‬ ‫‪ 8‬ــ تاريخ الفلسفة الحديشة‪ ،‬يوسف كرم ‪ ,‬بيروت ــ لوبنان ‪ .‬توماس هوبز‬ ‫الثةرة ‪5 5‬‬ ‫ِ‬ ‫***‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئايارى ‪2010‬‬

‫‪69‬‬


‫داريوش شايطان ‪:‬‬ ‫جيهاني سايثةر هيَندةى‬ ‫جيهاني ئةفسانةيي دةولَةمةندة‬

‫داريوش شايطان فةيلةسؤف و بيرمةندي هاوضةرخي ئَيرانيةو سالَى ‪ 1935‬لة دايك بووة‪ ،‬خويَندكارى رؤذهةآلتناس‬ ‫«هينري كوربان»ة و دكتؤراي لة هيندؤسي و سؤفيطةريدا هةية‪ ،‬ئؤستادي فةلسةفةى بةراوردكاريية‪ ،‬بة ِريَوةبةرى‬ ‫ناوةندي لَيكؤلَينةوةى شارستانيي ئَيرانة‪ ،‬بة ِريَوةبةرى ثةيمانطاى ئيسماعيلية لة ثاريس‪ ،‬لةبارةى فةلسةفةو فيكرة و‬ ‫دواكةوتويي شارستاني و كلتورييةوة لَيكؤلَينةوةى كردوةو جةختى لةسةر داماوي وشيارى مليونةها خةلَكي رؤذهةآلت‬ ‫كردوةتةوة كة هَيشتا شؤكي مؤديَرنة بةرى نةداون‪.‬‬ ‫كؤمةلَة بةرهةمَيكى بة زمانةكاني فارسي و فةرةنسي بآلوكردوةتةوة لةوانة «شؤ ِرشي ئاينى ضيية؟»‪« ،‬تَي ِروانينى‬ ‫شكَينراو»‪ ،‬وةهمي ناسنامة»‪« ،‬نور لة رؤذئاواوة ديَت»‪ ...‬ئةمةى خوارةوة وةرطَي ِراني ئةو ضاوثَيكةوتنةية كة هةردوو‬ ‫رؤذنامةنوس «ئاالن فاال و ثاتريس ظان» لة طةلَيدا ئةنجاميانداوةو طؤظارى وةرزي «نوظيل كلية»ى فةرةنسي بآلوى‬ ‫كردوةتةوة‪.‬‬ ‫‪70‬‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئاياري‪2010‬‬


‫لةم سةردةمي قةيرانانةدا هةست بة ضي دةكةى؟‬ ‫ نةفةرةتيَكي ضينى هةية َ‬‫دةليَت «لة زةمةنة طرنطةكاندا‬ ‫ب��ذي»! بةالى ئةوانةوة‪ ،‬ئةوة نةفرةتة‪ ،‬ضونكة زةمةنة‬ ‫طرنطةكان بةالى ضينيةكانةوة ئةو زةمةنانةن كة َ‬ ‫ئالؤزي و‬ ‫َ‬ ‫سةرهةلدةدات‪ .‬كةواتة ئيَمة لة زةمةنيَكي زؤر‬ ‫ثشيَوي تيَدا‬ ‫طرنطدا دةذين‪!.‬‬ ‫بةرادةى طرنطي ضةرخي ر َينسانس و توندةتيذيةكاني؟‬ ‫ِ‬ ‫ سةركيَشى مؤديَرنة لة دوو روةوة تايبةتة‪ ،‬لة اليةك‬‫زؤر ثؤزةتيظة‪ ،‬ضونكة مرؤظ رزط��ار دةك��ات لةو دوو‬ ‫ذيَردةستةيةي كة كانت ناوي ناون «ثيرؤزي ثيرؤزيةكان»‬ ‫بي ئةو‬ ‫«قداسة المقدس» وخاوةنشكؤي دةس��ةآلت‪ .‬بة َ‬ ‫سةركيَشية «فاوستية»ى كة رؤذئاوا كردي‪ ،‬مرؤظايةتى‬ ‫ثةيرةوي لة ماف و ياسا‬ ‫ئةمرؤ تيَداية‪.‬‬ ‫نةدةطةيشتة ئةوةى‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ناوةراست‬ ‫باوةرةكاني سةدةكاني‬ ‫نةدةكرد و ئيمانمان بة‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫بنةرةتية‪ ،‬مرؤظ‬ ‫و ئؤمةتي ئيسالمي دةمايةوة‪ .‬داهيَنانيَكي‬ ‫ِ‬ ‫خؤى خودي خؤى بونياد دةنيَت‪ .‬جياكردنةوةى دةسةآلتةكان‬ ‫لة يةكتر‪ ،‬عةلمانيةت‪ ،‬هةموو ئةوانة ئازاديان كردين‪ .‬بةآلم‬ ‫لة الكةى ديكةوة جيهاني ئةفسون و سيمولةكانمان لة‬ ‫دةست ضوو – ئةوة ثيَى َ‬ ‫بي‬ ‫دةليَن «ليَكترازاني ئةفسون» يان َ‬ ‫هيوايي‪ ،‬ئةوة اليةنة نيَطةتيظةكةى مؤديَرنةية‪ .‬بةآلم‪ ،‬دةبواية‬ ‫ئةو دوو اليةنة ثيَكةوة َ‬ ‫هةليان بكردباية‪.‬‬ ‫بةآلم ئايا مةبةستى ئ َيوة هةموو مؤد َيرن َيتةية بة يةكساني؟‬ ‫شؤرشى‬ ‫ ليفي شتراوس دةي��وت مرؤظايةتي دوو‬‫ِ‬ ‫شؤرشي ضاخي‬ ‫ط��ةورةى بة خؤيةوة بينيوة‪ :‬دواي��ن‬ ‫ِ‬ ‫بةردين‪ ،‬لة َ‬ ‫شؤرشى يةكةميان‬ ‫شؤرشى ثيشةسازي‪.‬‬ ‫طةل‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫لة اليةن هةموو كلتورة ميَذووية طةورةكانى سةرزةوي‬ ‫َ‬ ‫قةبول كرا‪ ،‬بةآلم دووهةميان تةنيا لة روبةريَكي كلتورى‬ ‫َ‬ ‫سنورداردا رويدا «ئيتاليا‪ ،‬فةرةنسا‪ ،‬ئةلمانيا‪ ،‬بريتانيا‪ ...‬ئيَمة‪،‬‬ ‫ئيَرانيةكان كة ئينتمايان بؤ كلتوريَكي نا ئؤروثي هةية‪ ،‬تا‬ ‫كؤتايي سةدةى نؤزدةيةم توشى ئةو شؤكة نةهاتن‪ .‬بة‬ ‫مانايةكي ديكة ئيَمة بة تةواوةتي لة دةرةوةى بابةتةكةدا‬ ‫بوين‪ .‬تةنانةت ئيمثراتؤريةتي عوسماني كة زؤر نزيك‬ ‫بوو لة جيهاني رؤذهةآلتي ناوةراستةوة‪ ،‬هةرطيز ريفؤرم‬ ‫شؤرشى‬ ‫و رؤشنطةرى بة خؤيةوة نةدي‪ ،‬تا درةنطانيَك‬ ‫ِ‬ ‫ثيشةسازي ثيَنةطةيشت‪ .‬دؤخةكة لة ئيَرانيش واها بوو‪،‬‬ ‫دةكريَت ئةو بؤضونة بة سةر ضين و هيندستانيشدا تةعميم‬ ‫بكةين‪ .‬لة ئةنجامي لي َ‬ ‫َكؤلينةوةم لةو شارستانيةتة ئاسيايية‬ ‫طةورةية‪ ،‬بؤم دةركةوت هةمويان لة سةدةى حةظدةيةم‬ ‫ثةكيان كةوتوة – لةو طةنجينة بةرفراوانةى نةريت و فكرة‬ ‫دونيايةك شتم دةست كةوت كة كؤتايي بؤ نية‪.‬‬ ‫بةآلم سةدةى حةفدةيةم سةرةتاي دةركةوتني شتيَكى‬ ‫نوي بوو‪ .‬ديكارت ! دةض��وو سةردةميَكي نويَوة وةك‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بليَت رؤحي دونيا طوازرايةوة بؤ شويَنيَكى ديكة‪ ،‬وةك‬ ‫َ‬ ‫بليَت ئةنتولؤذياى (‪ )ontology‬جيهانى كؤن هةرةسي‬ ‫َ‬ ‫«عةقل» و «حةقيقةت» بونيان نةما‪.‬‬ ‫هيَنابيَت‪ .‬ليَرة بةدواوة‬ ‫فةيلةسؤفي ئيتالى جياني فاتيمؤ ئةم هةرةس هيَنانةى‬ ‫ناوناوة «ئةنتولؤذياى الواز»‪ ،‬واتة مؤديَنيَتة ئةفسونيةتي‬ ‫َ‬ ‫دةولةمةندي‬ ‫سةرةراى‬ ‫جيهاني وةدةرناو مرؤظي هاوضةرخ‬ ‫ِ‬ ‫و بةرفراواني كلتورةكةى لة بؤشاييةكي رؤحيدا دةذي‪.‬‬ ‫مؤدريَنة طرنطي بة كيَشة ئابورى و سياسيةكان دةدات‪،‬‬ ‫ثشتطوي‬ ‫كةضى هةموو ثيَداويستية سةرةكيةكانمان‬ ‫َ‬

‫دةخات‪.‬‬ ‫ثركةينةوة؟‬ ‫ضؤن‬ ‫بؤشايية‬ ‫ئةو‬ ‫ِ‬ ‫ ئةدةب و هونةر َ‬‫رؤليَكي طةورةيان بيني‪ ،‬رؤمان ئةركي‬ ‫ئةوةى زانست دةينوسي طرتة ئةستؤ‪ .‬ئةوة قسةى «ميالن‬ ‫كونديرا»ية لة «هونةرى رؤمان»‪ .‬بةآلم ئيَستا هةموو ئةوة‬ ‫طؤراوة‪ .‬ثيَم واية ئةوةى ئيَستا ثيَى َ‬ ‫دةليَن «ثؤست مؤديَنة»‬ ‫ِ‬ ‫ريَك ئةو ساتةوةختةية كة تيَدا مؤديَرنة هةموو شيَوازةكاني‬ ‫هؤشيارى ئيستعاب و تي َ‬ ‫َكةل بةيةك دةكات‪ .‬لةبةر ئةوةى‬ ‫باوةرى‬ ‫ئاور لة رابردو و ثيَشةوةى خؤى دةداتةوة‬ ‫ِ‬ ‫كاتيَك ِ‬ ‫زؤري بة خؤي هةية‪ ،‬بؤية دةتوانين هةموو شتيَك لة خؤيدا‬ ‫كؤ كاتةوة‪ .‬بةم شيَوةية ئةو دياردةية سةري َ‬ ‫هةلدا كة ثيَى‬ ‫دةوتريَت ئاويَتةبوني كلتورةكان‪ ،‬ضونكة بة هةرةس هيَناني‪،‬‬ ‫�ؤران بؤ خواستى ناوخؤيي‪ ،‬هةموو‬ ‫ئةنتؤلؤذياكان ط� ِ‬ ‫بازنةكاني مةعريفةو هةموو َ‬ ‫حالةتةكاني بونةوةر لة خؤ‬ ‫دةطريَت‪ .‬لةسةر ئاستى كلتوريش فرةكلتورى ليَكةوتةوة‪ ،‬لة‬ ‫سةر ئاستى شوناسيش فرةشوناسي ليَكةوتةوة – ضونكة‬ ‫هةريةك لة ئيَمة وامان ليهاتووة ضةند شوناسيَكمان هةية؛‬ ‫ناتواني َ‬ ‫بليَت ئةو فةرةنسي يان ئةمريكيةكي‬ ‫ضيتر كةس‬ ‫َ‬ ‫تةواوة‪ .‬لةسةر ئاستى مةعريفةش بة تائويل كردني ثراكتيزة‬ ‫دةكريَت‪ :‬بوارةكة هةرضيةك بيَت‪ ،‬ضةندين قوتابخانةى‬ ‫ملمالني هةية لة نيَوان ليَكدانةوةو‬ ‫فكري جياواز هةية‪ ،‬بؤية‬ ‫َ‬ ‫ملمالني بة واتاى جةنط نية‪َ ،‬‬ ‫بةلكو‬ ‫تةفسيرةكان – ليَرةدا‬ ‫َ‬ ‫َشبركي‪ ،‬طةمة‪ ،‬ديالؤط‪ ...‬تةنانةت لةسةر ئاستى‬ ‫بة ماناى ثي ِ‬ ‫تةكنةلؤذيا‪ ،‬و ئينتةرنيَت ديَت‪ ،‬ثةيوةندييةكي دةروني هةية‪.‬‬ ‫ئةم رةط وريشةية بتثةرةستى راستةقينةى تةكنةلؤذيا‬ ‫تيَردةكات‪ .‬جاريَكي ديكة جيهان ئةفسوناوي دةبيَتةوة‪.‬‬ ‫ضؤن ئةوة رويدا؟ ليَرةدا دةبمة شويَن كةوتواني يونط‪:‬‬ ‫باوةر بة دياردةى «ضونةوة بؤ ناخ» دةهيَنم‪ .‬واتة الوةعيمان‬ ‫ِ‬ ‫كة مؤديَرنةى ئةفسوني لة جيهانةكةمان وةدةرناوة‪ ،‬ئيَستا‬ ‫طركانى ليَهاتووة ناضارى كردوين ئةو ئاطرةى لة‬ ‫وةك ِ‬ ‫فريَدةينة دةرةوةو‪ .‬بةآلم دةبيَت ئاطادار بين‬ ‫دةرونمانداية ِ‬ ‫ئةم ئةفسوناويةى ئيَستا جياوازة لةوةى كؤن! لةبةر ئةوةى‬ ‫َكثضراون‪ ،‬بؤية‬ ‫ئيَمة لة جيهانيَكدا دةذين ئةنتؤلؤذياكاني لي‬ ‫ِ‬ ‫ئةو ويَنةو ئةفسانةو سيمبوالنةى وةك جاران ثيَشوازيان‬ ‫كوي دادةنيشن‪.‬‬ ‫ليَناكريَت‪ ،‬بؤ نمونة دةمانزاني فريشتةكان لة َ‬ ‫نوي فريشتة هةبيَت‪،‬‬ ‫بي طومان دةكريَت سةر لة َ‬ ‫ئةمرؤ‪َ ،‬‬ ‫ِ‬ ‫كوي دةبيَت بيانبينين‪ ،‬لة كام‬ ‫بةآلم ضيتر ناتوانين بزانين لة‬ ‫َ‬ ‫ئاست و لة كام دةستة دايانبيتيَن‪ .‬لةبةر ئةوةى ضيتر شويَنى‬ ‫طؤراون بؤ تارمايي – ليَرةوةية‬ ‫تايبةت بة خؤيان نيية‪ ،‬بؤية ِ‬ ‫نوي سةريان َ‬ ‫هةلداوة‪ .‬تيَكةآلويةكي‬ ‫تايفةو مةزهةب و ئاينى َ‬ ‫بيروباوةرةكاندا‪ .‬ئةو مةسةلةية لة‬ ‫بةرفراوان هةية لة‬ ‫ِ‬ ‫هةمانكاتدا طرنط و ترسناكيشة‪.‬‬ ‫سةرلةنوي خؤيان‬ ‫بة تايبةتي ثاش ئةوةى ئاينة كؤنةكان‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫طرتةوة‪ ،‬دةيانةو َيت وةك جيل كيبيل دةَل َيت «تؤلةى خواوةندي»‬ ‫بكةنةوة؟‬ ‫خ��ؤ ن��وَي��ك��ردن��ةوةى ئاينى نةيتوانيوة ش�َي��وازة‬‫بطةريَنيَتةوة‪ .‬ئةوة موستةحيلة‪ .‬دونيا‬ ‫سةرةتايةكةى‬ ‫ِ‬ ‫طةرانةوة و‬ ‫جؤرةكاني‬ ‫هةموو‬ ‫بؤ‬ ‫شوروشةوقة‬ ‫طؤراوة‪ .‬ئةو‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫نويَخوازي هةية‪ ،‬توشي دةردي طيرؤدةبوون بة بيروبؤضونة‬ ‫توندرةوي ئيسالمي كة‬ ‫نويَيةكان دةبيَت‪ .‬بؤ نمونة دياردةى‬ ‫ِ‬ ‫هيض ثةيوةندي بة ئيسالمةوة نية (ضونكة ئيسالم كلتوريَكي‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئايارى ‪2010‬‬

‫‪71‬‬


‫سؤفي و رؤحانيةكان‬

‫بي شويَن دةكةن‬ ‫باس لة شويَنَيكى َ‬ ‫كة تَيدا فريشتةكان دةردةكةون‪.‬‬ ‫بة ثَيى ثَيوةرة جوطرافيةكاني ئَيستةمان‬ ‫ئةو شويَنة قابيلى دياريكردن نيية‪،‬‬

‫وةك فةزاى سايبةر واية‪.‬‬ ‫ئَيمة ئةمةى دوايي‬ ‫لة سةر مؤنيتةرةكانمان دةبينين‪،‬‬

‫بةآلم لة واقعدا لة كويَية؟ نازانين‪.‬‬ ‫دي��اري��ك��راوة)‪ ،‬ب���ةرادةى ئ��ةو مةيلةى كة دةيةويَت‬ ‫بطةريَتةوة بؤ راب��ردوو بؤ دروست كردني «سةردةمي‬ ‫ِ‬ ‫َرينى ئيسالمي» كة لةوانةية هةر وجودي نةبيَت‪ ،‬دةبيَتة‬ ‫زي ِ‬ ‫هؤى لةناوبردني ضوارسةد َ‬ ‫سال كلتور و ميَذوو‪.‬‬ ‫بطةر َيتةوة بؤ ئينتةرن َيت؟ بةراى تؤ‬ ‫دةكر َيت بة كورتي‬ ‫ِ‬ ‫طؤراني جيهان‬ ‫دياردةى جيهاني سايبةر ض رؤَل َيك دةط َي ِر َيت‪ ،‬يان ِ‬ ‫بؤ سايبةر؟‬ ‫ جيهانيَكى هاوتةريبي جيهانةكةماني دروست كردوة‪،‬‬‫«ثانتايي سايبةر» شتى زؤرى تيَدا دةطوزةريَت‪ .‬جيهانيَكة بؤ‬ ‫َ‬ ‫دةولةمةندة‪.‬‬ ‫خؤى‪ ،‬بةرادةى جيهاني ئةفسانةيي – شيعري‬ ‫دوو بيرمةندي فةرةنسي َ‬ ‫ثول ظيريلؤ و ذان بودريار بة‬ ‫شيَوةيةكي تايبةت رةخنةيان لة دياردةى ئيفترازي طرتووة‪.‬‬ ‫من ريَزي زؤرم بؤ رةخنةكانيان هةية‪ ،‬ثيَم واية لة زؤر‬ ‫شتيدا ذيرانةية‪ ،‬بةآلم لة هةمان كاتدا كارةساتيَكة بؤ خؤى‪.‬‬ ‫ثي بكةين‪ ،‬كؤتايي دونيا ديَت‪ ،‬قيامةت‬ ‫ئةطةر‬ ‫باوةريان َ‬ ‫ِ‬ ‫ديَت‪ .‬بؤ نمونة بة نيسبةت ظيريلؤوة‪ ،‬ئيَمة بةرةو روداوي‬ ‫دةرؤي��ن‪ ،‬بةالى بؤدرياريشةوة‬ ‫هةرةس هيَناني بؤرسة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةليَك ويَنةى بةهيَزى‬ ‫لة ريَطةى ليَهاتوةكةيةوة‬ ‫وةك «مردني وةهمةكان» ‪« ،‬واقيعةتي رةه��ا»‪ ،‬سةماى‬ ‫بةردينةكان دواى لةزةتيَكى جةماعي»‪« ،‬ثلةى زيرؤكسى‬ ‫كلتور»‪ ...‬بةكاردةهيَنيَت‪ .‬بةضي دةتوانين وةآلم بدةينةوة؟‬ ‫رةخنةكانيان موسيبةتة‪ ،‬بةآلم رةخنة لة ضي دةطيريَت؟‬ ‫ئيَمة كة هيَشتا داهاتوو نازانين‪ ،‬كةواتة لة بةهاى ئيَستا‬ ‫كةم دةكةينةوة لة ضاو رابردوودا و ثيَضةوانةى ئةوةش‬ ‫ناتوانين‪ ،‬تةنها دةرخستنى بةهاكةى نةبيَت‪ .‬ئايا دةكريَت‬ ‫بطةريَنةوة بؤ دواوة؟‬ ‫ِ‬ ‫ئةوة شت َيكى مةحاَلة‪ ،‬ضونكة ناكر َيت جوَلةكان ئاراستةكانيان‬ ‫ث َيضةوانة بكةنةوة‪ ..‬كةواتة با هةنطاو َيكي البةال هةَلن َيين‪ .‬ضي‬ ‫طؤرانكاريةكدا بين و كةس دةرئةنجامةكةى‬ ‫رودةدات طةر لة ناخي ِ‬ ‫نةزان َيت؟ ضي دةب َيت طةر ئةم سايبةر بونةى جيهان بمانكات بة‬ ‫كؤمةَل َيك بونةوةرى مرؤيي جياواز؟‬ ‫ ئ��ةو منداآلنةى كة لة ن��او ئ��ةم «ب��ت ثةرةستية‬‫تةكنةلؤذي»يةى باسمان كرد لة دايك دةبن‪ ،‬لةوانةية لة‬

‫‪72‬‬

‫مةجةرةى ‪ -‬طؤتنبيرط دةذين‬ ‫ئيَمة جياوازبن‪ ،‬ئيَمة هيَشتا لة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ديجيتال و تاوةكو ئيَستا‬ ‫(كةسيَكى وةك من هيَشتا نةبومةتة‬ ‫َ‬ ‫مندالةكان ريَطةى ديكةيان بؤ‬ ‫بة ثيَنوس و كاغةز دةنوسم !)‬ ‫تيَطةيشتن هةية – وةك ماكلؤهان ناوي ليَناوة «تيَطةيشتنى‬ ‫فرة هةستى»‪ .‬لة جيهاني نوسيندا ضاو هةذموني خؤى‬ ‫بةسةر تواناكاني ديكةدا َ‬ ‫زال كردوة‪ .‬لة ئةلكترونياتدا ‪....‬‬ ‫نةوةكاني داهاتوو واقع و ئيفتراز ضؤن دةبينن؟ لةوانةية‬ ‫بةشيَوةيةكي زؤر جياواز لة ئيَمة‪ .‬لة جيهاني نوسيندا ضاو‬ ‫هةذموني زؤري هةيةو تواناو هةستةكاني ديكةش توشي‬ ‫بيَهيَزي بوون‪ .‬لة َ‬ ‫طةل ئةلكترونيكدا تواناو هةستةكاني ديكة‬ ‫جاريَكي ديكة كارليَكيان دةبيَت‪.‬‬ ‫بي شو َينة؟‬ ‫ ئايا سايبةر شو َينى َ‬‫بي شويَن‬ ‫َكى‬ ‫ي‬ ‫َن‬ ‫ي‬ ‫شو‬ ‫لة‬ ‫باس‬ ‫رؤحانيةكان‬ ‫سؤفي و‬ ‫َ‬ ‫دةكةن كة تيَدا فريشتةكان دةردةك��ةون‪ .‬بة ثيَى ثيَوةرة‬ ‫جوطرافيةكاني ئيَستةمان ئةو شويَنة قابيلى دياريكردن‬ ‫نيية‪ ،‬وةك فةزاى سايبةر واية‪ .‬ئيَمة ئةمةى دوايي لة سةر‬ ‫مؤنيتةرةكانمان دةبينين‪ ،‬بةآلم لة واقعدا لة كويَية؟ نازانين‪.‬‬ ‫ثول ظيريلؤ شتيَكى زؤر راست َ‬ ‫سي مةزهةرةى‬ ‫دةليَت ‪ :‬ئةو َ‬ ‫كة ثيَشتر بؤ خواوةند بوون دامان دةنا (اآلنية‪ ،‬الفورية‪،‬‬ ‫ئةمرؤ بؤ ئيفترازي دايدةنيَن‪ .‬لةئيَستا بةوالوة‬ ‫كلية الوجود)‬ ‫ِ‬ ‫دةتوانيت لةم كاتةدا بيت و لة هةمان كاتدا لة هةموو‬ ‫َ‬ ‫كؤمةليَك‬ ‫شويَنيَكى ئةم دونياية بيت‪ .‬ئةوانة دةمانكاتة‬ ‫باوةريان بةوة‬ ‫بي ويَنة‪ .‬باثيرانمان‬ ‫بونةوةرى جياوازى َ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫نةدةكرد ! ليَرةدا رةهةنديَكي خةيالى حةقيقي هةية‪ ،‬ضؤن؟‬ ‫ثيَم واية يةكطرتنيَك هةية لة نيَوان مةسةلة رؤحاني و‬ ‫تةكنيكيةكاندا‪ .‬سةيرى ئةو زنجيرة فيلمة بكة لةسةر جةنطي‬ ‫ئةستيَرةكان‪ .‬ضين جطة لة ريَبازيَك بؤ تةلقين و فيَركردن؟‬ ‫سةيري ئةو فيلمة جوانة ئةمريكية بكة كة ثيَنج جار بينيومة‬ ‫«ماتريكس»‪ ،‬تيَدا بيرؤكةى مةسيحي رزطاركةر و هةموو‬ ‫ئايديا ئةفسانةيةكان دةبينين‪ ،‬بةآلم لة ضوارضيَوةيةكي زؤر‬ ‫تةكنةلؤذيدا‪ .‬موتربةكردني ئةو دوانة زؤر سةختة‪ ،‬بةآلم‬ ‫دذةكان لة كؤتايي ريَطةكةدا لة هةنديَك بابةتدا ليَك نزيك‬ ‫سةرسورمانم بوو ئةمريكيةكان‬ ‫دةبنةوة‪ ...‬ئةوةى جيَطةى‬ ‫ِ‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئاياري‪2010‬‬


‫َروانينم‬ ‫ئةوةيان كردوة‪ .‬بؤ ئؤروثيةكان نةيانكردوة؟ تي ِ‬ ‫واية نةفسيةتي ئةمريكيةكان طةنجانةية و خؤى لة داهاتودا‬ ‫دةبينيَتةوة‪ ،‬بةآلم ئؤروثيةكان وةك ئيَمةى فارس ثيربوون !‬ ‫ثير رابردويةكي جوان و طةورةى هةية‪ ،‬بةآلم تا ثير دةبيَت‪،‬‬ ‫سيَبةرى رابردووى دريَذ دةبيَت و ئايندةى كورت دةبيَت‪.‬‬ ‫هةند َيك جار لة ر َيطةى بةكاره َيناني ش َيوازي تؤق َينةر! ئ َيستا‬ ‫ناوةراست‪ ،‬لة‬ ‫ضي روودةدات لة جيهان‪ ،‬لة ئةمريكا‪ ،‬لة رؤذهةآلتي‬ ‫ِ‬ ‫دةضي و زؤر السايي كراوةتةوة‪،‬‬ ‫هةركو َييةك‪ ،‬لة تةقينةوة كؤنةكة‬ ‫َ‬ ‫نةخ َير؟ ئايا ئةوة نيشانة نية بؤ ئةوةى رينية جيرار ناوي ناوة‬ ‫«توندوتيذي ثيرؤز» كة ديسانةوة د َيتةوة بةر روناكي ضونكة زؤر‬ ‫بةتوندي سةركوت كراوة؟‬ ‫ فاتيمي كة زؤر جار ثشت بة وتةكاني دةبةستم ئةوة‬‫شي دةكاتةوة ‪.‬لة كاتيَكدا زؤربةى كلتورة طةورةكان لة‬ ‫ريَطةى توندوتيذي ثيرؤزةوة طةيشتونةتة ثلةى باآل‪ ،‬كةضي‬ ‫مةسيحيةت لة ريَطةى تيَكشكاني بونيادة طةورةكانةوة‬ ‫ئةمرؤ ئيَمة دةبينين جاريَكى ديكة‬ ‫بةو ثلةية طةيشتووة‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫ثيرؤزيةكان بة شيَوةيةكي ت��ةواو ناعةقآلني سةريان‬ ‫َ‬ ‫هةلداوةتةوة و توندوتيذيةكي بةرفراوانيش بةكاردةهيَنن‪.‬‬ ‫كاتيَك َ‬ ‫دةليَم «نور لة رؤذئاواوة ديَت»‪ ،‬دةمةويَت ئةوة بةبير‬ ‫بهيَنمةوة سةركيَشى لة رؤذئاواوة سةرى َ‬ ‫هةلداوة و طةر‬ ‫ضارةسةريَكيش هةبيَت تةنيا لةويَوة ديَت‪ .‬وةك ثارسيظال‬ ‫َ‬ ‫ساريَذ‬ ‫دةليَت «برين تةنيا بةو ضةكةى كة دروستى كردوة‬ ‫ِ‬ ‫دةبيَت»‪.‬‬ ‫رؤذئ��اواش لة داهيَناني ئةو ضةمكة نامؤية كة ثيَى‬ ‫دةوتريَت تاكي ئازاد‪ ،‬بونةوةري ديموكرات‪ ،‬كة لة ثشيَويةكي‬ ‫سةديميدا هةموو تانوثؤ تةقليديةكاني َ‬ ‫هةلوةشانةوة‪ .‬ئايا‬ ‫َ‬ ‫سال دةكات بؤ ئةوةى ئةم ضةمكة لة‬ ‫ثيَويست بة هةزار‬ ‫هةموو شويَنيَكدا بذي‪ ،‬نةخيَر؟‬ ‫َثةر دةب��ن‪.‬‬ ‫ نةخيَر‪ ،‬مةسةلةكان بة خيَرايي تي ِ‬‫ديموكراسيةت ضيتر بؤ كات رابواردن‪َ ،‬‬ ‫بةلكو بؤ ئةنجامداني‬ ‫ريفؤرم‪ ،‬بؤ ثيشكةوتن بوةتة ثيَويستيةكي ذياري‪ ،‬بؤ ئةوةى‬ ‫َ‬ ‫بةبي بةشداريكردن هةمومان‬ ‫خةلك بةشدارى بكات –‬ ‫َ‬ ‫دةبينة ئةوانةى لةسةر سؤسيال دةذين‪ .‬لة راستيدا من‬ ‫�اوةرم بة «مافي مرؤظي هيندؤسي» يان ضيني‪ ،‬ياخود‬ ‫ب� ِ‬ ‫مةسيحي و ئيسالمي نية‪ ،‬مافي مرؤظ تةنيا مافي مرؤظة‪.‬‬ ‫تةنانةت طةر لة ريَطةى طوتاريَكى طؤراني ئاميَزيشةوة‬ ‫باس لة مافي مرؤظ بكريَت‪ ،‬من ثيَم واية هةنديَك بةهاى‬ ‫طةردوني هةية خؤى دةسةثيَنيَت‪ ،‬من اليةنطرى ريَذةيي‬ ‫َ‬ ‫كؤمةليَك ضةمكي وردو دياريكراوة‪ ،‬من‬ ‫نيم‪ .‬مافي مرؤظ‬ ‫�اوةرم ثيَيانة‪ .‬بؤ سةلماندنيش‬ ‫�‬ ‫ب‬ ‫توانايةكمةوة‬ ‫بةهةموو‬ ‫ِ‬ ‫تةنانةت ئةو وآلتانةش دذ دةوةستنةوة‪ ،‬بة هةمان زمان‬ ‫ئةمرؤ‪ ،‬مةسةلةكة ثةيوةندة بة «مافي‬ ‫قسةى لةسةر دةكةن‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫مرؤظي ئيسالمي» يان «كؤمارى ئيسالمي» ئةو تةنازولة‬ ‫ثرة لة مانا‪.‬‬ ‫زمانةوانية ِ‬ ‫لة نيَو ئةو دمةآلنةى طؤى زةوي كة دةبيَت بة ثةلة داغ‬ ‫بكريَت دةكريَت باس لة كيَشةى ئيسرائيل – َ‬ ‫فةلةستين بكةين‬ ‫(كة بة شيَوةيةكي توند رق و كينةى بةرامبةر بة رؤذئاوا‬ ‫دروست ك��ردوة)‪ ،‬داننةنان بة داخ��وازي َ‬ ‫فةلةستينيةكان‬ ‫ئيهانةكردنة بة بنةما سةرةكيةكاني ديموكراسيةت‪ .‬دةبيَت‬ ‫لةوة تيَبطةين كة ديموكراسيةت تةنيا كيَشةى رؤذئاوا نية‪،‬‬ ‫َ‬ ‫بةلكو كيَشةيةكي طةردونية!‬

‫ضؤن دةكر َيت ئاشتةوايي لة ن َيوان طشتاندني ئةو نمونة‬ ‫باوةرة سةرةكيةكانياندا‬ ‫رؤذئاوايةو ر َيزطرتن لة كلتورةكاني ديكة و‬ ‫ِ‬ ‫دروست بكر َيت ؟‬ ‫كلتورى مرؤظايةتى لةسةر ضةند ضينيَكي جياوازى‬ ‫بةرزو ثرش و بآلو بونياد نراوة‪ ،‬كاريطةرى لةسةر ناخمان‬ ‫دروست دةكات و لة نيَو يةكدا تي َ‬ ‫َكةل دةبن‪ .‬بةم جؤرة ئايني‬ ‫كؤني ئيَرانيةكان كاريطةرى خؤى لةسةر مةسيحيةت دانا‪،‬‬ ‫بةشيَوةيةكي زؤرتر لةسةر ئاينى جولةكة كاتيَك كورشي‬ ‫طةورة لة بابل رزطارى كردن‪ ،‬لةويَوة كاريطةريةكة هاتة ناو‬ ‫مةسيحيةت و دواتريش ئيسالم‪ .‬ئاينى ئيسالم بةشيَوةيةكي‬ ‫طةورة لة ذيَركاريطةرى ئارياييدا بوو كة ريَطةى بؤ فتوحاتي‬ ‫ئيسالمي خؤش كرد (ئةطةر ئةو كاريطةرية نةبواية تيَطةيشتن‬ ‫بؤ فتوحات نةدةبوو)‪ .‬ئةوةى ثةيوةندي بة مؤديَرنةوة هةية‪،‬‬ ‫ناوةراستدا‬ ‫باشتر واية سةرنجي ئةوة بدةين كة لة سةدةكاني‬ ‫ِ‬ ‫طةشةى سةند‪ ،‬لة سةدةى سيازدة لة فةرةنسا كاتيَك اليةنطرة‬ ‫التينيةكاني ئيبن روشد خويَندنةوةيةكي خراثيان بؤ ئيبن‬ ‫روشد كرد‪ ..‬ئةوان تيَزي «الحقيقة المزدوجة‪Double Truth ،‬‬ ‫هةليَنجا كة َ‬ ‫لي َ‬ ‫دةليَت ئةوةى لة روي ئاينةوة راستة‬ ‫‪َ « Theory‬‬ ‫مةرج نية لة رووي فةلسةفيةوة راست بيَت‪ ،‬و ثيَضةوانةكةشى‬ ‫راستة‪ .‬ئةو اليةنطرانةي ئيبن روشد َ‬ ‫رؤليَكي سةرةكيان بينى لة‬ ‫نوي‬ ‫درز خستنة ناو ئاين و فةلسةفةدا و دواتر بوبة زانستيَكي َ‬ ‫و سةربةخؤ الى ديكارت و ئيَمةش وةرةسةى ئةوةين‪ .‬زؤر‬ ‫ئةمرؤ ئاين و فلسةفة ليَك جيابن‪ .‬تةنانةت ئةطةر درك‬ ‫طرنطة‬ ‫ِ‬ ‫بةوةش بكةين لة ئاستيَكى ديكةدا يةك دةطرنةوة‪ ،‬بةآلم نةك لة‬ ‫ريَطةى كةرةستة عةقآلنيةكانمانةوة‪ .‬بؤية دةبيَت دةسةآلت بة‬ ‫سكؤالري (عةلماني) بميَنيَتةوة‪ .‬دةبيَت ثانتايي طشتى َ‬ ‫ضؤلكريَت‬ ‫َ‬ ‫عةقل شكؤى‬ ‫باوةرةكان‪ .‬بؤ ئةوةى جاريَكى ديكة‬ ‫لة ئةفسانةو‬ ‫ِ‬ ‫خؤى بةدةست بهيَنيَتةوة‪ .‬كاتيَك دةضين بؤ «ما بعد المرآة»‬ ‫دةبينين زؤربةى سؤفيةكان هةمان شتيان وتوة‪ .‬وةك ئةوةى‬ ‫برؤين‪.‬‬ ‫ئيَمة لةم ثةنجةرةيةوة بةرةو شتيَكى ناديار ِ‬ ‫زؤرجار سؤفيةكان لة َ‬ ‫طةل دةسةآلتدا نةبوون‪...‬‬ ‫شةرى دريَذ خايةني ثنهان لة‬ ‫لة‬ ‫ثرة‬ ‫ِ‬ ‫ ميَذووي ئيسالم ِ‬‫نيَوان سؤفيةكان و فةقيَكان‪ ،‬جةماعةتي سانسؤرو دادطاكاني‬ ‫بيروباوةر‪ ،‬واتة لة نيَوان زاهرى و باتنيةكان‪ .‬يةكيَك‬ ‫ثشكنينيى‬ ‫ِ‬ ‫لة بيانوة ساكارةكاني سؤفيةكان برتية لةوةى قورئان كة‬ ‫زاهريية دةكريَت حةوت هةزار جؤر تائويلىبؤ بكريَت‪ ،‬ئةوةش‬ ‫شةرى خويَناوي ليَكةوتةوة‪ ،‬بةآلم باتنيةكان ئيسالميَكي‬ ‫ِ‬ ‫كراوةيان دةويَت‪ ،‬بة شيَوةيةكي ئةساسي دذي توندوتيذية‪.‬‬ ‫ثشتم بة ضوار سؤفي لة سةردةمي كلتورى جياجيا بةستوة‪:‬‬ ‫«ديكارت»ى َ‬ ‫ئةلماني لة سةدةى سيازدة‪« ،‬شانكارا»ى هيندي‬ ‫َ‬ ‫مؤسلمان لة سةدةى‬ ‫لة سةدةى نويةم‪« ،‬ئيبن عةرةبي»ى‬ ‫دوازدةو سيازدة لة ئةندةلوس‪ ،‬لة َ‬ ‫طةل «ضوانط تسو»ى ضيني‬ ‫لة سةدةى ضوارى ثيَش زاين‪ .‬بةآلم‪ ،‬بةدةر لة ذينطةكةيان‪ ،‬هةر‬ ‫هةمويان جيهان بة يةك شيَوة دةبينن ! مرؤظايةتي يةكةيةكة‪.‬‬ ‫ئيَمة لة جيهانيَكي تي َ‬ ‫َكةل و خؤطونجيَنةر و ئيرتجالدا دةذين‪،‬‬ ‫جيهانيَكي ترسناك و زؤر موبهةم‪ ،‬بةآلم لة هةمان كاتدا زؤر‬ ‫طرنط‪ ،‬بة شيَوةيةكي َ‬ ‫بي ويَنة ضنراوة‪.‬‬ ‫قول و َ‬ ‫َراني‪ :‬عةدنان مةحمود‬ ‫وةرطي ِ‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئايارى ‪2010‬‬

‫سةرضاوة‪:‬‬ ‫‪www.alawan.org‬‬

‫***‬

‫‪73‬‬


‫ثرةنسيث و قؤناغ و جؤرةكانى‬ ‫سازش و ناكؤكييةكاني‬ ‫ئايين و مؤديَرنيَتى لة خؤرئاوا‬

‫د‪ .‬حسيَن بةشيرية‬

‫‪74‬‬

‫لة سةرةتاى دةيةكانى سةدةى بيستةم هةستكردن بة قةيران لة ئةوروثادا برةوي‬ ‫سةند‪ .‬بة تايبةتي جةنطي يةكةمى جيهان ويَناى رووشاني شارستانييةتي خؤرئاوايي‬ ‫َ‬ ‫قوول لة‬ ‫بؤ يةكةمين جار لة ثانتاييةكي بةربآلودا خستة روو و بووة هؤى قةيرانيَكي‬ ‫َ‬ ‫ثاول ظاليَرى (‪ ،)1945-1871‬ئةديب و هزرظانى فرةنسايي‪ ،‬لة‬ ‫كولتوورى خؤرئاواييدا‪.‬‬ ‫َ‬ ‫سالى ‪1919‬دا رايطةياند‪ ،‬كة (ئيَمة‪ ،‬شارستانييةتي ئةم دوايية هةنوكة دةزانين‪ ،‬كة شياوي‬ ‫لةنيَو ضوونين)‪ .‬ئةو قةيراني شارستانييةتي خؤرئاوايي بة لة دةستدانى سيستميَكي‬ ‫دياريكراو بؤ ذين و هزرين دةزانيَت‪.‬‬ ‫تي‪ .‬ئيَس‪ .‬ئيَليوت‪ ،‬هؤزانظانى ناسراوى ئةمريكايي‪ ،‬دةركةوتني مرؤظي ثووض (ميانتهي‪-‬‬ ‫َ‬ ‫دةرونخالي)ي بة طرنطترين تايبةتمةندى سةردةمةكةى خؤى ئةذمار كرد‪ .‬دةبليو‪ .‬ئيَض‪.‬‬ ‫ئؤديَن (‪ ،)1973-1907‬هؤزانظانى بريتاني‪ ،‬لة بةرهةمة ناسراوةكةى خؤيدا بة ناونيشاني‬ ‫بي واتاى‬ ‫بي ئامانج و َ‬ ‫سةدةى نيطةراني دةربارةى تةنهايي دةرووني نةخؤش و ذياني َ‬ ‫سةردةمى مؤديَرن ديَتة ئاخافتن‪ .‬ئيَطزيستيَنساليزم‪ ،‬كة بؤ خؤى لةو دؤخةدا هاتةبوون‪،‬‬ ‫طةراندةوة بؤ دةرةنجامى ئاطايي لة ذيان لة جيهانيَكي ثووض‬ ‫نيطةراني مرؤظي مؤديَرني ِ‬ ‫بي واتادا‪ .‬بة رةتكردنةوة بووني خوا نيطةرانييةكي َ‬ ‫قول دةست دةنيَتة بينةقاقاى‬ ‫و َ‬ ‫مرؤظةوة و مرؤظ بة تةنها بة سةرضاوةى واتا و بةها ئةذمار دةكرا‪.‬‬ ‫ئارتور كستلةر دةبيَذيَت‪( :‬مرؤظي سةدةى بيستةم نةخؤشيَكي سياسيية‪ ،‬كة هيض‬ ‫َباوةري بة زانست‬ ‫وةآلميَكي بؤ واتاى ذيان نيية)‪ .‬رةخنةطراني مؤديَرنيَتى دةربارةى بي‬ ‫ِ‬ ‫دةطؤريَت بؤ تةكنؤلؤجياي جةنط و ئاميَر‬ ‫َروانيني ئةوان زانست لة كؤتاييدا‬ ‫ِ‬ ‫ديَنةطؤ‪ .‬بة تي ِ‬ ‫َ‬ ‫َروانيني ئةواندا زانست ناتوانيَت ئةركة تايبةتييةكانى‬ ‫ي‬ ‫ت‬ ‫لة‬ ‫دةكات‪.‬‬ ‫زال‬ ‫مرؤظدا‬ ‫بةسةر‬ ‫ِ‬ ‫ئايين‪ ،‬كة لةدةستيان ضووبوو‪ ،‬بةجيَبهيَنيَت‪.‬‬ ‫ويليام ئينط (‪ )1954-1860‬سةرثةرشتيارى َ‬ ‫َ‬ ‫ثاول لة لةندةن‪،‬‬ ‫كليَساي مةزنى سانت‬ ‫هزرى ثيَشكةوتني بة خورافةى مؤديَرن ئةذمار كرد‪ .‬لة وةها دؤخيَكدا‪ ،‬لة كايةى‬ ‫طؤرانكارييةكي بةرضاو رويدا‪ .‬زؤريَك لة ئايينزانان و هزرظانانى ئاييني‬ ‫ئايينيشدا‬ ‫ِ‬ ‫ئةوروثا‪ ،‬بؤ ثةرضةكردار لة بةرامبةر وةرضةرخانةكانى سةدةي بيستةم‪ ،‬سةردةمى‬ ‫دارمانى بةهاكان ئةذمار كرد‪.‬‬ ‫مؤديَرنيان بة سةردةمى نيطةراني و بيَواتايي و ِ‬ ‫بةدواى بةدةستهيَنانى وةآلميَك بوون بؤ ثرسي بؤشايي مةعنةوى لةو سةردةمةدا و‬ ‫زيندووكردنةوة لة ثةيوةندي نيَوان ئايين و دنيا بوون‪ .‬لةم ميانةدا‪ ،‬لة اليةكةوة ضةندين‬ ‫َ‬ ‫هةول بؤ زيندووكردنةوةى تيؤلؤجي بةر لة مؤديَرن ئةنجام دةدران و لة اليةكي ديكةوة‬ ‫نوي لة‬ ‫بة لةبةرضاوطرتنى دؤخي مؤديَرنيَتي‪ ،‬ضةندين وةآلم بؤ ثرسةكانى سةردةمى َ‬ ‫َروانيني ئايينييةوة هاتنة بةرباس‪.‬‬ ‫تي ِ‬ ‫تيؤلؤجي كريستياني (مةسيحي) لة سةدةى بيستةمدا طةواهيدةري وةرضةرخانيَكي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َروانينانة بة‬ ‫َروانيني جياواز تيَيدا‬ ‫سةريهةلدا‪ .‬هةموو ئةم تي ِ‬ ‫قول بوو و ضةندين تي ِ‬ ‫شيَوةيةكي ديار بةرامبةر وةرضةرخانة طشتييةكانى سةردةمى مؤديَرن‪ ،‬ثةرضةكردار‬ ‫شؤرشي ثيشةسازي‬ ‫شؤرشي فةرةنسا تا دةطاتة‬ ‫بوون بؤ ريَنسانس و رؤشنطةرى و‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫نوي و ليبراليزم و ديمؤكراسي‪ .‬بة‬ ‫و دةركةوتنى زانستة مؤديَرنةكان و تةكنؤلؤجي َ‬ ‫َروانيني سةرةكي لةم ميانةدا شياوي دةستنيشان كردنن‪:‬‬ ‫شيَوةيةكي طشتي ثيَنج تي ِ‬ ‫بنةرةتدا بةدواى‬ ‫لة‬ ‫بيستةم‬ ‫سةدةى‬ ‫ئاييني‬ ‫هزرظانانى‬ ‫و‬ ‫‪ .1‬بةشيَك لة ئايينزانان‬ ‫ِ‬ ‫ذمارة (‪ 5‬ئاياري ‪2010‬‬


