Staatsbosbeheer magazine 2023

Eigenlijk doen we het best knap in ons kleine landje. Met achttien miljoen inwoners, een enorme export van landbouwproducten, mooie steden en waardevolle natuur. En dat grotendeels onder zeespiegelniveau. Maar de keerzijde laat zich gelden: de kwaliteit van lucht, bodem en water zijn slecht en bedreigen ecosystemen en daarmee de biodiversiteit. Daarnaast wedijveren de energietransitie, klimaatcrisis, landbouwtransitie en woningbouwopgave om ruimte. Door stapeling van deze acute problemen staan we op een keerpunt. Het kan niet zo doorgaan, we moeten nu aanpakken! Dit is dé kans om de goede keuzes te maken voor onze toekomst.

Daar draait dit magazine om: keuzes voor de toekomst. Mocht u er ook een pleidooi in lezen om belangrijke vraagstukken samen én in samenhang aan te pakken, dan klopt dat. Neem woningbouw. Er valt veel te winnen door natuur daar niet als sluitpost te zien, maar als onderdeel van een gezonde leefomgeving. Veel groen en water rondom woonwijken is niet alleen goed voor de

biodiversiteit en de waterhuishouding, maar zorgt er ook voor dat klimaatverandering beter is op te vangen en dat mensen vlakbij huis kunnen recreëren in de natuur: meer woningen, meer bos. En door die woningen zo veel mogelijk te bouwen van hout en andere biogrondstoffen, leggen we veel CO2 vast én beperken we uitstoot van CO2 en stikstof.

Staatsbosbeheer is betrokken bij al die grote maatschappelijke vraagstukken, juist omdat een gezonde natuur de basis is om al deze problemen structureel aan te pakken. Natuur is een basisvoorwaarde voor de kwaliteit van onze leefomgeving, voor de houdbaarheid van ons land. En we zijn niet de enige die zo denken. In de nieuwe inrichtingsplannen van de overheid zijn bodem en water leidend. Ook een circulaire samenleving krijgt een steeds groter podium. Dat stemt hoopvol dat we samen de juiste keuzes durven te maken.

Sylvo Thijsen directeur Staatsbosbeheer

2 Voorwoord Beeld Jeroen den Hartog

P. 04

Nieuw bos

Waarom de bosambitie best een complexe opgave is

Uitdagingen, visies en plannen resulteren uiteindelijk in een diversiteit aan werkzaamheden. Van natuurherstel tot aanleg van nieuwe natuur, van werk in het bos tot het onderhoud van monumenten. Meer weten over onze lopende projecten? staatsbosbeheer.nl/werkinuitvoering

Colofon

Uitgever

Staatsbosbeheer, Amersfoort www.staatsbosbeheer.nl

Hoofdredactie

Team Media Staatsbosbeheer

Redactieadres

Staatsbosbeheer magazine

Postbus 2, 3800 AA Amersfoort redactie@staatsbosbeheer.nl

Concept en realisatie

LBL i.s.m. Yke Bartels, Willem Grafische Bewerkingen en Geert-Jan Roebers

Druk

Opmeer, Den Haag

Staatsbosbeheer magazine verschijnt eens per jaar en wordt gedrukt op papier dat is gemaakt van bomen uit FSC-gecertificeerde bossen.

P. 22 Groene stad Niet langer ‘mens hier en natuur daar’

P. 34 Effecten van stikstof te lijf Hoopvol natuurherstel in het Zuid-Limburgse Gulpdal

Help! Ons water P. 10

Het drukproces voldoet tevens aan de eisen beschreven in de milieunorm ISO 14001.

Niets uit deze uitgave mag, in welke vorm en op welke wijze dan ook, worden overgenomen zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. De redactie betracht de grootst mogelijke zorgvuldigheid bij de samenstelling van dit magazine. Voor eventuele fouten kan de redactie noch Staatsbosbeheer enigeverantwoordelijkheid nemen.

P. 16 Natuurlijk boeren Met het oog op de toekomst

P. 28 Rechten voor natuur Waken over de belangen van de natuur

P. 32 Routes in de natuur Hogere recreatiedruk vraagt om meer en andere routes

P. 44 Groen welzijn Hoe buiten aan het werk zijn bijdraagt aan welzijn

Nieuw bos 2021/’22:

Nieuw

Vijfduizend hectare nieuw bos vóór 2030. Dat is de belofte van Staatsbosbeheer. Het dilemma: grond is schaars en het proces complex. Waar overheden

nieuw bos hoog op de agenda zetten, maken we sneller meters. Zoals in Noord-Brabant.

Vanuit het Nederlands Klimaatakkoord heeft de overheid twee jaar geleden de Nationale Bossenstrategie opgesteld. In ons land moet er vóór 2030 in totaal 37.000 hectare nieuw bos bijkomen; vergelijkbaar met zo’n vijf keer de oppervlakte van de stad Utrecht. Staatsbosbeheer heeft als grote groene organisatie beloofd daarvan 5.000 hectare aan te planten in de eigen gebieden. De belangrijkste reden voor deze immense ambitie is het vastleggen van het broeikasgas CO2. Marcel Vermeulen is projectleider Nieuw Bos bij Staatsbosbeheer in Noord-Brabant.

“Na een aanloopperiode van enkele jaren komt nieuw bos goed op stoom. Dan legt het jaarlijks ongeveer tien ton CO2 per hectare vast.”

Nieuwe grond

Staatsbosbeheer heeft tot nu toe landelijk ongeveer 750 hectare nieuw bos gerealiseerd van de beoogde 5.000 in 2030. Het gaat om geplant bos en spontaan bos via natuurlijke bezaaiing. Een mooi resultaat, maar met dit tempo is de ambitie moeilijk haalbaar. Om het tempo op te schroeven, kijkt Staatsbosbeheer naast de eigen gebieden nu ook naar mogelijkheden voor bosaanleg samen met andere partijen of bij nieuwe nog te ontwikkelen natuur. Het gaat vaak om stukken grond met weinig natuurwaarde, zoals graslanden die tot voor kort nog een agrarische functie hadden. Dat zijn doorgaans kleinere terreinen van een of enkele hectares. Vaak liggen ze naast bestaand bos, zodat sprake is van uitbreiding. De volgende stap is ook de aanleg

van grotere gebieden, maar die liggen niet voor het oprapen en kosten veel voorbereidingstijd.

Grondschaarste en vergunningen

Door woningbouw, infrastructuur, andere natuurambities en boeren die meer ruimte nodig hebben om te extensiveren, is de druk op de grondmarkt groot. “Grond is

Nieuw bos Provincie & Staatsbosbeheer

‘De belangrijkste reden voor deze immense ambitie is de vastlegging van CO2’

Marcel Vermeulen Projectleider Nieuw Bos

© Xalanx / iStock

© Ryzhkov_Sergey / iStock

Jan Fenten Programmamanager Natuurimpulsen

in ons land schaars en moeilijk te verwerven. Dat is de belangrijkste bottleneck in de realisatie van nieuwe bossen”, zegt Jan Fenten, programmamanager Natuurimpulsen bij Staatsbosbeheer in Brabant. “Beschik je eenmaal over land en wil je dat omtoveren tot bosgebied, dan heb je te maken met de wensen van omwonenden en benodigde vergunningen op het gebied van bijvoorbeeld archeologie, cultuurhistorie en mogelijke explosieven. Dit alles maakt het niet eenvoudig om snel nieuw bos te realiseren. Zelfs niet in je eigen gebied. Daarom

10.000 kg

moeten gemeenten, provincies en projectontwikkelaars bij gebiedsontwikkeling bosaanplant hoog op de agenda plaatsen.”

Gedeputeerde als kartrekker

Een van de kartrekkers op dit gebied is Hagar Roijackers (GroenLinks), gedeputeerde Water, Natuur en Gebiedsgerichte Aanpak van de provincie Noord-Brabant: “Met de Brabantse Bossenstrategie willen we vóór het jaar 2030 maar liefst 13.000 hectare nieuw bos aanleggen. We zijn zeer ambitieus, want het is broodnodig dat er meer bos bijkomt vanwege klimaatverandering en verlies aan biodiversiteit. Maar ook voor recreatie. Er is in onze provincie gelukkig grote steun en draagvlak voor dit initiatief. Naast particuliere en burgerinitiatieven, zoals buurt-, voedsel- en geboortebossen, zien we gemeenten en terreinbeheerders die zelfstandig aan de slag gaan. Zo zijn we zijn heel blij dat Staatsbosbeheer als gewaardeerde bospartner in totaal 1.000 hectare nieuw bos in onze provincie gaat aanleggen. Inmiddels is daarvan 185 hectare gerealiseerd.”

De afgelopen twee jaar heeft Staatsbosbeheer veel geleerd tijdens het aanplanten van nieuw bos in het kader van de Nationale Bossenstrategie. Onder meer dat een stevige stimulans vanuit de provincie enorm helpt. Maar het realiseren van nieuw bos is en blijft meer dan ‘even wat bomen planten’. De opgave is best complex, alsdus Marcel Vermeulen, projectleider Nieuw Bos:

• De voorbereiding vergt veel tijd en geld. “Iedere locatie wordt benaderd als een herinrichtingsplan. Daar horen onderzoek, planvorming, procedures, omgevingsmanagement, aanbesteding, uitvoering en nazorg bij.”

• Er is een gebrek aan ruimte voor bosaanleg. “Ik pleit ervoor dat alle provincies en gemeenten meedenken

over met name grote aaneengesloten locaties en dat ze de voorwaarde stellen dat de bouw van nieuwe woonwijken gepaard gaat met de aanleg van bos.”

• Er is soms gebrek aan het juiste plantmateriaal door de massale aanplant van bossen. “Hierdoor is het niet altijd mogelijk de gewenste mix toe te passen.”

• Er zijn dilemma’s rond de ‘nazorg’ wanneer er eenmaal is aangeplant. “De vraatbescherming die we toepassen, zoals reerasters en plantkokers, roept nogal eens weerstand op bij het publiek. En we kampen steeds vaker met droge zomers. Moeten we de nieuwe aanplant dan wel of geen water geven?”

