1.2 Onze stadsboerderijen

1.2.1 Inspirerende natuureducatiecentra met diverse functies

Onze stadsboerderijen ontwikkelen zich naar kleinschalige voorbeelden van duurzaam boeren in Nederland, we bieden Utrechters waardevol contact met dieren en ontwikkelen ons tot volwaardige centra voor natuureducatie en -recreatie. Onze vijf stadsboerderijen zijn Eilandsteede in de wijk Zuidwest, Gagelsteede in de wijk Overvecht, Griftsteede in de wijk Noordoost, Koppelsteede in de wijk Zuid en Steede Hoge Woerd in de wijk Vleuten – De Meern. Op de stadsboerderijen laten we zien hoe duurzaam boeren eruit kan zien; hoe gewassen op ecologische wijze kunnen worden geteeld, tuinen op ecologische wijze kunnen worden onderhouden en hoe vee en huisdieren op een duurzame en diervriendelijke manier kunnen worden gehouden. We werken aan locaties die interessant en inspirerend zijn om te bezoeken, met een aantrekkelijke verblijfskwaliteit en met een informatief en enthousiasmerend programma waarmee bezoekers de groene stad kunnen ervaren en erover kunnen leren. Een programma dat stimuleert en activeert om ook zelf een bijdrage te leveren aan een groene en duurzame wereld.

Op onze stadsboerderijen realiseren we:

1 Duurzaam boeren met dieren 2 Duurzame gewasproductie en ecologisch tuinieren (paragraaf 1.3) 3 Een bezoekerscentrum met boerderijwinkel en ondersteunende horeca 4 Een biodiverse en klimaatadaptieve natuurhotspot 5 Groene en natuurlijke speelomgeving 6 Een levendig erf, waar altijd wat te doen, te beleven en wat te leren is en functies gemengd zijn

Onze stadsboerderijen worden goed bezocht door families met jonge kinderen. In 2023 continueren we onze inspanning om onze locaties aantrekkelijker te maken, ook voor andere doelgroepen. We vergroten de kwaliteit van de natuurbeleving, de natuureducatie mogelijkheden en motiveren bezoekers op meerdere manieren om zelf aan de slag te gaan met groen in de stad.

1.2.2 Duurzaam boeren met dieren

Met de landbouwhuisdieren op onze stadsboerderijen brengen we onze bezoekers in contact met dieren die onderdeel zijn van de duurzame veeteelt. We laten zien hoe duurzaam boeren eruit kan zien; hoe vee op een duurzame en diervriendelijke manier kan worden gehouden, óók voor de productie van dierlijke producten.

Een bezoek aan de stadsboerderij biedt een waardevol, ander en persoonlijk perspectief op deze dieren. Een ander perspectief dan de beleving die dagelijks wordt ervaren bij de slager of supermarkt. De dieren krijgen bij ons zo veel mogelijk de kans om natuurlijk gedrag te vertonen binnen de mogelijkheden die wij de dieren kunnen bieden. Kinderen en volwassen leren over het gedrag van dieren en ervaren ook dat aan een dierlijk product als vlees een leven van een dier voorafgaat. Zij vormen zich een beeld van wat dit leven is en hoe dit met respect en zorgvuldigheid kan worden behandeld. Het aanraken van dieren, het observeren en interactie aangaan zorgt ook voor een emotionele relatie. Voor de meeste bezoekers is dat een kortstondige relatie maar deze geeft wel het besef dat dieren net als mensen een plek hebben op deze planeet. Wij zorgen ervoor dat onze bezoekers en onze dieren op een veilige en comfortabele manier contact met elkaar kunnen aangaan. Onze dieren zijn gewend aan contact met bezoekers en worden daarin getraind. In 2023 werken we verder aan nieuwe manieren om onze dierverblijven zo in te richten dat contact tussen mens en dier nog beter tot stand kan komen. Ook nodigen we onze bezoekers uit om met ons mee te werken in de verzorging van onze dieren.