‫دووبارةكردنةوةى تيؤلؤجي ديَرين و راظةكردني جيهان بوون‬ ‫بةبي سةرنجدان بة وةرضةرخان و‬ ‫بةطويَرةى ئةو تيؤلؤجيية‪،‬‬ ‫َ‬ ‫َروانينة لة‬ ‫ثرسةكانى رؤذطارى مؤديَرن‪ .‬لةبةر ئةوةى ئةم تي ِ‬ ‫بنةرةتدا ئايينيية‪ ،‬بةدةرة لة تويَذينةوةكةى ئيَمة‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫بنةرةتيَكة شكست‬ ‫باوةريان واية بنةما و‬ ‫‪.2‬بةشيَكي ديكة‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫هةلنةطةرة و طةرةكة تةواوى راستينةكان لةريَطةى ئةوةوة‬ ‫تيَبطةين‪ .‬لةم رووةوة طةرةكة كريستيانيزم لةتةك ثرسةكاني‬ ‫جيهانى مؤديَرن بة جدي بكةويَتة سةنطةرةوة‪ .‬بةآلم ئةو طروثة‬ ‫تيؤلؤجيستانة لة كؤتاييدا بة رةتكردنةوةى تيَطة سةرةكييةكاني‬ ‫مؤديَرنيتي و نيشاندانى ضيَوةيةكي ئاييني لةسةر بنةماى‬ ‫كريستيانيزم بؤ مؤديَرنيتى‪ ،‬وةآلمى ثرسةكان دةدةنةوة‪ .‬بة‬ ‫َكؤلينةوةدا‪َ ،‬‬ ‫َروانينة لة لي َ‬ ‫هةلويَستي‬ ‫سةرنجدان لة طرنطى ئةم تي ِ‬ ‫يةكيَك لة طرنطترين نويَنةرةكانى‪ ،‬واتا كارل بارت (‪)1968-1886‬‬ ‫دةخةينة بةرباس‪.‬‬ ‫‪.3‬طروثيَكي ديكة لة هزرظانانى ئاييني جةخت لةسةر زةروورةتي‬ ‫باوةر(ايمان) و تيَطةيشتني ئاييني لةتةك مؤديَرنيتيدا‬ ‫طفتوطؤى‬ ‫ِ‬ ‫دةكةنةوة‪ .‬بةآلم بانطةشةى يةكطرتنى ئةو دووانة ناكةن‪ ،‬واتا نة‬ ‫طؤزارشت لة مؤديَرنيتى دةكةن بةطويَرةى تيَطة مةسيحييةكان و‬ ‫نة كريستيانيزم بةطويَرةى تيَطة مؤديَرنةكان‪ .‬بة طشتي ئةم دوو‬ ‫طروثة بة نيازى دووبارة ضيَكردنةوةى فيَركاريية مةسيحييةكانن‬ ‫لة طفتوطؤدا لةتةك فةلسةفة مؤديَرنةكان‪ .‬وةآلمى ثرسةكانى‬ ‫جيهانى مؤديَرن بةثيَي طؤزارشتي هيَما مةسيحييةكان دةدةنةوة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫ثاول تيليخ (‪)1965-1886‬ة‪ ،‬كة‬ ‫َروانينة‬ ‫طرنطترين نويَنةرى ئةم تي ِ‬ ‫كورتةيةك لة بؤضوونةكانى دةطوازينةوة‪.‬‬ ‫‪.4‬طروثيَكي ديكة بة بةكارهيَناني يةكيَك لة فةلسةفةكانى مؤديَرن‬ ‫بة دواى ثيَوةندكردنى تيَطةيشتني مةسيحي لةتةك تيَطةيشتني‬ ‫دةربرينيَكي ديكة‪ ،‬خوازيارى طؤزارشتكردنى‬ ‫مؤديَرن دان‪ .‬بة‬ ‫ِ‬ ‫تازة و بةردةوامي كريستيانيزمن لةسةر بنةماى ثيَوةند و‬ ‫َروانينةكانى وةكو ئيَطزيستيَنسياليزم‪،‬‬ ‫ثرسة مؤديَرنةكان و تي ِ‬ ‫َروانيني ميَذوويي لة طؤزارشتكردنى دةقة‬ ‫هيَرميونيتيك يان تي ِ‬ ‫ئايينييةكاندا بةكار دةهيَنن‪ .‬لةم طروثةدا بة ليَتويَذينةوة بة‬ ‫َ‬ ‫هةلويَستةكانى ئيَدوارد سكيليَبيكس (‪ )-1914‬خةريك دةبين‪.‬‬ ‫بنةرةتدا ثشت بة فةلسةفة‬ ‫‪.5‬سةرةنجام طروثيَكي ديكة لة‬ ‫ِ‬ ‫مؤديَرنةكان و سيكيؤالريزم دةبةستن و كريستيانيزم تةنها‬ ‫لة شيَوةيةكي هةماهةنطيدا لةتةك ئةو فةلسةفانةدا ئةذمار‬ ‫دةربرينيَكي ديكة دةربارةى كريستيانيزم بةثيَي‬ ‫دةكةن‪ .‬بة‬ ‫ِ‬ ‫ثيَوةرة دةرةكييةكان داوةرى دةكةن‪ .‬بة سةرنجدان بةوةى‪ ،‬كة‬ ‫تويَذينةوةكةى ئيَمة دةربارةى ثةرضةكردارةكانى ئايينيية لة‬ ‫َروانينيَك لةم تويَذينةوةيةدا‬ ‫بةرامبةر مؤديَرنيتيدا‪ ،‬بؤية وةها تي ِ‬ ‫بةدةر دةبيَت‪.‬‬ ‫بة شيَوةيةكي طشتي ناكؤكي سةرةكي نيَوان بابةتةكانى‬ ‫تويَذينةوةكةى ئيَمة ليَرةدا تةرخانة بة ثرسطةليَكي وةك‬ ‫شيَوةي ثةرضةكردار بةرانبةر بة مؤديَرنيَتى‪ ،‬ضييةتي ئايين‬ ‫و تيؤلؤجي‪ ،‬سروشتي مؤديَرنيَتي‪ ،‬و طرنطي كريستيانيزم بؤ‬ ‫نوي‪ .‬هةموو ئةم َ‬ ‫لي َ‬ ‫هةلويَستي‬ ‫َكؤلينةوةى ثرسةكانى سةردةمى َ‬ ‫وةرضةرخانانةى سةردةمى مؤديَرين بة شيَوةيةك لةبةرضاو‬ ‫دةطيريَن و وةآلم دةدريَنةوة‪ .‬كةواتة تةواو نةريتي نين‪.‬‬

‫كارل بارت‬

‫كارل بارت‪ ،‬تيؤلؤجيستي سويسرايي‪ ،‬لة مةزنترين هزرظانانى‬ ‫ئاييني سةدةى بيستةم و ريَبةرى بزووتنةوةى نويَي ئةرتةدؤكسي‬ ‫لة ئايينزاي ثرؤتستانتيدا بوو‪ .‬لة خيَزانيَكي رؤحانى و زانكؤييدا‬ ‫هاتة جيهانةوة‪ .‬لة زانكؤكانى بةرلين و توبينطيَن و ماربؤرط‬ ‫تيؤلؤجي خويَند‪ .‬لة َ‬ ‫سالةكانى ‪ 1921‬تا ‪ 1933‬بؤ وانةطؤتنةوة لة‬

‫زانكؤكانى طؤتينطيَن و مونستةر و بؤن بانطهيَشتكرا‪ .‬بارت لة‬ ‫رؤذطارى دةسةآلتداريَتي نازييةكاندا لة ريَبةراني بةرطريكردني‬ ‫دةولةتي هيتلةرى بؤ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫زالبوون‬ ‫هةولةكانى‬ ‫ئاييني بوو لة بةرامبةر‬ ‫كليَساي َ‬ ‫بةسةر َ‬ ‫ئةلمانيدا‪.‬‬ ‫َ‬ ‫لي قةدةغةكرا‪.‬‬ ‫بةم هؤيةوة لة سالى ‪1935‬دا وانةطؤتنةوةي َ‬ ‫طةراوة و تا كؤتايي تةمةنى‬ ‫لةوة بةدواوة بؤ نيشتمانةكةى خؤى ِ‬ ‫لةوي طوزةراندي‪ .‬بارت لةو رؤذطارةدا ثيَشةواى رؤحانى شارى‬ ‫َ‬ ‫سةيفنظيل بوو لة سويسرا‪ .‬تةواوى بةرهةمةكانى خؤى لةو‬ ‫رؤذطارةدا نووسي‪ .‬بةرهةمة سةرةكييةكانى ئةو بريَتين لة‪ :‬نامة‬ ‫بؤ رؤميان (‪ ،)1919‬ثةيظي خوداوةند و ثةيظي مرؤظ (‪،)1928‬‬ ‫دؤطماكاني َ‬ ‫كليَسا (‪ )1967-1932‬لة يازدة بةرطدا‪ .‬تيؤلؤجي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ثرؤتستانت لة سةدةى نؤزدةهةمدا‪ :‬كؤمةلطة‪ ،‬دةولةت و كليَسا‬ ‫(‪ ،)1960‬مرؤظايةتي خوداوةند (‪.)1960‬‬ ‫لة طؤزارشتكردن لة بؤضوونةكاني بارتدا جياوازييةكى فرة‬

‫دةركةوتوون‪ .‬هةنديَك ليَهزرينةكانى ئةو بة ثةرضةكرداريَكي‬ ‫كؤنزيَرظاتيظانة بةرامبةر بة مؤديَرنيَتي و كؤنةثةرستيَكي‬ ‫ئاييني دةزانن‪ .‬لة كاتيَكدا‪ ،‬كة هةنديَكي ديكة هزريني ئةو بة‬ ‫ثؤست مؤديَرن ئةذمار دةكةن و ئةو بة تاكة نويَنةرى ثؤست‬ ‫مؤديَرنيزم لة تيؤلؤجيدا دادةنيَن‪ .‬بيَطومان ئةم جؤرة ليَهزرينانة‪،‬‬ ‫بةو جؤرةى لة بةستيَنة نا ئايينييةكانيشدا بينيمان‪َ ،‬‬ ‫ئالؤزن و بة‬ ‫َ‬ ‫دةرواننة ئايين و نةريت‪ .‬بارت هةوليدةدا‬ ‫َروانينيَكي مؤديَرنانة ِ‬ ‫تي ِ‬ ‫لة مؤديَرنيتي و رؤشنطةرى بطات و لة بةرانبةرياندا َ‬ ‫هةلويَستيَكي‬ ‫تايبةتي هةبيَت‪ .‬سروشتيية‪ ،‬كة لةم كارةدا سنوورى مؤديَرنيتي‬ ‫َروانيني ئةو مؤديَرنيتى و رؤشنطةرى لة لوتكةى‬ ‫َثةراند‪ .‬بة تي ِ‬ ‫تي ِ‬ ‫ثةرةسةندندا‪ ،‬واتا لة سةرةتاكاني سةدةى نؤزدةهةم‪ ،‬ئايين النيكةم‬ ‫لة نيَوان َ‬ ‫بي‬ ‫هةلبذاردةيةكي هزرى ئةوروثا بة تةواوى الواز و َ‬ ‫باوةر كردبوو‪ .‬كةواتة ئامانجى سةرةكي ئةو زيندووكردنةوةى‬ ‫ِ‬ ‫توانستي كريستيانيزم بوو لة روانطةيةكي هزرييةوة‪ ،‬بةآلم ئةم‬ ‫كارةى بة رةضاوكردنى راستينةى رؤشنطةرى و مؤديَرنيَتي بة‬ ‫ئةنجام طةياند‪ .‬كةواتة بة شيَوةيةكي طشتي دةتوانين ببيَذين‪ ،‬كة‬ ‫مؤديَرنيتي بؤ خؤى سنوور و ئامانجةكانى تيؤلؤجي مؤديَرني‬ ‫كريستياني دياريكردووة‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئاياري ‪2010‬‬

‫‪75‬‬


‫َروانيني بارت رؤشنطةرى بووة هؤى دةركةوتنى مرؤظي‬ ‫بة تي ِ‬ ‫رةهاخواز (‪ )Absolutist‬و راطةيةنةرى سةربةخؤيي سةبذيَكتي‬ ‫مرؤيي بوو‪ .‬بةم واتاية‪ ،‬كة مرؤظي مؤديَرن لة هةموو شتيَك‪،‬‬ ‫باوةربوون بة ئاوةزي خؤى‪ ،‬سةربةخؤيي تةواوى‬ ‫جطة لة‬ ‫ِ‬ ‫بةدةستهيَنا‪ .‬مرؤظي مؤديَرن بة سةربةخؤبوون لة خوا هيَزي‬ ‫تةواوى خؤى دةدؤزيَتةوة‪ .‬طومانكردن لة هةموو دياردةكانى‬ ‫راستين‪ ،‬بة تايبةتي طومانكردن لة خوا لة روانطةي سيانةيي لة‬ ‫سرووش و تيَطةى طوناهي يةكةم‪ ،‬مةرجي ئةم سةربةخؤييةية‪.‬‬ ‫َروانيني بارت تيَطةيشتني مؤديَرنيَتي و رؤشنطةرى لة‬ ‫بة تي ِ‬ ‫تيَطةى ئازادي هةمان تيَطةيشتني هزرى نةريتي كريستياني‬ ‫خؤبةريَوةبةر هةمان مرؤظى‬ ‫بوو لة تيَطةى طوناه‪ .‬سةبذيَكتي‬ ‫ِ‬ ‫لةخؤدا داخراوي بزووتنةوةى ريفؤرمي ئايينيية‪ ،‬كة خواوةند و‬ ‫برياردةرى ضاكة و خراثةى خؤيةتي‪ .‬بةم جؤرة لة تيَطةيشتني‬ ‫ِ‬ ‫خؤبةريَوةبةرى هيومانيزم لةتةك‬ ‫رؤشنطةرى لة سةبذيَكتي‬ ‫ِ‬ ‫تيؤلؤجيدا بوو بة يةك‪ .‬لةم ميانةدا‪ ،‬ئةو وةرضةرخانة بةرضاوةى‬ ‫لة كريستيانيدا روويدا ئةمة بوو‪ ،‬كة ئيدي (مرؤظ بؤ خوا نةبوو‪،‬‬ ‫َ‬ ‫بةلكو خوا بؤ مرؤظ بوو)‪ .‬هيَرشكردن بؤ سةر ئةم تيَطةيشتنة‬ ‫َ‬ ‫مؤديَرنة لة كريستياني‪ ،‬كة لة سةدةى نؤزدةهةمدا سةريهةلدا‪ ،‬لة‬ ‫ئامانجة سةرةكييةكانى بارت بوو‪.‬‬ ‫طرنطترين نويَنةرى ئةم تيَطةيشتنة لةو سةدةيةدا «شاليةرماخةر»‬ ‫بوو‪ ،‬كة بارت بة توندي هيَرشي كردؤتة سةري‪ .‬زيندووكردنةوةى‬ ‫تيؤلؤجي كريستياني لة َ‬ ‫ئةلمانياي سةدةى نؤزدةهةمدا‪ ،‬دواى ئةو‬ ‫ليَدانة ترسناكانةى‪ ،‬كة لة اليةن رؤشنطةرييةوة بةري كةوتبوو‪،‬‬ ‫قةرزبارى طرنطيثيَدانةكانى شاليةرماخةر بوو‪ .‬راستييةكةى‬ ‫طؤزارشتكردنى ئةو لة كريستياني مرؤظ تةوةر «انسان محور»ة‬ ‫بوو‪.‬‬ ‫بةم ثيَية‪ ،‬ئايين بة بةشيَك لة ذياني تةواوى تاك ئةذمار دةكرا‬ ‫و بؤ مرؤظ ثيَويستييةك بوو‪ ،‬ضونكة دةبووة هؤى يةكانطيرى‬ ‫دةربرينيَكي ديكة‪ ،‬بةثيَي ئةم طؤزارشتة‬ ‫بةشةكانى هؤشي ئةو‪ .‬بة‬ ‫ِ‬ ‫ئايين بؤ خؤسازي تاك ثيَويستة و واتا بة ذياني ئةو دةبةخشيَت‪.‬‬ ‫بةم جؤرة طؤزارشتكردنى شاليةرماخةر لة ئايين مؤديَرنيستيانة‬ ‫بوو‪ ،‬واتا يةكةم لة بووني مرؤظي دةتويَذييةوة بؤ ئةوةى دواتر‬ ‫رؤلي خودا لةودا لي َ‬ ‫دةربارةى َ‬ ‫َكؤلينةوة بكات‪.‬‬ ‫بةآلم بارت سةرةتا لة بووني كريست (مةسيح) دةتويَذيَتةوة و‬ ‫دواتر جيَطةي مرؤظ لةويَدا دةستنيشان دةكات‪ .‬لة طؤزارشتةكةى‬ ‫َ‬ ‫مؤرالي ئةذمار‬ ‫بنةرةتدا بة كردةوةيةكي‬ ‫شاليةرماخةر ئايين لة ِ‬ ‫دةكريَت و كريست دةضيَتة نيَو ذياني تاكةوة‪ ،‬بؤ ئةوةى لةسةر‬ ‫مؤرالي ئةو كاريطةرى بةجيَبهيَ‬ ‫َ‬ ‫َليَت‪ .‬هةروةها كريست‪،‬‬ ‫بووني‬ ‫لة روانطةى بوونةوةريَكي ميَذوويي‪ ،‬ئةزمووني ئاييني مرؤظ‬ ‫َ‬ ‫دةربرينيَكي ديكة‪ ،‬كريستيش ثةيوةستة‬ ‫دةولةمةند دةكات‪ .‬بة‬ ‫ِ‬ ‫َثةر و كتيَبى ثيرؤز بةريظانى(ميانجي) مرؤظة‬ ‫بة ميَذوويةكي تي ِ‬ ‫َروانيني بارت‪ ،‬تيؤلؤجي‬ ‫ي‬ ‫ت‬ ‫بة‬ ‫طشتي‬ ‫َوةيةكي‬ ‫لةتةك ئةودا‪ .‬بة شي‬ ‫ِ‬ ‫مؤديَرنيستي سةدةى نؤزدةهةم ئايين بة تةواوى دةخاتة ذيَر‬ ‫ثيَوة‪ ،‬ضونكة مرؤظ ثيَوةرة نةك خوداثيَوةر‪ .‬ئةم طؤزارشتة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫سةريهةلداوة‪ .‬هزرى‬ ‫مؤرالي كانتةوة‬ ‫لةذيَر كاريطةرى فةلسةفةى‬ ‫رؤشنطةرى الى كانت‪ ،‬رزطاربووني مرؤظ لة سةرثةرشت‬ ‫و طةيشتني بة ئاستي ثيَطةيشتوويي(بلوغ)‪ ،‬ذيَرخانى وةها‬ ‫طؤزارشتيَكة‪.‬‬ ‫ئاييني باو لة رؤذطارى مؤديَرندا‪ ،‬واتا تيؤلؤجي ليبرالي سةدةى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫قبول بكات‬ ‫هةولدةدات خودا بؤ ئامانجةكانى مرؤظ‬ ‫نؤزدةهةم‪،‬‬ ‫و بةكاري بهيَنيَت‪ .‬كريستيش لةم تيَطةيشتنةدا تةنها بةريظانيَكي‬ ‫َروانيني بارت سوودمةندبوون‬ ‫نيَوان مرؤظ و خواية‪ .‬بةآلم بة تي ِ‬ ‫لة خودا بؤ مةبةستةكانى مرؤظ بة واتاى رةتكردنةوةى تةواويَتى‬

‫‪76‬‬

‫خواية‪ .‬لةو طؤزارشتةدا‪ ،‬ئيَمة بة تةواوى ثيَويستمان بة هاريكارى‬ ‫خودا هةية‪ .‬بةآلم بارت بةنيازي ئةوةية لة جياتي واتاى مرؤيي‬ ‫باوةر(ايمان)‪ ،‬بؤ واتا طشتييةكةى بؤ كتيَبى ثيرؤز‬ ‫و ميَذوويي‬ ‫ِ‬ ‫بطةريَتةوةو بةم هؤيةوة هيَرش بكاتة سةرتيَطةيشتنةكانى‬ ‫ِ‬ ‫مؤديَرن لة كريستياني‪.‬‬ ‫َروانيني ئةو ئينجيل نةك هةر دةربارةى ئاييني مرؤظةكان‪،‬‬ ‫بة تي ِ‬ ‫َ‬ ‫بةلكو ثةيوةستة بة شتيَكى لي َ‬ ‫َل بة ناوى ئؤتؤريتة(دةسةآلتدارى)‬ ‫ي يةزدانى‪ .‬ئةو لة ئينجيلدا جيهانيَكي نامؤى تازة دةدؤزيَتةوة‪،‬‬ ‫دةربرينيَكي ديكة‪،‬‬ ‫كة لة بةرامبةر جيهانى رياليَتيدا راوةستاوة‪ .‬بة‬ ‫ِ‬ ‫بنةرةتي جياوازى ضؤنيةتي بيَدوايةكي‬ ‫َروانيني بارت ثرسي ِ‬ ‫بة تي ِ‬ ‫لة نيَوان كات و هةرمان داية‪ .‬ثةيوةندي كات و هةرمان(ابديت)‬ ‫وةكو ثةيوةندي بازنة لةتةك هيَ‬ ‫َلي بةركةوت‪ Tangent‬بةسةر‬ ‫ضيَوةكةيداية‪ ،‬بةآلم ئةم هيَ‬ ‫َلي بةركةوتة هيض شويَنيَك لة نيَو‬ ‫َروانيني بارت ثنتى بةركةوتةى‬ ‫بازنةكةدا داطير ناكات‪ .‬بة تي ِ‬ ‫هةرمان لةتةك بازنةي كاتدا هةمان مةرطة و كريست لةسةر‬ ‫رووى ئةو هيَ‬ ‫َلة وةستاوة‪.‬‬ ‫ئةم فؤرمة سةرةتايية لة تيؤلؤجي بارتدا قسةكردن دةربارةى‬ ‫خودا و كريست لة ميَذوو و جيهاندا دةبةستيَت‪ ،‬واتا ئيدي‬ ‫سةرةراى ئةوة‪،‬‬ ‫ناشيَت دةربارةى كريستي ميَذوويي بئاخظين‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫َروانينة شياوي طفتوطؤش نةبوو‪ .‬بةم هؤيةوة‪ ،‬اليةنطراني‬ ‫ئةم تي ِ‬ ‫بارت بؤ رزطاربوون لةو بنبةستة هةريةكةيان ريَطةيةكي تايبةتي‬ ‫َ‬ ‫هةلبذارد‪ .‬بةآلم بارت لة بةرهةمةكانى دواترى خؤيدا ئةم‬ ‫بنبةستةى كردةوة و كريستي لة سةنتةرى ميَذوودا دانا‪ .‬لةم‬ ‫َروانينةدا‪ ،‬كريست وةكو باآلترين بوونةوةرى ئامادة لةسةر‬ ‫تي ِ‬ ‫هيَ‬ ‫َلى هةرمان و مةرط رزطاريكارى مرؤظة‪ .‬كريست لة سيَنتةرى‬ ‫هةموو شتيَكدا هةية‪.‬‬ ‫لة جياتي مرؤظي سةردةمى رؤشنطةرى‪ ،‬كة بة سةبذيَكتيَكي‬ ‫خؤبةريَوةبةر و ئازاد ئةذمار دةكريَت‪ ،‬عيساي كريست شويَن‬ ‫ِ‬ ‫دةطريَت‪ .‬لة دةرةنجامدا‪ ،‬طؤزارشتكردنيَكي خوداتةوةرانة لة جيهان‬ ‫و ميَذوودا دةبيَتة جيَطرةوةى طؤزارشتكردني ئاميَرى و مرؤظ‬ ‫بةبي هيض ثةيوةندييةك لةتةك يةكديدا‬ ‫تةوةر‪ .‬كات و هةرمان‬ ‫َ‬ ‫َوانبرى خوا و مرؤظ نيية‪َ ،‬‬ ‫ثةيوةند دةبن‪ .‬هيَ‬ ‫بةلكو‬ ‫ي‬ ‫ن‬ ‫مةرط‬ ‫َلي‬ ‫ِ‬ ‫بنةرةتدا دياريكةرى بوونى هةبوويةك‪ ،‬واتا كريستة‪ .‬كةواتة‬ ‫لة‬ ‫ِ‬ ‫جودايي كات و هةرمان بةم واتاية نيية‪ ،‬كة ناتوانين دةربارةى‬ ‫خودا بهزريَين‪َ ،‬‬ ‫بةلكو خودا ثيَشتر لة نيَو كاتداية‪ .‬كةواتة جياوازى‬ ‫َوانبرى نيية‪،‬‬ ‫ضؤنيةتي بيَدوايةكي نيَوان خودا و مرؤظ بة واتاى ني ِ‬ ‫َ‬ ‫بةلكو ئةم جياوازيية ثيَكهيَنانى راستينةى كريستة‪ .‬خوداوةند‬ ‫جيهانى تةنها بؤ دادثةروةرى و خؤشةويستي و جطة لةمة‬ ‫نةئافراندووة‪َ ،‬‬ ‫بةلكو بؤ ئةوة ئافراندوويةتي تا عيساي كريست‬ ‫بووني هةبيَت‪ .‬لةم ريَطةيةوة‪ ،‬خوداوةند هةر لة سةرةتادا طةرةكي‬ ‫بوو تا لةتةك مرؤظدا ببيَتة يةك و لةتةك كريستدا خودايي خؤى‬ ‫َ‬ ‫برياردانةكانى شتيَكي ديكة نيية‪.‬‬ ‫هةلبذارد‪ .‬بووني خودا جطة لة ِ‬ ‫بة شيَوةيةكي طشتي تيؤلؤجي بارت‪ ،‬بة ثيَضةوانةى تيؤلؤجي‬ ‫َ‬ ‫ليبرالي سةدةى نؤزدةهةم‪ ،‬كة ثشتبةستوو بوو بة ميَتافيزيكاى‬ ‫ميكانيكي سةردةمي مؤديَرن‪ ،‬ثشتي بةست بة ميَتافيزيكاى كريست‬ ‫تةوةر‪ .‬بةآلم ئةو لة بةرهةمةكانى دواتريدا زيَتريش لةوة َ‬ ‫هةلزنا‪.‬‬ ‫بةو جؤرةى بينيمان‪ ،‬لةو اليةنةوة‪ ،‬كة رةخنةى رؤشنطةرى‬ ‫لةسةر ئايين بانطةشةى تيؤلؤجي دةربارةى ئاوةزطةرايي‬ ‫بريارة ئايينييةكانى‬ ‫تيَكشكاندووة و ثاشخانةكانى‬ ‫باوةرثيَكردنى ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫هةوليدا تا بة شرؤظةيةكي بووني‬ ‫لةنيَو بردبوو‪ .‬شاليةرماخةر‬ ‫مرؤظ ثاشخانيَكي ديكة بؤ هؤطرييةكانى مرؤظ بيَنيَت‪ .‬بةآلم‬ ‫بارت‪ ،‬بةثيَي ئةوةى طؤترا‪ ،‬ثاشخانةكانى شاليةرماخةريشي‬ ‫تيَكشكاند و نيشانيدا‪ ،‬كة هيض جؤرة ئاوةزطةراييةكي ثاشخانى‬

‫ذمارة (‪)5‬ئاياري ‪2010‬‬


‫كريستياني نيية‪.‬‬ ‫َ‬ ‫هةولي هزرى تازةى ئةو ئةمة بوو‪ ،‬كة نيشاني بدات بانطةشةى‬ ‫مؤديَرنيَتى دةربارةى ئاوةزطةراييش شياوي ثرسيارة‪:‬‬ ‫بؤضي طةرةكة ئايين بؤ ثاشخانة ئاوةزطةراييةكانى خؤى لة‬ ‫دةربرينيَكي ديكة‪،‬‬ ‫بطةريَت؟ بة‬ ‫شرؤظةكردنةكانى بةر لة ئاييندا‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫برواثيَكردني ثيَرسةثسيؤني‬ ‫بؤضي طوتارى كريستياني دةبيَت ِ‬ ‫خؤى لة طوتاريَكدا بةدةستبهيَنيَت‪ ،‬كة دةربارةى جيهانة؟ بؤضي‬ ‫نابيَت زانست و مؤديَرنيتى ثاشخانة ئاوةزطةراكانى خؤيان لة‬ ‫بريار و طوزارة‬ ‫َروانيني بارت‪ِ ،‬‬ ‫كريستياني وةربطرن؟ بة تي ِ‬ ‫ئايينييةكان يةكطرتوويي كرؤكي خؤيان هةية و سةلماندنى‬ ‫ئاوةزطةراييانةى ئةوانة ثيَويستي بة لي َ‬ ‫َكؤلينةوة لةم يةكطرتووة‬ ‫بريارانة بة جؤريَكي ئازادانة و‬ ‫كرؤكيية هةية‪.‬‬ ‫سةرةراى ئةوة‪ ،‬ئةم ِ‬ ‫ِ‬ ‫هةوةسمةندانة ثيَكنةهاتوون‪ ،‬و تةواوى ئةم سيستةمة فيَركارييانة‬ ‫طةرةكة َ‬ ‫هةلطري زانيني ثةيوةست بة طيان بن‪ ،‬ضونكة ئةطةر ئةو‬ ‫سيستةمة فيَركاريانة تةواو دروست و جةخت بن‪-‬لةو شيَوةيةدا‪،‬‬ ‫هةموو شتيَك لة ضيَوةى ئاييندا دةبيَت‪.‬‬ ‫بة شيَوةيةكي طشتي بارت هيَرشي كردة سةر طؤزارشتي‬ ‫مؤديَرنيستي لة تيؤلؤجي كريستياني ليبرالي سةدةى نؤزدةهةم‬ ‫َروانيني ميَتافيزيكيانةى كريستيانيدا‪ .‬لة جياتي طؤزارشتي‬ ‫لة تي ِ‬ ‫ئاميَرى و مرؤظتةوةرى لة ئايين‪ ،‬كة كاريطةرى هؤطريانةى‬ ‫طؤراني ثيَدا بؤ طؤزارشتيَكي خودا تةوةر‪ .‬لة‬ ‫مؤديَرنيَتي بوو‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫روانطةى ميَذووييةوة‪ ،‬ئةو ويَناى ئةوةى دةكرد‪ ،‬كة كولتوورى‬ ‫بؤرذوازي خؤرئاوا‪ ،‬كة ذيَرخانى تيؤلؤجي مؤديَرني ضيَدةكرد‪،‬‬ ‫دارمانداية و كةواتة خودي تيؤلؤجيش ئيدي توانستي‬ ‫لة دؤخي ِ‬ ‫مانةوةي نيية‪.‬‬

‫باوةري‬ ‫ئامانجى سةرةكي تيليخ هيَنانةدى طونجاندنى نيَوان‬ ‫ِ‬ ‫ئاييني و كولتوورى مؤديَرن بوو‪ .‬بةم هؤيةوة خوازيارى‬ ‫ئةوة بوو كريستياني بؤ َ‬ ‫نوي‬ ‫خةلكة طومانكارةكةى سةردةمى َ‬ ‫َروانيني ئةو لة نيَوان ئايين و‬ ‫بكاتة شتيَكي‬ ‫باوةرثيَكراو‪ .‬بة تي ِ‬ ‫ِ‬ ‫بنةرةتي بووني هةية و كولتوور‬ ‫كولتووردا ثةيوةندييةكى‬ ‫ِ‬ ‫بةبي ئايين نةشياوة‪ .‬ثةيوةندي نيَوان ئايين و كولتوور وةكو‬ ‫َ‬ ‫َوةرؤكة لة هونةردا‪ .‬كولتوور فؤرم و‬ ‫ثةيوةندي نيَوان فؤرم و ني ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةليَك ثرسيار ديَننة‬ ‫َوةرؤك‪ .‬دؤخي مرؤيي هةميشة‬ ‫ئايين ني ِ‬ ‫طؤر َي‪ ،‬كة كولتوورةكانيان ئةوانة بة شيَوةى جياواز بةرسظ‬ ‫ِ‬ ‫دةدةن و نةريتى ئايينة جؤراوجؤرةكان وةآلمطةليَكي جياواز‬ ‫بةوانة دةدةنةوة‪ .‬تيليخ ئةو ثرسيارة سةرةكيانةى‪ ،‬كة كولتوورى‬ ‫طؤر َى‪ ،‬بة ضةندين سيمبؤلي ئاييني بةرسظ‬ ‫مؤديَرن دةيانهيَنيَتة ِ‬ ‫دةداتةوة‪.‬‬ ‫ئةو ثيَنج ثرسيارى سةرةكي لة كولتوورى مؤديَرندا‬ ‫بةدةستديَنيَت‪ :‬ثرسيارى يةكةم ئةمةية‪ ،‬كة ضؤن دةتواندريَت‬ ‫وةآلمي ثرسيارى لةنيَوضوون بدريَتةوة و لة بةرامبةردا بةرطري‬ ‫بكريَت؟ تيليخ ثرسيارةكة لة سيمبؤلي خوداوةندي ثةروةريَندا‬ ‫دةدؤزيَتةوة‪ .‬ثرسيارى دووةم ئةمةية‪ ،‬كة ضؤن دةتواندريَت‬ ‫هةر راستينةيةكي طرنط بة جةخت(يقين) بزاندريَت؟ وةآلمي ئةم‬ ‫دةطةريَين‪ .‬ثرسيارى سيَيةم ئةمةية‪،‬‬ ‫ثرسيارة لة لؤطؤس دا بؤى‬ ‫ِ‬ ‫بنةرةتي يةكانطير بين؟‬ ‫كة ضؤن دةتواندريَت لةتةك ثرسي‬ ‫ِ‬ ‫وةآلمةكة لة كريستدا بةدةست ديَت‪ .‬ثرسيارى ضوارةم ئةمةية‪،‬‬ ‫َ‬ ‫مؤرال و ئايين و كولتوور‪،‬‬ ‫نارووني سةرةكي‬ ‫كة بة سةرنجدان بة ِ‬ ‫باوةرثيَكراو بيَت؟‬ ‫بة ض جؤريَك شياوة ذياني مرؤظ رةسةن و‬ ‫ِ‬ ‫نارووني بةم واتاية لة رؤحدا وةآلم دةداتةوة‪ .‬سةرةنجام‬ ‫ثرسي ِ‬

‫ثاول تيليخ تيؤلؤجيستي ثرؤتستانتي َ‬ ‫َ‬ ‫ئالمانى لة خيَزانيَكي لؤتةرى‬ ‫و كؤنزيَرظاتيظدا هاتة جيهانةوة‪ .‬لة زانكؤكانى بةرلين و تؤبينطيَندا‬ ‫وانةى خويَند‪ .‬لة َ‬ ‫سالى ‪1910‬دا تيَزى دكتؤراكةى خؤى دةربارةى‬ ‫فريَدريك شيلينط نووسي‪ .‬لة جةنطى يةكةمي جيهاندا قةشةى‬ ‫هيَزة زةوينييةكان بوو‪ .‬لةو رؤذطارةدا بةهؤى قسةكردن لةتةك‬ ‫َ‬ ‫خةلكي زيانديدة ضةندين مةيلي رةشبينانةى هاتة ميَشكةوة‪ .‬ئةو‬ ‫طؤرانكارى دةروونى خؤى لةو رؤذطارةدا بة ثةرضةكرداريَك لة‬ ‫ِ‬ ‫طؤرانكارى سةرةكي لة شارستانييةتي خؤرئاوادا ئةذمار كرد‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫دواى جةنط‪ ،‬لة زانكؤى بةرلين بة وانةطؤتنةوة خةريك بوو‪.‬‬ ‫دواتر بووة مامؤستاى فةلسةفة لة زانكؤى فرانكفورت‪ .‬لة‬ ‫سةرةتاكانى دةيةى ‪1930‬دا بة بآلوكردنةوةى ضةندين بابةت‬ ‫دذ بة نازيزم هةستا‪ .‬لة دةرةنجامدا‪ ،‬لة َ‬ ‫سالى ‪1933‬دا لة كارى‬ ‫َ‬ ‫زانكؤيي َ‬ ‫هاورا لةتةك خيَزانةكةيدا لة ئالمانياوة‬ ‫هةلثةسيَردرا و‬ ‫ِ‬ ‫رووةو ئةمةريكا رؤيشتن و لة (فيَرطةى تيؤلؤجي) نيويؤرك‬ ‫خةريكي وانةطؤتنةوة بوو‪ .‬تيليخ لة َ‬ ‫سالى ‪1936‬دا ذياننامةى‬ ‫طؤر َى و‬ ‫خؤى لة كتيَبيَكدا بة ناونيشاني لةسةر سنوور هيَناية ِ‬ ‫َ‬ ‫لة َ‬ ‫كؤمةليَك لة سمينارةكانى خؤى بة ناونيشاني‬ ‫سالى ‪1948‬دا‬ ‫َ‬ ‫بنيادةكانى لةرزان بآلوكردةوة‪ .‬لة سالةكانى ‪ 1951‬تا ‪1963‬‬ ‫سي بةرطةكةى خؤى بة ناونيشاني‬ ‫بةرهةمة سةرةكيية‬ ‫َ‬ ‫سيستةماتيكي تيؤلؤجي نووسي و بةهؤى ئةوةوة ناوبانطيَكي‬ ‫زؤرى ثةيدا كرد‪.‬‬ ‫لة هةمان ئةو ساآلنةدا لة زانكؤكانى هارظارد و ضيكاطؤ وانةى‬ ‫دةطؤتةوة‪ .‬بةرهةمة طرنطةكانى ديكةى بريتين لة‪ :‬ئازايةتيبوون‬ ‫نوي (‪ ،)1955‬تيؤلؤجي كولتوور (‪ ،)1959‬ئيَستاى‬ ‫(‪ ،)1952‬بووني َ‬ ‫نةمر (‪ .)1963‬تيليخ بة سةختى لة ذيَر كاريطةرى ليَهزرينةكانى‬ ‫نيتشة و كييركةطارد و هايديَطةردا بوو‪ .‬راظةكاران بةرهةمة‬ ‫تيؤلؤجيستييةكانى ئةويان بة ئيَطزيستيَنسياليستي ناساندووة‪.‬‬

‫ثرسيارى كؤتايي دةربارةى واتا و تيَطةي ميَذووة‪ ،‬كة وةآلمةكةى‬ ‫لة ئؤتؤريتةى يةزداني داية‪.‬‬ ‫دوو ثرسيارى سةرةتا (ئةطةر لةنيَوضوون و زانيني جةختيَتي‬ ‫راستينة)‪ -‬بةيةكةوة لةتةك ثرسي سروشتي سةبذيَكتي مرؤظدا‬ ‫سةروكارى هةية‪ -‬مرؤظ وةكو بوونةوةريَكي كردةكي‪ ،‬يةكةم‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةليَكي طةورةتر و‬ ‫كؤمةليَك بةش و دووةم‪ ،‬بةشيَك بة‬ ‫سيَيةم‪ ،‬كؤتايي و شياوي لةنيَوضوونة‪ .‬واتا هةميشة لةبةردةم‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلة دةرةكييةكانداية‪.‬‬ ‫ثضراني‬ ‫ثضراني دةروني و ِ‬ ‫ِ‬ ‫ثرسياري يةكةم ثةيوةست دةبيَت بة مرؤظ لة ثلةى بوونةوةر‬

‫َ‬ ‫ثاول تيليخ‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئاياري ‪2010‬‬

‫‪77‬‬


‫لةروانطةى ئؤنتؤلؤجييةوة‪ ،‬مرؤظ سنووردار و‬

‫شياوى لةنيَوضوون و كؤتايي و بةردةوام لةبةردةم‬

‫هة ِرةشةى نةبوون و مةرطداية‪ ،‬بةآلم خؤى‬ ‫سةرضاوةي بةرطريكردن نيية لة بةرانبةر ئةم‬

‫هة ِرةشةيةدا‪ .‬بوون كؤتابوونة‪ .‬رةنطدانةوةى وةها‬

‫بوونيَك لة ذياني كؤمةآليةتي تاكدا ضةندين ناكؤكي‬ ‫ليَدةكةويَتةوة‪ ،‬كة روالَةتةكانى ناكؤكي نيَوان بوون‬ ‫و نةبوونة‪ .‬مرؤظ طةرةكة لة هةموو ضاالكييةكاني‬

‫خؤيدا يةكةم تاكيَتي خؤ (خؤبوون) و هاوبةشي لة‬ ‫كؤمةلَطة (خؤنةبوون) و دووةم‪ ،‬لة نيَوان بزووتن و‬ ‫ئافريَنةري (خؤبوون) و سيستم و ريَسا (خؤنةبوون)‬ ‫و سيَيةم‪ ،‬لة نيَوان ئازادي (خؤبوون) و ضارةنووس‬ ‫(خؤنةبوون)دا هاوسةنطييةك دابهيَنيَت‬