‘Vereenvoudiging van de procedure rond vergunningen helpt om snel meer bos te realiseren’

‘Nieuw bos. Best een complexe opgave.’

Nieuw bos legt jaarlijks 10 ton CO2 per hectare vast

Hagar Roijackers

Gedeputeerde

Noord-Brabant

Jong en oud

Hagar Roijackers ziet grote kansen voor haar provincie door aan te sluiten op diverse plannen van het Rijk om de natuur in Nederland verder te versterken, zoals Natura 2000, het Aanvalsplan Landschapselementen en het Nationaal Programma Landelijk Gebied. Ze wil die maximaal benutten met de aanleg van nieuw bos, waarmee het volgens

haar mogelijk is de helft van de Brabantse opgave te verwezenlijken. Ze is hoopvol gestemd gezien de verschillende partijen die zich hiervoor inzetten, waaronder Staatsbosbeheer en het bedrijfsleven.

“Ook enthousiaste vrijwilligers van natuurorganisaties zijn in Brabant actief met bomen planten: binnen gemeenten, op bedrijventerreinen, in het agrarisch landschap, tuinen en bermen. Veelal vitale gepensioneerden, maar ook steeds meer jongeren dragen hiermee heel praktisch bij aan het verbeteren van de leefomgeving en het behalen van onze ambitie. Bovendien verbindt het mensen die zich bewust zijn van de kwetsbaarheid van onze planeet en hun steentje willen bijdragen.”

Maatwerk

Het inrichten van de nieuwe bosgebieden gebeurt met inheemse en ingeburgerde soorten die bijvoorbeeld goed tegen droogte kunnen en ook van waarde zijn voor dieren en planten, vertelt Jan Fenten. “Denk aan esdoorn, els, linde, eik en populier. Die gedijen goed in onze provincie. Voor de jonge bomen oogst de afdeling Zaad en Plantsoen van Staatsbosbeheer de zaden en laat deze opkweken. Per locatie is het maatwerk. We kijken of we te maken hebben met zand- of kleigrond en welk soort bos zich op die plek van nature ontwikkelt. Daar passen we onze aanplant op aan.”

‘Bomen dragen bij aan het verbeteren van de leefomgeving’

© Redmal

/ iStock

© Marco van de Burgwal

Nieuw bos Provincie & Staatsbosbeheer

3X Nieuw bos in onze gebieden

Integraal bosbeheer, houtoogst en aanplant van nieuw bos. Staatsbosbeheer zorgt ervoor dat het bos in de natuurgebieden verjongt, ‘verlooft’ en groeit. Voor behoud van biodiversiteit en klimaatbestendigheid. Zodat bos – en daarmee ook de mens – een toekomst heeft. Voorbeelden uit drie provincies.

Utrecht

“In de provincie Utrecht komt zo’n veertien hectare nieuw bos”, zegt projectleider Marloes Kortlever- Boer. “In de gemeente Wijk bij Duurstede is in februari en maart zo’n zes hectare aangeplant, waaronder populier, berk, wilg en els. Voor het tweede deel, dat geplant wordt in de gemeente Utrechtse Heuvelrug, is een bestemmingsplanwijziging van de locatie nodig. Ik hoop dat we hier in het plantseizoen ’23/’24 kunnen aanplanten.”

Overijssel

Een groot aantal percelen voormalig grasland die lang in agrarisch gebruik zijn geweest, worden in Overijssel omgevormd naar bos. “Inmiddels is er sinds 2019 al 110 hectare geplant of spontaan ontwikkeld, het uiteindelijke doel is 500 hectare”, zegt bosadviseur Hans van de Beek. “We wachten nu op het vrijkomen van percelen waarvoor een bestemmingsplanwijziging nodig is, pacht afgekocht moet worden of waar archeologisch onderzoek afgerond wordt. Dan kunnen we de komende plantseizoenen weer meters gaan maken.”

Gelderland

De ‘nieuwe’ Steendert behoudt de openheid rond de waterplassen, versterkt de waarde van de molen én draagt bij aan de bossenstrategie.

Voor natuurgebied De Steendert in de Betuwe is een ontwerp in de maak voor een kwaliteitsimpuls, waarin ook circa 35 hectare nieuw bos voor CO2-vastlegging is opgenomen. Boswachter Rivierengebied Elyssa Henderson: “We willen dit gebied van 90 hectare verder ontwikkelen, zodat het toekomstbestendig en aantrekkelijker wordt voor mens, plant en dier. We zien hier een kans voor het realiseren van een robuust bos waarmee er meer afwisseling en diversiteit komt in de natuurwaarden van de Betuwe.”

Meer over CO2-opslag in de natuur: staatsbosbeheer.nl/ co2opslaan

‘500 hectare is het doel’

© Saskia Linssen

© Marleen Annema

© Marco van de Burgwal

Extreme neerslag, langdurige droogte: klimaatverandering stelt nieuwe eisen aan de waterhuishouding in Nederland. Een ander knelpunt is de zorgelijke waterkwaliteit: Nederland bungelt onderaan de Europese ranglijst. Welke keuzes zijn nodig om in de toekomst goed én genoeg oppervlakte-, grond- en drinkwater te hebben? Drie waterexperts geven hun visie.

Nederland, waterland?

Nederland, waterland is in de vorige eeuw op een ingenieuze manier ingericht om water van regen en rivieren zo snel mogelijk af te voeren. Maar met de nieuwe realiteit van verdwijnende gletsjers, langduriger droogte en plaatselijk extreme neerslag werkt dat systeem juist averechts. In droge tijden leidt het tot waterschaarste voor de natuur, drinkwater en landbouw. Ook geeft het zelfs een groter risico op overstromingen. Het water dát binnen-

stroomt en valt, moet Nederland daarom in de toekomst zoveel mogelijk vasthouden. Staatsbosbeheer maakt daar met verschillende partners op verschillende manieren al werk van, want watermaatregelen binnen en buiten de natuurgebieden beïnvloeden elkaar als communicerende vaten. Water is een integraal vraagstuk: én kwantiteit én kwaliteit, met zowel raakvlakken voor natuur als drinkwater en landbouw. Welke taken zien de experts voor de komende decennia?

Piet Verdonschot, aquatisch ecoloog bij Wageningen University & Research en UvA-hoogleraar

Wetland Restoration Ecology: “Water vasthouden doe je het best in de ondergrond. In hoog Nederland bijvoorbeeld, is de grondwaterstand meer dan 100 tot 180 centimeter beneden het maaiveld. Dat moeten we aanvullen tot 60 cm onder het maaiveld: tussen de zandkorrels kan een immense hoeveelheid water worden opgeslagen. Verder staan beken nu droog omdat we ze breed en diep gemaakt hebben. Bij droogte pompen we er water naartoe, maar dat heeft geen toekomst. Laat stroomgebieden van rivieren en beken weer zelfstandig functioneren, dan kunnen veel sloten en greppels gedempt worden en grotere watergangen verkleind. Dat is aanzienlijk goedkoper en komt de natuur, veiligheid en biodiversiteit ten goede. Het betekent wel dat de bodem voor de landbouw vochtiger wordt. Maar er zijn voldoende gewassen die heel goed tegen water kunnen. Een klimaatrobuuste waterinfrastructuur is een technisch probleem dat we nature-based kunnen oplossen. Het vraagt alleen bestuurlijke visie en slagkracht. En een integrale systeemaanpak waarbij op alle vlakken van een stroomgebied water zoveel mogelijk wordt vastgehouden en de afvoer wordt vertraagd. Waterschappen zijn daar al mee bezig, maar op 20.000 kilometer watergang maakt aanpassing van 200 kilometer beek nog te weinig verschil.”

‘Het watervraagstuk valt nature-based op te lossen’

Piet Verdonschot Hoogleraar Universiteit van Amsterdam

‘Een van de oplossingen is het verbeteren van sponswerking van de bodem’

inspanning nodig om er drinkwater van te maken. Bij de duinwaterbedrijven Dunea, PWN en Waternet is de natuur in de duinen onderdeel van het productie- en zuiveringsproces. De drinkwatersector levert daarom graag een bijdrage aan de ontwikkeling en het beheer van waardevolle natuur in Nederland.”

Mirja Baneke, senior beleidsmedewerker Bronnen en Kwaliteit bij Vereniging van drinkwaterbedrijven in Nederland (Vewin)

“Als Nederland water in natte perioden langer vasthoudt, is dat in principe voldoende om het hele jaar gebruik van te kunnen maken. Tegelijkertijd geldt dat als nu geen maatregelen worden genomen, elk drinkwaterbedrijf al voor 2030 knelpunten krijgt in het nakomen van zijn leveringsplicht. Net als de natuur zouden drinkwaterbedrijven voorrang moeten krijgen voor het gebruik van grondwater. Voor de drinkwaterbedrijven is de combinatie van drinkwater en natuur heel belangrijk: in een omgeving met natuur zijn drinkwaterbronnen beter beschermd tegen verontreinigingen en is minder zuiverings-

Jasper Schut, ecoloog bij Staatsbosbeheer, beheergebied Groningen

“Als over twintig of dertig jaar de gletsjers in de Alpen door klimaatverandering gesmolten zijn en er ’s winters weinig sneeuw valt, is er onvoldoende IJsselmeerwater om het waterstelsel van Noord-Nederland te vullen. Op dit moment is een groot deel van dat stelsel daarvan afhankelijk. Zo laat Wetterskip Fryslân ’s zomers

schoon IJsselmeerwater in de Friese boezem, een aaneengesloten stelsel van meren, kanalen en vaarten. Dat water neemt daar fosfaat en stikstof op en komt uiteindelijk, veel te rijk aan voedingsstoffen en vol ongewenste exoten vanuit de grote rivieren, in Groningen. Maar zonder smeltende sneeuw en gletsjers komen we straks IJsselmeerwater tekort. Voor een toekomstbestendige waterhuishouding van Noord-Nederland moet we daarom nu al starten die anders in te richten. Water voor Groningen moet niet meer uit het IJsselmeer hoeven komen. Dat betekent: bovenstrooms watersystemen herstellen, lokaal water beter vasthouden en in de loop van de zomer gedoseerd laten stromen. We moeten kortom afstappen van het tegennatuurlijk waterbeheer, met hoge peilen in de zomer en lage in de winter. Dat is ook grote winst voor de natuur. Gedeeld belang met de landbouw is er ook. Boeren kunnen hun watervoorziening verbeteren, bijvoorbeeld door via andere bemesting te zorgen voor meer organische stof in de bodem – voor een betere sponswerking – en door lokaal water te ‘sparen’. Anders is er straks in de zomer geen water om mee te boeren.”