Met onze varkens produceren we dierlijke producten. Hiervoor werken we samen met Buitengewone Varkens. Zij verzorgen de gehele keten van geboorte tot slacht en de verwerking tot dierlijke producten. De stadsboerderijen van Utrecht Natuurlijk zijn één van de locaties in de provincie Utrecht waar deze varkens opgroeien. Met de samenwerking met Buitengewone Varkens zijn we verzekerd van dierenwelzijn, lokale afzet en duurzame productie met een korte keten. We laten deze samenwerking zien en vertellen onze bezoekers hierover. Zo dragen we bij aan bewustwording over het belang van dierenwelzijn, de voor- en nadelen van vleesconsumptie en het belang van een duurzamere veeteelt. In 2023 verkennen we de mogelijkheden om de verschillende facetten van duurzame veeteelt te laten zien en ook met andere dieren, bijvoorbeeld met onze schapen en kippen, dierlijke producten te produceren.

We willen dieren houden in een kleinschalig natuurlijk systeem. We onderzoeken hoe we hier stapsgewijs in kunnen ontwikkelen en hoe we over de verschillende facetten van zo’n systeem kunnen communiceren met onze bezoekers. Die facetten zijn onder andere informatie over hoe we omgaan met geboorte en slacht, over de herkomst van het voer, over circulaire afvalstromen, over dierwelzijnsnormen en over dierlijke producten. Waar mogelijk zoeken we de samenwerking met duurzame boerenbedrijven in de omgeving van Utrecht, om onze educatie over de duurzame voedselproductie en de relatie tussen stad en platteland te versterken.

Naast de dieren uit de landbouw houden wij op onze stadsboerderijen ook huisdieren zoals konijnen, cavia’s en ratten. Bezoekers leren deze huisdieren kennen, vinden er informatie over en kunnen onze medewerkers vragen stellen over de verzorging ervan. Met onze dierkeuze dragen we waar mogelijk bij aan het behoud van levend cultureel erfgoed met een gezonde genetische basis. Utrecht Natuurlijk draagt de dierenwelzijnsnormen uit naar onze bezoekers. Deze normen toetsen we zelf aan het kwaliteitsbewijs van de vSKBN (vereniging van Stads- en Kinderboerderijen Nederland) en de normen van de LICG (Landelijk Informatie Centrum Gezelschapsdieren). In 2021 implementeerden we de nieuwe normen van het kwaliteitsbewijs van de vSKBN. Dit kwaliteitsbewijs werd in 2022 toegekend aan alle stadsboerderijen van Utrecht Natuurlijk. In 2022 en 2023 actualiseren we de toepassing van de LICG-normen.

1.2.3 Bezoekerscentrum met boerderijwinkel en ondersteunende horeca

Onze stadsboerderijen en een aantal van onze stadstuinen beschikken naast de stallen, tuinen, dierenweides en speeltuinen ook over een algemene bezoekersruimte of binnenspeelruimte. Deze ruimtes zijn op iedere locatie verschillend van aard. In de periode 2020 – 2023 realiseren we in deze ruimtes een boerderijwinkel en ondersteunende horeca. Dit is een combinatie van een kleinschalige horecavoorziening waar bezoekers wat kunnen eten en drinken en een winkel waar bezoekers producten kunnen kopen. De producten komen van onze eigen boerderijen en tuinen en van producenten die zoveel mogelijk biologische, duurzaam en lokaal produceren. Het aanbod bestaat uit groenten en fruit, honing van imkers van onze locaties, dierlijke producten van ons vee en bijvoorbeeld materialen waarmee Utrechters aan de slag kunnen met moestuinieren, het kweken van planten of het onderzoeken van de biodiversiteit in de stad. Op meerdere van onze locaties kunnen bezoekers zelf groenten, kruiden of bloemen oogsten. Informatie hierover wordt gegeven door de winkel- en horecamedewerker en daar kan de oogst ook worden betaald.