‫ثرسياري يةكةم ثةيوةست دةبيَت بة مرؤظ لة ثلةى بوونةوةر‬ ‫و ئافراويَكدا و ثرسيارى دووةم مرؤظ لة ثلةى ئاطامةند و‬ ‫ناسمةنددا‪ .‬مرؤظ وةكو ضيَكراويَك كؤتايي هةية و هةنديَك جار‬ ‫بي واتايي و هزرى مةرط بةسةريدا َ‬ ‫دةربرينيَكي‬ ‫زال دةبيَت‪ .‬بة‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫هةرةشةى ليَدةكات‪ .‬لةتةك‬ ‫ديكة‪ ،‬بووني مرؤظ هةميشة نةبوون ِ‬ ‫هةرةشةيةدا بةرطرى‬ ‫ئةمةدا‪ ،‬مرؤظ هةميشة لة بةرانبةر ئةو ِ‬ ‫دةكات‪ .‬بةآلم ئةم توانستي بةرطريكردنة لةكويَوة بةدةستديَنيَت؟‬ ‫لةروانطةى ئؤنتؤلؤجييةوة‪ ،‬مرؤظ سنووردار و شياوى‬ ‫هةرةشةى نةبوون و‬ ‫لةنيَوضوون و كؤتايي و بةردةوام لةبةردةم ِ‬ ‫مةرطداية‪ ،‬بةآلم خؤى سةرضاوةي بةرطريكردن نيية لة بةرانبةر‬ ‫هةرةشةيةدا‪ .‬بوون كؤتابوونة‪ .‬رةنطدانةوةى وةها بوونيَك‬ ‫ئةم ِ‬ ‫لة ذياني كؤمةآليةتي تاكدا ضةندين ناكؤكي ليَدةكةويَتةوة‪ ،‬كة‬ ‫َ‬ ‫روالةتةكانى ناكؤكي نيَوان بوون و نةبوونة‪ .‬مرؤظ طةرةكة‬ ‫لة هةموو ضاالكييةكاني خؤيدا يةكةم تاكيَتي خؤ (خؤبوون) و‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطة (خؤنةبوون) و دووةم‪ ،‬لة نيَوان بزووتن‬ ‫هاوبةشي لة‬ ‫و ئافريَنةري (خؤبوون) و سيستم و ريَسا (خؤنةبوون) و‬ ‫سيَيةم‪ ،‬لة نيَوان ئازادي (خؤبوون) و ضارةنووس (خؤنةبوون)دا‬ ‫هاوسةنطييةك دابهيَنيَت‪ .‬دةستطةيشتن بةم هاوسةنطيية ثيَويستي‬ ‫هةرةشةى نةبوون داية و مرؤظ هةرضؤنيَك بيَت لة‬ ‫لة بةرامبةر ِ‬ ‫ناروخيَت‪.‬‬ ‫ةشةيةدا‬ ‫هةر‬ ‫ِ‬ ‫بةرامبةر ئةم ِ‬ ‫َروانيني تيليخ‪ ،‬ريشةى‬ ‫ي‬ ‫ت‬ ‫بة‬ ‫بةرطريكردن‪،‬‬ ‫َزةى‬ ‫بةآلم ئةم هي‬ ‫ِ‬ ‫لة مرؤظدا نيية‪َ ،‬‬ ‫بةلكو سةرضاوةكةى لة خوداوةندةوةية‪ .‬بة‬ ‫دةربرينيَكي ديكة‪ ،‬سيمبؤلي خوداوةندى ثةروةرين لة كريستيانيدا‬ ‫ِ‬ ‫هةرةشةيةى نةبوون لة مرؤظي‬ ‫تاكة وةآلمي شياوة بؤ ئةو‬ ‫ِ‬ ‫َرانةوة ئايينييةكان قسة لةبارةى ئامادةيي خوداوةند‬ ‫دةكات‪ .‬طي ِ‬ ‫لة جيهاندا دةكةن‪ .‬كةواتة هيَزي بوون‪ ،‬واتا خوداوةند‪ ،‬هةميشة‬ ‫بنةرةت بة بووني ئيَمة دةبةخشيَت لة بةرامبةر‬ ‫ئامادةية و بنةما و ِ‬ ‫هةرةشةى نةبوون‪ .‬سيمبؤلةكانى كريستياني دةربارةى جةخت‬ ‫ِ‬ ‫لةسةر هةرماني و ثةروةريني و هاوكات تيَنةطةيشتني خوداوةند‬

‫‪78‬‬

‫دةكةنةوة‪ .‬هيَزي بوون توخميَك لة ثيَكهاتةى بوون يان تةواوى‬ ‫ثيَكهاتةى بووني ئةو نيية‪ ،‬بوونةوةريَكي باآلتريش نيية‪ ،‬ضونكة‬ ‫هةموو بوونةوةريَك دوايةكي (متناهي) هةية‪ .‬ئةم هيَزة ثيرؤزة‪،‬‬ ‫واتا توانستي تيَطةيشتن و رؤشنكردنةيمان نيية‪.‬‬ ‫لة تايبةتمةندى ثرسي ثةيوةست بة توانستي ناسيني راستينةكان‪،‬‬ ‫كة بؤ مرؤظ طرنطة‪ ،‬تيليخ سةرةتا ضييةتي (ماهيت)ي ناسين‬ ‫(زانين) روون دةكاتةوة‪ .‬بة تيَطةيشتني ئةو زانين طةرةنتي تةواوى‬ ‫دةربرينيَكي ديكة‪ ،‬زانين‬ ‫ثةيوةندييةكانى مرؤظة لةتةك جيهاندا‪ .‬بة‬ ‫ِ‬ ‫نة تةنها هةر وةردةطيريَت‪َ ،‬‬ ‫بةلكو فؤرميَنةريشة‪ .‬ثيَكهاتةى هؤشي‬ ‫مرؤيي خاوةنى توانستي زانيني ئةم واتايةية‪ .‬مرؤظ‪ ،‬لة بةرانبةر‬ ‫ئاوةزئامرازي‪ ،‬بةهرةمةندة لة ئاوةزى ئؤنتؤلؤجي‪.‬‬ ‫َ‬ ‫هةولدانى ئةو بؤ تيَطةيشتني روودانطة و فؤرم‬ ‫لةتةك ئةمةدا‪،‬‬ ‫هةرةشةكردنداية لة‬ ‫دؤخي‬ ‫لة‬ ‫هةميشة‬ ‫(زانين)ة‬ ‫بةخشين بةو‬ ‫ِ‬ ‫بي واتايي و ناجةختي(عدم قطعيت)دا‪ .‬لةتةك ئةمةشدا‪،‬‬ ‫اليةن َ‬ ‫َ‬ ‫هةلبةتة تيَشوويةك لة زانين و ناسين بةدةست دةهيَنيَت و‬ ‫بي‬ ‫لةتةكيدا دةذي‪ .‬بة‬ ‫هةرةشةى َ‬ ‫دةربرينيَكي ديكة‪ ،‬لة بةرامبةر ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫هةولةكانى ئيَمة بؤ‬ ‫واتاييدا بةرطرى دةكات‪ .‬هؤكارى ئةوة‪ ،‬كة‬ ‫بةرةوروو دةبيَت ئةوةية‪ ،‬كة ئاوةزى‬ ‫هةرةشةدا‬ ‫ِ‬ ‫ناسين لةتةك ِ‬ ‫ئؤنتؤلؤجي ئيَمة دوايةكي هةية‪ .‬تيَطةيشتني ئاوةزى مرؤظ لة‬ ‫رووبةروو دةبيَت‪ :‬يةكةم‪ ،‬وةها‬ ‫سي ناكؤكيدا‬ ‫جيهان لةتةك َ‬ ‫ِ‬ ‫تيَطةيشتنيَك هةم طةرةنتي توخمة لؤجيكييةكان و هةم سؤزةكانة‪.‬‬ ‫ئةم دووانة بةطشتي ثيَكناكؤكن‪ .‬دووةم‪ ،‬ناسيني ئاوةزمةندانةى‬ ‫جيهان هاوكات طةرةنتي ضةندين رةهةندي ستاتيكي و ديناميكيية‪،‬‬ ‫كة لة ناكؤكيدان‪ .‬ئةم ناكؤكيية بةشيَوةى ناكؤكي رةهاخوازي‬ ‫لةتةك ريَذةطةراييدا دةردةكةويَت‪.‬‬ ‫ئامانجي راستينةى ناسين ئةوةية‪ ،‬كة رةها و ريَذةيي بةيةكةوة‬ ‫كؤبكاتةوة‪ .‬سيَيةم‪ ،‬ناسين طةرةنتي ناكؤكي نيَوان ثشتبةستنة‬ ‫بة خؤ‪ ،‬وةكو دوايين ئارطيوميَنت لة ناسيندا‪ ،‬و بةثشتبةستن‬ ‫بة ئةويديكة (بؤ نموونة بة نةريت يان سةرضاوةكان و ثيَوةرة‬ ‫لةخؤطرى ثيَوةرةكانى مةبةستمةندى‬ ‫دةرةكييةكان)‪ .‬ئةويديكة‬ ‫َ‬ ‫راستينة و جوانى و ضاكةية‪ .‬ئامادةبووني ئةم ثيَوةرانة بة‬ ‫واتاى ئامادةبوونى هيَزي بوونة‪ ،‬بةآلم لةبةر ئةوةى مرؤظ لةم‬ ‫بي ئاطاية‪ ،‬ئةوا بؤ هةميشة لة نيَوان ئةم دوو رةهةندةدا‬ ‫هيَزة َ‬ ‫سةرطةردانة‪ .‬نةهيَشتني (ثارادؤكس)ي خؤ لةتةك ئةويديكة‬ ‫لة ناسيندا ثيَويستى بةئاويَتةكردنى ثيَوةرة دةرةكييةكان‬ ‫َروانيني خؤ و بةدةرونكردنيانة‪ .‬بة شيَوةيةكي طشتي‬ ‫لةتةك تي ِ‬ ‫واتابةخشين بة ذيان ثيَويستي بة زانينيَكة‪ ،‬كة هةم لؤجيكي و‬ ‫هةم سؤزدارى‪ ،‬هةم رةها و هةم ريَذةيي‪ ،‬هةم لة نيَو خؤماندا و‬ ‫هةم لة دةرةوةماندا بيَت‪.‬‬ ‫تيليخ لة كريستدا وةك سيمبؤلي لؤطؤس (ثةيظي خوداوةند‬ ‫يان ئاوةزى طشت) بة دواى وةآلمي ثرسيارى ئيَثستمؤلؤجي‬ ‫دةطةريَت‪ .‬كريست بةم شيَوةية هؤطرى مةبةستمةندى‬ ‫مرؤظدا‬ ‫ِ‬ ‫مرؤظ دةنويَنيَت و بونياديَك بة واتا دةبةخشيَت‪ .‬سرووش و‬ ‫بنةرةتي و تةواوكارن بؤ واتابةخشين‪.‬‬ ‫ثةرجوو دوو هؤكردى‬ ‫ِ‬ ‫لة ريَطةى سرووش و ثةرجووةوة بنةماى واتا لة ذياني خؤدا‬ ‫لةسةر تاك ئاشكرا دةبيَت‪ .‬عيسا بؤخؤى ثةرجووى سةرةكي‬ ‫ثةيرةواني خؤى‬ ‫كريستيانيزم بوو‪ .‬بنةماى واتاى بة ذياني‬ ‫ِ‬ ‫َروانيني تيليخ بنةماى واتا لةوانةية بةردةوام لة‬ ‫بةخشي‪ .‬بة تي ِ‬ ‫بي سرووش‬ ‫ئاوةزى ئؤنتؤلؤجي ئيَمةدا ئامادة بيَت‪ ،‬بةآلم بة َ‬ ‫لةوة بة ئاطا نابين‪.‬‬ ‫ئامادةبووني جةستةيي كريست خؤئاطايي دةربارى ئامادةبووني‬ ‫بنةماى واتا دةسازيَنيَت‪ .‬واتاى بنةما‪ ،‬وةكو هيَزي بوون لة‬ ‫لي َ‬ ‫َكؤلينةوةى ثيَشوودا‪ ،‬نهيَنييةكي نةكراوةية‪ .‬نابيَت ئةوة بةهؤى‪،‬‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئاياري ‪2010‬‬


‫واتا لةتةك كريست‪ ،‬تي َ‬ ‫َكةل بكةين‪ .‬كريست تةنها نيَوانبةرى‬ ‫بنةماى واتاية نةك خودي بنةماى واتا‪ .‬لة ريَطةى كريستةوة تةنها‬ ‫راستينةى نهيَني ئاشكرا دةبيَت‪ .‬كةواتة بة شيَوةيةكي طشتي وةكو‬ ‫سيمبؤلي لؤطؤس وةآلمدةرةوةى كيَشةكانى زانينة و دذوازى‬ ‫رةهةندى لؤجيكي لةتةك سؤزدارى و رةها لةتةك ريَذةيي و لة‬ ‫خؤدا و لة دةرةوةى خؤدا ضارةسةرى زانين دةكات‪.‬‬ ‫ثرسياري سيَيةم‪ ،‬واتا ثرسيار لة نامؤبووني مرؤظ‪ ،‬بة سروشتي‬ ‫خودي مرؤظ ثةيوةست دةبيَت‪ .‬بوون بة واتاى لة دةرةوة‬ ‫بووني نةبوونة‪ .‬ئةم (نةبوون)ة هةمان توانستي هيَزةكيية و‬ ‫ئةطةرى بووني ئيَمةية‪ ،‬واتا سروشتي خودي ئيَمةية‪ .‬بوون واتا‬ ‫مةودابوون و نامؤبوون لة خودى خؤماندا‪ .‬دؤخي بووني مرؤيي‬ ‫هةمان نامؤبوونة لة هيَزي بوون‪ .‬بةو جؤرةى لة ثرسياري‬ ‫هةرةشةى ليَدةكات‪ ،‬و ليَرةوة ئةو‬ ‫يةكةمدا بينيمان‪ ،‬مرؤظ نةبوون ِ‬ ‫هةرةشةية بة كردةييانة وةردةطريَت‪ .‬لة دةرةنجامدا‪ ،‬ثةيوةندي‬ ‫ِ‬ ‫مرؤظ لةتةك خؤ و ئةوانيديكة و جيهان هةميشة تيَكضوو و‬ ‫بي واتايي‬ ‫شثرزةية‪ .‬بةم دؤخة لة مرؤظدا بة شيَوةي تةنهايي و َ‬ ‫دةردةكةويَت‪ .‬سيمبؤلةكانى داكةوتن و طوناه لة كريستيانيدا‬ ‫ديارخةرى ئةم دؤخةية و نيشانةى ئةوةن‪ ،‬كة طوزةركردن لة‬ ‫سةبذيَكت (خؤ)وة بؤ بوون و شيَواوي بوون ئةنجامى ئازادي‬ ‫و ضارةنووسي ئيَمةية‪ .‬ئةم طوزةركردنة ناسرووشتي و‬ ‫دابرانيَكة‪ ،‬كة ئازادي ئيَمة دةيسازيَنيَت‪.‬‬ ‫نائاوةزمةنديية ِ‬ ‫طوناه ديمةنى بةرثرسياريَتي كةسيية لةم نامؤبوونةدا‪ ،‬بةآلم‬ ‫َروانيني تيليخ بؤ وةآلمدانةوةى‬ ‫داكةوتن ضارةنووسي مرؤظة‪ .‬بة تي ِ‬ ‫ثرسيارى نامؤبوون طةرةكة لة كريستدا وةكو هيَزي بووني‬ ‫بطةريَين‪ .‬ثةناطاى مرؤظ بؤ بةدةستهيَنانى بووني‬ ‫تازة‪ ،‬بؤي‬ ‫ِ‬ ‫تازة كريستة‪ ،‬كة هيَزي بوون بؤ سروشتي دوايةكي مرؤظ‬ ‫دةردةخات‪ .‬دةرمانى نامؤيي بووني مرؤظ بة سازشكردن لةتةك‬ ‫هيَزي بوون شياو دةبيَت‪ .‬لةو شيَوةيةدا‪ ،‬مرؤظ لةتةك خؤ و‬ ‫ئةوانيديكةدا سازش دةكات‪ .‬كريست هيَزي واتا دةبةخشيَت‪ .‬لة‬ ‫دةرةنجامدا‪ ،‬مرؤظ بة هيَمايةك‪ ،‬كة بنةماى بوونة يةك دةطريَت‪.‬‬ ‫لي شثرزةيي‬ ‫بةآلم ئةم دؤخة تةنها ضركةساتيَك دةستدةدات‪َ ،‬‬ ‫بووني مرؤظ لة نيَو نابات‪.‬‬ ‫كريست هيَزى بوونى تازة لة دؤخي هةميشةيي نامؤيي مرؤظدا‬ ‫بةو دةبةخشيَت‪ ،‬بةآلم ئامادةبووني خوداوةند يان هيَزي بوون‬ ‫هةرضؤنيَك بيَت شياوى ليَكدانةوة نيية‪ .‬خوداوةند لة دؤخي بووني‬ ‫شثرزةيي ئيَمةدا هاوبةشي دةكات‪ .‬لةخاضدانى عيسا بة واتاى‬ ‫َ‬ ‫قوولي مرؤظةكاندا‪ .‬كريست‪-‬‬ ‫ئامادةبووني خواية لة دةقي نامؤيي‬ ‫وةكو مرؤظ‪ -‬خوداوةنديَك هةم لةبةردةم ترسي نامؤبوون و‬ ‫شثرزةيي بوونداية و هةم هيَزي بوون لة ريَطةى ئةوةوة بؤ‬ ‫ئةوانيديكة دةطوازريَتةوة‪ .‬كاتيَك شثرزةيي بوون لة بةستيَنيَكدا‬ ‫(واتا ذيانى كريست) شكست بهيَنيَت‪ ،‬كةواتة بة شيَوةيةكي طشتي‬ ‫شياوي شكستهيَنانة‪.‬‬ ‫دوو ثرسيارةكةى تيليخ ثةيوةست دةبيَت بة ضاالكي يان بووني‬ ‫كردةكي مرؤظ‪ ،‬واتا ذياني ئؤبذيَكتي و كؤنكريَتي ئةو‪ .‬ضاالكي‬ ‫ثيَكهاتةى كؤنكريَتي خؤ و بوون يان كردةكيبووني خؤية لة بووندا‪.‬‬ ‫مرؤظ كردةكيانة جطة لة رةهةندى جةستةيي و ئةستوويي‪،‬‬ ‫رةهةندى رؤحي هةية‪ .‬رؤح يةكيَتي هيَزي ذيان و واتاية‪ .‬بة‬ ‫دةربرينيَكي ديكة‪ ،‬رؤح توانستي ديسثليني ذياني جةستةيي‬ ‫ِ‬ ‫ئيدي(‪ )Idée‬و مةبةست و واتاكانة‪ .‬بةم واتاية‪ ،‬رؤح بريَتيية‬ ‫لةتةك َ‬ ‫لة ئاواز و عةشق و ئارةزوو(شهوت)‪ .‬بووني كردةكيانةى مرؤظ‬ ‫سي كاري تايبةتي ئةنجام بدات‪ :‬يةكةم‪ ،‬دؤزينةوةى‬ ‫طةرةكة َ‬ ‫َ‬ ‫وابةستةبوون لةتةك خؤي َ‬ ‫مؤرالدا‪ .‬دووةم‪ ،‬خؤسازي‬ ‫ةمرةوي‬ ‫قةل ِ‬ ‫َنتالي خؤ َ‬ ‫ةمرةوي كولتووري)‪.‬سيَيةم‪،‬ترانسيندي َ‬ ‫َ‬ ‫ةمرةوي‬ ‫(قةل ِ‬ ‫(قةل ِ‬

‫بزووتن رووةو ئةزمووني َ‬ ‫نوي‪ ،‬بةم واتايةية‪،‬‬ ‫كة هةر ذيانَيكي مؤرالَي وابةستةييةكي‬ ‫هةرضؤنَيك بَيت نا ِرووني هةية‪ .‬هةر كرداريَكي‬ ‫مؤرالَي كردارةكانى ديكة دةكاتة قورباني‬ ‫يان زيان بةوانيديكة دةطةيةنَيت‪ .‬بةآلم لةبةر‬

‫ئةوةي ذياني ئَيمة ثةيوةستة بة وابةستةيي و‬ ‫شي‪،‬‬ ‫سَينتةرمةندى‪ ،‬ئةوا ئةم ثرسيارة دَيتة ثَي َ‬ ‫كة ئايا دةتوانين بة مؤرالَ​َيكي دوور لة نا ِرووني‬ ‫بطةين؟ ئةم رةهةندةى سَييةم‪ :‬واتا طة ِرانةوة‬ ‫بؤ وابةستةيي لةتةك خؤدا‪.‬‬

‫ئايين)‪.‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫سي اليةني هةية‪:‬‬ ‫‪،‬‬ ‫مؤرال‬ ‫ةوي‬ ‫ةمر‬ ‫قةل‬ ‫خؤ‪،‬‬ ‫لةطةل‬ ‫وابةستةيي‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫مؤرالي‬ ‫يةكةم‪ :‬وابةستةيي لةخؤدا‪ ،‬بةم واتاية ديَت‪ ،‬كة لة ذياني‬ ‫خؤماندا طةرةكة وابةستة و سةنتةرمةند بين و كةواتة بةرثرسي‬ ‫َ‬ ‫هةلبذاردنى مةبةستي سةنتةرين بؤ خؤمان‪.‬‬ ‫نوي‪ ،‬بةم واتايةية‪ ،‬كة هةر‬ ‫دووةم‪ :‬بزووتن رووةو ئةزمووني َ‬ ‫َ‬ ‫نارووني هةية‪.‬‬ ‫َت‬ ‫ي‬ ‫ب‬ ‫َك‬ ‫ي‬ ‫هةرضؤن‬ ‫مؤرالي وابةستةييةكي‬ ‫ذيانيَكي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫هةر كرداريَكي مؤرالي كردارةكانى ديكة دةكاتة قورباني يان زيان‬ ‫بةوانيديكة دةطةيةنيَت‪ .‬بةآلم لةبةر ئةوةي ذياني ئيَمة ثةيوةستة‬ ‫َشي‪،‬‬ ‫بة وابةستةيي و سةنتةرمةندى‪ ،‬ئةوا ئةم ثرسيارة ديَتة ثي َ‬ ‫َ‬ ‫نارووني بطةين؟ ئةم‬ ‫كة ئايا دةتوانين بة‬ ‫مؤراليَكي دوور لة ِ‬ ‫طةرانةوة بؤ وابةستةيي لةتةك خؤدا‪.‬‬ ‫واتا‬ ‫رةهةندةى سيَيةم‪:‬‬ ‫ِ‬ ‫دووةمين كارى تايبةتي بووني كردةكيانةى مرؤظ خؤسازي‬ ‫َ‬ ‫ةمرةوي كولتوورية‪ .‬كار‪ ،‬ئافران‪ ،‬داهيَناني سيمبؤل‪ ،‬كولتوور‬ ‫(قةل ِ‬ ‫دةربرى واتاطةليَكن‪ ،‬كة مرؤظ‬ ‫و هونةرى ئيَمة هةموويان‬ ‫ِ‬ ‫طؤران بةخؤى دةدات‪ .‬بةآلم‬ ‫و‬ ‫لةتةكياندا خؤى دةسازيَنيَت‬ ‫ِ‬ ‫نارووني هةية‪ ،‬ضونكة ئةو ديمةن و ثيَكهاتانة هةم‬ ‫ليَرةشدا ِ‬ ‫نوي دةهيَننة كايةوة و هةم ئةطةرى ذيانةكانى ديكة‬ ‫ذيانيَكي َ‬ ‫َشي‪ ،‬كة ئايا دةتوانين‬ ‫سةركوت دةكان‪ .‬دواتر ئةم ثرسيارة ديَتة ثي َ‬ ‫بة كولتووريَكي َ‬ ‫نارووني بطةين؟‬ ‫خالي لة ِ‬ ‫َ‬ ‫كارىتايبةتي سيَيةم ترانسينديَتالي خؤ و بزووتنة رووةو‬ ‫ةمرةوي ئاييندا هةية‪ .‬ئايين خؤى َ‬ ‫بةرزيَتي‪ ،‬كة لة َ‬ ‫هةلطرى‬ ‫قةل ِ‬ ‫دوو َ‬ ‫َ‬ ‫مؤرال و كولتوور‪ .‬ضونكة ذياني‬ ‫ةمرةوي ثيَشترة‪ ،‬واتا‬ ‫قةل ِ‬ ‫َ‬ ‫كولتوورى و مؤرالي هةميشة مةيلي بةرزيَتي هةية‪ .‬كةواتة‬ ‫َ‬ ‫مؤرالي و كولتوورييةكان رةهةنديَكي ئايينيان‬ ‫هةموو كردارة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هةول بؤ بة ترانسينديَنتالكردنى خؤ لة ريَطةى‬ ‫هةية‪ .‬بةآلم‬ ‫ناروونيية‪ ،‬ضونكة‬ ‫طةرةنتي‬ ‫ئاييني‬ ‫َكهاتةكانى‬ ‫ي‬ ‫ث‬ ‫و‬ ‫َك‬ ‫دروشمطةلي‬ ‫ِ‬ ‫ئةم دروشم و ثيَكهاتانة ضةند شتيَكي دوايةكيين‪ ،‬كة طةرةكيانة‬ ‫بةرزراطرتني مرؤظ خؤيةتي‪.‬‬ ‫بيَدوايةكي نيشان بدةن‪ ،‬كة ئامانج‬ ‫ِ‬ ‫كةواتة ئةو ديمةنانة لة كؤتاييدا دةبنة ريَطر لةبةردةم سةلماندنى‬ ‫خواستي ترانسيندي َ‬ ‫َنتالي‪ .‬بةمجؤرة ئايين بة شيَوةيةكي طشتي‬ ‫نارووني هةية‪ .‬ثرسيارةكة ئةمةية‪ ،‬كة ئايا دةتوانين لة ريَطةى‬ ‫ِ‬ ‫نارووني بة ترانسينديَنتي خؤ بطةين؟‬ ‫ئايينةوة َ‬ ‫بةبي ِ‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئاياري ‪2010‬‬

‫‪79‬‬


‫َ‬ ‫مؤرال و كولتوور‬ ‫تيليخ بؤ وةآلمي ثرسيارةكانى ثةيوةست بة‬ ‫ناروونئاميَزدا لة نيَو سيمبؤلة كريستييانةكانى ئامادةيي‬ ‫و ئاييني ِ‬ ‫دةطةريَت‪ .‬ئامادةيي رؤح سيمبؤلي‬ ‫رؤح و دةسةآلتي يةزدانيدا‬ ‫ِ‬ ‫خوداوةندى ئامادةية لة ذياني رؤحي مرؤظدا‪ .‬رؤح تةواوترين‬ ‫سيمبؤلي خوداوةندة‪ .‬خوداوةند وةكو رؤح (بة ثيَضةوانةى خوداوةند‬ ‫نوي) لة داكةوتى‬ ‫وةكو ثةروةريَن(خالق)‪ ،‬ياخود كريست وةكو هيَزي َ‬ ‫كؤنكريَتي ذياني مرؤظ ئامادة دةبيَت‪ .‬ئامانجي ترانسيَندي َ‬ ‫َنتال لة خؤ‬ ‫طةيشتنة بة ئامادةيي‪ ،‬بةآلم مرؤظ لة خوداوةند تيَناطات‪َ ،‬‬ ‫بةلكو لة‬ ‫سةرةتادا خوداوةند لة مرؤظ تيَدةطات‪ .‬لة دةرةنجامدا‪ ،‬مرؤظ بة‬ ‫ذيانيَكي روون و ئاشكرا دةطات‪ ،‬بةآلم ئةم ئةزموونةش هةميشة‬ ‫دادةبريَت و هةرضؤنيَك بيَت سروشتيَكي نهيَنيئاميَزي هةية‪ .‬طةيشتني‬ ‫ِ‬ ‫ئامادةيي هةميشة لة ضيَوةي طروثيَكي رؤحاني شيَوة دةطريَت‪.‬‬ ‫كليَسة نيية‪َ ،‬‬ ‫طروثي رؤحانى بة زةروورى تةنها َ‬ ‫بةلكو ثيَكهاتةى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلة ئايينييةكانة‪ .‬كاتيَك دةستةيةكي‬ ‫ناخةكي هةموو طروثةكان و‬ ‫َ‬ ‫نارووني لة ترانسيَنديَنتالى‬ ‫رؤحاني بةم واتاية بةرهةم بيَت‪ ،‬ئةوا ِ‬ ‫َ‬ ‫مؤرال و‬ ‫نارووني لة كايةى‬ ‫خؤ لة نيَو دةضيَت‪ ،‬لةبةر ئةوةى ِ‬ ‫نارووني ئاييني دةكةن‪ ،‬ئةوا ئةزمووني‬ ‫كولتووريشدا‬ ‫ثةيرةوي لة ِ‬ ‫ِ‬ ‫نارووني لةو دوو كايةيةشدا‬ ‫ئامادةيي رؤحاني‪ ،‬ضركةساتي نةمانى ِ‬ ‫هةية‪ .‬هةرضؤنيَك بيَت ضركةساتةكانى بةربآلو و ثارادؤكسئاميَزة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاكاندا روو دةدات‪.‬‬ ‫هةرضةندة لة هةموو‬ ‫َ‬ ‫ناروونيية‬ ‫كؤتا ثرسيار‪ ،‬سةبارةت بة توانستي ذيانيَكي خالى لة ِ‬ ‫َروانيني تيليخ ميَذووش‬ ‫لة ميَذوودا‪ ،‬ئايا ميَذوو واتاى هةية؟ بة تي ِ‬ ‫سي كارى تايبةتي هاوشيَوةى هةبيَت‪ :‬يةكةم‪ ،‬دروستكردني‬ ‫طةرةكة َ‬ ‫ثةيوةندي لةتةك خؤ‪ ،‬بةم واتاية‪ ،‬كة لة نيَوان َ‬ ‫خةلكان و طروثةكان‬ ‫بة ريَكوثيَكي و دادثةروةرى هةماهةنطى دروست بكات‪ .‬دووةم‪،‬‬ ‫ئافراندنى دؤخيَكي روون و ئاشكرا‪ ،‬لةبةر ئةوةى لةم كايةيةشدا‬ ‫َشي‪ .‬سيَيةم‪ ،‬ئةمةية‪ ،‬كة لة كؤتاييدا رووةو‬ ‫نارووني ديَتة ثي َ‬ ‫ِ‬ ‫دةستةبةركردنى رون و ئاشكرايي و توانستي هيَزةكي (بالقوة) لة‬ ‫خؤى ترانسيَندي َ‬ ‫بطةريَين‪ .‬دةسةآلتي خوداوةند وةآلمي‬ ‫َنتالدا بؤى‬ ‫ِ‬ ‫ثرسيارةكةية سةبارةت بة توانستي ذيانيَكي روون و ئاشكرايي لة‬ ‫ميَذوودا‪ .‬دةسةآلتى يةزدانى سيمبؤلي ئامادةيي رؤحة لة ميَذووي‬ ‫هةر نةتةوةيةك و طروثيَكدا و ئةوان سيَنتراليزةى ميَذوو دةكةن‪.‬‬ ‫هةمان ئةو قؤناغة تايبةتة لة ميَذوودا طرنطييةكي هةمةكي هةية‬ ‫بؤ هةموو طروثةكانى ديكة‪ ،‬ضونكة َ‬ ‫نارووني‬ ‫زالبوونة بةسةر ِ‬ ‫لة ضاالكي بووني مرؤظدا‪ .‬ئةزمووني هاوثيَوةندي و ئافراندن و‬ ‫َنتالى َ‬ ‫ترانسيَندي َ‬ ‫نارووني لةم قؤناغانةدا هةمان ئةزمووني‬ ‫خالي لة ِ‬ ‫دةربرينيَكي ديكة‪ ،‬دةسةآلتي‬ ‫واتادارى و مةبةستمةندي ميَذووة‪ .‬بة‬ ‫ِ‬ ‫يةزدانى نيشاندةرى ئةوةية‪ ،‬كة ئامانجى دةرووني(ناخةكي) كات‬ ‫راكيَشاني كؤتابووونة بؤ دةرووني ناكؤتابوون ياخود ثيَكبةستني‬ ‫كاتة بة هةرمانييةوة‪ .‬كةواتة توخمي خؤ(سةبذيَكت)ي هةر بوونيَك‬ ‫دةميَنيَتةوة و كات و ذياني كؤتابوون لة ذياني هةرماندا بةشدارة‪.‬‬ ‫ئةم ثرؤسيسة هةمةكيية تةنها لة روانطةى خوداوةندةوة سةرنج‬ ‫دةربرينيَكي ديكة‪ ،‬هةموو شتيَك لة خوداوةنددا‬ ‫دةدريَت‪ .‬بة‬ ‫ِ‬ ‫روودةدات‪ .‬ذياني يةزدانى بةهؤى لةخؤنامؤبوون لة بووندا دةرطير‬ ‫دةطةريَتةوة بؤ هةماهةنطى لةتةك خؤ و كايةى‬ ‫دةبيَت و ثاشان‬ ‫ِ‬ ‫بوون و كاتيش لةخؤ دةطريَت‪.‬‬ ‫بي‬ ‫بةمجؤرة تيليخ ثةيجؤرى ئةوةية‪ ،‬كة سةرةكيترين ثرسيارة َ‬ ‫وةآلمةكانى رؤذطارى مؤديَرن‪ ،‬واتا ثرسي لةنيَوضوون (فةنابوون)‬ ‫و توانستي زانيني راستينة (حقيقت) و نامؤبووني مرؤظ و توانستي‬ ‫ذياني رةسةن و واتادارى ميَذوو‪ ،‬بة سيمبؤلةكانى كريستيانيي‬ ‫َ‬ ‫دوودليية بنيادييةى‪ ،‬كة‬ ‫وةآلم بداتةوة‪ .‬لة طرنطي ئةو ثرسيارانة و‬ ‫لةطؤريَدا نيية‪ ،‬هةرضةندة‬ ‫مرؤظي مؤديَرني دروست دةكات‪ ،‬طومانيَك‬ ‫ِ‬ ‫باوةرهيَنانة بة ئايين‪.‬‬ ‫وةآلمةكانى تيليخ خؤيان ثيَويستيان بة‬ ‫ِ‬ ‫راستييةكةى ئامانجي سةرةكي ئةو ئةمةية‪ ،‬كة كريستياني لةتةك‬ ‫َ‬ ‫قولترين هؤطريية هزرى و كولتوورييةكانى رؤذطارى مؤديَرن ثةيوةند‬ ‫َروانيني‬ ‫بكات و بؤ ئةوانة ضةندين وةآلم لة ئايين دةربهيَنيَت‪ .‬لة تي ِ‬

‫‪80‬‬

‫تيليخدا كرنطترين كارى تايبةتي ئايين لة رؤذطارى مؤديَرندا بريَتيية‬ ‫رووبةرووبوونةوة لةتةك نيطةرانييةكي طشتطير‪ ،‬كة لة قةيراني‬ ‫لة‬ ‫ِ‬ ‫بي واتاييدا ريشةى خؤى هةية‪ .‬كيَشةى سةرةكي سةدةى بيستةم‬ ‫َ‬ ‫ثةشؤكاوي َ‬ ‫(شلةذان‪ ،‬نيطةراني)يية‪ ،‬كة دةرةنجامةكةى لةنيَوضووني‬ ‫سيَنتةرى رؤحانيية لة رؤذطارى مؤديَرندا‪.‬‬ ‫تيليخ لة كتيَبى (ئازايةتيبوون)دا بة دوور و دريَذى سةبارةت بة‬ ‫رؤذطارى مؤديَرن وةكو رؤذطارى ثةشؤكاويي هاتؤتة ئاخافتن‪.‬‬ ‫ئةمرؤكة ثةشؤكاوى دياردةيةكي طشتطيرة‬ ‫َروانيني ئةو‬ ‫ِ‬ ‫بة تي ِ‬ ‫و سيمبؤلةكانى ثةشؤكاوى لة هةموو شويَنيَكدا ثةراكةندةية‪.‬‬ ‫سي اليةنةوة‬ ‫بةو جؤرةى ثيَشتر ئاماذةى ثيَدرا‪ ،‬نةبوون لة‬ ‫َ‬ ‫سي جؤرة‬ ‫هةرةشة لة بووني مرؤظ دةكات‪ ،‬و لة دةرةنجامدا َ‬ ‫ِ‬ ‫نيطةراني(ثةشؤكاوى) ثةيدا دةبيَت‪.‬‬ ‫هةرةشة لة مرؤظ‬ ‫هةرةشةية بريَتين لة‪ :‬مةرط‪ ،‬كة‬ ‫سي‬ ‫ئةم َ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫بي واتايي‪ ،‬كة مرؤظ لة روانطةى‬ ‫دةكات لة روانطةى بوونييةوة‪َ ،‬‬ ‫رؤحانييةوة بة ترسناك دةسازيَنيَت‪ ،‬و هةستكردن بة طوناه‪،‬‬ ‫َ‬ ‫سي فؤرمي‬ ‫هةرةشة لة مرؤظ دةكات لة روانطةى‬ ‫مؤرالييةوة‪َ .‬‬ ‫ِ‬ ‫بي واتايي‬ ‫سةرةكي ثةشؤكاوى (نيطةراني) واتا نيطةراني مةرط و َ‬ ‫هةرةشانةوة سةرضاوة دةطرن‪ .‬ئةم نيطةرانييانة لة‬ ‫و طوناه‪ ،‬لةم ِ‬ ‫هةرسي فؤرمةكةدا بوونيان هةية‪ ،‬واتا بةرهةمي فؤرمة نائاسايي و‬ ‫َ‬ ‫نةخؤشييةكانى هؤشي مرؤظ نين‪.‬‬ ‫هةر يةكة لةم جؤرة نيطةرانيانة لة قؤناغيَك لة ميَذووي خؤرئاوادا‬ ‫دةركةوتوون‪ :‬نيطةراني مةرط لة كؤتاييةكانى شارستانييةتي ديَرين‬ ‫مؤرالي لة كؤتاييةكانى سةدةكانى نيَظين َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫زالبووة‪،‬‬ ‫زالبووة‪ ،‬نيطةراني‬ ‫بي واتايي)‪ ،‬لة رؤذطارى‬ ‫و نيطةراني رؤحي‪ ،‬واتا بيَهودةيي(ياخود َ‬ ‫مؤديَرندا َ‬ ‫زالبووة‪.‬‬ ‫بي واتايي نةمانى رةهاكان و دةركةوتني ليبراليزم‬ ‫سةرةكي‬ ‫هؤكردي‬ ‫َ‬ ‫َروانيني تيليخ‪،‬‬ ‫و سةركةوتني شارستانييةتي ثيشةسازي بووة‪ .‬بة تي ِ‬ ‫لة وةرضةرخانة مةزنةكاندا نيطةراني طشتطير دةبيَت و لة دوو‬ ‫بنةرةتيدا دةردةكةويَت‪ :‬يةكيَكيان‪ ،‬ئةو نيطةراني(ثةشؤكاوي)‬ ‫فؤرمي ِ‬ ‫ية لة سنوورداركردنى خنكيَني كةش(محدوديت خفةكنندة فضا)‬ ‫دا سةرضاوة دةطريَت‪ ،‬كة هةستي ناتوانايي لة هةآلتن و ترس لة‬ ‫دواكةوتن بةدواى خؤيدا دةهيَنيَت‪ ،‬و ئةوي ديكةيان‪ ،‬نيطةراني‬ ‫سةرضاوة دةطريَت لة طةشةسةندني ويَرانكردنى كةش‪ ،‬واتا‬ ‫هةستكردن بة كةوتنة نيَو كةشي بةرفراوان و َ‬ ‫خالى و رةش‪ .‬مرؤظي‬ ‫مؤديَرن دووضارى هةردوو لةم نيطةرانييانة بووة‪.‬‬ ‫ئ َيدوارد سكيل َيبيكس‬

‫سكيليَبيكس‪ ،‬تيؤلؤجيستي هؤالندي سةر بة طروثي دؤمةنيكان‪ ،‬دواى‬ ‫جةنطى يةكةمى جيهان خويَندني لة ثاريس تةواو كرد‪ .‬ثةيوةندي‬ ‫لةتةك ميرلؤثؤنتي(‪ )1961-1908‬و ئالبيَرت كامو (‪)1960-1913‬‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئاياري ‪2010‬‬


‫هةبوو و لة ذيَر كاريطةر ئيَطزيستيَنساليزم(فةلسةفةي بونطةرايي)‬ ‫دا بوو‪ .‬لة َ‬ ‫سالى ‪1957‬دا بوو بة مامؤستاي ميَذووي تيؤلؤجي‬ ‫زانكؤى نيميطةن لة هؤالند‪ .‬نووسينة سةرةتاييةكانى ئةو زيَتر‬ ‫سةبارةت بة كريستؤلؤجي(مةسيحناسي) و كولتي ثيرؤز بوو‪ ،‬بةآلم‬ ‫لة قؤناغي دووةمى ذياني هزري خؤيدا‪ ،‬لة َ‬ ‫سالى ‪ 1965‬بةدواوة‪،‬‬ ‫بة ليَكؤليَنةوةى نيَوان دين و دنياوة خةريك بوو‪ ،‬و لةم بارةيةوة‬ ‫بة ليَتويَذينةوةيةكي َ‬ ‫قول سةبارةت بة هيَرميونيتيكي هايديَطةر و‬ ‫طاداميَر(‪ ، ) ... -1900‬فةلسةفةي زمانى ظيتطنيشتاين‪ ،‬فيَنؤميَنؤلؤجي‪،‬‬ ‫و تيؤرى رةخنةكارى هؤركهايمةر(‪ )1973-1895‬و هابةرماس‬ ‫خةريك بوو‪ .‬طرنطترين بةرهةمةكانى ئةو بريَتين لة‪ :‬خودا‪ :‬ئايندةى‬ ‫باوةر (‪ ،)1968‬عيسا‪ :‬ئةزموونيَك لة‬ ‫مرؤظ (‪ ،)1968‬تيَطةيشتني‬ ‫ِ‬ ‫كريستؤلؤجيدا (‪َ ، )1979‬‬ ‫كليَسا بة رووخساريَكي مرؤظانةوة(‪.)1986‬‬ ‫ئؤبذيَكتي سةرةكي بةرهةمةكانى سكيليَبيكس ثةيوةندي نيَوان دين‬ ‫و دينا‪ ،‬ثةيوةندي ذياني ئاييني لةتةك ذيان بة شيَوةيةكي طشتي‪،‬‬ ‫كؤمةلطة سيكؤالرةكاندا‪ ،‬و َ‬ ‫َ‬ ‫رؤلي دةرةنجامزاني‬ ‫واتاى رزطاربوون لة‬ ‫ئاييني لة تيَطةيشتني ميَذووي مرؤظايةتيية‪ .‬لة بةرهةمةكانيدا‬ ‫كريست(مةسيح) وةكو ثارادايمي جؤري مرؤظ دةردةكةويَت‪،‬‬ ‫ثراكسيسي عيسا ثارادايمي بةدةستهيَنانى تةواويَتي(كمال)‬ ‫مرؤظايةتيي و ثنتى دةرضوون لة ئازار و رةنجي جيهانى مؤديَرنة‪ .‬بة‬ ‫َ‬ ‫هةولدةدات لة نيَوان ئايين و مؤديَرنيتةدا‪ ،‬لة‬ ‫شيَوةيةكي طشتي ئةو‬ ‫باوةرى‬ ‫ئةزمووني مرؤظ و ميَذووي مرؤظدا يةكيَتييةك ضيَبكات و‬ ‫ِ‬ ‫كريستياني لة فؤرميَكدا نيشان بدات‪ ،‬كة بؤ مرؤظي مؤديَرن شياوي‬ ‫ليَتيَطةيشتن بيَت‪.‬‬ ‫َ‬ ‫رؤلي‬ ‫يةكيَك لة طرنطترين تيَطةكان لة تيؤلؤجي سكيليَبيكسدا‬ ‫َروانيني ئةو ئةزمووني‬ ‫ئةزمووني مرؤيية لة‬ ‫بيروباوةرى ئايينيدا‪ .‬بة تي ِ‬ ‫ِ‬ ‫مرؤيي لة بةرامبةر سرووش و ئيلهامى يةزدانى راناوةستيَت‪َ ،‬‬ ‫بةلكو‬ ‫ريَطةيةكة بةهؤيةوة ثةيوةندي لة نيَوان خودا و مرؤظدا ثةيدا دةبيَت‪.‬‬ ‫مةبةستي ئةو لة ئةزموون‪ ،‬تةواوى ثيَرسةثتكردنةكان و كردةوة و‬ ‫سةرةراى ئةمة‪ ،‬سرووش و ئيلهام تةنها ثةيظ‬ ‫رووداوةكانى مرؤظة‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫بريارةكانى خوداوةند نين‪َ ،‬‬ ‫بةلكو خؤيان لة ئةزمووني مرؤظايةتيدا‬ ‫و ِ‬ ‫روودةدةن و بةيةكةوة ثةيوةندييةكي دياليَكتيكيان هةية‪ .‬كةواتة‬ ‫ئةزمووني مرؤيي فيَنؤميَن(دياردة)يَكي فرة َ‬ ‫ئالؤزة‪ .‬ئةزموون بة ريَي‬ ‫دةردةبردريَت‪ ،‬بةآلم زمان و تيَطةكان هيض كاتيَك تةواوى‬ ‫زمانةوة‬ ‫ِ‬ ‫ئةزموونةكان لةخؤناطرن‪ .‬ئةزموون بة تيَطةكان و ئاوةزمةندي‬ ‫دةستةبةر ناكريَت‪ ،‬هةرضةندة ئاوةزمةند و زمان بؤ تيَطةيشتني‬ ‫ئةزموون ثيَويستيية‪ .‬ئةزمووني مرؤيي لةخؤطرى نهيَنييةكة‪ ،‬كة‬ ‫خؤى ريَطةيةكة رووةو زانين(معرفة)‪ .‬بنةماى تيَطةيشتني خوداوةند‬ ‫لة ئةزموون هةمان ئةمةية‪ .‬لةبةر ئةوةى زمان و ئاوةزمةندى‬ ‫ناتوانن لة تةواوى ئةزمووني َ‬ ‫ئالؤزي مرؤيي تيَبطةن‪ ،‬ئةوا هيض‬ ‫َ‬ ‫َروانينيَكي مرؤيي رةها نيية‪ .‬هةر بةمجؤرة هةلويَستي زانيني‬ ‫تي ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫قوولي نهيَنيئاميَزي ئةزمووني مرؤظ‬ ‫كليَسا بة بةراوردكردن لةتةك‬ ‫دةبيَتة شتيَكي هةندةكي و ريَذةيي‪ .‬هةر لةم رووةوةية‪ ،‬كة بةثيَي‬ ‫َروانيني سكيليَبيكس‪ ،‬بؤ راظةى ميَذوو و ئةزمووني كريستياني‬ ‫تي ِ‬ ‫دةشيَت لة ضيَوة فةلسةفيية جياوازةكان سوود وةربطيريَت‪ .‬كةواتة‬ ‫دةربرينيَكي ديكة‪ ،‬هيض زمانيَكي رةها‬ ‫َروانينة‪ .‬بة‬ ‫ِ‬ ‫زانين بة تةواوى تي ِ‬ ‫بؤ تيَطةيشتن لة نهيَني بوون‪ ،‬بووني نيية‪.‬‬ ‫سكيليَبيكس بة جةختكردنةوة لةسةر ئةزموون بةم واتاية‪ ،،‬سةرنجي‬ ‫كؤنكريَتبووني ميَذووش دةدات‪ .‬ميَذوو هةمان ئةزمووني كؤنكريَتي‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةية‪ ،‬كة راستةوخؤ طرنطييةكي ئاييني هةية‪ .‬هةنوكة ئةم‬ ‫َ‬ ‫ئةزموونة كؤنكريَتيية لةوانةية لةتةك فيَركارى ئةبستراكتي كليَسايي‬ ‫َروانيني سكيليَبيكس‬ ‫دذ بووةستيَتةوة‪ .‬لةم شيَوةيةدا‪ ،‬ضار ضيية؟ بة تي ِ‬ ‫َروانيندا‪ ،‬واتا لة بنةما ئةبستراكتييةكاندا‬ ‫دروستي‬ ‫باوةرى تةنها لة تي ِ‬ ‫ِ‬ ‫نيية‪َ ،‬‬ ‫َروانين و كردةوةداية (ياخود لة تيؤر‬ ‫بةلكو لة دياليَكتيكي تي ِ‬ ‫و ثراكسيس داية)‪ .‬ئةو بةم تيَطةيةي دةطوت ئؤرتؤثراكسيس (لة‬ ‫بنةرةتدا‬ ‫بةرامبةر ئةرتةدؤكس)‪ .‬بةمجؤرة ئةزمووني مرؤيي لة‬ ‫ِ‬ ‫بريارة ئةبستراكتييةكاندا‬ ‫خؤى ثيرؤزة و ثيرؤزي لة ثرةنسيث و ِ‬