van de kleine wateren is van slechte kwaliteit

‘Voor de drinkwaterbedrijven is de combinatie met natuur heel belangrijk’

Mirja Baneke Senior beleidsmedewerker Vewin

‘Nu al anticiperen op toekomstig tekort aan IJsselmeerwater’

Jasper Schut Ecoloog Staatsbosbeheer

Er is ook een opgave rond waterkwaliteit

Kwaliteit beneden peil

Behalve rond de kwantiteit, heeft Nederland ook een opgave waar het gaat om de waterkwaliteit. Ons land staat onderaan de Europese lijst voor Waterkwaliteit. Van de 1.100 kleine wateren in Nederland is slechts 17 procent van goede kwaliteit. Volgens de Europese Kaderrichtlijn Water (KDW), moet alle grond- en oppervlaktewater in 2027 van goede kwaliteit zijn. Piet Verdonschot en Mirjam Baneke waarschuwen dat Nederland dat niet gaat halen, vanwege problemen met gifstoffen en een overschot aan nutriënten in grondwater en oppervlaktewater. Mirjam: “De oorsprong van vervuiling kan heel divers zijn en is afhankelijk van de locatie. Bij zandgronden

in Oost- en Zuid-Nederland zijn nitraat en resten van bestrijdingsmiddelen vaak het probleem. In het westen zien we meer invloeden van industriële vervuiling.” Piet noemt ook de zuiveringsinstallaties die water lozen dat niet voldoet aan de norm voor oppervlaktewater. “Zorg ervoor dat het afval van industrieën, bedrijven en lokale ondernemingen niet in het afvalwater belandt”, vindt hij. Vewin onderschrijft dat en roept bijvoorbeeld de landbouw op om ervoor te zorgen dat bestrijdingsmiddelen niet in de bodem, het grondwater of oppervlaktewater terecht komen. Piet: “Er zijn legio mogelijkheden dit goed te doen. De kennis is er. Nederland moet het nú gaan implementeren.”

Biodiversiteit Boommarter & Staatsbosbeheer Beeld Robert van ’t Zelfde Tekst Aaldrik Pot

Elk voorjaar staat een boommartervrouwtje weer voor de keuze waar ze haar jongen gaat werpen. In haar territorium heeft ze over het algemeen meerdere geschikte nestholtes die elk hun eigen voor- en nadelen hebben. Meestal gebruikt ze de holen die zijn gemaakt door zwarte of groene spechten. Omdat zwarte spechten vaak in beuken een holte uithakken, lijkt het alsof die boomsoort ook bij boommarters favoriet is. Maar als ze kan kiezen, heeft ze liever een holte in een zomereik of Amerikaanse eik. Waarom is niet bekend, wellicht zijn ze minder vochtig.

Het komt vaak voor dat een boommarter haar kroost over grote afstand verhuist naar een andere holte, bijvoorbeeld omdat de ruimte simpelweg te klein is voor de groter wordende jongen. Veiligheid en voedselaanbod zullen daarbij ongetwijfeld een rol spelen.

Nog weer later, als de jongen groot genoeg zijn om haar te volgen, verkast de boommartermoeder soms naar een oud roofvogelnest. Maar ook holen onder de grond worden gebruikt. Net als de mens maken boommarters met opgroeiende kroost voortdurend keuzes om een veilig thuis te bieden.

En de beste holte is ...

Natuurinclusieve landbouw Boeren & Staatsbosbeheer Beeld Dieuwertje Bravenboer Tekst Marieke Enter

Veel Nederlandse boerenbedrijven staan de komende tijd voor

belangrijke keuzes: stoppen, doorgaan – en hoe dan? Arie van Oosterom kan erover meepraten, als laatst overgebleven melkveehouder in de Wilnisse Bovenlanden. Om zijn toekomst veilig te stellen – en die van de weidevogels – koos hij ervoor ‘natuurboer’ te worden.

Blijven = aanpassen

De route naar het melkveebedrijf van Van Oosterom voert door typisch Hollands veenweidelandschap. De boerderij ligt aan de voet van het kronkelende dijkje langs de Kromme Mijdrecht. Iets verderop staat een zeventiende-eeuws wipmolentje, als een historische getuige van hoe de mens al eeuwenlang dit landschap vormt. Ook de Van Oosteroms hebben hier een rijke historie. Boer Arie is de vierde generatie melkveehouder; zijn overgrootvader begon het bedrijf in 1900. Om er ook een toekomst te hebben, schakelde Van Oosterom ruim vijf jaar geleden over op een natuurinclusieve bedrijfsvoering. Hij werd er de laatst overgebleven melkveehouder in de Wilnisse Bovenlanden mee. Alle anderen vertrokken of stopten toen het 470 hectare tellende gebied onderdeel werd van het natuurnetwerk Nederland, min of meer de opvolger van de Ecologische Hoofdstructuur.

Weidevogelkansen

De stap om natuurboer te worden was Arie’s eigen initiatief, vertelt hij aan zijn keukentafel. “De omvorming van de Wilnisse Bovenlanden speelt al sinds de jaren 90, toen de provincie er moerasge-

bied van wilde maken. Een aantal boeren is toen meteen vertrokken, maar ik wilde niet weg. Samen met buurtbewoners die de moerasvorming niet zagen zitten, hebben we een alternatief uitgewerkt. Daarbij zouden de overblijvende boeren extensiveren en voor weidevogels aan de slag gaan. De veenweidepolder is namelijk van oudsher een gebied met heel veel kansen voor weidevogels.” Het vergde een lange adem, maar na jarenlang overleg stemde de provincie in. Arie’s transformatie tot natuurboer kon gaan beginnen.

Koe per hectare

Om te extensiveren – één koe per hectare is ongeveer het uitgangspunt – is uiteraard wel grond nodig. Daar hielp Staatsbosbeheer bij. Arie: “Ik pachtte al van Staatsbosbeheer. Die had de grond overgenomen van mijn gestopte buurman, pal naast mijn huiskavel. Die ligging is een enorm pluspunt: veel land bij huis betekent dat ik de koeien veel kan weiden. Om natuurinclusief te worden, moest ik alleen nóg extensiever worden. Staatsbosbeheer had zich gecommitteerd om me daarvoor extra grond ter beschikking stellen, met een langjarige overeenkomst voor meer zekerheid.

Natuurinclusieve landbouw Boeren & Staatsbosbeheer

Ik heb nu vijftig hectare eigen grond en veertig hectare pachtgrond, waarop ik zo’n 80 à 85 koeien houd. Dat is iets minder dan wat ik voor ogen had, maar genoeg om van rond te komen – en vergunningstechnisch past het eigenlijk beter.”

begin eind april op de percelen het dichtst bij de boerderij, waar vogels niet graag nestelen. In de loop van mei mogen de koeien steeds verder weg. Dan komen de weidevogelnesten uit en is het juist gunstig als er wat vee loopt: grasland dat deels is afgegraasd geeft de vogels meer bewegingsvrijheid en helpt ze bij het zoeken naar voedsel. Verder maai ik pas na 1 juni, als reguliere boeren al voor de tweede keer maaien. Ik strooi ook geen kunstmest. Er groeit dus ook minder gras – ik hoef niet elke zes weken dat gras te maaien en binnen te halen. En hoe meer je beweidt, hoe meer de koe het werk doet. Het is een heel andere manier van boeren.”

Vogeltellingen

Maaien en bemesting

Op andere fronten dacht Staatsbosbeheer eveneens goed mee bij zijn omschakeling naar natuurinclusief, vindt de agrariër. “In het begin ken je elkaar nog niet, moet er een beetje smeerolie in de samenwerking komen. Dat geeft ook niet. In zo’n proces is één ding heel belangrijk: vertrouwen. Dan kom je er altijd wel uit samen.” Hij noemt afspraken over maaien en bemesting als voorbeeld. “Als natuurboer pas je je bedrijfsvoering steeds aan de natuur aan”, benadrukt Arie – aan de weidevogeldoelstellingen, in zijn geval. “Mijn beweiding stem ik daar helemaal op af. Ik

Boeren gezocht

De keuze voor een natuurinclusieve bedrijfsvoering bevalt boer Arie goed, al was de weg ernaartoe niet makkelijk. “Vooral de politiek blijft een onzekere factor. Maar je weet waarvoor je het doet en het eindresultaat is geweldig. Ik doe nu iets waar ik voor honderd procent achter sta, met resultaten die er niet om liegen. Sovon heeft weidevogeltellingen gedaan en we zitten hier op honderd broedparen per honderd hectare; met kieviten en scholeksters erbij zelfs op 150. Dat is gewoon gigantisch goed.” En Arie’s persoonlijke favoriet: twee kolonies zwarte sterns. Hopelijk keren die komend broedseizoen weer terug op de vlotjes die hij speciaal voor ze aanlegde.

Staatsbosbeheer steunt boeren die hun bedrijf natuurinclusief en daarmee toekomstbestendiger willen maken. Naast advies over extensivering bestaat die steun vooral uit de inzet van extra (natuur)grond, om bij te dragen aan de financiële haalbaarheid van de omschakeling.