De winkel- en horecafaciliteiten zijn van grote toegevoegde waarde voor onze locaties. Onze natuureducatie en -recreatie functie wordt hiermee aantrekkelijker voor meer Utrechters en voor meer verschillende doelgroepen. De boerderijwinkel en -horeca: • maakt van de bezoekersruimte het nieuwe trefpunt voor ons publiek. Met de winkel- en horecamedewerker is er altijd een aanspreekpunt, op het moment dat andere medewerkers verspreid over de locatie aan het werk zijn; • maakt het voor meer Utrechters aantrekkelijk om een bezoek te brengen aan de stadsboerderij en langer te verblijven; • maakt het aantrekkelijker voor anderen om onze locaties te gebruiken voor hun activiteiten; • is ook een aantrekkelijke werkplek voor vrijwilligers en

Utrechters die extra begeleiding nodig hebben maar wel actief willen zijn in een inspirerende groene omgeving en daaraan bij willen dragen.

In 2020 zijn we gestart met de boerderijwinkel en -horeca op de stadsboerderijen Griftsteede, Koppelsteede en Gagelsteede. Op stadstuin Zuilen hebben we een theetuin faciliteit. In 2021 hebben we een boerderijwinkel en -horeca faciliteit gerealiseerd op Eilandsteede. In 2022 hebben we ons met name geconcentreerd op de consolidering van de bedrijfsvoering van deze locaties. Dat was nodig door de personeelstekorten in de horecasector. In 2023 willen we de openstelling op Gagelsteede en Eilandsteede verder uitbreiden. Op Steede Hoge Woerd gaan we verder met het ontwerpproces voor een kleinschalige winkelvoorziening.

De boerderijwinkel en -horeca stelt ons ook in staat om het thema voedselvoorziening op meerdere manieren te agenderen. Met het assortiment van de winkel en -horecavoorzieningen communiceren we met onze bezoekers over: • lokale voedselproductie en in het verlengde daarvan over de stad en regio als voedselbron; • moestuinieren en het zelf telen van groenten; • verantwoord en duurzaam vlees eten; • de noodzaak van meer plantaardig voedsel en over vleesvervangers; • voedselverspilling.

De winkelfunctie biedt mogelijkheden om bijvoorbeeld ook boeken en publicaties te verkopen, of om in het seizoen aandacht te vragen voor tuinieren door bijvoorbeeld stekjes van inheemse planten te verkopen, of een doe-het-zelf pakket voor klimaatadaptief tuinieren.

We hebben het productaanbod in onze winkels in de afgelopen twee jaar langzaam uitgebreid. In 2023 werken we verder aan het assortiment. We implementeren een huisstijl voor lokale producten en winkel- en horeca uitingen. We willen de samenwerking met boeren uit de regio Utrecht versterken en het aanbod vegetarische en veganistische producten uitbreiden. Bij het verder versterken van de beleving en de educatieve waarde van de binnenruimtes werken we vanuit het idee dat we groen naar binnen willen halen. De eerste opstellingen voor een groen laboratorium zijn gerealiseerd. Een interne werkgroep gaat in 2023 verder aan de slag met dit uitwerking van dit uitgangspunt.

Sustainable Development Goals

Ons programma rondom dit thema sluit aan op SDG-doel 12 Verantwoorde consumptie en productie.

1.2.4 Biodiverse en klimaatadaptieve natuurhotspot

Om een gezonde, leefbare stad te hebben voor mensen, dieren en planten is een basiskwaliteit nodig van de natuur in de stad; de stad als gezonde biotoop voor alles wat daarin leeft. Een biotoop kan alleen gezond zijn als het in evenwicht is. In een gezonde, natuur-rijke stad vindt alles zijn voedsel, veiligheid en een plek om zich voort te planten.

Utrecht Natuurlijk wil Utrechters betrekken bij de natuur in de stad. Ons doel is om zoveel mogelijk Utrechters te laten genieten van de natuur in de stad, kennis bij te brengen over de natuur en het belang ervan en zo mogelijk ook Utrechters te motiveren zelf een bijdrage te leveren aan de kwaliteit van een gezonde biotoop. Daarvoor zijn onze locaties voor de hand liggende startpunten. Denk daarbij bijvoorbeeld aan activiteiten op onze locaties over het thema natuur in de stad (zie paragraaf 2.2), maar ook aan de inrichting van onze locaties waardoor de locaties zelf biodiverse natuurhotspots zijn.