‫شاراوة نيية‪ .‬ميَذووي كؤنكريَتي خؤي بةشيَكة لة ثرؤسيسي ئايين و‬ ‫ئةزمووني مرؤيي خؤى رةهةندي سرووش و شويَني ئامادةبووني‬ ‫خوداوةندة‪.‬‬ ‫بنةرةتييةكانى ديكةى تيؤلؤجي سكيليَبيكس ئةزموونة‬ ‫لة تيَطة‬ ‫ِ‬ ‫َروانيني ئةو كاتيَك ئيَمة بانطةشةى كؤنكريَتيبووني‬ ‫ي‬ ‫ت‬ ‫بة‬ ‫ناكؤكةكانة‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫ئةزمووني ميَذوويي دةكةين‪ ،‬ئةوا طةرةكة سةرنجي ئازار و دةردي‬ ‫مرؤظ و طوناه و نادادثةروةريش بدةين‪ .‬ئةزموونة ناكؤكةكان‬ ‫هةمان رةنج و ئازارى مرؤظة‪ ،‬كة لة ناكؤكي لةتةك ثارادايمي عيسا‬ ‫وةكو سةرمةشقي ذيان شويَن دةطريَت‪ .‬ئةزموونة ناكؤكةكان‬ ‫دةربرى دؤخيَكي َ‬ ‫قولن لة مرؤظدا‪ .‬ئازار و رةنج طريمانةكانى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةى ئايديالي خةوشدار دةكات و‬ ‫مرؤظ سةبارةت بة‬ ‫َروانيني رةخنةطرانة لةودا دروست دةبن‪ .‬ئةم ئةزموونانة‬ ‫ضةندين تي ِ‬ ‫َروانيني‬ ‫تايبةتمةنديَني ئاشكراكارانةيان هةية‪ ،‬و لةم رووةوة تي ِ‬ ‫َروانيني ضةوساوةكان سةبارةت بة‬ ‫جياواز و باآلترة بؤ جيهان‪ .‬تي ِ‬ ‫جيهان روانطةيةكي باآلترة و ئامرازيَك بؤ خةباتكردن لة ريَطةى‬ ‫بةدةستهيَنانى ثارادايمي كريست ثيَكدةهيَنيَت‪ .‬طشت ئايديؤلؤجيية‬ ‫َروانينة رةخنةطرانةيةدا هاوبةشن‪ ،‬و‬ ‫تةواوخوازةكان لةم تي ِ‬ ‫كةواتة دةتوانن لة بةدةستهيَناني ئةم ثارادايمةدا هاريكاري‬ ‫بكةن‪ .‬بةدةستهيَنانى ثارادايمي كريست بة واتاى جيَطيركردنى‬ ‫طةرانةوةى دووبارةى عيساي كريستة‪.‬‬ ‫دةسةآلتداريَتي خوداوةند و ِ‬ ‫َروانيني ئةو ئةزموونة ناكؤكةكان لة سةختترين رووكارى‬ ‫بة تي ِ‬ ‫خؤيدا لة ذيان و مةرطي عيسادا دةركةوتووة‪ .‬عيسا نيازي باشي‬ ‫هةبوو‪ ،‬بةآلم شكستي خوارد‪ .‬كةواتة ثشتبةستن بة ئةزموونة‬ ‫دةطةريَتةوة بؤ ثيَشينةى‬ ‫ناكؤكةكان‪ ،‬سةبارةت بة بنةماى رةخنة‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫َروانيني سكيليَبيكس ئازار و رةنجي مرؤظ‬ ‫مةرطي عيسا‪ .‬بة تي ِ‬ ‫ثةيوةستة بة ئامادةبووني خوداوةند لة جيهاندا‪ ،‬ضونكة خوداوةند لة‬ ‫واتا كريستيانييةكةيدا زؤر نزيكة لة رةنجةكان و خةباتةكانى مرؤظ‬ ‫و خؤيشي ديمةني ئةو نزيكييةية‪ .‬خودا لة جيهاندا ئامادةييةكي‬ ‫راستةوخؤى بةهؤى نيَوانطرييةوة هةية‪ ،‬واتا بةهؤى ميَذووةوة‬ ‫لة جيهاندا ئامادةيي هةية و لةم رووةوة تةواو ئامادةية‪ .‬خوداوةند‬ ‫ميَذووي كردووة بة هؤكاريَك بؤ ئامادةبووني لة جيهاني مرؤظدا‪.‬‬ ‫بةو جؤرةى بينيمان‪ ،‬ئةزموون و ميَذوو بؤشاييةك ناخاتة نيَوان‬ ‫مرؤظ و خوداوةند‪َ ،‬‬ ‫بةلكو رةهةندي ئامادةبووني خوداية‪ .‬ئةزمووني‬ ‫ميَذوويي خؤى لة خودايةكدا ريشةى هةية‪ ،‬كة خوازيارى ثةيوةني‬ ‫طرتنة لةتةك مرؤظدا‪ .‬ئةزموونة ناكؤكةكان ئيَمة لة خوداوةند‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطة سيكؤالرةكان‬ ‫نزيكتريش دةكاتةوة‪ .‬كةواتة رزطاربوون لة‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةيةكدا دةتوانيَت بة‬ ‫هةروا ثرسيَكي طرنطة و مرؤظ لة وةها‬ ‫رزطاربوون بطات‪.‬‬ ‫بة شيَوةيةكي طشتي سكيليَبيكس ثةيجورى يةكانطيركردنى ئايين و‬ ‫مؤديَرنيتيية لة ئةزموون و ميَذوودا‪ ،‬و لةم رووةوة نةيارةكاني رةخنةى‬ ‫ئةوةيان ليَطرتووة‪ ،‬كة جةختكردنةوة لةسةر ميَذوو و ئةزموون توانستة‬ ‫ثةيرةوكارى ئةزمووني‬ ‫دؤطمييةكان الواز دةكات و ئةوانة دةكاتة‬ ‫ِ‬ ‫باوةرى بة دؤطميَكي‬ ‫ميَذوويي‪ .‬بةآلم سكيليَبيكس بؤ شرؤظةى زمانى‬ ‫ِ‬ ‫ئاييني طرنط هةية‪ ،‬و لةم اليةنةوة‪ ،‬تيَطةيشتني ميَذوويي لة ئايين طرنطيي‬ ‫دةبيَت‪ .‬ميَذوو وةكو ثيَشزةمينةى تيَطةيشتن دؤطمةكان هيض كاتيَك لة‬ ‫َروانيني ئةو طؤزارشتة ميَذووييةكان‬ ‫مةيدانةكة ناضيَتة دةرةوة‪ ،‬بة تي ِ‬ ‫ثةيوةندييةكي دياريكارانةيان لةتةك دؤطمي ئايينيدا هةية‪ .‬بةمجؤرة‬ ‫باوةرى وابووة‪ ،‬كة‬ ‫سكيليَبيكس لةتةك طونجاندنى ئايين و ميَذوو‬ ‫ِ‬ ‫باوةر(ئيمان)ي كريستياني بؤ مرؤظي مؤديَرن شياوي ليَتيَطةيشتنة و‬ ‫ِ‬ ‫طرنطى كريستياني بؤ جيهانى مؤديَرن سةلماند‪ ،‬جيهانيَك‪ ،‬كة فؤرمي‬ ‫نةريتي ثةيامى كريستياني وةرناطريَت‪ .‬كةواتة ئامانجى سةرةكي ئةو‬ ‫دامةزراندنى طفتوطؤى نيَوان ئايين و دنياي نا ئايينيية‪.‬‬

‫‪.1‬سةرضاوة‪:‬‬ ‫حسين بشيرية‪ :‬تاريخ انديشةهاي سياسي در قرن بيستم (ليبراليسم و‬ ‫محافظــةكارى)‪ ،‬جلد دوم‪ ،‬ضاث هشتم‪ ،‬نشرني‪ ،‬تهران‪ ،1387 ،‬ص‪.298-287‬‬

‫َشرةو محةمةد(خاني)‬ ‫َراني‪ :‬ثي ِ‬ ‫وةرطي ِ‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئاياري ‪2010‬‬

‫‪81‬‬


‫ميَذوي محافزكاري و‬ ‫ضوار قوتابخانةي فكري‬

‫مةسعود سوري‬

‫‪82‬‬

‫َ‬ ‫خاليَكدا هاوبةشن ئةويش بةرطري كردن لة‬ ‫محافزكاراني جيهان لة‬ ‫ثاراستني ئةو دؤخةي لة ئاراداية‪ ،‬بةرطري كردن لة دؤخي هةنوكةيي و غةمي‬ ‫غوربةتي رابردو و دذايةتيكردني مؤديَرنيتة‪ ،‬دروشمةكاني مؤديَرنةو بنةما و‬ ‫دةركةوتةكاني‪.‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫لةطةل ئةمةيشدا محافزكاري لة ئةوروثاو ئةمريكا جياوازة‬ ‫بةآلم‬ ‫محافزكاري لة ئاسيا و خؤرهةآلت‪.‬‬ ‫محافزكاري لة ئاسيا روخساريَكي ئاسماني هةية و زياتر ثيَكهاتةيةكي ئاييني‬ ‫و ئايدؤلؤذي هةية‪ ،‬بةآلم محافزكاري لة ئةوروثا زةميني و نائايدؤلؤذييةو‬ ‫زياتر خوازياري بةرطريكردنة لة نةريتةكان و رابردو‪ .‬لة ئةوروثا و خؤرئاوا‬ ‫ضوار قوتابخانةي فكري بؤ محافزكاري لة ئارادان كة هةموان لة بةرطريكردن لة‬ ‫رابردو و دذايةتيكردني مؤديَرنيتةدا هاوبةشن‪ ،‬بةآلم شويَنزا و هؤكاري هاتنة‬ ‫ئارايان جياوازة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫شكل‬ ‫قوتابخانةي يةكةم‪ ،‬شويَنزايةكي سياسي و ئةوروثي هةية و هؤكاري‬ ‫َ‬ ‫فةرةنسا‪ .‬ئةم شيَوةية‬ ‫طؤرانكارييةكاني‬ ‫لةطةل‬ ‫طرتني‪ ،‬دذايةتيكردنة‬ ‫شؤرشي ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫فةرةنسا بو‬ ‫شي‬ ‫شؤر‬ ‫شةثؤلةكاني‬ ‫لةطةل‬ ‫بونةوة‬ ‫و‬ ‫روبةر‬ ‫لة محافزكاري بؤ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫هةوليَك بو بؤ بيَبةها كردني‬ ‫لة ئةوروثا‪ ،‬ئةمريكا‪ ،‬ئةفريقيا و ئاسيا‪ .‬هةروةها‬ ‫فةرةنسا كة لة ئازادي‪ ،‬يةكساني و برايةتيدا ثوخت‬ ‫دروشمةكاني‬ ‫شؤرشي ِ‬ ‫ِ‬ ‫دةبويةوة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫سةرهةلداني‬ ‫بةالريَدا ضوني و‬ ‫دواي‬ ‫و‬ ‫دا‬ ‫هةل‬ ‫سةرى‬ ‫ةنسا‬ ‫فةر‬ ‫شي‬ ‫شؤر‬ ‫كاتيَك‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫شؤرش‬ ‫دروشمةكاني‬ ‫بةر‬ ‫بردنة‬ ‫ثةنا‬ ‫بة‬ ‫ناثليؤن‬ ‫وثؤناثارتيزم‪،‬‬ ‫ثؤناثارت‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫فةرةنسا‬ ‫هةولي ئةوةيدا ركابةري‬ ‫بة روانينيَكي كؤلؤنياليستييةوة‬ ‫ِ‬ ‫ئيمثراتؤرييةكاني ديكة بة تايبةت بريتانيا لة قؤناغي يةكةمداو ثروسيا‪ ،‬روسيا‪،‬‬ ‫َني‪ ،‬ئةويش لة بةرذةوةندي‬ ‫ثي بي َ‬ ‫عوسماني و نةمسا لة قؤناغي دوةمدا كؤتايي َ‬ ‫َ‬ ‫هةولي‬ ‫فةرةنسا‪ .‬بةم ئامانجةوة بة تايبةت لة ئةوروثا‬ ‫ثاريس و بة سةركةوتني ِ‬ ‫َ‬ ‫فةرةنسادا بريتانيا لة ثلةي‬ ‫لةطةل‬ ‫ركابةري‬ ‫و‬ ‫سياسي‬ ‫ئةوةي دةدا لة بواري‬ ‫ِ‬ ‫شؤرش لة وآلتاني‬ ‫َشةكاني‬ ‫ي‬ ‫اك‬ ‫سةرنجر‬ ‫دروشمة‬ ‫َداني‬ ‫ي‬ ‫ثةرةث‬ ‫يةكةم بخات و بة‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ئةوروثاي ناوةنديي و ئاسيا و ئةفريقيا‪ ،‬بازنةي كؤلؤنياليستي بريتانيا بةرتةسك‬ ‫بكاتةوة‪.‬‬ ‫ئةم شيَوازةي لة دذي ئيمثراتؤرييةكاني ديكةيش لة ئةوروثاي خؤرهةآلت‬ ‫َرةو دةكرد‪ ،‬بةآلم روي دذة بريتانييةكةي زؤر بةهيَزتر بو‪ .‬لة‬ ‫و ناوةنديي ثي ِ‬ ‫بةرةوروي‬ ‫بريتاني‬ ‫سياسي‬ ‫فةيلةسوفي‬ ‫براك‬ ‫ئةدمؤند‬ ‫َكدا‬ ‫ي‬ ‫بارودؤخ‬ ‫وةها‬ ‫ِ‬ ‫فةرةنسا بؤوة و بؤ بةرطريكردن لة بةهاكاني سياسةتي‬ ‫شي‬ ‫شؤر‬ ‫دروشمةكاني‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫فةرةنسادا شيَوازيَكي بونيات نا كة بة محافزكاري‬ ‫بريتانيا لة بةرامبةر‬ ‫شؤرشي ِ‬ ‫ِ‬ ‫ناوي دةركرد‪.‬‬ ‫ثوختةي بؤضونةكاني بريتي بو لة هيَرش كردنة سةر مؤديَرنيزمي سياسي‬ ‫ذمارة (‪ )5‬ئاياري‪2010‬‬


‫َرانانةي لةويَوة‬ ‫فةرةنسا و ئةو دروشمة‬ ‫شؤرشطي ِ‬ ‫ِ‬ ‫شؤرشي ِ‬ ‫ِ‬ ‫سةريان َ‬ ‫هةلدابو‪ .‬ئةو بة ثرسيار خستنة سةر ئازادي‪ ،‬يةكساني‬ ‫و برايةتي بة نامومكيني دةزانين و ثيَيوابو ئةوةي لة ثيَشينان‬ ‫و رابردوةوة ثيَمان طةيشتوة لة بوارةكاني سياسةت و ئابوري‬ ‫دةكري لة ئازادي و يةكساني‬ ‫ثي‬ ‫َ‬ ‫و كلتوردا باشتر كاري َ‬ ‫و برايةتي‪ .‬براك نةريتة ئةعياني‪ ،‬سياسي و ثاشايةتي و‬ ‫َ‬ ‫كاكلي ميَذوي ئةو وآلتة دةزاني‬ ‫حكومةتييةكاني بريتانياي بة‬ ‫َ‬ ‫بروايةدا بو ضونكة لة رةوتي زةمةندا شكليان طرتوة‬ ‫و لةو ِ‬ ‫ثي كردنن‪.‬‬ ‫زياتر شويَني متمانة َ‬ ‫قوتابخانةي دوةم��ي محافزركاري‪ ،‬رؤحيَكي كلتوريي‬ ‫طؤرانكاريية‬ ‫و روانينيَكي ئاسماني هةية و سةرضاوةي لة‬ ‫ِ‬ ‫كلتوريي‪ ،‬ئابوري و سياسييةكاني سيسةد و سي دوك نشيني‬ ‫(دوك ‪ -‬ثلةيةكي باآلي ئةعيانيية لة هةنديَك لة وآلتاني‬ ‫ئةوروثي) ناوضةي كلتوريي كاتؤليك _ ذيَرمةنداية كة دواتر‬ ‫بة يةكطرتنةوةيان وآلتي َ‬ ‫ئةلمانيايان ثيَك هيَنا‪ .‬ئةم قوتابخانة‬ ‫فكريية بةرهةمي يةكطرتنةوةي فيؤدالةكان و دوك نشينةكان‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هةوليَك بو بؤ بةرطرتن بة‬ ‫لةطةل كليَساي كاتؤليكي رؤما‪،‬‬ ‫بو‬ ‫يةكطرتنةوةي ذيَرمانةكان و بونيان بة وآلتيَك بة ثيَكهاتةيةكي‬ ‫نةتةوةييةوة‪.‬‬ ‫ئةم قوتابخانة فكريية كة بة زؤري روناكبيراني كلتور خواز‬ ‫نويَنةرايةتيان دةكرد و بة هؤي لة ئارادا نةبوني بزوتنةوةي‬ ‫َ‬ ‫ئةلمانيادا سةرضاوةي كةوتبوة‬ ‫رؤشنطةري مؤديَرن لة‬ ‫َ‬ ‫زانكؤكاني فرابيؤرط و براندنبؤرط‪ ،‬طالتةي بة مؤديَرنيزمي‬ ‫ئةوروثا دةكردو ميتؤدي جوآلنةوةي ئةواني بة رؤيشتن‬ ‫بةرةو نزمي و لةناوضون دةزاني‪.‬‬ ‫ئةم شيَوازة لة محافزركاري نةوةيةك لة روناكبيراني‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َدةرؤيي‬ ‫ئةلمانياي دروست كرد كة دواتر لة‬ ‫كؤمةليَك زي ِ‬ ‫َ‬ ‫و كةمتةرخةمي ترسناكةوة ط�لان‪ .‬هةولي بيسمارك بؤ‬ ‫يةكطرتنةوةي سيَسةدو سي دوك نشين و ثيَكهيَناني حكومةتي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هةولي رايشي دوةم بؤ داطيركردني جيهان لة جةنطي‬ ‫ئةلمانيا‪،‬‬ ‫َ‬ ‫يةكةمي جيهاني و هةولي رايشي سيَيةم بؤ هةمان مةبةست لة‬ ‫جةنطي دوةمدا سةرضاوةي لةم قوتابخانة فكريةداية‪.‬‬ ‫َ‬ ‫هيطل و فيختة و ناسيؤناليستة‬ ‫كةسانيَكي وةك نيضة‪،‬‬ ‫توندرةوةكان بؤ دةرباز بون لة ذيَر سيَبةري قورسي فكري‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دةولةمةندة فكريية‬ ‫محافزكاري و بؤ تيَكشكاندني ئةو قوتابخانة‬ ‫كة لةو وآلتة تةشةنةي كردبوة ناو رؤحي َ‬ ‫ئةلمانيةكانةوة‪،‬‬ ‫ثيرؤزييان بة جةنط بةخشي‪.‬‬ ‫ئةم قوتابخانة فكريية ئةطةرضي بة مردني بيسمارك‬ ‫لة ضوارضيَوةي سياسةت دةرضو بةآلم لة بوارة كلتوري‬ ‫و فكرييةكاندا هيَشتا هةر زيندوةو ئةم زيندو بونةش‬ ‫َ‬ ‫شكل‬ ‫دةرئةنجامي ثؤزةتيظ و نيطةتيظي زؤري ليَكةوتوةتةوة‪.‬‬ ‫طرتني قوتابخانةي فرانكفؤرت و ماركسيزمي َ‬ ‫ئةلماني لة ذيَر‬ ‫كاريطةري ئةم قوتابخانة فكرييةداية‪.‬‬ ‫قوتابخانةي سيَيةمي محافزكاري لة ئةوروثا خاوةن‬ ‫َ‬ ‫هةولي‬ ‫روانينيَكي مةزهةبي _ مةسيحيية‪ .‬ئةم قوتابخانة فكريية‬ ‫ئةوة دةدا لة ئةوروثا نويَنةرايةتي ليَكدانةوةيةكي مةزهةبي لة‬ ‫َ‬ ‫هةول دةدا‪ ،‬بؤ‬ ‫مةسيحييةت بكات‪ .‬ئةم قوتابخانةية لة ظاتيكانةو‬ ‫ثاراستني دؤخي هةنوكةيي لة بوارة كلتوريي و مةزهةبييةكاندا‬ ‫و دذي زؤريَك لة ليَكةوتةكاني مؤديَرنيتةية لة ئةوروثا‪ .‬ئةم‬ ‫َ‬ ‫ئيتاليا و وآلتاني باشوري ئةوروثا وةكو‬ ‫قوتابخانة فكريية لة‬ ‫باوةرةداية دوري مرؤظ‬ ‫لةو‬ ‫و‬ ‫َزترة‬ ‫ي‬ ‫ه‬ ‫بة‬ ‫ئيسثانياو ثرتوطال‬ ‫ِ‬ ‫لة مةسيحييةت كةوتوةتة قؤناغيَكي مةترسيدارةوةو مرؤظ بة‬ ‫تةكنؤلؤذيا لة َ‬ ‫حالي لةناوبردني خؤيداية‪.‬‬

‫هيَرش كردنة سةر لةبار بردني كؤرثةلة‪ ،‬دذايةتيكردني‬ ‫تةآلق و دذايةتي كردني ثيَوةندي ئازاد لة نيَوان ذنان و‬ ‫َ‬ ‫لةطةل َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا و‬ ‫رؤلي ذنان لة‬ ‫ثياواندا و دذايةتي كردن‬ ‫كاركردنيان‪ ،‬بةرطريكردن لة سنوري خيَزان و دذايةتيكردني‬ ‫دروستكردني هاوشيَوةي مرؤظ و هةر ضةشنة ضاالكييةك كة‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا‬ ‫دذ بة ثيَكهاتةي ئاسايي سروشت و ثيَكهاتةي نةريتي‬ ‫َ‬ ‫كؤلةكة سةرةكييةكاني ئةم قوتابخانة فكرييةية‪ .‬ئةم‬ ‫بيَت‪،‬‬ ‫قوتابخانة فكريية لة ئةمريكاش بة هيَزة‪.‬‬ ‫نيومحافزكاراني وةكو بوش لة سةرضاوةي ئةم قوتابخانة‬ ‫فكريية دةخؤنةوة‪ .‬لة روانطةي زؤر كةسةوة ليَكدانةوةي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاي‬ ‫هةولداني بؤ بة مةزهةبي كردني‬ ‫مةزهةبيي بوش و‬ ‫ئةمريكا لة ذيَر كاريطةري ئةم قوتابخانة فكرييةداية‪ .‬دذايةتي‬ ‫كردني فيمينيزمي ئةمريكايي‪ ،‬بةرطريكردن لة ثياو ساالري‪،‬‬ ‫هاورطةز بازي‪ ،‬بةرطريكردن لة‬ ‫هيَرش كردني جدي بؤ سةر‬ ‫ِ‬ ‫ذن وةك ثاريَزةري سنورةكاني خيَزان و وةك دايكي َ‬ ‫مال نةك‬ ‫سةرؤكيي‪ ،‬هيَرش كردنة سةر دروشمةكاني حزبي ديموكرات‬ ‫لة ب��وارة كلتوري و ئابوري و سياسييةكاندا طرنطترين‬ ‫تايبةتمةندييةكاني ئةم قوتابخانة فكرييةن لة ئةمريكا‪.‬‬ ‫ئةم قوتابخانة فكريية زؤر لةوة نيطةرانة كة شارستانيةتي‬ ‫َ��دةرؤي كردني مرؤظ لة ثةرةثيَداني‬ ‫خؤرئاوا بة هؤي زي ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطادا ليَكبترازيَت‪.‬‬ ‫ئؤمانيزم لة‬ ‫ضوارةمين قوتابخانةي فكريي محافزكاري لة ئةوروثا‪،‬‬ ‫خ��اوةن روانينيَكي دذبة مؤديَرنيتةية بةآلم ثيَكهاتةيةكي‬ ‫كلتوريي _ فةلسةفي هةية‪ .‬هيَرش كردنة سةر بنةما فكريي‬ ‫_ كلتورييةكاني ليبراليزم و مؤديَرنيزم طرنطترين تايبةتمةندي‬ ‫ئةم قوتابخانة فكرييةية‪.‬‬ ‫طؤرانكاريية جؤراوجؤرةكاني‬ ‫بةرهةمي‬ ‫ئةم قوتابخانة فكريية‬ ‫ِ‬ ‫سةدةي بيستةمة و رةخنةطريَكي بةهيَزي شارستانيةت‪،‬‬ ‫َ‬ ‫عةقلي مؤديَرن و هزري مؤديَرنيتةية و بة توندي‬ ‫تازةطةري‪،‬‬ ‫بةرطري لة بةها ئةخالقي و سياسي و نةريتةكاني رابردو‬ ‫بروايةداية كة هةرضي ئيَمة لة دنياي ئيَستادا‬ ‫دةكات و لةو ِ‬ ‫دةيبينين روخسارةو نةريتةكان‪ ،‬حةقيقةتن‪.‬‬ ‫ئةم قوتابخانة فكريية بةرطري لة رةها بيني‪ ،‬طشتيَتي طةري‬ ‫و رةها خوازي دةكات و بة توندي دذايةتي ريَذةطةري دةكات‬ ‫وةك دايكي ثؤزةتيظيزم و فةلسةفةي سياسي مؤديَرن و‬ ‫بروايةداية كة ئةم‬ ‫زانستي كؤمةآليةتي مؤديَرن‪ .‬هةروةها لةو ِ‬ ‫ثؤزةتيظيزمة حةقيقةتي لة ثيناو ريَذةكاندا قورباني كردوةو‬ ‫مرؤظي كردوةتة تةوةري سروشت‪.‬‬ ‫ئةم قوتابخانة فكريية هيَرش دةكاتة سةر جياكردنةوةي‬ ‫نؤرم و ئةو بابةتانةي كة ناثيَوريَن‪ ،‬هةروةها‬ ‫زانست لة بةها و ِ‬ ‫�ي لة‬ ‫سةرضاوةي‬ ‫ئةوة بة‬ ‫بةالريَدا ضونيَكي طةورة دةزان� َ‬ ‫ِ‬ ‫سروشت و ياسا هةميشةييةكاني سروشت‪ .‬ئةم قوتابخانة‬ ‫َ‬ ‫قبولكردني‬ ‫باوةرةداية بة‬ ‫فكريية بة شيَوةيةكي جدي لةو‬ ‫ِ‬ ‫ريَذةطةري كة يةكيَك لة بنةما سةرةكييةكاني ثؤزةتيظيزم‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطادا لة‬ ‫و مؤديَرنيزمة‪ ،‬دادثةروةري و عةقآلنييةت لة‬ ‫دةضي‪ ،‬ضونكة دوربونةوة لة رةها خوازي دةبيَتة هؤي‬ ‫ناو‬ ‫َ‬ ‫دةطؤريَت بة ئامرازيَك لة‬ ‫تةكنؤلؤذيا‬ ‫و‬ ‫مرؤظ‬ ‫ثوضطةرايي‬ ‫ِ‬ ‫دذي ويذداني مرؤظ و سرؤشت‪.‬‬ ‫سي قوتابخانة‬ ‫لة راستيدا قوتابخانةي ضوارةم ثوختةي َ‬ ‫َ‬ ‫هةولي ئةوة دةدا بة يارمةتي وةرطرتن‬ ‫فكرييةكةي ثيَشوة و‬ ‫لة روانطةكاني ثيَش مؤديَرنيزم وةكو سوقرات‪ ،‬ئةفالتون و‬ ‫ئةرةستؤ بكةويَتة رةخنةطرتني نيطةتيظ لة مؤديَرنيتةو ليَكةوتة‬ ‫َ‬ ‫هةولي ئةوةداية بة‬ ‫جؤراوجؤرةكاني‪ .‬ئةم قوتابخانة فكريية لة‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئايارى ‪2010‬‬

‫‪83‬‬


‫َ‬ ‫هيطل‪ ،‬نيضة‪ ،‬رؤسؤ و‬ ‫يارمةتي وةرطرتن لة تيؤرةكاني‬ ‫َ‬ ‫هؤبز و بة تي َ‬ ‫لةطةل روانطةكاني ثيَش مؤديَرنيتة‬ ‫َكةل كردنيان‬ ‫ئةوة بسةلميَنيَت كة مؤديَرنيتة لة سةردةمي ئيَستادا نةك‬ ‫طوي ناداتة نةريتةكاني فةلسةفةي سياسي َ‬ ‫بةلكو بنةما‬ ‫هةر‬ ‫َ‬ ‫ثشتطوي‬ ‫باوةرة بونياتييةكاني شيَخةكاني مؤديَرنيتةشي‬ ‫و‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫خستوة‪.‬‬ ‫ئةم قوتابخانة فكريية حةقيقةتي راستةقينة لة فةلسةفةي‬ ‫دةبيني بةوةيكة تةشةنةي كردوةتة‬ ‫يؤناني ضاخي كؤندا‬ ‫َ‬ ‫ناوةراست‪ ،‬بةآلم لة سةردةمي مؤديَرندا‬ ‫فةلسةفةي سةدةكاني‬ ‫ِ‬ ‫روخساري حةقيقةت لة َ‬ ‫قالبة زانستييةكاندا سةرثؤشي‬ ‫بة سةردا كيَشراوة و تةنها ريَطاي طةيشتن بة حةقيقةت‬ ‫هةلدانةوةي ئةو سةرثؤشة ئةستور و َ‬ ‫َ‬ ‫خةلةتيَنةرةية‪.‬‬ ‫ئةم قوتابخانة فكريية‪ ،‬مؤديَرنيتة بة رةشترين سةرثؤش‬ ‫داثؤشيبي‪،‬‬ ‫دةزاني كة لة ميَذوي مرؤظدا روخساري حةقيقةتي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫خةلك َ‬ ‫َ‬ ‫هةلةية‪،‬‬ ‫طةرانةوة بؤ راي‬ ‫وايةداية‬ ‫بر‬ ‫لةو‬ ‫هةروةها‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ضونكة تازةطةري بوةتة هؤي ئةوةي كة مرؤظي خؤرئاوايي‬ ‫نةزاني ضي دةوَي��ت و بة شويَن‬ ‫و مرؤظي مؤديَرن خؤي‬ ‫َ‬ ‫نةتواني لة نيَوان راست و َ‬ ‫هةلة‪ ،‬ضاك و خراث و‬ ‫ضييةوةية و‬ ‫َ‬ ‫‪ ...‬دا جياوازي بكات‪.‬‬ ‫لة روانطةي ئةم قوتابخانةيةوة‪ ،‬قةيراني بيركردنةوة‪ ،‬ريَطاي‬ ‫َفةر‬ ‫بيركردنةوةي لة سةدةي بيستةمدا كردوة بة بيابانيَكي بي ِ‬ ‫كة طشتيَتي مرؤظي طرتوةتةوة‪ .‬ئةم قوتابخانة فكريية تةنانةت‬ ‫برواي بة قوتابخانةي فكريي محافزكاري ريَذةطةرانةي‬ ‫ِ‬ ‫ئةدمؤند براكيش نيية‪ ،‬ضونكة ثيَيواية ئةو ضةشنة محافزكاريية‬ ‫لة جيات ئةوةي بةرطري لة حةقيقةت بكات بةرطري لة نةريت‬ ‫دةكات‪ ،‬ئةمة لة َ‬ ‫حاليَكدا كة نةريتةكان بة ريَكةوت هاتون و‬ ‫هةميشة كاردانةوةي حةقيقةتي رةها نين‪ .‬هةر بؤية ثيَويستة‬ ‫نةريت و حةقيقةت لة يةك جيا بكريَنةوة‪.‬‬ ‫دةزاني‪ ،‬ضونكة نةك هةر‬ ‫ئةم فيكرة‪ ،‬ريَذةطةري بة ذةهر‬ ‫َ‬ ‫لة كرداردا لة ناو خؤيدا ثيَك ناكؤكة‪َ ،‬‬ ‫بةلكو لة بةر ئةوةي‬ ‫ئامرازةكةي ئاسانكارى و ليَبوردةيية‪ ،‬بؤية شاياني متمانة‬ ‫ثيَكردن نيية‪ .‬هةروةها زانستخوازيي نةخؤشييةكة كة‬ ‫سةرضاوةي لة الوازي تيَطةيشتن و روانيني مرؤظداية و لة‬ ‫بي َ‬ ‫ثالثشت دةخاتةوة‪.‬‬ ‫راستيدا خؤي‬ ‫دةسريَتةوةو جيهانيش َ‬ ‫ِ‬ ‫ئةم روانينة لة نيَوان زانستة كؤمةآليةتييةكان و فةلسةفةي‬ ‫مؤديَرن و ليبراليزمدا ثيَوةندي دروست دةكات و لةو روةوة‬

‫‪84‬‬

‫بة َ‬ ‫دةزاني كة نايةكسانةكان بة يةكسان ثيَشان دةدات‪.‬‬ ‫هةلةي‬ ‫َ‬ ‫لةم روانطةيةوة زانستةكؤمةآليةتييةكان لة جيات ئةوةي كة لة‬ ‫خزمةت دؤزينةوةي حةقيقةتي زاتيدا بن‪ ،‬بة شويَن دةسةآلتي‬ ‫مرؤظ و زياد كردني تةمةني مرؤظةوةن‪.‬‬ ‫ديمةنيَكي تري محافزكاري لة قوتابخانةي ضوارةمدا‬ ‫هيَرش كردنة بؤ سةر ئةزمونطةري ضونكة بؤ سةلماندني‬ ‫خؤي ثيَوةرة نائةزمونييةكان رةت دةكاتةوة‪ ،‬هةر ئةمةيش‬ ‫دةكري ريَذةطةري‬ ‫دةبيَتة هؤي ريَذةطةري‪ ،‬بة شيَوةيةك كة‬ ‫َ‬ ‫بة بةرهةمي ئةزمونطةري موديَرنيتة بزانريَت‪.‬‬ ‫ل��ةم قوتابخانة فكرييةدا ه �َي��رش ك��ردن ب��ؤ سةر‬ ‫بروايةداية مةعريفةي‬ ‫ثؤزةتيظيزميش طرنطة‪ .‬ثؤزةتيظيزم لةو ِ‬ ‫زانستي مةعريفةيةكة كة لة زانستة سروشتيية مؤديَرنةكاندا‬ ‫دةطريَت‪ ،‬بةآلم محافزكاري‬ ‫بؤ مةعريفةي راستةقينةو حةقيقي‬ ‫ِ‬ ‫ثيَيواية ثؤزةتيظيزم بة كردنة دةرةوةي مرؤظ و بةها و‬ ‫َ‬ ‫طةندةل بوني‪.‬‬ ‫ئةخالق لة زانست بوةتة هؤي‬ ‫ئةم قوتابخانة فكريية بة توندي دذ بة ديموكراسي و فكري‬ ‫برواي بة يةكسان‬ ‫سياسي مؤديَرنيتةية‪ ،‬ضونكة ديموكراسي ِ‬ ‫خةلكة لة بةرامبةر ياسادا‪ ،‬ئةمة لة َ‬ ‫بوني َ‬ ‫حاليَكدا كة قؤرخكردني‬ ‫مةعريفةو زانست تةنيا لة دةست فةيلةسوفةكانداية و تةنيا‬ ‫ريَطاي ضارةسةر كردني ئةم كيَشةية ئةوةية كة حةقيقةتي‬ ‫راستةقينة فيَري طروثيَكي تايبةت بكريَت تا بة ثيَي توانا بةرةو‬ ‫حةقيقةت ريَنمايي بكريَن‪.‬‬ ‫ئةم قوتابخانة فكريية ثيَي واية لة سةردةمي مؤديَرندا‬ ‫خةلكيان بةو شتة َ‬ ‫َ‬ ‫دلخؤش‬ ‫خؤري حةقيقةت ئاوا بوة و‬ ‫كردوة كة ئيَستا ناوي زانستي لة سةر دانراوة‪ ،‬هةروةها‬ ‫دلخؤشكردني َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫سةرقال‬ ‫بي بةهاكان و دواجار‬ ‫خةلكة بة بابةتة َ‬ ‫َ‬ ‫دةبي‬ ‫كردنيانة بة بابةتة كةلكخوازانةكانةوة‪ .‬ئةوان ثيَيانواية‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا لة بةرامبةر ئةو مةترسيية زيانبارانةي بة ناوي‬ ‫َ‬ ‫زانست و كؤمةلطاوة ثيَي دةطات ثاريَزبةند بكريَت‪.‬‬ ‫بة طشتي قوتابخانةي ضوارةم ثوختةي راو بؤضونةكاني‬ ‫سي قوتابخانة ثيَشوةكةي محافزكاريية‪ ،‬بةرطريكردني جدي‬ ‫َ‬ ‫لة نةريت و ئةوةي لة رابردو ماوةتةوة _ كة بةر ئةنجامي‬ ‫َ‬ ‫لةطةل بير كردنةوةي‬ ‫دذايةتي بير كردنةوةي بريتانييةكان بو‬ ‫فةرةنسييةكان بؤ ضاك كردني دؤخي هةنوكةيي _ هةروةها بؤ‬ ‫ِ‬ ‫بةرطريكردن لة ثاشماوة كلتوري و كؤمةآليةتيةكاني قؤناغي‬ ‫دةستراطةيشتن بة حةقيقت و بةرطريكردني‬ ‫فيؤداليزم لة‬ ‫ِ‬ ‫جدي لة وتةزا شيَوة مةزهةبييةكاني وةكو دادثةروةري و‬ ‫حةقيقةت‪ ،‬ئةمة بوةتة هؤي ئةوةيكة ئةم قوتابخانة فكريية‬ ‫ببيَتة مةيداني جةنطيَكي ضوار سةدةيي نيَوان محافزكاري و‬ ‫دذة محافزكاري‪.‬‬ ‫بة طشتي محافزكاري لة شيَوةي يةكةميدا زياتر ثيَكهاتةيةكي‬ ‫سياسيية‪ ،‬لة شيَوةي دوةميدا كلتوري و لة شيَوةي سيَيةمدا‬ ‫ئابوري و لة شيَوةي ضوارةميدا ثيَكهاتةيةكي فةلسةفي هةية‪.‬‬ ‫لةمروةوة وا ديَتة ثيَش ضاو تا كاتيَك كة رةوتي نويَكردنةوة‬ ‫ِ‬ ‫و نويَخوازي لة جيهانداو لة بوارة جؤراوجؤرةكاني ئابوري‪،‬‬ ‫سياسي‪ ،‬و كلتوري _ كؤمةآليةتي لة ئارادا بيَت‪ ،‬محافزكاريش‬ ‫لة ئارادا دةبيَت‪.‬‬ ‫و‪ /‬لة فارسييةوة‪ :‬هوشيار رةزايي‬ ‫سةرضاوة‪:‬‬ ‫‪ – 1‬اطالعات سياسي و اقتصادي‪ ،‬شماره ‪ ،132‬اسفند ‪.1372‬‬ ‫‪ - 2‬تاريخ محافظه‌كاري‪ ،‬دكتر حسين بشيريه‪.‬‬ ‫‪ – 3‬سنت و تجدد‪ ،‬دكتر رضاداوري اردكاني‬ ‫***‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئاياري‪2010‬‬


‫بؤ بينينى طؤظارى سةرضاوة لة ئينتةرنيَت‪ ،‬سةرداني َ‬ ‫ثةرى طؤظارةكة بكة‪:‬‬ ‫مال ِ‬