Meer informatie over de mogelijkheden is te vinden op staatsbosbeheer.nl/natuurinclusievelandbouw

‘Vertrouwen is heel belangrijk. Dan kom je er altijd wel uit samen’

Arie van Oosterom Natuurinclusieve melkveehouder

Staatsbosbeheer streeft ernaar om eind 2025 met 80 natuurinclusieve boeren samen te werken. Begin 2023 deden al 26 boeren mee.

Eric Lamers, natuurinclusieve boer op De Schutkooi in Boxmeer, in het door Staatsbosbeheer beheerde Maasheggengebied: “Dit gebied is mijn achtertuin; ik doe er alles aan om er zo goed mogelijk voor te zorgen. Veel gangbare boeren zijn sceptisch of er wel toekomst zit in natuurinclusieve landbouw. Wij kunnen ze overtuigend laten zien dat het echt kán, een nette boterham verdienen terwijl je ook goede zaken doet voor de biodiversiteit. Voldoende grond is wel belangrijk, want als natuurinclusieve boer kun en wil je niet de maximale opbrengst uit je land persen. Het is goed dat Staatsbosbeheer er extra pachtgrond voor ter beschikking stelt.”

‘Landbouw kan sleutelrol spelen’

Maurits Tepper van de Eytemaheert in Leutingewolde: “Onze honderdzeventig Groninger blaarkoppen produceren zuivel en vlees. Maar ze spelen ook een belangrijke rol als begrazers en bemesters van onze gras- en natuurlanden, die we deels pachten van Staatsbosbeheer. Al sinds de start van ons bedrijf in 2015 doen we aan natuurinclusieve kringlooplandbouw. Dat doen we vanuit de overtuiging dat de landbouwsector een sleutelrol kan vervullen bij het tackelen van grote uitdagingen zoals klimaatverandering en biodiversiteitsverlies. Alles draait om het vinden van de perfecte, natuurlijke balans.”

Linda Duijndam van Hoeve Biesland in Delfgauw: “We beschikken over ruim driehonderd hectare, waarvan we ongeveer de helft pachten van Staatsbosbeheer. Dieren en gewassen krijgen hier de rust en ruimte om op een gezonde manier te groeien. Ik ben trots op het gezonde, hoogwaardige voedsel dat we hier produceren. Het vindt gretig aftrek in onze boerderijwinkel en in de lokale horeca. Onze bedrijfsvoering richt zich nadrukkelijk ook op versterking van biodiversiteit, waterkwaliteit en landschappelijke waarde. De consument krijgt daar gelukkig steeds meer waardering voor.”

‘De consument krijgt er steeds meer waardering voor’

‘Het kán: een nette boterham verdienen terwijl je ook goede zaken doet voor de biodiversiteit’

© Lode Greven

© Lode Greven

© Marleen Annema

Samenwerken aan behoud

Staatsbosbeheer is sinds 1970 eigenaar van Buitenplaats Elwout en beheert het geheel, met uitzondering van het Grote Huis en de Orangerie. Voor de ontwikkelingen op het park werkt Staatsbosbeheer nauw samen met de Rijksdienst van Cultureel Erfgoed (RCE), de provincie Noord-Holland en de gemeente Bloemendaal. Daarnaast spelen onze vrijwilligers, Binnenwerk, het Buitenfonds, omwonenden en andere betrokkenen een belangrijke rol in het beheer, onderhoud en toekomst van de buitenplaats.

Cultuurhistorie Monumenten & Staatsbosbeheer Beeld Marleen Annema Tekst Gabriëlle Philips

Het behoud van Elswout

Zo’n negenhonderd monumenten zijn aan de zorg van Staatsbosbeheer toevertrouwd, waaronder buitenplaats Elswout. Zonder ingrijpen ligt verval hier op de loer. Een ontwikkeling ter behoud van Elswout voorkomt dat.

Het 17e eeuwse Elswout in Overveen telt 64 hectare en is de best bewaarde buitenplaats in NoordHolland. Als Rijksmonument met Natura 2000-status komen natuur en cultuurhistorie er samen, met tuinontwerpen en monumentale gebouwen uit verschillende eeuwen, een parkbos met bruggetjes, follies, eeuwenoude bomen en unieke flora en fauna. “Elswout is de afgelopen vier eeuwen gevormd door vele eigenaren”, vertelt boswachter Rien de Vries. “Tegenwoordig is het een geliefde plek in de regio om te wandelen, van de stinzenvelden te genieten en cultuur te snuiven. Dat willen we graag behouden, zodat ook de komende vier eeuwen genoten kan worden van de Buitenplaats en haar cultuurhistorie.”

Om de toekomst van Elswout veilig te stellen, zijn plannen voor de ontwikkeling van de buitenplaats uitgewerkt. Die voorzien erin dat leegstaande en gerestaureerde monumenten een passende en eigentijdse bestemming krijgen. Dit voorkomt verval van de imposante gebouwen én levert opbrengsten op uit verhuur. “Dat geld komt ten goede aan beheer, zoals herstel van de moshellingen, botanisch graslandbeheer en verbetering van vleermuisverblijfplaatsen. Daarnaast komt er via een educatief programma meer aandacht voor beleving van de geschiedenis van Elswout”, aldus de boswachter.

Meer lezen? Kijk op: staatsbosbeheer.nl/elswout

Hartje stad

Nederland staat voor enorme opgaven op het vlak van wonen en klimaat. Dat vraagt om andere keuzes in zowel

ruimtelijke ordening als natuurbescherming. Met het programma Groene Metropool stuurt Staatsbosbeheer

aan op een groeninclusieve manier van verstedelijken.

Stel je voor, het is ochtend en je gaat naar je werk. Je komt je huis uit – dat biobased gebouwd is, met veel hout, en met vlas en houtvezel als isolatiemateriaal. Natuurlijk ook met zonnepanelen en een warmtepomp. Buiten voelt het direct alsof je in de natuur bent: je tuin, ingericht om zo veel mogelijk insecten te trekken, loopt over in de bomen en bosjes van

het wijkgroen. Je pakt de fiets naar je werk en slingert langs bloemrijke wegbermen en de recreatieplas met natuurvriendelijke oevers, die ook functioneert als waterberging bij overvloedige regenval. De gebouwen die je passeert hebben groene gevels en daken en bieden nestruimte aan zwaluwen en vleermuizen. Via moestuinen, pluktuinen en een paar veldjes stadslandbouw

gaat het groen over in een buurtbos dat is aangesloten op de omliggende natuur.

Meer ruimte voor natuur

Zo zou ons wonen, werken en leven eruit kunnen zien in de Groene Metropool, een concept voor de steden van morgen waar Staatsbosbeheer zich hard voor maakt. “De leidende gedachte is dat stad en natuur niet streng gescheiden, maar verbonden zijn”, zegt programmamanager Arjan van der Zee. “Ze vloeien in elkaar over.” Deze aanpak biedt voordelen voor de natuur. “Als je woonwijken en bedrijventerreinen geschikt maakt voor planten

en dieren, neemt de biodiversiteit daar toe”, zegt Arjan. “Er komt meer ruimte voor natuur; we vinden het groen al overal rondom onze huizen. En dat recreatie in het groen al vanaf de voordeur mogelijk is, kan de drukte in sommige natuurgebieden verlichten.”

Groene stad, gezonde stad

Ook mensen varen wel bij een groene stad. “Veel groen in de stedelijke omgeving brengt verkoeling, helpt tegen fijnstof en zorgt voor schonere lucht’, zegt Harwil de Jonge, directeur bij Heijmans Vastgoed, een projectontwikkelaar die veel met Staatsbosbeheer samenwerkt. “Natuur is goed voor onze fysieke én ook mentale gezondheid; het vermindert stress. En het is natuurlijk ook gewoon heel fijn en mooi wonen met zoveel natuur

‘Het is niet meer: mensen híer, en natuur dáár’

om je heen.” Heijmans Vastgoed is onder andere betrokken bij de Maanwijk in Leusden, die letterlijk een verlengstuk is van Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug. Vergelijkbare projecten lopen in de wijken Kerckebosch in Zeist en Parijsch in Culemborg. Harwil ziet ook mogelijkheden voor natuureducatie in zulk soort wijken.

Samen de puzzel leggen

“We hebben al wijksafari’s gehouden waarbij we uitleggen waarom oevers er zo uit zien als ze doen, welke dieren daarvan profiteren. Daar zou je zelfs boswachters voor kunnen inzetten.”

De Groene Metropool-gedachte sorteert voor op de toekomst en gaat uit van natuur vanaf de voordeur. Van het verbinden van steden met natuur buiten de steden via groene woon- en recreatiezones. Harwil: “Nederland staat voor een aantal grote opgaven. We willen er een miljoen woningen bij bouwen, we staan voor een energietransitie, een infrastructurele opgave en een landbouwopgave. Dat lukt alleen als allerlei partijen samen de puzzel leggen voor de inrichting van ons land en je afstapt van de gedachte dat we op de ene plek wonen, elders natuur hebben en weer ergens anders aan landbouw doen. Alles gaat door elkaar lopen. In een klein, dichtbevolkt land als Nederland hebben we feitelijk geen andere keuze. We zijn eigenlijk

één groot park met stedelijke bebouwing erin.”

Bouwen in het groen?

Op dit moment wordt de Groene Metropool-filosofie onder meer praktisch toegepast bij het opstellen van een gebiedsvisie voor de oostflank van Purmerend. Staatsbosbeheer, de gemeente en BPD Gebiedsontwikkeling werken hier samen om een nieuwe woonwijk en het Purmerbos te integreren. “We denken zelfs mee over woningbouw in het bestaande groen”, zegt Arjan.

“Daar reageren mensen wel eens heftig op en dat begrijpen we. Gaat Staatsbosbeheer de natuur verkwanselen? Primair zijn we terreinbeheerder van natuurgebieden. In het overgrote deel daarvan zullen we uiteraard nooit bouwen. Maar we hebben ook als taak een bijdrage te leveren

‘Nederland is één groot park met stedelijke bebouwing erin’

Stad & natuur Bouwers & Staatsbosbeheer

aan maatschappelijke opgaven. Daarbij willen we wel dat de natuur er altijd beter van wordt. In Purmerend moet iedere hectare groen die verdwijnt door woningbouw, worden gecompenseerd met drie hectare ‘nieuwe’ natuur.