We ontwikkelen onze locaties tot natuurhotspots waar bezoekers kunnen zien en ervaren met welke elementen een stad biodivers en klimaatadaptief kan worden ingericht. We wijzen bezoekers met voorlichtingsmateriaal op de meerwaarde van bijvoorbeeld insectentuinen, bomen, kleinschalig tuinieren zonder bestrijdingsmiddelen en sedumdaken die op de locatie te zien zijn. We richten onze locaties in met inspiratie-natuur (bijvoorbeeld geveltuinen) om de bezoekers van de locaties te inspireren.

Sustainable Development Goals

Met programma rond dit thema sluiten we aan bij de SDG-doelen 13 Klimaatactie, 14 Leven in het water en 15 Leven in op het land.

1.2.5 Groene en natuurlijke speelomgeving

Utrecht Natuurlijk wil dat kinderen kunnen spelen in het groen en daarbij ook zoveel mogelijk natuurlijke materialen kunnen gebruiken, kunnen ontdekken en kunnen experimenteren. De speelervaring die kinderen bij ons opdoen draagt bij aan de ontwikkeling van de eigen identiteit, het persoonlijke levensverhaal van kinderen en de waardering voor een groene leefomgeving. Kinderen komen in de natuur talloze uitdagingen tegen die ze kunnen overwinnen, zoals enge beestjes of glibberige boomstammen. Dit versterkt hun psychische en lichamelijke weerbaarheid. Een groene en natuurlijk speelomgeving is ook aanleiding tot ontmoeting, uitwisseling, participatie en sociale cohesie in de wijken.

We zijn de mogelijkheden om te spelen in het groen, stap voor stap aan het verbeteren. Voor de fysieke aanpassingen aan onze speelvoorzieningen zijn aanzienlijke investeringen nodig. Bestaande speelvoorzieningen worden vervangen en delen van het erf worden anders ingericht om plek te maken voor meer natuurlijk en avontuurlijk spelen. We willen de speelmogelijkheden niet alleen concentreren op een speelgedeelte, maar ook aanbieden op andere plekken op de boerderij. Bij het spelen met groen voegen we waar mogelijk ook altijd het spelen met water toe. Vanaf 2020 hebben we nieuwe speelomgevingen met natuurlijke materialen gecreëerd op alle vijf de stadsboerderijen. De laatste nieuwe speelomgeving op Gagelsteede is in 2022 afgerond. In 2023 investeren we in het verder optimaliseren van de inrichting van de speeltuinen. De speeltuin op Griftsteede gaan we verder vergroenen.

Voor het spelen met natuurlijke materialen bekwamen we ons in de regelgeving en zoeken we uit hoe we het spelen met natuurlijke materialen kunnen aanbieden. Onze educatiemedewerkers en speeltuinmedewerkers wisselen ervaringen uit, zodat we de spelvormen verder kunnen ontwikkelen. Onder het motto ‘Samen spelen’ zorgen we ervoor dat er op onze boerderijen ook speelmogelijkheden zijn voor kinderen met een fysieke beperking om samen te spelen met andere kinderen. We zorgen dat ook andere voorzieningen op de locatie toegankelijk zijn voor kinderen met een beperking en publiceren hierover op onze website.

Op de stadsboerderijen Griftsteede en Eilandsteede beheren wij een grotere speeltuin. Het beheer van deze speelvoorzieningen wordt gefinancierd uit de gemeentelijke subsidie sociaal beheer speeltuinen. Utrecht Natuurlijk wil vanaf 2023 het eigenaarschap van de speeltoestellen overnemen van de gemeente Utrecht. Wij zijn daarover in gesprek.

1.2.6 Levendig erf

Onder het motto ‘Levendig erf’ gaan we in 2023 door met het verder verlevendigen van onze stadsboerderijen. De aantrekkelijkheid en toegevoegde waarde van onze locaties kan worden vergroot door bestaande functies en activiteiten te combineren en meer zichtbaar en beleefbaar te maken. Dat doen we door: • veranderingen in de fysieke inrichting die de mogelijkheid om te beleven en ervaren vergroten; • bezoekers in de gelegenheid te stellen mee te werken aan dagelijkse boerderijwerkzaamheden; • en door het doe-het-zelf educatief aanbod op onze locaties uit te breiden.