‫‪www.serchawe.com‬‬

‫فؤتؤ‪ :‬عوسمان عةسكةرى‬ ‫ذمارة (‪ )5‬ئايارى ‪2010‬‬

‫‪85‬‬


‫لة ديكتاتؤرييةوة بؤ ديموكراسيي‬ ‫ضوارضيَوةيةكي خةيالَيي بؤ ئازاديي‬ ‫‪-1-‬‬

‫دكتؤر جين‬

‫‪86‬‬

‫شــــاربب‬

‫طوتةي وةرط َي ِر‬ ‫َرو هةموو كةسانيَكي هاوضةشن لة جيهاني سيَيةم َ‬ ‫دةليَم‬ ‫ي‬ ‫شط‬ ‫شؤر‬ ‫«بةمرؤظي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتء لةكاتي خؤيدا هةمان ترسء‬ ‫من ترسي طةورةم ئةوةية ئيَوة بطةنة‬ ‫َ‬ ‫دةسةالت‪ ،‬ضونكة‬ ‫رقء بيَزم دةكرد لة طةيشتني عيدي ئةمينء هيتلةرو ستالين بة‬ ‫َرانةي ناوضةكةمان كة تفةنط لة شانء ضةقؤ لة كاالنن ئةوانة فةريكة‬ ‫ئةو خةباتطي ِ‬ ‫ديَون لة ئيَستاوة خؤرادةهيَنن بؤ َ‬ ‫طول سووتاندنء مل شكاندن‪ :‬دةبا خةباتيان‬ ‫بؤ ثيرؤزترين دروشم بيَت َ‬ ‫َرن‬ ‫بةالم خةباتةكةيان بةدةرووني ئةو طورطةوة دةطي ِ‬ ‫كة خؤي بؤ بةرخيَك دانووساندووة‪ .‬رةنطة ئازاترين َ‬ ‫خةلكي سةرزةمين بن َ‬ ‫بةالم‬ ‫بي ضةكدا‬ ‫ئازايةتييةكةيان وةك ئازايةتيي ئةو ريَطرةية كة بة طذ كاروانيَكي َ‬ ‫دةضيَتةوة‪ .‬هةموويان وةكو ويضنةيةكي نةطةتيظي ديكتاتؤرةكان ديَنة بةرضاوم‬ ‫كةوا هيَشتا رةنطة طةشةكاني نةطةتيظةكة بة ثيَضةوانةوة راستبن َ‬ ‫بةالم هةر كة‬ ‫َ‬ ‫بةدةسةالت‪ ،‬ئةوسا ويَنة راستةقينةكة‬ ‫نةطتيظةكةت شوشتةوة‪ ،‬واتة كة طةيشت‬ ‫بةبي سيَو‬ ‫وان‬ ‫انةي‬ ‫َر‬ ‫ي‬ ‫كو‬ ‫ة‬ ‫باوةر‬ ‫ئةو‬ ‫ضونكة‬ ‫ثرة لة تاريكي‪ .‬ئةمة‬ ‫راست‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫دةبي كة ِ‬ ‫َ‬ ‫بةوثةري ضةوتء خراث بزاننء‬ ‫ديكة‬ ‫كي‬ ‫خةل‬ ‫كة‬ ‫سةرئةوةي‬ ‫َتةوة‬ ‫ي‬ ‫َش‬ ‫ي‬ ‫دةك‬ ‫دوو‬ ‫ِ‬ ‫لة فةرهةنطي سياسياندا هيض كةليَنيَك نةماوة بؤ ئازادي َ‬ ‫خةلكي ديكة‪ ،‬تةنيا لةوة‬ ‫ئازاديان دةكةن كة بة خودايان بزاننء يةك قسة نةكةن‪».‬‬ ‫بيرياري كوردستانيي مةسعود محةمةد‬ ‫ديكتاتؤريةت وةك ضةمكيَكي سياسيي لة نيَو هزري سياسيي هاوضةرخدا‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتي سياسيي كة تيَيدا تاقة‬ ‫بنةرةتييةو‪ ،‬جؤريَكة لة جؤرةكاني‬ ‫بابةتيَكي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫عةودالي‬ ‫دةسةالتي رةهاي هةيةء هةميشة‬ ‫كةسيَكي نادثةروةرو خؤسةثيَن‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫خةلكاني‬ ‫دةسةالتيَكي ثؤليسيية تاكو لةو ريَطةوة بكةويَتة ويَزةي‬ ‫ئةفراندني‬ ‫َ‬ ‫دةسةالت بة‬ ‫بندةستء لة بيَخيان بهيَنيَت‪ ،‬ياخود بريتيية لة قؤستنةوةى هيَزو‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هاوالتيانء‪ ،‬طويَنةدان بة‬ ‫دةولةتداو‪ ،‬برسي كردني‬ ‫ئامانجي دةستطرتن بةسةر‬ ‫بةرذةوةنديية نةتةوةيية َ‬ ‫باالكانء‪ ،‬لة بندا وشككردني ئازاديية طشتييةكانء‪،‬‬ ‫ديكتاتؤراندني َ‬ ‫ب��ازارو‪ ،‬دزيني س��ةرةوةتء ساماني‬ ‫والتء‪ ،‬قؤرخكردني‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بنةمالةكةيدا بيَت‪ .‬لة‬ ‫تاكرةوانة كة لة بةرذةوةنديي خيَزانء‬ ‫ياري‬ ‫بر‬ ‫ِ‬ ‫هاوالتيانء‪ِ ،‬‬ ‫ذيَر سايةي ديسثؤتيزمي سياسيدا ثادشاو سةرؤكان خؤيان بة خاوةني هةموو‬ ‫هةلةء َ‬ ‫شتيَك دةزانن‪ ،‬خؤيان دةبةنة ريزي خودا كة هةرطيز َ‬ ‫ثةلة ناكةنء‪ ،‬خؤيان‬ ‫ثروكيَنةرترين سيستةمي سياسيي‬ ‫دةكةن بة فريشتةي بيَطةرد‪ .‬خراثترينء ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتة بؤتة هةويَني سةدان تيَزي‬ ‫دةولةتي تؤتاليتارييء ستةمكارة‪ ،‬ئةمجؤرة‬ ‫هزريي‪ ،‬فةلسةفيي‪ ،‬سؤسيؤلؤذيي شيكاريي بةراوردكاريي‪ ،‬دةيان فةيلةسوفء‬ ‫َ‬ ‫رؤذهةالتء رؤذئاواش تيَزة هزرييةكاني خؤيان لةمبارةيةوة‬ ‫مةزنة بيرياري‬ ‫عةبدور ِررحمان ئةلكةواكيبي‬ ‫عةرةبيي‬ ‫جيهاني‬ ‫بيرياري‬ ‫طةورة‬ ‫خستؤتةروو‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫(‪ )1902-1854‬لة كتيَبةكةيدا بة نيَوي (طبائع االستبداد و مصارع االستعباد)‬ ‫ذمارة (‪ )5‬ئاياري‪2010‬‬


‫بة شيَوةيةكي فةلسةفيي ئةم ضةمكة ثي َ‬ ‫َكةلثيَكء دذوارةي‬ ‫َ‬ ‫خاليشي خستؤتةروو لةهةمبةر‬ ‫شرؤظةكردووةء‪ .‬ضةندين‬ ‫َ‬ ‫تاكرةويي‪ ،‬ئةو‬ ‫ستةمكارييء‬ ‫تي‬ ‫دةسةال‬ ‫بةطذداضوونةوةي‬ ‫ِ‬ ‫ثيَيواية دذوارترينء خراثترين جؤرةكاني ديكتاتؤريةت‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتء سوثاو‬ ‫تاكرةوانةي رةهاية كة تةختي‬ ‫حكومةتي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ضنطؤلةي خؤيةوةء‪،‬‬ ‫دةولةت دةخاتة ذيَر‬ ‫سةرجةم كايةكاني‬ ‫دذي مافةكاني طةلة‪ ،‬حةق بة ناحةق دةك��اتء‪ ،‬ناحةق بة‬ ‫حةق دةكات‪ ،‬ديسانةوة ثيَيواية ديكتاتؤر سنوور دةبةزيَنيَت‪،‬‬ ‫َ‬ ‫دةثةريَنيَت‪ ،‬ستةم دةضةسثيَنيَت‪ ،‬خاك‬ ‫عةقل دةكوذيَت‪ ،‬مل‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دةسوتيَنيَت‪ ،‬زةوق تيَكدةدات‪ ،‬دادثةروةريي ناهيَليَت‪ ،‬خؤي‬ ‫بةخودا دةناسيَنيَت‪ ،‬زاكيرة دةشيَويَنيَت‪ ،‬بةزةيي ناهيَ‬ ‫َليَت‪،‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةسةالت قؤرخ دةكات‪ ،‬سياسةت‬ ‫هاوالتيان دةطةوجيَنيَت‪،‬‬ ‫سووكء ضرووك دةكات‪ ،‬بةهةشت بة دؤزةخ دةكات‪ ،‬دةم‬ ‫كةر دةكات‪ ،‬موقرايي بةضاو ديَنيَت‪ ،‬سةروةتء‬ ‫دادةخات‪َ ،‬‬ ‫طوي ِ‬ ‫تاالن دةكات‪ ،‬درؤ ثةشء َ‬ ‫سامان َ‬ ‫بالو دةكات‪ ،‬ويذدان كويَر‬ ‫شؤر دةكات‪...‬‬ ‫دةكات‪ ،‬سروشت تارومار دةكات‪ ،‬سةر‬ ‫ِ‬ ‫مةسعود محةمةد‪ ،‬وةك بيرياريَكي كوردستانييء‬ ‫ثةلهاويَذيَكي تاقانة ترسي ئ��ةوةي لة َ‬ ‫دل��دا بوو ثيَشةنطة‬ ‫َ‬ ‫َرةكان بة ناوي خةباتي ثارتيزانييء جووالنةوةي‬ ‫شؤرشطي ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫بةدةسةالتء‪ ،‬لةويَشةوة دةست بكةن‬ ‫ضةكدارييةوة بطةن‬ ‫تيَرؤرو تؤقاندنء بةرتةسككردنةوةي ئازادييء ثيَشيَلكردني‬ ‫مافةكاني مرؤظ‪ ،‬ئةو جؤرة ثيَشةنطانة بة فةريكة ديكتاتؤر‬ ‫بروايان بة ئازاديي مرؤظةكان نييةو‪،‬‬ ‫نيَوزةد دةك��ات كة ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هاوالتيانء خؤبةخودا كردندان‬ ‫هةولي ملكةضكردني‬ ‫لة‬ ‫َرو هةموو كةسانيَكي هاوضةشن لة‬ ‫ي‬ ‫شط‬ ‫شؤر‬ ‫«بةمرؤظي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫جيهاني سيَيةم َ‬ ‫دةليَم من ترسي طةورةم ئةوةية ئيَوة بطةنة‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتء لةكاتي خؤيدا هةمان ترسء رقء بيَزم دةكرد لة‬ ‫َ‬ ‫طةيشتني عيدي ئةمينء هيتلةرو ستالين بة دةسةالت‪ ،‬ضونكة‬ ‫َرانةي ناوضةكةمان كة تفةنط لة شانء ضةقؤ لة‬ ‫ئةو خةباتطي ِ‬ ‫َ‬ ‫طول‬ ‫كاالنن ئةوانة فةريكة ديَون لة ئيَستاوة خؤرادةهيَنن بؤ‬ ‫سووتاندنء مل شكاندن‪ :‬دةبا خةباتيان بؤ ثيرؤزترين دروشم‬ ‫َ‬ ‫َرن‬ ‫بيَت‬ ‫بةالم خةباتةكةيان بةدةرووني ئةو طورطةوة دةطي ِ‬ ‫َ‬ ‫كة خؤي بؤ بةرخيَك دانووساندووة‪ .‬رةنطة ئازاترين خةلكي‬ ‫َ‬ ‫بةالم ئازايةتييةكةيان وةك ئازايةتيي ئةو‬ ‫سةرزةمين بن‬ ‫بي ضةكدا دةضيَتةوة‪ .‬هةموويان‬ ‫ريَطرةية كة بة طذ كاروانيَكي َ‬ ‫وةكو ويضنةيةكي نةطةتيظي ديكتاتؤرةكان ديَنة بةرضاوم‬ ‫كةوا هيَشتا رةنطة طةشةكاني نةطةتيظةكة بة ثيَضةوانةوة‬ ‫راستبن َ‬ ‫بةالم هةر كة نةطتيظةكةت شوشتةوة‪ ،‬واتة كة طةيشت‬ ‫َ‬ ‫ثرة لة‬ ‫بةدةسةالت‪ ،‬ئةوسا ويَنة راستةقينةكة راست‬ ‫َ‬ ‫دةبي كة ِ‬ ‫بةبي سيَو دوو‬ ‫َرانةي وان‬ ‫تاريكي‪ .‬ئةمة ضونكة ئةو‬ ‫َ‬ ‫باوةرة كوي ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫بةوثةري ضةوتء‬ ‫ديكة‬ ‫كي‬ ‫خةل‬ ‫كة‬ ‫سةرئةوةي‬ ‫دةكيَشيَتةوة‬ ‫ِ‬ ‫خراث بزاننء لة فةرهةنطي سياسياندا هيض كةليَنيَك نةماوة‬ ‫َ‬ ‫خةلكي ديكة‪ ،‬تةنيا لةوة ئازاديان دةكةن كة بة‬ ‫بؤ ئازادي‬ ‫خودايان بزاننء يةك قسة نةكةن‪ ».‬هةنووكة لة باشووري‬ ‫َرييء ثيرؤزاندني‬ ‫كوردستاندا بة نيَوي شةرعييةتي‬ ‫شؤرشطي ِ‬ ‫ِ‬ ‫َرو جةنطاوةرةكانةوة ويستيَكي بةهيَز هةية‬ ‫ثيَشةنطة‬ ‫شؤرشطي ِ‬ ‫ِ‬ ‫بؤ تؤقاندنء خنكاندني دةنطي ئازادء زيندوو‪ ،‬ئةمةش بيَطومان‬ ‫بروانةبوون بة ديموكراسيي‪.‬‬ ‫دةطةريَتةوة بؤ ِ‬ ‫ِ‬ ‫لة اليةكي ترةوة‪ ،‬ثرسي ديموكراسيي بؤتة هوروذاوترينء‬ ‫زيندووترين ب��اسء خواسةكاني س��ةردةم‪ ،‬لة سةرجةم‬ ‫دنياشدا هيَزة سياسيية بة هةذموونء َ‬ ‫باالدةستةكانء رذيَمة‬ ‫ديكتاتؤرة سةركوتكارةكانيش خؤياني ثيَوة ب��ادةدةنء‬ ‫َ‬ ‫وةلي لة واقيعدا ب��ةراوةذووي كرؤكي‬ ‫دةهؤلي بؤ دةكوتن‪،‬‬ ‫َ‬

‫ديموكراسيية‪ ،‬سةير لةوةداية رذيَمة ديَكتاتؤرةكانء ئةوانةى‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتيان لة مةذطداية الفي فةراهةم‬ ‫خةوني ديكتاتؤراندني‬ ‫هيَناني بنةماكاني ديموكراسيي ليَدةدةنء بةردةوام لة ريَطةي‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتداري زةمان دةردةخةن‪،‬‬ ‫راطةياندنةكانةوة خؤيان وةك‬ ‫ثروثاطةندة‬ ‫بة‬ ‫تةنها‬ ‫نيية‬ ‫َك‬ ‫ي‬ ‫شت‬ ‫لة وةختيَكدا ديموكراسييةت‬ ‫ِ‬ ‫بنةرةتدا‬ ‫لة‬ ‫ديموكراسي‬ ‫َمانة‪.‬‬ ‫ي‬ ‫رذ‬ ‫بيَتة رووخساري ئةو جؤرة‬ ‫ِ‬ ‫لة طةلةوة سةرضاوة دةطريَتء‪ ،‬هةر طةليش سةرضاوةي‬ ‫َ‬ ‫لةمةر سيستةمي ديموكراسييء‬ ‫دةسةالتة‪ ،‬ئيدي قسةكردن‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫خةوني هيَنانةدي دةسةالتيَكي تاسةر ئيَسقان ديموكراتخوازو‬ ‫بروادار بة فرةيي ثارتء ريَكخراوة سياسييةكانء‬ ‫يةكسانخوازء ِ‬ ‫َ‬ ‫تةني قسانيَكي بيَمانا نييةو‬ ‫كؤمةاليةتيي‪ ،‬بة‬ ‫وةديهيَناني دادي‬ ‫َ‬ ‫لة ضوارضيَوةي تيؤردا بخوليَتةوة‪َ ،‬‬ ‫بةلكو خةونء ئامانجةو‪،‬‬ ‫دياريكردني سيستةميَكي ديموكراسييء شارستانيية بة‬ ‫َ‬ ‫كؤمةاليةتييء‬ ‫ئامانجي ريَكخستني كاية جيا جياكاني ثيَكهاتةى‬ ‫سياسييء ئابوورييء فةرهةنطيي‪.‬‬ ‫دامةزراوةي ئةلبيَرت ئةنيشتاين كار دةكات لة ثيَناو برةودان‬ ‫ملمالني سياسييةكاندا بة ئامانجي‬ ‫بة خةباتي ناتوندوتيذيي لة‬ ‫َ‬ ‫بةرطريكردن لة ئازاديي‪ ،‬بةطذداضوونةوةي ضةوساندنةوةو‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلكوذيي‪ ،‬ثشتنةبةستن بة توندوتيذيي‬ ‫ديكتاتؤرييء‬ ‫وةك ميكانيزميَكي سياسيي‪ .‬خويَنةرةوةي هيَذا‪ ...‬كتيَبي «لة‬ ‫ديكتاتؤرييةوة بؤ ديموكراسيي» مةزنة بيريارو تيؤريستي‬ ‫َ‬ ‫هةوةلجار لة‬ ‫ئةمةريكيي دكتؤر جين شارب نووسيويةتيء‪،‬‬ ‫َ‬ ‫سالي ‪ 1993‬لة بانكؤك ضاثكراوة‪ ،‬ثاشتر بؤ بؤ ضةندين زماني‬ ‫َ‬ ‫َردراوة‪ ،‬بووني كؤلينةوةيةكي ئاوا‬ ‫زيندووي جيهانيي وةرطي ِ‬ ‫لةمةر خةباتي ناتوندوتيذييء طرتنةبةري ميكانيزمي‬ ‫وثر‬ ‫ِ‬ ‫ضر ِ‬ ‫ِ‬ ‫شارستانيانة لة ملمالنيَكانداء بةرةنطاربوونةوةي سيستةمة‬ ‫ديكتاتؤرييةكان بايةخي تايبةت بةخؤي هةيةو‪ ،‬ثتر هؤشياريي‬ ‫دةدات بة خويَنةرةوةي كورد‪ ،‬تيَيدا وردةكارييةكاني خةباتء‬ ‫َ‬ ‫هةولي ناتوندوتيذيي بة شيَوةيةكي ريَكوثيَكء بةراوردكارييانة‬ ‫َ‬ ‫خراوةتةروو‪ ،‬هةمديسان خالة الوازةكاني ثرسي ديكتاتؤريي‬ ‫بةشيَوةيةكي ئةكاديمييء زانستيي ثيَشكةشكردووة‪.‬‬ ‫ثرؤفيسؤر دكتؤر جين‬ ‫نووسةري بةناوبانطي جيهانيي ِ‬ ‫شارب وةك َ‬ ‫كؤلياريَك لة دام��ةزراوةي ئةلبيَرت ئةنيشتاين‬ ‫لة بؤستن كار دةكات‪ .‬ئةو وةك تيؤرسازيَكي رؤذئاوايي‬ ‫خاوةن بيرؤكةي زؤر ناوازةية لة طةلةك بواردا‪ ،‬ثتر نيَوبانطي‬ ‫لةمةر‬ ‫ثةيداكردووة لةسةر بيرة فةلسةفييء سياسييةكاني‬ ‫ِ‬ ‫شلرؤيانة دذ بة سةرجةم جؤرةكاني‬ ‫وةستانةوة بةشيَوةيةكي ِ‬ ‫َ‬ ‫ملهورةكان‪.‬‬ ‫ستةمكارو‬ ‫ةتة‬ ‫دةول‬ ‫ستةمء ضةوساندنةوةي‬ ‫ِ‬ ‫بروانامةي بةكالؤريؤسء ماجستيَري لة زانكؤي ئؤهايؤ‬ ‫ِ‬ ‫بةدةستهيَناوةء‪ ،‬ثاشتر لة زانكؤي ئؤكسفؤرد دكتؤراي لة تيؤرة‬ ‫سياسييةكاندا بةدةستهيَناوةء‪ ،‬لةسةر ئاستي جيهانيش لة‬ ‫ضةندين زانكؤو ناوةندي سياسييء فةرهةنطيدا وانةبيَذ بووةء‪.‬‬ ‫َ‬ ‫َراوة لة ئاطاداركردنةوةي طةالنء‬ ‫رؤليَكي ثرينطاوةشي طي ِ‬ ‫َ‬ ‫لةمةر دةسةالتي سياسيي ضةوسيَنةر‪،‬‬ ‫هؤشياركردنةوةيان‬ ‫ِ‬ ‫ئةو ثيَيواية ثرسي ديسثؤتيزمي سياسيي لة جيهاندا ثرسيَكي‬ ‫َ‬ ‫ئةقالنييء‬ ‫فرة خةتةرناكةو دةبيَت بة طرتنةبةري ريَطةضارةي‬ ‫لؤذيكيي ضارةسةر بكريَتء‪ ،‬بؤ ئةم مةبةستة باشترين‬ ‫فاكتؤرو ميكانيزم بةاليةوة طرتنةبةري خةباتيَكي شارستانيية‬ ‫َنرشتن‪ .‬ئيَمةش لةم سؤنطةيةوة بة‬ ‫َ‬ ‫بةبي توندوتيذييء خوي ِ‬ ‫َرينة سةر زماني كورديي بة‬ ‫ي‬ ‫وةربط‬ ‫َبة‬ ‫ي‬ ‫كت‬ ‫ئةم‬ ‫باشمانزاني‬ ‫ِ‬ ‫ئامانجي خزمةتكردني كتيَبخانةي كةمدةستي كوردييء‪،‬‬ ‫َ‬ ‫لةمةر طرنطيي خةباتي‬ ‫كؤمةلطةي كورديي‬ ‫هؤشياركردنةوةي‬ ‫ِ‬ ‫ناتوندوتيذيي شارستانيانة‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئايارى ‪2010‬‬

‫‪87‬‬


‫ثيَشةكي نووسةر‪:‬‬ ‫ضؤن طةالن بتوانن بةرةنطاري سيستةمة ديكتاتؤرييةكان‬ ‫ببنةوةو سةرنخوني بكةنةوة؟ ئةم كيَشةية بؤ ماوةي ضةندين‬ ‫َ‬ ‫سال بةشيَك بووة لة خوليا سةرةكييةكانم‪ ،‬ئةم خوليايةش‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بروايةوة هةلقوالوة كة ثيَويستة مرؤظايةتيي بةهؤي ئةو‬ ‫لةو ِ‬ ‫جؤرة سيستةمانةوة ملكةض نةبيَتء بفةوتيَت‪ .‬خويَندنةوةم‬ ‫لةمةر طرنطيي ئ��ازادي مرؤظانييء سروشتي سيستةمة‬ ‫ِ‬ ‫ديكتاتؤرييةكان بة تايبةت خويَندنةوةكانم دةربارةي ئةرةستؤو‬ ‫ئةو شيكارانةي كردوومة لةبارةي سيستةمة ديسثؤتيزمةكانء‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتي‬ ‫ميَذووي سيستةمة ديكتاتؤرييةكان تايبةتتر رذيَمي‬ ‫َ‬ ‫تةني ئامانج ليَي بةهيَزكردني ئةو‬ ‫دةسةالتي ستالين بة‬ ‫نازييء‬ ‫َ‬ ‫برواية بووة‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫ساالنةدا َ‬ ‫َ‬ ‫خةلكانيَكي زؤرم بينيوة كة ض جؤرة ئازاريَكيان‬ ‫لةو‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتي نازييةكانةوة‪ ،‬تةنانةت هيَنديَكيان‬ ‫ضةشتووة بةدةست‬ ‫لة طرتووخانة سةربازييةكاندا رزطاريان ببوو‪ .‬بؤ نمونة لة‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتي فاشيدا‬ ‫نةرويج ضاوم كةوت بة كةسانيَك كة بةطذ‬ ‫َ‬ ‫وةلي ئاطاداري حالوباري‬ ‫ضووبوونةوةء رزطاريان ببوو‪،‬‬ ‫َ‬ ‫كةسانيَكيش بووم كة لة سةروبةندي بةرةنطاربوونةوةي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ضنطؤلةي‬ ‫لةطةل جوولةكةيةكدا كة لة‬ ‫فاشيزمدا لةنيَوضوبوون‪.‬‬ ‫َ‬ ‫نازييةكان رزطاري ببوو لةطةل ئةو كةسانةي كةيارمةتييان‬ ‫دابوو قسةم كرد‪.‬‬ ‫ئةو تيَرؤرةى كة رذيَمي شيوعيي لة ضةندين َ‬ ‫والتدا‬ ‫َرةويي ليَكرد كاريطةرييةكي تونديي لةسةر ئةفراندم ضونكة‬ ‫ثي ِ‬ ‫ئةو رذيَمانة بة نيَوي رزطاربوون لة ضةوساندنةوةو بةكارهيَنان‬ ‫(إستغالل) خؤيان سةثاندبوو‪.‬‬ ‫وةختة راستييةكاني رذيَمة ديكتاتؤرةكان ثتر واقعيي‬ ‫بوونيان وةدياربكةويَت لة ريَطةي سةرداني كةسانيَك لةم‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتانةي كة سيستةمي ديكتاتؤريي تيَدا‬ ‫ساالنةي دواييدا لةو‬ ‫سةثيَنرابوو وةك ثةنةماو ضيلييء تبتء بؤرما‪ .‬ئةو كةسانة‬ ‫دذ بة دوذمنكاريي شيوعي ضينيي لة تبتء‪ ،‬ئةو روسانةي كة‬ ‫توندرؤكةي ئابي َ‬ ‫سالي ‪1991‬ء‪ ،‬ئةو تايلةندييانةي كة‬ ‫كؤدةتا‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫بطةريَتةوة بة طرتنةبةري‬ ‫سةربازيي‬ ‫تي‬ ‫دةسةال‬ ‫َشت‬ ‫نةيانهي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫تفتوتالي لةسةر‬ ‫خةباتي ناتوندوتيذيي‪ ،‬ئةو راستييانة واقيعيَكي‬ ‫ئةفراندم دةرب��ارةي سروشتي مةكرئاساي ئةو سيستةمة‬ ‫ديكتاتؤرانة‪.‬‬ ‫توورةيي دذ بةو كردةوة‬ ‫انء‬ ‫َر‬ ‫ي‬ ‫شينط‬ ‫بة‬ ‫هةستكردن‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫لةمةر سةرسةختييء‬ ‫سةرسورمان كردن‬ ‫درندانةء‪ ،‬هةست بة‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ئازايةتيي ئةو ثياوو ذنانةي كة ئازايانة سةرداني ئةو‬ ‫وةلي‬ ‫شويَنانةيان دةكرد كة هةنووكة مايةي خةتةرناكيية‪،‬‬ ‫َ‬ ‫رؤحي بةرةنطاربوونةوةي ئةو كةسانة بةردةوام بوو‪ ،‬نمونةى‬ ‫ئةو شويَنانة وةك َ‬ ‫والتاني ثةنةماو نيَجيرياو شاري فيلنيَس‬ ‫لة ليتوانيا كة ب��ةردةوام دووض��اري سةركةوتني سؤظيَتي‬ ‫طؤرةثاني تيانامين لة ثةكين لة ريَطةي سازداني‬ ‫دةبوونةوةء ِ‬ ‫َ‬ ‫هةوةل ئؤتؤمبيَلي سةربازة‬ ‫خؤثيَشانداني ئازادانةوة وةختيَك‬ ‫طةيشتنةجيء‪،‬‬ ‫ثرضةكةكان لةو شةوة ضارةنوسسازةدا‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫ناوةندةكاني سةركردايةتي ئؤثؤزيسيؤني ديمؤكراسيي لة‬ ‫دارستانةكاني مانربلؤ لة بؤرماي ئازاد‪.‬‬ ‫جارجار ئةو ناوضانةم بةسةركردؤتةوة كة داطيركران‬ ‫طؤرستاني ظيلنيَس لة ليتوانياو‬ ‫وةك بورجي تةلةفيزيؤنء‬ ‫ِ‬ ‫طرداريان‬ ‫فيشةكي‬ ‫َك‬ ‫ي‬ ‫وةخت‬ ‫التيظيا‬ ‫ثاركي طشتيي لة ريطا لة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫خةلكةوةء‪ ،‬ناوةندي ظيَراريي لة‬ ‫بة قةستةكوذيي نا بةو‬ ‫َ‬ ‫َرانيان‬ ‫ي‬ ‫شط‬ ‫شؤر‬ ‫فاشستةكان‬ ‫َك‬ ‫ي‬ ‫وةخت‬ ‫ئيتاليا‬ ‫باكووري‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ثر بوو لة الشةي ئةو‬ ‫كة‬ ‫مانربلؤ‬ ‫سادةي‬ ‫ستاني‬ ‫طؤر‬ ‫ِ‬ ‫كوشتء‪ِ ،‬‬

‫‪88‬‬

‫ثياوانةي كة لة سةروبةندي كاركردندا كوذرابوون‪ .‬لة راستيدا‬ ‫َ‬ ‫سةرهةلداني رذيَمي ديكتاتؤريي جطة لة مةرطء ويَرانكاريي‬ ‫لي سةوز نابيَت‪.‬‬ ‫هيضي تري َ‬ ‫ليَرةداء لة سؤنطةي طرنطيدانء شارةزاييمةوة هيوايةكي‬ ‫بنجداكوتاوي ال ئةفراندووم بةوةي ريَطةيةك هةية بؤ نةهيَشتني‬ ‫ستةمء زؤرء‪ ،‬ريَطةيةكي سةركةوتووانة هةية بؤ تيَكؤشان دذ‬ ‫سةربريني‬ ‫بةبي ثةنابردن بؤ‬ ‫بة سيستةمة ديكتاتؤرييةكان‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫يةكتريي‪ ،‬دةكريَت سيستةمة ديكتاتؤرةكان لة نيَوببريَنء‬ ‫َ‬ ‫سةرهةلداني سيستةمي تري ديكتاتؤريي‬ ‫ريَطةش بطيريَت لة‬ ‫هاوضةرخ لة دووبارة هةستانةوة سةر ثيَيان‪.‬‬ ‫َ‬ ‫هةولمدا بةشيَوةيةكي وردو هةستيارانة لةماوةي ضةندين‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫سالداو لة ضةندين ريَطةي كةلكدارةوة بة ئامانجي لةبةريةك‬ ‫َ‬ ‫هةلوةشاندني سيستةمة ديكتاتؤرةكان بة كةمترين زياني‬ ‫َ‬ ‫لةمةر‬ ‫مرؤيي‪ ،‬بةمشيَوةية هةستام بة سازداني كؤلينةوة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َرييةكانء‬ ‫جووالنةوة‬ ‫سيستةمة ديكتاتؤرةكانء‬ ‫شؤرشطي ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫شؤرشطةلء هزري سياسييء رذيَمة دةسةالتدارةكان بة‬ ‫ِ‬ ‫بةبي توندوتيذيي‪.‬‬ ‫تايبةتي خةباتي واقيعيي‬ ‫َ‬ ‫ئةم كارة دةرةنجامي ئةو َ‬ ‫َراي ئةوةي‬ ‫كؤلينةوانة بوو‪ ،‬وي ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫�ي هيَنديَك ريَنويَنيي تيَداية‬ ‫كؤلينةوةيةكي‬ ‫كامل نيية وةل� َ‬ ‫هاريكاريي بيركردنةوةو ثالندانان دةكةن بة ئامانجي ئةفراندني‬ ‫َ‬ ‫جووالنةوةطةلي ئازاديخوازيي بةهيَزترو كاريطةرتر لةوةى لة‬ ‫طؤريَداية‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫وثرة ثشت دةبةستيَت بة كَيَشةيةكي‬ ‫ضر‬ ‫ينةوة‬ ‫كؤل‬ ‫ئةم‬ ‫ِ ِ‬ ‫بنةرةتدا بريتيية لة سةرنخونكردنةوةى‬ ‫طشتيي كة لة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫سةرهةلداني سيستةمي‬ ‫سيستةمة ديكتاتؤرةكانء بةرطرتن لة‬ ‫ديكتاتؤريي هاوضةرخ‪ ،‬ئةم جةختكردنةوةيةش لة سؤنطةي‬ ‫ثيَويست بوونةوة سةرضاوةي طرتووة‪ .‬لةم َ‬ ‫كؤلينةوةيةدا ثشتم‬ ‫وثر لةبارةي‬ ‫ضر ِ‬ ‫نةبةستووة بة ئةنجامداني شيكارييةكي وردو ِ‬ ‫َ‬ ‫وةلي هيواخوازم ئةم شيكارة‬ ‫دةولةتيَكي دياريكراوةوة‪،‬‬ ‫َ‬ ‫طشتيية طةالن ليَي سوودمةند بن كة رووبةرووي راستييةكاني‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتي ديكتاتؤريي دةبنةوة‪ ،‬ثيَويستة لةسةر ئةو طةالنة‬ ‫خؤيان ل��ةوةدا ببيننةوة كة داخوا ئةم شرؤظةو راسثاردة‬ ‫بنةرةتييانةي كة ثيَوةستة بة هةلومةرجء تيَكؤشانيان لة ثيَناو‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئةواندا ديَتةوة‪.‬‬ ‫ئازاديدا تا ضةنديَك‬ ‫دةمةويَت سوثاسي ئةو كةسانة بكةم كة هاوكارييان‬ ‫كردم بؤ بة ثايان طةياندني ئةم كارة‪ :‬ياريدةدةري تايبةتم‬ ‫برؤس جةنطيز كة يارمةتيدةريَكي سةرةكيم بوو لة ريَطةي‬ ‫ِ‬ ‫دياريكردني كيَشةطةلي نيَوةرؤكء ثيَشكةشكردني بابةتةكةء‪،‬‬ ‫هةمديسان لة ريَطةي راسثاردة وردةكاني بؤ خستنةرووي‬ ‫تيَزة دذوارةك���ان بة شيَوةيةكي فرة روونء ئاشكرا بة‬ ‫تايبةت هةرضي ثيَوةستة بة ستراتيذو ثيَكهاتةي ريَكخستنء‬ ‫ثيَداضوونةوةى ئةم كتيَبة‪ .‬دووبارة سوثاسي بيَثاياني ستيظن‬ ‫كؤدييء دكتؤر كريستؤظةر كرؤطلةرء رؤب��ةرت هيَ‬ ‫َلظيي‬ ‫دةكةم كة هةريةك بة شيَوةيةك ريَنويَنيي طرنطيان خستؤتة‬ ‫ثيَشضاوم‪ .‬سوثاسي خانمة دكتؤر هي َ‬ ‫َزل مكظرسؤنء باتريشا‬ ‫باركمان دةكةم كة زانيارييان ثيَبةخشيم لةبارةي خةبات‬ ‫لة ئةفةريقاو ئةمةريكاي التين‪ .‬سةرباري ئةوةي ئيَمة لةم‬ ‫كارةماندا سووديَكي طةورةمان بيني لة َ‬ ‫وةلي‬ ‫دالوايي ئةوان‪،‬‬ ‫َ‬ ‫بةرثرسياريَتي شيكارو ئةنجامطيرييةكةي لةسةر بةندةية‪ ،‬لة‬ ‫هيض جيَطةيةكدا ئةم شيكاريية دذ بة سيستةمة ديكتاتؤرةكان‬ ‫كاريَكي هاسان نييةو باجي خؤي دةبيَت‪ ،‬ضونكة سةرلةبةرى‬ ‫ئالؤزو َ‬ ‫جؤرةكاني خةبات َ‬ ‫بالؤزو باجي تايبةت بةخؤي هةية‪،‬‬ ‫بيَطومان بةطذداضوونةوةى ئةمجؤرة سيستةمانة قورباني‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئاياري‪2010‬‬


‫�ي هيواخوازم ئةم شيكاريية ثيَشةنطة‬ ‫ليَدةكةويَتةوة وةل� َ‬ ‫َرةكان هان بدات بؤ بةهةند وةرطرتني ستراتيذطةليَك‬ ‫شؤرشطي ِ‬ ‫ِ‬ ‫كة ضاالكانةتر وةخؤ بكةونء قورباني كةميشي ليَبكةويَتةوة‪.‬‬ ‫ثيَويست ناكات ئةم شيكاريية راظة بكةين وةك ئةوةي‬ ‫كؤتايي بهيَنيَت بة سيستةميَكي ديكتاتؤريي دياريكراوء كؤتايي‬ ‫بهيَنيَت بةسةرجةم كيَشةكان‪ ،‬ضونكة سةرنخون بوونةوةي‬ ‫ناخولقيَنيَت َ‬ ‫َ‬ ‫بةلكو‬ ‫هةر رذيَميَكي دياريكراو شامي شةريف‬ ‫َ‬ ‫هةولء كؤششي دريَذخايةن بة ئامانجي‬ ‫دةرةخسيَنيَت بؤ‬ ‫بوار ِ‬ ‫َ‬ ‫بنياتناني ثةيوةندي كؤمةاليةتييء ئابوورييء سياسيي‬ ‫داوةرانةء بةرطرتن لة شيَوازةكاني ناداثةروةرييء ستةمء‬ ‫بليَم هيوام واية ئةم َ‬ ‫زؤر‪ .‬ماوةتةوة َ‬ ‫هةلسةنطاندنة كورتء‬ ‫ثوختة سوودي هةبيَت بؤ ئةو طةالنةي كة خوازياري ئازادييء‬ ‫لةبةريةك َ‬ ‫هةلوةشاني سيستةمة ديكتاتؤرييةكانن‪.‬‬ ‫دكتؤر جين شارب‬ ‫‪6‬ي ئؤكتؤبةري ‪1993‬‬

‫بةشي يةكةم‬

‫بةرةنطاربوونةوةي ديكتاتؤريةت بة شيَوةيةكي واقيعيي‬ ‫َ‬ ‫ساالنةي دواييدا ضةندين رذيَمي ديكتاتؤريي جوداواز‬ ‫لةم‬ ‫بنةرةتةكانيان‬ ‫َمانةشة‬ ‫ي‬ ‫رذ‬ ‫ئةو‬ ‫هةرضي‬ ‫بوونةوة‪،‬‬ ‫سةرنخون‬ ‫ِ‬ ‫نيَوخؤيي ياخود دةرةكيي ب��ووة لةبةرةنطاربوونةوةي‬ ‫طةالني ريَكخراودا ئةوةي ضةسثاندووة كة ناتوانيَت بةر لة‬ ‫َ‬ ‫كؤمةاليةتيي هاوبةشي‬ ‫بةربةرةكاني سياسييء ئابوورييء‬ ‫َراي بةهيَزييء سةرسةختبووني‪.‬‬ ‫طةالن بطريَت وي ِ‬ ‫هةر لة َ‬ ‫بةبي توندوتيذيي‬ ‫سالي ‪1980‬وة طةالن زؤرجاران‬ ‫َ‬ ‫وةخؤكةوتوونء توانيويانة رذيَمة ديكتاتؤرةكاني ئيستؤنياو‬ ‫َ‬ ‫التيظياو ليتوانياو ث� َ‬ ‫َ‬ ‫رؤذه���ةالتء‬ ‫ئةلةمانياي‬ ‫�ؤل��ةن��داو‬ ‫ضيكؤسلؤظاكياء سلؤظينياو مةدةخشةقرو مالييء بؤليظياو‬ ‫�ؤرش ريَطةي خةباتي ناتوندوتيذيي‬ ‫بروخيَنن‪ ،‬ش� ِ‬ ‫فليثين ِ‬ ‫َ‬ ‫نيثالء زامبياء‬ ‫طرتةبةر بةئامانجي بةرةو ديموكراسيي لة‬ ‫بةرازيلء‬ ‫كؤرياي باشوورو ضيلييء ئةرذةنتينء هاييتييء ِ‬ ‫ئؤرؤطواييء مةالوييء تايلةندو هةنطارياو زائيرو نيَجيرياو‬ ‫والتي جوداوازي نيَو يةكيَتي سؤظيةتي ثيَشوو َ‬ ‫طةلةك َ‬ ‫رؤليَكي‬ ‫َ‬ ‫توندرؤكةي ئابي سالي ‪،1991‬‬ ‫َرا لة كؤدةتا‬ ‫ِ‬ ‫طرنطيان طي ِ‬ ‫هةمديسان توندوةستانةوةي سياسيي لة ضينء بؤرماو تبت‬ ‫َ‬ ‫َراي ئةوةي ئةو جؤرة خةباتة نةبووة‬ ‫لةم‬ ‫ساالنةي دواييدا‪ ،‬وي ِ‬ ‫َ‬ ‫مايةي كؤتايي هيَنان بة سيستةمي دةسةالتي ديكتاتؤريي‬ ‫درندانةي ئةو رذيَمة‬ ‫ياخود داطيركاريي‬ ‫َ‬ ‫وةلي سروشتي ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َودةولةتيي‪،‬‬ ‫كؤمةلطةي ني‬ ‫سةركوتكارانةي خستة ثيَشضاواني‬ ‫هةروةتر ئةزموونيَكي بايةخداري ثيَشكةش بةو طةالنة كرد‬ ‫لةبارةي ئةو جؤرةي خةباتء تيَكؤشانةوة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫َرادا‬ ‫ي‬ ‫سةر‬ ‫لة‬ ‫كة‬ ‫ديكتاتؤرييانةي‬ ‫بةل َي ِرماني ئةو رذيَمة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ئاماذةكان ثيَدا سةرلةبةري كيَشةكاني لةو كؤمةلطةيانةدا‬ ‫نةسرييةوة‪ :‬هةذارييء ت��اوانء ناكارايي بيرؤكراسييء‬ ‫ِ‬ ‫وةلي‬ ‫شيَواندني ذينطة ئةمة كاري رذيَمة سةركوتكارةكانة‪،‬‬ ‫َ‬ ‫سةرنخون بوونةوةي ئةو رذيَمة ديكتاتؤرييانة النيكةم ئازاري‬ ‫قوربانياني دةستي ئةو ستةمةي كةمكردةوةء‪ ،‬دةرطاشي‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطانة لة رووي ئازاديي‬ ‫كردةوة بؤ دوبارة بنياتنانةوةي ئةو‬ ‫َ‬ ‫سياسييء ديموكراسييء كةسيَتييء دادي كؤمةاليةتييةوة‪.‬‬ ‫كيَشةيةكي بةردةوام‬ ‫تيَبيني بكة لةماوةي ئةو ضةند َ‬ ‫سالةي رابردوودا ضةندين‬ ‫تةوذم ثةيدابوون بةرةو ديموكراسييء ئازاديي لة جيهاندا‪ .‬بة‬ ‫َ‬ ‫ساالنة ثيَوانةي‬ ‫ثيَي ثيَوانةي دامةزراوةي فريدةم هاوس كة‬