Het Purmerbos wordt zo per saldo dus groter. Daarom kunnen we dat – als dat aan de orde is – uitleggen”, zegt Arjan. Harwil: “Bij bouwen in het groen moet je ook niet denken dat het altijd om huizen in het bos gaat. Soms is ‘groen’ een weiland vol raaigras. Als daar tuinen en bosjes komen, gaat de biodiversiteit omhoog.”

Anders denken, andere keuzes

Hoewel elke wijk natuurlijk een geval apart is, geldt overal: anders denken en andere keuzes

maken. Harwil: “Bijvoorbeeld: waar parkeren we? Vroeger moest dat voor de deur, liefst met twee auto’s. Nu denken we aan hubs buiten de stad of aan de rand van een woonwijk. Dat levert in de wijken enorm veel ruimte op voor bijvoorbeeld minibosjes. Ander voorbeeld: projectontwikkelaars worden vaak verplicht om allerlei klimaataanpassingen in de ontwerpen op te nemen. Maar een boom naast het huis die verkoeling brengt, kun je dan weer niet meetellen. We moeten oog ontwikkelen voor klimaatproofoplossingen die nu nog niet in onze Excel-sheetjes passen.” De Groene Metropool markeert een belangrijk verschil ten opzichte van de traditionele aanpak in zowel ruimtelijke ordening als natuurbescherming. Daarin was land bestemd voor bebouwing óf natuur, maar niet allebei. Arjan: “We hebben het Groene Metropool-denken nodig voor een toekomstbestendig én groen Nederland en de ontwikkeling van stadslandschappen. We kunnen niet blijven zeggen: mensen híer en natuur dáár.”

3x Stad van de toekomst

Om steden te stimuleren nu al na te denken over hun klimaatbestendigheid op lange termijn, ontwierpen onderzoekers van Wageningen

University & Research een stad van de toekomst, gebaseerd op Arnhem in 2120. Belangrijkste uitgangspunten: het natuurlijk systeem en het welzijn van de mens. Dat blijkt bijvoorbeeld uit:

1. Amper asfalt

In de warmere zomers bieden ventilatiecorridors met watervallen verkoeling. Daar is ruimte voor, want over honderd jaar is veel minder asfalt nodig: transport gaat vooral via drones of zelfrijdende auto’s, die zonder te botsen dicht op elkaar kunnen rijden.

2. Meebewegen met water

Hoogwater is geen probleem? Niet als woningen meebewegen met de waterstand. De studie voorziet in drijvende, houten woontorens die het rivierengebied bewoonbaar houden.

3. Energie uit de omgeving

De omgeving van Arnhem kent flinke hoogteverschillen. Daarmee leent het zich voor energie uit waterkracht, via een stelsel van ondergrondse buizen en meertjes op de Veluwe.

van de gebieden van Staatsbosbeheer ligt vlakbij of tegen een stad

Meer weten over Groene Metropool? staatsbosbeheer.nl/ stadennatuur

‘We moeten samen de puzzel leggen voor de inrichting’

Dag grutto, welkom watersnip

Delen van Nationaal Park Drentsche Aa, ruim 3.000 hectare heide, grasland, bos en houtwallen, veranderen langzaam in moeras. Daarmee veranderen ook de vogelsoorten in het gebied. Het monitoren van broedvogels helpt in het maken van keuzes voor beheer.

Staatsbosbeheer is verplicht elke zes jaar de broedvogels in de terreinen te tellen. Harry Offringa, boswachter ecologie in de Drentsche Aa: “Bij elke broedbiotoop horen bepaalde vogelsoorten. De tellingen zeggen iets over de kwaliteit van de natuur en zijn een toetsing van ons beheer. Kloppen de cijfers niet met onze verwachtingen over de komst of het verdwijnen van soorten, dan proberen

we de oorzaak te achterhalen en passen we ons beheer aan.” Het ‘addertje’: niet alle trends zijn door beheer te verklaren. Ook klimaatverandering en natuurontwikkeling in naastgelegen gebieden spelen een rol. “Zo broeden steeds meer grauwe ganzen, snorren en rietzangers in de Drentsche Aa omdat de populaties in de Onlanden en bij het Zuidlaardermeer exploderen.”

Tellingen door vrijwilligers

Een groep van zo’n vijftig vrijwilligers telt in de Drentsche Aa de broedvogels volgens een standaard methode. Iedere vogelaar telt in een deelgebied van vijftig tot driehonderd hectare en rapporteert in Avimap van Sovon Vogelonderzoek Nederland. Medecoördinator Bert Dijkstra: “Continuïteit en ritme zijn belangrijk. Minimaal eens in de drie jaar loop je tussen maart en juli zes keer een vaste route. Bij het tellen letten we echt op waarnemingen die duiden op vogels die hier broeden. Denk aan zang, nestbouw, voedseltransport en paartjes in geschikt broedbiotoop. Tien overvliegende ganzen tellen niet mee, één waakse gans in het stroomdal wel. Dat gedrag kan duiden op een nest.”

Afname grutto en wulp

Van zeshonderd paartjes rond 1960 naar drie of vier in 2017. De grutto is aan het verdwijnen uit de Drentsche Aa. Het is een ingecalculeerd verlies: de nieuwe natte natuur is geen broedbiotoop. Door verschraling en vernatting van graslanden zijn er steeds minder wormen én minder broedplaatsen voorhanden. Ook de wulp zal binnen een paar jaar definitief vertrokken zijn naar omliggende agrarische gebieden.

Natter maken en maaien

In de keuze van beheermaatregelen staat vegetatieontwikkeling voorop in de Drentsche Aa. “Door middel van natter maken, houtkap en maaien stimuleren we de ontwikkeling van natte schraalgraslanden”, legt boswachter Harry Offringa uit. “De vogels die daarin thuishoren, zoals karekieten en rietzangers, gedijen goed. Zien we van een bepaalde soort toch het aantal afnemen, dan proberen we de omstandigheden te optimaliseren. Voor de steltlopertjes bijvoorbeeld maaien we in twee deelgebieden forse blokken gras zo laat mogelijk. Ze broeden graag in kortere vegetaties met ondiepe waterplassen.”

Hallo watersnip en grauwe klauwier

De watersnip houdt van natte natuur. Het toenemend aantal in de Drentsche Aa is goed nieuws, omdat de vogel in andere natuurtypen nauwelijks broedmogelijkheden heeft. Ook de komst van de grauwe klauwier geeft aan dat de natte natuur floreert. De kleine ‘rover’ is verzot op libellen en kikkers, die hier volop aanwezig zijn.

‘De wulp is hier binnen een paar jaar definitief vertrokken.’

grauwe klauwie

Jessica den Outer

Jessica is milieujurist en door de VN erkend expert over rechten voor de natuur.

Om rechten voor de natuur op de politieke agenda te zetten, bood ze er de Tweede Kamer een manifest over aan. Haar boek verscheen voorjaar 2023.

Natuurbescherming Experts & Staatsbosbeheer Beeld Erik Smits Tekst Marieke Enter

De

verdient

Sterker

Jessica den Outer en filosoof Matthijs Schouten. Een

Rechten voor de natuur

Jessica: “Mensen kijken me wel eens verbaasd aan als ik het heb over rechten voor de natuur. Ze vinden het een bizar idee dat bijvoorbeeld een rivier rechten kan hebben. Terwijl het niet meer of minder bizar is dan dat bijvoorbeeld bv’s of nv’s rechtspersonen zijn.” Matthijs: “Dit komt doordat ons rechtssysteem een bedachte constructie is die samenhangt met hoe wij onszelf zien, als mens in de relatie tot anderen en de wereld om ons heen. Die grondhouding blijft vaak onuitgesproken, maar heeft diepe wortels en vergaande impact. Het verklaart waarom jij en ik in ons recht een rechtspersoon zijn. En ook organisaties zoals Staatsbosbeheer of Shell.”

Wereldbeeld

Matthijs’ filosofische duiding verheldert de ‘natuurrechten-kwestie’. Hij zet uiteen dat de westerse mens zichzelf al sinds de klassieke oudheid ziet als ‘heerser over de natuur’ die ermee mag doen wat hem goeddunkt – vanuit het idee

dat de mens het enige wezen is met een rede, een subject, in een wereld vol redeloze andere aanwezigheden: objecten die er zijn om de mens te dienen. En hoe het christendom dat vertaalde naar ‘God schiep de natuur voor de mens’, terwijl het jodendom en de islam dat wezenlijk anders zien. Daarin behoort de natuur de Schepper toe. De mens mag de natuur wel benutten, maar heeft de plicht de natuur voor de Schepper in stand te houden en er goed voor te zorgen. En dan zijn er nog de talloze niet-westerse culturen die aannemen dat de mens omringd is door ‘andere-dan-mensen-personen’, zoals de taal van de Ojibwe native Americans dat uitdrukt: aanwezigheden die anders zijn dan de mens, maar die ook een zekere mate van bezieling en bewustzijn hebben – en daarmee een recht op ‘zíjn’. Matthijs: “Dat wordt de houding van het partnerschap genoemd. En in Azië, in het taoïsme bijvoorbeeld, komt de houding van de participatie veel voor. Daarin is de mens geen verschijnsel ín de wereld, maar ván de wereld. Niet los

natuur

ook rechten.

nog: dat is een voorwaarde voor een duurzame toekomst. Een noodzakelijk kompas voor keuzes van de mens. Dit is de stellige overtuiging van jurist

tweegesprek.

‘Het weerspiegelt ons wereldbeeld’

te zien van het grotere geheel. Vanuit dat perspectief is het volkomen logisch dat als de mens recht heeft op bestaan, het grotere geheel ook dat recht heeft.”