Veranderingen in fysieke inrichting

Op de meeste van onze boerderijen hebben alle functies een eigen plek op het erf. De dieren worden gehouden in de stallen en aangrenzende dierenweides. De tuin bevindt zich op een ander deel van het erf en op weer een andere plek kunnen kinderen spelen in het groen. Dat betekent ook dat wanneer bezoekers in eerste instantie komen voor de speelvoorzieningen, ze niet of nauwelijks in aanraking komen met de dieren of de tuinen. Wij willen graag dat onze bezoekers op onze locaties wel worden verleid om een ‘totaal ervaring’ te hebben. In de periode 2020 – 2023 realiseren we een grotere functiemenging op onze locaties. Tuinieren, dieren houden, recreëren en spelen in het groen willen we meer door elkaar heen laten lopen. Dit vergt fysieke aanpassingen op onze locaties en is daarmee een proces dat we in kleine stappen zullen realiseren. In 2020 zijn we samen met een ontwerper gestart met de ideeënvorming over een betere inrichting van onze locaties en de wijze waarop de verschillende functies elkaar kunnen versterken. In de afgelopen drie jaar hebben diverse aanpassingen kunnen realiseren. In 2023 gaan we hier mee verder.

We richten ons in 2023 met name op het vergroenen van onze locaties en het verbinden van de verschillende functies. We gaan in 2023 ook verder met het uitbreiden van het aantal buitenleslokalen op onze locaties. Deze zijn al gerealiseerd op Steede Hoge Woerd, stadstuin Klopvaart en op stadstuin Zuilen. In 2022 wordt een nieuw buitenleslokaal op Kasteeltuin Nijevelt afgerond. De buitenleslokalen worden gebruikt voor lessen aan het basisonderwijs, door groepen leerlingen van het voortgezet en hoger onderwijs, BSO’s en door bezoekers die onze tuinen bezoeken. Scholen kunnen de buitenleslokalen ook gebruiken voor eigen ‘buitenonderwijs’. De buitenleslokalen maken het mogelijk om ook bij minder goed weer activiteiten op de tuin uit te kunnen voeren.

Meekijken en helpen met de boer

Bezoekers kunnen op onze locaties contact maken met boerderijdieren en kleine huisdieren. Wij vertellen over kenmerken van deze dieren, over de verzorging ervan en over de wijze waarop deze dieren ook in de veeteelt met een hogere kwaliteit van dierenwelzijn en met minder gezondheidsrisico’s kunnen worden gehouden. We gaan de ervaring en educatieve waarde van een bezoek aan onze boerderijen en tuinen versterken door bezoekers in de gelegenheid te stellen om ons dagelijks werk mee te beleven. Dagelijkse werkzaamheden rond de verzorging van de dieren en de seizoen cyclus op de tuinen zijn regelmatig geschikt om te benutten als publieksactiviteit. Deze werkzaamheden willen we aanbieden als dagelijks programma waarbij bezoekers worden uitgenodigd om bijvoorbeeld een uur of half uur mee te werken op de boerderij. Denk bijvoorbeeld aan hokken schoonmaken, onkruid wieden, voeren en dieren verzorgen en verplaatsen. Er zijn ook periodiek terugkerende momenten die zich lenen als aantrekkelijke activiteit voor onze bezoekers zoals het schapenscheren of het verplaatsen van dolenthousiaste varkens die na afloop van het tuinseizoen de moestuin in mogen om deze leeg te eten.

Doehetzelf educatie aanbod op onze locaties

Op de tuinen bij de stadsboerderij vindt de bezoeker informatie over gewassen, kruiden en planten. Op de locaties is informatie over het scheiden van afval en er is informatievoorziening over de dieren op onze locaties. We bieden doe-het-zelf educatie activiteiten aan. Dit zijn activiteiten waar bezoekers op ieder moment van de dag gebruik van kunnen maken zoals een natuur ontdek speurtocht op onze locaties. In 2023 actualiseren en verbeteren we onze informatievoorzieningen.