‫َ‬ ‫لةمةر هةلومةرجي مافة سياسييء ئازاديية‬ ‫َودةولةتيي‬ ‫ني‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫مةدةنييةكان دةكات‪ ،‬تيَيدا هاتووة ذمارةيةك لة دةولةتاني‬ ‫جيهان كة خؤي ريزبةندكردووة بةوةي «ئازادة» بةشيَوةيةكي‬ ‫باش لةماوةي ئةم دة َ‬ ‫سالةي دواييدا طةشةي كردووة (‪:)1‬‬ ‫ئازاد‬ ‫ئازادي جوزئيي‬ ‫نائازاد‬ ‫‪1983‬‬ ‫‪55‬‬ ‫‪76‬‬ ‫‪64‬‬ ‫‪1993‬‬ ‫‪75‬‬ ‫‪75‬‬ ‫‪38‬‬ ‫َراي ئةم دياردة ثؤزةتيظة كةضي ذمارةيةكي طةورةي‬ ‫ي‬ ‫و ِ‬ ‫طةالن هةنووكة لة ذيَر سايةي ستةمء زؤردان‪ ،‬لة كانوني‬ ‫دووةم‪ /‬يةنايةري ‪1993‬وة ذمارةي ئةو طةالنةي هةنووكة‬ ‫لة َ‬ ‫والتء نيَوضةي نائازاددان واتة ئةو نيَوضانةي كة مافة‬ ‫سياسييء ئازاديية طشتييةكان فرة سنووردارة ‪ %31‬ي ذمارةي‬ ‫دانيشتواناني طؤي زةويية كة دةكاتة ‪ 5.45‬بليؤن كةس (‪.)2‬‬ ‫ئةو َ‬ ‫والتء نيَوضانةي كة ذمارةيان دةطاتة ‪ 38‬و ‪12‬‬ ‫لة ثلةبةنديي «ن��ائ��ازاددان» طرووثيَك رذيَمي ديكتاتؤريي‬ ‫بةريَوةي دةبةن وةك بؤرماو سودان ياخود رذيَمي‬ ‫سةربازيي ِ‬ ‫شانشيني ستةمكاريي تةقليديي وةك شانشيني عةرةبيي‬ ‫سعودييء بؤتان ياخود ثارتة سياسيية َ‬ ‫باالدةستةكاني وةك‬ ‫ضينء كؤرياي باكوور ياخود داطيركاريي بيانيي وةك تبتء‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتانةي كة لة قؤناغي‬ ‫رؤذهةالت ياخود ئةو‬ ‫تةيموري‬ ‫طواستنةوةدان‪.‬‬ ‫َ‬ ‫طؤراني‬ ‫دةولةتانة بة قؤناغي‬ ‫هةنووكة زؤريَ��ك لةو‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َراي‬ ‫ي‬ ‫و‬ ‫ن‪،‬‬ ‫َدةثةر‬ ‫ي‬ ‫ت‬ ‫َرادا‬ ‫ي‬ ‫خ‬ ‫يةتيي‬ ‫كؤمةال‬ ‫ئابورييء سياسييء‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫سالةي‬ ‫دةولةتاني «ئ��ازاد» لةو دة‬ ‫ئ��ةوةي ذمارةيةك لة‬ ‫وةلي مةترسييةكي فرة ترسناك لة‬ ‫كؤتاييدا طةشةيان كردووة‬ ‫َ‬ ‫بنةرةتيي خيَرادا‬ ‫اني‬ ‫طؤر‬ ‫سةروبةندي‬ ‫طؤريَدايةء طةالنيَك لة‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ئاراستةيةكي ب��ةراوةذووي طرتؤتةبةر‬ ‫خؤيان دةبيننةوة‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ضنطؤلةي سيستةمطةليَكي ديكتاتؤريي‬ ‫بؤ كةوتنة نيَو‬ ‫َ‬ ‫هاوضةخ‪ ،‬كة طرووثطةليَكي سةربازييء دلبذؤكانء بةرثرسة‬ ‫َ‬ ‫هةلبذيَردراوةكانء ثارتة سياسيية مةزةبييةكان بةردةوامن بة‬ ‫ئامانجي فةرزكردني ويستةكانيانء‪ ،‬كؤدةتاكانيش دياردةيةكي‬ ‫بنةرةتييةكاني مرؤظء مافة‬ ‫باونء‪ ،‬دياردةي ثيَشيَلكردني مافة ِ‬ ‫سياسييةكاني طةلةك طةالن بةردةوامةء‪ ،‬كيَشةي سيستةمة‬ ‫ديكتاتؤرةكان كيَشةيةكي فرة قورسء نالةبارة‪ ،‬طةالنيَكي زؤر‬ ‫لة ذيَر سايةي ستةمكاريي نيَوخؤييء بيانيدا هةر لة دةيان‬ ‫ياخود سةدان َ‬ ‫سةرشؤريي بؤ‬ ‫سالةوة دةذيَن‪ ،‬زؤرجارانيش‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫سيَمبولةكاني دةسةالتء دةسةالتداران لة هؤشياندا ضيَنراوة‪،‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةاليةتييء‬ ‫بةتوندرؤيي دامةزراوة‬ ‫حالوباريشدا‬ ‫لةزؤر‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫سياسييء ئابوورييةكان تةنانةت ئايينييةكاني كؤمةلطةش ‪ -‬لة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتدا – بة ئةنقةست الواز بووة‬ ‫دةسةالتي‬ ‫دةريَي سنووري‬ ‫طؤردراوة بؤ دامةزراوةطةليَكي رةدووكةوتوو ياخود‬ ‫ياخود‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دةولةتةوة‬ ‫ملهورء لةاليةن‬ ‫َكي‬ ‫ي‬ ‫دامةزراوةطةل‬ ‫بؤ‬ ‫دراوة‬ ‫طؤر‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫فةرمانرةواوةء بةكارهيَنراوة بؤ‬ ‫حيزبي‬ ‫اليةن‬ ‫لة‬ ‫ياخود‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هاوالتياني ثةرت ثةرت كردووة‬ ‫كؤمةلطةء‪،‬‬ ‫لغاوكردني‬ ‫تائةو حةددةي بوون بة بةشيَك لة تاكطةليَكي دوورةثةريَز‬ ‫َكرا كاربكةن بؤ وةدةستهيَناني ئازاديي‬ ‫لةيةكتريي كة ناتوانن ثي ِ‬ ‫ياخود وةدةستهيَناني متمانة بةيةكتريي تةنانةت هةستان بة‬ ‫هةر دةست ثيَشةخةرييةك‪.‬‬ ‫َ‬ ‫هاوالتيان‬ ‫ضاوةروانكراونء‬ ‫دةرةنجامةكان‬ ‫لة ئاكاميشدا‬ ‫ِ‬ ‫بروايان بةخؤيان ناميَنيَتء تواناي‬ ‫َزء‬ ‫ي‬ ‫ه‬ ‫ويستء‬ ‫الوازدةبن‬ ‫ِ‬ ‫بةرطريكردنيان لةبندا وشك دةبيَت‪ ،‬تةنانةت زؤرجارانيش‬ ‫جارسبوونيان بكةن لة سيستةمي‬ ‫لةوة دةترسن باس لة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل خانةوادةو‬ ‫ديكتاتؤرييء هيوايان بة ئازاديي تةنانةت‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئايارى ‪2010‬‬

‫‪89‬‬


‫دؤستانياندا ناميَنيَت‪ ،‬تةنانةت ئةطةر بةباشي بير لة بةرطريي‬ ‫بكةنةوة ترس دةضيَتة َ‬ ‫بةبي هؤ ئازار‬ ‫دليانةوةء‪ ،‬لة كؤتايشدا‬ ‫َ‬ ‫هيوابراو دةبن‪.‬‬ ‫دةضةذنء لة ئايندةشدا‬ ‫ِ‬ ‫�رؤ ل��ةذَي��ر سايةي رذيَمة‬ ‫رةنطة هةلومةرجي ئ��ةم� ِ‬ ‫ديكتاتؤرةكاندا فرة خراثتر بيَت لة لةرابردوو ضونكة لة‬ ‫شؤرشيان طرتؤتةبةر خؤثيَشانداني‬ ‫رابردوودا هيَنديَك ريَطةي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫جووالونةتةوة رةنطة رؤحي‬ ‫تونديان س��ازداوةو دذان��ة‬ ‫وةلي بؤ ماوةيةكي كورت خايةن‬ ‫مةعنةويشيان ثتر بووبيَت‬ ‫َ‬ ‫رةنطة تاكء طرووثان دةسثيَشخةريي ئازايانةيان ئةنجام‬ ‫ثرةنسيثةوة ياخود رؤحي‬ ‫دابيَتء ثتر وابةستة بووبيَتن بة ِ‬ ‫َراي‬ ‫ي‬ ‫و‬ ‫ييةكان‬ ‫َر‬ ‫ي‬ ‫شط‬ ‫شؤر‬ ‫وةستانةوة دذ بة ستةمء زؤر‪ ،‬كارة‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ثالنةرةكاني وةك ثيَويست نيية بؤ َ‬ ‫مةردايةتي َ‬ ‫زالبوون بةسةر‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َرايةليي ضيَنراو لة نيَو خةلكيدا‪ ،‬ئةمةش‬ ‫ترسي بنجداكوتاوء طوي ِ‬ ‫فرة ثيَويستة بؤ َ‬ ‫هةلتةكاندني سيستةمة ديكتاتؤرةكان‪ .‬بةداخةوة‬ ‫نمونةي ئةو كردةوانة بووة مايةي ثتر ئازارو قوربانيي لةبري‬ ‫ضةسثاندني سةركةوتن ياخود وةديهيَناني هيواكان‪.‬‬ ‫ئازاديي لة ريَطةي ناتوندوتيذييةوة‬ ‫ض كاريَك ثيَويستة لة هةلومةرجيَكي لةم شيَوةيةدا كة توانا‬ ‫بي سوود دةبن ضونكة سيستةمة ديكتاتؤرةكان‬ ‫ئاشكراكان َ‬ ‫زؤرج��اران سنوورة ياساييء دةستوورييةكانء فةرمانة‬ ‫دادوةرييةكانء راي طشتيي فةرامؤش دةكةن‪ .‬ئاكامطيري‬ ‫َ‬ ‫درندانةو جةزرةبةدانء‬ ‫خةلكيي لة ثةرضةكرداريان‬ ‫لةمةر كاري ِ‬ ‫ِ‬ ‫بةتةني توندوتيذيي دةتوانيَت سيستةمة ديكتاتؤرةكان‬ ‫كوشتن‬ ‫َ‬ ‫تورةو تؤسن ريزةكانيان‬ ‫لة بيَخ بهيَنيَت‪ ،‬جارجارةش قوربانياني ِ‬ ‫ريَك دةخ��ةن بؤ بةطذداضوونةوةي سيستةمة ديكتاتؤرة‬ ‫درندةكان بة طرتنةبري توندوتيذييء تواناي سةربازيي‬ ‫ِ‬ ‫َراي الوازيي هةلطةلي سةركةوتن‪ ،‬بة شيَوةيةكي ئازايانة‬ ‫وي ِ‬ ‫دةجةنطنء قوربانييةكي ئيَكجار طةورة دةدةنء‪ ،‬سةركةوتني‬ ‫وةلي كةم جاران بةو كارانةيان ئازاديي‬ ‫تايبةت وةدةست ديَنن‬ ‫َ‬ ‫توندرؤكان رووبةرووي كاري‬ ‫شؤرشة‬ ‫وةدةست ديَنن‪ ،‬ضونكة‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫درندانة دةبنةوةو َ‬ ‫هيوابراو دةكةن‪.‬‬ ‫خةلكي‬ ‫ِ‬ ‫سةركوتكارييء ِ‬ ‫طرتنبةري ئةنجامداني توندوتيذيي اليةنة باشةكاني‬ ‫َ‬ ‫لةطةل تاقة يةك شتدا ب��ةرواذوو دةبنةوة‬ ‫هةرضييةك بيَت‬ ‫ئةويش ئةوةية ثةنابردن بؤ وةدةستهيَناني متمانة لة‬ ‫ميكانيزمةكاني توندوتيذيدا واتة بةكارهيَناني ميكانيزميَك بؤ‬ ‫خةبات كة سةركوتكاران هةميشة دةتوانن بةسةريدا َ‬ ‫زالبن‪.‬‬ ‫تايبةتمةنديي سيستةمة ديكتاتؤرييةكان لةوةداية كة هةميشة‬ ‫لة ئامادة باشيدان بؤ طرتنةبةري توندوتيذييء دةتوانن‬ ‫َ‬ ‫جووالنةوة ديموكراسييةكان لة بيَخ بهيَننء لة كؤتايشدا ئةو‬ ‫َ‬ ‫جووالنةوانة هيض ريَطةيةكيان بةدةستةوة ناميَنيَت جطة لة‬ ‫رووبةرووبوونةوةي راستيية سةربازيية قورسةكان ضونكة‬ ‫تروتفاقي سةربازييء ئازووخةو هؤكاني‬ ‫رذيَمة ديكتاتؤرةكان ِ‬ ‫َ‬ ‫طواستنةوةيان لة دةستدايةء جووالنةوة ديموكراسييةكان‬ ‫َراي ئازايةتيي ئةندامةكانيان ناتوانن بةسةريدا َ‬ ‫زالبن‪.‬‬ ‫وي ِ‬ ‫جيابؤكان ثةنادةبةنة بةر جةنطي ثارتيزانيي وةختيَك‬ ‫ناواقيعي بووني ياخيبووني سةربازييان ال روون دةبيَتةوة‪،‬‬ ‫�ي زؤرج��اران طرتنةبةري ئةم شيَوازةي خةبات هيض‬ ‫وةل� َ‬ ‫سووديَكي نابيَت بؤ طةالني بندةست ياخود نايانطةيةنيَت بة‬ ‫وةديهيَناني ديموكراسيي‪ ،‬طرتنةبةري جةنطي ثارتيزانيي‬ ‫دةبيَتة مايةي زةرةرء زيانيَكي بيَشومار بؤ تاكةكاني طةلي‬

‫‪90‬‬

‫ضةوساوةء‪ ،‬طرتنةبةري ئةم ميكانيزمة شكست بةدووي خؤيدا‬ ‫َراي بووني تيؤرو شيكاري ستراتيذيي بةهيَزء بووني‬ ‫ديَنيَت وي ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ثالثشتي نيَودةولةتيي‪ ،‬زؤرجار جةنطي ثارتيزانيي بؤ ماوةيةكي‬ ‫َ‬ ‫كؤضرةو‬ ‫دوورو دريَذ بةردةوام دةبيَتء رذيَمي دةسةالتداريش‬ ‫ِ‬ ‫بة دانيشتوانان دةكاتء دةبيَتة مايةي َ‬ ‫مالويَرانيي‪.‬‬ ‫تةنانةت ئةطةر جةنطي ثارتيزانيي بؤ ماوةيةكي دريَذخايةن‬ ‫سةركةوتن وةدةست بهيَنيَت كاريطةريي نيَطةتيظ دةئافريَنيَت‬ ‫طؤريني رذيَمي ديكتاتؤريي وةخت‬ ‫ئةمةش دةبيَتة مايةي‬ ‫ِ‬ ‫بؤ رذيَميَكي ثتر ديكتاتؤريي‪ ،‬لة سةروبةندي سةركةوتني‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةس��ةالت رذيَميَكي‬ ‫جلةوي‬ ‫ثارتيزانانء طرتنةدةستي‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتداريي فرة ديكتاتؤريي تر لة رذيَمي ثيَشووتر‬ ‫َ‬ ‫دةخولقيَنن بةهؤي ناوةندطةريي هيَزةسةربازييةكانء الوازيي‬ ‫ياخود تاروماربووني طرووثء دام��ةزراوة سةربةخؤكاني‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةيةكي‬ ‫كؤمةلطة – كة زيندووترين رةطةزن بؤ بنياتناني‬ ‫ديموكراسيي هةميشةيي ‪ -‬لة سةروبةندي قؤناغي خةباتدا‪،‬‬ ‫ليَرةوة ثيَويستة لةسةر ئؤثؤزيسيؤني رذيَمة ديكتاتؤرةكان‬ ‫بةدووي َ‬ ‫وةطةريَن‪.‬‬ ‫ئةلتةرناتيظيَكي تردا‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫فريادرةساني بيانيي؟‬ ‫كؤدةتاكان‪ ،‬هةلبذاردنةكان‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫هيَنديَك واتةماشاي هةر كؤدةتايةك دةكةن بةسةر رذيَميَكي‬ ‫ديكتاتؤريدا كة َ‬ ‫هةلبذاردنيَكي هاسانء خيَراية بؤ رزطاربوون‬ ‫َ‬ ‫وةلي كيَشةطةليَكي خةتةرناك‬ ‫دةسةالتداري بيَزراو‪،‬‬ ‫لة رذيَمي‬ ‫َ‬ ‫هاوةلي ئةم َ‬ ‫َ‬ ‫هةلبذاردنة دةكات لة طرنطترينيان هيض‬ ‫لةطؤريَداية‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتةكان‬ ‫طؤرانيَك نايةت بةسةر خراثةكاريي دابةشكردني‬ ‫ِ‬ ‫لة نيَو طةلء ئةو ضينةي كة دةستيطرتووة بةسةر حكومةتء‬ ‫هيَزي سةربازيدا‪ ،‬لةسةركارالبردني كةسانيَكي دياريكراو‬ ‫دةرةخسيَنيَت لةبةردةم‬ ‫ياخود طرووثيَكي دياريكراو بوار‬ ‫ِ‬ ‫طرووثيَكي ت��ردا تاكو جيَي ئ��ةوان بطريَتةوة‪ ،‬رةنطة ئةو‬ ‫طرووثة لة اليةني تيؤرييةوة ثتر كراوة بن لة ضةند ريَطةيةكي‬ ‫وةلي ئةطةرى‬ ‫دياريكراوةوة بةرةو ضاكسازي ديموكراسيي‪،‬‬ ‫َ‬ ‫رووداني بة ثيَضةوانةوة بةهيَزترة‪.‬‬ ‫وةختيَك ئةو طرووثة ثيَطةي خؤي بةهيَز دةك��ات بؤ‬ ‫سيستةميَكي فرة دةشتةكييء فرة َ‬ ‫دلبذؤكتر لة سيستةمي‬ ‫َ‬ ‫ثيَشوو‪ ،‬لةوانةشة ئةو طرووثة تازةية – كة هاوالتيان‬ ‫بةبي‬ ‫هيواكانيان ثيَوة طريَداوة – دةتوانيَت ضي بويَت بيكات‬ ‫َ‬ ‫لةبةرضاوطرتني ديموكراسيي ياخود مافةكاني مرؤظ‪ ،‬ئيَمة‬ ‫لةم َ‬ ‫كؤلينةوةيةدا ضاومان ليَي نييةو تةماحمان تيايدا نيية وةك‬ ‫ضارةسةريَك بؤ كيَشةي بووني رذيَميَكي ديكتاتؤريي‪.‬‬ ‫سيستةمة ديكتاتؤرةكان ريَطةنادةن بة ئةنجامداني‬ ‫َ‬ ‫طؤراني سياسيي طرنط دروس��ت دةك��ات‪.‬‬ ‫هةلبذاردن كة‬ ‫ِ‬ ‫دةبينين هيَنديَك لة رذيَمة ديكتاتؤرةكاني وةك ئةو رذيَمانةي‬ ‫كة َ‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتيان بةدةستةوة بوو لة يةكيَتي سؤظيَتي‬ ‫جلةوي‬ ‫ثيَشوو هةستان بة سازداني راثرسيي تاكو وانيشان بدةن كة‬ ‫بةتةني كاريَكي رؤتينيي‬ ‫وةلي ئةو راثرسييانة‬ ‫ديموكراسيين‪،‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هاوالتيان رةزامةند بن لةسةر كانديداكانيان‪ ،‬واتة‬ ‫بوون تاكو‬ ‫كانديداكان لةاليةن ئةو رذيَمانةوة بةطرنطييةكي زؤرةوة‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتدارة ديكتاتؤرةكان رةزامةندن‬ ‫دياريي كرابوون‪.‬‬ ‫لةسةر سازداني َ‬ ‫هةلبذاردنةكان ئةطةر كةوتنة ذيَر فشارةوة‪،‬‬ ‫َ‬ ‫بوكةلة ئةمالو ئةوالي‬ ‫ثي دةكةن تاكو وةك‬ ‫وةلي ياريي َ‬ ‫َ‬ ‫ثيَبكةن‪ ،‬ئةطةر ريَطةشياندا بة كةسيَكي ئؤثؤزيسيؤن خؤي‬ ‫كانديد بكاتء دةرضيَت ئةنجامةكان فةرامؤش دةكةن ياخود‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئاياري‪2010‬‬


‫كةسي َ‬ ‫هةلبذيَردراو دووضاري تؤقاندن ياخود دةستطيركردن‬ ‫تةنانةت لةقةنارةدانيش دةبيَتةوة وةك ئةوةي لة َ‬ ‫سالي ‪ 1990‬لة‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتدارة ديكتاتؤرةكان‬ ‫بؤرماو ‪ 1003‬لة نيَجيريا رووياندا‪،‬‬ ‫ريَطةنادةن َ‬ ‫هةلبذاردن ساز بدريَت بؤ ئةوةي لةسةر تةختي‬

‫ثاشايةتي النةبريَن‪.‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ضنطؤلةي رذيَمة‬ ‫هاوالتيانةى كة طيرؤدةي‬ ‫زؤريَك لةء‬ ‫درن��دةك��ان ب��وون‪ ،‬زؤريَ��ك لةوانة تاراوطةيان‬ ‫ديكتاتؤرة ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هةلبذاردووة تاكو قوتاريان بيَت لةو ضنطؤلةية‪ ،‬طةالني‬ ‫ضةوساوة لة توانايانداية خؤيان رزطار بكةن‪ ،‬هيواخوازن‬ ‫طةالنيان رزطاريان بيَت بةهؤي دةستيَوةرداني بيانيانةوة‪،‬‬ ‫بروايان بة‬ ‫ئةوان‬ ‫َ‬ ‫بةتةني متمانةيان بة هيَزة دةرةكييةكانةو ِ‬ ‫َ‬ ‫َودةولةتيي هةية كة بةس ئةوان هيَزي تةواويان‬ ‫هاريكاريي ني‬ ‫هةية بؤ سةرنخونكردنةوةي رذيَمة ديكتاتؤرةكان‪.‬‬ ‫لةمةر – ناتوانايي طةالني ضةوساوة‬ ‫َروانينة‬ ‫ِ‬ ‫ئةم تي ِ‬ ‫بؤ وةخؤكةوتن بة شيَوةيةكي كاريطةر –بؤ قؤناغيَكي‬ ‫دياريكراو راستة ضونكة وةك لةمةوثيَش باسمانكرد طةالني‬ ‫ضةوساوة تواناو خواستيَكي ئةوتؤيان نيية – بةشيَوةيةكي‬ ‫كاتيي – لةسةر بةرطريي‪ ،‬ضونكة متمانةيان بة توانايان نيية‬ ‫بؤ بةرةنطاربوونةوةي دةشتةكيَتيي رذيَمة ديكتاتؤرةكانء‬ ‫ناشزانن بةض ريَطةيةك رزطاريان بيَت‪ .‬ليَرةدا زؤرَي��ك لة‬ ‫َ‬ ‫هاوالتيان هيوايان بة هيَزة بيانييةكانة بؤ رزطاربوون‪ ،‬ئةمةش‬ ‫َ‬ ‫هيواكان َ‬ ‫ؤزوبالؤز دةكات لة ثشتبةستن بة هيَزي دةرةكيي‬ ‫ئال‬ ‫َ‬ ‫كة لة راي طشتيي ياخود نةتةوة يةكطرتووةكان ياخود والتيَكي‬ ‫َ‬ ‫مامةلةنةكردني ئابوورييء سياسيدا خؤي‬ ‫دياريكراو ياخود لة‬ ‫دةبينيَتةوة‪.‬‬ ‫وةلي لة راستيدا ثشتبةستن‬ ‫كتوثر بيَت‬ ‫سيناريؤية‬ ‫ئةم‬ ‫رةنطة‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫بة هيَزي دةرةكيي ثاشهاتي خةتةرناك بةدووي خؤيدا ديَنيَت‪،‬‬ ‫ئةوكات متمانةدانمان بةو هيَزة دةرةكيية َ‬ ‫هةلة دةبيَت ضونكة‬ ‫َ‬ ‫دةولةتيَكي بيانيي نابيَت‬ ‫فريادرةسي بيانييء دةستيَوةرداني‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫متمانةي ثيَبكريَت‪ .‬ئةمةش هيَنديَك راستيي تفتوتالة كة ثيَوةستة‬ ‫بة ثشتبةستن بة دةستوةرداني بيانييء مايةي سةرنجة‪:‬‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتدارة ديكتاتؤرةكان لةاليةن‬ ‫• هاريكاريكردني رذيَمة‬ ‫َ‬ ‫بةتةني لة ثيَناو ثاراستني بةرذةوةنديية‬ ‫دةولةتاني بيانييةوة‬ ‫َ‬ ‫ئابوورييء سياسييةكانة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫دةولةتاني بيانيي ئامادةن طةالني ضةوساوة لةبةرامبةر‬ ‫•‬ ‫ئامانجيَكي تردا بفرؤشن لةبري ثاريَزطاريكردن لة ثةيمانةكاني‬ ‫بة َ‬ ‫ثالثشتيكردنء رزطاركردنيان‪.‬‬ ‫َ‬ ‫• لةراستيدا دةولةتاني بيانيي وةخؤدةكةون بة ئامانجي‬ ‫شؤرشة نيَوخؤييةكان لة وةختيَكدا هةست‬ ‫هاريكاريكردني‬ ‫ِ‬ ‫بةوة دةكةن كة رذيَمة ديكتاتؤرةكان هةذيونء جيهانيش‬ ‫دةروانن‪.‬‬ ‫بةوردي لة سروشتة دةشتةكييةكةي ِ‬ ‫لةبنةرةتدا‬ ‫ديكتاتؤرةكان‬ ‫طرنطيي م��ان��ةوةي رذيَمة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةطةريَتةوة بؤ دابةشكردني نيَوخؤيي دةسةالت لة والتدا‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطة بةهؤي الوازييانةوة ناتوانن ببنة مايةي‬ ‫دانيشتوانء‬ ‫خةتةرناكيي ضونكة سةروةتء ساماني َ‬ ‫والتء ناوةندةكاني‬ ‫َ‬ ‫ضنطؤلةي ضةند كةسيَكةوةية‪ .‬هةمديسان‬ ‫هيَزبةدةست‬ ‫َ‬ ‫َودةولةتيي دذ بة رذيَمة ديكتاتؤرةكان‬ ‫دةستوةرداني ني‬ ‫سوودبةخشة ياخود بةشيَوةيةك لة شيَوةكان الوازي دةكات‪،‬‬ ‫سةبارةت بة بةردةوامييء مانةوةي رذيَمة ديكتاتؤرةكان‬ ‫وةستاوةتةوة سةر فاكتؤرة نيَوخؤييةكان‪.‬‬

‫َ‬ ‫ثضريني ثةيوةندي‬ ‫َودةولةتييةكاني وةك‬ ‫فشارة ني‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َودةولةتيي ياخود سةثاندني طةمارؤي ئابووريي‬ ‫ئابووريي ني‬ ‫ثضريني ثةيوةنديية ديثلؤماسييةكان ياخود دةركردني‬ ‫ياخود‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫نارةزايةتيي‬ ‫دةربريني‬ ‫َودةولةتييةكان ياخود‬ ‫ريَكخراوة ني‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫لةاليةن ريَكخراوةكاني سةربة نةتةوة يةكطرتووةكان ياخود‬ ‫طرتنبةري هةر فشاريَكي تر سوودبةخشة بؤ طةالني ضةوساوة‬ ‫َ‬ ‫طؤريَدابوو‬ ‫وةلي ئةطةرهاتوو‬ ‫َ‬ ‫جووالنةوةي نيَوخؤيي بةهيَز لة ِ‬ ‫َ‬ ‫ضونكة لة غيابي ئةو ج��ووالن��ةوةدا هيض جؤرة فشاريَكي‬ ‫َ‬ ‫َودةولةتيي دروست نابيَت‪.‬‬ ‫ني‬ ‫بةرةنطاربوونةوةي راستييةكي دذوار‬ ‫ئاكامطيرييةكي دذوارة ضونكة طةر بمانةويَت بةكةمترين‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتداري ديكتاتؤر سةرنخون‬ ‫تيَضوون هةر رذيَميَكي‬ ‫َبةجي بكةينء‬ ‫بكةينةوة ثيَويستة ضوار ئةركي طرنط جي‬ ‫َ‬ ‫لةبةرضاوي بطرين‪:‬‬ ‫فؤرمء ويستء‬ ‫• بةهيَزكردني طةالني ضةوساوة لة رووي ِ‬ ‫َريي‪.‬‬ ‫متمانة بةخؤبوونء سةليقةي‬ ‫شؤرشطي ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةاليةتيية‬ ‫• بةهيَزكردني ط���رووثء دام����ةزراوة‬ ‫سةربةخؤكاني طةالني ضةوساوة‪.‬‬ ‫• ئةفراندني هيَزي بةرطريي نيَوخؤيي كارا‪.‬‬ ‫• دان��ان��ي ثالنيَكي ستراتيذيي ط���ةورةو حةكيمانةء‬ ‫جيَبةجيَكردني بةشيَوةيةكي شارةزايانة‪.‬‬ ‫وةختي راستينةي خةبات لةثيَناو ئازاديدا بريتيية لة ثشت‬ ‫َرييةكاني نيَوخؤ‪،‬‬ ‫بةخؤبةستنء كاراكردني طرووثة‬ ‫شؤرشطي ِ‬ ‫ِ‬ ‫َروانيني ضارلز ستيوارت بارنلة لة سةروبةندي‬ ‫ئةمة تي ِ‬ ‫َ‬ ‫لةمةر داني‬ ‫َرلةندا‬ ‫مانطرتنةكةي‬ ‫ِ‬ ‫سالي ‪1879‬ء ‪1880‬ي ئي ِ‬ ‫كريَوة‪.‬‬ ‫بةتةني‬ ‫َت‪...‬‬ ‫ي‬ ‫ناب‬ ‫َكي‬ ‫ي‬ ‫سوود‬ ‫هيض‬ ‫حكومةت‬ ‫بة‬ ‫ثشتبةستن‬ ‫َ‬ ‫ثيَويستة ثشت بة تواناي خؤتان ببةستن‪ ...‬هاريكاريي خودي‬ ‫َكرا وةستانةوةتان‪ ...‬الوازةكانتان‬ ‫خؤتان بكةن لةريَطةي ثي ِ‬ ‫َكرا تةبابنء ريزةكانتان يةكخةن‪ ...‬بةئامانجي‬ ‫بةهيَز بكةن‪ ...‬ثي ِ‬ ‫سةركةتن (‪.)3‬‬ ‫َ‬ ‫ضنطؤلةي‬ ‫لة كؤتاييدا ماوةتةوة بيَذين رزطاربوون لة‬ ‫بنةرةتدا ثشت دةبةستيَت بة هيَزو‬ ‫رذيَمة ديكتاتؤرةكان لة‬ ‫ِ‬ ‫تواناي طةالن بؤ خؤرزطاركردن بةدةستي خؤيان‪َ .‬‬ ‫حالةتةكاني‬ ‫سةركةوتن كة بةربةرةكاني سياسيي وةديهيَناوة واتة‬ ‫طرتنةبةري خةباتي ناتوندوتيذيي لةثيَناو وةديهيَناني ئامانجة‬ ‫َرادا ئاماذةمان ثيَدا هؤكارطةليَك‬ ‫سياسييةكان‪ ،‬وةك لةسةري ِ‬ ‫وةلي ئةطةري‬ ‫هةنة بؤ رزطاربووني طةالن بةدةستي خؤيان‪،‬‬ ‫َ‬ ‫بةربةرةكاني سياسييء طرتنةبةري خةباتي ناتوندوتيذيي‬ ‫ثيَويستي بة طةشةثيَدانة – لة بةشةكاني تردا باسي ئةم‬ ‫َ‬ ‫بروانينة‬ ‫وةلي‬ ‫ثرسة دةكةين –‬ ‫َ‬ ‫هةوةل ثيَويستة لةسةرمان ِ‬ ‫ثرسي دانوستانةكان وةك ميكانيزميَك بؤ َ‬ ‫هةلتةكاندني رذيَمة‬ ‫َ‬ ‫دةسةالتدارة ديكتاتؤرةكان‪.‬‬ ‫***‬ ‫سةرضاوةكان‬ ‫‪1. Freedom House, Freedom in the World: The Annual‬‬ ‫‪Survey of Political Rights and Civil Liberties 19993-1992 (New‬‬ ‫‪York: Freedom House, 1993), p. 66.‬‬ ‫‪2. Freedom House, Freedom in the World p.4‬‬ ‫‪3. Patrick Sarsfield OHegarty, A History of Ireland Under‬‬ ‫‪the Union, 1922-1880 (London: Methuen 1952), pp. 491-490.‬‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئايارى ‪2010‬‬

‫َراني‪ :‬بـةرزاني مةال تةها‬ ‫وةرطي ِ‬

‫‪91‬‬


‫مةريوان وريا قانع و‪..‬‬ ‫دين و سياسةت و ِرؤحانيةت‬ ‫لة كؤمةلَطاي كوردي ئةم ِرؤدا‬ ‫رؤلَى دين رؤلَ​َيكى ئالَؤزة لة‬ ‫كؤمةلَطاى ئَيمةدا‬ ‫تةفسيريَكى ماركسسيزم هةية‬ ‫ئينسان وةكو كؤيلةى مَيذوو‬ ‫ويَنادةكات‬ ‫كؤمةلَطاى ئَيمة هيض‬

‫بةرهةمناهَينَيت‪ ،‬كةضي بة‬ ‫بةردةوامى دين بةرهةم‬ ‫دةهَينَيت‬

‫ئةكاديمي و روناكبيرى ديارى كورد «مةريوان‬ ‫ووبةروو“ي كةناَلى ‪ KNN‬سةبارةت بة ئاين و رؤَلي ئاين لة كؤمةَلطاى كورديدا لة اليةن‬ ‫”ر‬ ‫ِ‬ ‫وريا قانع» لةبةرنامةي ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ث َيشكةشكارى بةرنامة «وشيار عبدولآل»وة ضاوث َيكةوتني طرنطي لة طةلدا سازكرا‪ .‬لةم ضاوث َيكةوتنةدا مةريوان‬ ‫وريا قانع لة ر َيطةى وآلمي ثرسيارةكانةوة شرؤظةيةكي دين و عةلمانيةت و كاريطةريةكانى دين و رؤَلى لة ذياني‬ ‫تايبةت و ذياني كؤمةآليةتي كؤمةَلطاى كوردةواريدا دةكات‪ .‬لةبةر طرنطي باسةكة و بؤ ئةوةى ئةو ديدارة بة ش َيوةى‬ ‫نوسراو لةبةردةستى خو َينةراني كوردا هةب َيت و بب َيتة سةرضاوةيةكي زانستى لةبةردةم تو َيذةران و ئةوانةى طرنطي‬ ‫بةو دوو اليةنة دةدةن‪ ،‬طؤظارى «سةرضاوة» بة ر َيكةوتن لة َ‬ ‫طةل كاك مةريوان و ثاش ث َيداضونةوةى خؤي بة دةقي‬ ‫الثةرةكاني خؤيدا بآلوي دةكاتةوة‪.‬‬ ‫نوسراوي ضاوث َيكةوتنةكة‪ ،‬لة‬ ‫ِ‬ ‫‪92‬‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئايارى ‪2010‬‬


‫ضؤن خو َيندنةوة دةكةيت بؤ ث َيطةى دين لة كؤمةَلطةى‬ ‫كوردةواريدا؟‬

‫َ‬ ‫كؤمةلطاي‬ ‫لةمرؤكةى‬ ‫مةريوان وريا قانع‪ :‬لةراستيدا دين‬ ‫ِ‬ ‫ئيَمةدا شويَنيَكى َ‬ ‫ئالؤزى هةية‪ ،‬زياد لة ئاستيَكدا ئامادةية و زياد‬ ‫لة كايةيةكيشدا ئيش دةكات‪ ،‬هةروةها زياد لة وةزيفةيةكيش‬ ‫دةبينيَت‪ .‬بؤ نمونة دينمان هةية بةتةواوةتى دينيَكى سياسية‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫و َ‬ ‫كؤمةليَك‬ ‫دةبيني‪ ،‬بةشيَكة لة‬ ‫ئايدؤلؤجى‬ ‫رؤليَكى سياسى و‬ ‫َ‬ ‫ريَكخراو و حيزبى سياسى‪ ،‬واتة دينيَكي ِريَكخراوة‪ .‬بةآلم‬ ‫َ‬ ‫خةلكى سةرجادةية‪ ،‬دينى ئينسانة‬ ‫دينيشمان هةية دينى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةى ئيَمةية‪ ،‬دينى دايك و باو و كةس وكار و‬ ‫سادةكانى‬ ‫دراوسيَكاني ئيَمةية‪.‬‬ ‫ئةم شيَوة دينة دينيَكي ميليية و زياتر لةسةر طرنطيدان‬ ‫بة هاريكاريكردنى يةكترى و بةدةنطةوةضون و طةرمكردنى‬ ‫شيَوازيَكي ديكةي‬ ‫ثةيوةندية كؤمةآليةتيةكان كار دةكات‪.‬‬ ‫دينمان هةية ثةيوةندى بة مةسةلةى رؤح و رؤحانيةتةوة هةية‪،‬‬ ‫ئةم شيَوازةي دين لةهةنديَك دةقى شيعريدا ياخود لةهةنديَك‬ ‫بزوتنةوةى سؤفى و لةهةنديَك ئةخالقى تاكةكةسى تايبةتدا‬ ‫رةنطي داوةتةوة‪ .‬واتة كةسانيَك هةن دين وةكو رةهةنديَكى‬ ‫رؤحى دةبينن‪ ،‬وةكو ثةيوةنديةك دةبينن كة ئينسان بة‬ ‫دةرةوةى بونى تايبةتى خؤى وةكو تاكة كةسيَك لةسةر‬ ‫زةوييةوة دةبةستيَتةوة‪ ،‬ئينسان بة ناديارةوة بةو شتانةى كة‬ ‫ئةمرؤوة طريَدةدات‪.‬‬ ‫دةكةونة دةرةوةى دنياى‬ ‫ِ‬ ‫شيَوازي تري ئامادةطي دينمان هةية شيَوازيَكي سياسى نيية‬ ‫ئةطةرضي دينيَكى ريَكخراوة لة فؤرمى بزوتنةوة يان ريَكخراوى‬ ‫َ‬ ‫بةكؤمةليَك‬ ‫دينى سةر بة تةريقةتيَكى دياريكراو يان سةر‬ ‫ئةمرؤ كة باس لة دين‬ ‫كةسايةتى دينى جياواز‪ .‬بة كورتي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫لةكؤمةلطاى ئيَمةدا ناكريَت تةنها باس لةيةك شيَواز‬ ‫دةكةين‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةى ئيَمةدا‬ ‫لة دين بكةين‪ ،‬شيَوازةكانى ئامادةطى دين لة‬ ‫جياوازة‪ ،‬ماناكاني ئامادةبونيان جياوازةو هيَزى جياوازيش‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى ئيَمةدا‪.‬‬ ‫هةليطرتوون و كاريثيَدةكةن لة‬

‫بة جياوازى ئةم ئاراستانة كة دين ئيشيان تيا دةكات هةست‬ ‫دةكةيت رؤَلى دين لة كؤمةَلطاى كورديدا بة ض ئاراستةيةكدا‬ ‫دةروات بة لةبةرضاوطرتنى زؤربةى ئةو بوارانةى كة باست‬ ‫ِ‬ ‫كرد‪ ،‬بؤ نموونة لة ئاستى كؤمةآليةتيدا‪ ،‬تةنانةت لة ئاستى‬ ‫شؤرشط َي ِريدا‪ .‬وةك ئاشكراية‬ ‫ناسيؤناَليستى و كوردبون ياخود ِ‬ ‫شؤرشةكان‪ ،‬رؤَلى‬ ‫ذوى‬ ‫ي‬ ‫م‬ ‫ذايى‬ ‫زؤرجار دين رؤَلى هةبوة بة در َي‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫دين لةم ئاستة جياوازانةدا ضؤن دةبينيت؟‬

‫رؤل��ى سياسى دي��ن َ‬ ‫َ‬ ‫رؤليَكة‬ ‫م��ةري��وان وري��ا ق��ان��ع‪:‬‬ ‫ِرؤذطاريَكي دريَذة لة دونياي ئيَمةدا ئامادةية‪ .‬بة بؤضونى من‬ ‫ِر َ‬ ‫ؤلي سياسي دين بة شيَوةيةكي ئاشكرا لةسةردةمى حاجى‬ ‫قادرى كؤيى يةوة دةستثيَدةكات‪ِ ،‬ر َ‬ ‫ؤليَك جياواز لة ِرؤلةكاني‬ ‫لة قؤناغةكاني ثيَشتردا‪ .‬بؤ نموونة لةو سةردةمةوة دين لة‬ ‫ميَذوى ئيَمةدا َ‬ ‫رؤليَكى راستةوخؤ دةبينيَت لة دروستبووني‬ ‫َ‬ ‫ناسيؤناليستى كورديدا‪ .‬بيَطومان بةو ماناية نا‬ ‫بزوتنةوةى‬ ‫كة دين بزوتنةوةكة دروست دةكات‪َ ،‬‬ ‫بةلكو بةماناي بووني‬ ‫َ‬ ‫كؤمةليَك ضةمكى‬ ‫بة بةشيَك لة بزوتنةوةكة‪ ،‬بؤ نموونة دين‬ ‫طرنطى بة مةسةلةى نةتةوايةتى دةبةخشيَت‪ ،‬لة ضةمكى‬ ‫فيداكارى و شةهيدبونةوة بيطرة بؤ ضةمكى خؤشةويستنى‬ ‫نيشتيمان‪ ،‬ضةمكى خؤشويستنى نيشتيمان (حب الوطن من‬ ‫االيمان) لة سةدةى نؤزدةهةمدا دةبيَت بةيةكيَك لة ضةمكة‬ ‫َ‬ ‫ناسيؤناليستى كوردى و عةرةبى و‬ ‫هةرة طرنطةكانى فيكرى‬ ‫فارسي و نةتةوةكانى تري ئةم ناوضةية‪.‬‬ ‫َ‬ ‫كؤمةليَك ضةمك و ثيَناس‬ ‫واتة دين لة ئاستى بةخشينى‬

‫و ويَنةدا بة ناسيؤناليزم دةوريَكى طرنطي بينيوة‪ .‬لة ئاستى‬ ‫ريَكخراوةيشدا ِر َ‬ ‫ؤليَكي طرنطي بينيوة‪ .‬طةر تةماشاى سةركردة‬ ‫دينييةكانى سةدةى نؤزدةهةم بكةين دةبينين بؤ نمونة لة شيَخ‬ ‫عوبةيدوآلي نةهريةوة بيطرة بؤ دواتر لة سةدةى بيستةم دا‬ ‫الي كةسيَكى وةك شيَخ مةحمود و دواتريش الي يةكيَكي‬ ‫وةكو بارزانى ئةو بونيادة دينيية ريَكخراويةي كة هةبووة‪،‬‬ ‫ئةو هةموو مزطةوتة زؤرةي لة كوردوستاندا هةبووة‪ ،‬بوونى‬ ‫تؤريَكى بةرفراوانى ثةيوةندىكردن لة نيَوان شيَخةكان‬ ‫ِ‬ ‫و موريدةكانيان لة ناوضة جياوازةكاندا وةك جؤريَك لة‬ ‫ريَكخراو بؤ كارئاساني ئةم بزوتنةوةية بةكارهاتوة‪ .‬واتة دين‬ ‫توانيويةتي فؤرمة ريَكخراوةييةكةي بةكاربهيَنيَت و تةرجةمة‬ ‫بكات بؤ فؤرمى بةكارهيَناني سياسى و ئةو دةزطا دينيانةى‬ ‫كة لة بنةرةتدا َ‬ ‫رؤليَكي دينيان بينيوة توانراوة بةكاربهيَنريَن‬ ‫َ‬ ‫بؤ كؤكردنةوةى خةلك و ضةكدار كردنيان و جؤشدانيان بؤ‬ ‫بةشداربوون لة بزوتنةوةكةدا ‪.‬‬ ‫ئاستى سيَهةم ئامادةطي دين لةناو بزوتنةوةي ناسيؤناليزمي‬ ‫سةرلةنوي ثيَناسةكردنةوةى‬ ‫ئيَمةدا رةنطة بريتيبيَت لة‬ ‫َ‬ ‫هةنديَك ضةمكي دي بةجؤريَك بتوانيَت ببيَت بة سةرضاوة‬ ‫بؤ دروستبوونى ضاآلكى سياسى‪ .‬بؤ نمونة ضةمكى غةدر‪،‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫يان َ‬ ‫مةزلومة‪،‬‬ ‫مةزلوم‪ ،‬كاتيَك طوتارى ميلةتي ئيَمة‬ ‫زولم يان‬ ‫غةدري ليَكراوة ئةمانة ماناي سياسي تازةبوون‪ .‬ضةمكةكاني‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫مةزلوم ضةمكى دينين بةشيَكيان لةناو‬ ‫زول��م و‬ ‫غةدر و‬ ‫كةلةثورى سوفيزمةوة هاتوة‪ ،‬بةشيَكى تريان لةناو كةلةثورى‬ ‫تةقليدى دين خؤيةوة هاتوة‪ ،‬بةآلم ئةم ضةمكانة لة كؤتاييةكاني‬ ‫س��ةدةى ن��ؤزدةه��ةم و سةرةتاكانى س��ةدةى بيستةمدا‬ ‫سةرلةنوي ثيَناسةكراونةتةوةو ماناي نةتةوةيي و سياسيان‬ ‫َ‬ ‫ثيَبةخشراوة‬

‫تةنانةت شةهيد بونيش وابةستةيةكى طةورةية بة رؤحى‬ ‫دينةوة؟‬

‫مةريوان وريا قانع‪ :‬ضةمكى شةهيد يةكيَكة لة ضةمكة هةرة‬ ‫َ‬ ‫ئالؤزةكانى ناو فيكرى دينى‪ ،‬بةآلم لةسةدةى نؤزدةهةمةوة‪،‬‬ ‫سةرلةنوي‬ ‫وات��ة لة حاجى ق��ادرى كؤييةوة‪ ،‬ئةم ضةمكة‬ ‫َ‬ ‫ثيَناسةدةكريَتةوةو لة مانا دينيية تةقليديةكةى خؤى دةردةكريَت‪.‬‬ ‫شةهيد بة مانا ئيسالمية كؤنةكةى زؤر شت دةطةيةنيَت‪ ،‬يةكيَك‬ ‫لة سةفةردا مردبيَت شةهيدة‪ ،‬ئافرةتيَك شوى نةكردبيَت و‬ ‫مردبيَت شةهيدة‪ ،‬كةسيَك لة غةريبيدا بمريَت شةهيدة‪ ،‬كةسيَك‬ ‫طةران بةدواي زانين و فيَربووندا مردبيَت شةهيدة‪،‬‬ ‫لةكاتى‬ ‫ِ‬ ‫كةسيَك لة دةريايةكدا نوقم بووبيَت و خنكابيَت شةهيدة‪،‬‬ ‫كةسيَك خانويةك بةسةريا روخابيَت‪ ،‬كةسيَك بة دةرديَكى‬ ‫خراث مردبيَت شةهيدة‪ ،‬بةآلم لةسةدةى نؤزدةهةمةوة فيكرةي‬ ‫شةهيدبوون راستةوخؤ دةبةستريَتةوة بة طيانبةخشين لة‬ ‫ثيَناوى نيشتيماندا‪ ،‬طيان بةخشين لة ثيَناوى نةتةوةدا‪ ،‬دواتر‬ ‫لةاليةن رةوتة عةلمانييةكانةوة دةبيَت بة طيانبةخشين لة‬ ‫ثيَناوي ئايديؤلؤذيايةكى ديارى كراودا‪ ،‬بؤنمونة طيانبةخشين‬ ‫بؤ ثارتى كؤمؤنيستى عيَراق‪ ،‬يان طيانبةخشين بؤ ئايديؤلؤذياى‬ ‫ليبراليزم‪.‬‬ ‫كؤمؤنيزم‪ ،‬بؤ سؤسياليزم بؤ ِ‬ ‫هةموو ئةم ئايديؤلؤذيا و بزوتنةوة تازانة ئةم ضةمكة‬ ‫َ‬ ‫كؤمةليَك ئةركى نويَي ثيَدةبةخشن لةناو‬ ‫دينية وةردةطرن و‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ئايدؤلؤجى ت��ازةدا‪ .‬لةبيرمان نةضيَت‬ ‫كؤمةليَك ثيَدراوى‬ ‫َ‬ ‫طةورةترين شةهيدى ثةنجا سالى يةكةمى ميذوى عيَراق‬ ‫بريتية لة فةهد‪ ،‬كة سكرتيَرى طشتى حيزبى شيوعى عيَراقى‬ ‫َ‬ ‫رؤليَكى َ‬ ‫رؤلى دين َ‬ ‫بليَم َ‬ ‫بوو‪ .‬دةمةويَت َ‬ ‫كؤمةلطاى‬ ‫ئالؤزة لة‬ ‫ئيَمةدا و وةك باسيشمكرد لةزؤر ئاستدا ئامادةية‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئايارى ‪2010‬‬