Vanzelfsprekende stem

Het westerse rechtssysteem gaat ervan uit dat rechtspersonen een wil en handelingsbekwaamheid hebben. En voor ons valt de natuur daarbuiten. Redeneer je echter vanuit het perspectief van partnerschap of participatie, dan is het vanzelfsprekend dat de natuur wél rechten heeft. En dat is precies wat jurist Jessica beijvert, om natuur een volwaardige en vanzelfsprekende stem te geven in het rechtssysteem. Die beweging kwam begin jaren 70 op, vanuit het besef dat na de miskende rechten van tot slaaf gemaakten en van vrouwen ook de rechten van de natuur hersteld zouden kunnen worden. Inmiddels zijn er wereldwijd meer dan vierhonderd concrete initiatieven om de natuur rechten te geven, vertelt ze. Ook in Europa worden de geesten er langzamerhand rijp voor: Spanje legde recent de rechten vast van de lagune Mar Menor.

Kompas voor keuzes

Rechten voor de natuur waren in veel inheemse culturen altijd al een vanzelfsprekendheid. Dat ze nu wereldwijd worden vastgelegd in een juridisch systeem klinkt goed. Maar de échte vraag is of een rechtssysteem voldoende kompas biedt voor de keuzes van de mens. “Een paar dingen zijn heel wezenlijk”, reageert Matthijs. “De westerse samenleving moet de niet-menselijke wereld niet langer zien als vol ‘dingen’, maar als vol ‘anderen’. Als we

onze relatie met de natuur niet wezenlijk veranderen, blijft verduurzaming gefröbel in de marge. Daarnaast moeten we toe naar wat filosoof Michel Serres een natuurcontract noemt. Bij alles wat we doen, van landbouw tot wegenbouw of natuurbescherming, moeten we ons afvragen: wat is hier het belang van de natuur, wat wil de natuur? Van daaruit kun je tot gegronde keuzes komen.”

“Rechten voor de natuur is een praktische invulling van zo’n natuurcontract”, reageert Jessica.

Ze schetst dat landen die rechten op hun eigen manier invullen, maar met de gemene deler dat er voogden worden aangesteld die waken over de belangen van de natuur, als menselijke stem of gezicht van de natuur. “Rechten voor de natuur gaan namelijk niet alleen over juridische conflicten, maar vooral over dialoog en het zorgvuldig afwegen van ecologische belangen.”

Niet-menselijke partners

Wat betekent dat dan voor bijvoorbeeld Staatsbosbeheer, of de bezoekers van de Staatsbosbeheergebieden? Matthijs: “Dat Staatsbosbeheer er is voor de menselijke én de niet-menselijke Nederlanders. Dit is grotendeels al zo; niet voor niets is de organisatie me zo dierbaar. En dat Staatsbosbeheer door goed voogdijschap –beheer vind ik niet het juiste woord – de natuur laat ‘zijn’ in al haar veelvormigheid. Van de vormen die door menselijk handelen in het verleden zijn ontstaan, zoals heide of blauwgraslanden, tot de wildere stukken.” Voor de bezoekers betekent het volgens Matthijs dat er bij het betreden van een gebied eigenlijk zou moeten staan: u bent welkom, maar de natuur is niet van u – u bent hier te gast

Rechten voor de natuur gaan vooral over het zorgvuldig afwegen van ecologische belangen

bij een zeer grote groep niet-menselijke partners. “Dat is een heel andere benadering dan ‘ik ga lekker recreëren in míjn bos’.”

Jessica: “Rechten voor de natuur onderstrepen de intrinsieke waarde van de natuur; dat het geen verzameling objecten is die zomaar door de mens geëxploiteerd mag worden. Als we de rechten van de natuur net zo serieus nemen als die van onszelf, heeft dat consequenties voor de keuzes die we maken – en op onze kijk op keuzes uit het verleden. Je kunt je bijvoorbeeld afvragen of de Afsluitdijk er had moeten komen als de Zuiderzee rechten waren

toegekend. En of de A27 wel aangelegd zou mogen worden, laat staan verbreed, als de eeuwenoude bomen van Amelisweerd rechten zouden hebben.”

Matthijs: “Nog niet zo lang geleden was het ondénkbaar om zo’n gesprek te voeren over een democratie waarin het niet-menselijke ook meedoet. Maar er is echt iets aan het veranderen. Over vijftig jaar lezen we in de geschiedenisboeken dat dít het moment is waarop het westerse wereldbeeld begon te kantelen.”

Matthijs Schouten: “De westerse samenleving moet de niet-menselijke wereld niet langer zien als vol ‘dingen’, maar als vol ‘anderen’.”

Matthijs is als ‘huisfilosoof’ verbonden aan Staatsbosbeheer. Eerder werkte hij als buitengewoon hoogleraar ecologie en filosofie van natuurherstel bij Wageningen University & Research en als hoogleraar natuuren landschapsbescherming bij het Ierse University College Cork.

‘De natuur is niet van u’

Matthijs Schouten

© Marco van de Burgwal

Het toenemende aantal mensen dat de natuur opzoekt vraagt om een doordachte inrichting van Staatsbosbeheergebieden, om flora, fauna én elkaar niet in de verdrukking te brengen. Boswachter Mark Kras legt uit hoe hij welke keuzes maakt rond de routes in Nationaal Park Hollandse Duinen.

Op pad!

Natuur en sport

“Er zijn verschillende redenen om routes aan te leggen of aan te passen. Soms is de natuur aanleiding; denk aan het verleggen van een duinpad dat door potentieel leefgebied loopt van de tapuit, een zangvogel van de Rode Lijst. Een andere reden is om routes voor uiteenlopende recreantengroepen zoveel mogelijk te scheiden, voor meer spreiding en daarmee minder onderlinge conflicten. Ook doen clubs of verenigingen wel aanvragen: voor meer kilometers, variatie of techniek. Elke route is maatwerk.”

Voor elk wat wils

“Uitgangspunt is dat ons gebied aantrekkelijk is voor mensen én een geschikte habitat blijft voor dieren en planten. We weten waar we het rustig willen houden en waar wél ruimte is voor recreatie. Ook kijken we naar wat er buiten ons gebied al is aan routes, wat aangrenzende terreineigenaren (willen) doen en hoe we daarop kunnen aansluiten of aanvullen. Zo is de mtb-route in ons gebied redelijk

technisch en die in Den Haag vrij eenvoudig. Wil je zwaarder? Dan kun je naar Zoetermeer. Zo biedt de regio voor elk wat wils.”

Aanleg en onderhoud

“Of een door ons goedgekeurde route er ook werkelijk komt, hangt grotendeels af van financiering. Voor de inrichting kunnen we vaak wel geld vrijmaken, maar voor het onderhoud zijn onze subsidies niet toereikend. Daarom moeten we hierover heldere afspraken maken met

verenigingen. Dat lukt meestal goed. Maar hoewel ze het met passie doen, is onderhoud door een mtb- of ruitervereniging minder ideaal dan door ons beheerteam – bijvoorbeeld met het oog op gebruik van de juiste materialen of bewegwijzering.”

Bekijk de video waarin Mark Kras uitlegt hoe hij in ‘zijn’ nationaal park de verbinding met steden zoekt. staatsbosbeheer.nl/ nationaleparken

Limburgse

lichtpuntjes onder de stikstofdeken

Stikstof Flora & Staatsbosbeheer Beeld Twan Teunissen Tekst Ellen Meijer

Verzuring, uitspoeling van voedingsstoffen en overheersing door stikstofminnende planten. Dat zijn de belangrijkste gevolgen van een langdurig veel te hoge neerslag van stikstof. Droogte versterkt die schadelijke effecten nog eens. Om de natuurschade te beperken, maakte de regering veel geld vrij. Ruim 38,4 miljoen euro voor Programma Versneld Natuurherstel, voor kortetermijnmaatregelen tussen 2020 en 2022. En minimaal drie miljard voor de periode tot 2030, via het Programma

Natuur. Allemaal bedoeld voor maatregelen om de natuur te versterken en via natuurherstel de gevolgen van stikstofneerslag in Natura 2000-gebieden te verminderen. Denk bijvoorbeeld aan het dempen van landbouwsloten voor hydrologisch herstel of het plaggen van de bodem om de grootste hoeveelheden stikstof te verwijderen.

Hoop voor

heischraalgrasland

Van veel maatregelen om de natuur te herstellen zijn de effecten pas over enkele jaren zichtbaar. Als in

de tussentijd de stikstofuitstoot afneemt, kunnen bodem, water, flora en fauna duurzaam herstellen. Anders blijft het spreekwoordelijk dweilen met de kraan open. Toch is Stephan Huijgens, boswachter ecologie in beheergebied Zuid-Limburg, optimistisch voor het Gulpdal. “Bodemonderzoek heeft aangetoond dat er lokaal kansen zijn om het bijzondere heischraalgrasland hier binnen aanzienbare tijd te herstellen: de bodem voldoet aan de eisen van de oorspronkelijke vegetatie van dit kruidenrijke grasland.”

Door een jarenlang stikstofoverschot staat de natuur in Nederland er slecht voor. Toch zijn er lichtpuntjes. Gerichte en gecombineerde maatregelen per gebied geven een eerste aanzet tot natuurherstel. Zoals in het Zuid-Limburgse Gulpdal.

Landschap en landbouw

Het Gulpdal is net Zuid-Limburg in het klein, met unieke landschappen en een grote biodiversiteit. Maar de vruchtbare lössbodem maakt de Zuid-Limburgse plateaus ook tot ideale landbouwgrond. Door de meststoffen en bestrijdingsmiddelen die van de plateaus afspoelen ontstaat verruiging van het landschap op de hellingen; stikstofminnende begroeiing overheerst de oorspronkelijke vegetatie en tast het lokale ecosysteem

aan. Stephan: “Stikstofgevoelige planten die van oorsprong op de hellingen groeiden, zoals spits

havikskruid en grasklokje, zijn verdrongen door soorten als brandnetel en braam, die juist profiteren van meer stikstof.”

