VITRUVIUS
NUMMER 45 OKTOBER 2018
Een unieke plek tussen land en water: voormalig eiland in NO-polder Jos Stöver Adviseur archeologie RCE
Marcella Marinelli Gemeeente Noordoostpolder
Schokland is een voormalig eiland in de toenmalige Zuiderzee. Tot circa 1450 was er geen sprake van een eiland, maar van een nat veengebied met hier en daar wat hogere en daardoor drogere plekken. Vanaf de late middeleeuwen werd steeds meer veen weggeslagen, waardoor Schokland uiteindelijk vrij in het water van de Zuiderzee kwam te liggen. En de afslag ging door. Het eiland werd steeds kleiner. En de Schokker bevolking leidde daardoor een steeds kariger bestaan. In 1859 werd de situatie als onhoudbaar geacht. Het eiland werd op last van koning Willem III ontruimd. Op 1 maart 1859 sommeerde de burgemeester van Schokland de 650 bewoners te vertrekken. De 19e-eeuwse Schokkers waren niet de eersten die geconfronteerd werden met de gevolgen van wassend water. De geschiedenis van het gebied staat bol van het leven met en geregeld ook het gevecht tegen het water. Niet voor niets staat Schokland symbool voor de strijd tegen het water en heeft het gebied in 1995 daarvoor de status van UNESCO Werelderfgoed Schokland gekregen. Die strijd tegen het water werd in 1859 dan wel verloren, maar uiteindelijk met de aanleg van de Noordoostpolder toch gewonnen, al kwam het eiland toen wel op het droge te liggen.
In de zelfde periode begint de omgeving door de stijgende grondwaterspiegel te vernatten. Dat had voor- en nadelen. Door de vernatting was dit dynamische gebied rijk aan (voedsel) bronnen en dus aantrekkelijk voor de mens om zich te vestigen en de volle breedte van deze rijke omgeving te benutten. De omgang door de mens met dit veranderlijke landschap is bij uitstek karakteristiek voor de Lage Landen.
In het werelderfgoed ligt - deels onder dikke lagen klei en veen – een reeks rivierduinen. Voor de zeespiegelstijging na de laatste ijstijd, kon op deze duinen worden gewoond. Een van de duintoppen is zo hoog dat hij door de dikke lagen klei heen steekt. Op deze duintop is in het verleden een rijke vindplaats van de Swifterbantcultuur aangetroffen. Ook op de dieper gelegen flanken van de rivierduinen kan men resten uit deze periode aantreffen. De Swifterbantcultuur is interessant omdat juist in deze periode - zo’n 6000 tot 8000 jaar geleden - de overgang plaatsvond van een gemeenschap van jager-verzamelaars naar een meer agrarisch ingerichte samenleving.
Met het ontstaan van de Noordoostpolder verdween de zee en ook de conserverende werking van water. De archeologische vindplaatsen op het nieuwe land raakten aangetast door ploegen en zuurstof. In de Noordoostpolder is sprake van inklinking van veen en kleipakketten, waardoor de duintoppen langzaam boven het grondwaterpeil komen te liggen. Met name voor organische resten als hout en been ligt erosie op de loer. Het grondwater sluit de vindplaats nu nog voor het grootste deel min of meer luchtdicht af. Als de bodem verder inklinkt komen echter steeds meer resten in een zuurstofrijkere omgeving te liggen, waardoor deze zullen vergaan. Voor de duintop die door het klei-
dek heen steekt is ook reguliere agrarische bewerking schadelijk. Door ploegen komen vondsten aan het oppervlak te liggen en wordt de vindplaats aangetast. Om de aantasting tegen te gaan is de afgelopen jaren een plan ontwikkeld om de duinenrij zodanig te vernatten, dat de duintoppen weer onder water staan. Provincie Flevoland, gemeente Noordoostpolder, Het Flevo-landschap en Waterschap Zuiderzeeland verbonden het behoud van het werelderfgoed slim aan de ambities natuur en recreatie in Flevoland flink te versterken. Akkerbouwbedrijven worden verplaatst, de grondwaterstand verhoogd en er ontstaat er een groot natuurgebied. De archeologische resten worden op de beste manier, en geheel in lijn met de uitgangspunten van de UNESCO, bewaard en beschermd: in de bodem! De Minister van Onderwijs Cultuur en Wetenschap stelde op 19 maart een bedrag van 12 miljoen euro om dit plan te verwezenlijken. Provincie, gemeente, Het Flevo-landschap en het waterschap dragen samen 14,6 miljoen euro bij. 13