‫‪93‬‬


‫طةر هةر لة سةدةي نؤزدةهةمدا بميَنينةوة دةبينين ئيَمة‬ ‫لة كاتيَكدا حاجى قادري كؤييمان هةية كة بة مانايةك لة‬ ‫ماناكان دين دةكات بة دينيَكى سياسى‪ ،‬دين دةكات بة دينيَكى‬ ‫ئةكتيظيستى‪ ،‬واتا دةيكات بة دينيَك كة ضاالكةواني سياسي و‬ ‫كؤمةآليةتي دروست دةكات‪ ،‬دينيَك َ‬ ‫خةلك دروست دةكات لة‬ ‫شةربكات‪ ،‬دةبينين لةهةمانكاتدا شيَوازيَكى‬ ‫ثيَناوى نةتةوةدا‬ ‫ِ‬ ‫ديكةى دينمان هةية الي شاعيريَكى طةورةي تر كة مةحويية‪.‬‬ ‫دين الي مةحوي ماناي سياسي و ئةكتيظيستي نيية‪َ ،‬‬ ‫بةلكو‬ ‫دةربري ثةيوةندى نيَوان ئينسان و خوداوةندة‪ .‬دين وةك هيَما‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دةربري رةهةنديَكى‬ ‫قوول و وةك‬ ‫بؤ ئامادةطي ِرؤحانيةتيَكي‬ ‫ِ‬ ‫رؤحى يةكجار طرنط ئامادةية‪ ،‬واتة دين وةك رةهةنديَك بؤ‬ ‫َ‬ ‫دةولةمةندكردنى ذيان ئامادةية‪ ،‬دين بريتيية لة ئامرازيَك‬ ‫َ‬ ‫بؤ ئيشكردنى ئينسان لةسةر زاتى خؤي و قولكردنةوة و‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى ئيَمةدا‪ ،‬لة‬ ‫دةولةمةندكردني ئةم زاتة‪ .‬بة كورتي لة‬ ‫ئةدةبياتى ئيَمةدا‪ ،‬لةناو سياسةتى ئيَمةدا‪ ،‬شيَوازى جياوازى‬ ‫ئامادةطى دين هةبوة‪ .‬ئةم شيَوازة جياوازانةي ئامادةطى دين‬ ‫بةرةوة ئةوةمان دةبات ئةو تيَزة عةلمانيةى كة ثيَى واية دين لة‬ ‫رؤلى كؤمةآليةتى ناميَنيَت‪ ،‬يان َ‬ ‫دونياي مؤديَرندا َ‬ ‫رؤلى سياسى‬ ‫نابينيَت تيَزيَكى آلوازة‪.‬‬

‫كة باس لة مةسةلةى شةهيد بون ياخود ئةم ِرؤآلنةي دين‬ ‫دةكر َيت ضةمكى ئيرادة زؤر بة قوَلى د َيتة ناوةوة‪ ،‬رةنطة تا‬ ‫رادةيةكيش بتةو َيت ثراكتيكى بكةيت سةبارةت بةم دؤخةى‬ ‫ئ َيستا‪ ،‬ت َيطةيشتن لة ئاستى ئيسالمى سياسىدا تةنانةت بؤ‬ ‫ضةمكى شةهيد بون لةوانةية توشى ئيشكالى طةورةمان بكات‪،‬‬ ‫ثةيوةندى ن َيوان دين و ئيرادة ضؤنة الى تؤ؟‬

‫م��ةري��وان وري��ا قانع‪ :‬ثةيوةندى نيَوان دي��ن و ئيرادة‬ ‫ثةيوةنديةكى َ‬ ‫ئالؤزة‪ ،‬فؤرميَك لة دين هةية لةسةر نةفيكردنى‬ ‫َ‬ ‫ئيرادةى ئينسان دةذى‪ ،‬ئةم فؤرمة لة دين ثيَماندةليَت ئةوةى‬ ‫ئينسان دةيكات شتيَكة ثيَشوةخت بؤي نوسراوة‪ ،‬ئينسان‬ ‫بونةوةريَكة لةو رؤذةوةى لةدايكدةبيَت لةسةر شانى نوسراوة‬ ‫ضي بكات و ضي نةكات‪ ،‬ضاكة بكات يان خراثة بكات‪ ،‬بةرةو‬ ‫بروات‪ ،‬كةى بمريَت ضةندة بذي‪ ،‬توشى كام نةخؤشى‬ ‫َ‬ ‫كوي ِ‬ ‫ببيَت‪ ،‬ضى فيَر بيَت يان ضى فيَرنابيَت‪ .‬واتة جؤريَك لةدين‬ ‫َروانينيَك بةرامبةر بة دين هةية وا ويَناي ئينسان دةكات‬ ‫يان تي ِ‬ ‫وةك ئةوةي بوونةوةريَكي بيَئيرادة بيَت‪ ،‬وا دةكات ئيرادةى‬ ‫ئينسان لةناو ببات‪ ،‬ئينسان دةكاتة بونةوةريَكى تةسليمبوو بة‬ ‫هيَزيَكى ناديار‪ .‬بيَطومان ئةوانةى كة تةفسيرى ئةم هيَزة دةكةن‬ ‫هةميشة ئةو هيَزة وةك خوداوةند ويَنادةكةن‪ ،‬بةم ماناية ئةوان‬ ‫ئينسان دةكةن بة كؤيلةى خوداوةند يان كؤيلةى هةر هيَزيَكى‬ ‫ديكة كة لةدةرةوةى ئيرادةى ئينساندا بيَت و زؤرجار بةناوي‬ ‫خوداوةندةوة قسةدةكات‪ .‬بةآلم هةر لةناو فيكرى دينى خؤيدا‬ ‫ئاراستةيةكى ديكة هةية باس لةوة دةكات ئينسان بونةوةريَكى‬ ‫ئيرادةطةرة و دين بةشيَكي ضاالكة لة ئيرادةى ئينسان‪،‬‬ ‫لةم ديدةدا دين ئامرازيَكة يارمةتى ئينسان ئةدات لة دونيا‬ ‫َ‬ ‫عةقلى خؤى و لةتواناكانى خؤى‬ ‫تيَبطات‪ ،‬لةخؤى تيَبطات‪ ،‬لة‬ ‫بؤ دروستكردنى دونياى دةوروبةرى تيَبطات‪ ،‬لة وةزيفةي‬ ‫سةرلةنوي ثيَناسةكردنةوةي دونيا‬ ‫خؤي و لة بةشداربون لة‬ ‫َ‬ ‫سةرلةنوي دروست كردنةوةيدا تيَبطات‪.‬‬ ‫و‬ ‫َ‬ ‫بؤية ناتوانين يةك وةآلممان هةبيَت بؤ ثرسيارةكةي ئيَوة‬ ‫َروانينيَكى بةرامبةر بة ئيرادةى‬ ‫كة دةثرسيَت ئايا دين ض تي ِ‬ ‫ئينسان هةية‪ .‬وةكو وتم دوو هيَ‬ ‫َلى سةرةكى لةناو فيكري دينيدا‬ ‫هةن‪ ،‬يةكيَكيان ئينسان وةك بونةوةريَكى ئيرادةطةر دةبينيَت‪،‬‬ ‫ئةوى ديكةيان وةكو بونةوةريَكى تةسليمبوو يان وةك كؤيلةى‬

‫‪94‬‬

‫خوداوةن يان ئةوانةي بةناوي خوداوةندةوة قسةدةكةن‪ ،‬يان‬ ‫وةكو كؤيلةى هيَزيَكى دةرةوةى سروشت و دةرةوةى ميَذوو‪.‬‬ ‫لةنيَوان ئةم دوو ئاراستةيةشدا بيَطومان ضةندان ئاراستةى تر‬ ‫بةرادةيةك لة رادةكان لةم ئاراستةيان‬ ‫هةية كة هةر يةكيَكيان ِ‬ ‫لةويتريان‪ ،‬كةدشيَت ئينسان وةكو بونةوةريَك ببينن نيوةى‬ ‫كؤيلة و نيوةى ئيرادةطةر‪ ،‬لةبةشيَك لة كردةوةكانيدا كؤيلة‪،‬‬ ‫بةآلم لة بةشيَك لة كردةوةكانى تريدا ئيرادةطةر‪ .‬ئةوةى‬ ‫َروانينة دينيية بؤ ويَناكردني‬ ‫طرنطة بيزانين ئةوةية كة ئةم تي ِ‬ ‫ئينسان يان وةك كؤيلة يان وةك بوونةوةريَكي ئيرادةطةر لة‬ ‫قؤناغةكانى دواتردا كة ئايديؤلؤذيا عةلمانيية طةورةكان ديَن‬ ‫بةهةمان شيَوة دووبارة دةبيَتةوة‪ .‬بؤ نموونة لةناو ماركسيزمدا‬ ‫ئيَمة دةكةوينة بةردةمى هةمان كيَشة‪.‬‬ ‫تةفسيريَكى ماركسيزم هةية ئينسان وةكو كؤيلةى ميَذوو‬ ‫ويَنادةكات‪ ،‬ثيَيواية ئينسان لةسةر ميَذوو ئيش بكات يان‬ ‫َ‬ ‫مةنزلطا و‬ ‫نةكات‪ ،‬ضاالك بيَت يان نا‪ ،‬ميَذوو بؤخؤى بةرةو‬ ‫َ‬ ‫دةولةت و‬ ‫شويَنيَكى ديارى كراو دةروات كة تيايدا كؤتاييهاتني‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطايةكى بيَكيَشة‬ ‫كؤتاييهاتني ضةوسانةوة و دروستبوونى‬ ‫َملمالني و بيَتوندوتيذي ديَتةكايةوة‪ ،‬بةآلم لةهةمانكاتدا ئيَمة‬ ‫و بي‬ ‫َ‬ ‫تةفسيريَكى لينينيانةي ماركسيزمان هةية كة باس لةوة دةكات‬

‫جؤريَك لةدين يان تَي ِروانينَيك بةرامبةر‬

‫بة دين هةية وا ويَناي ئينسان دةكات وةك‬ ‫بي ئيرادةبَيت‪ ،‬وا‬ ‫ئ��ةوةي بوونةوةريَكي َ‬

‫دةكات ئيرادةى ئينسان لةناو ببات‪ ،‬ئينسان‬ ‫دةكاتة بونةوةريَكى تةسليمبوو بة هَيزيَكى‬

‫ناديار‪ .‬بَيطومان ئةوانةى كة تةفسيرى ئةم‬ ‫هَيزة دةكةن هةميشة ئةو هَيزة وةك خوداوةند‬ ‫ويَنادةكةن‪ ،‬بةم ماناية ئةوان ئينسان دةكةن‬ ‫بة كؤيلةى خوداوةند يان كؤيلةى هةر هَيزيَكى‬

‫ديكة كة لةدةرةوةى ئيرادةى ئينساندا بَيت و‬ ‫زؤرجار بةناوي خوداوةندةوة قسةدةكات‪.‬‬ ‫ئينسان خؤى دةبيَت لةسةر واقع كار بكات و خؤي ميَذوو‬ ‫ثي لةسةر ئةوة دادةطريَت كة بؤ‬ ‫بطؤريَت‪ .‬نةك هةر ئةوة لينين َ‬ ‫ِ‬ ‫َشرةو‬ ‫ي‬ ‫ث‬ ‫و‬ ‫َر‬ ‫ي‬ ‫شط‬ ‫شؤر‬ ‫نوخبةيةكي‬ ‫بطؤريت دةبيَت‬ ‫ئةوةي ميَذوو‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫دروستببيَت خاوةني وشياريةك بن جياواز لة وشيارى َ‬ ‫خةلكى‬ ‫َربن‪.‬‬ ‫سادة‪ ،‬خاوةني وشيارييةكي‬ ‫شؤرشطي ِ‬ ‫ِ‬ ‫َرة وشيارييةكة‬ ‫ي‬ ‫شط‬ ‫شؤر‬ ‫وشياريية‬ ‫لةديدة لينييكةدا ئةم‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫جولةى ميَذوودا‪ ،‬وشياريةكة دةزانيَت ميَذوو‬ ‫لةطةل‬ ‫تةباية‬ ‫طؤرانةكان بةرةو ئةو شويَنة ئاراستة‬ ‫و‬ ‫َت‬ ‫ي‬ ‫دةض‬ ‫كوى‬ ‫بةرةو‬ ‫َ‬ ‫ِ‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئايارى ‪2010‬‬


‫دةكات‪ .‬الي لينين ئةم وشياريية لة ريَطةى حيزبى سياسيةوة‪،‬‬ ‫لة ريَطةى ريَكخراوى سياسيةوة‪ ،‬لة ِريَطاي ِرؤذنامةوة جاريَكى‬ ‫َ‬ ‫ديكة بة َ‬ ‫كؤمةلطا دةبةخشريَتةوة‪ .‬ئةمةش وادةكا‬ ‫خةلك يان بة‬ ‫َ‬ ‫شؤرشطيَر‪.‬‬ ‫خةلك ببيَتة بونةوةريَكي سياسي ئيرادةطةر و‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫بة كورتي لةم ديدة «لينين»دا كؤمةلطا لةريَطةى ئةوانةى كة‬ ‫َ‬ ‫َشرةوى‬ ‫َشرةوى‬ ‫َشرةوى سياسى و ثي ِ‬ ‫كؤمةلطان‪ ،‬كة ثي ِ‬ ‫ثي ِ‬ ‫َ‬ ‫َرانة‬ ‫ي‬ ‫شط‬ ‫شؤر‬ ‫بيروبؤضوني‬ ‫و‬ ‫فيكر‬ ‫و‬ ‫ديد‬ ‫َك‬ ‫ي‬ ‫كؤمةل‬ ‫فيكرين‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا‪.‬‬ ‫بةرهةمدةهيَنريَت و دةدريَتةوة بة‬ ‫لةريَطاي ئةم شتانةوة دةكريَت ئينسانة سادةكان ببن بة‬ ‫ِ‬ ‫َروانينة‬ ‫ئينسانى ئيرادةطةر‪ .‬مةبةستم لةوةية لةوةبدويَم كةتي ِ‬ ‫دينييةكة كة ئينسان يان وةك ئينسانيَكى تةسليمبوو و‬ ‫يان ئينسانيَكى ئيرادةطةر دةبينيَت‪ ،‬لةناو ئايديؤلؤذيية‬ ‫عةلمانيةكانيشدا بةهةمان شيَوة ئامادةية‪ .‬دين يان فيكري‬ ‫ديني بةشيَوةيةك لة شيَوةكان لة ناو ئايديؤلؤذيا عةلمانيية‬ ‫بةهةمانشيَوة لة دواى‬ ‫سةرزةمينيةكانيشدا ئامادةية‪.‬‬ ‫دروست بونى ئايديؤلؤذيا عةلمانييةكانةوة‪ ،‬لة دواى ئةوةى‬ ‫ديدي عةلمانييانة دةبيَت بة فيكر و َ‬ ‫خةلك ثيَيان ئاشنادةبيَت‬ ‫و رؤشنبيرة دينييةكانيش دةيانخويَنيَتةوة‪ ،‬ئةم ئايديؤلؤذيا‬ ‫عةلمانييانةش كاريطةري ط��ةورة لةسةر ئ��ةوةى ئينسانة‬

‫ديني بَيئيشكاليةت بوونى نية‪ .‬شتَيك نية‬

‫نيية ناوى يةك ديني خاليس بَيت‪ .‬وةكضؤن‬ ‫زؤر قورسة دوو ئينسان بدؤزينةوة كة‬

‫زةوقيان يةكبَيت‪ ،‬تاميان يةكبَيت‪ ،‬ضَيذيان‬ ‫يةكبَيت‪ ،‬يان دةموضاويان يةكبَيت‪ ،‬بة‬ ‫هةمان شَيوة زؤر قورسة دوو ئينسان‬

‫بدؤزيتةوة كة هةمان تَي ِروانينيان بؤ دونيا‬

‫هةبَيت و جياوازى نةبَيت لة نَيوانياندا‪ .‬ئةم‬ ‫ديدة بؤ مامةلةكردني دينيش ِراستة‪ ،‬زؤر‬ ‫قورسة دوو ئينسان بدؤزيتةوة كة هةمان‬

‫تَي ِروانينيان بؤ دين هةبَيت‪.‬‬

‫دينيةكان ضؤن تةماشاى دين دةكةن بةجيَدةهيَ‬ ‫َلن‪ .‬بؤ نمونة لة‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى مرؤظايةتى بة بةياننامةى مافةكانى‬ ‫دواى ئاشنابونى‬ ‫مرؤظ‪ ،‬دواي ئاشنابوون بةوةى كة مرؤظةكان يةكسان‪،‬‬ ‫مى يةكسانن و هةمان بةها و‬ ‫بي دين يةكسانن‪ ،‬نيَر و َ‬ ‫ديندارو َ‬ ‫نرخيان هةية‪ ،‬هةمان ئازادييان هةية و هةمان َ‬ ‫هةلسةنطاندنيان‬ ‫َروانينة وادةكات هةنديَك لة ئينسانة‬ ‫بؤ دةكريَت‪ ،‬ئةم شيَوة تي ِ‬ ‫سةرلةنوى ليَكبدةنةوة كة باس‬ ‫دينيةكان ئاين بة شيَوةيةك‬ ‫َ‬ ‫مي بكات‪ ،‬باس لة يةكسانى نيَوان‬ ‫لة يةكسانى نيَوان نيَر و َ‬

‫بي دين بكات‪ .‬مةبةستم لةوةية كاريطةرييةكان‬ ‫ديندار و َ‬ ‫كاريطةرى دوو اليةنةن‪ .‬لةسةريَكةوة دين كاريطةرى هةبووة‬ ‫و هةية لةسةر بةرهةم هيَنانى ئايديؤلؤذيا عةلمانيية طةورةكان‬ ‫لةدنيادا‪. . .‬‬

‫بة ث َيضةوانةشةوة هةند َيك جار ئايديؤَلؤذياكانيش خةسلةتى‬ ‫دين وةردةطرن؟‬

‫مةريوان وريا قانع‪ :‬بيَطومان ئةوة راستة ئايديؤلؤذياكانيش‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ئايديؤلؤذيةكانيش‬ ‫خةسلةتى دين وةردةطرن‪ ،‬بةآلم لةهةمانكاتدا‬ ‫َ‬ ‫جاريَكى ديكة كاريطةرى لةسةر فيكرى دينى بةجيَدةهيَلن و وا‬ ‫بطؤريَت و بةشيَوازيَكى ديكة ئامادةبيَت‪.‬‬ ‫لة فيكرى دينى دةكةن‬ ‫ِ‬ ‫بؤ نموونة تيؤرى حيزبى لينينى كة ئيَستا باسم كرد و تيَيدا‬ ‫َشرةوت هةبيَت لةريَطاى رؤذنامةوة‪،‬‬ ‫ثيَويستة طروثيَكى ثي ِ‬ ‫لةريَطةى دروستكردنى حيزبةوة‪ ،‬دةستبكةن بة ثرؤسةي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بةشؤرشطيَركردنى َ‬ ‫هةولبدةن‬ ‫كؤمةلطا و‬ ‫خةلكى سادةى ناو‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةريَطةى ئةو َ‬ ‫بطؤرن‪ .‬دةليَم‬ ‫خةلكة سادةيةوة ميَذوو و كؤمةلطا‬ ‫ِ‬ ‫طؤران و تازةبوونةوة‪ ،‬طواستراوةتةوة‬ ‫َروانينة لينينية بؤ ِ‬ ‫ئةم تي ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةليَك لة تيؤريستة بةناوبانطةكاني ئيسالمي سياسي‬ ‫بؤالى‬ ‫لة سةدةى بيستةمدا‪ ،‬بؤنمونة الي سةيد قوتب‪ .‬الي سةيد قوتب‬ ‫بؤ ئةوةى ئيسالم جاريَكى ديكة ببيَتةوة بة ئيسالمى راستةقينة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطايةكى ئيسالمى ِراستةقينة‪،‬‬ ‫كؤمةلطاش ببيَتةوة بة‬ ‫و‬ ‫َشرةو دروست‬ ‫ي‬ ‫ث‬ ‫ئيسآلمى‬ ‫نوخبةيةكى‬ ‫َت‬ ‫ي‬ ‫دةب‬ ‫دةكات‬ ‫لةوة‬ ‫باس‬ ‫ِ‬ ‫ببيَت سةركردايةتي ئةم كارةبكات‪.‬‬ ‫َ‬ ‫داببريَت‪،‬‬ ‫طا‬ ‫كؤمةل‬ ‫لة‬ ‫خؤى‬ ‫ئةم نوخبةية ثيَويستة سةرةتا‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫هةولبدات‬ ‫خؤى ِريَكبخا‪ ،‬خؤى ثةروةردة بكات‪ ،‬دواى ئةوة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هةولبدات ئةو ئيسالمةى ئةم نوخبةية‬ ‫بطؤريَت‪،‬‬ ‫كؤمةلطا‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫بةرهةميهيَناوة جاريَكى ديكة بداتةوة بة كؤمةلطا‪ .‬ئاشكراية‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطادا بة ئيسالميَكى‬ ‫سةيد قوتب ئيسالمى باآلدةست لة ناو‬ ‫هةلة يان بة شيَوةيةكي تازة و هاوضةرخي جاهيلةيت دةزانيَت‪.‬‬ ‫طةر لةم طؤشةنيطايةوة تةماشابكةين دةبينين هةمو ثرؤذةكةى‬ ‫سةيد قوتب ثرؤذةثةكى لينينية‪ .‬طرنطترين كتيَبى سةيد قوتب‬ ‫برطة بة‬ ‫خؤشي كة (معالَم في الَطريق) زؤر بة ئاسانى دةتوانن ِ‬ ‫برطة و بةش بة بةشى بة كتيَبى (ما العمل؟ ضى بكةين) ى لينين‬ ‫ِ‬ ‫بةراوردبكةين‪ ،‬ضونكة لةويَشدا لينين باس لةوة دةكات ضؤن‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا بكات بة‬ ‫نوخبةيةكى سؤسياليستى ثيَشرةو ئةتوانيَت‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫سؤسياليستى‪ ،‬ضؤن بيطؤريَت و ئامرازةكانى‬ ‫كؤمةلطايةكى‬ ‫بةردةستى ضين‪ .‬بةهةمان شيَوةش سةيد قوتب لة كتيَبى‬ ‫(معالَم في الَطريق) باس لةوة دةكات ضؤن نوخبةيةكى دينى‬ ‫نوي بةرهةمبهيَنيَت و ضؤن‬ ‫نوي ئةتوانيَت فيكريَكى دينى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطايةكى دينى‪ .‬واتة‬ ‫كؤمةلطا بكاتةوة بة‬ ‫دةتوانيَت هةموو‬ ‫ئةوةى كة ثيَمانوابيَت لة ثةيوةندى نيَوان عةلمانيةت و ديندا‪،‬‬ ‫كة عةلمانيةت هات دين ناميَنيَت يان كة دين هات عةلمانيةت‬ ‫ناراستة و تيَطةيشتنيَكى زؤر‬ ‫نامينيَت‪ ،‬ئةم تيَطةيشتنة زؤر ِ‬ ‫سادةى ثةيوةندى نيَوان عةلمانيةت و دينة‪.‬‬

‫ثر نةب َيت لةو ئيشكاالتانة الى‬ ‫بونى دين َيكى راستةقينة كة ِ‬ ‫تؤ ضؤنة؟‬ ‫مةريوان وريا قانع‪ :‬ديني بيَئيشكاليةت بوونى نية‪ .‬شتيَك‬ ‫نيية ناوى يةك ديني خاليس بيَت‪ .‬وةكضؤن زؤر قورسة دوو‬ ‫ئينسان بدؤزينةوة كة زةوقيان يةكبيَت‪ ،‬تاميان يةكبيَت‪ ،‬ضيَذيان‬ ‫يةكبيَت‪ ،‬يان دةموضاويان يةكبيَت‪ ،‬بة هةمان شيَوة زؤر قورسة‬ ‫َروانينيان بؤ دونيا هةبيَت‬ ‫دوو ئينسان بدؤزيتةوة كة هةمان تي ِ‬ ‫و جياوازى نةبيَت لة نيَوانياندا‪ .‬ئةم ديدة بؤ مامةلةكردني‬ ‫دينيش ِراستة‪ ،‬زؤر قورسة دوو ئينسان بدؤزيتةوة كة هةمان‬ ‫َروانينيان بؤ دين هةبيَت‪.‬‬ ‫تي ِ‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئايارى ‪2010‬‬

‫‪95‬‬


‫دين بريتية لةكؤى تةفسيرةكانى دين‪ ،‬تةفسيرةكانى دينيش‬ ‫دةطؤريَن‪ ،‬بةثيَى ثيَشكةوتنى‬ ‫لة قؤناغى ميَذوويى جياوازدا‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دةطؤريَن‪.‬‬ ‫كؤمةلطا تةفسيرةكان‬ ‫ِ‬ ‫وةك ثيَشتريش ووتم كة بةياننامةى مافةكانى مرؤظت‬ ‫مى يةكسانن‪ ،‬ئةوكاتة دةكريَت‬ ‫هةبوو تيايدا نوسرابوو نيَرو َ‬ ‫تةفسيريَك بؤ دين بكةيت كة ثيَش لةدايكبووني ئةم بةياننامةية‬ ‫بووني نةبووة‪ ،‬ئةوةش لةاليةن زؤر رؤشنبيرى دينى ئةم‬ ‫سةردةمةوة كراوة‪ .‬لةسةردةميَكدا كة ئاستيَكى مةعريفى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلناسى‪،‬‬ ‫طةشةكردوو دروستدةبيَت‪ ،‬بؤ نموونة كة زانستى‬ ‫ئينسان ناسى‪ ،‬دةرونناسى‪ ،‬دروستدةبيَت‪ ،‬دين مانايةكى‬ ‫وةردةطريَت زؤر جياوازة لةو مانايانةى ثيَش دروست بونى ئةم‬ ‫زانستانة هةيبوو‪ .‬ماناكانى دين ثابةستة بة ئاستى مةعريفةى‬ ‫سةردةميَكى ديارى كراوةوة‪ ،‬بةشيَوازى ئةو زانستانةى كة‬ ‫لةو سةردةمةدا ئامادةن‪ ،‬ثةيوةستة بة شيَوازى ثةيوةندى‬ ‫ئينسان بة دنياوة لة سةردةميَكى دياريكراودا‪ ،‬ثةيوةستة‬ ‫بةئاستى ئةو ثةيوةنديانةى لة قؤناغيَكى دياريكراودا لة نيَوان‬ ‫ئينسانةكاندا دروست دةبن‪.‬باليَرةدا نموونةيةك بهيَنينةوة‪،‬‬ ‫لةسةدةى نؤزدةهةمدا مةسيحى و جولةكة و دينةكاني ديكة‬ ‫ئيمثراتؤريةتى عوسمانيدا لةتةنيشت يةكةوة توانيويانة‬ ‫لةناو‬ ‫ِ‬

‫زؤر قورسة بتوانين يةك ثيَناس بؤ دين بكةين‪،‬‬ ‫تةنانةت زؤر قورسة دين هةر لة سةرةتاوة‬ ‫ثيَناسةبكةين‬

‫و‬

‫َ‬ ‫بليَين‬

‫ضيية‪،‬‬

‫ضونكة‬

‫ئةطةر‬

‫�اوةرب��وون بة بوونى خوداوةند يان بوونى‬ ‫ب�‬ ‫ِ‬ ‫هيَزيَكى دةرةوةى دونيا‪ ،‬بريتيبيَت لة يةكيَك لة‬ ‫طرنطترين ئاكار يان سيفةتة سةرةكييةكاني دين‪،‬‬ ‫واتا ئةطةر طريمانكردني بووني خودايةك بؤ دين‬ ‫زؤر ثيَويستبيَت ئةوا دين هةية فيكرةي خوداى‬ ‫تيانيية‪ ،‬وةكو بوزيةت‪ .‬بوزيةت دينيَكي بضووكيش‬ ‫نيية‪ ،‬بةلَكو يةكيَكة لةو دينانةى بة سةدان مليؤن‬ ‫بروايان ثيَيةتى‪.‬‬ ‫ئينسان ِ‬

‫ئةمرؤدا زؤر‬ ‫بذين‪ ،‬بةآلم لة شويَنيَكى وةك سعودييةى‬ ‫ِ‬ ‫قورسة بتوانن ثيَكةوة بذين‪ ،‬لة كاتيَكدا بةدريَذايى ميَذوى‬ ‫ئيسالم طروثة دينية جياوازةكان لة تةنيشت يةكةوة توانيويانة‬ ‫لةمرؤدا ئةم ثيَكةوة ذيانة لة ئةفغانستان‬ ‫ثيَكةوة بذين‪ ،‬بةآلم‬ ‫ِ‬ ‫لة سودان مةحالة‪ .‬سونى بيت و لة ئيَراندا بذيت دؤخت باش‬ ‫نيية‪ ،‬شيعة بيت و لة سعودية بذيت وةكو ئينسانى ثلة دوو‬

‫‪96‬‬

‫َ‬ ‫توندرةوى دينى هةية كة‬ ‫ئةمرؤ جؤريَك لة‬ ‫مامةلةدةكريَيت‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ثةيوةندى بة شيَوازى ريَكخستنى ثةيوةنديةكانى ئينسان‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا‬ ‫َروانينى ئيَمة بؤ خؤمان و‬ ‫لةطةليةكدا و شيَوازى تي ِ‬ ‫ئةمرؤدا تةواو جياوازة لة‬ ‫َروانينانة لة دونياى‬ ‫ِ‬ ‫هةية‪ .‬ئةم تي ِ‬ ‫َروانينى ئينسان لةسةدةى نؤزدةهةمدا‪.‬‬ ‫شيَوازى تي ِ‬ ‫ليَرةوة زؤر قورسة بتوانين يةك ثيَناس بؤ دين بكةين‪،‬‬ ‫تةنانةت زؤر قورسة دين هةر لة سةرةتاوة ثيَناسةبكةين و‬ ‫َ‬ ‫باوةربوون بة بوونى خوداوةند‬ ‫بليَين ضيية‪ ،‬ضونكة ئةطةر‬ ‫ِ‬ ‫يان بوونى هيَزيَكى دةرةوةى دونيا‪ ،‬بريتيبيَت لة يةكيَك لة‬ ‫طرنطترين ئاكار يان سيفةتة سةرةكييةكاني دين‪ ،‬واتا ئةطةر‬ ‫طريمانكردني بووني خودايةك بؤ دين زؤر ثيَويستبيَت ئةوا‬ ‫دين هةية فيكرةي خوداى تيانيية‪ ،‬وةكو بوزيةت‪ .‬بوزيةت‬ ‫دينيَكي بضووكيش نيية‪َ ،‬‬ ‫بةلكو يةكيَكة لةو دينانةى بة سةدان‬ ‫بروايان ثيَيةتى‪ .‬ليَرةوة شيَوازى ئامادةطى‬ ‫مليؤن ئينسان ِ‬ ‫دين لة دونيادا و فؤرمةكانى هيَجطار جياوازن‪ ،‬لةبةر ئةوة‬ ‫زؤر قورسة وةآلم��ي ئةو ثرسيارةي تؤ كردت بدةينةوة‪.‬‬ ‫تةنها كةسانيَكى دؤطمايى دةتوانن وةآلمى ئةو ثرسيارةي تؤ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةليَك شتت‪ .‬بة بؤضووني من دين‬ ‫َدوودلي‬ ‫بدةنةوة و بي‬ ‫بريتية لةكؤى تةفسيرةكانى‪ ،‬لة كؤى شيَوازى ئامادةبوونة‬ ‫جياوازةكانى لةناو ميَذوودا‪.‬‬

‫بةش َيك لة روناكبيران ث َييانواية بةقةدةر ئةوةى دين لة‬ ‫كؤمةَل َيك رةهةندى جياواز‪ ،‬لة كؤمةَل َيك بؤضونى جياواز‪ ،‬لة‬ ‫كؤمةَل َيك شو َينطةى جياواز هاتوةتة ناوةوة‪ ،‬بةقةدةر ئةوةش‬ ‫عةلمانيةت وةكو ت َيطةيشتنة راستةقينةكةى لة كؤمةَلطةى‬ ‫كورديا بزرة‪ .‬راى تؤ ضيية؟‬

‫َ‬ ‫كؤمةلطاى‬ ‫مةريوان وريا قانع‪ :‬عةلمانيةت ل��ةدةرةوةى‬ ‫كورديشدا تيَزيَكة كيَشةى زؤرى هةية‪ .‬طرنطترين تيَزى‬ ‫رؤلى كؤمةآليةتي و َ‬ ‫عةلمانيةت ئةوةية كة دين َ‬ ‫رؤلى سياسى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطادا نةميَنيَت‪ ،‬دين بطةريَتةوة بؤ ناو‬ ‫لة ذيانى طشتى‬ ‫سنوورةكاني ذياني شةخسى ئينسانةكان خؤيان‪ .‬عةلمانيةت‬ ‫وةك ئيَمة دةيناسين داواي ئةوةدةكات دين ببيَت بة ثةيوةنديةكي‬ ‫شةخسي لةنيَوان ئينسان و خوداوةنددا‪ .‬بؤضووني من ئةم‬ ‫شيَوازة لة دين‪ ،‬مةبةستم ديني شةخسيية‪ ،‬بةر لة ثرؤسةي‬ ‫بة عةلمانيبووني دونياش هةر هةبووة‪ ،‬بةشيَكى زؤرى‬ ‫سوفيزم لةسةر بةشةخسىكردنى ثةيوةندى نيَوان ئيماندار و‬ ‫خوداوةند كار دةكات‪ .‬واتة لةم ئاستةدا ثيَويستت بة تيؤرةى‬ ‫عةلمانيةت نيية ‪،‬بؤ ئةوةى بةرطرى لة بووني فؤرميَكى دين‬ ‫بكةيت كة فؤرميَكي شةخسيية‪ ،‬يان فؤرمي بة شةخسىكردنى‬ ‫دين يان بة رؤحانيكردنى دينة‪ ،‬واتة فؤرمي كردني دينة بة‬ ‫ثةيوةنديةكى شةخسى لةنيَوان ئينسان و خوداوةنددا‪ .‬وةك‬ ‫وتم ئةم شيَوازة لة دين لة ميَذووي ديندا بةر لة تيورةى‬ ‫عةلمانيةت بوونى هةبووة‪ .‬بةشيَكى طةورةى فيكرى سوفيزم‬ ‫لة ئيسالم و دينةكانى ديكةشدا لةسةر بة شةخسىكردنى‬ ‫دين كاريانكردوة‪ .‬تيورةي عةلمانيةت تيورةيةكة لةسةدةى‬ ‫نؤزدةهةمةوة هاتووة‪ ،‬بةتايبةتي لة بؤضوونةكاني دؤركهايم‬ ‫و ماكس فيَبةرةوة هاتووة‪ .‬ئةم نووسةرانة خويَندنةوةيةكى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا ئةوروثييةكان كردوة و باسيان‬ ‫دياريكراويان بؤ‬ ‫َ‬ ‫لةوةكردوة كة طواية لةو كؤمةلطايانةدا دين بووة بة شتيَكى‬ ‫شةخسى و َ‬ ‫رؤلي نةماوة لة ذيانى كؤمةآليةتى و سياسى و‬ ‫َ‬ ‫كولتورى و طشتى ئةو كؤمةلطايانةدا‪ .‬كيَشةكة لةوةداية ئةم‬ ‫تيَزة لة هيض شويَنيَكى دنيادا ناسةلميَنريَت‪ ،‬لة ِرووي ميَذوويي‬ ‫ناراستة‪ .‬نة ميَذووى فةرةنسا‪ ،‬نة ميَذووي‬ ‫و ئةمثيرييةوة ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هؤلةندا‪ ،‬كة‬ ‫ئةلمانيا و نة ميَذووي ئةمريكا و نة ميَذووي‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئايارى ‪2010‬‬


‫َ‬ ‫دةولةت عةلمانيية طةورةكاني دونيان‪ ،‬ئةم طريمانة‬ ‫ئةمانة‬ ‫َ‬ ‫بي رؤلي سياسي‬ ‫ناسةلميَنيَت‪ .‬لة هيض يةكيَك لةم وآلتانةدا دين َ‬ ‫و كؤمةآليةتي و فةرهةنطي نةبووة‪ ،‬دين لة ميَذووي مؤديَرني‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫رؤلى سياسى و كؤمةآليةتى بةرضاوي‬ ‫كؤمةلطايانةدا‬ ‫ئةم‬ ‫َ‬ ‫بينيوةو تاكو ئيَستاش دةيبينيَت‪ .‬دين لة كؤمةلطاى ئةمريكيدا‬ ‫دينيَكى بةهيَزة‪ ،‬لة ثةرلةمانى َ‬ ‫هؤلةندادا هيَزى دينى هةية‪ ،‬دين‬ ‫بةشيَكة لة شوناسى كؤمةآليةتى‪.‬‬ ‫َ‬ ‫لةطةل الي خؤماندا لةوةداية لة كاتيَكدا دين‬ ‫جياوازي ئةمة‬ ‫بريَك لة ِر َ‬ ‫ؤلةكان دةبينيَت و تةنها ِرةهةنديَك لة ِرةهةندةكاني‬ ‫ِ‬ ‫شوناسة‪ ،‬هيزة سياسية دينيةكانى الي خؤمان دةيانةويَت‬ ‫بيكةن بةهةمو شوناسى كؤمةآليةتى و هةموو ِر َ‬ ‫ؤلةكاني‬ ‫بدةني‪ .‬لةكاتيَكدا دين بةشيَكة لة سياسةت لة ميَذووي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا ئةوروثييةكاندا‪ ،‬هيَزة سياسية دينيةكانى‬ ‫مؤديَرني‬ ‫الي خؤمان دةيانةويَت بيكةن بة هةموو سياسةت‪ .‬خودي‬ ‫كيَشةكة ليَرةداية‪ .‬كيَشةكة لة نةفيكردنى َ‬ ‫رؤلة كؤمةآليةتى‬ ‫و كولتورى و سياسييةكانى ديندا نيية‪ ،‬كيَشةكة لةوةداية دين‬ ‫بكةيت بة بةديل و بة َ‬ ‫ئةلتةرناتيظى هةموو شيَوازةكانى ترى‬ ‫سياسةتكردن و كولتور و شوناس و بيركردنةوة‪ .‬هةقيقةتي‬ ‫ديني وةك تاقة هةقيقةت و وةك هةقيقةتيَكي ِرةها نيشانبدةين‬ ‫كة هةموو هةقيقةتةكاني ديكة طويَمستي بن‪ .‬واتة كيَشةكة‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطادا‬ ‫لةوةداية دين بيكةيت بة تاقة ئايديؤلؤذيايةك كة لة‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى ئيَمةدا لةم‬ ‫هةبيَت و باآلدةستبيَت‪ .‬كيَشةى دين لة‬ ‫خالةداية‪ .‬لةوةداية دين خؤى وةكو هيَزيَكى ريَذةيى نابينيَت‪،‬‬ ‫وةكو هيَزيَكى ِريَذةيي تةماشاى خؤى ناكات‪ ،‬باوةرى بةوة‬ ‫نيية كة تةنها بةشيَك لة هةقيقةتى لةالية‪ ،‬باوةرى بةوةنيية‬ ‫كة تةنها بةشيَكبيَت لة سياسةت‪ .‬بةكورتي دين الي ئيَمة‬ ‫بةوة ِرازينابيَت كة ئةتوانيَت ببيَت بة بةشيَك لة سياسةت‪ ،‬بة‬ ‫كؤمةلطادا‪َ ،‬‬ ‫َ‬ ‫بةلكو دةيةويَت‬ ‫بةشيَك لة سيستمى ئةخالقى لة‬ ‫َ‬ ‫ببيَت بةهةمو سياسةت و بة هةمو ئةخآلق و بة هةمو كؤمةلطا‪.‬‬ ‫دةيةويَت ببيَت بة هةموو شوناس و بةناوى رةسةنايةتيةوة‬ ‫قسة بكات‪.‬‬

‫ئةمة لة غيابى ت َيطةيشتن َيكى راست نيية بؤ عةلمانيةت؟‬

‫باوةريان‬ ‫بيَت‪ .‬كيَشةكة لةوةداية هيَزطةليَكي دينيت هةبيَت‬ ‫ِ‬ ‫وابيَت ئيَمة لة ئيَستادا ديدة جياوازةكان و هيَزة سياسييةكاني‬ ‫َ‬ ‫باوةرمان بة ِريَذةيي بووني‬ ‫قبول دةكةين‪ ،‬نة لةبةر ئةوةي‬ ‫دي‬ ‫ِ‬ ‫هةقيقةت و ِريَذةيي بووني سياسةت و ِريَذةيي بووني دين‬ ‫خؤشي هةية‪َ ،‬‬ ‫بةلكو لةبةرئةوةى لة ئيَستادا دةرةقةتيان‬ ‫نايةين‪ .‬كةي دةرةقةتيان هاتين وةكو خؤمانيان ليَدةكةين و‬ ‫َ‬ ‫َروانينة‬ ‫ناضارياندةكةين هةقيقةتةكاني ئيَمة‬ ‫قبوولبكةن‪ .‬ئةم تي ِ‬ ‫بؤ دين‪ ،‬واتة تةماشاكردني دين وةك هةقيقةتيَكي ِرةها و وةك‬ ‫تاقة هةقيقةت ترسناكة‪.‬‬ ‫َروانينة ترسناكة بؤ دين بةوة ضارةسةر نابيَت كة‬ ‫ئةم تي ِ‬ ‫بليَيت دةبيَت ئيَوةش ببن بة عةلماني‪ ،‬يان َ‬ ‫ثيَى َ‬ ‫بليَيت با دين لة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةولةت جيابكةينةوة‪ ،‬بةلكو بةوةدةبيَت باس لة ِريَذةيي بووني‬ ‫هةقيقةت بكةيت‪ .‬كيَشةي تيورةي عةلمانيةت لةوةداية لةباتي‬ ‫داواكردني ِريَذةيي بووني هةقيقةتةكان داواي نةماني ِر َ‬ ‫ؤلي‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطادا‪ .‬لةكاتيَكدا‬ ‫دين ئةكات لة ذياني سياسي و طشتي‬ ‫باوةري‬ ‫هةمووان‬ ‫َت‬ ‫ي‬ ‫دةب‬ ‫وةك ووتم كيَشةكة بةوة ضارةسةر‬ ‫ِ‬ ‫ِراستةقينةيان بة ديموكراسيةت هةبيَت‪ ،‬باوةريان بة بةش‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا‬ ‫باوةريان بةوةبيَت كة‬ ‫بةشبوونى هةقيقةت هةبيَت‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ثيَكهاتيَكى فرةدةنط و فرةرةنط و فرة كولتور و فرة ئةخالق‬