Op eigen kracht

Rob Triepels, projectmedewerker in de provinciale eenheid Limburg: “In het najaar van 2022 hebben we herstelmaatregelen uitgevoerd, waarbij we het tegengaan van de verruiging in het heischraalgrasland hebben gecombineerd met andere ingrepen ter bevordering van natuurontwikkeling: het open maken van bosranden, het plaatsen van rasters en het verwijderen van exotengroei. Daardoor hoefde het beheerteam maar één keer het terrein in. Stephan: “Zo hebben we de natuur zo min mogelijk verstoord én de leefomstandigheden voor allerlei soorten nu al verbeterd. Stephan: “Als het daarbij ook nog lukt een groot deel van het aangrenzend landbouwgebied natuurinclusiever en/of minder vervuilend te laten worden, dan kan de natuur sterker en het beheer goedkoper worden. Het doel? Een grote variatie aan dier- en plantensoorten in stand houden die op eigen kracht kunnen voortbestaan.”

‘Er zijn kansen om het heischraalgrasland binnen aanzienbare tijd te herstellen’

Stikstof Flora & Staatsbosbeheer

miljoen euro voor natuurherstel

tussen 2020 en 2022

© Guido Verschoor

Beheermaatregelen in het Gulpdal

Open houden van het grasland

“Als eerste stap voor het herstel van het heischraalgrasland hebben we struiken en bomen weggehaald”, vertelt Rob. “Om het open te houden, blijven we geregeld maaien. En we laten het begrazen door Zuid-Limburgse mergellandschapen, wat helpt het landschap kruiden- en faunarijker te maken. De schapen zetten we per perceel zo’n twee weken per jaar in.” Om te voorkomen dat zij de struiken in de bosranden kaalvreten, staan er rasters over een lengte van tweehonderd meter. “Tijdens het natuurherstelwerk hebben we oude en vervallen rasters vervangen en er openingen (draadpoorten) in gemaakt bij wildwissels. Zo kunnen reeën en dassen vanuit het bos de graslanden in om voedsel te zoeken, behalve als de schaapskudde aanwezig is.”

Bos natter maken

Naast de rivier de Gulp ligt beekbegeleidend bos, een bostype dat periodiek overstroomt afhankelijk van de waterstand in de beek. Rob: “We hebben lariksen op de steilwand verwijderd, omdat deze bomen veel water onttrekken aan de bodem.” Stephan: “De nu nattere bosbodem creëert minder gunstige groeiomstandigheden voor stikstofminnende soorten en biedt elzen, hazelaars en essen juist de kans om te groeien. In het beekbegeleidend bos hebben we ook exoten, zoals robinia, weggehaald ten gunste van inheemse voorjaarsbloeiers. We verwachten dat bosanemoon, dotterbloem, slanke sleutelbloem en gevlekt longkruid nu al voordeel hebben van de extra ruimte die ze hebben gekregen.”

Goede timing voor de hazelmuis

Rob: “Uitvoeren van natuurherstelmaatregelen vraagt hier om goede timing”, vertelt Rob. “Het Gulpdal is een belangrijk leefgebied voor das en hazelmuis. Beiden hebben hun eigen ritme. De das begint in december met nestbouw en voortplanting. Terwijl de hazelmuis, het ‘aapje van het zuiden’, juist dan in winterslaap gaat. Daarnaast is de bodem bijzonder gevoelig voor verstoring.”

Meer over waarom te veel stikstof in de bodem schadelijk is: staatsbosbeheer.nl/stikstof

© Robert-C / iStock

© Stephan Huijgens

© Christian Decout / iStock

Biogrondstoffen Bouwers & Staatsbosbeheer Beeld Hollands hout, MRA, Staatsbosbeheer Tekst Elke Lautenbag

hout en

Eigenlijk is het al een ontdekking van lang geleden: van hout kun je prima huizen bouwen. De waarde van hout in de bouw is herontdekt. Vooral ook omdat bouwen met hout een veel duurzamere keuze is dan bouwen met beton, staal en aluminium. Bomen leggen tijdens hun groei CO2 vast, terwijl de productie van beton juist gepaard gaat met veel CO2-uitstoot. Bij duurzaam bouwen moet je trouwens niet alleen aan houten balken, gevels of planken denken. Houtsnippers en ook maaisel van riet of gras zijn bijvoorbeeld grondstof voor isolatie- of mdf-platen.

Superhub van hout

Hollands hout van Staatsbosbeheer komt uit de bossen waarin ook dagelijks gewandeld, gesport en gespeeld wordt. Van hout met dit label worden prachtige producten en projecten gerealiseerd. Zoals de in november 2022 opgeleverde Superhub Meerstad in Groningen, gemaakt van onder andere larikshout. Kijk hier voor meer projecten: hollands-hout.com/projecten

Hout is herondekt in de bouw

De vraag naar duurzaam beheerd

andere biomaterialen zit flink in de lift. Staatsbosbeheer wil dat deze waardevolle grondstoffen zo hoogwaardig mogelijk worden ingezet en denkt en doet daarom actief mee met initiatieven op dit gebied.

Muren maaien

Met een nieuwe techniek is het gelukt om dikke stevige isolatieplaten te maken van gras, riet en houtdeeltjes. Het bedrijf First Circulation Isolation doet dit met behulp van schimmels. Van de biogrondstoffen – die bij Staatsbosbeheer en Natuurmonumenten vandaan komen – en sporen van schimmels wordt een soort soep gemaakt. In 48 uur tijd groeien de schimmels en hechten zich aan de stukjes hout, gras en riet. Alles komt aan elkaar vast te zitten en er ontstaat een massieve vorm. Na droging ontstaan dikke, stevige isolatieplaten, die in de bouw zijn te gebruiken op bijvoorbeeld platte daken. Een groot voordeel is dat ze – in tegenstelling tot huidige isolatiematerialen zoals PUR, PIR, steenwol of glaswol – zeer stevig zijn. Er is geen extra constructiemateriaal nodig.

Binnenboom

Geschilde douglas boomstammen van de Veluwe (Hollands hout) dragen de plateaus van dit plantrijke atrium van de Erasmus Universiteit. De keuze voor het design is gebaseerd op de wetenschap dat ervaringen met natuur bevorderlijk zijn voor stemming en belevenis.

“Ongeveer 10 procent van het hout dat in Nederland wordt gebruikt, komt uit eigen land. Ik vind dat we een verantwoordelijkheid hebben om deels zelfvoorzienend te zijn, waar dat duurzaam kan.”

Harrie Hekhuis, programmadirecteur Bos & Klimaat Staatsbosbeheer.

Lees meer over: wél meer hout gebruiken, niet méér kappen? staatsbosbeheer.nl/ dilemmahout

Eikenhout wordt met name gebruikt voor toepassingen binnen

Verantwoord hout

Staatsbosbeheer heeft sinds 1998 als eerste bosbeheerder het FSC®-keurmerk. Dit keurmerk garandeert dat het hout afkomstig is uit bossen met een ecologisch, sociaal en economisch verantwoord beheer. Het FSC®-keurmerk is de strengste wereldwijde standaard voor duurzaam bosbeheer. Zo wordt er altijd minder hout geoogst dan dat er is bijgegroeid.

Biogrondstoffen Bouwers & Staatsbosbeheer

Het multifunctionele onderwijsgebouw van de Erasmus Universiteit ademt natuur

© Aiste Rakauskaite

van de totale houtoogst van Staatsbosbeheer materiaal voor onder meer de bouw. verwerkt voor zaag- en emballage33%), papier en andere industriële toepassingen (6%) en brandhout en biomassa (7%).

Biobased wonen

Vanaf 2025 gaat de Metropoolregio Amsterdam (MRA) 20 procent van de nieuwe huizen van hout en ander biobased materiaal maken. Zo kunnen woningen sneller en duurzamer worden gebouwd. Dit levert 220.000 -uitstoot per jaar op. Ook zijn de huizen betaalbaarder, gemaakt van gezonde materialen en zorgen ze voor minder bouwafval. Staatsbosbeheer gaat een deel van het hout en biomateriaal leveren. Ook delen de mensen van Staatsbosbeheer hun kennis, ervaring en netwerk en zetten ze zich ervoor in dat bedrijven gaan samenwerken in ketens, zodat de duurzame bouwmaterialen ook echt

komen.

beschikbaar

© MRA, Project: “De Warren”, Architect: Natrufied Architecture

5X Steun voor de natuur

Steeds meer particulieren en bedrijven kiezen ervoor om via Buitenfonds de natuur te steunen. Het is aan die steun te danken dat Staatsbosbeheer toch nieuwe natuur en recreatievoorzieningen kan bekostigen waarvoor geen overheidsfinanciering meer is. Vijf fantastische voorbeelden.

Volg de (broedende) visarend in de Biesbosch

Via een webcam kan Nederland al twee jaar meekijken in het visarendnest in de Biesbosch. Zo zagen duizenden mensen afgelopen jaar drie jonge visarenden uitvliegen. Dit wordt jaarlijks mogelijk gemaakt door sponsoring, in 2022 door Ecoresult. Leon Boon, adviseur ecologie bij Ecoresult: “Met de sponso-

ring van de webcam willen we meer bewustzijn creëren voor de waarde en kwetsbaarheid van gebieden als de Biesbosch. Zo hopen we dat zowel recreanten als beleidsmakers meer begrip hebben voor keuzes die gemaakt worden voor natuurbescherming.” Ook meekijken? staatsbosbeer.nl/ volgdevisarend

Vernieuwde trappen in Schoorl

Eind 2022 werden de gerenoveerde trappen in Schoorlse Duinen geopend. Ze zijn volledig mogelijk gemaakt door donateurs, die elk een tree sponsorden. Paul Hof, fervent wandelaar en vogelaar, aarzelde geen moment en sponsorde tree 50 op ‘de trap naar de hemel’ op de hoogste duin van Nederland. Paul: “Ik vind het mooi om mijn (klein)kinderen op deze plek iets na te laten. Er liggen hier zoveel herinneringen. De duinen vervelen nooit, elk jaargetijde is er anders.”