‫كيَشةكة لةوةداية هيَزيَكى سياسى دينى‬ ‫باوةرى بةوةبيَت هةمو راستييةكان‬ ‫دروستببيَت‬ ‫ِ‬ ‫باوةريان بةم‬ ‫الي ئ��ةوةو و دةبيَت هةمووان‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كيَشةكة لةوةداية‬ ‫موتلةقة بيَت‪.‬‬ ‫ِراستيية‬ ‫باوةريان وابيَت ئيَمة‬ ‫هيَزطةليَكي دينيت هةبيَت‬ ‫ِ‬

‫لة ئيَستادا ديدة جياوازةكان و هيَزة سياسييةكاني‬ ‫ياخود ئةمة الوازى ه َيزة بةناو عةَلمانيةكان نيية؟‬ ‫مةريوان وريا قانع‪ :‬ئةمة ثةيوةندى بة عةلمانيةتةوة نيية‪،‬‬ ‫َ‬ ‫باوةرمان‬ ‫بةكؤمةليَك دي قبول دةكةين‪ ،‬نة لةبةر ئةوةي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ئةمة ثةيوةندى بة ديموكراسيةتةوة هةية‪ ،‬ثةيوةندى‬

‫شتةوة هةية كة‬ ‫ثةيوةنديان بة عةلمانيةتةوة نيية‪ .‬وةك ووتم بة ِرَيذةيي بووني هةقيقةت و ِرَيذةيي بووني‬ ‫َ‬ ‫بطةريَتةوة بؤ‬ ‫دين‬ ‫كة‬ ‫لةوةى‬ ‫بريتيية‬ ‫مانيةت‬ ‫عةل‬ ‫تيَزى سةرةكى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫مةجالى شةخسى و َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كولتوري‬ ‫و‬ ‫سياسى‬ ‫و‬ ‫كؤمةآليةتي‬ ‫ى‬ ‫رؤل‬ ‫سياسةت و ِريذةيي بووني دين خؤشي هةية‪ ،‬بةلكو‬ ‫َ‬ ‫نةبينيَت‪ .‬بةآلم وةكو وتم ميَذووي كؤمةلطا هاوضةرخةكان‪ ،‬بة‬

‫ئةمرؤ وآلتى َ‬ ‫ميَذوى ئةمريكاو ئةو وآلتانةي ترةوة كة‬ ‫عةلمانين لةبةرئةوةى لة ئيَستادا دةرةقةتيان نايةين‪ .‬كةي‬ ‫ِ‬

‫َ‬ ‫كؤمةلطايةنةشدا تاكو‬ ‫ئةم تيَزة ناسةلميَنن‪ .‬دين لة هةمو ئةم‬ ‫َ‬ ‫رؤل دةبينيَت‪ ،‬بةآلم ثاوانى هةمو رؤلةكان ناكات‪،‬‬ ‫ئةمرؤش‬ ‫ِ‬ ‫دين بووة بةدينيَكى ديموكرات‪.‬‬

‫ئيشكالت هةية لةسةر ئةوةى ثةيوةندى ن َيوان دين و سياسةت‬ ‫ث َيويستة‪ ،‬يان بةتايبةت رؤَلى دين لة دةوَلةت جيابكر َيتةوة؟‬

‫َ‬ ‫دةولةتى هةبيَت‪،‬‬ ‫مةريوان وريا قانع‪ :‬ثيَم كيَشة نيية دين‬ ‫يان دةولةت دينى هةبيَت‪ ،‬ياخود هيَزى سياسى هةبن لةسةر‬ ‫َ‬ ‫دةولةتيَك كار‬ ‫ئةساسى دين كار بكةن‪ .‬كيَشةكة لةوةداية‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطادا‪ ،‬دةولةت‬ ‫بكات بؤ ئةوةى دينيَك بسةثيَنيَت بةسةر‬ ‫ئيشبكات بؤ ئةوةى سيستمى ئةخالقى دينى بكات بة تاكة‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطادا‪ .‬كيَشةكة لةوةداية هيَزيَكى‬ ‫سيستمى ئةخالقي لة ناو‬ ‫سياسى دينى دروستببيَت باوةرى بةوةبيَت هةمو راستييةكان‬ ‫َ‬ ‫موتلةقة‬ ‫باوةريان بةم ِراستيية‬ ‫الي ئةوة و دةبيَت هةمووان‬ ‫ِ‬

‫دةرةقةتيان هاتين وةكو خؤمانيان ليَدةكةين و‬ ‫ناضارياندةكةين هةقيقةتةكاني ئيَمة قبوولَبكةن‬ ‫باوةريان بةوةبيَت ئةوة لة ئةساسدا‬ ‫و فرةشوناس و شتيترة‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫الواز كردنى ذيان و فةقيركردنيةتى كة تؤ يةك ديد بسةثيَنيت‬ ‫بةسةر هةمو ديدةكانى تردا‪ ،‬يةك ئةخالق بسةثيَنيت بةسةر‬ ‫هةمو ئةخالقةكانى ت��ردا‪ ،‬يةك تةفسير بسةثيَنى بةسةر‬ ‫هةموو تةفسيرةكانى تردا‪ .‬بؤ ضارةسةكردني ئةم كيَشانةش‬ ‫ثيَويستت بة َ‬ ‫عةلمانيةت نيية بةو مانايةي من ليَرةدا باسيدةكةم‪،‬‬ ‫بؤئةمةيان ثيَويستت بةتازة بونةوةى وشيارى و بة ِريَذةيي‬ ‫بووني تيَطةيشتنمان بؤ هةقيقةت‪ ،‬هةية‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئايارى ‪2010‬‬

‫‪97‬‬


‫باس لة ثةيوةندى ن َيوان دين و ديموكراسيةت دةكةيت كة‬ ‫دابراو نيية لة ديموكراسيةت‬ ‫زةرورةتن‪ ،‬بة ديوةكةي تريشدا‬ ‫ِ‬ ‫بؤ عةلمانيةتيش‪ ،‬بةهةمان ش َيوة ث َيويستت بةديموكراسيةت‬ ‫هةية؟‬

‫مةريوان وريا قانع‪ :‬دةميَنيَتةوة سةر ئةوةى ضؤن عةلمانيةت‬ ‫ثيَناسة دةكةين‪ ،‬جياوازي هةية لةنيَوان ثيَناسكردني َ‬ ‫عةلمانيةت‬ ‫وةك جياكردنةوةي دين لة دةسةآلت و وةك ِريَطرتن لة دين‬ ‫كة ِر َ‬ ‫َ‬ ‫ؤلي سياسي و ِر َ‬ ‫لةطةل ئةو‬ ‫َريَت‪،‬‬ ‫ؤل لة ذياني طشتيدا بطي ِ‬ ‫ثيَناسةيةدا كة عةلمانيةت يةكساندةكات بة ديموكراسيةت‪ ،‬بة‬ ‫بةرطري لة مافةكانى مرؤظ و لة بةش بةشكردني هةقيقةت‬ ‫و لة ثيَداطرتن لةسةر مافي جياوازبوون‪ .‬بةبؤضووني من‬ ‫ناراستن‪ ،‬يةكةميان وةك ووتم داوايةكة لة‬ ‫هةردوو ثيَناسةكة ِ‬ ‫هيض شويَنيَكي دونيادا ِرووينةداوة‪ ،‬دووهةميان لةوةداية كة ئةم‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ميَذووي دةسةآلتة عةلمانييةكاندا ناطونجيَت‪.‬‬ ‫ثيَناسةية‬ ‫ميَذووى عةلمانيةت بريتى نيية لة ميَذووي ديموكراسيةت‪،‬‬ ‫يان ميَذووي بةرطريكردن لةو ثرنسيثانةي ئيَستا باسمكردن‪.‬‬ ‫َ‬ ‫عةلمانيةت ديكتاتؤرى ط��ةورةى وةكو ستالينى‬ ‫ميَذووي‬ ‫دروستكرد‪ ،‬ديكتاتؤرى طةورةى وةكو هيتلةرى هيَنايةكايةوة‪،‬‬ ‫جةمال عةبدولناسر و سةدام حسين لة قؤناغيَكدا عةلمانى بون‪،‬‬ ‫لة قؤناغيَكدا بوونة بونةوةرى دينى‪.‬‬ ‫بةبؤضووني من كيَشةكة لة مةفهومى عةلمانيةت خؤيداية‪،‬‬ ‫لة ناوةكةداية‪ ،‬ئةطةر باس لة ثاراستنى مافى مرؤظ بكةين‪،‬‬ ‫باس لة ديموكراسيةت و عةقآلنيةت بكةين‪ ،‬طةر باس لة‬ ‫سيستميَك بكةين موقةدةسي موتلةقي تيَدانةبيَت‪ ،‬مةرج نيية‬ ‫بليَين َ‬ ‫ئةمانة ببةستينةوة بة بووني عةلمانيةتةوة و َ‬ ‫عةلمانيةت‬ ‫يةكسانة بةم شتانة‪ .‬ضونكة وةك ووتم ميَذووي َ‬ ‫عةلمانيةت‬ ‫نيشانمان ئةدات دةكريَت ديكتاتؤرى عةلمانيت هةبيَت كة ِريَزي‬ ‫هيض يةكيَك لةو ثرةنسيثانة نةطريَت‪ ،‬واتة نة ِريَزي عةقآلنيةت‬ ‫نةريَزي مافةكانى مرؤظ‪.‬‬ ‫نةريَزي ديموكراسيةت‪،‬‬ ‫بطريَت‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫لةبةر ئةوة كيَشةكة لة ئةساسدا يان تةحةداي سةرةكي بريتيية‬ ‫لةوةى ضؤن ناوةنديَكى سياسى دروست بكةين تيَيدا هيَزةكان‬ ‫َ‬ ‫موتلةقةوة قسة‬ ‫لة ِريَذةيي بوونى خؤيان تيَبطةن‪ ،‬بةناوى‬ ‫نةكةن‪.‬‬ ‫ِراستة هيَزى دينى هةن بةناوى موتلةقةوة قسةدةكةن‪ ،‬خؤيان‬ ‫َ‬ ‫موتلةق دةزانن‪ ،‬بةناوى هةقيقةتيَكى موتلةقةوة‬ ‫بة هيَزيَكى‬ ‫ئةدويَن‪ ،‬بةآلم بةهةمانشيَوة دةشيَت هيَزى ناسيؤناليستى و‬ ‫هيَزى عةلمانيش هةبن هةمان شت بكةن‪ .‬تةواو وةك هيَزة‬ ‫دينييةكان هيَزة َ‬ ‫عةلمانىيةكانيش ئةتوانن بةناوى موتلةقيَكةوة‬ ‫َ‬ ‫قسةبكةن و َ‬ ‫موتلةقين‪ ،‬وةك‬ ‫بليَن ئيَمة نويَنةرى ِراستييةكي‬ ‫زؤريَك لة هيَزة ماركسي و سؤسياليستي و كؤمؤنيستييةكان‬ ‫نيشانيانداين‪ .‬واتة هةردوو اليةنةكة دةتوانن موقةدةسيَك‬ ‫َ‬ ‫لةثال ئةو موقةدةسةدا سياسةت بكةن‪ ،‬لةكاتيَكدا‬ ‫دروست بكةن و‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا‬ ‫ديدى راستةقينة بؤ سياسةت و ديدى راستةقينة بؤ‬ ‫ئةوةية‪ ،‬كة يةكةم ريَزى فرةدةنطى و فرةرةنطي و فرةكولتورى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطايةك نيية لة دونيادا يةك‬ ‫كؤمةلطا بطيريت‪ ،‬هيض‬ ‫ناو‬ ‫كولتوري هةبيَت‪ ،‬تةنها يةك دةنطى تيابيَت‪ ،‬يةك شوناسى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطايةك‪ ،‬بة‬ ‫هةبيَت‪ ،‬يةك سيستمى ئةخآلقى تيابيَت‪.‬هةمو‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةليَك ويست و ديد‬ ‫كؤمةلطاية‪ ،‬ثيَكهاتوة لة‬ ‫حوكمى ئةوةى‬ ‫ثريةتي لة بؤضونى ئةخالقى جياواز و‬ ‫جياواز‪،‬‬ ‫ضاوةرواني‬ ‫و‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫تيَروانينى جياواز بؤ دين و ئةم شتانة‪ .‬هةر هيَزيَك هاتوو‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى ئيَمةدا يةك كولتور هةية‪ ،‬يةك دين يان‬ ‫وتى لة‬ ‫يةك تيَطةيشتن بؤ دين هةية‪ ،‬يةك شيَوازي رةسةنايةتى هةية‪،‬‬ ‫وة دةبيَت يةك شيَوازى سياسيش هةبيَت‪ ،‬ئةو هيَزة هيَزيَكى‬

‫‪98‬‬

‫ترسناكة‪ ،‬جا ئةو هيَزة بةناوى دينةوة قسة بكات ياخود بةناوى‬ ‫ئايديؤلؤذيايةكي سياسى نادينيةوة‪ ،‬بةناوى نةتةوةوة بيكات‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاوة هيَزيَكى ترسناكة و ناكؤكة بة‬ ‫يان بةناوى هةموو‬ ‫سةرةتايترين ثرةنسيبةكانى مافى مرؤظ و ثاراستنى جياوازى‬ ‫و بةش بةش كردنى هةقيقةت و ديموكراسيةتةوة‬

‫ئةو تةوزيفة سياسيةى كة لة كوردستاندا بؤ دين دةكر َيت‪،‬‬ ‫ياخود ئةو دينةى كة لة دةموضاو و روخسارى ه َيزة‬ ‫ئيسالمييةكانى ئ َيمةدا دةخو َينر َيتةوة‪ ،‬وادةزانن تؤش يةك َيكيت‬ ‫لةوانةي لة رابردو‪ .‬لة نو َيترين وتارتدا بةناونيشاني ”كةى‬ ‫ئيسالميةكانى ئ َيمة طةورةدةبن؟“ خو َيندنةوةت بؤ كردوة‪،‬‬ ‫ث َيت واية ئيشكال لة تةوزيفكردنى دين بةو بؤضونة سياسية‬ ‫ضؤنة؟‬ ‫مةريوان وريا قانع‪ :‬كيَشةيةكى طةورةية هيَزيَكى ئيسالميت‬ ‫هةبيَت لة وآلتةكةتدا بةناوى كولتوري كوردةوة قسة بكات‪،‬‬ ‫بةناوى رةسةنايةتى و خودا و تيَكستة دينيةكان و موقةدةسةوة‬ ‫قسة بكات‪ .‬لةوة تيَنةطات تؤ وةكو من بةشةريت‪ ،‬وةكو من‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫عةقلت كةمتر‬ ‫عةقلت زياتر نيية و لةمن‬ ‫عةقلت هةية‪ ،‬لةمن‬ ‫نيية‪ ،‬تؤ تيَكستيَك دةخويَنيتةوة بة جؤريَك ليَي تيَدةطةيت و من‬ ‫دةيخويَنمةوة بة جؤريَكى تر ليَى تيَدةطةم‪ .‬ثرسيارةكة ئةوة‬ ‫نيية تؤ من وةكو خؤت ليَبكةيت‪ ،‬يان من تؤ وةكو خؤم ليَبكةم‪،‬‬ ‫ثرسيارةكة ئةوةية تؤ ريَزى ئازادى من بطريت و منيش ريَزى‬ ‫ئازادى تؤ‪.‬‬ ‫ريَزطرتنى ئازادى بةوة نابيَت تؤ خؤت بة خاوةنى هةقيقةتيَكي‬ ‫ِرةها بزانيت و من بة َ‬ ‫هةلةو بة كافر دابنيَيت‪ .‬لة هةر شويَنيَكدا بة‬ ‫َ‬ ‫دةستةواذةى كافر و ديندار و بيَدين لةطةليةكتردا قسةمان كرد‪،‬‬ ‫لةو شويَنةدا ناتوانين ثيَكةوةبذين‪ ،‬دةبيَت يةكيَكمان ئةويترمان‬ ‫لةناوببات‪ .‬كيَشةى ئةم هيَزة ئيسالميانةى وآلتي ئيَمة لةوةداية‬ ‫ئةمرؤكة نةطةيشتونةتة ئةو راستييةى كة ئةوان َ‬ ‫هةلطرى‬ ‫تا‬ ‫ِ‬ ‫تةفسيريَك لة تةفسيرةكانى دينن‪َ ،‬‬ ‫هةلطرى مانايةك لة ماناكانى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى ئيَمة‬ ‫موقةدةسن‪ ،‬نويَنةرايةتى بةشيَكى ديارىكراوى‬ ‫دةكةن‪ ،‬نويَنةرايةتى دين ناكةن بة مانا موتلةقةكةى‪.‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى ئيَمةدا‬ ‫موتلةقةكةى نة لة‬ ‫لة ئةساسدا دين بة مانا‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطايةكي ديكةدا بوونى نيية‪ .‬ئةو تيَروانينةى‬ ‫و نة لةهيض‬ ‫دايكى من بؤ دينى هةية زؤر جياوازة لةو تيَروانينةى كة‬ ‫هيَزة سياسية ئيسالميةكانى كوردستان بؤ دينيان هةية‪.‬‬ ‫َروانينةى مةحوى بؤ دين هةيبوو زؤر جياوازة لةو‬ ‫ئةو تي ِ‬ ‫تيَروانينانةى كة بةشيَكي زؤر لة هيَزة ئيسالميية سياسيةكان‬ ‫َروانينةى رؤشنبيرة دينييةكانى سةدةى‬ ‫بؤ دين هةيانة‪ ،‬ئةو تي ِ‬ ‫نؤزدةهةمى دونياي عةرةب بؤ دينيان هةبوو‪ ،‬لة محمد عةبدةوة‬ ‫بيطرة بؤ تةهتاويى و بؤ ئةفغانى و بؤ ئةوييتر‪ ،‬زؤرجياوازة‬ ‫َ‬ ‫ئةسلةن‬ ‫َروانينةي الي ئيسالمييةكاني سةدةي بيستةم‪.‬‬ ‫لةو تي ِ‬ ‫ئةو ِريفؤرميستة طةورانةي سةدةي نؤزدةهةم ئةسلةن الي‬ ‫هيَز َ‬ ‫توندةرةوةكانى تر وةك‬ ‫طةليَكى وةكو ئةلقاعيدة و هيَزة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بي دين و‬ ‫كةساني ديندار ويَناناكريَن‪ ،‬بةلكو دةيانخاتة قالبى َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةل َى شتى ديكةى لةم بابةتةوة‪ .‬لة سةيد قوتبةوة‬ ‫كافرو‬ ‫َ‬ ‫ثةرطيرة ئامادةية‪ .‬ئةوةي من دةمةويَت بيليَم ئةوةية‬ ‫ديدة‬ ‫ئةم‬ ‫ِ‬ ‫كيَشةى سةرةكى هيَزةكانى ئيسالمى سياسى لة دونياى ئيَمةدا‬ ‫َ‬ ‫عةقليةتى ِريَذةييبوون نةبووة بة بةشيَك‬ ‫ئةوةية تاكو ئيَستا‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫مامةلةكردنيان لةطةل دين وموقةدةس شتةكاني‬ ‫لة شيَوازى‬ ‫ديكةدا‪.‬‬

‫لة ضيدا دةردةكةو َيت كة هةست دةكةيت هةند َيك جار‬ ‫باوةريان بةم ر َيذةيى بونة نيية؟‬ ‫مةريوان وريا قانع‪ :‬ئيسالمييةكاني الي ئيَمة طوتاريَكى‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئايارى ‪2010‬‬


‫ئايديؤلؤذيان هةية تي َ‬ ‫�اوةرب��ون بة‬ ‫َكةليَكى سةيرة لة ب� ِ‬ ‫ديموكراسييةت و بة جياوازيى لةسةريَكةوة‪ ،‬بةآلم لةسةريَكى‬ ‫ديكةوة قسةكردن بةناوى كولتوري نةتةوة و رةسةنايةتى‬ ‫و موقةدةسةوة‪ ،‬ئةمة كؤكتيَليَكى ئايديؤلؤذيية كة اليةنةكاني‬ ‫زةحمةتة ثيَكةوة بذين‪ .‬كة باست لة جياوازى كرد‪ ،‬ناتوانيت‬ ‫بةناوى موقةدةسةوة قسة بكةيت‪ ،‬ناكؤكيةكى مةنتيقي لةنيَوان‬ ‫موقةدةس و جياوازيدا هةية‪ ،‬كة وتت شتيَك موقةدةسة‬ ‫ماناي ئةوةي ناتوانيت سازشى لةسةر بكةيت‪ ،‬ضونكة لةسةر‬ ‫موقةدةس ناكريَت دانوسان بكريَت‪ ،‬بةتايبةتي موقةدةسي‬ ‫ديني كة لةديدي ئةواندا ِرووي لةهةموو بةشةرةيةتة‪ .‬كة تؤ‬ ‫باوةرت بةوة بوو بةناوى موقةدةسةوة قسةبكةيت‪ ،‬ناتوانيت‬ ‫ِ‬ ‫لةديوي ئةو ديوةوة َ‬ ‫باوةرم بة جياوازى هةية‪.‬‬ ‫بليَيت من‬ ‫ِ‬ ‫تؤ مافت هةية وةكو من هةبيت و وةك من موقةدةسي خؤت‬ ‫هةبيَت‪ .‬ليَرةدا ناكؤكيةكى مةنتقي هةية كة دةرةنجامى سياسى‬ ‫مةترسيدارى ليَدةكةويَتةوة‪ .‬باشترين نموونة كة ئةم مةيل و‬ ‫ئيرادةي بةناوي موقةدةسةوة قسةكردن نيشانبدات رةنطة ئةو‬ ‫بةياننامةية بيَت كة يةكطرتوى ئيسآلمى لة ماوةى ثيَشودا لةسةر‬ ‫َ‬ ‫كؤمةليَك دةنطة دةنطى زؤرى‬ ‫طؤظارى ”ويَران“ بآلويكردةوة و‬ ‫دروست كرد‪ .‬ئةو بةياننامةية لةيةككاتدا بةناوى موقةدةسةوة‬ ‫قسة دةك��ات‪ ،‬بةناوى كولتورى كوردى و رةسةنايةتيةوة‬ ‫قسة دةكات‪ ،‬بةناوي دينةوة قسةدةكات‪ ،‬بةناوي نةتةوةوة‬ ‫قسةدةكات‪ .‬ئةطةر سةرنجبدةيت طؤظاري ويَران طؤظاريَطة‬ ‫رةنطة هةموى ‪ 200‬نوسخةيةكى لة كوردستاندا ليَبآلوببيَتةوة‪،‬‬ ‫شيعريَكى تيا بآلوبؤتةوة كة ئيسالمييةكاني وروذاندوة رةنطة‬ ‫لةهةموو كوردستاندا ‪ 15-10‬كةس نةيخويَندبيَتةوة‪.‬‬ ‫كةضي يةكطرتوو ئةم شيعرة واثيشان ئةدات وةك ئةوةي‬ ‫َ‬ ‫هةولدانيَكبيَت بؤ‬ ‫هةرةشةيةكى طةورة بيَت بؤ كلتوري كوردي و‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاي ئيَمةدا‪ ،‬هةروةها ئةو شيعرة‬ ‫ويَرانكردنى ئةخآلق لة‬ ‫هةرةشة لة ئاسايشى كؤمةآليةتي و لة شيرازةى خيَزان‬ ‫وةك ِ‬ ‫َرةوشتى نيشانئةدات‪ .‬بةكورتي‬ ‫ي‬ ‫ب‬ ‫بةرةو‬ ‫طةنجان‬ ‫لةبردني‬ ‫و‬ ‫ِ‬ ‫ئيسالمييةكان دؤخيَكي هيَجطار سةيريان دروستكردوة‪ ،‬لة‬ ‫ثرة لة راديؤ‬ ‫ثرة لة تةلةفزيؤنى دينى‪ِ ،‬‬ ‫كاتيَكدا وآلتي ئيَمة ِ‬ ‫و رؤذنامةى دينى‪ ،‬ضةندان حيزبى دينى هةن‪ ،‬وةزارةتيَك‬ ‫بؤ كاروباري ديني هةية‪ ،‬هةزارةها مزطةوت و فةرمانبةرى‬ ‫دينى لة وآلت��دا ه��ةن‪ ،‬دين وةزي��رى هةية‪ ،‬لة زانكؤكاندا‬ ‫دةخويَنريَت‪ ،‬لة خويَندنى سةرةتاييةوة تاكو زانكؤ دةخويَنريَت‪،‬‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى ئيَمة زياد لة ئاراستةيةكةوة‬ ‫بة كورتي لةكاتيَكدا‬ ‫ثردةكريَت لةدين و بةشيَوازى جياواز جياواز ِرؤذانة دين‬ ‫ِ‬ ‫بةرهةمدةهيَنريَت‪ ،‬كةضي باس لة هيَرش بؤسةر دين و باس لة‬ ‫مةترسي لةسةر بووني دين دةكةن‪.‬‬ ‫ثيَموابيَت دين يةكيَكة لةو شتة هيَجطار كةم و دةطمةنانةى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى ئيَمة بةرهةمىدةهيَنيَت‪ ،‬هةموومان دةزانين‬ ‫كة‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى ئيَمة هيض بةرهةمناهيَنيَت‪ ،‬كةضي بة بةردةوامى دين‬ ‫بةرهةمدةهيَنيَت‪ .‬دةمةويَت َ‬ ‫بليَم لةكاتيَكدا ئةو هةمو كةنالة‬ ‫َ‬ ‫زؤر و زةبةندةية بؤ بةرهةم هيَنانى دين لةم كؤمةلطايةدا هةية‪،‬‬ ‫كةضي لة شويَنيَكدا كة شيعريَك بآلودةبيَتةوة و لةوانةية لة‬ ‫هةموو كوردستاندا ‪ 10‬كةس نةيخويَندبيَتةوة‪ ،‬ئةم هيَزة دينيانة‬ ‫لةسةر ئةم شيعرة قيامةتيَك دروستدةكةن و واي ثيشاندةدةن‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا و نةوة نويَكان‬ ‫كة طةورةترين هةرةشة لةسةر ئةخآلقي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئةوي ديدا‪ ،‬لةطةل راى‬ ‫هةية‪ َ.‬ئةم شيَوازى مامةلةكردنة‬ ‫جياوازدا ئةوةمان بةبيرديَنيَتةوة كة ئةم هيَزة ئيسآلمييانة‬ ‫باوةريان بةوة نيية ِريَذةيي بن و بةناو هةمووانةوة قسةنةكةن‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫باوةريان بةوة نيية َ‬ ‫خةلكيَكى دي هةبيَت ديديَكى جياوازى بؤ‬ ‫ِ‬

‫ئةطةر سةرنجبدةيت طؤظاري ويَران طؤظاريَطة‬ ‫رةنطة هةموى ‪ 200‬نوسخةيةكى لة كوردستاندا‬ ‫ليَبآلوببيَتةوة‪،‬‬

‫شيعريَكى‬

‫تيا‬

‫كة‬

‫بآلوبؤتةوة‬

‫ئيسالمييةكاني وروذان���دوة رةنطة لةهةموو‬

‫كوردستاندا ‪ 15-10‬كةس نةيخويَندبيَتةوة‪ .‬كةضي‬ ‫يةكطرتوو ئةم شيعرة واثيشان ئةدات وةك ئةوةي‬ ‫هةرةشةيةكى طةورةبيَت بؤ كلتوري كوردي و‬ ‫هةولَدانيَكبيَت بؤ ويَرانكردنى ئةخآلق لة كؤمةلَطاي‬ ‫هةرةشة لة‬ ‫ئيَمةدا‪ ،‬هةروةها ئةو شيعرة وةك‬ ‫ِ‬ ‫ئاسايشى كؤمةآليةتي و لة شيرازةى خيَزان و‬ ‫َرةوشتى نيشانئةدات‬ ‫لةبردني طةنجان بةرةو بي ِ‬ ‫دين هةبيَت‪ ،‬لةم ساتةوةختانةدا بؤماندةردةكةويَت كة ئيَمة‬ ‫َ‬ ‫كؤمةليَك هيَزى دينيمان هةن طةورة نةبوون‪ ،‬واتة نةبوون‬ ‫َ‬ ‫بةهيَزى سياسى كامل‪.‬‬

‫هةند َيك ئيشكال هةية لةناو ه َيزة سياسية ئيسالميةكان‬ ‫خؤشياندا‪ ،‬خةَلك هةية لة قيادةى ئةواندا جيابؤتةوة لةسةر‬ ‫ئةوةى ضيتر ث َيويستة وةزيفةى ئيسالمىبوون نةب َيتة شوناسى‬ ‫ه َيز َيكى سياسى‪ .‬هةند َيكيش لة ضاود َيران ث َييانواية تةجروبةى‬ ‫ثارتى دادو طةشةث َيدان كة هةَلطرى باكطراوةند َيكى ئيسالمين و‬ ‫لةسةر طةشةث َيدانى ئابورى دادثةروةرى كؤمةآليةتى كاردةكةن‬ ‫كةمتر لةسةر ئةم فؤرمة ئيسالمية توندة كاردةكةن‪ ،‬هةست‬ ‫دةكةيت لةبةردةم دروست بونى مؤد َيَل َيكي نو َيداين لة حيزبى‬ ‫ئيسالمى؟‬ ‫مةريوان وريا قانع‪ :‬لة ئةدةبياتى سياسيدا لةسةر ئيسالمى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةليَك لةوانةى كة زؤر شارةزان لةبوارى‬ ‫ئةمرؤ‬ ‫سياسى‬ ‫ِ‬ ‫ئيسالمي سياسيدا قسة لة قؤناغى دواى ئيسالميزم دةكةن‪،‬‬ ‫قسة لة قؤناغى دواى بة سياسىكردنى ئيسآلم دةكةن‪ .‬دواي‬ ‫ئيسالميزم يان ثؤست ئيسالميزم دوو شت ئةطةيةنيَت‪.‬‬ ‫يةكةميان ئةوةية ئيسالم الي بةشيَك لة هيَزة ئيسالمييةكان‬ ‫بريَك لة ئينسانة ديندارةكان مانا سياسييةكانى خؤى‬ ‫و الي ِ‬ ‫لةدةست دةدات‪ .‬لةباتي ئةوةي ئيسالم ئةبيَت بة جؤريَك لة‬ ‫شوناس‪ ،‬بةتايبةتي شوناسى تاكةكةس‪ .‬ليَرةدا ئيسالم دةبيَت‬ ‫بة جؤريَك لة دينداري شةخسي‪ ،‬بؤنموونة تةرجةمة دةبيَت بؤ‬ ‫لةبةركردني جل و ثؤشاكيَكي دياريكراو‪ ،‬هيَشتنةوةي ريشيَكى‬ ‫تةنك يان زؤر‪ ،‬واتة ئيسالم دةبيَتة ئسلوبيَكى تايبةتي ذياني‬ ‫تاكةكةسي‪ ،‬ئةبيَت بة جؤريَك لة شيَوازى خؤثيشاندان لةناو‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطادا‪ .‬ديويَكي طرنطي قؤناغي ثؤست ئيسالميزم بريتيية لة‬ ‫دروستبووني ئةو فؤرمة لة ئيسالم كة نايةويَت وةك سياسةت‬ ‫ئةدؤريَنيَت و‬ ‫دةركةويَت‪ ،‬يان رةهةندة سياسيةكانى خؤى‬ ‫ِ‬ ‫رةهةندى شةخسى وةردةطريَت‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئايارى ‪2010‬‬

‫‪99‬‬


‫ثربكات لة حةرام و‬ ‫ئينسانيَك ذياني خؤي ِ‬ ‫حةآللَي دينى و ئةخالقى و كولتوري‪ ،‬بيَطومان من‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئةوةدا نيم ئينسان حةرام و حةآللَي نةبيَت‪،‬‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئةوةدام ئينسان‬ ‫يان ئةخالق نةميَنيَت‪ ،‬من‬ ‫خؤى تواناى ئةوةى هةبيَت دةستنيشانى ذياني‬ ‫بريارةكانى خؤى‬ ‫خؤى بكات‪ ،‬خؤي دةستنيشانى ِ‬

‫طةر‪.‬‬ ‫بكات‪ ،‬خؤي بتوانيَت ئيرادةى خؤى بخاتة ِ‬ ‫نةترسيَنريَت‪ ،‬دين ئةطةر لةسةر ترساندنى ئينسان‬ ‫ئيشىكرد هةموو رةهةندة رؤحييةكانى خؤى‬

‫لةدةستدةدات‬

‫ئةو رةهةندة شةخسيةش دةبيَت بة شوناسى تاكةكةسى‬ ‫ئينسانةكان‪ .‬ئةمة ديويَكى ئةو قؤناغةية‪ ،‬ئةم دياردةية لةزؤر‬ ‫َ‬ ‫موسولمانةكانى‬ ‫شويَنى دونيادا ئامدةية‪ ،‬بةتايبةت ئةطةر تةماشاى‬ ‫َ‬ ‫موسلمان لة ئةوروثا هةية‬ ‫ئةوروثا بكةيت‪ ،‬دةبينيت ئافرةتى‬ ‫باوةرى بة خوداو ثيَغةمبةر هةية و حيجاب دةثؤشيَت‪ ،‬بةآلم‬ ‫لة هةمانكاتدا دانس و سةما دةكات‪ ،‬لة ضاخانة و قاوةخانةكان‬ ‫َ‬ ‫هاور َي و برادةرةكانيدا‪ ،‬كة هةموويان ئافرةت‬ ‫لةطةل‬ ‫دادةنيشيَت‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫دةرؤن‪ .‬دين لةم دؤخةدا و بؤ ئةو جؤرة كةسانة‬ ‫نين‪ ،‬بةسةفةر ِ‬ ‫بووة بة بةشيَك لة شوناسى تاكةكةسي‪ ،‬نةك بة ثرؤذةيةكى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا‬ ‫سياسى‪ .‬ئةم شيَوازة لة دينداري بةدواي ئةوةوة نيية‬ ‫َ‬ ‫دةولةت و ياساكان بكات بة ديني و دين بةو شيَوةية بةو‬ ‫و‬ ‫دةزطايانةوة طريَبدات‪ .‬ديويَكي ديكةي قؤناغي دواي ئيسالميزم‬ ‫طؤران لة شيَوازي كاركردن و لة ئايديؤلؤذياي هةنديَك‬ ‫بريتيية لة ِ‬ ‫لة هيَزةكاني ئيسالمي سياسي‪ .‬بؤ نموونة دروستبووني وةك‬ ‫ثارتةكةي ئةردؤطان لة توركيادا‪ .‬لةم مؤديَلةدا ئةخالقي ديني‬ ‫و حةرام و حةآللة دينييةكان بنةماى سياسةت نيية‪ .‬سياسةت‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةليَك‬ ‫كؤمةليَك ياساى ئةخالقى و‬ ‫ليَرةدا بةدواي سةثاندني‬ ‫ئةحكامى ئةخالقىيةوة نيية‪ ،‬ئةمانة ئةساسى سياسةتكردن نين‪.‬‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطا‪،‬‬ ‫سياسةت الي ئةم ثارتة بوةتةوة بة ضاالكي ريَكخستنى‬ ‫ريَكخستنى ثةيوةندى نيَوان طروثةكان لة َ‬ ‫طةل يةكتردا‪ ،‬لةسةر‬ ‫بنةماي داننان بةبووني يةكدا وةك هيَزي جياواز‪ .‬سياسةت ليَرةدا‬ ‫كةمترين شيَوةي ئةو رةهةندة ئةخالقى و دينيةى لةخؤى طرتوة‬ ‫َ‬ ‫ئةمرؤش ثيَى‬ ‫كؤمةلطاى ئيَمة تا‬ ‫كة هيَزة سياسية دينييةكاني‬ ‫ِ‬ ‫لةسةر دادةطرن‪.‬‬ ‫بةقةدةر ئةوةى كة ه َيزة ئيسالمييةكان ئيش َيكي سلبى يان نابابةتيان‬ ‫كردب َيت لةسةر دين و ه َيزة بةناو عةَلمانييةكانيش‪ ،‬مةبةستم يةك َيتى‬ ‫َ‬ ‫لةطةل دين‬ ‫و ثارتىية‪ ،‬بةش َيوةيةكى عةجيب و غةريب مامةلة دةكةن‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل دينةكانى‬ ‫لةطةل ئيسالمدا ‪،‬تةنانةت‬ ‫لةطةل موقةدةسدا يان‬ ‫يان‬ ‫تريشدا؟‬ ‫مةريوان وريا قانع‪ :‬هةردوو شيَوةكةي ئامادةطي دين لة‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى ئيَمةدا‬ ‫دونياي ئيَمةدا دو شيَوازى خراثى دينن لة‬ ‫بةرهةمدةهيَنن‪ ،‬هةم هيَزة ئيسالمييةكان شيَوازيَكى خراث و‬ ‫ناراست بةو مانايةي شيَوازيَك لة‬ ‫ناراست دين بةرهةمدةهيَنن‪ِ ،‬‬ ‫ِ‬ ‫دين بةرهةمديَنن ئينسانى ئيَمة دةترسيَنيَت‪ ،‬ئيرادةى ليَدةسيَنيَتةوة‪،‬‬ ‫َ‬ ‫لةهةنديَك كاتدا َ‬ ‫عةقليةتى ئينسان دةكات‪ .‬تةماشاى‬ ‫طالتة بة‬

‫‪100‬‬

‫َ‬ ‫كؤمةليَك لةو بةرنامانة بكة كة لة تةلةفزيؤنة دينيةكانةوة ثيشان‬ ‫دةدريَت‪ ،‬ئينسان شةرم دةكات طويَىَ لةوةية ئينسانيَك لة سةدةى‬ ‫بيست و يةكةدا ئةم جؤرة قسانة دةكات‪ ،‬من طوتم لة خةتيبي ديني‬ ‫بووة بةتةفاسيل باسى ئةوةت بؤ دةكات‪ ،‬ضؤن دةضيت بؤ الى‬ ‫خودا‪ ،‬بة تةفاسيل باس نةك تةنها لة بةهةشت دةكات‪َ ،‬‬ ‫بةلكو باس‬ ‫َ‬ ‫لةو قسةوباسانةش دةكات كة ئينسانةكان لةويَدا لةطةليةكديدا‬ ‫دةيةكن‪ .‬طويَم لة مةاليةك بوو باسى بةهةشتي دةكرد دةيضوان‬ ‫َ‬ ‫كؤمةليَك تةسةوراتى‬ ‫بة بازارى شيَخةآل لة هةوليَر‪ .‬بة كورتي‬ ‫َ‬ ‫بازارى بةناوى دينةوة دةخريَتة ناو كؤمةلطاى ئيَمةوة‪،‬‬ ‫زؤر‬ ‫ِ‬ ‫زؤربةي هيَزة دينيةكان بةبةردةوامي ئةم كارة دةكةن‪.‬‬ ‫هيَزة عةلمانييةكانيش لة راستيدا هةمان كار دةكةن‪ ،‬ئةوانيش‬ ‫دةيانةويَت واى نيشانبدةن كة لة هيَزة دينييةكان كةمتر دينى‬ ‫نين‪ ،‬لة هةمانكاتدا ئةو دينةشى كة ئةوان بةرهةميدةهيَنن دينيَكة‬ ‫َ‬ ‫قوول و ِرؤحانييةكاني خؤي لةدةستداوة‪ ،‬ئةم شيَوازة‬ ‫مانا‬ ‫لةدين ئينسانى ئيَمة ناكات بة ئينسانيَكى بةرثرسيار‪ ،‬نايكات بة‬ ‫ئينسانيَكى ئيرادةطةر‪ .‬ئةم شيَوازة لة دين بةشيَكة لة ثرؤذةيةكي‬ ‫سياسى دةسةآلتطةر‪ ،‬نةك لة ثرؤذةيةكى سياسى ديموكراس‪،‬‬ ‫َ‬ ‫ئةو َ‬ ‫كؤمةلطاى ئيَمةدا‬ ‫رؤلةى دين لة تةوزيفكردنى سياسيدا لة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةيبينيَت ِرؤليَك نيية بة ئاراستةى كرانةوة و يةكترى قبولكردن‬ ‫بةريَذةيي كردني هةقيقةتةكان و ئةو شتانةى ديكة كاربكات كة‬ ‫و ِ‬ ‫بةلكو َ‬ ‫باسمكردن‪َ ،‬‬ ‫رؤليَك ئةيبينيَت‪ ،‬لة ئاستى تاكةكةسيدا ئينسانى‬ ‫ترساو و بضوك و وةرس لة ذيان دروستدةكات‪ ،‬ئينسانيَك لة‬ ‫ذيان بترسيَت‪ ،‬لة ئيرادة و لةشى خؤى بترسيَت‪ ،‬لة حةزةكانى‬ ‫بترسيَت‪ ،‬لةش و حةزةكاني وةك ثانتاييةك بؤ كوفر ويَنابكات‪.‬‬ ‫َ‬ ‫حةآللي دينى و‬ ‫ثربكات لة حةرام و‬ ‫ئينسانيَك ذياني خؤي ِ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئةوةدا نيم ئينسان حةرام‬ ‫ئةخالقى و كولتوري‪ ،‬بيَطومان من‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئةوةدام ئينسان‬ ‫حةآللي نةبيَت‪ ،‬يان ئةخالق نةميَنيَت‪ ،‬من‬ ‫و‬ ‫خؤى تواناى ئةوةى هةبيَت دةستنيشانى ذياني خؤى بكات‪ ،‬خؤي‬ ‫بريارةكانى خؤى بكات‪ ،‬خؤي بتوانيَت ئيرادةى خؤى‬ ‫دةستنيشانى ِ‬ ‫طةر‪ .‬نةترسيَنريَت‪ ،‬دين ئةطةر لةسةر ترساندنى ئينسان‬ ‫بخاتة ِ‬ ‫ئيشىكرد هةموو رةهةندة رؤحييةكانى خؤى لةدةستدةدات‪،‬‬ ‫رابيعةى عةدةوى كة يةكيَكة لة سوفية هةرة طةورةكانى ميَذووي‬ ‫َ‬ ‫سةتليَك ئاوى بةدةستةوةدةطريَت و بة ِرؤذي‬ ‫ئيسالم ِرؤذيَك‬ ‫دةسوريَتةوة‪.‬‬ ‫نيوةرؤ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫دةليَت‬ ‫ليَيدةثرسن ئةم تةشتة ئ��اوةت بؤضية؟ لةوةآلمدا‬ ‫دةمةويَت ئاطرى جةهةنةمي ثيَبكوذيَنمةوة‪ ،‬ضونكة ئينسانى‬ ‫باوةري هةبيَت‪َ ،‬‬ ‫بةلكو‬ ‫باوةردار نابيَت لة ترسي ئاطري دؤزةخ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫باوةرادربيَت‪ .‬الي ئةم ئافرةتة‬ ‫دةبيَت لةبةر خؤشويستني خودا‬ ‫ِ‬ ‫ترس لة دؤزةخ يان تةماح لة بةهةشت ئةساسي دين نيية‪َ ،‬‬ ‫بةلكو‬ ‫خؤشةويستى ئةساسى دينة‪ .‬شيَوازيَك لة دين لة ئيسالم و لة‬ ‫َ‬ ‫دةولةمةندكردنى دونياى رؤحى‬ ‫دينةكاني ديكةشدا هةية لةسةر‬ ‫ئينسانةكان ئيشدةكات‪ ،‬بةآلم بةداخةوة ئةمرؤ ئةو شيَوازة دينةى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى ئيَمةدا هةية و باآلدةستة‪ ،‬لةسةر ترساندن بةئاطر و‬ ‫لة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫سنوورداركردني ذيان بة كؤمةليَك حةآلل و حةرامى دينى كار‬ ‫دةكات‪ .‬رووة سياسيةكةى دينيش بريتية لة بةسياسيكردن و بة‬ ‫موئةسةسةكردنى دين بةمةبةستي دروستكردنى نوخبةيةكى‬ ‫بريار بدةن لة وآلتةكةدا ضى حةرام‬ ‫دينى باآلدةست كة ئةوان ِ‬ ‫َ‬ ‫كي‬ ‫بيَت و ضيش‬ ‫حةآلل‪ ،‬ضى ضاث بكريَت‪ ،‬كام طؤظار دابخريَت‪َ ،‬‬ ‫و كةي بةناوى كولتور و بةناوى رةسةنايةتيةوة قسةبكات‪.‬‬ ‫ثيَمواية هةم هيَزة ئيسالمييةكان و هةم هيَزة عةلمانيةكانيش بة‬ ‫شيَوازيَكى زؤر خراث دين بةكار دةهيَنن و َ‬ ‫رؤليَكى زؤر خراث بة‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطاى ئيَمةدا دةبةخشن‪.‬‬ ‫دين لة‬ ‫***‬

‫ذمارة (‪ )5‬ئايارى ‪2010‬‬


Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.