“Staatsbosbeheer en Buienradar hebben de handen ineengeslagen om Nederland groener te maken”, vertelt Nicolien Kroon van Buienradar. “In de winter van 2021/2022 plantten we samen in de provincie Groningen het Buienradar Bos met 4.000 bomen.” Het bos ligt in natuurgebied De Tjamme, bij Blauwestad. Naast het kunstwerk ‘Herinnering aan een plek’, vanwaar een prachtig uitzicht te bewonderen is, groeit nu gemengd, multifunctioneel bos.

De vraag naar speelbossen in Staatsbosbeheergebieden is de afgelopen jaren zo toegenomen, dat ze op steeds meer plekken worden aangelegd. Daardoor kan een groeiend aantal kinderen nog lekkerder buitenspelen in de natuur. Bezoekers kunnen met een Tikkie de aanleg en het onderhoud van nieuwe speelbossen sponsoren. In 2022 is voor dit project ruim 50.000 euro opgehaald met Tikkies. Hiermee is onder andere in Zeeland het speelbos opgeknapt in natuurgebied Braakman-Noord en in Westerschouwen met de bouw begonnen van een Tovertoren.

Nieuwe natuur in Noord-Brabant

Staatsbosbeheer creëert nieuwe natuur door grond aan te kopen en om te vormen. Met een nieuwe manier van doneren kunnen bedrijven en particulieren voor vijf euro een vierkante meter nieuwe natuur sponsoren. Hierdoor kon bij de Strijbeekse Heide drie hect worden in bosrijke natuur. Boswachter Helmut van Pelt: “We kunnen zo plan ten en dieren op de Strijbeekse een geweldige duw in de rug geven.”

Buitenfonds is een onafhankelijke stichting die geld werft voor projecten in de gebieden van Staatsbosbeheer. Bijvoorbeeld om natuur toegankelijk te maken voor iedereen, voor nieuw bos of herstelwerkzaamheden. Zowel bedrijven als particulieren kunnen doneren via Buitenfonds: buitenfonds.nl

Groener Groningen

Speelbossen in Zeeland

© Twan teunissen

© Marleen Annema

© Ayla Maagdenberg

Werken aan herstel

Onderzoek wijst uit dat in de natuur zijn stress vermindert, energie geeft, goed is voor de mentale gezondheid en sociaal contact stimuleert. Daarom werkt Staatsbosbeheer samen met sociale organisaties en diensten, die mensen ondersteunen die zorg en begeleiding nodig hebben. Zoals mensen met afstand tot de arbeidsmarkt en andere kwetsbare groepen uit de samenleving. In de natuur kunnen zij zinvol werk en rust vinden. Ook voor kinderen is de natuur van grote betekenis.

Participatiewerk

Staatsbosbeheer werkt onder andere samen met reclasseringsdiensten, Stichting Politieveteraan en Binnenwerk. Werkgestraften voeren werkzaamheden uit op de natuurterreinen van Staatsbosbeheer. Ze maken heidevelden vrij van opslag van bomen en struiken, snoeien bomen, maar maken ook picknicktafels en nestkastjes. Dat actief bezig zijn in de natuur ook helend werkt voor de geest, is bewezen voor hulpverleners met

mentale blessures. Staatsbosbeheer biedt Stichting Politieveteraan een stressvrije omgeving voor herstel. Binnenwerk creëert, door samenwerking met Staatsbosbeheer, banen waardoor mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt in een groene en gezonde leer- en werkomgeving duurzaam aan de slag kunnen.

Vrijwilligerswerk en educatie

De rust, de ruimte en de groene omgeving van de Staatsbosbeheerterreinen dragen ook bij aan een optimale ontwikkeling van kinderen. Staatsbosbeheer ziet het daarom als haar taak om kinderen – en daarmee ook hun ouders of verzorgers –kennis van en liefde voor de natuur bij te brengen. Hiervoor is het educatieprogramma NatuurWijs opgezet. Daarnaast beschikt Staatsbosbeheer over maar liefst achtduizend enthousiaste vrijwilligers die graag hun kennis delen met bezoekers van natuurgebieden, landgoederen en monumenten. Want: niemand is ooit te oud om te leren.

Als je weet dat de natuur het verschil kan maken in het leven van kwetsbare mensen, dan is de keuze om hen te helpen evident. Staatsbosbeheer werkt samen met sociale organisaties en zorgt zo voor meer dan alleen de natuur.

Stabiliteit

Binnenwerk creëert samen met Staatsbosbeheer duurzame banen voor mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt . “Dat kunnen bijvoorbeeld mensen zijn die vastgelopen zijn door een aandoening als autisme of ADHD”, vertelt Rogier Griffioen. Hij begeleidt sinds tweeënhalf jaar een team van Binnenwerk bij werkzaamheden op natuurterreinen van Staatsbosbeheer op SchouwenDuiveland en Tholen. “Deze mensen komen bij ons via UWV, zorginstellingen, gemeenten en praktijkscholen. Het zijn allemaal heel verschillende mannen. Jurian bijvoorbeeld, werkte bij een bouwbedrijf, maar liep daar jaren op z’n tenen. En dan is het ineens op. Hier is hij helemaal op zijn plek. Hij heeft net zijn zaagcertificaat gehaald.” Het team van Rogier telde ook een man die twee jaar op straat leefde. Nu volgt hij de Opleiding Bosen Natuurbeheer in Velp. “Heel mooi, maar het behalen van een papiertje is niet het doel. Waar het om gaat, is dat we stabiliteit brengen en een veilige werkplek bieden. In de natuur. Onze medewerkers zijn ’s avonds lekker moe en slapen beter. In de natuur hebben ze ook letterlijk de ruimte om zichzelf te zijn.”

‘Jurian is hier helemaal op zijn plek’

Lees meer over hoe Staatsbosbeheer plaats biedt aan mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt staatsbosbeheer.nl/ arbeidsparticipatie

Rust, ruimte en zuurstof

Diana Slot, oud-agent en coördinator bij Stichting Politie Veteraan: “De natuur is ideaal om te herstellen van mentale blessures. De natuur revitaliseert. Het is de rust, de ruimte, de zuurstof… Ik heb dat zelf ervaren toen ik, uitgevallen als gevolg van een chronische aandoening, vrijwilliger werd bij Stichting Politie Veteraan. In de bossen rond Zeewolde doen we allerlei werkzaamheden voor Staatsbosbeheer. Eenvoudige klussen, zoals het opsnoeien van bomen langs wandel- en fietspaden en het onderhoud van speelbos De Zevensprong. Onze deelnemers raken namelijk snel overprikkeld. Het zijn allemaal medewerkers van de politie, brandweer of ambulance die psychische schade opliepen in hun werk. Het bos biedt een gezonde, stressvrije omgeving om samen te werken aan onze veerkracht en zelfvertrouwen. Voor mij was dat zo helend dat ik inmiddels een van de coördinatoren ben. En het project is zo’n succes dat we nu ook locaties hebben geopend in Ugchelen, Balloo en Schoorl.”

‘De natuur helpt te herstellen van mentale blessures’

Welzijn Participanten & Staatsbosbeheer

© Joep Bergfeld

Elke maandag en woensdag werkt Harry Valentijn, werkmeester bij de Reclassering, samen met een groep werkgestraften in de natuur rond Delft. “De boswachter vertelt wat er moet worden gedaan. Ik geef instructies en begeleid de jongens. Sommigen gaan meteen aan de slag, met snoeien of maaien. Anderen zijn iets moeilijker te motiveren. Die hebben bijvoorbeeld nog nooit gewerkt. Maar de meesten vinden het leuk werk. En er zijn er bij voor wie het de eerste keer is dat ze in de natuur zijn. Drukke jongens komen er echt tot rust. Wat ook leuk is: de interactie tussen onze cliënten en wandelaars in het bos. ‘Goed bezig, mannen’ horen ze dan. Daardoor voelen ze zich gewaardeerd en gezien.”

‘Ik leer zelf nog steeds van de natuur’

Stien Boer uit het Groningse Winschoten werkt al tien jaar als vrijwilliger bij Staatsbosbeheer. Ze gaat samen met andere vrijwilligers of de boswachter als gids de natuur in en begeleidt kinderactiviteiten. “Dan maken we samen mooie hangers met vetbollen voor de vogels. Of poffen kastanjes bij een kampvuur. Kinderen doen enthousiast mee. Ze genieten van de natuur. Die geeft ze vrijheid, rust en ruimte. Ze kunnen lekker hun gang gaan. Dat is goed, vind ik. In onze maatschappij is alles heel erg gereguleerd en ingeperkt. De natuur is niet zo.” Stien weet veel van de natuur. Ze vindt het leuk die kennis over te dragen. “En ik leer zelf ook nog steeds bij. “Laatst op een paddenstoelenexcursie bijvoorbeeld. Ik ontdek ook steeds nieuwe plekken in de natuur van Westerwolde. Daar geniet ik echt van.”

Zelf was Mohammed Kechouh als kind niet vaak in de natuur. Een gemis, vindt hij. Ook vandaag de dag ziet hij nog veel kinderen die opgroeien in een stenen omgeving met meer grijs dan groen. “En veel achter schermen zitten”, constateert hij. Het geeft hem als aankomend NatuurWijzer extra motivatie om kinderen in contact te brengen met de natuur. Natuurbeleving staat bij hem boven kennisover-

dracht. “Kinderen beleven de natuur met al hun zintuigen. Bij een les over bijen kijken ze naar de bijen. Ze horen hun gezoem. Ze ruiken en proeven de honing. Ze maken een bijenhotel. Dat doet wat met ze. Ik probeer ze te enthousiasmeren en liefde voor de natuur bij te brengen. Heel belangrijk voor later, want je wilt pas iets beschermen als je het lief hebt.”

‘Kinderen beleven de natuur met al hun zintuigen’

‘Onze cliënten voelen zich gewaardeerd’

© Jerry van der WeertRafel